Siddha Hemchandrashabdanu Shasanam Part 1

Author(s): Hemchandracharya, Chandraguptasuri
Publisher: Anekant Prakashan Jain Religious
Catalog link: https://jainqq.org/explore/009645/1

Page #1

कलिकालसर्वज्ञश्रीहेमचन्द्रसूरिप्रणीतं
स्वोपज्ञलघुवृत्तिसंवलितं
श्रीसिद्धहेमचन्द्र शब्दानुशासनम्
प्रथमो भागः
सम्पादयिता आचार्यविजयचन्द्रगुप्तसूरिः ।
-: प्रकाशक :
श्री अनेकान्त प्रकाशन

Page #2


Page #3

Dhan Tessh
कलिकालसर्वज्ञश्रीहेमचन्द्रसूरिप्रणीतं
स्वोपज्ञलघुवृत्तिसंवलितं श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम् ।
प्रथमो भागः।
सम्पादयिता आचार्यविजयचन्द्रगुप्तसूरिः ।
-: प्रकाशक :श्रीअनेकान्त प्रकाशन
श्री साळवीना आदीश्वर भगवान जैन देरासर ट्रस्ट
-: आर्थिक सहकार :श्री साळवीना आदीश्वर भगवान जैन देरासर ट्रस्ट छापरीयाशेरी: महीधरपुराः
सुरत - ३

Page #4

. 3000 . мішок... &ql4aeet
уу ~ Мотому
Bo74
126

Page #5

AL A RYA.AI. Balmoni 58
7
श्रीसिद्घहेमचन्द्रशब्दानुशासनम् । Balmine
प्रथमो भागः। mar आवृत्तिः - द्वितीया : प्रतय: - ७५०
मूल्यम् :- ८० रूप्यकाणि वि.सं. २०५६ : कार्तिक-शुक्ला - १० .10.
* प्राप्तिस्थानम् ★ शा. मुकुंदमाई रमणलाल विजयकर कांतिलाल प्रवेरी धरतीटेक्षटाइल्स
प्रेमवर्धक फ्लेट्स, २, वृन्दावन शोपिंग सेंटर
नवाविकासगृह मार्ग, पानकोरनाका: रतनपोळ
पालडी, अमदावाद-७. __ अमदावाद - १.
शा. सूर्यकान्त चतुरलाल मु.पो. मुरबाड (जि. ठाणे)
जतीनभाई हेमचन्द शाह 'कोमल', छापरीया शेरी, महीधर पुरा, सुरत-३.
® फोटोकम्पोझिंग ॐ
कुमार १३८-बी, चंदावाडी, २ माला, सी. पी. टेंक राड, मुंबई-४००००४. दूरध्वनि - ३८७ ९६५९/३८८ ६३२०

Page #6

॥ ॐ अहं नमः ॥
मुनिश्रीदक्षविजयसङ्कलितं सेट्-अनिट् वेटधातुविभागप्रदर्शकं यन्त्रम् ॥
धातवो द्विविधाः
स्वरान्ताः
व्यजनान्ताः
एकस्वराः
अनेकस्यराः
एकस्वराः
अनेकस्वराः
सेट:
सेटः
सेटः
अनिटः
सेटः अनिटः
धू औदितः स्य, स. (गण-२,४) ॥
अनुस्वारेत इमे
औदित इमे
अनुस्यारेतः |श्वि, श्रि, डी, |
शी, यु (गण-२), रु (गण-२), क्षु, क्ष्णु, नु, स्तु, वृ: ऊकारान्ताः; ऋकारान्ताः; युजादयश्च ॥

Page #7

शक् (कान्तः१) । वच्, विच्, रिच, पच्, सिच्, मुच्, (चान्ताः-) । प्रच्छ् (छान्तः-१) । भ्रस्ज्, मस्ज्, भुज्, युज, यज्, स्वफ़, रज्ज्, रुज्, निज्, विज् (गण-३), सङ्ग्, भज, भज, सूज, त्यज् (जान्ताः-१५) । स्कन्दू, विद् (गण-४,६,७), नुन, स्विद् (गण-४), शद्, सद्, भिद्, छिद्, तुद्, अद्, पद्, हद्, खिद्, क्षुद् (दान्ताः-१४) । राध, साधू, शुध, युध, व्यध, बन्ध्, बुध, (गण-४), रुध्, क्रुध, क्षुध, सिध्, (धान्ताः-११) । हन्, मन्, (गण४) (नान्तौ २) । आप, तप, शप, क्षिप्, छुप, लुप, (गण६), सूप, लिप्, वप्, स्वप् (पान्ताः-१०) । यम, रम्, लभ्, (मान्ताः-३)। यम्, रम्, नम्, गम् (मान्ताः-४)। कुश्, लिश, रुश्, रिश्, दिश, दंश, स्पृश्, मृश, विश्, दृश् (शान्ताः-१०)। शिष, (गण-७), शुष, विष, पिष्, विष, (गण-३), कृष्, तुष, दुष, पुष, (गण-४), श्लिष् (गण-४), द्विष् (षान्ताः११)। घस, वस् (गण-४) (सान्तौ-२)। रुह, लुह, रिह, दिह, लिह, मिह, वह, नह (गण-४), दह् (हान्ताः-१०)॥ ।। व्यञ्जनान्तानिधातुनः सकला संख्या-१०० ॥
व्र । चान्तः-१) । मृज् (गण २,१०), भज्ज, अज तज् (जान्ताः-४) । स्यन्द्, किद् (दान्ती-२)। रधु, षिक्ष् (धान्तौ-२)। तृप, दृप, तप, कृप, गुप् (पान्ताः -५) । क्षम् (मान्तः-१)। नश्, अश, किश् (शान्ताः-३) । अक्ष, तक्ष, त्वक्ष् (षान्ताः-३)। मुह, द्रुह, स्नुह, स्निह, गुह, गाह, ग्लाह, वृह, तृह, स्तृह, स्तुंह (हान्ताः-११) ॥ ।। सर्वे-३२ ।।
सूचना- अस्मिन् यन्त्रे स्वरान्तविभागे एकस्वरा ये धातवो न दर्शितास्तेऽनिटो वेदितव्याः, व्यञ्जनान्तविभागे तु ये धातवो न दर्शितास्ते सेटो वेदितव्या इति ॥

Page #8


Page #9

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
॥ अर्ह ॥ कलिकालसर्वज्ञ-श्रीहेमचन्द्रसूरिभगवत्-प्रणीतं
स्वोपज्ञलघुवृत्तिसंवलितं श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम् ॥
प्रणम्य परमात्मानं श्रेयःशब्दानुशासनम् । आचार्यहमचन्द्रेण स्मृत्वा किञ्चित् प्रकाश्यते ॥१॥
अर्ह 191919॥ अहमित्येतदक्षरं परमेश्वरस्य परमेछिनो वाचकम्, मङ्गलार्थ शास्त्रस्याऽऽदी प्रणिदध्महे ॥१॥
सिद्धिः स्याद्वादात् 1919॥२॥ स्याद्वादाद् - अनेकान्तवादात् प्रकृतानां शब्दानां सिद्धिः-निष्पत्ति प्तिश्च वेदितव्या ॥२॥
लोकात 1919॥३॥ अनुक्तानां संज्ञानां न्यायानां च लोकाद्- वैयाकरणादेः सिद्धिर्वेदितव्या वर्णसमाम्नायस्य च ॥३॥ तत्र -
औदन्ताः स्वराः 1१1१४॥ औकारावसाना वर्णाः स्वरसंज्ञाः स्युः । अ आ इ ई उ ऊ ऋ ऋल ल ए ऐ ओ औ ॥४॥

Page #10

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
एक-द्वि-त्रिमात्रा हस्व-दीर्घ-प्लुताः ।१।११५॥ मात्रा कालविशेषः । एक-द्वि-त्र्युच्चारणमात्रा औदन्ता वर्णा यथासंख्यं हस्वदीर्घ-प्लुतसंज्ञाः स्युः । अ इ उ ऋ ल, आ ई ऊ ऋ लू, ए ऐ ओ औ, आ३ ई३ ऊ३ इत्यादि ॥५॥
अनवर्णा नामी 1१1१६॥ अवर्णवर्जा औदन्ता वर्णा नामिसंज्ञाः स्युः । इ ई उ ऊ ऋ ऋल लू ए ऐ ओ औ ॥६॥
लृदन्ताः समानाः ।।१७॥ लकारावसाना वर्णाः समानाः स्युः । अ आ इ ई उ ऊ ऋ ऋल ल् ॥७॥
ए-ऐ-ओ-औ सन्ध्यक्षरम् 191१८॥ “ए ऐ ओ औ' इत्येते सन्ध्यक्षराणि स्युः ।।८।।
अं-अः अनुस्वार-विसर्गौ 191१।९॥ अकारावुच्चारणार्थो । 'अं' इति नासिक्यो वर्णः । अः' इति च कण्ठ्यः । एतौ यथासंख्यम् 'अनुस्वार-विसर्गी' स्याताम् ॥९॥
कादिर्व्यञ्जनम् 1१1१1१०॥ कादिर्वर्णो हपर्यन्तो व्यञ्जनं स्यात् । क ख ग घ ङ, च छ ज झ ञ, ट ठ ड ढ ण, त थ द ध न, प फ ब भ म, य र ल व, श ष स ह ॥१०॥
__ अपञ्चमान्तस्थो धुट् ।१।१।११॥ वर्गपञ्चमान्तस्थावर्जः कादिवर्णो धुट् स्यात् । क ख ग घ च छ ज झट ठ ड ढ, त थ द ध, प फ ब भ, श ष स ह ॥११॥
पञ्चको वर्गः ॥११॥१२॥ कादिषु वर्णेषु यो यः पञ्चसंख्यापरिमाणो वर्णः, स स वर्गः स्यात् । क ख

Page #11

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
ग घ ङ च छ ज झ ञ,ट ठ ड ढ ण,त थ द ध न,प फ ब भ म ॥१२॥
आद्य-द्वितीय-श-ष-सा अघोषाः ।११।१३॥ वर्गाणामाद्यद्वितीया वर्णाः श-ष-साश्च 'अघोषाः' स्युः । क ख, च छ, ट ठ, त य, प फ, श ष स ॥१३॥
__ अन्यो घोषवान् 191१1१४॥ अघोषेभ्योऽन्यः कादिर्वर्णो घोषवान् स्यात् । ग घ ङ, ज झ ञ, ड ढ ण, द ध न, ब भ म, य र ल व, ह ॥१४॥
य-र-ल-वा अन्तस्थाः 19191१५॥ एते 'अन्तस्थाः ' स्युः ॥१५॥
अं-अ:-xक-प-श-ष-साः शिट् 1१1१1१६॥ अ-क-पा उच्चारणार्थाः, अनुस्वार-विसर्गी वज्र-गजकुम्भाऽऽकृती च वर्णी, शष-साश्च शिटः स्युः ॥१६॥
तुल्यस्थानाऽऽस्यप्रयत्नः स्वः ।१1१1१७॥ स्थानं कण्ठादि
"अष्टौ स्थानानि वर्णानामुरः कण्ठः शिरस्तथा ।
जिह्वामूलं च दन्ताश्च नासिकौष्ठौ च तालु च ॥१॥" आस्ये प्रयल:-आस्यप्रयलः, स्पृष्टतादिः । तुल्यौ- वर्णान्तरेण सदृशौ । स्थानाऽऽस्यप्रयलौ यस्य, स वर्णस्तं प्रति स्वः स्यात् । तत्र त्रयोऽकारा उदात्ता-ऽनुदात्त-स्वरिताः, प्रत्येकं सानुनासिक-निरनुनासिकभेदात् षट्, एवं दीर्घ-प्लुतौ इति ‘अष्टादश भेदा अवर्णस्य', ते सर्वे कण्ठस्थाना विवृतकरणाः परस्परं स्वाः । एवम्-इवर्णास्तावन्तस्तालव्या विवृतकरणाः स्वाः । उवर्णा ओष्ठ्या विवृतकरणाः स्वाः । ऋवर्णा मूर्द्धन्या विवृतकरणाः परस्परं स्वाः । लवर्णा दन्त्या विवृतकरणाः परस्परं स्वाः । सन्ध्य

Page #12

श्रीसिद्धहेमचन्द्र शब्दानुशासनम्
क्षराणां ह्रस्वा न सन्ति इति तानि प्रत्येकं द्वादशभेदानि । तत्र एकारास्ता - लव्या विवृततराः स्वाः । ऐकारास्तालव्या अतिविवृततराः स्वाः । ओकास ओष्ठ्या विवृततराः स्वाः । औकारा ओष्ठ्या अतिविवृततराः स्वाः । वर्याः पञ्च पञ्च परस्परं स्वाः । य-ल-वानामनुनासिकोऽननुनासिकश्च द्वौ भेदौ परस्परं स्वौ ||१७||
स्यौ -जसमौ - शस्-टा-भ्याम् - भिस् - डे - भ्याम्भ्यस्ङसि - भ्याम्भ्यस्ङसोसाम्-योस्-सुपां त्रयी त्रयी प्रथमाऽऽदिः 1919 1१८ ॥
स्यादीनां प्रत्ययानां त्रयी त्रयी यथासंख्यं प्रथमा द्वितीया तृतीया चतुर्थी पञ्चमी षष्ठी सप्तमी च स्यात् ||१८||
-
स्त्यादिर्विभक्तिः 191919९॥
'स' इति च 'ति' इति च उत्सृष्टानुबन्धस्य सेस्तिवश्च ग्रहणम् । स्यादयस्तिवादयश्च सुप्-स्यामहिपर्यन्ता विभक्तयः स्युः ॥ १९॥
तदन्तं पदम् । १।१।२०॥
स्याद्यन्तं त्याद्यन्तं च पदं स्यात् । धर्मो वः स्वम् ददाति नः शास्त्रम् ॥२०॥ नाम सिदयुव्यञ्जने 191१॥२१॥
सिति प्रत्यये यवर्जव्यञ्जनादौ च परे, पूर्वं नाम पदं स्यात् । भवदीयः, पयोभ्याम् । 'अय्' इति किम् ? वाच्यति ॥२१॥
नं क्ये |१|१|२२॥
'क्ये' इति क्यन् क्यङ् क्यषां ग्रहणम् । नान्तं नाम क्ये परे पदं स्यात् । राजीयति, राजायते, चर्मायति ॥२२॥
न स्तं मत्वर्थे |9|१|२३॥

Page #13

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
सान्तं तान्तं च नाम मत्वर्थे परे पदं न स्यात् । यशस्वी, तडित्वान् ॥ २३॥ मनुर्नभोऽङ्गिरो वति |9|१|२४॥
एतानि वति परे पदं न स्युः । मनुष्वत्, नभस्वत्, अङ्गिरस्वत् ||२४| वृत्त्यन्तोऽसवे | १|१|२५॥
परार्थाभिधायी समासादिवृत्तिः, तस्या अन्तः- अवसानं पदं न स्यात्, असवेसस्य तु षत्वे पदमेव । परमदिवी, बहुदण्डिनी । असष इति किम् ? दधिसेक् ||२५||
हो अ
सविशेषणमाख्यातं वाक्यम् ।१।१।२६ ॥
प्रयुज्यमानैरप्रयुज्यमानैर्वा विशेषणैः सहितं प्रयुज्यमानमप्रयुज्यमानं वा आख्यातं वाक्यं स्याद् । धर्मो वो रक्षतु लुनीहि३ पृथुकाँश्च खाद, शीलं ते स्वम् ॥२६॥
अधातु
-विभक्ति-वाक्यमर्थवत्राम |१|१|२७||
धातु-विभक्त्यन्त-वाक्यवर्जमर्थवच्छब्दरूपं नाम स्यात् । वृक्षः, स्वः, धवश्च । अधातुविभक्तिवाक्यमिति किम् ? अहन्, वृक्षान् साधु धर्मं ब्रूते ॥२७॥ शिर्घुट् 19191२८ ॥
जस्-शसादेशः शिर्घुट् स्यात् । पद्मानि तिष्ठन्ति, पश्य वा ॥२८॥ पुं- स्त्रियोः स्यमौ जस् 19।१।२९॥
स्यादयः पुं- स्त्रीलिङ्गयोर्घटः स्युः । राजा, राजानी, राजानः, राजानम्, राजानी; सीमा, सीमानौ, सीमानः, सीमानम् ॥२९॥
स्वरादयोऽव्ययम् | १|१|३०॥
स्वरादयोऽव्ययानि स्युः । स्वर् अन्तर्, प्रातर् इत्यादि ||३०|| चाऽऽदयोऽसत्त्वे 19।१।३१॥

Page #14

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशन्दानुशासनम् अद्रव्ये वर्तमानाश्चादयोऽव्ययानि स्युः । वृक्षश्च इत्यादि ॥३१॥
अधण्तस्वाया शसः 1१1१॥३२॥ धण्वर्जास्तस्वादयः शस्पर्यन्ता ये प्रत्ययास्तदन्तं नाम अव्ययं स्यात् । देवा अर्जुनतोऽभवन्, ततः, तत्र, बहुशः । अधणिति किम् ? पथिद्वैधानि ॥३२॥
विभक्ति-थमन्त-तसायाभाः ।११।३३॥ विभक्त्यन्ताभाः थमवसानतसादिप्रत्ययान्ताभाश्चाऽव्ययानि स्युः । अहंयुः, अस्तिक्षीरा गौः, कथम्, कुतः ॥३३॥
वत्-तस्याम् ।१।१।३४॥ वत्-तसि-आम्प्रत्ययान्तमव्ययं स्यात् । मुनिवद् वृत्तम्, उरस्तः, . उच्चैस्तराम् ॥३४॥
क्त्वा-तुमम् 191१1३५॥ क्त्वा-तुम्-अम्प्रत्ययान्तमव्ययं स्यात् । कृत्वा, कर्तुम्, यावज्जीवमदात् ॥३५॥
गतिः 191१1३६॥ गतिसंज्ञमव्ययं स्यात् । अदःकृत्य । “अतः कृ-कमि०" {२.३.५.) इत्यादिना रः सो न स्यात् ॥३६॥
अप्रयोगीत् 1१1१1३७॥ इह शास्त्रे उपदिश्यमानो वर्णस्तत्समुदायो वा प्रयोगेऽदृश्यमान इत् स्यात् । एधते, यजते, चित्रीयते ॥३७।।
__अनन्तः पञ्चम्याः प्रत्ययः 1१1१1३८॥ पञ्चम्यर्थाद् विहितोऽन्तशब्दाऽनिर्दिष्टः प्रत्ययः स्यात् । “नाम्नः प्रथमैकद्वि-बही" २-२-३१) । वृक्षः । अनन्त इति किम् ? आगमः प्रत्ययो मा भूत् ॥३८॥

Page #15

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
डत्यतु संख्यावत् 191१1३९॥ डत्यन्तम् अत्वन्तं च 'संख्याकार्यभाक्' स्यात् । कतिकः, यावत्कः ॥३९॥
बहु-गणं भेदे 1१।१।४०॥ बहु-गणशब्दो भेदवृत्ती 'सयावत् स्याताम् । बहुकः, गणकः । भेद इति किम् ? वैपुल्ये संघे च मा भूत् ॥४०॥
क-समासेऽध्यर्द्धः ।११११४१॥ अध्यर्द्धशब्द: के प्रत्यये समासे च विधेये 'संख्यावत्' स्यात् । अध्यर्द्धकम्, अध्यर्द्धशूर्पम् ॥४१॥
अर्द्धपूर्वपदः पूरणः 1919॥४२॥ अर्द्धपूर्वपदः पूरणप्रत्ययान्तः के प्रत्यये समासे च कार्ये ‘संख्यावत्' स्यात् । अर्द्धपञ्चमकम्, अर्द्धपञ्चमशूर्पम् ॥४२॥
इत्याचार्यश्रीहेमचन्द्रविरचितायां सिद्धहेमचन्द्राभिधानस्वोपज्ञशब्दानुशासन
लघुवृत्ती प्रथमस्याध्यायस्य प्रथमः पादः समाप्तः ।।१19॥
हरिरिव बलिबन्धकर,-स्त्रिशक्तियुक्तः पिनाकपाणिरिव । कमलाश्रयश्च विधिरिव, जयति श्रीमूलराजनृपः ॥१॥

Page #16

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
(द्वितीयः पादः)
समानानां तेन दीर्घः ॥१२१॥ समानानां तेन-समानेन परेण सह 'दीर्घः' स्यात् । दण्डाग्रम्, दधीदम्, नदीन्द्रः ॥१॥
ऋलति हस्वो वा ११२१२॥ ऋति लति च परे समानानां "हस्वो वा' स्यात् । बालऋश्यः, लऋषभः, होतृलकारः । पक्षे बालयः ॥२॥
लत र ऋलभ्यां वो ॥१॥२॥३॥ लत ऋता लता च सह यथासंख्यं र-ल इत्येतौ वा स्याताम् । ऋताकारः, पक्षे लऋकारः; ऋकारः। लता-लकारः, पक्षे ललकारः, लकारः ॥३॥
ऋतो वा, तौ च 19॥२॥४॥ ऋत ऋलभ्यां सह यथासंख्यं र-तू इत्येती वा स्याताम्, तौ च-ऋकारलकारौ ऋलभ्यां सह वा स्याताम् । ऋता-पितषभः, पक्षे पितृऋषभः, पितृषभः । लता-होलकारः, पक्षे होतृलकारः, होतकारः । तौ चपितृषभः, होत्लकारः, पक्षे पूर्ववत् ॥४॥
ऋस्तयोः 19२५॥ तयोः पूर्वस्यानिनोलकार-ऋकारयोर्ययासंख्यम् ऋलभ्यां सह 'ऋ' इति दीर्घः स्यात् । ऋषभः, होतकारः ॥५॥
अवर्णस्येवर्णादिनैदोदरल् ॥१॥२६॥ अवर्णस्य 'इ-उ-ऋ-लवणः' सह यथासंख्यम् ‘एत् ओत् अर् अल्' इत्येते स्युः । देवेन्द्रः, तवेहा, मालेयम्, सेक्षते, तवोदकम्, तवोढा, तवर्षिः, तवरिः, महर्षिः, सर्कारः, तवल्कारः, सल्कारेण ॥६॥

Page #17

નાના
Balmoni Shsee Suldas ston
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
ऋणे प्र-दशार्ण-वसन - कम्बल-वत्सर
वत्सतरस्याऽऽर् । १।२॥७॥
प्रादीनामवर्णस्य ऋणे परे ऋता सह 'आर्' स्यात् । प्रार्णम्, दशार्णम्, ऋणार्णम्, वसनार्णम्, कम्बलार्णम्, वत्सरार्णम्, वत्सतरार्णम् ॥७॥
ऋते तृतीयासमासे । १।२॥८॥
अवर्णस्य ऋते परे तृतीयासमासे ऋता सह 'आर' स्यात् । शीतार्त्तः । तृतीयासमास इति किम् ? परमर्त्तः । समास इति किम् ? दुःखेनर्त्तः ॥८॥ other ऋत्यारुपसर्गस्य । १।२॥९॥
उपसर्गस्थस्यावर्णस्य ऋकारादौ धातौ परे ऋता सह 'आर्' प्रार्च्छति, परार्च्छति ॥९॥
.5.
va
नाम्नि वा |१| २|१०॥
उपसर्गस्थस्यावर्णस्य ऋकारादौ नामावयवे धातौ परे ऋता सह 'आर् वा' स्यात् । प्रार्षभीयति, प्रर्षभीयति ॥१०॥
ऊटा |१२|१३॥
अवर्णस्य परेण ऊटा सह 'औः' स्यात् । धौतः, धौतवान् ॥१३॥ प्रस्यैषैष्योढोद्यूहे स्वरेण 19 |२| १४ ||
स्यात् ।
ऌत्यालू वा ।१।२॥११॥
उपसर्गावर्णस्य लकारादौ नामावयवे धातौ परे लता सह 'आलू वा' स्यात् । उपाल्कारीयति, उपल्कारीयति ॥११॥
ऐदौत् सन्ध्यक्षरैः |9|२।१२॥
अवर्णस्य सन्ध्यक्षरैः परैः सह 'ऐ- औ' इत्येतौ स्याताम् । तवैषा खट्वैषा, तवैन्द्री, सैन्द्री; तवौदनः, तवौपगवः ॥१२॥
?

Page #18

१०
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
प्राऽवर्णस्य एषादिषु परेषु परेण स्वरेण सह 'ऐ-औ' स्याताम् । प्रैषः, प्रेष्यः, प्रौढः, प्रौढिः, प्रौहः ॥१४॥
स्वैर-स्वैर्यक्षौहिण्याम् ।१२।१५॥ स्वैरादिष्ववर्णस्य परेण स्वरेण सह 'ऐ-औ' स्याताम् । स्वैरः, स्वैरी, अक्षौहिणी सेना ॥१५॥
अनियोगे लुगेवे ।१।२।१६॥ अनियोगो अनवधारणम्, तद्विषये एवे परेऽवर्णस्य 'लुक्' स्यात् । इहेव तिष्ठ, अद्येव गच्छ; नियोगे तु, -इहैव तिष्ठ मा गाः ॥१६॥
वौष्ठौतौ समासे ।१२।१७॥ ओष्ठौत्वोः परयोः समासेऽवर्णस्य लुंग वा' स्यात् । बिम्बोष्ठी, बिम्बोष्ठी; स्थूलोतुः, स्थूलौतुः । समास इति किम् ? हे पुत्रौष्ठं पश्य ॥१७॥
__ओमाङि ।१।२।१८॥ अवर्णस्य ओमि आङादेशे च परे 'लुक्' स्यात् । अद्योम्, सोम्, आ ऊढा, अद्योढा, सोढा ॥१८॥
आटा उपसर्गस्यानिणेधेदोति ।१२।१९॥ उपसर्गावर्णस्य इणेधिवर्जे एदादावोदादौ च धातौ परे 'लुक्' स्यात् । प्रेलयति, परेलयति; प्रोषति, परोषति । अनिणेधिति किम् ? उपैति, प्रेधते ॥१९॥
वा नाम्नि १।२।२०॥ नामावयवे एदादावोदादौ च धातौ परे उपसर्गावर्णस्य 'लुग वा' स्यात् । उपेकीयति, उपैकीयति; प्रोषधीयति, प्रौषधीयति ॥२०॥
इवणदिरस्वे स्वरे य-व-र-लम् ॥१॥२॥२१॥ इ-उ-ऋ-ल-वर्णानामस्वे स्वरे परे यथासंख्यं ‘य व र ल' इत्येते स्युः । दध्यत्र,

Page #19

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
११
नद्येषा, मध्वत्र, वध्वासनम्, पित्रर्थः, क्रादिः, लित्, लाकृतिः ॥२१॥
हस्वोऽपदे वा ॥१॥२॥२२॥ इवर्णादीनामस्वे स्वरे परे 'हस्वो वा' स्यात्, न चेत् ती निमित्त-निमित्तिनावेकत्र पदे स्याताम् । नदि एषा, नघेषा । मधु अत्र, मध्वत्र । अपद इति किम् ? नद्यौ, नद्यर्थः ॥२२॥
एदैतोऽयाय 1१।२।२३॥ एदैतोः स्वरे परे यथासंख्यम् 'अय्-आय' इत्येतौ स्याताम् । नयनम्, वृक्षयेव, नायकः, रायैन्द्री ॥२३॥
ओदौतोऽवान् ॥१॥२॥२४॥ ओदौतोः स्वरे परे यथासंख्यम् 'अव्-आव्' इत्येती स्याताम् । लवनम्, पटवोतुः, लावकः, गावी ॥२४॥
व्यक्ये 19॥२॥२५॥ ओदौतोः क्यवर्जे यादी प्रत्यये परे यथासंख्यम् 'अव्-आवी' स्याताम् । गव्यति, गव्यते, नाव्यति, नाव्यते, लव्यम्, लाव्यम् । अक्य इति किम् ? उपोयते, औयत ॥२५॥
ऋतो रस्तद्धिते ।१२।२६॥ ऋकारस्य यादौ तद्धिते परे 'र:' स्यात् । पित्र्यम् । तद्धित इति किम् ? कार्यम् ॥२६॥
एदोतः पदान्तेऽस्य लुक् ।।२।२७॥ एदोद्भ्यां पदान्तस्थाभ्यां परस्याऽकारस्य 'लुक् स्यात् । तेऽत्र, पटोऽत्र । पदान्त इति किम् ? नयनम् ॥२७॥
गोर्नाम्न्यवोऽक्षे ।।२।२८॥

Page #20

१२
श्रीसिद्धडेपचन्द्रशब्दानुशासनम् गोरोतः पदान्तस्थस्य असे परे संज्ञायाम् ‘अव' इति स्यात् । गवाक्षः । नाम्नीति किम् ? गोऽक्षाणि ||२८ ॥
स्वरे वाऽनक्षे ।१।२।२९॥ गोरोतः पदान्तस्यस्य स्वरे परे 'अव' इति वा स्यात्, सचेत् स्वरोऽक्षस्यो न स्यात् । गवाग्रम्, गोऽग्रम्; गवेशः, गवीशः । अनक्ष इति किम् ? गोऽक्षम् । ओत इति किम् ? चित्रग्वर्यः ॥२९॥
इन्द्रे ११२।३०॥ गोरोतः पदान्तस्यस्य इन्द्रस्थे स्वरे परे ‘अव' इति स्यात् । गवेन्द्रः ॥३०॥
वाऽत्यसन्धिः ११२१३१॥ गोरोतः पदान्तस्थस्य, अकारे परे 'असन्धिमावो वा' स्यात् । गोअग्रम्, गवाग्रम्, गोऽग्रम् । अतीति किम् ? गवेङ्गितम् ॥३१॥
प्लुतोऽनितौ ॥१॥२॥३२॥ इतिवें स्वरे परे 'कुतः सन्धिमाग् न' स्यात् । देवदत्त३ अत्र वसि । अनिताविति किम् ? सुमेकेति ॥३२॥
३३ वा ॥१॥२॥३३॥ इस्थानः सुतः स्वरे परे 'असन्धिर्वा स्यात् । सुनीहि३ इति, सुनीहीति ॥३३॥
ईदूदेद्विवचनम् ॥१॥२॥३४॥ 'ई-ऊए' इत्येवमन्तं द्विवचनान्तं स्वरे परे 'असन्धिः' स्यात् । मुनी इह, साधू एतौ, माले इमे, पचेते इति । ईदूदेदिति किम् ? वृक्षाकत्र । द्विवचनमिति किम् ? कुमार्यत्र ॥३४॥
___ अदोमु-मी 1१।२॥३५॥ अदसः सम्बन्धिनौ 'म-मी' इत्येतौ स्वरे परे 'असन्धी स्याताम् । अमुमु

Page #21

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
१३
ईचा । अमी अश्वाः ॥३५॥
चादिः स्वरोऽनाङ् ।१२।३६॥ आवर्जश्चादिः स्वरः स्वरे परे 'असन्धिः' स्यात् । अ अपेहि, इ इन्द्रं पश्य, उ उत्तिष्ठ, आ एवं किल मन्यसे, आ एवं नु तत् । अनाङिति किम् ? आ इहि, एहि ॥३६॥
ओदन्तः ।११२॥३७॥ ओदन्तश्चादिः स्वरे परे 'असन्धिः' स्यात् । अहो अत्र ॥३७॥
सौ नवेतौ ॥१॥२॥३८॥ सिंनिमित्त ओदन्त इतौ परे 'असन्धिर्वा' स्यात् । पटो इति, पटविति ॥३८॥
ऊँ चोञ् ।१।२॥३९॥ उञ् चादिरितौ परे 'असन्धिर्वा' स्यात्, असन्धौ च उञ् 'ऊँ' इति दीर्घोऽनुनासिको वा स्यात् । उ इति, ऊँ इति, विति ॥३९।।
अञ्वर्गात् स्वरे वोऽसन् ।११२॥४०॥ अवर्जवर्गेभ्यः परः उञ् स्वरे परे 'वो वा' स्यात्, स चाऽसन् । वास्ते । क्रु आस्ते । असत्त्वाद् द्वित्वम् ।।४०॥
अ-इ-उ-वर्णस्यान्तेऽनुनासिकोऽनीदादेः ।१।२।४१॥ अ-इ-उ-वर्णानामन्ते- विरामे 'अनुनासिको वा' स्यात्, न चेदेते 'ईदूदेद्विवचनम्' इत्यादिसूत्रसम्बन्धिनः स्युः । साम, साम । खट्वाँ, खट्वा । दधि, दधि । कुमारी, कुमारी । मघु, मधु । अनीदादेरिति किम् ? अग्नी, अमी, किमु ॥४१॥
इत्यावार्यत्रीहेमचन्द्रविरचितायां सिद्धोमचन्द्राभिधानस्वोपन्नशब्दानुशासन
उपुवृत्ती प्रथमस्याध्यापस्य दितीयपादः समाप्तः ॥२॥ पूर्वभवदारगोपी, - हरणस्मरणादिव ज्वलितमन्युः । श्रीमूलराजपुरुषो, - त्तमोऽवधीद् दुर्मदाऽऽभीरान् ॥२॥
--xox

Page #22

-
१४
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
(तृतीयः पादः)
तृतीयस्य पञ्चमे ।१३।१॥ वेति पदान्त इति अनुनासिक इति च अनुवर्तते । वर्गतृतीयस्य पदान्तस्थस्य पञ्चमे परे अनुनासिको वा' स्यात् । वाङ्वते वाग्ङवते ककुम्मण्डलम्, ककुमण्डलम् ।।१।।
प्रत्यये च ।११३॥२॥ पदान्तस्थस्य तृतीयस्य प्रत्यये पञ्चमे परे अनुनासिको नित्यं' स्यात् । वाङ्मयम्, षण्णाम् । च उत्तरत्र वाऽनुवृत्त्यर्थः ॥२॥
ततो हश्चतुर्थः 1१1३।३॥ पदान्तस्थात् ततः- तृतीयात् परस्य हस्य 'पूर्वसवर्गश्चतुर्थो वा' स्यात् । वाग्घीनः, वागहीनः । ककुब्भासः, ककुब्हासः ॥३॥
प्रथमादधुटि शश्छः ।१।३।४॥ पदान्तस्थात् प्रथमात् परस्य शस्याधुटि परे 'छो वा' स्यात् । वाक्छूरः, वाक्शूरः । त्रिष्टुप्छ्रुतम्, त्रिष्टुपश्रुतम् । अधुटीति किम् ? वाक्श्च्योतति ॥४॥
रः कख-पफयोः क-पौ १३॥५॥ पदान्तस्थस्य रस्य कखे पफे च परे यथासंख्यं ' का पौ वा' स्याताम् । कर करोति, कः करोति । क खनति, कः खनति । क) पचति, कः पचति । क)( फलति, कः फलति ॥५॥
श-ष-से श-ष-सं वा ।१३।६॥ पदान्तस्थस्य रस्य श-ष-सेषु परेषु यथासंख्यम् 'श-ष-सा वा' स्युः । कश्शेते, कः शेते । कष्षण्ढः, कः षण्ढः । कस्साधुः, कः साधुः ।।६।।
च-ट-ते स-द्वितीये ।११३७॥

Page #23

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
१५
पदान्तस्थस्य रस्य च-ट- तेषु सद्वितीयेषु परेषु यथासंख्यम् 'श-ष-सा नित्यं' स्युः । कश्चरः कश्छन्नः, कष्टः, कष्ठः, कस्तः, कस्थः ॥७॥
नोऽप्रशानोऽनुस्वाराऽनुनासिकौ च पूर्वस्याऽधुट्परे
19131211
पदान्तस्थस्य प्रशान्वर्जशब्दसम्बन्धिनो नस्य च-ट-तेषु सद्वितीयेषु अधुट्परेषु, 'श-ष- सा' यथासंख्यं स्युः, 'अनुस्वाराऽनुनासिकौ चाऽऽगमाऽऽदेशी' पूर्वस्य क्रमेण स्याताम् । भवांश्वरः, भवाँश्वरः । भवांश्छ्यति, भवाँश्छ्यति । भवांष्टकः भवाँष्टकः । भवांष्ठकारः भवाँष्ठकारः । भवांस्तनुः भवाँस्तनुः । भवांस्युडति भवस्थुडति । अप्रशान् इति किम् ? प्रशाञ्चरः । अधुट्पर इति किम् ? भवान्त्सरुकः ||८||
"
?
मोऽशिट्यघोषे ऽख्यागि रः | १|३|९|| ४६० बा२ ला 'पुम्' इति पुंसः संयोगलुक्यनुकरणम्, अधुट्परे अघोषे शिट्-ख्यागिवर्जे परे 'पुम्' इत्येतस्य 'र: ' स्यात्, अनुस्वारानुनासिकौ च पूर्वस्य । पुंस्कामा, पुंस्कामा | अशिटीति किम् ? पुंशिरः । अघोषे इति किम् ? पुंदासः । अख्यागीति किम् ? पुंख्यातः । अधुट्पर इत्येव - पुंक्षारः ||९|| नूनः पेषु वा |१| ३|१०॥
'नुन्' इति शसन्तस्यानुकरणम् । नुनः पे परे 'रो वा' स्यात्, अनुस्वारानुनासिकौ च पूर्वस्य । नं) (पाहि, नू) (पाहि, नूँ: पाहि नुन्पाहि ||१०|| द्विः कानः कानि सः | १|३|११||
कानः किमः शसन्तस्यानुकरणम् । द्विरुक्तस्य कानः कानि परे 'सः' स्यात्, अनुस्वारानुनासिकौ च पूर्वस्य । कांस्कान्, काँस्कान् । द्विरिति किम् ? कान् कान् पश्यति ॥११॥
स्सटि समः |9|३॥१२॥

Page #24

१६
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
समः स्सटि परे 'सः' स्यात्, अनुस्वारानुनासिकौ च पूर्वस्य । संस्कर्त्ता, सँस्कर्त्ता । स्सटीति किम् ? संकृतिः ॥१२॥
लुक् ॥१।३।१३॥
समः स्सटि परे लुक् स्यात् । सस्कर्ता ||१३|| तौ मु-मो व्यञ्जने स्वौ |१|३|१४||
मोम्र्वागमस्य पदान्तस्थस्य च मस्य व्यञ्जने परे तस्यैव 'स्वी तौ अनुस्वारा - ऽनुनासिकी' क्रमेण स्याताम् । चंक्रम्यते, चङ्क्रम्यते । वंवम्यते, वव्वम्यते । त्वं करोषि त्वङ्करोषि । कंवः, कव्वः ॥१४॥
म-न-य-व-लपरे हे |१|३|१५||
म-न-य-व-लपरे हे पदान्तस्थस्य मस्य 'अनुस्वाराऽनुनासिकौ स्वौ क्रमात् स्याताम् । किं ह्यलयति किम्ालयति । किं नुते, किन्नुते । किं ह्यः किह्यः । किं वलयति किंव्हवलयति । किं ह्लादते, किल्लादते ॥१५॥
सम्राट् |१|३|१६||
"
समो मस्य राजी क्विवन्ते 'अनुस्वाराभावः' स्यात् । सम्राट् सम्राजी ॥१६॥ -णोः क- टावन्तौ शिटि नवा |१|३|१७||
पदान्तस्थयोर्ड -णयोः शिटि परे यथासंख्यम् 'क-टावन्तौ वा' स्याताम् । प्राक्छेते, प्राक्शेते, प्राशेते । सुगण्छेते, सुगण्ट्शेते, सुगणशेते ॥१७॥ इ॒नः सः त्सोऽश्वः 1१।३।१८॥
पदान्तस्याभ्यां ड-नाभ्यां परस्य सस्य 'त्स' इति तादिः सो वा स्यात्, अश्चश्वाऽवयवश्चेत् सो न स्यात् । षड्त्सीदन्ति षट्सीदन्ति । भवान्त्साधुः भवान्साधुः । अश्व इति किम् ? षट्श्च्योतन्ति, भवान्श्च्योतति ॥१८॥

Page #25

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
१७
नः शि ञ्च् ।१।३।१९॥ पदान्तस्थस्य नस्य शे परे ‘ञ्च् वा' स्यात्, अश्वः । भवाञ्छूरः, भवाञ्च्शूरः, भवाञ्शूरः । अश्व इत्येव-भवाश्च्योतति ।।१९।।
अतोऽति रोरुः ॥१३॥२०॥ आत्परस्य पदान्तस्थस्य रोरति परे 'उर्नित्यं' स्यात् । कोऽर्थः ॥२०॥
घोषवति ।१॥३॥२१॥ आत्परस्य पदान्तस्थस्य रो?षवति परे 'उः' स्यात् । धर्मो जेता ॥२१॥
अवर्ण-भो-भगो-ऽघोलुंगसन्धिः ।१।३।२२॥ अवर्णाद् भो-भगो-अघोभ्यश्च परस्य पदान्तस्थस्य रो?षवति परे 'लुक्' स्यात्, स च न सन्धिहेतुः । देवा यान्ति, भो यासि, भगो हस, अघो वद ॥२२॥
व्योः ।१।३॥२३॥ अवर्णात्परयोः पदान्तस्थयोर्वययो?षवति परे ‘लुक् स्यात्, स चाऽसन्धिः । वृक्षवृश्चम् अव्ययं चाऽऽचक्षाणो वृक्षव, अव्यय वृक्ष याति, अव्य याति ॥२३॥
स्वरे वा ॥१३॥२४॥ अवर्ण-भो-भगो-अघोभ्यः परयोः पदान्तस्थयोर्वययोः स्वरे परे 'लुग वा' स्यात्, स चाऽसन्धिः । पट इह, पटविह । वृक्षा इह, वृक्षाविह । त आहुः, तयाहुः । तस्मा इदम्, तस्मायिदम् । भो अत्र, भोयत्र । भगो अत्र, भगोयत्र । अघो अत्र, अघोयत्र ॥२४॥
अस्पष्टाववर्णात्त्वनुञि वा १३॥२५॥ अवर्ण-भो-भगो-अघोभ्यः परयोः पदान्तस्थयोर्वययोः, अस्पष्टौ - 'ईषत्स्पृष्टतरौ वयौ' स्वरे परे स्याताम्, अवर्णात्तु परयोोरुश्वर्जे स्वरे'ऽस्पष्टौ वा' स्याताम् । पटवू, असावं, का, देवायँ भोपॅत्र, भगोपॅत्र, अघोपॅत्र । अवर्णा -

Page #26

१८
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
त्त्वनुञि वा । पटविह, पटविह । असाविन्दुः २, तहि २, तस्मादिम् २ ||२५| रोर्यः । १।३।२६ ॥
अवर्ण-भो भगो- अघोभ्यः परस्य पदान्तस्थस्य रोः स्वरे परे 'यः' स्यात् । कयास्ते, देवायासते, भोयत्र, भगोयत्र, अघोयत्र ॥ २६ ॥
हस्वान्ड - ण-नो द्वे |१|३|२७||
-हस्वात्परेषां पदान्तस्थानां ङ ण-नानां स्वरे परे 'द्वे रूपे' स्याताम् । क्रुङ्ङास्ते, सुगणिह, कृषन्नास्ते ||२७||
अनाङ् माङो दीर्घाद् वा च्छः |१|३|२८||
आङ् माङ्वर्जदीर्घात् पदान्तस्थात् परस्य 'छस्य द्वे रूपे वा' स्याताम् । कन्याच्छत्रम्, कन्याछत्रम् । अनामाङिति किम् ? आच्छाया, मा च्छिदत् ॥२८॥ प्लुताद् वा । १।३।२९॥
पदान्तस्थाद् दीर्घात् प्लुतात् परस्य 'छस्य द्वे रूपे वा' स्याताम् । आगच्छ भो इन्द्रभूते३ च्छत्रमानय, पक्षे छत्रमानय ॥ २९॥
स्वरेभ्यः | १|३|३०॥
स्वरात् परस्य 'छस्य द्वे रूपे' स्याताम् । इच्छति, गच्छति ॥३०॥ हद - - स्वरस्याऽनु नवा 1१।३।३१॥
स्वरात् पराभ्यां रहाभ्यां परस्य र-ह-स्वरवर्जस्य वर्णस्य 'द्वे रूपे वा' स्याताम्, अनु - कार्यान्तरात्पश्चात् । अर्कः, अर्कः । ब्रम्म, ब्रह्म । अर्ह - स्वर - स्येति किम् ? पद्महदः, अर्हः करः । स्वरेभ्य इत्येव - अश्रूयते । अन्विति किम् ? प्रोणुनाव ॥३१॥
अदीर्घ विरामैकव्यञ्जने | १|३|३२||
अदीर्घात् स्वरात् परस्य र-ह-स्वरवर्जस्य वर्णस्य विरामे असंयुक्तव्यञ्जने च

Page #27

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
१९
परेऽनु 'द्वे रूपे वा' स्याताम् । त्वक्क्, त्वक् । दद्ध्यत्र, दध्यत्र । गो३त्त्रात, गोइत्रात । अर्हस्वरस्येत्येव- वर्या, वह्यम्, तितउ ॥३२॥
अञ्वर्गस्यान्तस्थातः ।१३।३३॥ अन्तस्थातः परस्य वर्जवर्गस्याऽनु 'वे रूपे वा' स्याताम् । उल्क्का , उल्का । अजिति किम् ? हल्ली ॥३३॥
ततोऽस्याः ।१।३।३४॥ ततो-ऽवर्गात् परस्या अस्या- अन्तस्थाया 'वै रूपे वा' स्याताम् । दध्य्यत्र, दध्यत्र दद्ध्य्यत्र ॥३४॥
शिटः प्रथम-द्वितीयस्य 1१।३।३५॥ शिटः परयोः प्रथम-द्वितीययो 'द्वै रूपे वा' स्याताम् । त्वं क्करोषि, त्वं करोषि । त्वं क्खनसि, त्वं खनसि ॥३५॥
ततः शिटः ।११३॥३६॥ ततः- प्रथम-द्वितीयाभ्यां परस्य शिटो 'द्वे रूपे वा' स्याताम् । तच्श्शेते, तशेते ॥३६॥ नच्छत
न रात् स्वरे ।११३॥३७॥ रात् परस्य शिटः स्वरे परे 'द्वे रूपे न स्याताम् । दर्शनम् ॥३७॥
पुत्रस्याऽऽदिन-पुत्रादिन्याक्रोशे ॥१॥३॥३८॥ आदिनि पुत्रादिनि च परे पुत्रस्थस्य तस्य आक्रोशविषये द्वे रूपे न स्याताम् । पुत्रादिनी त्वमसि पापे !, पुत्रपुत्रादिनी भव । आक्रोश इति किम् ? पुत्रादिनी शिशुमारी, पुत्रादिनीति वा । पुत्रपुत्रादिनी नागी, पुत्रपुत्रादिनीति वा ॥३८॥
म्नां धुड्वर्गेऽन्त्योऽपदान्ते ।।३।३९॥

Page #28

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
अपदान्तस्थानां म- नानां, धुटि वर्गे परे 'निमित्तस्यैवान्त्यो' ऽनु स्यात् । गन्ता, शङ्किता, कम्पिता । धुडितिकिम् ? आहन्महे । धुड्वर्ग इति किम् ? गम्यते । अपदान्त इति किम् ? भवान् करोति ॥ ३९ ॥
२०
शिड्ढे ऽनुस्वारः । १।३।४० ॥
अपदान्तस्थानां म्नां शिटि हे च परे ऽनुस्वारोऽनु स्यात् । पुंसि, दंशः, बृंहणम् ||४०||
रो रे लुग् दीर्घश्चाऽदिदुतः | १|३|४१ ||
रस्य रे परेऽनु 'लुक्' स्यात्, 'अ- इ - ऊनाञ्च दीर्घः' । पुना रात्रिः, अग्नी रथेन, पटू राजा । अनु इत्येव - अहोरूपम् ॥ ४१ ॥ ढस्तडूढे |१|३|४२॥
तन्निमित्ते ढे परे ढस्याऽनु 'लुक' स्यात्, दीर्घश्चादिदुतः । माढिः लीढम् गूढम् । तड्ढ इति किम् ? मधुलिड् ढौकते ॥४२॥
सहि- वहेरोच्चाऽवर्णस्य |१ |३|४३ ॥
सहि-वह्योस्य तड्ढे परेऽनु' लुक्' स्यात्, ओच्चाऽवर्णस्य । सोढा, वोढा, उदवोढाम् ||४३||
उदः स्था-स्तम्भः सः | १|३|४४ ॥
उदः परयोः स्था-स्तम्भोः सस्य 'लुक्' स्यात् । उत्थाता, उत्तम्भिता ॥४४॥ तदः सेः स्वरे पादार्था |१|३|४५ ||
तदः परस्यः सेः स्वरे परे 'लुक् स्यात् सा चेत् पादपूरणी स्यात् । सैष दाशरथी रामः, सैष राजा युधिष्ठिरः । पादार्था इति किम् ? स एष भरतो राजा ॥ ४५ ॥ एतदश्च व्यञ्जनेऽनग् - नञ्समासे |१| ३ | ४६ ॥
एतदस्तदश्च परस्य सेर्व्यञ्जने परे 'लुक्' स्यात्, अकि नञ्समासे न । एष दत्ते

Page #29

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
२१
स लाति । अनग्नञ्समास इति किम् ? एषकः कृती, सको याति, अनेषो याति, असो वाति ||४६||
व्यञ्जनात् पञ्चमाऽन्तस्थायाः सरूपे वा । १।३।४७॥
व्यञ्जनात् परस्य पंचमस्याऽन्तस्थायाश्च सरूपे वर्णे परे 'लुग् वा' स्यात् । क्रुञ्चो ड्डौ -कुड्डौ, क्रुड्ड्डौ । आदित्यो देवताऽस्य - आदित्यः, आदित्य्यः । सरूप इति किम् ? वर्ण्यते ॥ ४७ ॥
घुटो धुटि स्वे वा | १|३|४८ ॥
व्यञ्जनात्परस्य धुटो धुटि स्वे परे 'लुग् वा' स्यात् । शिण्टि, शिण्डि । स्व इति किम् ? तप्त, दर्ता ॥ ४८ ॥
तृतीयस्तृतीय- चतुर्थे ॥१३॥४९॥
तृतीये चतुर्थे च परे 'धुटस्तृतीयः' स्यात् । मज्जति, दोग्धा ||४९ || अघोषे प्रथमोऽशिटः |१|३|५० ॥
अघोषे परे शिड्रर्जस्य 'धुटः प्रथमः' स्यात् । वाक्पूता । अशिट इति किम् ? पयस्सु ॥५०॥
विरामे वा । १।३।५१॥
विरामस्थस्याऽशिटो 'धुटः प्रथमो वा' स्यात् । वाक्, वाग् ॥५१॥ न सन्धिः |१|३|५२॥
उक्तो वक्ष्यमाणश्च 'सन्धिर्विरामे न स्यात् । दधि अत्र, तद् लुनाति ॥५२॥ रः पदान्ते विसर्गस्तयोः |१|३|५३॥
पदान्तस्थस्य रस्य तयोर्विरामाऽघोषयोर्विसर्गः' स्यात् । वृक्षः, स्वः, कः कृती । पदान्त इति किम् ? इर्ते ॥५३॥
ख्यागि |१|३|५४ ॥

Page #30

२२
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
पदान्तस्थस्य रस्य ख्यागि परे 'विसर्ग एव' स्यात् । कः ख्यातः । नमः ख्यात्रे ॥५४॥ शिट्यघोषात् । १।३।५५॥
अघोषात् परे शिटि परतः पदान्तस्थस्य रस्य 'विसर्ग एव' स्यात् । पुरुषः त्सरुकः, सर्पिः प्साति, वासः क्षौमम्, अद्भिः प्सातम् ॥५५ ॥
व्यत्यये लुग् वा | १|३|५६ ॥
शिटः परोऽघोष इति व्यत्ययस्तस्मिन्सति पदान्तस्थस्य 'रस्य लुग् वा स्यात् । चक्षुश्च्योतति, चक्षुः श्च्योतति, चक्षुश्श्च्योतति ॥५६॥ अरोः सुपि रः |१|३|५७ ॥
रोरन्यस्य रस्य सुपि परे 'र एव' स्यात् । गीर्षु, धूर्षु । अरोरिति किम् ? पयस्सु ॥५७॥
वाऽहर्पत्यादयः 191३1५८ ॥
अहर्पत्यादयो यथायोगमकृतविसर्गाः कृतोत्वाभावाश्च वा स्युः । अहर्पतिः, अहः पतिः, गीर्पतिः, गीः पतिः प्रचेता राजन् ! प्रचेतो राजन् ! ॥५८॥ शिट्याद्यस्य द्वितीयो वा |१| ३|५९ ॥
"
प्रथमस्य शिटि परे 'द्वितीयो वा' स्यात् । ख्षीरम् क्षीरम् । अफ्सराः, अप्सराः ||५९||
तवर्गस्य श्चवर्ग-ष्टवर्गाभ्यां योगे च- टवर्गों |१|३|६०॥ तवर्गस्य श-चवर्गाभ्यां ष-टवर्गाभ्यां च योगे यथासंख्यम् 'चवर्ग- टवर्गी' स्याताम् । तच्शेते, भवाञ्शेते, तच्चारु, तज्जकारेण, पेटथ, पूष्णः, तट्टकारः, तण्णकारेण, ईट्टे ॥६०॥
सस्य श षौ |१|३|६१ ॥
सस्य श्चवर्ग-ष्टवर्गाभ्यां योगे यथासंख्यम् 'श-षी' स्याताम् । चवर्गेण - श्च्यो

Page #31

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
२३ तति, वृश्चति । षेण - दोष्षु । टवर्गेण-पाक्षि ॥६१॥
न शात् ११३१६२॥ शात् परस्य तवर्गस्य 'चवर्गो न' स्यात् । अनाति, प्रश्नः ॥६२।।
पदान्ताट्टवर्गादनाम-नगरी-नवतेः ।१।३।६३॥ पदान्तस्थावर्गात् परस्य नाम्-नगरी-नवतिवर्जस्य तवर्गस्य सस्य च 'टवर्गषौ न' स्याताम् । षण्नयम्, षण्नयाः, षट्सु । अनाम्-नगरी-नवतेरिति किम् ? षण्णाम्, षण्णगरी, षण्णवतिः ॥३॥
षि तवर्गस्य ।१३।६४॥ पदान्तस्थस्य तवर्गस्य थे परे ‘टवर्गो न' स्यात् । तीर्थकृत् षोडशः शान्तिः ॥६४॥
लि लौ ।१३।६५॥ पदान्तस्थस्य तवर्गस्य ले परे 'लौ' स्याताम् । तल्लूनम्, भवाल्लुनाति ॥६५॥ इत्याचार्यश्रीहेमचन्द्रविरचितायां सिद्धहेमचन्द्राभिधानस्योपज्ञशब्दानुशासन
लघुवृत्ती प्रथमस्याध्यायस्य तृतीयपादः समाप्तः ॥१३॥ चक्रे श्रीमूलराजेन, नवः कोऽपि यशोऽर्णवः । परकीर्तिस्रवन्तीनां, न प्रवेशमदत्त यः ॥३॥
----xox------

Page #32

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
|१|४|१|
( चतुर्थः पादः ) अत आः स्यादौ जस्- भ्याम्-ये स्यादौ जसि भ्यामि ये च परेऽकारस्य 'आ' स्यात् । देवाः, आभ्याम्, सुखाय । स्वादाविति किम् ? बाणान् जस्यतीति क्विप् - बाणजः ॥१॥ मिस ऐस् |१|४|२||
आत्परस्य स्यादे-'र्भिस ऐस्' स्यात् । देवैः । ऐस्करणाद्-अतिजरसैः ॥२॥ इदमदसोऽक्येव | १|४|३ ॥
२४
"
इदमदसोरक्येव सति, आत्परस्य 'मिस ऐस्' स्यात् । इमकैः अमुकैः । अक्येवेति किम् ? एभिः अमिभिः ||३||
"
ए बहुभोसि | १|४४॥
बहुवर्थे स्यादी सादी भादी ओसि च परे 'अत एत् स्यात् । एषु एभि:, देवयोः ||४||
टा- डसोरिन - स्यौ |9|४|५॥
आत्परयोष्टा-ङसोर्यथासङ्ख्यम् 'इन-स्यौ' स्याताम् । तेन, यस्य ॥५॥ - इस्योर्याऽऽतौ 19 |४|६ ॥
आत्परस्य डेडसेश्च यथासंख्यम् 'य आच्च' स्याताम् । देवाय, देवात् ॥ ६॥ सर्वादिः स्मै - स्मातौ |१|४|७||
सर्वादिरदन्तस्य सम्बन्धिनोर्डेङस्योर्यथासंख्यम् 'स्मै - स्माती' स्याताम् । सर्वस्मै, सर्वस्मात् । सर्व, विश्व, उभ, उभयट्, अन्य, अन्यतर, इतर, डतर, डतम, त्व, त्वत्, नेम, सम-सिमौ सर्वार्थी, पूर्व-परांऽवर-दक्षिणोत्तरा-ऽपरा-ऽधराणि व्यवस्थायाम्, स्वम् अज्ञाति-धनाख्यायाम्, अन्तरं बहिर्योगोपसंव्यानयोरपुर, त्यद्, तद्, यद्, अदस्, इदम् एतद् एक, द्वि, युष्मद्, अस्मद्,

Page #33

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
२५
-
भवतु, किम् इत्यसंज्ञायां सर्वादिः ॥७॥
डेः स्मिन् ।१।४।८॥ सवदिरदन्तस्य ‘: स्मिन्' स्यात् । सर्वस्मिन् ॥८॥
जस इ. ११४९॥ सव्वदिरदन्तस्य 'जस इ.' स्यात् । सर्वे ॥९॥ नेमा-ऽर्द्ध-प्रथम-चरम-तया-ऽया-ऽल्प-कतिपयस्य वा
१४॥१०॥ नेमादीनि नामानि, तयायौ प्रत्ययौ, तेषामदन्तानाम् 'जस इर्वा' स्यात् । नेमे, नेमाः । अर्द्ध, अर्धाः । प्रथमे, प्रथमाः । चरमे, चरमाः । द्वितये, द्वितयाः । त्रये, त्रयाः । अल्पे, अल्पाः । कतिपये, कतिपयाः ॥१०॥
द्वन्द्वे वा १४११॥ द्वन्द्वसमासस्थस्याऽदन्तस्य सवदिर्जस इर्वा' स्यात् । पूर्वोत्तरे, पूर्वोत्तराः ॥११॥
न सर्वादिः ।१।४।१२॥ द्वन्द्वे सर्वादिः ‘सर्वादिर्न' स्यात् । पूर्वापराय, पूर्वापरात्, पूर्वापरे । कतरकतमानाम्, कतरकतमकाः ॥१२॥
तृतीयान्तात पूर्वा-वरं योगे ।१।४।१३॥ तृतीयान्तात् परौ पूर्वाऽवरौ योगे-सम्बन्धे सति सर्वादी न स्याताम् । मासेन पूर्वाय-मासपूर्वाय । दिनेनाऽवराय-दिनावराय । दिनेनाऽवराः दिनाऽवराः । तृतीयान्तादिति किम् ? पूर्वस्मै मासेन ॥१३॥
तीयं ङित्कार्ये वा ।१।४।१४॥ तीयान्तं नाम डे-सि-उस-डीनां कार्ये 'सर्वादिष्' स्यात् । द्वितीयस्मै, द्वितीयाय । द्वितीयस्यै, द्वितीयायै । ङित्कार्य इति किम् ? द्वितीयकाय ॥१४॥

Page #34

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
अवर्णस्याऽऽमः साम् | १|४|१५||
अवर्णान्तस्य सवदिरामः 'साम्' स्यात् । सर्वेषाम्, विश्वासाम् ॥ १५ ॥ नवभ्यः पूर्वेभ्य इ-स्मात् - स्मिन् वा | १|४|१६ ॥
I
पूर्वादिभ्यो नवभ्यो ये इ-स्मात्-स्मिनो यथास्थानमुक्तास्ते वा स्युः । पूर्वे, पूर्वाः । पूर्वस्मात् पूर्वात् । पूर्वस्मिन् पूर्वे इत्यादि । नवभ्य इति किम् ? त्ये ||१६|| आपो ङितां यै-यास् - यास् - याम् |9|४|१७|
२६
आबन्तस्य ङिताम् - डे-ङसिङस्-डीनां यथासंख्यम् 'यै- यास् - यास्यामः ' स्युः । खट्वायै खट्टायाः, खट्वायाः, खट्टायाम् ॥१७॥
सवदिर्डस् पूर्वाः । १।४।१८॥
सर्वादिराबन्तस्य ङिताम् 'यै - यास् - यास् - यामस्ते डस्पूर्वाः स्युः । सर्वस्यै, सर्वस्याः, सर्वस्याः सर्वस्याम् ||१८||
"
टौस्येत् | १|४|१९ ॥
आवन्तस्य टीसोः परयोरेकारः स्यात् । बहुराजया, बहुराजयोः ||१९| औता |१|४|२०||
आवन्तस्य 'औता सहैकारः' स्यात् । माले स्तः पश्य वा ॥२०॥ इदुतोऽस्रीत् |१|४|२१॥
स्रन्यस्येदन्तस्योदन्तस्य च औता सह यथासंख्यम् 'ईदूती' स्याताम् । मुनी, साधू । अस्त्रेरिति किम् ? अतिस्त्रियौ नरौ ॥२१॥
जस्येदोत् । १।४।२२ ॥
इदुदन्तयोर्जसि परे यथासंख्यम् 'एदोती' स्याताम् । मुनयः साधवः ॥ २२॥ ङित्यदिति |१|४|२३॥
अदिति ङिति स्यादौ परे, इदुदन्तयोर्यथासंख्यम् 'एदोती' स्याताम् । अति

Page #35

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशन्दानुशासनम्
२७
स्त्रये, साधवे, अतिरेः साधोरागतं स्वं वा । अदितीति किम् ? बुद्ध्याः , धेन्वाः । स्यादावित्येव- शुची स्त्री ॥२३॥
___टः पुंसि ना 1१।४।२४॥ इदुदन्तात् परस्याः 'पुंविषयायाष्टाया ना' स्यात् । अतिस्त्रिणा, अमुना । पुंसीति किम् ? बुद्ध्या ॥२४॥
डिौं ११४॥२५॥ इदुदन्तात् परो 'डिौँः ' स्यात् । मुनौ, धेनौ । अदिदित्येव- बुद्ध्याम् ॥२५॥
केवलसखिपतेरौः 19॥४॥२६॥ केवलसखिपतिभ्यामिदन्ताभ्यां परो 'डिरौः' स्यात् । सख्यौ, पत्यौ । इत इत्येव- सखायमिच्छति पतिमिच्छति- सख्यि, पत्यि । केवलेति किम् ? प्रियसखौ, नरपतौ ॥२६॥
न ना डिदेत् 1१।४।२७॥ केवलसखिपतेर्यष्टाया ना, डिति परे एचोक्तः, स न स्यात् । सख्या, पत्या, सख्ये, पत्ये, सख्युः, पत्युः आगतं स्वं वा । सख्यौ, पत्यौ । डितीति किम् ? पतयः ॥२७॥
खिया डितां वा दै-दास-दास-दाम् 191४॥२८॥ स्त्रीलिङ्गादिदुदन्तात् परेषां ङिताम्- डे-सि-स्-डीनां यथासंख्यम् दै-दास्दास् दामो वा' स्युः । बुद्ध्यै, बुद्धये; बुद्ध्याः, बुद्धेः आगतं स्वं वा; बु
द्ध्याम, बुद्धौ । धेन्वै, धेनवे; धेन्वाः, धेनोः; धेन्वाम् धेनौ । प्रियबुद्ध्यै, प्रियबुद्धये पुंसे स्त्रियै वा ॥२८॥
खीदूतः १४॥२९॥ नित्यं स्त्रीलिङ्गादीदूदन्ताच्च परेषां स्यादेर्डितां यथासंख्यम् 'दै-दाम-दामदामः' स्युः । नयै, नद्याः, नद्याः, नधाम् । कुर्व, कुर्वाः, कुर्वाः, कुर्वाम् ।

Page #36

२८
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम् अतिलक्ष्म्यै पुंसे स्त्रियै वा । स्त्रीति किम् ? ग्रामण्ये खलप्चे पुंसे स्त्रियै ।।२९।
वेयुवोऽस्त्रियाः ११४॥३०॥ इयुव्स्थानिनौ यौ स्त्रीदूतौ तदन्तात् स्त्रीवर्जात्परेषां स्यादेर्डितां यथासंख्यम् ‘दै-दास्-दास् दामो वा' स्युः । श्रियै, श्रिये; श्रियाः, श्रियः२, श्रियाम्, श्रियि । अतिश्रियै, अतिश्रिये पुंसे स्त्रियै वा । ध्रुवै, ध्रुवे; ध्रुवाः, ध्रुवः, ध्रुवाः ध्रुवः; ध्रुवाम्, ध्रुवि । अतिध्रुवै अतिध्रुवे पुंसे स्त्रियै वा । इयुव इति किम् ? आध्यै । अस्त्रिया इति किम् ? स्त्रियै ॥३०॥
आमो नाम् वा ॥१४॥३१॥ इयुवोः स्थानिभ्यां स्त्रीदूदन्ताभ्यां परस्य 'आमो नाम् वा' स्यात्, न तु स्त्रियाः । श्रीणाम्, श्रियाम् । भ्रूणाम्, ध्रुवाम् । अतिश्रीणाम्, अतिथियाम् ।अतिभ्रूणाम् अतिभ्रुवाम् नृणाम् स्त्रीणाम् वा । इयुव इत्येव-प्रधीनाम् ॥३१।।
हस्वाऽऽपश्च ।१।४।३२॥ हस्वान्तादाबन्तात् स्त्रीदूदन्ताच्च परस्याऽऽमो 'नाम्' स्यात् । देवानाम्, मालानाम्, स्त्रीणाम्, वधूनाम् ॥३२॥
संख्यानां र्णाम् ॥१४॥३३॥ र-ष-नान्तानां संख्यावाचिनामाऽऽमो ‘नाम्' स्यात् । चतुर्णाम्, षण्णाम्, पञ्चानाम्, अटानाम् ॥३३॥
नेत्रयः ॥१४॥३४॥ आमः सम्बन्धिनस्रेस्त्रयः स्यात् । त्रयाणाम्, परमत्रयाणाम् ॥३४॥
एदोभ्यां उसि-ङसो रः ॥१४॥३५॥ एदोद्भ्यां परयोः प्रत्येकं उसि-ङसो 'रः' स्यात् । मुनेः, मुनेः । धेनोः, घेनोः । गोः, गोः । द्योः, द्योः ॥३५॥

Page #37

श्रीसिद्धहेमचनशब्दानुशासनम्
खि-ति-खी-तीय १४॥३६॥ खि-ति-खी-तीसम्बन्धिनो यात्परयोसिसोरुर् स्यात् । सख्युः, सख्युः । पत्युः, पत्युः। सखायं पतिं घेच्छतः सख्युः २, पत्युः २ । य इति किम् ? अतिसखेः, अधिपतेः ॥३६॥
तो डर १४॥३७॥ ऋतः परयोः सि-उसो-'ई' स्यात् । पितुः, पितुः ॥३७॥ तृ-स्वसृ-नत-नेष्ट-त्वष्ट-क्षतृ-होतृ-पोतृ-प्रशास्त्रो
घुवार १४॥३८॥ तृच्-तृनन्तस्य स्वस्रादीनां च ऋतो घुटि परे 'आर् स्यात् । करिम, कर्तारौर, कर्तारः । स्वसारम्, नप्तारम्, नेटारम्, त्वद्यारम्, क्षत्तारम्, होतारम्, पोतारम्, प्रशास्तारम् । घुटीति किम् ? कर्तृ कुलं पश्य ॥३८॥
अझै च ॥१४॥३९॥ ऋतो घुटि च परे 'अर' स्यात् । नरि । नरम् ॥३९॥
मातुर्मातः पुत्रेऽहे सिनाऽऽमन्त्र्ये १४॥४०॥ आमन्त्र्ये पुत्रे वर्तमानस्य मातृशब्दस्य सिना सह 'मातः' स्यात्, अहेप्रशंसायाम् । हे गार्गीमात ! । पुत्र इति किम् ? हे मातः ! हे गार्गीमातृके वत्से ! । अर्ह इति किम् ? अरे गार्गीमातृक ! ॥४०॥
हस्वस्य गुणः ॥१४॥४१॥ आमन्त्र्यार्थवृत्तेहस्वान्तस्य सिना सह 'गुणः' स्यात् । हे पितः !, हे मुने! ॥४१॥
एदापः ॥१४॥४२॥ आमन्त्र्यार्यवृत्तेरावन्तस्य सिना सह एत्' स्यात् । हे माले !, हे बहुराजे ! ॥२॥
नित्यदिन-द्विस्वराऽम्बार्थस्य इस्वः ॥१४॥४३॥

Page #38

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम् नित्यं दिद्-दै-दाम-दाम-दामादेशा येभ्यस्तेषां द्विस्वराम्बार्थानां चाऽऽबन्तानामामन्त्र्यवृत्तीनां सिना सूह 'हस्वः स्यात् । हे स्त्रि !, हे लक्ष्मि !, हे श्वश्रु!, हे वधु !, हे अम्ब !, हे अक्क ! । नित्यदिदिति किम् ? हे हूहूः! । द्विस्वरेति किम् ? हे अम्बाडे ! । आप इत्येव- हे मातः ! ॥४३॥
अदेतः स्यमोलक ११४॥४४॥ अदन्ताद् एदन्ताच आमन्त्र्यवृत्तेः परस्य सेरमश्च 'लुक्' स्यात् । हे देव !, हे उपकुम्भ ! हे अतिहे ! ॥४४॥
दीर्घड्या-व्यन्जनात सेः ११४१४५|| दीर्घड्यावन्ताभ्यां व्यञ्जनाच परस्य ‘से क्' स्यात् । नदी । माला । राजा । दीर्घति किम् ? निष्कौशाम्बिः, अतिखटः ॥४५॥
समानादमोऽतः ११४१४६॥ समानात् परस्याऽमोऽस्य 'लुक्' स्यात् । देवम्, मालाम्, मुनिम्, नदीम्, साधुम्, वधूम् ॥४६॥
दीर्घो नाम्यतिस-चतसृ-धः ।१।४।४७॥ तिस-चतसृ-प-रान्तवर्जस्य समानस्य नामि परे 'दीर्घः' स्यात् । वनानाम्, मुनीनाम्, साधूनाम, पितृणाम् । अतिसूचतसृष इति किम् ? तिसृणाम, चतसृणाम्, षण्णाम्, चतुर्णाम् ॥४७॥
नुर्वा ॥१४॥४८॥ नुः समानस्य नामि परे 'दीर्घो वा' स्यात् । नृणाम्, नृणाम् ॥४८॥
शसोऽता सच नः पुंसि ।।४।४९॥ शसोऽता सह पूर्वसमानस्य 'दीर्घः' स्यात्, तत्सन्नियोगे च पुंसि शसः सो नः । देवान्, मुनीन्, वातप्रमीन्, साधून, हूहून, पितन् । पुंसीति किम् ? शालाः ॥४९॥

Page #39

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
३१
संख्या-साय-वेरहस्याऽहन डौ वा ॥१४॥५०॥ संख्यावाचिभ्यः साय-विभ्यां च परस्याऽहनस्य डी परे-'ऽहंन् वा' स्यात् । व्यहनि, व्यह्नि, व्यहे । सायाहनि, सायाहि, सायाहे । व्यहनि, व्यहि, व्यह् ॥५०॥
निय आम् 191४५१॥ नियः परस्य 'डेराम्' स्यात् । नियाम, ग्रामण्याम् ॥५१॥
वाष्टन आः स्यादौ ११४१५२॥ अष्टनः स्यादौ परे ‘आ वा' स्यात् । अष्टाभिः, अष्टभिः । प्रियाष्टाः, प्रिया ॥
अष्ट और्जस-शसोः ११४॥५३॥ अष्टनः कृताऽऽत्वस्य ‘जस्-शसोरौः' स्यात् । अष्टी, अष्टौ ॥५३॥
डति-ष्णः संख्याया लुप् ।१।४।५४॥ डति-ष-नान्तानां संख्यानाम् ‘जस्-शसोर्लुप्' स्यात् । कति, कति । षट्, षट् । पञ्च, पञ्च ॥५४॥
नपुंसकस्य शिः ॥१॥४॥५५॥ नपुंसकस्य जस्-शसोः 'शिः' स्यात् । कुण्डानि, पयांसि ॥५५॥
___ औरीः ११४५६॥ नपुंसकस्य 'औरीः' स्यात् । कुण्डे । पयसी ॥५६॥
अतः स्यमोऽम् ११४१५७॥ अदन्तस्य नपुंसकस्य ‘स्यमोरम्' स्यात् । कुण्डम्, हे कुण्ड ! ॥५७॥
पचतोऽन्यादेरनेकतरस्य दः १४५८॥ पञ्चपरिमाणस्य नपुंसकस्याऽन्यादेः 'स्यमोदः' स्यात्, एकतरवर्जम् । अन्यत्, अन्यतरत, इतरत्, कतरत, कतमत् । अनेकतरस्येति किम् ? एकतरम् ॥
अनतो लुप् ।१।४५९॥

Page #40

३२
श्रीसिदहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
-
अनकारान्तस्य नपुंसकस्य 'स्यमोलुप्' स्यात् । कर्तृ, पयः ॥५९॥
जरसो वा १४६०॥ जरसन्तस्य नपुंसकस्य ‘स्यमोर्लुब् वा' स्यात् । अतिजरः, अतिजरसम्, अतिजरम् ॥६०॥
नामिनो लुग वा ११४६१॥ नाम्यन्तस्य नपुंसकस्य ‘स्यमोलुंग वा' स्यात् । हे वारे !, हे वारि ! प्रियतिस, प्रियत्रि कुतम् ॥६१॥
वाऽन्यतः पुमांष्टादौ स्वरे ॥१॥४॥२॥ अन्यतो- विशेष्यवशानपुंसको नाम्यन्तष्टादी स्यरे परे 'पुंवद् वा' स्यात् । ग्रामण्या ग्रामणिना कुलेन; कर्बोः कर्तृणोः कुलयोः । अन्यत इति किम् ? पीलुने फलाय । टादाविति किम्? शुचिनी कुले । नपुंसक इत्येव कल्याण्यै स्त्रियै ।।६२॥
दध्यस्थिसक्थ्यक्ष्णोऽन्तस्याऽन् ।१४।६३॥ एषां नपुंसकानां नाम्यन्तानामन्तस्य टादी स्वरे परे अन् स्यात् । दना, अतिदना । अस्प्ना, अत्यस्ना । सक्ना, अतिसक्ना । अक्ष्णा, अत्यक्ष्णा ।।६३॥
___ अनामस्वरे नोऽन्तः 1१।४।६४॥ नाम्यन्तस्य नपुंसकस्याऽऽम्वर्जे स्यादी स्वरे परे 'नोऽन्तः' स्यात् । वारिणी, वारिणः । कर्तृणी, कर्तृणः प्रियतिसृणः । अनामिति किम् ? वारीणाम् । स्यर इति किम् ? हे वारे । । स्यादावित्येव-तीम्बुरवं घूर्णम् ॥६४॥
स्वराच्छौ ।१४॥६५॥ शी परे स्वरान्तानपुंसकात्परो 'नोऽन्तः' स्यात् । कुण्डानि । स्वरादिति किम् ? चत्वारि ॥६५॥
भुटां प्राक् ॥१॥४॥६६॥

Page #41

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम् स्वरात् परा या धुड्जातिस्तदन्तस्य नपुंसकस्य शौ परे धुड्भ्य एव प्राग् 'नोऽन्तः' स्यात् । पयांसि, अतिजरांसि, काष्टतनि । स्वरादित्येव- गोमन्ति ॥
लोवा ।१।४।६७॥ र-लाभ्यां परा या धुड्जातिस्तदन्तस्य नपुंसकस्य शौ परे धुड्भ्य एव प्राक् 'नोन्तो वा' स्यात् । बहूर्जि, बहूर्जि । सुवल्ङ्गि, सुवल्गि । ल इति किम्? काष्टतक्षि । धुटामित्येव - सुफुल्लि ॥६७।।
घुटि ११४६८॥ निमित्तविशेषोपादानं विना, आपादपरिसमाप्तेर्यत्कार्यं वक्ष्यते तद् घुटि वेदितव्यम् ॥६८॥
अचः ११४६९॥ अञ्चतेर्धातो(डन्तस्य धुटः प्राक् ‘नोन्तो' घुटि स्यात् । प्राङ्, अतिप्राङ्,प्राञ्चौ । प्राञ्चि कुलानि ॥६९।।
ऋदितः ।११४७०॥ ऋदुदितो धुडन्तस्य घुटि परे धुटः प्राक् स्वरात्परो 'नोन्तः' स्यात् । कुर्वन्, विद्वान्, गोमान् । घुटित्येव- गोमता ॥७॥
युजोऽसमासे ११४७१॥ "युजूपी योगे" इत्यस्याऽसमासे धुडन्तस्य धुटः प्राक् घुटि 'नोन्तः' स्यात् । युङ्, युनी । युजि कुलानि । बहुयुङ् । असमास इति किम् ? अश्वयुक् । युज्र इति किम् ? “युजिंच समाधौ" युजमापना मुनयः ॥७१॥
अनडुहः सौ ११४७२॥ अनडुहो धुडन्तस्य धुटः प्राक् सौ परे ‘नोन्तः' स्यात् । अनड्वान्, प्रियानड्वान् ॥७२॥

Page #42

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
पुंसोः पुमन्स् | १|४|७३ ॥
पुंसोः 'पुमन्स्' घुटि स्यात् । पुमान्, पुमांसी, पुमांसः । प्रियपुमान्, प्रियपुमांसि ॥७३॥
३४
ओत औः | १|४|७४॥
,
ओतो घुटि परे 'औ' स्यात् । गीः गावौ द्यौः, द्यावी, प्रियद्यावी । ओत इति किम् ? चित्रगुः ॥७४ ||
आ अम् - शसोडता । १।४।७५ ॥
ओतोऽम् - शसोरता सह 'आ' स्यात् । गाम् । सुगाम् । गाः। द्याम् । अतिद्याम् । द्याः । सुधाः ॥ ७५ ॥
पथिन् - मथिनृभुक्षः सौ |१|४|७६ ॥
एषां नान्तानामन्तस्य सौ परे 'आः' स्यात् । पन्थाः, हे पन्थाः ! | मन्याः, हे मन्थाः ! । ऋभुक्षाः, हे ऋभुक्षाः ! । नान्तनिर्देशादिह न स्यात् पन्थानमैच्छत् पथीः ॥७६ ||
एः |१|४|७७ ॥
?
पथ्यादीनां नान्तानामितो घुटि परे 'आः' स्यात् । पन्याः पन्थानौ, पन्थानः, पन्थानम्; सुपन्थानि कुलानि । मन्याः । ऋभुक्षाः । नान्तनिर्देशाद् - एरभावाच्चेह न स्यात् - पथ्यौ, पथ्यः ॥७७॥
योन्थ |१|४|७८ ॥
पथिन् - मथिनोर्नान्तयोस्थस्य घुटि परे 'न्यू' स्यात् । तथैवोदाहृतम् ॥७८॥ इन् डीस्वरे लुक् | १|४|७९॥
पथ्यादीनां नान्तानां ड्यामघुट्स्वरादौ च स्यादौ परे 'इन् लुक्' स्यात् । सुपथी स्त्री कुले वा । पथः । सुमथी स्त्रीकुले वा । मथः । अनुभुक्षी सेना कुले वा ।

Page #43

ऋभुक्षः ॥७९॥
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
३५
वोशनसो नश्चामन्त्र्ये सौ |१|४|८०|| आमन्त्र्यवृत्तेरुशनसो 'न-लुकी' सौ परे वा स्याताम् । हे उशनन् !, हे उशन !, हे उशनः ! | आमन्त्र्य इति किम् ? उशना ||८०|| उतोऽनडुच्चतुरो वः |१।४।८१ ॥
आमन्त्र्यवृत्त्योरनडुच्चतुरोरुतः सौ परे 'वः' स्यात् । हे अनड्वन् ! | हे प्रियचत्वः ! । हे अतिचत्वः ! ||८१ ॥ वाः शेषे | १|४ |८२ ॥
आमन्त्र्यविहितात्सेरन्यो घुट् शेषस्तस्मिन्परे अनडुच्चतुरोरुतो 'वाः' स्यात् । अनड्वान्, अनड्वाहौ । प्रियचत्वाः प्रियचत्वारौ । शेष इति किम् ? हे अनड्वन् ! | हे प्रियचत्वः ! ॥ ८२ ॥
सख्युरितोऽशावैत् | १|४|८३ ॥
सख्युरिदन्तस्य शिवर्जे शेषे घुटि परे 'ऐत्' स्यात् । सखायौ, सखायः सखायम् । इत इति किम् ? सख्यौ स्त्रियौ । अशाविति किम् ? अतिसखीनि । शेष इत्येव - हे सखे ! ॥ ८३ ॥
ऋदुशनस्- पुरुदंशोऽनेहसश्च सेर्डाः |१|४|२४||
ऋदन्तादुशनसादेः सख्युरितश्च परस्य शेषस्य 'सेर्डाः' स्यात् । पिता, अतिपिता, कर्त्ता, उशना, पुरुदंशा, अनेहा, सखा ॥८४॥
नि दीर्घः | १|४|८५ ॥
शेषे घुटि परे यो नस्तस्मिन् परे स्वरस्य 'दीर्घः' स्यात् । राजा, राजानौ, राजानः, राजानम् । वनानि । कर्तृणि । शेष इत्येव - हे राजन् ! ॥८५॥
न्स्महतोः |१|४|८६॥

Page #44

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
सन्तस्य महतश्च स्वरस्य शेषे घुटि परे 'दीर्घः' स्यात् । श्रेयान्, श्रेयांसौ । महान्, महान्तौ ॥८६॥
इन्-हन्-पूषाऽर्यम्णः शिस्योः ।।४।८७॥ इनन्तस्य हनादेश्च स्वरस्य शिस्योरेव परयो-'र्दीर्घः' स्यात् । दण्डीनि, नग्वीणि, दण्डी, स्रग्वी । भ्रूणहानि, भ्रूणहा । बहुपूषाणि, पूषा स्वर्यमाणि, अर्यमा । शिस्योरेवेति किम् ? दण्डिनी, वृत्रहणौ, पूषणौ, अर्यमणौ ॥८७॥
अपः ।११४८८॥ अपः स्वरस्य शेषे घुटि परे 'दीर्घः' स्यात् । आपः स्वापौ ॥८॥
नि वा ११४१८९॥ अपः स्वरस्य नागमे सति घुटि परे 'दी? वा' स्यात् । स्वाम्पि, स्वम्पि । बह्वाम्पि, बहम्पि ॥८९॥
अभ्वादेरत्वसः सौ ।१।४।९०॥ अत्वन्तस्याऽसन्तस्य च भ्वादिवर्जस्य शेषे सौ परे 'दीर्घः' स्यात् । भवान्, यवमान्, अप्सराः । गोमन्तं स्थूलशिरसं वेच्छन्- गोमान् स्थूलशिराः । अभ्वादेरिति किम् ? पिण्डग्रः ॥१०॥
क्रुशस्तुनस्तृच पुंसि ।१४।९१॥ क्रुशो यस्तुन् तस्य शेषे घुटि परे 'तृच्' स्यात्, पुंसि । क्रोष्टा, क्रोष्टारौ । पुंसीति किम् ? कृशक्रोष्टूनि वनानि ॥९१॥
टादौ स्वरे वा ११४९२॥ टादी स्वरादौ परे कुशस्तुनस्तृज् वा स्यात्, पुंसि । क्रोष्ट्रा,क्रोष्टुना; क्रोष्ट्रोः, क्रोष्ट्वोः ॥१२॥
स्त्रियाम् ॥१।४।१३॥

Page #45

३७
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम् कुशः परस्य तुनः स्त्रीवृत्तेस्तृच् स्यात्, निर्निमित्त एव । क्रोष्ट्री, क्रोष्ट्रयौ, क्रोष्ट्रीभ्याम् । पञ्चक्रोष्ठभी रथैः ॥९३।।
इत्याचार्यश्रीहेमचन्द्रविरचितायां सिद्धहेमचन्द्रापिधानस्वोपनशब्दानुशासन
लवृत्तौ प्रथमस्याध्यायस्य चतुर्थः पादः समाप्तः ॥१४॥ सोत्कण्ठमङ्गलगतैः कचकर्षणैश्च, वक्त्राब्जचुम्बननखक्षतकर्मभिश्च । श्रीमूलराजहतभूपतिभिर्विलेसुः, संख्येऽपि खेऽपि च शिवाश्च सुरस्त्रियश्च ।।४।।
--xox ----
अथ द्वितीयोऽध्यायः
ॐ (प्रथमः पादः)
त्रि-चतुरस्तिसृ-चतसृ स्यादौ ।२।१।१॥ स्त्रियामिति वर्तते । स्यादौ परे स्त्रीवृत्त्योस्त्रिचतुरोर्यथासंख्यम् 'तिसृ-चतसृ' इत्येतौ स्याताम् । तिम्रः, चतनः; तिसूषु, चतसूपु । प्रियतिसा, प्रियचतसा ना । प्रियतिस कुलम्, प्रियत्रि कुलम् । स्यादाविति किम् ? प्रियत्रिकः, प्रियचतुष्कः ॥१॥
तो र स्वरेऽनि ।२।१।२।। तिस-चतसृस्थस्य ऋतः स्वरादौ परे 'रः' स्यात्, अनि- नविषयादन्यत्र । तिम्रः चतम्रःः प्रियतिम्रौ,प्रियचतम्रौ । स्वर इति किम् ? तिसृभिः, चतसृमिः । अनीति किम् ? तिसृणाम्, चतसृणाम् ।।२।।
जराया जरस् वा ।२।१३॥ स्वरादी स्यादौ परे जराया 'जरस् वा स्यात् । जरसी जरसः । जरे, जराः । अतिजरसी, अतिजरी । अतिजरसम्, अतिजरम् कुलम् ।।३।।

Page #46

३८
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
अपोऽभ्रे ।२।१।४॥ भादौ स्यादौ परे 'अपोऽद्' स्यात् । अद्भिः, स्वद्भ्याम् । भ इति किम् ? अप्सु ॥४॥
आ रायो व्यञ्जने ।२।११५॥ व्यञ्जनादौ स्यादौ परे रैशब्दस्य आः' स्यात् । राः, रासु, अतिराभ्याम् कुलाभ्याम् । व्यञ्जन इति किम् ? रायः ॥५॥
युष्मदस्मदोः ।२।१६॥ व्यञ्जनादौ स्यादौ परे 'युष्मदस्मदोराः' स्यात् । त्वाम्, माम्; अतित्वाम्, अतिमाम्; युष्मासु, अस्मासु ॥६॥
टाइयोसि यः ।२।१७॥ टाङ्योस्सु परेषु 'युष्मदस्मदोर्यः' स्यात् । त्वया, मया; अतियुवया, अत्यावया; त्वयि, मयि; युवयोः, आवयोः । टाङ्योसीति किम् ? त्वत्, मत् ॥७॥
शेषे लुक् ।२।१८॥ यस्मिन्नायौ कृतौ ततोऽन्यः शेषः, तस्मिन् स्यादौ परे 'युष्मदस्मदोर्मुक् स्यात् । युमभ्यम्, अस्मभ्यम्, अतित्वत्, अतिमत् । शेष इति किम् ? त्वयि, मयि ||८||
मोर्वा ।२।१९॥ शेषे स्यादौ परे 'युष्मदस्मदोर्मोलुंग वा' स्यात् । युवाम् युष्मान् वा आवाम् अस्मान् वाऽऽचक्षाणेभ्यो (णिचि क्विपि च लुकि च)- युष्मभ्यम्, युषभ्यम्; अस्मभ्यम्, असभ्यम् ॥९॥
__ मन्तस्य युवाऽऽवौ द्वयोः ।२।१।१०॥ व्यर्थवृत्त्योर्युष्मदस्मदोर्मान्तावयवस्य स्यादौ परे यथासंख्यम् 'युव-आव' इत्येतौ स्याताम् । युवाम्, आवाम्; अतियुवाम्, अत्यावाम्; अतियुवासु, अ

Page #47

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
३९
त्यावासु । मन्तस्येति किम् ? युवयोः आवयोरित्यत्र दस्य यत्वं यथा स्यात् । स्यादावित्येव - युवयोः पुत्रो युष्मत्पुत्रः ||१०|
त्व - मौ प्रत्ययोत्तरपदे चैकस्मिन् | २|१|११||
स्यादौ प्रत्ययोत्तरपदयोश्च परयोरेकार्थवृत्त्योर्युष्मदस्मदोर्मान्तावयवस्य यथासंख्यम् ' त्व-म' इत्येतौ स्याताम् । त्वाम्, माम्; अतित्वाम्, अतिमाम्; अतित्वासु, अतिमासुः त्वदीयः, मदीयः, त्वत्पुत्रः, मत्पुत्रः । प्रत्ययोत्तरपदे चेति किम् ? अधियुष्मद्, अध्यस्मद् । एकस्मिन्निति किम् ? युष्माकम्, अस्माकम् ।।११।।
त्वमहं सिना प्राक् चाऽकः | २|१|१२||
सिना सह युष्मदस्मदोर्यथासंख्यम् 'त्वम्-अहमी' स्याताम्, तौ चा ऽक्प्रसङ्गेऽकः प्रागेव । त्वम्, अहम्; अतित्वम्, अत्यहम् । प्राक्चाक इति किम् ? त्वकम्, अहकम् ॥१२॥
यूयं वयं जसा | २|१|१३॥
जसा सह युष्मदस्मदोर्यथासंख्यम् 'यूयम्-वयमी' स्याताम् । यूयम्, वयम्; प्रिययूयम्, प्रियवयम् । प्राक्वाक इत्येव- यूयकम्, वयकम् ॥१३॥ तुभ्यं मह्यं ङया | २|१|१४|
I
ङया सह युष्मदस्मदोर्यथासंख्यम् 'तुभ्यम् - मामौ' स्याताम् । तुभ्यम्, मह्यम्; प्रियतुभ्यम्, प्रियमह्यम् । प्राक्वाक इत्येव - तुभ्यकम्, माकम् ||१४||
तव मम इसा | २|१|१५|| ङसा सह युष्मदस्मदोर्यथासंख्यम् 'तव - ममी' स्याताम् । तव, मम प्रियतव, प्रियमम । प्राक्वाक इत्येव - तवक, ममक ||१५||
अमौ मः | २|१|१६॥

Page #48

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
युष्मदस्मद्भ्यां परयोरम् औ इत्येतयोर्म इति स्यात् । त्वाम्, माम् अतित्वाम्, अतिमाम्; युवाम्, आवाम् अतियुवाम्, अत्यावाम् ||१६|| शसो नः | २|१|१७॥
युष्मदस्मद्भ्यां परस्य 'शसो न' इति स्यात् । युष्मान्, अस्मान्; प्रियत्वान्, प्रियमान् ||१७||
४०
अभ्यम् भ्यसः | २|१|१८॥
युष्मदस्मद्भ्यां परस्य चतुर्थीभ्यसोऽभ्यं स्यात् । युष्मभ्यम्, अस्मभ्यम्; अतियुवभ्यम्, अत्यावभ्यम् ||१८||
सेश्चाऽद् | २|१|१९||
युष्मदस्मद्भ्यां परस्य ङसेः पञ्चमीभ्यसश्च 'अद्' इति स्यात् । त्वद् मद् अतियुवद्, अत्यावद्; युष्मद्, अस्मद् अतित्वद्; अतिमद् ||१९||
आम आकम् | २|१|२०|
युष्मदस्मद्भ्यां परस्य 'आम आकम्' स्यात् । युष्माकम् अस्माकम् अतियुवाकम्, अत्यावाकम्; युष्मानस्मान् वाऽऽचक्षाणानाम् युष्माकम् अस्माकम् युषाकम्, असाकम् ||२०||
पदाद् युग्विभक्त्यैकवाक्ये वस्-नसौ बहुत्वे | २|१|२१॥ बहुत्वविषयया समविभक्त्या सह पदात् परयोर्युष्मदस्मदोर्यथासंख्यम् 'वस्नसौ वा स्याताम् तच्चेत्पदं युष्मदस्मदी चैकस्मिन् वाक्ये स्तः । अन्वादेशे नित्यं विधानादिह विकल्पः । एवमुत्तरसूत्रत्रयेऽपि । धर्मो वो रक्षतु, धर्मो नो रक्षतु, धर्मो युष्मान् रक्षतु, धर्मोऽस्मान् रक्षतु । एवं चतुर्थी - षष्ठीभ्यामपि । पदादिति किम् ? युष्मान् पातु । युग्विभक्त्येति किम् ? तीर्थे यूयं यात । एकवाक्य इति किम् ? अतियुष्मान् पश्य, ओदनं पचत, युष्माकं भविष्यति ॥२१॥ द्वित्वे वाम्-नौ ।२।१।२२॥
"

Page #49

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
४१
पदात् परयोर्युष्मदस्मदोर्द्वित्वविषयया युग्विभक्त्या सह, यथासंख्यम् 'वाम्-नौ' इत्येतौ वा स्याताम्, एकवाक्ये । धर्मो वां पातु, धर्मो युवां पातुः धर्मो नौ पातु, धर्म्म आवां पातु । एवं चतुर्थी षष्ठीभ्यामपि ॥२२॥
डे - ङसा ते मे 1२1१॥२३॥
डेडस्भ्यां सह पदात् परयोर्युष्मदस्मदोर्यथासंख्यम् 'ते - मे' इत्येतौ वा स्याताम्, एकवाक्ये । धर्मस्ते दीयते, धर्मस्तुभ्यं दीयते; धम्र्मो मे दीयते, धर्मो मह्यं दीयते धर्मस्ते स्वम्, धर्मस्तव स्वम् धर्मो मे स्वम्, धर्मो मम स्वम् ||२३|| अमा त्वा-मा ।२।१।२४॥
अमा सह पदात् परयोर्युष्मदस्मदोर्यथासंख्यम् 'त्वा-मा' इत्येतौ वा स्याताम्, एकवाक्ये । धर्मस्त्वा पातु, धर्मस्त्वां पातुः धर्म्मो मा पातु, धर्मो मां पातु ॥२४॥ असदिवाऽऽमन्त्र्यं पूर्वम् | २|१|२५||
आमन्त्र्यार्थं पदं युष्मदस्मद्भ्यां पूर्वमसदिव स्यात् । जना ! युष्मान् पातु धर्मः, साधू ! युवां पातु धर्मः साधो ! त्वां पातु तपः । पूर्वमिति किम् ? मयैतत्सर्वमाख्यातं युष्माकं मुनिपुङ्गवाः ||२५||
जस्विशेष्यं वाऽऽमन्त्र्ये | २|१|२६ ॥
युष्मदस्मद्भ्यां पूर्व जसन्तमामन्त्र्यार्थं विशेष्यवाच्याऽऽमन्त्र्ये पदेऽर्थात् तद्विशेषणे परे ऽसदिव वा' स्यात् । जिनाः ! शरण्या युष्मान् शरणं प्रपद्ये, जिनाः ! शरण्या वः शरणं प्रपद्ये । जिनाः ! शरण्या अस्मान् रक्षत, जिनाः ! शरण्या नो रक्षत । जसिति किम् ? साधो ! सुविहित ! वोऽथो शरणं प्रपद्ये, साधो ! सुविहित ! नोऽथो रक्ष । विशेष्यमिति किम् ? शरण्याः साधवो ! युष्मान् शरणं प्रपद्ये । आमन्त्र्य इति किम् ? आचार्या ! युष्मान् शरण्याः शरणं प्रपद्ये । अर्थात् तद्विशेषणभूत इति किम् ? आचार्या उपाध्याया युष्मान् शरणं प्रपद्ये ॥२६॥

Page #50

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
नान्यत् ।२।१२७॥ युष्मदस्मद्भ्यां पूर्व जसन्तादन्यदामन्त्र्यं विशेष्यमामन्त्र्ये तद्विशेषणे परे'ऽसदिव न' स्यात् । साधो सुविहित ! त्वा शरणं प्रपद्ये । साधो सुविहित ! मा रक्ष ॥२७॥
पादायोः ।२।१॥२८॥ नियतपरिमाणमात्राक्षरपिण्डः पादः । पदात् परयोः पादस्यादिस्थयोर्युष्मदस्मदो 'स्-नसादिर्न स्यात् ।
"वीरो विश्वेश्वरो देवो युष्माकं कुलदेवता ।
स एव नाथो भगवानस्माकं पापनाशनः ॥१॥" पादाद्योरिति किम् ?
"पान्तु वो देशनाकाले जैनेन्द्रा दशनांशवः । भवकूपपतज्जन्तुजातोद्धरणरज्जवः ॥२॥" ॥२८॥
चाऽह-ह-वैवयोगे ।२।११२९॥ एभिर्योगे पदात् परयोर्युष्मदस्मदो-'वस्-नसादिर्न' स्यात् । ज्ञानं युष्मांश्च रक्षतु, अस्मांश्च रक्षतु । एवं अह-ह-वा-एवैरप्युदाहार्यम् । योग इति किम् ? ज्ञानञ्च शीलञ्च ते स्वम् ॥२९॥
दृश्यर्थश्चिन्तायाम् ।२।१॥३०॥ दृशिना समानार्थश्चिन्तार्धातुभिर्योगे युष्मदस्मदो-स्-नसादिर्न' स्यात् । जनो युष्मान् सन्दृश्यागतः, जनोऽस्मान् सन्दृश्यागतः । जनो युवां समीक्ष्यागतः, जन आवां समीक्ष्यागतः । जनस्त्वामपेक्षते, जनो मामपेक्षते । सर्वत्र मनसा चिन्तनं दृश्यर्थानामर्यः । दृश्यर्थैरिति किम् ? जनो वो मन्यते । चिन्तायामिति किम् ? जनो वः पश्यति ॥३०॥
नित्यमन्वादेशे ।२।१।३१॥

Page #51

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम् किञ्चिद्विधातुं कथितस्य पुनरन्यद्विधातुं कयनमन्वादेशः, तस्मिन् विषये पदात् परयोर्युष्मदस्मदोर्वस्-नसादिनित्यं स्यात् । यूयं विनीतास्तद्वो गुरवो मानयन्ति, वयं विनीतास्तत्रो गुरवो मानयन्ति; धनवांस्त्वमयो त्या लोको मानयति, धनवानहमयो मा लोको मानयति ॥३१॥
सपूर्वात प्रथमान्ताद् वा ।२।११३२॥ विद्यमानपूर्वपदात् प्रथमान्तात् पदात् परयोर्युष्मदस्मदोरन्वादेशे 'वस्-नसादिर्वा' स्यात् । यूयं विनीतास्तद् गुरवो वो मानयन्ति, तद् गुरवो युष्मान् मानयन्ति । वयं विनीतास्तद् गुरवो नो मानयन्ति, तद् गुरवोऽस्मान् मानयन्ति । युवां सुशीलौ तज्ज्ञानं वां दीयते, तज्ज्ञानं युवाभ्यां दीयते । आवां सुशीली तज्ज्ञानं नौ दीयते, तज्ज्ञानमावाभ्यां दीयते ॥३२॥
त्यदामेनदेतदो द्वितीया-टौस्यवृत्त्यन्ते ।२।१॥३३॥ त्यदादीनामेतदो द्वितीयायां टायामोसि च परेऽन्वादेशे “एनद्' स्यात्, न तु वृत्यन्ते । उद्दिष्टमेतदध्ययनमयो एनदनुजानीत, एतकं साधुमावश्यकमध्यापय अथो एनमेव सूत्राणि । अत्र साकः । एतेन रात्रिरधीता अयो एनेनाहरप्यधीतम् । एतयोः शोभनं शीलमयो एनयोर्महती कीर्तिः । त्यदामिति किम् ? संज्ञायामेतदं संगृहाण अयो एतदमध्यापय । अवृत्त्यन्त इति किम् ? अयो परमैतं पश्य ॥३३॥
इदमः ।२।१३४॥ त्यदादेरिदमो द्वितीया-टौसि परेऽन्वादेशे 'एनत्' स्यात्, अवृत्त्यन्ते । उद्दिटमिदमध्ययनमयो एनदनुजानीत । अनेन रात्रिरधीता अयो एनेनाहरप्यधीतम् । अनयोः शोभनं शीलम् अयो एनयोर्महती कीर्तिः ॥३४॥
अद् व्याने २।११३५॥ त्यदादेरिदमो व्यजनादौ स्यादौ परेऽन्वादेशे 'अ' स्यात्, अवृत्त्यन्ते । इम

Page #52

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम् काभ्यां शैक्षकाभ्यां रात्रिरधीता अथो आभ्यामहरप्यधीतम् । इमकेषु अथो एषु । “अनग्" इति वक्ष्यमाणादिह साक एव विधिः ॥३५॥
अनक् ।२।१॥३६॥ त्यदादेर्व्यञ्जनादौ स्यादौ परे ऽग्वर्ज इदम् अः स्यात् । आभ्याम्, आभिः, एषु, आसु । अनगिति किम् ? इमकाभ्याम् । त्यदामित्येव- अतीदम्भ्याम् ॥३६॥
दौस्यनः ।२।१३७॥ त्यदां टायामोसि च परे 'ऽनक इदमोऽनः स्यात् । अनेन, अनया, अनयोः, अनयोः । त्यदामित्येव- प्रियेदमा । अनक इत्येव- इमकेन ॥३७॥
अयमियम् पुस्त्रियोः सौ ।२।१३८॥ त्यदां सौ परे इदमः पुंस्त्रियोर्यथासंख्यम् 'अयमियमी' स्याताम् । अयं ना इयं स्त्री । त्यदामित्येव- अतीदं ना स्त्री वा ॥३८॥
दो मः स्यादौ ।२।११३९॥ त्यदां स्यादौ परे 'इदमो दो मः' स्यात् । इमी, परमेमौ, इमकाभ्याम् त्यदामित्येव- प्रियेदमी ॥३९॥
किमः कस्तसादौ च ।२।११४०॥ त्यदां स्यादौ तसादौ च प्रत्यये परे 'किमः कः' स्यात् । कः, साकोऽपि कः । कदा, कर्हि । तसादी चेति किम् ? किन्तराम् । त्यदामित्येव- प्रियकिमौ ॥४०॥
आदेरः ।२।११४१॥ द्विशब्दमभिव्याप्य त्यदां स्यादी तसादौ च परे ‘अः' स्यात् । स्यः, त्यौ, द्वौ, ततः, तदा । त्यदामित्येव- अतितदौ ॥४१॥
तः सौ सः ।२।११४२॥ आवेस्त्यदां सौ परे 'तः सः' स्यात् । स्यः, स्या, सः, सा, एषा । त्यदामित्येव

Page #53

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
४५
प्रियत्यत् ॥४२॥
अदसो दः सेस्तु डौ । २।१।४३॥
त्यदां सौ परे 'अदसो दः सः' स्यात्, 'सेस्तु डौं । असौ, असकी, हे असौ !, हे असकौ ! | त्यदामित्येव - अत्यदाः ||४३||
असुको वाऽकि | २|१|४४ ॥
त्यदां सौ परे 'अदसोऽकि सत्यसुको वा स्यात् । असुकः असकी; हे असुक ! हे असकौ ! ||४||
"
मोऽवर्णस्य | २|१|४५ ॥
अवर्णान्तस्य त्यदामदसो 'दो मः' स्यात् । अमू नरौ स्त्रियौ कुठे वा । अमी, अमूदृशः । अवर्णस्येति किम् ? अदः कुलम् ||४५ || वाऽद्रौ |२|१|४६॥
अदसोऽद्रावन्ते सति 'दो म् वा' स्यात् । अदमुय, अमुद्र्य, अमुमुयद्द, अद्र्वङ् ||४६॥
मादुवर्णोऽनु |२|१|४७॥
अदसो मः परस्य वर्षस्य 'उवर्ण:' स्यात्, अनु पश्चान्कार्यान्तरेभ्यः । अमुम्, अमू, अमुमुयड् । अचिति किम् ? अमुष्णे, अमुष्मिन् ॥४७॥
प्राणिनात् | २|१|४८ ॥
अदसो मः परस्य वर्षस्येनादेशात् प्राक् 'उवर्गः स्यात् । अमुना । इनादिति किम् ? अनुया ||४८ll
बहुवेरीः | २|१|४९ ॥
कृतेरो मः परस्व 'एत ई' स्यात् । अर्मा, अमीषु । एरिति किन ? अमूः स्त्रियः । मादित्येक अमुके ||४९।।

Page #54

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
धातोरिवर्णोवर्णस्येयुव स्वरे प्रत्यये | २|१|५० ॥
धातोरिवर्णोवर्णयोः स्वरादौ प्रत्यये परे यथासंख्यम्- 'इयुवी' स्याताम् । नियौ, लुवी, अधीयते, लुलुवुः । प्रत्यये इति किम् ? न्यर्थः त्वर्थः । नयनम्, नायक इत्यादौ तु परत्वाद् गुण- वृद्धी ॥५०॥
•
४६
इणः | २|9|५१ ॥
"
इणो धातोः स्वरादौ प्रत्यये परे 'इय्' स्यात् । यापवादः । ईयतुः ईयुः ॥५१॥ संयोगात् । २।१।५२ ॥
धातोरिवर्णोवर्णयोः संयोगात्परयोः स्वरादौ प्रत्यये परे 'इयुवी' स्याताम् । यवक्रियौ, कटप्रुवी, शिश्रियः ॥५२॥
भ्रू -श्नोः ।२।१।५३॥
भ्रू - नोरुवर्णस्य संयोगात् परस्य स्वरादौ प्रत्यये परे 'उव्' स्यात् । भ्रुवौ आप्नुवन्ति । संयोगादित्येव - चिन्वन्ति ॥ ५३ ॥
स्त्रियाः | २|१|५४॥
स्त्रिया इवर्णस्य स्वरादौ प्रत्यये परे 'इय्' स्यात् । स्त्रियौ । अतिस्त्रियी ॥ ५४ ॥ वाऽम् - शसि | २|१|५५॥
स्त्रिया इवर्णस्याऽम् - शसोः परयोरिय् वा स्यात् । स्त्रियं स्त्रीम् स्त्रियः, स्त्रीः ॥ ५५ ॥
योऽनेकस्वरस्य | २|१|५६ ॥
अनेकस्वरस्य धातोरिवर्णस्य स्वरादौ प्रत्यये परे 'यः' स्यात् । चिच्युः, निन्युः । पतिमिच्छति - पत्यि ॥५६॥
स्यादौ वः | २|१|५७॥
अनेकस्वरस्य धातोरुवर्णस्य स्वरादी स्यादौ परे 'वः' स्यात् । वसुमिच्छन्ती

Page #55

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
वस्वी । स्यादाविति किम् ? लुलुवुः ॥५७।।
विवृत्तेरसुधियस्तौ ।२।१।५८॥ क्विबन्तेनैव या वृत्तिः- समासस्तस्याः सुधीशब्दादन्यस्याः सम्बन्धिनो धातोरिवर्णोवर्णस्य स्वरादौ स्यादौ परे तौ-'य् व्' इत्येतौ स्याताम् । उन्न्यौ, ग्रामण्यौ, सुल्वः, खलप्वः । स्विबिति किम् ? परमौ नियौ- परमनियौ । वृत्तेरिति किम् ? नियौ कुलस्य । असुधिय इति किम्- सुधियः ॥५८॥
दृन-पुन-वर्षा-कारैर्भुवः ।२।१।५९॥ दृनादिभिः सह या विवृत्तिस्तत्सम्बन्धिन एव भुवो धातोरुवर्णस्य स्वरादी स्यादौ परे 'वः' स्यात् । दृनुम्वौ, पुनर्वी, वर्षाम्वः, कारम्वः । दृनादिभिरिति किम् ? प्रतिभुवौ ॥५९॥
ण-पमसत्परे स्यादिविधौ च ।२।११६०॥ इतः सूत्रादारभ्य यत्परं कार्य विधास्यते तस्मिन् स्याघधिकारविहिते च पूर्वस्मिन्नपि कर्तव्ये ‘णत्वं षत्वं चाऽसद्-' असिद्धं स्यात्, एतत्सूत्रनिर्दिष्टयोश्च ण-षयोः परे षे णोऽसन् । पूष्णः, तक्ष्णः, पिपठीः, अर्वाणी, सपीषि । असत्पर इत्यधिकारो "रात्सः" (२।१।९०) इति यावत् । स्यादिविधौ चेति तु “नोादिभ्यः" (२।१।९९) इति ॥६०॥
क्तादेशोऽपि ।२।१।६१॥ केनोपलक्षितस्य तस्यादेशः षादन्यस्मिन् परे पूर्वस्मिंश्च स्यादिविधावसन् स्यात् । क्षामिमान्, लून्युः । अषीति किम् ? वृक्णः ॥६१॥
ष-ढोः कस्सि ।२।११६२॥ से परे 'ष-ढोः कः' स्यात् । पेक्ष्यति, लेक्ष्यति ॥२॥
भ्वादे मिनो दीर्घो ऊर्त्याने ।२।१।६३॥

Page #56

४८
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
तोयो र यो यति । म्यादी १६४॥
भ्वादेर्धातोय? र-वौ तयोः परयोस्तस्यैव 'नामिनो दीर्घः' स्याद् व्यञ्जने । हूर्छा, आस्तीर्णम्, दीव्यति । भ्वादेरिति किम् ? कुकुरीयति, दिव्यति ।।६३॥
पदान्ते ।२।१६४॥ पदान्तस्थयोवर्वादेर्वोः परयोवदिनामिनो 'दीर्घः' स्यात् । गीः, गीरर्थः । पदान्त इति किम् ? गिरः, लुवः ॥६४॥
न यि तद्धिते ।२।१६५॥ यादौ तद्धिते परे यो ौ तयोः परयो मिनो 'दी? न' स्यात् । धुर्यः । यीति किम् ? गीर्वत् । तद्धित इति किम् ? गीति, गीर्यते ॥६५।।
कुरुच्छुरः ।२।११६६॥ कुरुच्छुरो मिनो रे परे 'दीर्घो न' स्यात् । कुर्यात्, छुर्यात् । कुर्वित्युकारः किम् ? कुरत् शब्दे- कूर्यात् ॥६६॥
मो नो म्वोश्च ।२११६७॥ मन्तस्य धातोरन्तस्य पदान्तस्थस्य म्बोश्च परयोनः स्यात् । प्रशान्, प्रशाभ्याम्, जगन्मि, जङ्गन्वः ॥६७।।
संस-स्-क्वस्सनडुहो दः ।२।१६८॥ संस्-ध्वंसोः क्वस्प्रत्ययान्तस्य च सन्तस्य अनडुहश्च पदान्तस्थस्य 'दः' स्यात् । उखासद्, पर्णध्वद्, विद्वत् कुलम् । स्वनडुद् । क्वस्सिति द्विसकारपाठादिह मा भूत्- विद्वान् ।।६८॥
ऋत्विज्-दिश-दृश्-स्पृश्-सज्-दधृषुष्णिहो गः ।२।१।६९॥ एषां पदान्तस्थानाम् ‘गः' स्यात् ।ऋत्विग्, दिग्, दृग्, अन्यादृग, घृतस्पृग, मग, दधृग, उष्णिम् ॥६९॥
न शो वा ।२।१७०॥

Page #57

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
नशः पदान्ते 'ग् वा' स्यात् । जीवन, जीवनड् ॥७०॥ युजञ्च - क्रुञ्चो नो ङः ॥२३१॥७१॥
४९
एषां नस्य पदान्ते 'ड्' स्यात् । युङ्, प्राङ्, क्रुड् ॥७१॥ सो रुः । २।१।७२ ॥
पदान्ते 'सो रु' स्यात् । आशीः, वायुः ॥ ७२ ॥ सजुषः | २|१|७३॥
पदान्ते 'सजुषो रुः' स्यात् । सजू, सजूर्वत् ॥७३॥ अहूनः । २।१।७४ |
अह्नः पदान्ते 'रुः' स्यात् । हे दीर्घाहो निदाघ ! दीर्घाहा निदाघः ||७४ || रो लुप्यरि | २|१|७५ ॥
अरेफे परे पदान्ते अह्नो लुपि सत्याम् 'र:' स्यात् । अहरधीते, अहर्दत्ते । लुपीति किम् ? हे दीर्घाहोऽत्र । अरीति किम् ? अहोरूपम् ||७५|| घुटस्तृतीयः | २|१|७६ ॥
पदान्ते धुटां तृतीयः स्यात् । वाग्, वाग्भिः, अभिः ॥७६॥ ग-ड-द-बादेश्चतुर्थान्तस्यैकस्वरस्याऽऽदेश्चतुर्थः
स्वोश्च प्रत्यये | २|१ ॥७७॥
।
ग-ड-द-बादेश्चतुर्थान्तस्यैकस्वरस्य 'धातुरूपशब्दावयवस्यादेश्चतुर्थः स्यात्, पदान्ते सादी ध्वादी च प्रत्यये । पर्णघुट् तुण्डिममाचक्षाण:- तुण्डिप् । एवं गर्द्धपू, धर्मभुत्, निघोक्ष्यते, न्यघूवम्, धोक्ष्यते, अधुग्ध्वम्, भोत्स्यते - अभुद्ध्वम् । गडदबादेरिति किम् ? अजअप् । एकस्वरस्येति किम् ? दामलिट् ॥७७॥ धागस्त- थोश्च | २|११७८॥ धागश्चतुर्थान्तस्य दादेरादेर्दस्य तथोः सध्वोश्च प्रत्यययोः परयोश्चतुर्थः स्यात् ।

Page #58

५०
श्रीसिदहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
धत्तः, धत्यः, धत्से, धद्ध्वे । तयोश्चेति किम् ? दध्वः । चतुर्थान्तस्येत्येवदधाति ॥७॥
अधश्चतुर्थात् तथोधः ।२।१७९॥ चतुर्थात्परयोरूिपवर्जाद्धातोर्विहितयो- 'स्तयोर्धः' स्यात् । अदुग्ध, अदुग्धाः । अलब्ध, अलब्धाः । अध इति किम् ? धत्तः, धत्यः । विहितविशेषणं किम् ? ज्ञानमुत्त्वम् ॥७९॥
नाम्यन्तात् परोक्षायतन्याशिषो घो टः ।२।११८०॥ रान्तानाम्यन्ताच धातोः परासां परोक्षाधतन्याशिषाम् 'धो ढः' स्यात् । तुष्टुवे अतीत्वम्, ती दवम्, अदिवम् चेषीदवम् । नाम्यन्तादिति किम् ? अपग्ध्वम्, आसिध्वम् ॥८॥
हान्तस्थाजीभ्यां वा ।२।११८१॥ हादन्तस्थायाश्च पराओरिटश्च परासां परोक्षायतन्याशिषाम् 'धो द् वा स्यात् । अग्राहिद्वम् अग्राहिध्वम्, ग्राहिषीद्वम्, ग्राहिषीध्वम् । अनायिद्वम्, अनायिध्वम् । नायिषीद्वम्, नायिषीध्वम् । अकारिद्वम्, अकारिध्वम् । अलाविदवम्, अलाविध्वम् । जगृहिदवे, जगृहिध्वे । आयिद्वम्, आयिध्वम् । हान्तस्थादिति किम् ? घानिषीध्वम्, आसिषीध्वम् ।।८।।
हो धुद-पदान्ते ।२।११८२॥ धुटि प्रत्यये पदान्ते च 'हो द्' स्यात् । लेटा, मधुलिट्, गुडलिण्मान् । धुट्पदान्त इति किम् ? मधुलिहौ ॥२॥
भ्वादेददिर्घः ।२।१1८३॥ भ्वादेर्धातोर्यो दादिरवयवस्तस्य हो धुटि प्रत्यये परे पदान्ते च 'घः' स्यात् । दोग्धा, धोक्ष्यति, अधोक्, गोधुक् । स्वादेरिति किम् ? दामलिट् ॥३॥
मुह-छह-स्नुह-स्निहो वा ।२।१८४॥

Page #59

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
एषां हो धुटि प्रत्यये पदान्ते च 'घ' वा स्यात् । मोग्धा, मोढा; उन्मुक्, उन्मुट्, । द्रोग्धा, द्रोढा; मित्रधुक्, मित्रध्रुट् । स्नोग्धा, स्नोढा; उत्स्नुक्, उत्स्नुट् । स्नग्धा, स्नेढा; चेलस्निक्, चेलस्निट् ।।८४।।
नहाहोर्घ-तौ ।२।११८५॥ नहेबूंस्थानाऽऽहश्च धातो) धुटि प्रत्यये पदान्ते च यथासंख्यम् 'ध-ती' स्याताम् । नद्धा, उपानद्भ्याम्, आत्य ॥८५॥
च-जः क-गम् ।२।११८६॥ धुटि प्रत्यये पदान्ते च च-जोः 'क-गौ' स्याताम् । वक्ता, वाक्, त्यक्ता, अर्द्धभाक् ॥८६॥ यज-सृज-मृज-राज-भ्राज-भस्ज-व्रस्व-पखिाजः
शः षः ।२१११८७॥ यजादीनां धातूनां च-जोः शस्य च धुटि प्रत्यये पदान्ते च 'षः' स्यात् । यष्टा, देवेट्; प्रथा, तीर्थसृद; मार्श, कंसपरिमृद्; राष्टिः, सम्राट् भ्राष्टिः, विप्रा भ्रष्टा, धानाभृट् व्रष्टा, मूलवृ; परिवाद; लेष्टा, प्रष्टा, शब्दप्राट् । यजादिसाहचच्छिोऽपि धातोरेव स्यात्, इह मा भूत्- निज्म्याम् । चज इत्येव- वृक्षवृश्चमाचष्टे- वृक्षव् ॥८७॥
___ संयोगस्यादौ स्कोर्लुक् ।२।११८८॥ धुट्प्रत्यये पदान्ते च संयोगादिस्थयोः 'स्कोर्राक्' स्यात् । लग्नः, साधुलक्; वृक्णः, मूलवृद्ः तष्टः, काष्ठतट् ॥८॥
पदस्य ।२।११८९॥ पदस्य 'संयोगान्तस्य लुक्' स्यात । पुमान, पुंभिः, महान् । पदस्येति किम् ? स्कन्वा ।।८९॥

Page #60

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
रात् सः ।२।११९०॥ पदस्य संयोगान्तस्य यो रस्ततः परस्य 'सस्यैव लुक्' स्यात् । चिकीः, कटचिकीः । स एवेति किम् ? ऊ, न्यमार्ट ।।९०॥
नाम्नो नोऽनहनः ।२१११९१॥ पदान्ते नाम्नो 'नस्य लुक्' स्यात्, स चेदह्नो न स्यात् । राजा, राजपुरुषः । अनह्न इति किम् ? अहरेति ॥९१।।
नाऽऽमन्त्र्ये ।२।१।९२॥ आमन्त्र्यार्थस्य नाम्नो 'नस्य लुक् न' स्यात् । हे राजन् ! ॥१२॥
कीबे वा ।२।१।९३॥ आमन्त्र्यार्थस्य नाम्नः कीबे 'नस्य लुग्वा' स्यात् । हे दाम !, हे दामन् ! ॥१३॥
मावर्णान्तोपान्तापञ्चमवर्गान् मतोर्मो वः ।२।१।९४॥ मावी प्रत्येकमन्तोपान्तौ यस्य तस्मात् पञ्चमवर्जवर्गान्ताच्च नाम्नः परस्य 'मतोर्मो वः' स्यात् । किंवान्, शमीवान्, वृक्षवान्, मालावान्, अहर्वान्, भास्वान्, मरुत्वान् ॥९४॥
नाम्नि ।२।१९५॥ संज्ञायाम् ‘मतोर्मो वः' स्यात् । अहीवती मुनीवती नद्यौ ॥१५॥
चर्मण्वत्यष्ठीवच्चक्रीवत-कक्षीवद्-रुमण्वत् ।२।११९६॥ एते मत्वन्ताः 'संज्ञायां निपात्यन्ते' । चर्मण्वती नाम नदी, अष्ठीवान् जानुः, चक्रीवान् खरः, कक्षीवान् ऋषिः, रुमण्वान् गिरिः ॥१६॥
उदन्चानब्यौ च ।२।१९७॥ अब्धी- जलाधारे नाम्नि च मती 'उदन्वान् निपात्यते' । उदन्वान् घटः, उदन्वान् समुद्रः, ऋषिः, आश्रमश्च ॥१७॥

Page #61

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
५३
राजन्वान् सुराज्ञि ।२।१९८॥ सुराजकेऽर्थे 'राजन्वान्' मतौ निपात्यते । राजन्वान् देशः, राजन्वत्यः प्रजाः ॥९८॥
नोर्यादिभ्यः ।२।१९९॥ ऊादिभ्यो 'मतोर्मो वो' न स्यात् । ऊर्मिमान्, दल्मिमान् इत्यादि ॥१९॥
मास-निशाऽऽसनस्य शसादौ लुग्वा ।२।११००॥ शसादी स्यादावेषाम् 'लुग्वा' स्यात् । मासः, मासान् । निशः निशाः । आसनि, आसने, आस्नि ।।१००॥
दन्तपादनासिकाहृदयासृग्यूषोदकदोर्यकृच्छकृतो दत्पनस्हृदसन्यूषन्नुदनदोषन्यकञ्छकन् वा ।२।११०१॥ शसादी स्यादौ दन्तादीनां यथासंख्यम् 'दत्-इत्यादयो वा' स्युः । दतः, दन्तान् । पदः, पादान् । नसा, नासिकया । हृदि, हृदये । अस्ना, असृजा । यूष्णा, यूषेण । उना, उदकेन । दोष्णा, दोषा । यक्ना, यकृता । शक्ना, शकृता ।।१०१॥
य-स्वरे पादः पदणि-क्य-घुटि ।२।११०२॥ णि क्य-घुट्वर्जे यादौ स्वरादौ च प्रत्यये ‘पादन्तस्य पद्' स्यात् । वैयाघ्रपद्यः, द्विपदः पश्य । पादयतेः विपि पाद्- पदी कुले । य स्वर इति किम् ? द्विपाद्भ्याम् । अणिक्यघुटीति किम् ? पादयति । व्याघ्रपाद्यति, द्विपादौ ॥१०२॥
उदच उदीच ।२।११०३॥ अणिक्यघुटि यस्वरे 'उदच उदीच्' स्यात् । उदीच्यः, उदीची । अणिक्यघुटित्येव- उदयति, उदच्यति, उदञ्चः । उदच इति किम् ? नि मा भूत्उदञ्चा, उदञ्चे ॥१०३॥

Page #62

५४
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशन्दानुशासनम्
अच्च प्राग दीर्घश्च ।२।११०४॥ अणिक्यघुटि यस्वरादी प्रत्यये-'ऽच् चः' स्यात्, प्राक्स्वरस्य दीर्घः । प्राच्यः, दधीचा । अणिक्यघुटित्येव- दध्ययति, दध्यच्यति, दध्यञ्चः । अचिति किम् ? नि मा भूत्- साध्वञ्चा ।।१०४॥
क्वसुष्मतौ च ।२।११०५॥ अणिक्यघुटि य-स्वरे मतौ च प्रत्यये 'क्वस् उष्' स्यात् । विदुष्यः, विदुषा, विदुष्मान् । अणिक्यघुटीत्येव- विद्वयति, विद्वस्यति, विद्वांसः ॥१०५॥
श्वन-युवन-मघोनो डीस्यायघुट्स्वरे व उः ।२।१1१०६॥ यां स्याद्यघुट्स्वरे च श्वनादीनाम् ‘व उ:' स्यात् । शुनी, शुनः । अतियूनी, यूनः । मघोनी, मघोनः । ङीस्याद्यघुटस्वर इति किम् ? शौवनम्, यौवनम्, माघवनम् ।२।१।१०६॥
लुगाऽऽतोऽनापः ।२।११०७॥ आपवर्जस्याऽऽतो डीस्याधघुट्स्वरे 'लुक् स्यात् । कीलालपः । हाहे देहि । अनाप इति किम् ? शालाः ॥१०७॥
अनोऽस्य ।२।११०८॥ डीस्याधघुट्स्वरे-'नोऽस्य लुक्' स्यात् । राज्ञी, राज्ञः ॥१०८।।
ईडौ वा ।२।११०९॥ ईकारे डौ च परे– 'ऽनोऽस्य लुग्वा' स्यात् । साम्नी, सामनी । राज्ञि, राजनि ।।१०९॥
षादि-हन्-घृतराज्ञोऽणि ।२।११११०॥ षादेरनो हनो धृतराज्ञश्चातोऽणि प्रत्यये लुक् स्यात् । औक्षणः, ताक्ष्णः, भ्रीणनः, धार्तराज्ञः ॥११०॥

Page #63

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
न व - मन्तसंयोगात् । २।१।१११॥
वान्तान्मान्ताच्च संयोगात्परस्या- ' ऽनोऽस्य लुग् न' स्यात् । पर्वणा, कर्मणी ॥ हनो नो घ्नः । २।१।११२॥
'हन्तेर्हनो घ्नः' स्यात् । भ्रूणघ्नी, घ्नन्ति । न इति किम् ? वृत्रहणी ॥ ११२ ॥ लुगस्यादेत्यपदे । २।१।११३॥
अपदादावकारे एकारे च परे - 'ऽस्य लुक् स्यात् । सः, पचन्ति पचे । अपद इति किम् ? दण्डाग्रम् ॥११३॥
डित्यन्त्यस्वरादेः | २|१|११४॥
स्वराणां योऽन्त्यस्वरस्तदादेः शब्दस्य डिति परे 'लुक्' स्यात् । मुनी, साधी, पितुः ॥ ११४॥
५५
अवर्णादश्नोऽन्तो वाऽतुरीड्योः | २|१|११५ ॥
श्नावर्णादवर्णात् परस्याऽतुः स्थाने - 'ऽन्तो वा' स्यात्, ई-ड्योः । तुदन्ती, तुदती कुले स्त्री वा । एवम् भान्ती, भाती । अवर्णादिति किम् ? अदती । अम्न इति किम् ? लुनती ॥ ११५ ॥
श्य - शवः | २|१|११६॥
श्याच्छवश्च परस्याऽतुरीड्योः परयोरन्त इत्यादेशः स्यात् । दीव्यन्ती, पचन्ती । दिव औः सौ | २|१|११७॥
दिवः सौ परे 'औ' स्यात् । द्यौः ||११७||
उः पदान्तेऽनूत् । २।१।११८ ॥
पदान्तस्य दिव ‘उ:' स्यात्, अनूत् - स तु दीर्घो न स्यात् । द्युभ्याम्, द्युषु । पदान्त इति किम् ? दिवि । अनूदिति किम् ? धुभवति ॥ ११८ ॥
इत्याचार्य श्रीहेमचन्द्रविरचितायां सिद्धहेमचन्द्राभिधानस्वोपज्ञशब्दानुशासन

Page #64

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
लघुवृत्तौ द्वितीयस्याध्यायस्य प्रथमः पादः समाप्तः ।।२।१॥ प्रावृड्जातेति हे भूपा ! मा स्म त्यजत काननम् । हरिः शेतेऽत्र न त्वेषो मूलराजमहीपतिः ॥५॥
------xox -----
(द्वितीयः पादः)
क्रियाहेतुः कारकम् ।२।२।१॥ क्रियाया निमित्तं कादि 'कारकम्' स्यात् । 'करोतीति कारकम्' इति । अन्वर्थाश्रयणाच्च निमित्तत्वमात्रेण हेत्वादेः कारकसंज्ञा न स्यात् ॥१॥
स्वतन्त्रः कर्ता ।२।२॥२॥ क्रियाहेतुः क्रियासिद्धौ स्वप्रधानो यः स 'कर्ता' स्यात् । मैत्रेण कृतः ॥२॥
कर्तुाप्यं कर्म ।२।२॥३॥ का क्रियया यद्विशेषेणाप्तुमिष्यते तत्कारकं 'व्याप्यं कर्म च' स्यात् । तत् त्रेधा - निर्व] विकार्यं प्राप्यञ्च । कटं करोति, काष्ठं दहति, ग्रामं याति ॥३॥
वाऽकर्मणामणिकर्ता णौ ।२।२।४॥ अविवक्षितकर्मणां धातूनां णिगः प्राग् यः कर्ता स णिगि सति 'कर्म वा' स्यात् । पचति चैत्रः, पाचयति चैत्रं चत्रेण वा ॥४॥ गति-बोधा-ऽऽहारार्थ-शब्दकर्म-नित्याऽकर्मणामनी
खाद्यदि-द्वा-शब्दाय-क्रन्दाम् ।२।२।५॥ गतिर्देशान्तरप्राप्तिः, शब्दः कर्म- क्रिया व्याप्यञ्च येषां ते शब्दकर्माणः, नित्यं न विद्यते कर्म येषां ते नित्याकर्माणः, गत्यर्थबोधार्थाहारार्थानां शब्दकर्मणां

Page #65

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
५७
नित्याकर्मणाञ्च नीखाद्यदिवाशब्दायक्रन्दिवर्जानां धातूनामणिक्कर्त्ता स णौ सति 'कर्म' स्यात् । गमयप्ति चैत्रं ग्रामम्, बोधयति शिष्यं धर्मम्, भोजयति बटुमोदनम्, जल्पयति मैत्रं द्रव्यम्, अध्यापयति बटुं वेदम्, शाययति मैत्रं चैत्रः । गत्यर्थादीनामिति किम् ? पाचयत्योदनं चैत्रेण मैत्रः । न्यादिवर्जनं किम् ? नाययति भारं चैत्रेण, खादयत्यपूपं मैत्रेण, आदयत्योदनं सुतेन, हवाययति चैत्रं मैत्रेण, शब्दाययति बटुं मैत्रेण, क्रन्दयति मैत्रं चैत्रेण ॥ ५ ॥ भक्षेहिंसायाम् | २|२|६॥
भक्षेहिंसार्थस्यैवाणिक्कर्त्ता णौ 'कर्म' स्यात् । भक्षयति सस्यं बलीवर्दान् मैत्रः । हिंसायामिति किम् ? भक्षयति पिण्डी शिशुना ||६||
वहेः प्रवेयः | २|२|७॥
वहेरणिक्कर्त्ता प्रवेयो णौ 'कर्म' स्यात् । वाहयति भारं बलीवर्दान् मैत्रः । प्रवेय इिति किम् ? वाहयति भारं मैत्रेण ॥७॥ ह-क्रोर्नवा | २|२|८॥
ह-क्रोरणिक्कर्ता णी 'कर्म वा' स्यात् । विहारयति देशं गुरुं गुरुणा वा, आहारयत्योदनं बालं बालेन वा, कारयति कटं चैत्रं चैत्रेण वा ॥८॥
दृश्यभिवदोरात्मने । २।२।९ ॥
दृश्यभिवदोरात्मनेपदविषयेऽणिक्कर्त्ता णौ 'कर्म वा स्यात् । दर्शयते राजा भृत्यान् भृत्यैर्वा, अभिवादयते गुरुः शिष्यं शिष्येण वा । आत्मन इति किम् ? दर्शयति रूपतर्क रूपम् ||९||
नाथः | २|२|१०॥
आत्मनेपदविषयस्य नाथो व्याप्यम् 'कर्म वा' स्यात् । सर्पिषो नाथते, सर्पिर्नाथते । आत्मन इत्येव - पुत्रमुपनाथति पाठाय ||१०||

Page #66

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
स्मृत्यर्थ दयेशः | २|२॥११॥
स्मृत्यर्थानां दयेशोश्च व्याप्यम् 'कर्म वा' स्यात् । मातुः स्मरति, मातरं स्मरति; मातुः स्मर्यते, माता स्मर्यते; सर्पिषः सर्पिर्वा लोकानीष्टे ||११||
दयते; लोकानामीष्टे,
५८
कृगः प्रतियत्ने । २।२।१२॥
पुनर्यलः प्रतियलस्तद्वृत्तेः कृगो व्याप्यम् 'कर्म वा स्यात् । एधोदकस्यैधोदकं वोपस्कुरुते ॥ १२॥
रुजाऽर्थस्याऽज्वरि - सन्तापेभवि कर्त्तरि ।२।२।१३॥
रुजा पीडा, तदर्थस्य ज्वरि सन्तापिवर्जस्य धातोर्व्याप्यम् 'कर्म वा' स्यात्, भावश्चेदुजायाः कर्त्ता । चोरस्य चीरं वा रुजति रोगः । अज्वरिसन्तापेरिति किम् ? आद्यूनं ज्वरयति सन्तापयति वा । भाव इति किम् ? मैत्रं रुजति श्लेष्मा ॥ १३ ॥ जास-नाट - क्राथ-पिषो हिंसायाम् | २|२|१४||
हिंसार्थानामेषां व्याप्यम् 'कर्म वा' स्यात् । चौरस्य चीरं वोज्जासयति, चौरस्य । चौरं वोन्नाटयति, चौरस्य चौरं वोत्क्राथयति, चौरस्य चौरं वा पिनष्टि । हिंसायामिति किम् ? चौरं बन्धनाज्जासयति ||१४||
नि-प्रेभ्यो घ्नः ।२।२।१५॥
समस्त-व्यस्त - विपर्यस्ताभ्यां निप्राभ्यां परस्य हिंसार्थस्य हन्तेर्व्याप्यम् 'कर्म वा' स्यात् । चौरस्य चौरं वा निप्रहन्ति । हिंसायामित्येव - रागादीन्निहन्ति || विनिमेय द्यूतपणं पण-व्यवगोः ।२।२।१६ ॥
·
विनिमेयः क्रेय - विक्रेयोऽर्थः द्यूतपणो द्यूतजेयम्, तौ पणव्यवह्रो व्र्व्याप्यौ 'वा कर्म' स्याताम् । शतस्य शतं वा पणायति, दशानां दश वा व्यवहरति । विनिमेय - द्यूतपणमिति किम् ? साधून् पणायति ||१६||

Page #67

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
उपसर्गादिवः ।२।२।१७॥ उपसर्गात् पास्य दिवो व्याप्यौ विनिमेय- धूतपणौ 'वा कर्म' स्याताम् । शतस्य शतं वा प्रदीव्यति । उपसर्गादिति किम् ? शतस्य दीव्यति ॥१७॥
न ।२।२।१८॥ अनुपसर्गस्य दिवो व्याप्यौ विनिमेय-धूतपणौ 'कर्म न' स्याताम् । शतस्य दीव्यति ॥१८॥
करणं च ।२।२।१९॥ दिवः करणम् 'कर्म करणं च युगपत्' स्यात् । अक्षान् दीव्यति, अक्षैर्दीव्यति, अक्षैर्देवयते मैत्रश्चैत्रेण ॥१९॥
अधेः शीङ्-स्था-ऽऽस आधारः ।२।२।२०॥ अधेः संबद्धानां शीङ्-स्था-ऽऽसामाधारः 'कर्म' स्यात् । ग्राममधिशेते, अधितिष्ठति, अध्यास्ते वा ॥२०॥
उपान्वध्यावसः ।२२।२१॥ उपादिविशिष्टस्य वसतेराधारः 'कर्म' स्यात् । ग्राममुपवसति, अनुवसति, अधिवसति, आवसति वा ॥२१॥
वाऽभिनिविशः ।२।२।२२॥ अभि-निम्यामुपसृष्टस्य विशेराधारः 'कर्म वा' स्यात् । ग्राममभिनिविशते, कल्याणे अभिनिविशते ।।२२।।
कालाध्व-भाव-देशं वाऽकर्म चाऽकर्मणाम् ।२।२।२३॥ कालादिराधारोऽकर्मणां धातूनां योगे कर्माऽकर्म च युगपद् वा स्यात् । मासमास्ते, क्रोशं शेते, गोदोहमास्ते, कुरूनास्ते । पक्षे-मासे, आस्ते इत्यादि । अकर्म चेति किम् ? मासमास्यते । अकर्मणामिति किम् ?

Page #68

६०
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
रात्रावुद्देशोऽधीतः ॥२३॥
साधकतमं करणम् ।२।२।२४॥ क्रियायां प्रकृष्टोपकारकम् ‘करणम् 'स्यात् । दानेन भोगानाप्नोति ॥२४॥
कर्माभिप्रेयः संप्रदानम् ।२।२।२५॥ कर्मणा-व्याप्येन क्रियया वा यमभिप्रेयते स 'सम्प्रदानम्' स्यात् । देवाय बलिं दत्ते, राजे कार्यमाचष्टे, पत्ये शेते ॥२५॥
स्पृहेाप्यं वा ।२।२।२६॥ स्पृहेाप्यम् ‘वा संप्रदानम्' स्यात् । पुष्पेभ्यः पुष्पाणि वा स्पृहयति ॥२६॥
क्रुद्-द्रुहेा-ऽसूयार्थैर्य प्रति कोपः ।२।२।२७॥ क्रुधाद्यर्थैर्धातुभिर्योगे यं प्रति कोपस्तत् ‘सम्प्रदानम्' स्यात् । मैत्राय क्रुध्यति, द्रुह्यति, ईर्ण्यति, असूयति वा । यं प्रतीति किम् ? मनसा क्रुध्यति । कोप इति किम् ? शिष्यस्य कुप्यति विनयार्थम् ॥२७॥
नोपसर्गात् क्रुद्-द्रुहा ।२।२।२८॥ सोपसर्गाभ्यां क्रुधि-द्रुहिभ्यां योगे यं प्रति कोपस्तत् 'संप्रदानं न' स्यात् । मैत्रमभिक्रुध्यति, अभिद्रुह्यति । उपसर्गादिति किम् ? मैत्राय क्रुध्यति, द्रुह्यति ।।२८||
अपायेऽवधिरपादानम् ।२।२।२९॥ अपाये-विश्लेषे योऽवधिस्तद् 'अपादानम्' स्यात् । वृक्षात् पर्णं पतति, व्याघ्राद् बिभेति, अधर्माज्जुगुप्सते विरमति वा, धर्मात् प्रमाधति, चौरेभ्यस्त्रायते, अध्ययनात् पराजयते, यवेभ्यो गां रक्षति, उपाध्यायादन्तर्धत्ते, शृङ्गाच्छरो जायते, हिमवतो गङ्गा प्रभवति, वलभ्याः श्रीशत्रुअयः षड् योजनानि, कार्तिक्या आग्रहायणी मासे, चैत्रान्मैत्रः पटुः, माथुराः पाटलिपुत्रकेभ्य आयतराः ॥२९॥

Page #69

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
६१
क्रियाऽऽश्रयस्याऽऽधारोऽधिकरणम् | २|२|३०||
क्रियाऽऽश्रयस्य कर्तुः कर्मणो वाऽऽधारो -'ऽधिकरणम्' स्यात् । कटे आस्ते, स्थाल्यां तण्डुलान् पचति ॥३०॥
नाम्नः प्रथमैक-द्वि- बहौ ।२।२१३१॥
एक-द्वि-बहावर्थमात्रे वर्त्तमानान्नाम्नः परा यथासंख्यं सि-औ-जस्लक्षणा 'प्रथमा' स्यात् । डित्यः, गौः, शुकुः, कारकः, दण्डी ||३१||
आमन्त्र्ये ।२।२।३२॥
आमन्त्र्यार्थवृत्तेर्नाम्नः 'प्रथमा' स्यात् । हे देव ! । आमन्त्र्य इति किम् ? राजा भव ||३२|
गौणात्-समया-निकषा-हा-धिगन्तरा - ऽन्तरेणा-ऽति- येनतेनैर्द्वितीया |२| २|३३॥
समयादिभिर्युक्ताद् गौणान्नाम्न एक-द्वि-बही यथासंख्यममौ - शसिति 'द्वितीया' स्यात् । समया ग्रामम् । निकषा गिरिं नदी । हा ! मैत्रं व्याधिः । धिग् जाल्मम् । अन्तराऽन्तरेण वा निषधं निलं च विदेहाः । अन्तरेण धर्मं सुखं न स्यात् । अतिवृद्धं कुरून् महद्बलम् । येन पश्चिमां गतः । तेन पश्चिमां नीतः ॥ ३३॥ द्वित्वेऽधोऽप्युपरिभिः | २|२|३४॥
द्विरुक्तैरेभिर्युक्तानाम्नो 'द्वितीया' स्यात् । अधोऽधो ग्रामम्, अध्यधि ग्रामम् उपर्युपरि ग्रामं ग्रामाः । द्वित्व इति किम् ? अधो गृहस्य ||३४|| सर्वोभया - ऽभि परिणा तसा | २|२|३५||
सर्वादिभिस्तसन्तैर्युक्तानाम्नो 'द्वितीया' स्यात् । सर्वतः उभयतः, अभितः, परितो वा ग्रामं वनानि ॥ ३५ ॥
लक्षण - वीपस्येत्थम्भूतेष्वभिना । २ । २३६ ॥

Page #70

६२
श्रासदहमचन्द्रशब्दानुशासनम्
लक्षणं चिह्नम्, वीप्साकर्म वीप्स्यम्, इत्थम्भूतः किञ्चिप्रकारमापत्रः, एषु वर्तमानादभिना युक्ताद् ‘द्वितीया' स्यात् । वृक्षमभि विद्युत्, वृक्षं वृक्षमभिसेकः, साधुमैत्रो मातरमभि । लक्षणादिष्विति किम् ? यदत्र ममाभि स्यात् तद् दीयताम् ॥३६॥
भागिनि च प्रति-पर्यनुभिः ।२।२॥३७॥ स्वीकार्योंशो भागस्तत्स्वामी भागी, तत्र लक्षणादिषु च वर्तमानात् प्रत्यादिभिर्युक्ताद् "द्वितीया' स्यात् । यदत्र मां प्रति मां परि मामनु स्यात् तद् दीयताम् । वृक्षं प्रति परि अनु वा विद्युत् । वृक्षं वृक्षं प्रति परि अनु वा सेकः । साधुमैत्रो मातरं प्रति परि अनु वा । एतेष्विति किम् ? अनु वनस्या-ऽशनिर्गता ॥३७॥
हेतु-सहार्थेऽनुना ।२।२॥३८॥ हेतुर्जनकः, सहार्थस्तुल्ययोगो विद्यमानता च, तद्विषयोऽप्युपचारात्, तयोवर्तमानादनुना युक्ताद् 'द्वितीया' स्यात् । जिनजन्मोत्सवमन्वागच्छन् सुराः गिरिमन्ववसिता सेना ॥३८॥
उत्कृष्टेऽनूपेन ।२।२।३९॥ उत्कृष्टादिनूपाभ्यां युक्ताद् द्वितीया' स्यात् । अनु सिद्धसेनं कवयः । उपोमास्वातिं संग्रहीतारः ॥३९॥
कर्मणि ।२।२।४०॥ नाम्नः कर्मणि 'द्वितीया' स्यात् । कटं करोति, तण्डुलान् पचति, रविं पश्यति, अजां नयति ग्रामम्, गां दोग्धि पयः ॥४०॥
क्रियाविशेषणात् ।२।२॥४१॥ क्रियाया यद्विशेषणं तद्वाचिनो 'द्वितीया' स्यात् । स्तोकं पचति । सुखं स्थाता ॥

Page #71

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
काला-ऽध्वनोाप्तौ ।२।२।४२॥ व्याप्तिरत्यन्तसंयोगः, व्याप्ती द्योत्यायां कालाध्ववाचिभ्याम् 'द्वितीया' स्यात् । मासं गुडधानाः, कल्याणी, अधीते वा । क्रोशं गिरिः, कुटिला नदी, अधीते वा । व्याप्ताविति किम् ? मासस्य मासे वा व्यहं गुडधानाः । क्रोशस्य क्रोशे वा एकदेशे कुटिला नदी ॥४२॥
सिद्धौ तृतीया ।२।२।४३॥ सिद्धी-फलनिष्पत्ती घोत्यायां कालाध्ववाचिभ्यां टा-भ्याम्-भिस्लक्षणा 'तृतीया' यथासंख्यमेक-द्वि-बही स्यात् । मासेन मासाभ्यां मासैर्वाऽऽवश्यकमधीतम् । क्रोशेन क्रोशाभ्यां क्रोशैर्वा प्रामृतमधीतम् । सिद्धाविति किम् ? मासमधीत आचारो नानेन गृहीतः ॥४३॥
हेतु-कर्तृ-करणेत्थम्भूतलक्षणे ।२।२।४४॥ फलसाधनयोग्यो हेतुः, कंचित्रकारमापत्रस्य चिह्नमित्थम्भूतलक्षणम् ‘हेत्वादिवृत्तेम्निस्तृतीया' स्यात् । धनेन कुलम्, चैत्रेण कृतम्, दात्रेण लुनाति, अपि त्वं कमण्डलुना छात्रमद्राक्षीः ? ॥४४॥
सहार्थे ।२।२।४५॥ सहार्थे-तुल्ययोगे विद्यमानतायां च गम्यमाने 'नाम्नस्तृतीया' स्यात् । पुत्रेण सहाऽऽगतः स्थूलो गोमान् ब्राह्मणो वा ।।
एकेनापि सुपुत्रेण, सिंही स्वपिति निर्भयम् । सहैव दशभिः पुत्रै, भरि वहति गर्दभी ॥१॥ ॥४५।।
यद्भेदैस्तदाख्या २२२४६॥ यस्य भेदिनो भेदैः प्रकारैस्तद्वतोऽर्थस्याख्या - निर्देशः स्यात् तद्वाचिन'स्तृतीया' स्यात् । अक्ष्णा काणः, पादेन खजः, प्रकृत्या दर्शनीयः । तद्वद्ग्रहणं किम् ? अक्षि काणं पश्य । आख्येति प्रसिद्धिपरिग्रहार्थम्,

Page #72

६४
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
तेनाऽक्ष्णा दीर्घ इति न स्यात् ॥४६॥
कृताऽऽयैः ।२।२।४७॥ कृताऽऽधैर्निषेधार्युक्तात् 'तृतीया' स्यात् । कृतं तेन, किं गतेन ॥४७॥
काले भान्नवाऽऽधारे ।२।२॥४८॥ कालवृत्तेर्नक्षत्रार्थादाधारे तृतीया वा' स्यात् । पुष्येण पुष्ये वा पायसमश्नीयात् । काल इति किम् ? पुष्येऽर्कः । भादिति किम् ? तिलपुष्पेषु यक्षीरम् । आधार इति किम् ? अद्य पुष्यं विद्धि ॥४८॥
प्रसितोत्सुकाऽवबद्धैः ।२।२।४९॥ एतैर्युक्तादाधारवृत्ते-'स्तृतीया वा' स्यात् । केशः केशुषु वा प्रसितः; गृहेण गृहे वा उत्सुकः; केशैः केशेषु वाऽवबद्धः ॥४९॥
व्याप्ये द्विद्रोणादिभ्यो वीप्सायाम् ।२।२१५०॥ व्याप्यवृत्तिभ्यो विद्रोणादिभ्यो वीप्सायाम् 'तृतीया वा' स्यात् । द्विद्रोणेन, द्विद्रोणं द्विद्रोणं वा धान्यं क्रीणाति; पञ्चकेन, पञ्चकं पञ्चकं वा पशून् क्रीणाति ॥५०॥
समो ज्ञोऽस्मृतौ वा ।२२।५१॥ अस्मृत्यर्थस्य संजानातेयस्याप्यं तवृत्ते-'स्तृतीया वा' स्यात् । मात्रा मातरं वा संजानीते । अस्मृताविति किम् ? मातरं संजानाति ॥५१॥
दामः संप्रदानेऽधर्म्य आत्मने च ।२।२।५२॥ संपूर्वस्य दामः संप्रदानेऽधर्ये वर्तमानात् 'तृतीया' स्यात्, तत्सन्नियोगे च वाम आत्मनेपदम् । दास्या संप्रयच्छते कामुकः । अधर्म्य इति किम् ? पल्यै संप्रयच्छति ॥५२॥
चतुर्थी ।२।२।५३॥

Page #73

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
संप्रदाने वर्तमानादेक-द्वि-बही यथासंख्यं डे-भ्याम्-भ्यस्लक्षणा 'चतुर्थी' स्यात् । द्विजाय गां दत्ते, पत्ये शेते ॥५३॥
तादर्थे ।२।२।५४॥ तस्मा इदं तदर्थम्, तद्भावे सम्बन्धविशेषे द्योत्ये 'चतुर्थी' स्यात् । यूपाय दारु, रन्धनाय स्थाली ॥५४॥
रुचि-कृप्यर्थ-धारिभिः प्रेय-विकारोत्तमणेषु ।२।२१५५॥ रुच्यथैः कृप्यर्थैर्धारिणा च योगे यथासंख्यं प्रेय-विकारोत्तमर्णवृत्ते-'श्चतुर्थी' स्यात् । मैत्राय रोचते धर्मः, मूत्राय कल्पते यवागूः, चैत्राय शतं धारयति ।
प्रत्याङः (वार्थिनि ।२।२॥५६॥ प्रत्याङ्मयां परेण श्रुवा युक्तादर्थिन्यभिलाषुके वर्तमानाचतुर्थी स्यात् । द्विजाय गां प्रतिशृणोति, आशृणोति वा ॥५६॥
प्रत्यनोर्गणाऽऽख्यातरि २१२१५७॥ प्रत्यनुभ्यां परेण गृणा योगे 'आख्यातवृत्तेश्चतुर्थी' स्यात् । गुरवे प्रतिगृणाति अनुगृणाति वा ॥५॥
यदीक्ष्ये राधीक्षी ।।२।५८॥ वीक्ष्यम्-विमतिपूर्वकं निरूप्यं तद्विषया क्रियापि, यस्य वीक्ष्ये राधीक्षी वर्तेते तवृत्तेश्चतुर्थी स्यात् । मैत्राय राध्यति ईक्षते वा, ईक्षितव्यं परस्त्रीभ्यः । वीक्ष्य इति किम् ? मैत्रमीक्षते ॥५८||
उत्पातेन ज्ञाप्ये २।२।५९॥ उत्पात आकस्मिकं निमित्तम्, तेन 'ज्ञाप्ये वर्तमानाचतुर्थी' स्यात् ।
वाताय कपिला विद्युदातपायातिलोहिनी । पीता वर्षाय विज्ञेया, दुर्मिक्षाय सिता भवेत् ॥१॥

Page #74

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम् उत्पातेनेति किम् ? राज्ञ इदं छत्रमायान्तं विद्धि राजानम् ॥५९॥
__ श्लाघ-हनु-स्था-शपा प्रयोज्ये ।२।२।६०॥ श्लाघादिभिर्धातुभिर्युक्ताद् 'ज्ञाप्ये प्रयोज्ये वर्तमानाचतुर्थी' स्यात् । मैत्राय श्लाघते, हनुते, तिष्ठते, शपते वा । प्रयोज्य इति किम् ? मैत्रायाऽऽत्मानं श्लाघते, आत्मनो मा भूत् ॥६०॥
तुमोऽर्थे भाववचनात् ।२।२।६१॥ क्रियायां क्रियायामुपपदे तुम् वक्ष्यते, तस्यार्थे ये भाववाचिनो घञादयस्तदन्तात् स्वार्थे 'चतुर्थी' स्यात् । पाकाय इज्यायै वा व्रजति तुमोऽर्थ इति किम् ? पाकस्य । भाववचनादिति किम् ? पक्ष्यतीति पाचकस्य व्रज्या ॥६१॥
गम्यस्याऽऽप्ये ।२।२।६२॥ यस्यार्थो गम्यते न चासौ प्रयुज्यते स गम्यः, 'गम्यस्य तुमो व्याप्ये वर्तमानाचतुर्थी, स्यात् । एधेभ्यः फलेभ्यो वा व्रजति । गम्यस्येति किम् ? एधानाहर्तु याति ॥६२॥
गतेर्नवाऽनाप्ते ।२।२।६३॥ गतिः- पादविहरणम्, तस्या आप्येऽनाप्ते वर्तमानाचतुर्थी वा स्यात् । ग्राम ग्रामाय वा याति, विप्रनष्टः पन्थानं पथे वा याति । गतेरिति किम् ? स्त्रियं गच्छति, मनसा मेरुं गच्छति । अनाप्त इति किम् ? संप्राप्ते मा भूत्-पन्यानं याति ॥६३॥
मन्यस्याऽनावादिभ्योऽतिकुत्सने २२१६४॥ अतीव कुत्स्यते येन तदतिकुत्सनम, तस्मिन् मन्यतेाप्ये वर्तमानानावादिवर्जाचतुर्थी वा स्यात् । न त्वा तृणाय तृणं वा मन्ये । मन्यस्येति किम् ? न त्वा तृणं मन्वे । अनावादिभ्य इति किम् ? न त्वा नावं, अन्नं शुकं शृगालं काकं वा मन्ये । कुत्सन इति किम् ? न त्वा रलं मन्ये ।

Page #75

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
६७
करणाऽऽश्रयणं किम् ? न त्वा तृणाय मन्ये । युष्मदो मा भूत् । अतीति किम् ? त्वां तृणं मन्ये ।।६४॥
हित-सुखाभ्याम् ।।२।६५॥ आभ्यां युक्ताच्चतुर्थी वा स्यात् । आमयाविने आमयाविनो वा हितम् । चैत्राय चैत्रस्य वा सुखम् ॥६५॥
तद्भद्रा-ऽऽयुष्य-क्षेमा-ऽर्थाऽर्थनाऽऽशिषि ।२।२।६६॥ तदिति हित-सुखयोः परामर्शः, हिताद्यथैर्युक्तादाऽऽशिषि गम्यायाम् 'चतुर्थी वा' स्यात् । हितं पथ्यं वा जीवेभ्यो जीवानां वा भूयात् । सुखं शं शर्म वा प्रजाभ्यः प्रजानां वा भूयात् । भद्रमस्तु श्रीजिनशासनाय श्रीजिनशासनस्य वा। आयुष्यमस्तु चैत्राय चैत्रस्य वा । क्षेमं भूयात् कुशलं निरामयं वा श्रीसंघाय श्रीसङ्घस्य वा । अर्थः कार्य प्रयोजनं वा भूयान्मैत्राय मैत्रस्य वा ॥६६॥
परिक्रयणे ।२२६७॥ परिक्रीयते नियतकालं स्वीक्रियते येन तस्मिन् वर्तमानाचतुर्थी वा स्यात् । शताय शतेन वा परिक्रीतः ॥६७।।
शक्तार्थ-वषड्-नमः-स्वस्ति-स्वाहा-स्वधाभिः ।।२६८॥ शक्तार्वषडादिभिश्च युक्ताचतुर्थी नित्यं स्यात् । शक्तः प्रभुर्वा मल्लो मल्लाय । वषडग्नये । नमोऽर्हद्भ्यः । स्वस्ति प्रजाभ्यः । स्वाहेन्द्राय । स्वधा पितृभ्यः ॥६॥
पञ्चम्यपादाने ।२।२।६९॥ अपादाने एक-द्वि-बही यथासंख्यं उसि-भ्याम्-भ्यस्लक्षणा ‘पञ्चमी' स्यात् । ग्रामाद् गोदोहाभ्यां वनेभ्यो वा आगच्छति ॥६९॥
आङाऽवधौ ।२।२७०॥

Page #76

६८
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
अवधिर्मर्यादा -ऽभिविधिश्च तद्वृत्तेराङा युक्तात् 'पञ्चमी' स्यात् । आ पाटलिपुत्राद् वृष्टो मेघः ॥७०॥
पर्यपाभ्यां वर्ज्य | २२|७१॥
वर्ज्ये - वर्जनीयेऽर्थे वर्त्तमानात् पर्यपाभ्यां युक्तात् 'पञ्चमी' स्यात् । परि अप वा पाटलिपुत्राद् वृष्टो मेघः । वर्ज्य इति किम् ? अपशब्दो मैत्रस्य ॥ ७१ ॥ यतः प्रतिनिधि- प्रतिदाने प्रतिना । २/२/७२॥
प्रतिनिधिर्मुख्यसदृशोऽर्थः प्रतिदानम् - गृहीतस्य विशोधनम्, ते यतः स्यातां तद्वाचिनः प्रतिना योगे 'पञ्चमी' स्यात् । प्रद्युम्नो वासुदेवात् प्रति । तिलेभ्यः प्रति माषानस्मै प्रयच्छति ॥७२॥
,
आख्यातर्युपयोगे |२| २|७३॥
आख्याता प्रतिपादयिता, तद्वाचिनः 'पञ्चमी' स्यात्, उपयोगे - नियमपूर्वकविद्याग्रहणविषये । उपाध्यायादधीते आगमयति वा । उपयोग इति किम् ? नटस्य शृणोति ॥ ७३ ॥
गम्ययपः कर्माssधारे | २|२|७४ ||
गम्यस्याऽप्रयुज्यमानस्य यबन्तस्य कर्माऽऽधारवाचिनः 'पञ्चमी' स्यात् । प्रासादादासनाद्वा प्रेक्षते । गम्यग्रहणं किम् ? प्रासादमारुह्य शेते, आसने उपविश्य भुङ्क्ते ॥७४॥
प्रभृत्यन्याऽर्थ - दिक्शब्द - बहिरारादितरैः | २|२|७५ ॥ प्रभृत्यर्थैरन्याथैर्दिक्शब्दैर्बहिरादिभिश्च युक्तात् 'पञ्चमी' स्यात् । ततः प्रभृति, ग्रीष्मादारभ्य; अन्यो भिन्नो वा मैत्रात् ग्रामात् पूर्वस्यां दिशि वसति, उत्तरो विन्ध्यात् पारियात्रः, पश्चिमो रामाद् युधिष्ठिरः; बहिर् आरात् इतरो वा ग्रामात् ॥ ७५ ॥

Page #77

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
ऋणादेतोः ।२।२।७६॥ हेतुभूतऋणवाचिनः ‘पञ्चमी' स्यात् । शताद् बद्धः । हेतोरिति किम् ? शतेन बद्धः ॥७६।।
गुणादस्त्रियां नवा ।२।२७७॥ अस्त्रीवृत्तेहेतुभूतगुणवाचिनः ‘पञ्चमी वा' स्यात् । जाड्यात् जाड्येन वा बद्धः, ज्ञानात् ज्ञानेन वा मुक्तः । अस्त्रियामिति किम् ? बुद्ध्या मुक्तः ।।७७।।
आरादथैः ।२।२७८॥ आराद्-दूरमन्तिकं च, तदर्थैर्युक्तात् 'पञ्चमी वा' स्यात् । दूरं विप्रकृष्टं वा ग्रामाद् ग्रामस्य वा । अन्तिकमभ्यासं वा ग्रामाद् ग्रामस्य वा ॥७८॥
स्तोका-ऽल्प-कृच्छ्र-कतिपयादसत्त्वे करणे ।२।२७९॥ यतो द्रव्ये शब्दप्रवृत्तिः स गुणोऽसत्वं तेनैव वा रूपेणाऽभिधीयमानं द्रव्यादि, तस्मिन् करणे वर्तमानेभ्यः स्तोकादिभ्यः ‘पञ्चमी वा' स्यात् । स्तोकात् स्तोकेन वा, अल्पादल्पेन वा, कृच्छात् कृच्छ्रेण वा, कतिपयात् कतिपयेन वा मुक्तः । असत्त्व इति किम् ? स्तोकेन विषेण हतः ॥७९॥
अज्ञाने ज्ञः षष्ठी ।२।२१८०॥ अज्ञानार्थस्य जो यत्करणं तद्वाचिन एक-द्वि-बहौ यथासंख्यं उसोसांलक्षणा 'षष्ठी' नित्यं स्यात् । सर्पिषः सर्पिषोः सर्पिषां वा जानीते । अज्ञान इति किम् ? स्वरेण पुत्रं जानाति । करण इत्येव-तैलं सर्पिषो जानाति ॥८॥
शेषे ।।२।८१॥ कर्मादिभ्योऽन्यस्तदविवक्षारूपः स्व-स्वामिभावादिसम्बन्धविशेषः शेषस्तत्र 'षष्ठी' स्यात् । राज्ञः पुरुषः, उपगोरपत्यम्, न माषाणामश्नीयात् ।।८।।
रि-रिष्टात-स्तादस्तादसतसाता ।२।२।८२॥

Page #78

७०
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
एतत्प्रत्ययान्तैर्युक्तात् 'षष्ठी' स्यात् । उपरि उपरिष्टात् परस्तात् पुरस्तात् पुरः दक्षिणतः उत्तराद् वा ग्रामस्य ॥८२॥
कर्मणि कृतः ।२।२१८३॥ कृदन्तस्य कर्मणि 'षष्ठी' स्यात् । अपां नया, गवां दोहः । कर्मणीति किम् ? शस्त्रेण भेत्ता, स्तोकं पक्ता | कृत इति किम् ? मुक्तपूर्वी ओदनम् ॥८३॥
द्विषो वाऽतृशः ।२।२१८४॥ अतृशन्तस्य द्विषः कर्मणि 'षष्ठी वा' स्यात् । चौरस्य चौरं वा द्विषन् ।।८४॥
वैकत्र द्वयोः ।२।२१८५॥ द्विकर्मकेषु धातुषु कृप्रत्ययान्तेषु द्वयोः कर्मणोरेकतरस्मिन् 'षष्ठी वा' स्याद् । अन्यत्र पूर्वेण नित्यमेव । अजाया नेता सुघ्नं सुजस्य वा । अथवा अजामजाया वा नेता सुजस्य ॥८५॥
कर्तरि २२१८६॥ कृदन्तस्य धातोः कर्तरि 'षष्ठी' स्यात् । भवत आसिका । कर्तरीति किम् ? गृहे शायिका ॥८६॥
दिहेतोरस्त्यणकस्य वा ।२।२१८७॥ स्त्र्यधिकारविहिताभ्यामणकाभ्यामन्यस्य द्वयोः- कर्तृकर्मषड्योहेतोः कृतः कतरि 'षष्ठी वा' स्यात् । विचित्रा सूत्राणां कृतिराचार्यस्याऽऽचार्येण वा । द्विहेतोरित्येकवचनं किम् ? आश्चर्यमोदनस्य पाकोऽतिथीनां च प्रादुर्भावः । अस्त्र्यणकस्येति किम् ? चिकीर्षा मैत्रस्य काव्यानाम्, भेदिका चैत्रस्य काछानाम् ॥८॥
कृत्यस्य वा ।२२।८८॥ कृत्यस्य कर्तरि षछी वा स्यात् । त्वया तव वा कृत्यः कटः ॥८॥

Page #79

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
७१
नोभयोर्हेतोः ।२।२१८९॥ उभयोः- कर्तृ-कर्मणोः षष्ठीहेतोः कृत्यस्योभयोरेव 'षष्ठी न' स्यात् । नेतव्या ग्राममजा मैत्रेण ॥८९॥ तृन्नुदन्ता-ऽव्यय-क्वस्वाना-ऽतृश्-शतृ-डि-णकच्
खलर्थस्य ।२।२।९०॥ तृनादीनां कृतां कर्मकोंः 'षष्ठी न' स्यात् । तॄन् वदिता जनापवादान् । उदन्त-कन्यामलङ्करिष्णुः, श्रद्धालुस्तत्वम् । अव्यय-कटं कृत्वा, ओदनं भोक्तुं व्रजति । क्वसु-ओदनं पेचिवान् । आन- कटं चक्राणः, मलयं पवमानः, ओदनं पचमानः, चैत्रेण पच्यमानः । अतृश्- अधीयंस्तत्त्वार्थम् । शतृ- कटं कुर्वन् । डि- परीषहान् सासहिः । णकच्- कटं कारको व्रजति । खलर्थईषत्करः कटो भवता, सुज्ञानं तत्त्वं त्वया ॥१०॥
क्तयोरसदाधारे ।२।२।९१॥ सतो- वर्तमानादाधाराधान्यत्रार्थे यो क्त-क्तवतू तयोः कर्म-कोंः 'षष्ठी न' स्यात् । कटः कृतो मैत्रेण, ग्रामं गतवान् । असदाधार इति किम् ? राज्ञां पूजितः, इदं सक्तूनां पीतम् ॥११॥
वा कीबे ।२।२।९२॥ क्लीबे विहितस्य क्तस्य कर्तरि 'षष्ठी वा (न)' स्यात् । मयूरस्य मयूरेण वा नृत्तम् ।।९२॥
अकमेरुकस्य ।।२।९३॥ कमेरन्यस्योकप्रत्ययान्तस्य कर्मणि 'षष्ठी न स्यात् । भोगानभिलाषुकः । अकमेरिति किम् ? दास्याः कामुकः ॥१३॥
एव्यदृणेनः ।२।२।९४॥

Page #80

७२
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम् एष्यत्यर्थे ऋणे च विहितस्येनः कर्मणि 'षष्ठी न' स्यात् । ग्रामं गमी आगामी वा, शतं दायी । एष्यदृणेति किम् ? साधु दायी वित्तस्य ॥१४॥
सप्तम्यधिकरणे ।।२।९५॥ अधिकरणे एक-द्वि-बही यथासंख्यं ड्योस्-सुबपा 'सप्तमी' स्यात् । कटे आस्ते, दिवि देवाः, तिलेषु तैलम् ॥१५॥
नवा सुजथैः काले ।२।२।९६॥ सुचोऽर्थो वारो येषां तप्रत्ययान्तैर्युक्तात् कालेऽधिकरणे वर्तमानात् 'सप्तमी वा' स्यात् । द्विरनि अह्नो वा भुक्ते, पञ्चकृत्वो मासे मासस्य वा भुङ्क्ते । काल इति किम् ? द्विः कांस्यपात्र्यां भुङ्क्ते ॥१६॥
कुशला-ऽऽयुक्तेनाऽऽसेवायाम् ।२।२।९७॥ आभ्यां युक्तादाधारवाचिनः 'सप्तमी वा' स्यात्, आसेवायां तात्पर्ये । कुशलो विद्यायां विद्याया वा, आयुक्तस्तपसि तपसो वा । आसेवायामिति किम् ? कुशलश्चित्रे, न तु करोति; आयुक्तो गौः शकटे, आकृष्य युक्त इत्यर्थः ॥९७।।
स्वामीश्वराधिपति-दायाद-साक्षि-प्रतिभू-प्रसूतैः ।२।२।९८॥ एभिर्युक्तात् 'सप्तमी वा' स्यात् । गोषु गवां वा स्वामी, ईश्वरः, अधिपतिः, दायादः, साक्षी, प्रतिभूः, प्रसूतो वा ॥९॥
व्याप्ये तेनः ।।२।९९॥ क्ताद् य इन् तदन्तस्य व्याप्ये 'सप्तमी' नित्यं स्यात् । अधीतमनेन- अधीती व्याकरणे, इष्टी यज्ञे । तेनेति किम् ? कृतपूर्वी कटम् ॥१९॥
तयुक्ते हेतौ ।२।२।१००॥ तेन व्याप्येन युक्ते हेतौ वर्तमानात् “सप्तमी' स्यात् ।
"चर्मणि द्वीपिनं हन्ति, दन्तयोर्हन्ति कुञ्जरम् ।।

Page #81

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
केशेषु चमरीं हन्ति, सीम्नि पुष्कलको हतः ||१|| ” तद्युक्त इति किम् ? वेतनेन धान्यं लुनाति ||१००||
७३
अप्रत्यादावसाधुना ॥ २२॥१०१॥
प्रत्यादेरप्रयोगे, असाधुशब्देन युक्तात् 'सप्तमी' स्यात्, असाधुर्मैत्रो मातरि । अप्रत्यादाविति किम् ? असाधुमैत्रो मातरं प्रति परि अनु अभि वा ॥१०१॥ साधुना | २|२|१०२॥
अप्रत्यादौ साधुशब्देन युक्तात् 'सप्तमी' स्यात्, साधुमैत्रो मातरि । अप्रत्यादावित्येव - साघुर्मातरं प्रति परि अनु अभि वा ||१०२ ||
निपुणेन चाऽर्चायाम् | २|२|१०३॥
निपुण - साधुशब्दाभ्यां युक्तादप्रत्यादी 'सप्तमी' स्यात्, अर्चायाम् । मातरि निपुणः साधुर्वा । अर्चायामिति किम् ? निपुणो मैत्रो मातुः, मातैवैनं निपुणं मन्यत इत्यर्थः । अप्रत्यादावित्येव निपुणो मैत्रो मातरं प्रति परि अनु अभि वा ॥१०३॥
-
स्वेशेऽधिना | २|२|१०४ ॥
स्वे - ईशितव्ये ईशे च वर्त्तमानादधिना युक्तात् 'सप्तमी' स्यात् । अधिमगधेषु श्रेणिकः, अधिश्रेणिके मगधाः ||१०४ || उपेनाऽधिकिनि । २।२।१०५ ॥
उपेन युक्तादधिकिवाचिनः 'सप्तमी' स्यात् । उपखार्यां द्रोणः ||१०५ ॥ यद्भावो भावलक्षणम् ।२।२।१०६॥
-
भावः क्रिया, यस्य भावेनाऽन्यो भावो लक्ष्यते तद्वाचिनः 'सप्तमी' स्यात् । गोषु दुह्यमानासु गतः ||१०६॥
गते गम्येऽध्वनोऽन्तेनैकार्य्यं वा |२| २|१०७ ॥

Page #82

७४
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
कुतश्चिदवधेर्विवक्षितस्याऽध्वनोऽवसानमन्तः, यद्भावो भावलक्षणं तस्याध्वनोध्ववाचिनोऽध्वन एवाऽन्तेन- अन्तवाचिना सहैकार्थ्यम्- 'सामानाधिकरण्यं वा' स्यात्, तद्विभक्तिस्तस्मात् स्यादित्यर्थः, गते गये - गतशब्देऽप्रयुज्यमाने । गवीधुमतः सांकाश्यं चत्वारि योजनानि चतुर्षु वा योजनेषु । गत इति किम् ? दग्धेषु लुप्तेष्विति वा प्रतीतौ मा भूत् । गम्य इति किम् ? गतप्रयोगे मा भूत् । अध्वन इति किम् ? कार्तिक्या आग्रहायणी मासे । अन्तेनेति किम् ? अद्य नश्चतुर्षु गव्यूतेषु भोजनम् ||१०७ ॥ षष्ठी वाऽनादरे | २|२|१०८ ॥
यद्भावो भावलक्षणं तद्वृत्तेरनादरे 'षष्ठी वा' स्यात् । रुदतो लोकस्य रुदति लोके वा प्राव्राजीत् ॥१०८॥
सप्तमी चाऽविभागे निर्धारणे ।२।२।१०९ ॥
जाति-गुण-क्रियादिभिः समुदायादेकदेशस्य बुद्ध्या पृथक्करणं निर्द्धारणम्, तस्मिन् गम्ये ' षष्ठी - सप्तम्यौ' स्याताम् अविभागे निधार्यमाणैकदेशस्य समुदायेन सह कथञ्चिदैक्ये शब्दाद् गम्यमाने । क्षत्रियो नृणां नृषु वा शूरः, कृष्णा गवां गोषु वा बहुक्षीरा, धावन्तो यातां यात्सु वा शीघ्रतमाः, युधिष्ठिरः श्रेष्ठतमः कुरूणां कुरुषु वा । अविभाग इति किम् ? मैत्रश्चैत्रात् पटुः ॥१०९ ॥ क्रियामध्येऽध्व-काले पञ्चमी च |२| २|११०॥
क्रिययोर्मध्ये यावध्व - कालौ तद्वाचिभ्यां पञ्चमी - सप्तम्यौ' स्याताम् । इह - स्थोऽयमिष्वासः क्रोशात् क्रोशे वा लक्ष्यं विध्यति, अद्य भुक्त्वा मुनिर्द्वयहात् द्वयहे वा भोक्ता ॥११०॥
अधिकेन भूयसस्ते |२| २|१११॥
अधिकेनाऽल्पीयोवाचिना योगे भूयोवाचिनस्ते- 'सप्तमी - पञ्चम्यी' स्याताम् । अधिको द्रोणः खाय खार्या वा ||999 |

Page #83

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
७५
तृतीयाऽल्पीयसः ।२।२।११२॥ अधिकेन भूयोवाचिना योगेऽल्पीयोवाचिन-'स्तृतीया' स्यात् । अधिका खारी द्रोणेन ॥११२॥
पृथग-नाना पञ्चमी च ।२।२।११३॥ आभ्यां युक्तात् 'पञ्चमी तृतीया च' स्यात् । पृथग मैत्रात् मैत्रेण वा । नाना चैत्राच्चैत्रेण वा ॥११३॥
ऋते द्वितीया च ।२।२।११४॥ ऋतेशब्देन युक्ताद् 'द्वितीया पञ्चमी च' स्यात् । ऋते धर्म धर्माद् वा कुतः सुखम् ।।११४॥
विना ते तृतीया च ।।२।११५॥ विनाशब्देन युक्तात् ते- 'द्वितीयापञ्चम्यौ तृतीया च' स्यात् । विना वातं वाताद् वातेन वा ॥११५॥
तुल्यार्थस्तृतीया-षष्ठ्यौ ।२।२।११६॥ तुल्यायुक्तात् 'तृतीया-षष्ठ्यौ' स्याताम् । मात्रा मातुर्वा तुल्यः समो वा ॥११६॥
द्वितीया-पख्यावेनेनाऽनञ्चेः ।२।२१११७॥ एनप्रत्ययान्तेन युक्ताद् द्वितीया-षष्ठ्यो' स्याताम्, न चेत् सोऽः परः स्यात् । पूर्वेण ग्रामं ग्रामस्य वा । अनश्चेरिति किम् ? प्राग् ग्रामात् ॥११७॥
हेत्वर्थस्तृतीयायाः ।।२।११८॥ हेतुर्निमित्तं ताचिभियुक्तात् 'तृतीयाऽऽघाः' स्युः । धनेन हेतुना, धनाय हेतवे, धनाद्धेतोः, धनस्य हेतोः, धने हेतौ वा वसति । एवं निमित्तादिमिरपि ॥११॥

Page #84

७६
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
सवदिः सर्वाः ।२।२।११९॥ हेत्वथैर्युक्तात् सवदिः 'सर्वा विभक्तयः' स्युः । को हेतुः, कं हेतुम्, केन हेतुना, कस्मै हेतवे, कस्माद्धेतोः, कस्य हेतोः, कस्मिन् हेती वा याति ॥११९॥
असत्त्वारादर्थात् टा-ङसि-ङ्यम् ।२।२।१२०॥ असत्त्ववाचिनो दूरादिन्तिकार्याच 'टा-डसि-यमः' स्युः । गौणादिति निवृत्तम् । दूरेण दूरात् दूरे दूरं वा ग्रामस्य ग्रामाद् वा वसति । एवं विप्रकृष्टेनेत्यादि r अन्तिकेन अन्तिकात् अन्तिके अन्तिकं वा ग्रामस्य ग्रामाद् वा वसति, एवमभ्यासेनेत्यादि । असत्त्व इति किम् ? दूरोऽन्तिको वा पन्थाः ॥१२०॥
जात्याख्यायां नवैकोऽसंख्यो बहुवत् ।२।२।१२१॥ जातेराख्या- अभिधा तस्यामेकोऽर्थोऽसंख्यः- संख्याविशेषणरहितो 'बहुवद् वा' स्यात् । संपन्ना यवाः, संपन्नो यवः । जातीति किम् ? चैत्रः । आख्यायामिति किम् ? काश्यपप्रतिकृतिः काश्यपः । असंख्य इति किम् ? एको व्रीहिः संपन्नः सुभिक्षं करोति ॥१२१॥
अविशेषणे द्वौ चाऽस्मदः ।२।२।१२२॥ अस्मदो द्वावेकश्वार्थो 'बहुवद् वा स्यात् । अविशेषणे- न चेत् तस्य विशेषणं स्यात् । आवां ब्रूवः, वयं ब्रूमः । अहं ब्रवीमि, वयं ब्रूमः । अविशेषण इति किम् ? आवां गायी ब्रूवः । अहं चैत्रो ब्रवीमि ॥१२२॥
फल्गुनी-प्रोष्ठपदस्य भे ।२।२।१२३॥ फल्गुनी-प्रोष्ठपदयोर्भे- नक्षत्रे वर्तमानयोावY 'बहुवद् वा' स्याताम् । कदा पूर्वे फल्गुन्यौ, कदा पूर्वाः फल्गुन्यः । कदा पूर्वे प्रोष्ठपदे, कदा पूर्वाः प्रोष्ठपदाः । म इति किम् ? फल्गुनीषु जाते फल्गुन्यौ कन्ये ॥१२३॥
गुरावेकश्च ।२।२।१२४॥

Page #85

७७
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशन्दानुशासनम् गरी-गौरवाहे वर्तमानस्य द्वावेकश्चार्थो ‘बहुवद् वा' स्यात् । युवां गुरू, यूयं गुरवः । एष मे पिता, एते मे पितरः ॥१२४॥ इत्याचार्यश्रीहेमचन्द्रविरचितायां सिद्धहेमचन्द्राभिधानस्वोपज्ञशब्दानुशासन
लघुवृत्ती द्वितीयस्याध्यायस्य द्वितीयपादः समाप्तः ।।२।२॥ मूलार्कः श्रूयते शास्त्रे सर्वकल्याणकारणम् । अधुना मूलराजस्तु, चित्रं लोकेषु गीयते ॥६॥
-xox --
(तृतीयः पादः) नमस-पुरसो गतेः क-ख-प-फि रः सः ।।३।१। गतिसंज्ञयोर्नमस्-पुरसोः क-ख-प-फि 'रस्य सः' स्यात् । नमस्कृत्य, पुरस्कृत्य । गतेरिति किम् ? नमः कृत्वा, तिम्रः पुरः करोति ॥१॥
तिरसो वा ॥२॥३॥२॥ गतेस्तिरसो रस्य कखपफि 'स् वा' स्यात् । तिरस्कृत्य, तिरःकृत्य । गतेरित्येव- तिरः कृत्वा काष्ठं गतः ॥२॥
पुंसः ।।३॥३॥ पुम्सः सम्बन्धिनो रस्य कखपफि 'स्' स्यात् । पुंस्कोकिलः, पुंस्खातः, पुंस्पाकः; पुंस्फलम् ॥३॥
शिरोऽधसः पदे समासैक्ये ।२।३।४॥ अनयो रेफस्य पदशब्दे परे 'स्' स्यात् समासैक्ये । शिरस्पदम्, अधस्पदम् । समासेति किम् ? शिरः पदम् । ऐक्य इति किम् ? परमशिरःपदम् ॥४॥ अतः कृ-कमि-कंस-कुम्भ-कुशा-कर्णी-पात्रेऽनव्ययस्य ।२॥३५॥

Page #86

-
७८
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम् आत् परस्याऽनव्ययस्य रस्य क्रादिस्थे कखपफि 'स्' स्यात् समासैक्ये । अयस्कृत, यशस्कामः, पयस्कंसः, अयस्कुम्भः, अयस्कुशा, अयस्कर्णी, अयस्पात्रम् । अत इति किम् ? वाःपात्रम् । अनव्ययस्येति किम् ? स्वःकारः । समासैक्य इत्येव- उपपयःकारः ॥५॥
प्रत्यये ।।१६॥ अनव्ययस्य रस्य प्रत्ययविषये कखपफि 'स्' स्यात् । पयस्पाशम्, पयस्कल्पम्, पयस्कम् । अनव्ययस्येत्येव- स्वःपाशम् ॥६॥
रोः काम्ये ।२।३७॥ अनव्ययस्य रस्य रोरेव काम्ये प्रत्यये 'स्' स्यात् । पयस्काम्यति । रोरिति किम्? अहःकाम्यति ॥७॥
नामिनस्तयोः षः ।।३।८॥ तयोः प्रत्ययस्थे कखपफि, रोरेव च काम्ये नामिनः परस्य रस्य 'ए' स्यात् । सर्पिष्पाशम्, धनुष्कल्पम्, धानुष्कः, सर्पिष्काम्यति । नामिन इति किम् ? अयस्कल्पम् । रोः काम्य इत्येव- गीx काम्यति ॥८॥
निर्बहिराविष्पाश्चतुराम् ।२।३॥९॥ निरादीनां रस्य कखपफि '' स्यात् । निष्कृतम्, दुष्कृतम्, बहिष्पीतम्, आविष्कृतम्, प्रादुष्कृतम्, चतुष्पात्रम् ॥९॥
सुचो वा ।२।३.१०॥ सुजन्तस्थस्य रस्य कखपफि 'ष् वा' स्यात् । द्विष्करोति, द्वि ४ करोति, द्विःकरोति । चतुष्फलति, चतुर फलति, चतुःफलति । कखपफीति किम् ? द्विश्वरति ॥१०॥
वेसुसोऽपेक्षायाम् ।२।३।११॥

Page #87

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
७९
इसुस्प्रत्ययान्तस्य रस्य कखपफि 'ए वा' स्यात्, स्थानि-निमित्तयोरपेक्षा चेत् । सर्पिष्करोति, सपि करोति । धनुष्खादति, धनु खादति । अपेक्षायामिति किम् ? परमसर्पि: कुण्डम् ॥११॥
नैकार्थेऽक्रिये ।२।३।१२॥ न विद्यते क्रिया प्रवृत्तिनिमित्तं यस्य तस्मिन्नेकार्थे- तुल्याधिकरणे पदे यत् कखपफं तस्मिन् परे इसुस्प्रत्ययान्तस्य रस्य 'न' स्यात् । सर्पि- कालकम् । यजु पीतकम् । एकार्य इति किम् ? सर्पिष्कुम्भे, सर्पिर कुम्भे । अक्रिय इति किम् ? सर्पिष्क्रियते, सर्पिर क्रियते ॥१२॥
समासेऽसमस्तस्य ।२।३।१३॥ पूर्वेणाऽसमस्तस्य इसुस्प्रत्ययान्तस्य रस्य कखपफि 'ष' स्यात्, निमित्तनिमित्तिनौ चेदेकत्र समासे स्तः । सर्पिष्कुम्भः, धनुष्फलम् । समास इति किम् ? तिष्ठतु सर्पिः, पिब त्वमुदकम् । असमस्तस्येति किम् ? परमसर्पिःकुण्डम् ॥१३॥
भ्रातुष्पुत्र-कस्कादयः ।२।३।१४॥ भ्रातुष्पुत्रादयः कस्कादयश्च कखपफि रस्य यथासंख्यं कृतषत्वसत्वाः साधवः स्युः । प्रातुष्पुत्रः, परमयजुष्पात्रम्, कस्कः, कौतस्कुतः ॥१४॥ नाम्यन्तस्था-कवर्गात पदान्तः कृतस्य सः शिड्-ना
न्तरेऽपि ।२।३।१५॥ एभ्यः परस्य पदस्यान्तर्मध्ये कृतस्य कृतस्थस्य वा सस्य 'ष' स्यात, शिटा नकारेण चाऽन्तरेऽपि । आशिषा, नदीषु, वायुषु, वधूषु, पितृषु, एषा, गोषु, नौषु, सिषेवे; गीर्षु, हल्षुः शक्ष्यति, क्रुक्षु । शिड्नान्तरेऽपि- सर्पिष्षु, यजूंषि । पदान्तरिति किम् ? दधिसेक् । कृतस्येति किम् ? बिसम् ॥१५॥
समासेऽग्नेः स्तुतः ।२।३।१६॥

Page #88

८०
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम् अग्नेः परस्य स्तुतः सस्य समासे '' स्यात । अग्निष्टुत् ॥१६॥
ज्योतिरायां च स्तोमस्य ।२।३॥१७॥ आभ्यामग्नेश्च परस्य स्तोमस्य सस्य समासे '' स्यात् । ज्योतिःष्टोमः, आयुःटोमः, अग्निष्टोमः । समास इत्येव-ज्योतिः स्तोमं याति ॥१७॥
मातृ-पितुः स्वसुः ।२।३१८॥ आभ्यां परस्य स्वसुः सस्य समासे '' स्यात् । मातृष्वसा, पितृष्वसा ॥१८॥
अलुपि वा ।२।३।१९॥ मातृपितुः परस्य स्वसुः सस्याऽलुपि समासे ‘वा ' स्यात् । मातुःष्वसा, मातुःस्वसाः पितुःष्वसा, पितुःस्वसा ॥१९॥
नि-नद्याः स्नातेः कौशले ।२।३॥२०॥ आभ्यां परस्य स्नातेः सस्य समासे 'ए' स्यात्, कौशले गम्यमाने । निष्णो निष्णातो वा पाके, नदीष्णो नदीष्णातो वा प्रतरणे । कौशल इति किम् ? निस्नातः नदीस्नः, यः स्रोतसा हियते ॥२०॥
प्रतेः स्नातस्य सूत्रे ॥२॥३॥२१॥ प्रतेः परस्य स्नातस्य सः समासे 'ए' स्यात्, सूत्रे वाच्ये । प्रतिष्णातं सूत्रम् । प्रत्ययान्तोपादानं किम् ? प्रतिस्नातृ सूत्रम् ॥२१॥
स्नानस्य नाम्नि २३॥२२॥ प्रतेः परस्य स्नानस्य सः समासे 'ष' स्यात्, सूत्रविषये नाम्नि । प्रतिष्णानम्, सूत्रमित्यर्थः ॥२२॥
वेः सः ।।३।२३॥ वेः परस्य स्तुणातेः सः समासे 'ए' स्यात्, नाम्नि । विष्टरो वृक्षः, विष्टरं पीठम् ॥२३॥

Page #89

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
अभिनिष्टानः | २|३|२४॥
अभि-निभ्यां स्तानः समासे कृतषत्वो निपात्यते नाम्नि । अभिनिष्टानो
वर्णः ||२४||
"
८१
गवि - युधेः स्थिरस्य | २|३|२५ ॥
आभ्यां परस्य स्थिरस्य सः समासे 'ब्' स्यात्, नाम्नि । गविष्ठिरः, युधिष्ठिरः ||२५||
एत्यकः | २|३|२६॥
कवर्जानाम्यादेः परस्य स एति परे समासे '' स्यात्, नाम्नि । हरिषेणः, श्रीषेणः । अक इति किम् ? विष्वक्सेनः ॥२६॥
भादितो वा । २।३।२७॥
नक्षत्रवाचिन इदन्तात् परस्य स एति परे समासे 'ष् वा' स्यात्, नाम्नि । रोहिणिषेणः, रोहिणिसेनः । इत इति किम् ? पुनर्वसुषेणः ||२७|| वि-कु-शमि परेः स्थलस्य |२|३|२८||
एभ्यः परस्य स्थलस्य सः समासे 'ब्' स्यात् । विष्ठलम्, कुष्ठलम्, शमिष्ठलम्, परिष्ठलम् ॥२८॥
कपेर्गोत्रे | २|३|२९ ॥
कपेः परस्य स्थलस्य सः समासे 'ष' स्यात्, गोत्रे वाच्ये । कपिष्ठल ऋषिः ॥२९॥
गो-म्बा - SSम्ब - सव्या-प-द्वि-त्रि-भूम्यग्नि- शेकु - शङ्कुक्वड - मजि-पुञ्ज बर्हिः- परमे-दिवेः स्थस्य | २|३|३०॥
एभ्यः परस्य स्यस्य सः समासे '' स्यात् । गोष्ठम्, अम्बष्ठः, आम्बष्ठः, सव्यष्ठः, अपष्ठः, द्विष्ठः, त्रिष्ठः, भूमिष्ठः, अग्निष्ठः शेकुष्ठः, शकुष्ठः, कुष्ठः,

Page #90

८२
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम् अङ्गुष्ठः, मञ्जिष्ठः, पुञ्जिष्ठः, बर्हिष्ठः, परमेष्ठः, दिविष्ठः ॥३०॥
निर्दुस्सोः सेध-सन्धि-साम्नाम् ।२।३॥३१॥ एभ्यः परेषां सेधादीनां सः समासे 'ष' स्यात् । निःषेधः, दुःषेधः, सुषेधः; निःषन्धिः, दुःषन्धिः, सुषन्धिः, निःषाम, दुःषाम, सुषाम ॥३१॥
प्रष्ठोऽग्रगे ।।३॥३२॥ प्रात् स्थस्य सः '' स्यात् , अग्रगामिन्यर्थे । प्रष्ठोऽग्रगः ॥३२॥
भीरुष्ठानादयः ।२।३॥३३॥ एते समासे कृतषत्वाः साधवः स्युः । भीरुष्ठानम्, अडलिषङ्गः ॥३३॥
हस्वानाम्नस्ति ।२।३॥३४॥ नाम्नो विहिते तादौ प्रत्यये ह्रस्वानामिनः परस्य सः ‘ष्' स्यात् । सर्पिष्टा, वपुष्टमम् । नामिन इत्येव- तेजस्ता ॥३४॥
निसस्तपेऽनासेवायाम् ।२।३॥३५॥ निसः सस्तादौ तपतौ परे 'ए' स्यात्, पुनः पुनः करणाऽभावे । निष्टपति स्वर्णम्-सकृदग्निं स्पर्शयतीत्यर्थः । तीत्येव- निरतपत् ॥३५॥
घस्-वसः ॥२॥३॥३६॥ नाम्यादेः परस्य घस्-वसोः सः 'ष' स्यात् । जनः, उषितः ॥३६॥
णि-स्तोरेवाऽस्वद- स्विद-सहः पणि ।२।३॥३७॥ स्वदादिवर्जानां ण्यन्तानां स्तोरेव च सो नाम्यादेः परस्य षत्वभूते सनि 'ए' स्यात् । सिषेवयिषति, तुष्टूपति । स्वदादिवर्जनं किम् ? सिस्वादयिषति, सिस्वेदयिषति, सिसाहयिषति । एवेति किम् ? सुसूषति । षणीति किम् ? सिषेव । षत्वं किम् ? सुषुप्सति ॥३७॥
सजेर्वा ॥२॥३॥३८॥

Page #91

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
८३
ण्यन्तस्य सञ्जर्नाम्यादेः परस्य सः षणि 'ष् वा स्यात् । सिषञ्जयिषति, सिसञ्जयिषति ॥ ३८॥
उपसर्गात् सुग्- सुव-सो-स्तु - स्तुभोऽट्यप्यद्वित्वे । २।३।३९ ॥
द्व्युक्ताभावे सुनोत्यादेः स उपसर्गस्थान्नाम्यादेः परस्य 'ब्' स्यात्, अड्व्यवधानेऽपि । सुग्-अभिषुणोति, निःषुणोति, पर्यषुणोत् । सुव-अभिषुवति, पर्यषुवत् । सो- अभिष्यति, पर्यष्यत् । स्तु- अभिष्टौति, दुःष्टवम्, पर्यष्टत् । स्तुभू - अभिष्टोभते, पर्यष्टोभत । अद्वित्व इति किम् ? अभिसुसूषति ॥ ३९ ॥
स्था-सेनि - सेध - सिच- सां द्वित्वेऽपि । २।३।४०॥
उपसर्गस्थान्नाम्यादेः परेषां स्थादीनां सः 'ष्' स्यात्, द्वित्वेऽप्यव्यपि । अधिष्ठास्यति, अधितष्ठौ अत्यष्ठात् । अभिषेणयति, अभिषिषेणयिषति, अभ्यषेणयत् । प्रतिषेधति, प्रतिषिषेधिषति, प्रत्यषेधत् । अभिषिञ्चति, अभिषिषिक्षति, अभ्यषिञ्चत् । अभिषजति, अभिषषञ्ज, अभ्यषजत् ॥४०॥ अङप्रतिस्तब्ध - निस्तब्धे स्तम्भः | २|३|४१ ॥
उपसर्गस्थान्नाम्यादेः परस्य स्तम्भस्सो द्वित्वेऽप्यव्यपि 'ब्' स्यात्, न चेत् स्तम्भिर्डे प्रतिस्तब्ध - निस्तब्धयोश्च स्यात् । विष्टम्नाति, वितष्टम्भ, प्रत्यष्टभ्नात् । डादिवर्जनं किम् ? व्यतस्तम्भत्, प्रतिस्तब्धः, निस्तब्धः ॥४१॥ अवाच्चाऽऽ श्रयोऽविदूरे | २|३|४२ ॥
अवादुपसर्गात् परस्य स्तम्भः स आश्रयादिषु गम्यमानेषु द्वित्वेऽप्यव्यपि 'ष' स्यात् ङविषयश्चेत् स्तम्भिर्न स्यात् । आश्रय- आलम्बनम् । दुर्गमवष्टभ्नाति, अवतष्टम्भ, अवाष्टभ्नाद् वा । उर्ज- और्जित्यम् । अहो ! वृषलस्यावष्टम्भः । अविदूरम् - आसन्नम्, अदूरासन्नं च । अवष्टब्धा शरत्, अवष्टब्धे सेने । चोऽनुक्तसमुच्चये, तेन उपष्टम्भः, उपस्तब्धः । अङ इत्येव - अवातस्तम्भत् ॥४२॥ व्यवात् स्वनोऽशने |२| ३३४.३ ॥

Page #92

८४
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
वेरवाचोपसर्गात् परस्य स्वनः सोऽशने भोजने द्वित्वेऽप्यट्यपि 'ए' स्यात् । विष्वणति, अवष्वणति, विषष्वाण, अवषष्वाण, व्यष्वणत्, अवाष्वणत्, व्यषिष्वणत, अवाषिष्वणत् । अशन इति किम् ? विस्वनति मृदङ्गः ॥४३॥
सदोऽप्रतेः परोक्षायां त्वादेः ॥२॥३॥४४॥ प्रतिवोपसर्गस्थानाम्यादेः परस्य सदः सो द्वित्वेऽप्यट्यपि 'ए' स्यात्, परोक्षायां तु द्व्युक्ती सत्याम् आदेः- पूर्वस्यैव । निषीदति, विषापद्यते, व्यषीषदत् । परोक्षायां त्वादेरेव - निषसाद | अप्रतेरिति किम् ? प्रतिसीदति ॥४४॥
स्वाश्च ।२।३।४५॥ उपसर्गस्थानाम्यादेः परस्य स्वनः सो द्वित्वेऽप्यट्यपि 'ए' स्यात्, परोक्षायां त्वादेरेव । अभिष्वजते, अभिषिष्वक्षते, प्रत्यष्वजत, परिषस्वजे ॥४५॥
परि-नि-वेः सेवः ।२।३।४६॥ पर्याद्युपसर्गस्थानाम्यादेः परस्य सेवतेः सो द्वित्वेऽप्यट्यपि 'ए' स्यात् । परिषेवते, परिषिषेवे, परिषिषेविषते, पर्यषेवत, निषेवते, विषिषेवे ॥४६।।
सय-सितस्य ।२।३॥४७॥ परि-नि-वेः परस्य संय-सितयोः सः 'ए' स्यात् । परिषयः, निषयः, विषयः; परिषितः, निषितः, विषितः ॥४७॥
असोङ-सिवू-सह-स्सटाम् ॥२॥३॥४८॥ परि-नि-विभ्यः परस्य सिवू-सहोः स्सटश्च सः '' स्यात्, न चेत् सिवूसही सो-डविषयौ स्याताम् । परिषीव्यति, निषीव्यति, विषीव्यति । परिषहते, निषहते, विषहते । परिष्करोति, विष्किरः । असोडेति किम् ? परिसोटः,मा परिसीषिवत्, मा परिसीषहत् ॥४८॥
स्तु-स्वजश्चाऽटि नवा ॥२॥३॥४९॥ परि-नि-वेः परस्य स्तु-स्वोरसोड-सिवू-सह-स्सटां च सोऽटि सति 'ष् वा'

Page #93

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
८५ स्यात् । पर्यचैत्, पर्यस्तौत; न्यष्टौत्, न्यस्तोत्; व्यष्टौत्, व्यस्तीत् । पर्यष्वजत्, पर्यस्वजत्; न्यष्वजत, न्यस्वजत्, व्यष्वजत्, व्यस्वजत् । पर्यषीव्यत्, पर्यसीव्यत्; न्यषीव्यत्, न्यसीव्यत: व्यषीव्यत्, व्यसीव्यत् । पर्यषहत, पर्यसहत; न्यषहत, न्यसहत, व्यषहत, व्यसहत । पर्यष्करोत्, पर्यस्करोत् । असोडसिवूसहेत्येव - पर्यसोढयत्, पर्यसीषिवत्, पर्यसीषहत् ॥४९॥
निरभ्यनोश्च स्यन्दस्याऽप्राणिनि ।२।३।५०॥ एभ्यः परि-नि-वेश्च परस्याऽप्राणिकर्तृकार्यवृत्तेः स्यन्दः सः 'ष् वा' स्यात् । निःष्यन्दते, निःस्यन्दते; अभिष्यन्दते, अभिस्यन्दते; अनुष्यन्दते, अनुस्यन्दते; परिष्यन्दते, परिस्यन्दते; निष्यन्दते, निस्यन्दते; विष्यन्दते, विस्यन्दते तैलम् । अप्राणिनीति किम् ? परिस्यन्दते मत्स्यः ॥५०॥
वेः स्कन्दोऽक्तयोः ॥२॥३॥५१॥ विपूर्वस्य स्कन्दः सः 'ष् वा स्यात्, न चेत् क्त-क्तवतू स्याताम् । विष्कन्ता, विस्कन्ता । अक्तयोरिति किम् ? विस्कन्नः, विस्कनवान् ॥५१॥
परेः ।२।३१५२॥ परेः स्कन्दः सः 'ष् वा' स्यात् । परिष्कन्ता, परिस्कन्ता, परिष्कण्णः, परिस्कनः ॥५२॥
निर्नेः स्फुर-स्फुलोः ।२।३॥५३॥ आभ्यां परयोः स्फुर-स्फुलोः सः 'ष् वा स्यात् । निःष्फुरति, निःस्फुरति, निष्फुरति, निस्फुरति; निःष्फुलति, निःस्फुलति; निष्फुलति, निस्फुलति ॥५३॥
वेः ।।३।५४॥ वेः परयोः स्फुर-स्फुलोः सः 'ए वा' स्यात् । विष्फुरति, विस्फुरति; विष्फुलति, विस्फुलति ॥५४॥

Page #94

८६
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
स्कभ्नः ॥२॥३॥५५॥ वेः स्कन्नः सः 'ष् नित्यम्' स्यात् । विष्कम्नाति ॥५५।।
निर्-दुःसु-वेः सम-सूतेः ।२।३॥५६॥ एभ्यः परस्य सम-सूत्योः सः ‘ष्' स्यात् । निःषमः, दुःषमः, सुषमः, विषमः, निःषूतिः, दुःषूतिः, सुषूतिः, विषूतिः ॥५६॥
अवः स्वपः ।२।३१५७॥ निर्-दुःसु-विपूर्वस्य वहीनस्य स्वपेः सः 'ष' स्यात् । निःषुषुपतुः, दुःषुषुपतुः, सुषुषुपतुः, विषुषुपतुः । अव इति किम् ? दुःस्वप्नः ॥५७॥
प्रादुरुपसर्गायस्वरेऽस्तेः ।।३।५८॥ प्रादुरुपसर्गस्थाच नाम्यादेः परस्या-ऽस्तेः सो यादी स्वरादौ च परे 'ष' स्यात् । प्रादुःष्यात्, विष्यात्, निष्यात्; प्रादुःषन्ति, विषन्ति, निषन्ति । यस्वर इति किम् ? प्रादुःस्तः ॥५८॥
न स्सः ।२।३१५९॥ कृतद्वित्वस्य सस्य 'ए न' स्यात् । सुपिस्स्यते ॥५९।।
सिचो यडि ।२।३।६०॥ सिचः सो यङि 'न' स्यात् । सेसिच्यते ॥६०॥
गतौ सेधः ।२।३१६१॥ गत्यर्थस्य सेधः सः 'ष् न स्यात् । अभिसेधति गाः । गताविति किम् ? निषेधति पापात् ॥६१॥
सुगः स्य-सनि ।२।३।६२॥ सुनोतेः सः स्ये सनि च 'ष् न' स्यात् । अभिसोष्यति, सुसूषते क्विप् - सुसूः ॥६२॥

Page #95

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
८७
स्-वर्णानो ण एकपदेऽनन्त्यस्या-उल-च-ट-तवर्ग-श-सान्तरे
।।३।६३॥ एभ्यः परस्यैभिः सहकस्मिन्नेव पदे स्थितस्याऽनन्त्यस्य 'नो णः' स्यात् । लच-ट-तवर्गान् श-सौ च मुक्त्वाऽन्यस्मिनिमित्त-कार्यिणोरन्तरेऽपि । तीर्णम्, पुष्णाति, नृणाम्, नृणाम्, करणम्, बृंहणम्, अर्केण । एकपद इति किम् ? अग्निर्नयति, चर्मनासिकः । अनन्त्यस्येति किम् ? वृक्षान् । लादिवर्जन किम् ? विरलेन, मूर्छनम्, दृढेन, तीर्थेन, रशना, रसना ॥३॥
पूर्वपदस्थात्राम्यगः ।२।३।६४॥ गन्तवर्जपूर्वपदस्थाद् र-वर्णात् परस्योत्तरपदस्थस्य 'नो ण्' स्यात् संज्ञायाम् । गुणसः,खरणाः, शूर्पणखा । नाम्नीति किम् ? मेषनासिकः । अग इति किम् ? ऋगयनम् ॥६४॥
नसस्य ॥२॥३॥६५॥ पूर्वपदस्थाद् स्व र्णात् परस्य नसस्य 'नो ण्' स्यात् । प्रणसः ॥६५॥ निष्या-ऽग्रे-ऽन्तः-खदिर-काया-ऽऽम्र-शरेक्षु-प्लक्ष-पीयुक्षा
भ्यो वनस्य ॥२॥३॥६६॥ निरादिभ्यः परस्य वनस्य 'नो ण्' स्यात् । निर्वणम्, प्रवणम्, अग्रेवणम्, अन्तर्वणम्, खदिरवणम्, कार्यवणम्, आम्रवणम्, शरवणम्, इक्षुवणम्, प्लक्षवणम्, पीयुक्षावणम् ॥६६॥
द्वि-त्रिस्वरौषधि-वृक्षेभ्यो नवाऽनिरिकादिभ्यः ।२।३१६७॥ द्विस्वरेभ्यस्त्रिस्वरेभ्यश्चेरिकादिवर्जेम्य ओषधि-वृक्षवाचिभ्यः परस्य वनस्य 'नो ण वा' स्यात् । दूर्वावणम्, दूर्वावनम्; माषवणम्, माषवनम्; नीवारवणम्, नीवारवनम् । वृक्ष - शिवणम्, शिग्रुवनम् शिरीषवणम्, शिरीषवनम् ।

Page #96

८८
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
इरिकादिवर्जनं किम् ? इरिकावनम् ॥६७॥
गिरिनद्यादीनाम् । २।३।६८॥
एषाम् 'नो ण् वा' स्यात् । गिरिणदी, गिरिनदी; तूर्यमाणः, तूर्यमानः ॥६८॥ पानस्य भावकरणे | २|३|६९॥
पूर्वपदस्थाद् रादेः परस्य भावकरणार्थस्य पानस्य 'नो ण् वा' स्यात् । क्षीरपाणं क्षीरपानं स्यात् । कषायपाणः कषायपानः कंसः ॥ ६९ ॥ देशे | २|३|७०॥
पूर्वपदस्थाद्रादेः परस्य देशविषयस्य पानस्य 'नो ण् नित्यम्' स्यात् । क्षीरपाणा उशीनराः । देश इति किम् ? क्षीरपाना गोदुहः ॥७०॥ ग्रामाऽग्रान्नियः । २।३॥७१॥
आभ्यां परस्य नियो 'नो ण्' स्यात् । ग्रामणीः, अग्रणीः ॥७१॥ वाह्या वाहनस्य ।२।३।७२ ॥
वाह्यवाचिनो रादिमतः पूर्वपदात् परस्य वाहनस्य 'नो ण्' स्यात् । इक्षुवाहणम् । वाह्यादिति किम् ? सुरवाहनम् ॥७२॥ अतोऽह्नस्य ।२।३।७३॥
I
रादिमतोऽदन्तात् पूर्वपदात् परस्याऽह्नस्य 'नो ण्' स्यात् । पूर्वाह्नः । अत इति किम् ? दुरह्नः । अह्नस्येति किम् ? दीर्घानी शरत् ॥ ७३ ॥
चतुस्त्रेर्हायनस्य वयसि । २।३।७४ ॥
आभ्यां पूर्वपदाभ्यां परस्य हायनस्य 'नो ण्' स्यात्, वयसि गम्ये । चतुर्हायणो वत्सः, त्रिहायणी वडवा । वयसीति किम् ? चतुर्हायना शाला ॥ ७४ ॥ वोत्तरपदान्तन- स्यादेरयुव पक्वा ऽहूनः | २|३|७५॥
पूर्वपदस्थाद् रादेः परस्य उत्तरपदान्तभूतस्य नाऽऽगमस्य स्यादेश्च 'नो ण् वा'

Page #97

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम् स्यात्, चेद् युवन्-पक्वा-ऽहन्सम्बन्धी न स्यात् । व्रीहिवापिणी, व्रीहिवापिनौ; माषवापाणि, माषवापानि; व्रीहिवापेण, व्रीहिवापेन । युवादिवर्जनं किम् ? आर्ययूना, प्रपक्वानि, दीर्घाह्नी शरत् ।।७५॥
कवर्गकस्वरवति ।२।३७६॥ पूर्वपदस्थाद् रादेः परस्य कवर्गवत्येकस्वरवति चोत्तरपदे सति, उत्तरपदान्तस्य नागमस्य स्यादेश्व 'नो ण्' स्यात्, न चेदसौ पक्वस्य । स्वर्गकामिणौ, वृषगामिणौ; ब्रह्महणौ, यूषपाणि । अपक्वस्येत्येव - क्षीरपक्वेन ॥७६॥
अदुरुपसर्गान्तरो -हिनु-मीनाऽऽनेः ॥२॥३७७॥ दुर्व|पसर्गस्थादन्तः शब्दस्थाच रादेः परस्यैषाम् 'नो ण् स्यात् । ति णोपदेशा धातवः प्रणमति, परिणायकः, अन्तर्णयति । हिनु- प्रहिणुतः । मीना- प्रमीणीतः । आनि-प्रयाणि । अदुरिति किम् ? दुर्नयः ॥७७॥
नशः शः २१३१७८॥ अदुरुपसर्गान्तःस्थाद् रादेः परस्य नशः शन्तस्य 'नो ण्' स्यात् । प्रणश्यति, अन्तर्णश्यति । श इति किम् ? प्रनक्ष्यति ॥७॥
ने-मा-दा-पत-पद-नद-गद-वपी-वही-शम्
वाति-द्राति-प्साति-स्यति-हन्ति-देग्धौ ।२।३१७९॥ अदुरुपसर्गान्तःस्थाद् रादेः परस्योपसर्गस्य ने! माडादिषु परेषु 'ण' स्यात् । प्रणिमिमीते, परिणिमयते । प्रणिददाति, परिणिदयते, प्रणिदधाति । प्रणिपतति । परिणिपद्यते । प्रणिनदति । प्रणिगदति । प्रणिवपति । प्रणिवहति । प्रणिशाम्यति । प्रणिचिनोति । प्रणियाति । प्रणिवाति । प्रणिद्राति । प्रणिप्साति । प्रणिस्यति । प्रणिहन्ति । प्रणिदेग्धि । अन्तर्णिमिमीते ॥७९॥
अक-खायषान्ते पाठे वा ।२।३।८०॥

Page #98

९०
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
धातुपाठे क-खादिः षान्तश्च यो धातुस्ताभ्यामन्यस्मिन् धातौ परेऽदुरुपसर्गान्तःस्थाद् रादेः परस्य ने! 'ण वा' स्यात् । प्रणिपचति, प्रनिपचति । अकखादीति किम् ? प्रनिकरोति, प्रनिखनति । अषान्त इति किम् ? प्रनिद्वेष्टि । पाठ इति किम् ? प्रनिचकार ॥८॥
द्वित्वेऽप्यन्तेप्यनितेः, परेस्तु वा ।२।३८१॥ अदुरुपसर्गान्तःस्थाद् रादेः परस्याऽनिते! द्वित्वा-ऽद्वित्वयोरन्ता-ऽनन्तयोश्च 'ण' स्यात्, परिपूर्वस्य तु वा स्यात् । प्राणिणिषति, पराणिति, हे प्राण ! । पर्यणिणिषति, पर्यनिनिषति; पर्यणिति, पर्यनिति; हे पर्यण !, हे पर्यन् ! ॥८१॥
हनः ।२।३१८२॥ अदुरुपसर्गान्तःस्थाद् रादेः परस्य हन्ते! 'ण' स्यात् । प्रहण्यते, अन्तहण्यते ॥८२॥
व-मिवा ।२।३१८३॥ अदुरुपसर्गान्तःस्थाद् रादेः परस्य 'हन्ते! -मोः परयोर्ण वा' स्यात् । प्रहण्वः, प्रहन्वः; प्रहण्मि, प्रहन्मि; अन्तर्हण्वः अन्तर्हन्वः; अन्तर्हःमः, अन्तर्हन्मः ॥८३॥
निस-निक्ष-निन्दः कृति वा ।२।३।८४॥ अदुरुपसर्गान्तःस्थाद् रादेः परस्य निसादिधातोर्नो ‘ण वा' स्यात्, कृत्प्रत्यये । प्रणिंसनम्, प्रनिसनम्, प्रणिक्षणम्, प्रनिक्षणम्, प्रणिन्दनम्, प्रनिन्दनम् । कृतीति किम् ? प्रणिस्ते ।।८४॥
स्वरात् ।२।३।८५॥ अदुरुपसर्गान्तःस्थाद् रादेः परस्य स्वरादुत्तरस्य कृतो 'नो ण' स्यात् । प्रहाणः, प्रहीणः ॥८५॥
व-मिवा २ नमोः परयोर्ण वा अन्तमा,

Page #99

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
नाम्यादेरेव ने ।२।३१८६॥ अदुरुपसर्गान्तःस्थाद् रादेः परस्य नाऽऽगमे सति नाम्यादेरेव धातोः परस्य स्वरादुत्तरस्य कृतस्य 'नो ण्' स्यात् । प्रेङ्गणम्, प्रेङ्गणम्, प्रेङ्गणीयम् । नाम्यादेरिति किम् ? प्रमहनम् ॥८६॥
व्यञ्जनादे म्युपान्त्याद् वा ।२।३।८७॥ अदुरुपसर्गान्तःस्थाद् रादेः परो यो व्यञ्जनादि म्युपान्त्यो धातुस्ततः परस्य कृतः स्वरात्परस्य 'नो ण् वा' स्यात् । प्रमेहणम्, प्रमेहनम् । व्यञ्जनादेरिति किम् ? प्रोहणम् । नाम्युपान्त्यादिति किम् ? प्रवपणम्, प्रवहणम् । स्वरादित्येव - प्रमुग्नः । अदुरित्येव- दुर्मोहनः । ल-च-टादिवर्जनं किम् ? प्रभेदनम्, प्रभोजनम् । “स्वराद् (२,३,८५)" इत्यनेन नित्यप्राप्ते विभाषेयम् ।।८७।।
र्वा ३८८॥ अदुरुपसर्गान्तःस्थाद् रादेः परस्य ण्यन्तस्य धातोर्विहितस्य स्वरात्परस्य कृतो 'नो ण् वा स्यात् । प्रमगणा, प्रमझना । विहितविशेषणं किम् ? प्रयाप्यमाणः प्रयाप्यमान इति क्यान्तरेऽपि स्यात् ॥८॥
निर्विण्णः ।२।३१८९॥ निर्विदेः सत्ता-लाम-विचारार्थात् परस्य क्तस्य 'नो णत्वम्' स्यात् । निर्विण्णः ।।८९॥
न ख्या-पूग-भू-मा-कम-गम-प्याय-वेपोऽणेश्च ।।३।९०॥ अदुरुपसर्गान्तःस्थाद् रादेः परेभ्यः ख्यादिभ्योऽण्यन्त-ण्यन्तेभ्यः परस्य कृतो 'नो ण् न' स्यात् । प्रख्यानम्, प्रख्यापनम् । प्रपवनम्, प्रपावनम् । प्रभवनम्, प्रभावना । प्रभायमानम्, प्रमापना । प्रकामिनी, प्रकामना । अप्रगमनिः, प्रगमना । प्रप्यानः, प्रप्यायना । प्रवेपनीयम्, प्रवेपटा ॥१०॥

Page #100

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
देशेऽन्तरोऽयन - हनः | २|३|९१॥
अन्तःशब्दात्परस्याऽयनस्य हन्तेश्च 'नो देशेऽर्थे ण् न' स्यात् । अन्तरयनोऽन्तर्हननो वा देशः । देश इति किम् ? अन्तरयणम्, अन्तर्हण्यते ॥ ९१ ॥ षात् पदे ।२।३।९२॥
पदे परतो यः षस्ततः परस्य 'नो ण् न' स्यात् । सर्पिष्पानम् । पद इति किम् ? सर्पिष्केण ॥९२॥
९२
पदेऽन्तरेऽनाऽऽङ्ग्यतद्धिते | २|३|९३॥
आङन्तं तद्धितान्तं च मुक्त्वाऽन्यस्मिन् पदे निमित्त कार्यिणोरन्तरे 'नो ण् न' स्यात् । प्रावनद्धम्, रोषभीममुखेन । अनाङीति किम् ? प्राणद्धम् । अतद्धित इति किम् ? आर्द्रगोमयेण ॥ ९३ ॥
हनो घि | २|३|९४॥
हन्तेन घि निमित्तकार्यिणोरन्तरे सति 'ण् न' स्यात् । शत्रुघ्नः ॥ ९४ ॥ नृतेर्यङि | २|३|९५॥
नृतेन यविषये 'ण् न' स्यात् । नरीनृत्यते, नरिनर्ति । यङीति किम् ? हरिणत नाम कश्चित् ॥९५॥
क्षुभ्नादीनाम् | २|३|१६||
एषाम् 'नो ण् न' स्यात् । क्षुम्नाति, आचार्यानी ॥ ९६ ॥ पाठे धात्वादेर्णो नः | २|३|९७॥
पाठे धात्वादे- 'र्णो नः' स्यात् । नयति । पाठ इति किम् ? णकारीयति । आदेरिति किम् ? भणति ॥९७॥
षः सोऽष्ट्रयै- ष्ठिव - ष्वष्कः | २|३|९८ ॥
पाठे धात्वादेः 'षः सः स्यात्, न तु ष्ट्यै- ष्ठिव-ष्वष्कां सम्बन्धी स्यात् ।

Page #101

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
९३ सहते । आदेरित्येव - लषति । ष्ट्यादिवर्जनं किम् ? ट्यायति, ठीव्यति, धवष्कते ॥९८॥
ऋ-र ल-लं कृपोऽकृपीटादिषु ।२।३।९९॥ 'कृपेक्रंत लत्, रस्य च ल स्यात्, न तु कृपीटादिविषयस्य । क्लप्यते, क्लप्तः; कल्पते, कल्पयति । अकृपीटादिष्विति किम् ? कृपीटम्, कृपाणः ॥१९॥
उपसर्गस्या-ऽयौ ।२।३।१००॥ उपसर्गस्थस्य ‘रस्याऽयौ धातौ परे ल्' स्यात् । प्लायते, पुत्ययते ॥१०॥
ग्रो यडि ।।३।१०१॥ यङि परे गिरते ‘रो लू' स्यात् । निजेगिल्यते ।।१०१।।
नवा स्वरे ।२।३।१०२॥ ग्रो रः स्वरादौ प्रत्यये परे विहितस्य 'ल् वा' स्यात् । गिलति, गिरति; निगाल्यते, निगार्यते । विहितविशेषणं किम् ? गिरः ॥१०२॥
परे-ऽङ्ग-योगे ।२।३।१०३॥ परिस्थस्य रो घादौ परे ‘ल् वा' स्यात् । पलिघः, परिघः; पल्यङ्कः, पर्यङ्कः; पलियोगः, परियोगः ॥१०३॥
ऋफिडादीनां डच लः ।।३।१०४॥ एषाम् 'ऋ-रो ल-लौ डस्य च ल वा स्यात् । लफिडः, लफिलः; ऋफिडः, ऋफिलः; लतकः, ऋतकः; कपलिका, कपरिका ||१०४॥
जपादीनां पो वः ।।३।१०५॥ एषाम् 'पो वो वा' स्यात् । जवा, जपा; पारावतः, पारापतः ॥१०५॥ इत्याचार्यश्रीहेमचन्द्रविरचितायां सिद्धहेमचन्द्राभिधानस्योपज्ञशब्दानुशासन
लघुवृत्तौ द्वितीयस्याध्यायस्य तृतीयः पादः समाप्तः ।२।३।।

Page #102

९४
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
मूलराजासिधारायां निमग्ना ये महीभुजः । उन्मज्जन्तो विलोक्यन्ते स्वर्गङ्गाजलेषु ते ||७||
XO X
( चतुर्थः पादः )
स्त्रियां नृतोऽस्वस्रादेर्डीः | २|४|१॥
स्त्रीवृत्तेर्नान्ताद् ऋदन्ताच्च स्वनादिवर्जाद् 'डी' स्यात् । राज्ञी, अतिराज्ञी, कर्त्री । स्त्रियामिति किम् ? पञ्च नद्यः । अस्वस्रादेरिति किम् ? स्वसा, दुहिता ॥ १ ॥
अधातूदृदितः ।२|४|२॥
अधातुर्य उदिद् ऋदिच्च तदन्तात् स्त्रीवृत्ते- 'र्डी:' स्यात् । भवती, अतिमहती, पचन्ती । अधात्विति किम् ? सुकन् स्त्री ॥२॥
अञ्चः |२|४|३॥
अञ्चन्तात् स्त्रियां 'डीः' स्यात् । प्राची, उदीची ॥३॥ ण - स्वरा-घोषाद् वनो रश्च | २|४|४|
एतदन्ताद् विहितो यो वन् तदन्तात् स्त्रियां 'डी' स्यात्, तद्योगे वनोऽन्तस्य रश्च । अवावरी, धीवरी, मेरुदृश्वरी । ण-स्वरा -ऽघोषादिति किम् ? सहयुध्वा स्त्री । विहितविशेषणं किम् ? शर्वरी ॥४॥
वा बहुव्रीहेः | २|४|५ ॥
- स्वरा- Sघोषाद् विहितो यो वन् तदन्ताद् बहुव्रीहेः स्त्रियां 'डीर्वा' स्यात्, रश्चान्तस्य । प्रियावावरी, प्रियावावा । बहुधीवरी, बहुघीवा । बहुमेरुदृश्वरी, बहुमेरुदृश्वा ||५|

Page #103

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशन्दानुशासनम्
वा पादः ।२।४॥६॥ बहुव्रीहेस्तद्धेतुकपाच्छब्दान्तात् स्त्रियां 'डी' स्यात् । द्विपदी, द्विपात् । बहुव्रीहिनिमित्तो यः पाद् इति विशेषणादिह न स्यात्- पादमाचष्टे क्विपि पाद्, त्रयः पादोऽस्याः- त्रिपात् ॥६॥
ऊनः ।२।४७॥ ऊधन्नन्ताद् बहुव्रीहेः स्त्रियां 'डीः' स्यात् । कुण्डोनी ॥७॥
अशिशोः ।२।४८॥ अशिशु इति बहुव्रीहेः स्त्रियां 'डीः' स्यात् । अशिश्वी ॥८॥
संख्यादेहयिनाद वयसि ॥२॥४॥९॥ संख्यादेायनान्ताद् बहुव्रीहेः स्त्रियां 'डीः स्यात्, वयसि गम्ये । त्रिहायणी, चतुर्हायणी वडवा । वयसीति किम् ? चतुर्हायना शाला ॥९॥
दाम्नः ॥२॥४॥१०॥ संख्यादेर्दामचन्ताद् बहुव्रीहेः त्रियां 'डीः' स्यात् । द्विदाम्नी । संख्यादेरित्येवउद्दामानं पश्य ॥१०॥
अनो वा ।२।४।११॥ अनन्ताद् बहुव्रीहे. स्त्रियां 'डीवा स्यात् । बहुराज्यौ, बहुराजे, बहुराजानौ ॥११॥
नामन्ताद् बहुव्रीहेः श्रिय नाम्नि RT
अनन्ताद् बहुव्रीहेः स्त्रियां 'संज्ञायां नित्यं डीः' स्यात् । अधिराज्ञी, सुराज्ञी नाम ग्रामः ॥१२॥
नोपान्त्यवतः ॥२४॥१३॥ यस्योपान्त्यलुग नास्ति तस्मादचन्ताद् बहुव्रीहेः स्त्रियां 'जीन' स्यात् । सुपर्वा, सुशर्मा । उपान्त्यवत इति किम् ? बहुराज्ञी ॥१३॥

Page #104

९६
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
मनः ।२।४।१४॥ मन्नन्तात् स्त्रियां 'डीन' स्यात् । सीमानौ ॥१४॥
ताभ्यां वा-ऽऽपडित ।२।४।१५॥ मन्नन्ताद् बहुव्रीहेश्वाऽनन्तात् स्त्रियाम् 'आप् वा स्यात्, स च डित्' । सीमे, सुपर्वे; पक्षे-सीमानौ, सुपर्वाणौ ॥१५॥
अजादेः ।२।४।१६॥ अजादेस्तस्यैव स्त्रियाम् 'आप' स्यात् । अजा, बाला, ज्येष्ठा, क्रुञ्चा ॥१६॥
ऋचि पादः पात्पदे ।२।४।१७॥ कृतपाद्भावपादस्य ऋच्यर्थे 'पात्पदेति निपात्यते' । त्रिपदा, त्रिपाद्, गायत्री । ऋचीति किम् ? द्विपात्, द्विपदी ॥१७॥
आत् ।२।४।१८॥ अकारान्तात् स्त्रियाम् 'आप' स्यात् । खट्वा, या, सा ॥१८॥
गौरादिभ्यो मुख्यान्डीः ।२।४।१९॥ गौरादिगणान्मुख्यात् स्त्रियां 'डीः' स्यात् । गौरी, शबली । मुख्यादिति किम् ? बहुनदा भूमिः ॥१९॥
अणजेयेकण-न-स्नञ्-टिताम् ।२।४॥२०॥ अणादीनां योऽत् तदन्तात्तेषामेव स्त्रियां 'डीः' स्यात् । औपगवी, बैदी, सौपर्णेयी, आक्षिकी, स्त्रैणी, पोस्नी, जानुदनी ॥२०॥
वयस्यनन्त्ये ।।४२१॥ कालकृता शरीरावस्था वयस्तस्मिनचरमे वर्तमानादकारान्तात् स्त्रियां 'डीः' स्यात् । कुमारी, किशोरी, वधूटी । अनन्त्य इति किम् ? वृद्धा ॥२१॥
द्विगोः समाहारात २४॥२२॥

Page #105

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
९७ समाहारद्विगोरदन्तात् स्त्रियां 'डीः' स्यात् । पञ्चमूली, दशराजी ॥२२॥
परिमाणात् तद्धितलुक्यबिस्ताऽऽचितकम्बल्यात् ।।४।२३॥ परितः सर्वतो मानं परिमाणं रूदेः प्रस्थादि, बिस्तादिवर्जपरिमाणान्ताद् द्विगोरदन्तात् तद्धितलुकि स्त्रियां 'डीः' स्यात् । द्वाभ्यां कुडवाभ्यां क्रीता द्विकुडवी । परिमाणादिति किम् ? पञ्चभिरश्वैः क्रीता पञ्चाश्वा । तद्धितलुकीति किम् ? द्विपण्या । बिस्तादिवर्जनं किम् ? द्विबिस्ता, द्व्याचिता, द्विकम्बल्या ॥२३॥
काण्डात् प्रमाणादक्षेत्रे ।२।४॥२४॥ प्रमाणवाचिकाण्डान्तादक्षेत्रविषयाद् द्विगोस्तद्धितलुकि स्त्रियां 'डीः' स्यात् । आयामः प्रमाणम्, द्वे काण्डे प्रमाणमस्याः द्विकाण्डी रज्जुः । प्रमाणादिति किम् ? द्विकाण्डा शाटी । अक्षेत्र इति किम् ? द्विकाण्डा क्षेत्रभक्तिः ॥२४॥
पुरुषाद् वा ।२।४।२५॥ प्रमाणवाचिपुरुषान्ताद् द्विगोस्तद्धितलुकि स्त्रियां 'डीर्वा' स्यात् । द्विपुरुषी द्विपुरुषा परिखा । तद्धितलुकीत्येव- पञ्च पुरुषाः समाहृताः पञ्चपुरुषी ॥२५॥
रेवत-रोहिणाद् भे ।२।४।२६॥ आभ्यां नक्षत्रवृत्तिभ्यां स्त्रियां 'डीः' स्यात् । रेवती, रोहिणी, रेवत्यां जाता रेवती । म इति किम् ? रेवता ॥२६॥
नीलात् प्राण्योषध्योः ॥२॥४॥२७॥ प्राणिन्यौषधौ च नीलात् स्त्रियां 'डीः' स्यात् । नीली गौः, नीली औषधिः, नीलाऽन्या ॥२७॥
ताच नाम्नि वा ॥२॥४॥२८॥ नीलात् क्तान्ताच स्त्रियां संज्ञायां 'डीर्वा' स्यात् । नीली, नीला; प्रवृद्धविलूनी, प्रवृद्धविलूना ॥२८॥

Page #106

श्रीसिदहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
केवल-मामक-भागधेय-पापा-ऽपर-समाना-ऽऽर्यकृत-सुम
ङ्गल-भेषजात् ।२।४।२९॥ एभ्यो नाम्नि स्त्रियां 'डीः' स्यात् । केवली ज्योतिः, मामकी, भागधेयी, पापी, अपरी, समानी, आर्यकृती, सुमङ्गली, भेषजी । नाम्नीत्येव-केवला ॥२९॥
भाज-गोण-नाग-स्थल-कुण्ड-काल-कुश-कामुक-कट-कबरात् पक्वा-ऽऽवपन-स्थूला-ऽकृत्रिमा-ऽमत्र-कृष्णा-ऽयसी
रिंसु-श्रोणि-केशपाशे ।२।४॥३०॥ एभ्यो यथासंख्यं पक्वादिष्वर्थेषु स्त्रियां 'नाम्नि डीः' स्यात् । भाजी पक्वा चेत्, भाजाऽन्या । गोणी आवपनम्, गोणाऽन्या । नागी स्थूला, नागाऽन्या । स्थली अकृत्रिमा, स्थलाऽन्या । कुण्डी अमत्रम्, कुण्डाऽन्या । काली कृष्णा, कालाऽन्या । कुशी आयसी, कुशाऽन्या । कामुकी रिरंसुः, कामुकाऽन्या । कटी श्रोणिः, कटाऽन्या । कबरी केशपाशः, कबराऽन्या ॥३०॥
नवा शोणादेः ।२।४॥३१॥ शोणादेः स्त्रियां 'डी' स्यात् । शोणी, शोणा; चण्डी, चण्डा ॥३१॥
इतोऽक्त्य र्थात् ।२।४॥३२॥ क्त्यर्थप्रत्ययान्तवर्जाद् इदन्तात् स्त्रियां 'डीर्वा स्यात् । भूमी, भूमिः; धूली, धूलिः । अक्त्यर्यादिति किम् ? कृतिः, अकरणिः, हानिः ॥३२॥
पद्धतेः ।२।४॥३३॥ अस्मात् स्त्रियां 'डी' स्यात् । पद्धती, पद्धतिः ॥३३॥
शक्तेः शस्ने २४३४॥ अस्माच्छो स्त्रियां 'डी' स्यात् । शक्ती, शक्तिः । शस्त्र इति किम् ? शक्तिः- सामर्थ्यम् ॥३४॥

Page #107

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
स्वरादुतो गुणादखरोः ।२।४॥३५॥ स्वरात् परो य उत् तदन्ताद् गुणवचनात् खरुवर्जात् स्त्रियां 'डीर्वा स्यात् । पट्वी, पटुः । विभ्वी, विभुः । स्वरादिति किम् ? पाण्डुभूमिः । गुणादिति किम् ? आखुः स्त्री । अखरोरिति ? खरुरियम् ॥३५॥ _श्येतैत-हरित-भरत-रोहिताद् वर्णात् तो नश्च ।२।४॥३६॥ एभ्यो वर्णवाचिभ्यः स्त्रियां 'डीर्वा स्यात् तद्योगे तो न च । श्येनी, श्येता; एनी, एता; हरिणी, हरिता; भरणी, भरता; रोहिणी, रोहिता । वर्णादिति किम् ? श्येता, एता ॥३६॥
क्नः पलिता-ऽसितात् ।२।४॥३७॥ त इति चेति चा-ऽनुवर्तते, आभ्यां स्त्रियां 'डीर्वा स्यात्, तद्योगे तः क्नः' । पलिक्नी, पलिता; असिक्नी, असिता ॥३७॥
॥२४॥३८॥ असह-नञ्-विद्यमानपूर्वपदात् स्वाङ्गादक्रोडादिभ्यः सहादिवर्जपूर्वपदं यत् स्वाङ्गं तदन्तात् क्रोडादिवर्जाद् अदन्तात् स्त्रियां 'डी' स्यात् । पीनस्तनी, पीनस्तना; अतिकेशी, अतिकेशा माला । सहादिवर्जनं किम् ? सहकेशा, अकेशा, विद्यमानकेशा । क्रोडादिवर्जनं किम् ? कल्याणक्रोडा, पीनगुदा, दीर्घवाला । स्वाङ्गादिति किम् ? बहुशोफा, बहुज्ञाना, बहुयवा ॥३८॥
(२।४॥३९॥ नासिकोदरोष्ठ-जपा-दन्त-कर्ण-शृङ्गा-जगात्र-कण्ठात सहादिवर्जपूर्वपदेभ्य एभ्यः स्वाङ्गेभ्यः स्त्रियां 'डी' स्यात् । तुनासिकी, तुङ्गनासिका; कृशोदरी, कृशोदरा; बिम्बोष्ठी, बिम्बोष्ठा; दीर्घजङ्घी, दीर्घजया; समदन्ती, समदन्ता; चारुकर्णी, चारुकर्णा; तीक्ष्णशृगी, तीक्ष्णशृगा; मृद्वङ्गी, मृद्वा सुगात्री, सुगात्रा; सुकण्ठी, सुकण्ठा । पूर्वेण सिद्धे नियमार्थमिदम्, तेन बहुस्वरसंयोगोपान्त्येभ्योऽन्येभ्यो मा भूत्-सुललाटा, सुपार्खा ॥३९॥

Page #108

१००
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशन्दानुशासनम्
नख-मुखादनाम्नि ॥२॥४॥४०॥ सहादिवर्जपूर्वपदाभ्यां स्वाङ्गाभ्यामाभ्याम् असंज्ञायामेव स्त्रियां डीर्वा' स्यात् । शूर्पनखी, शूर्पनखा; चन्द्रमुखी, चन्द्रमुखा । अनाम्नीति किम् ? शुर्पणखा, कालमुखा ॥४०॥
पुच्छात् ।२।४॥४१॥ सहादिवर्जपूर्वपदात् स्वाङ्गात् पुच्छात् स्त्रियां 'डी' स्यात् । दीर्घपुच्छी दीर्घपुच्छा ॥४१॥
कबर-मणि-विष-शरादेः ।२।४॥४२॥ एतत्पूर्वपदात् पुच्छात् स्त्रियां 'डीनित्यम्' स्यात् । कबरपुच्छी, मणिपुच्छी, विषपुच्छी, शरपुच्छी ॥४२॥
पक्षाचोपमानाऽऽदेः ।२।४।४३॥ उपमानपूर्वात् पक्षात् पुच्छाच स्त्रियां 'डीः' स्यात् । उलूकपक्षी शाला, उलूकपुच्छी सेना ॥४३॥
क्रीतात करणादेः ।२।४।४४॥ करणादेः क्रीतान्ताददन्तात् स्त्रियां 'डीः' स्यात् । अश्वनीति, मनसाक्रीति । आदेरिति किम् ? अश्वेन क्रीता ॥४४॥
तादल्पे ।२।४॥४५॥ क्तान्तात् करणादेरल्पेऽर्थे स्त्रियां 'डीः' स्यात् । अभ्रविलिप्ती द्यौः, अल्पाप्रेत्यर्थः । अल्प इति किम् ? चन्दनानुलिप्ता स्त्री ॥४५॥
स्वाङ्गादेरकृत-मित-जात-प्रतिपत्राद् बहुव्रीहेः ।२।४।४६॥ स्वाङ्गादेः कृतादिवर्जात् क्तान्ताद् बहुव्रीहेः स्त्रियां 'डीः' स्यात् । शङ्खभित्री, ऊरुमिनी । कृतादिवर्जनं किम् ? दन्तकृता, दन्तमिता, दन्तजाता,

Page #109

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
१०१ दन्तप्रतिपन्ना ॥४६॥
अनाछादजात्यादेर्नवा ।२।४।४७॥ आच्छादवर्जा या जातिस्तदवयवात् कृतादिवर्जात् क्तान्ताद् बहुव्रीहेः स्त्रियां 'डी' स्यात् । शाङ्गरजग्धी, शाहरजग्धा । आच्छादवर्जनं किम् ? वस्त्रच्छन्ना । जात्यादेरिति किम् ? मासयाता । अकृताधन्तादित्येव- कुण्डकृता ॥४७॥
पत्युनः ।२।४॥४८॥ पत्यन्ताद् बहुव्रीहे. स्त्रियां 'डीर्वा स्यात्, तद्योगेऽन्तस्य न च' । दृढपानी, दृढपतिः । मुख्यादित्येव- बहुस्थूलपतिः पुरी ॥४८॥
सादेः ।२।४॥४९॥ सपूर्वपदात् पत्यन्तात् स्त्रियां 'डीर्वा स्यात्, तद्योगेऽन्तस्य न च' । ग्रामस्य पतिः ग्रामपत्नी ग्रामपतिः । सादेरिति किम् ? पतिरियम्, ग्रामस्य पतिरियम् ॥४९॥
सपल्यादौ ।२।४॥५०॥ [॥५०॥ एषु पतिशब्दात् स्त्रियां 'डीः' स्यात्, अन्तस्य न च । सपत्नी, एकपली ।
ऊढायाम ।२।४॥५१॥ पत्युः परिणीतायां स्त्रियां 'डीः स्यात्, न चाऽन्तस्य' । पली, वृषलस्य पत्नी ॥५१॥
पाणिगृहीतीति ।२।४५२॥ पाणिगृहीतीतिप्रकाराः शब्दा ऊढायां स्त्रियां 'ड्यन्ता निपात्यन्ते' । पाणिगृहीती, करगृहीती । ऊटायामित्येव - पाणिगृहीताऽन्या ॥५२॥
पतिवन्यन्तर्वल्यौ भार्या-गर्भिण्योः ।२।४५३॥ भार्या- अविधवा स्त्री, तस्यां गर्मिण्यां च यथासंख्यम् ‘एतौ निपात्येते' ।

Page #110

१०२
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम् पतिवली, अन्तर्वली ॥५३॥
जातेरयान्त-नित्यस्त्री-शूद्रात् ।२।४।५४॥ जातिवाचिनोऽदन्तात् स्त्रियां 'डीः' स्यात्, न तु यान्त-नित्यत्री-शूद्रात् । कुक्कुटी, वृषली, नाडायनी, कठी । जातेरिति किम् ? मुण्डा । यान्तवर्जनं किम् ? क्षत्रिया । नित्यस्त्रीवर्जनमिति किम् ? खट्वा । शूद्रवर्जनं किम् ? शूद्रा । आदित्येव - आखुः ॥५४॥
पाक-कर्ण-पर्णवालान्तात् ।२।४५५॥ पाकाद्यन्ताया जातेः स्त्रियां 'डीः' स्यात् । ओदनपाकी, आखुकर्णी, मुद्गपर्णी, गोवाली । जातेरित्येव- बहुपाका यवागूः ॥५५॥
असत-काण्ड-प्रान्त-शतकाचः पुष्पात् ।२।४५६॥ सदादिवर्जेभ्यः परो यः पुष्पशब्दस्तदन्ताज्जातेः स्त्रियां 'डीः' स्यात् । शपुष्पी। सदादिवर्जनं किम् ? सत्पुष्पा, काण्डपुष्पा, प्रान्तपुष्पा, शतपुष्पा, एकपुष्पा, प्राक्पुष्पा ॥५६॥
असम्-भस्रा-ऽजिनक-शण-पिण्डात् फलात् ।२।४५७॥ समादिवर्जेम्यो यः फलशब्दस्तदन्ताज्जातेः स्त्रियां 'डीः' स्यात् । दासीफली । समादिप्रतिषेधः किम् ? संफला, भस्त्राफला, अजिनफला, एकफला, शणफला, पिण्डफला ओषधिः ॥५७॥
अनजो मूलात् ।२।४५८॥ नवर्जात् परो यो मूलशब्दस्तदन्ताज्जातेः स्त्रियां 'डीः' स्यात् । दर्भमूली, शीर्षमूली । अनञ इति किम् ? अमूला ॥५८॥
धवाद् योगादपालकान्तात् ।।४५९॥ धवो-भर्ता, तद्वाचिनः सम्बन्धात् स्त्रीवृत्तेः पालकान्तशब्दवर्जात् 'डीः' स्यात् ।

Page #111

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
१०३
प्रष्ठी, गणकी । धवादिति किम् ? प्रसूता । योगादिति किम् ? देवदत्तो धवः, देवदत्ता स्त्री स्वतः । अपालकान्तादिति किम् ? गोपालकस्य स्त्री गोपालिका । आदित्येव - सहिष्णोः स्त्री सहिष्णुः ॥ ५९ ॥
पूतक्रतु- वृषाकप्यग्नि-कुसित - कुसीदादै च | २|४|६०॥ एभ्यो धववाचिभ्यस्तद्योगात् स्त्रीवृत्तिभ्यो ङीः स्यात् ङीयोगे चैषामैरन्तस्य' । पूतक्रतायी, वृषाकपायी, अग्नायी, कुसितायी, कुसीदायी ॥६०॥ मनोरौ च वा | २|४|६१ ॥
,
धववृत्तेर्मनोर्योगात् स्त्रीवृत्ते - 'डर्वा स्यात्, ङीयोगे चास्य औरैश्चान्तस्य' । मनावी, मनायी, मनुः ॥ ६१॥
वरुणेन्द्र - रुद्र-भव - शर्व- मृडादान् चान्तः | २|४|६२॥
एभ्यो धववाचिभ्यो योगात् स्त्रीवृत्तिभ्यो ङीः स्यात् ङीयोगे आन् चान्तः' । वरुणानी, इन्द्राणी, रुद्राणी, भवानी, शर्वाणी, मृडानी ॥६२॥
मातुला -ऽऽचार्योपाध्यायाद् वा | २|४१६३ ॥
एभ्यो धववाचिभ्यो योगात् स्त्रीवृत्तिभ्यो ङीः स्यात्, डीयोगे चा-ऽऽनन्तो वा' । मातुलानी, मातुली; आचार्यानी, आचार्य; उपाध्यायानी उपाध्यायी ॥ ६३॥ सूर्याद् देवतायां वा | २|४|६४ ॥
सूर्याद् धववाचिनो योगाद् देवतास्त्रीवृत्ते 'डर्वा स्यात्, डीयोगे चाऽऽनन्तः' । सूर्याणी, सूर्या । देवतायामिति किम् ? मानुषी सूरी || ६४ || यव-यवना-ऽरण्य - हिमाद् दोष - लिप्युरु - महत्त्वे | २|४५६ ५ ॥ एभ्यो यथासंख्यं दोषादौ गम्ये स्त्रियां ङीः' स्यात्, ङीयोगे चा- Sऽनन्तः' । यवानी, यवनानी लिपिः, अरण्यानी, हिमानी ॥ ६५ ॥ आर्य क्षत्रियाद् वा | २|४|६६ ॥

Page #112

१०४
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
आभ्यां स्त्रियां 'डीर्वा स्यात्, ङीयोगे चाऽऽनन्तः' । आर्याणी, आर्या, क्षत्रियाणी, क्षत्रिया ॥६६॥
यो डायन च वा ।२।४।६७॥ यजन्तात् स्त्रियां 'डीः स्यात्, ङीयोगे च डायनन्तो वा' स्यात् । गार्गी, गाायणी ॥६७॥
लोहितादिशकलान्तात् ।२।४।६८॥ लोहितादेः शकलान्तात् यजन्तात् स्त्रियां 'डीः स्यात्, तद्योंगे च डायनन्तः' । लौहित्यायनी, शाकल्यायनी ॥६८॥
षा-ऽवटाद्वा ।२१४६९॥ षान्ताद् अवटाच्च यजन्तात् स्त्रियां 'डीर्वा स्यात्, ङीयोगे च डायनन्तः' । पौतिमाष्यायणी, पौतिमाष्या; आवट्यायनी, आवट्या ॥६९॥
कौरव्य-माण्डूका-ऽऽसुरेः ।२।४७०॥ एभ्यः स्त्रियां 'डीः स्यात्, ङीयोगे च डायनन्तः' । कौरव्यायणी, माण्डूकायनी, आसुरायणी ॥७०॥
इञ इतः ।२।४७१॥ इजन्ताद् इदन्तात् स्त्रियां 'डीः' स्यात् । सौतङ्गमी । इत इति किम् ? कारीषगन्ध्या ॥७॥
नुजतिः ।२।४७२॥ मनुष्यजातिवाचिन इदन्तात् स्त्रियां 'डीः' स्यात् । कुन्ती, दाक्षी । इत इत्येवदरत् । नुरिति किम् ? तित्तिरिः । जातेरिति किम् ? निष्कौशाम्बिः ॥७२॥
उतोऽप्राणिनश्वाऽयु-रज्ज्वादिभ्य ऊ२।४७३॥ उदन्तानृजातेरप्राणिजातिवाचिनश्च स्त्रियाम् "ऊङ् स्यात्, न तु वन्ताद्

Page #113

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशदानुशासनम्
१०५
रज्ज्वादिभ्यश्च । कुरूः, ब्रह्मबन्धूः; अलाबूः, कर्कन्धः । उत इति किम् ? वधूः । अप्राणिनश्चेति किम् ? आखूः । जातेरित्येव- पटुः स्त्री । युरज्ज्वादिवर्जनं किम् ? अध्वर्युः स्त्री, रज्जुः, हनुः ॥७३॥
बावन्त-कद्रु-कमण्डलोनाम्नि ।२।४७४॥ बाह्वन्तात् कद्रु-कमण्डलुभ्यां च संज्ञायां स्त्रियाम् 'ऊ' स्यात् । मद्रबाहू:, कद्रूः, कमण्डलूः । नाम्नीति किम् ? वृत्तबाहुः ॥७४|| उपमान-सहित-संहित-सह-सफ-वाम-लक्ष्मणायूरोः ।२।४७५॥ एतत्पूर्वपदादूरोः स्त्रियाम् 'ऊङ् स्यात् । करभोरूः, सहितोरूः, संहितोरुः, सहोरूः, सफोरः, वामोरूः, लक्ष्मणोरुः । उपमानाधादेरिति किम् ? पीनोरुः ।।७५॥
नारी-सखी-पङ्-श्वश्रू ।२।४७६॥ एते 'ड्यन्ता ऊङन्ताश्च निपात्यन्ते' ॥७६।।
यूनस्तिः ।२।४७७॥ यूनः स्त्रियां 'तिः' स्यात् । युवतिः । मुख्यादित्येव- नियूँनी ।।७७|| अनार्षे वृद्धेऽणिजो बहुस्वर-गुरूपान्त्यस्या-ऽन्तस्य ष्यः
२१४७८॥ अनार्षे वृद्धे विहितौ यावणिजौ तदन्तस्य सतो बहुस्वरस्य गुरूपान्त्यस्य नाम्नो-ऽन्तस्य 'प्यः' स्यात् । कारीषगन्ध्या, बालाक्या । अनार्ष इति किम् ? वासिष्ठी । वृद्ध इति किम् ? आहिच्छत्री । अणिञ इति किम् ? आतभागी । बहुस्वरेति किम् ? दाक्षी । गुरूपान्त्यस्येति किम् ? औपगवी । अणिजन्तस्य सतो बहुस्वरादिविशेषणं किम् ? दौवार्या, औडुलोम्या ॥७८।।
कुलाख्यानाम् ।२।४७९॥

Page #114

१०६
श्रीसिद्भहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
कुलमाऽऽख्यायते यकाभिस्तासामनार्षवृद्धाणिजन्तानामन्तस्य स्त्रियां 'ष्यः' स्यात् । पौणिक्या, गौप्त्या । अनार्ष इत्येव- गौतमी ॥७९॥
क्रौड्यादीनाम् ।२।४।८०॥ क्रौडि इत्यादीनामणिजन्तानामन्तस्य स्त्रियां 'व्यः' स्यात् । क्रौड्या, लाड्या ||८०॥
भोज-सूतयोः क्षत्रिया-युवत्योः ।२४८१॥ अनयोरन्तस्य यथासंख्यं क्षत्रिया युवत्योः स्त्रियां 'ष्यः' स्यात् । भोज्या क्षत्रिया, सूत्या युवतिः । अन्या तु भोजा, सूता ॥८॥
दैवयज्ञि-शौचिवृक्षि-सात्यमुनि-काण्ठेविद्वेर्वा ।२।४१८२॥ एषाम् इसन्तानां स्त्रियामन्तस्य 'प्यो वा' स्यात् । दैवयझ्या, दैवयज्ञी; शौचिवृक्ष्या, शौचिवृक्षी; सात्यमुग्र्या, सात्यमुग्री; काण्ठेविड्या, काण्ठेविद्धी ॥२॥
ष्या पुत्र-पत्योः केवलयोरीच तत्पुरुषे ।२।४।८३॥ मुख्य आबन्तः ष्यः पुत्र-पत्योः केवलयोः परयोस्तत्पुरुष समासे 'ईच्' स्यात् । कारीषगन्धीपुत्रः, कारीषगन्धीपतिः । ष्येति किम् ? इभ्यापुत्रः । केवलयोरिति किम् ? कारीषगन्ध्यापुत्रकुलम् ॥८३॥
बन्धौ बहुव्रीहौ ।२।४1८४॥ मुख्य आवन्तः ष्यो बन्धी केवले परे 'बहुव्रीहावीच् स्यात् । कारीषगन्धीबन्धुः । केवल इत्येव-कारीषगन्ध्याबन्धुकुलम् । मुख्य इत्येव अतिकारीषगन्ध्याबन्धुः ।।८४॥
___ मात-मातृ-मातृके वा ।२।४१८५॥ मुख्य आबन्तः ष्यो मातादिषु केवलेषु परेषु 'बहुव्रीहावीज वा' स्यात् ।

Page #115

-
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
१०७ कारीषगन्धीमातः, कारीषगन्ध्यामातः; कारीषगन्धीमाता, कारीषगन्ध्यामाता । कारीषगन्धीमातृकः, कारीषगन्ध्यामातृकः ॥८५॥
अस्य यां लुक् ।२।४।८६॥ क्यां परे -ऽस्य लुक् स्यात् । मद्रचरी ।८।।
मत्स्यस्य यः ।२।४।८७॥ 'मत्स्यस्य यो झ्यां लुक्' स्यात् । मत्सी ॥८७।।
व्यन्जनात् तद्धितस्य ।२।४।८८॥ व्यज्जनात् परस्य तद्धितस्य 'यो ज्यां लुक्' स्यात् । मनुषी । व्यञ्जनादिति किम् ? कारिकेयी । तद्धितस्येति किम् ? वैश्यी ॥८८॥
सूर्या-ऽगस्त्ययोरीये च ।२।४।८९॥ अनयो-'यो ड्यामीये च प्रत्यये लुक् स्यात् । सूरी, आगस्ती, सौरीयः, आगस्तीयः ॥८९॥
तिष्य-पुष्ययो र्भाऽणि २१४९०॥ भम्- नक्षत्रम्, तस्याऽणि परेऽनयो-'यो लुक् स्यात् । तैषी रात्रिः, पौषमहः । भाणीति किम् ? तैष्यश्वरुः ॥१०॥
__आपत्यस्य क्य-च्योः ।।४।९१॥ व्यञ्जनात् परस्याऽऽपत्यस्य 'यः क्ये च्चौ च परे लुक् स्यात् । गार्गीयति, गार्गायते, गार्गीभूतः । आपत्यस्येति किम् ? साकाश्यीयति । व्यञ्जनादित्येव -कारिकेयीयति ॥११॥
तद्धितयस्वरेऽनाऽऽति ।२।४९२॥ व्यञ्जनात् परस्याऽऽपत्यस्य 'यो यादावादादिवर्जस्वरादौ च तद्धिते लुक स्यात् । गार्ग्यः, गार्गकम् । आपत्यस्येत्येव- काम्पील्यकः । तद्धितेति किम् ?

Page #116

१०८
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम् वास्येन । अनातीति किम् ? गाायणः ।।९२॥
बिल्वकीयादेरीयस्य ।२।४।९३॥ नडादिस्था बिल्वादयः, तेषां कीयप्रत्ययान्तानाम् 'ईयस्य तद्धितयस्वरे लुक्' स्यात् । बैल्वकाः, वैणुकाः । बिल्वकीयादेरिति किम् ? नाडकीयः ॥९३।।
न राजन्य-मनुष्ययोरके ।२।४।९४॥ अनयो-'योऽके परे लुग् न' स्यात् । राजन्यानां समूहो राजन्यकम्, एवं मानुष्यकम् ॥१४॥
यादेर्गौणस्याक्विपस्तद्धितलुक्यगोणी-सूच्योः ।२।४।९५॥ 'ड्यादेः प्रत्ययस्य गौणस्याक्विबन्तस्य तद्धितलुकि लुक् स्यात्, न तु गोणीसूच्योः' । सप्तकुमारः, पञ्चेन्द्रः, पञ्चयुवा, द्विपङ्गुः । गौणस्येति किम् ? अवन्ती । अक्विप इति किम् ? पञ्चकुमारी । अगोणी-सूच्योरिति किम् ? पञ्चगोणिः, दशसूचिः ॥९५॥
गोधान्ते हस्वोऽनंशिसमासेयोबहुव्रीहौ ।२।४।९६॥ गौणस्याऽक्विपो गोधिन्तस्य चान्ते वर्तमानस्य 'इस्वः' स्यात्, न चेदसावंशिसमासान्त ईयस्वन्तबहुव्रीह्यन्तो वा । चित्रगुः, निष्कौशाम्बिः, अतिखट्वः, अतिब्रह्मबन्धुः । गौणस्येत्येव- सुगौः, राजकुमारी । अक्विप इत्येव- प्रियगौः, प्रियकुमारी चैत्रः । गोश्चेति किम् ? अतितन्त्रीः । अन्त इति किम् ? गोकुलम्, कुमारीप्रियः, कन्यापुरम् । अंशिसमासादिवर्जनं किम् ? अर्द्धपिप्पली, बहुश्रेयसी ना ।।९६।।
कीबे ।२।४।९७॥ नपुंसकवृत्तेः स्वरान्तस्य नाम्नो 'इस्वः' स्यात् । कीलालपम्, अतिनु कुलम् ।।९७॥

Page #117

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
१०९ वेदूतोऽनव्यय-वृदीच-डीयुवः पदे ।२।४।९८॥ ईदूतोरुत्तरपदे परे 'इस्वो वा' स्यात् न चेतावव्ययौ म्वृती ईचौ ड्यौ इयुस्थानी च स्याताम् । लक्ष्मिपुत्रः, लक्ष्मीपुत्रः; खलपुपुत्रः खलपूपुत्रः । अव्ययादिवर्जनं किम् ? काण्डीभूतम्, इन्द्रहूपुत्रः, कारीषगन्धीपुत्रः, गार्गीपुत्रः, श्रीकुलम्, भ्रूकुलम् ॥९८॥
ङ्बापो बहुलं नाम्नि ।२।४।९९॥ ड्यन्तस्याऽऽवन्तस्य चोत्तरपदे संज्ञायां 'हस्वः' स्यात्, बहुलम् । भरणि - गुप्तः; रेवतिमित्रः, रेवतीमित्रः; शिलवहम्; गङ्गमहः, गङ्गामहः ॥१९॥
त्वे ।२।४।१००॥ झ्याबन्तस्य त्वे परे बहुलम् ‘हस्वः' स्यात् । रोहिणित्वम्, रोहिणीत्वम् अजत्वम्, अजात्वम् ॥१०॥
ध्रुवोऽच कुंस-कुट्योः ।२।४।१०१॥ अनयोः परयोर्भुवो 'इस्वोऽध' स्यात् । भुकुंसः, भ्रकुंसः; भ्रुकुटिः, भ्रकुटिः ॥१०१॥
मालेषीकेष्टकस्याऽन्तेऽपि भारि-तूल-चिते ।२।४११०२॥ एषां केवलानामन्तस्थानां च भार्यादिषु परेषु यथासंख्यम् 'ह्रस्वः' स्यात् । मालभारी, उत्पलमालभारी; इषीकतूलम्, इष्टकचितम् ॥१०२॥
गोण्या मेये ।२।४।१०३॥ [॥१०३॥ गोण्या मानवृत्तेरुपचारान्मेयवृत्ते- ईस्वः' स्यात् । गोण्या मितो गोणिः
यादीदूतः के ।२।४११०४॥ झ्यादीदूदन्तानां च के प्रत्यये 'इस्वः' स्यात् । पविका, सोमपकः, लक्ष्मिका, वधुका ॥१०॥

Page #118

११०
श्रीसिदहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
न कचि ।२।४।१०५॥ झ्यादीदूतः कचि परे 'इस्वो न' स्यात् । बहुकुमारीकः, बहुकीलालपाकः, बहुलक्ष्मीकः, बहुब्रह्मबन्धूकः ॥१०५॥
नवाऽऽपः ।२।४।१०६॥ ॥१०६॥ आपः कचि परे 'इस्वो वा' स्यात् । प्रियखट्वकः, प्रियखट्वाकः
इचाऽपुंसोऽनित्क्याप्परे ।२।४।१०७॥ आबेव परो यस्मान्न विभक्तिस्तस्मिन्ननितः प्रत्ययस्यावयवे के परेऽपुल्लिङ्गा
द्विहितस्याऽऽपस्स्थाने 'इ-इस्वी वा' स्याताम् । खट्विका, खट्वका, खट्वाका । अपुंस इति किम् ? सर्विका । अनिदिति किम् ? दुर्गका । आप्पर इति किम् ? प्रियखट्वाको ना, अतिप्रियखट्वाका स्त्री । आप इत्येव- मातृका ||१०७।।
स्व-ज्ञा-5ज-भस्त्राऽधातुत्ययकात् ।२।४।१०८॥ स्व-ज्ञा-ऽज-मस्त्रेभ्यो धातु-त्यवर्जस्य यौ य-को ताभ्यां च परस्या-ऽऽपः स्थानेऽनित्क्याप्परे परत 'इकारो वा' स्यात् । स्विका, स्वका; शिका, ज्ञका; अजिका, अजका; अभस्त्रिका, अभत्रका; इभ्यिका, इभ्यका; चटकिका, चटकका । धातुत्यवर्जनं किम् ? सुनयिका, सुपाकिका, इहत्यिका । आप इत्येव- काम्पील्यिका ॥१०८॥
ब्येष-सूत-पुत्र-वृन्दारकस्य ।२।४।१०९॥ एषामन्तस्यानित्क्याप्परे 'इर्वा' स्यात् । द्विके, द्वके; एषिका; एषका; सूतिका, सूतका; पुत्रिका; पुत्रका; वृन्दारिका, वृन्दारका ॥१०९॥
वौ वर्तिका २१४११०॥ शकुनावर्थे 'वर्तिका' इति 'इत्वं वा' स्यात् । वर्तिका, वर्तका । वाविति किम् ? वर्तिका भागुरिः ॥११०॥

Page #119

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
१११
अस्याऽयत्-तत्-क्षिपकादीनाम् ।२।४।१११॥ यदादिवर्जस्याऽतोऽनित्क्याप्परे 'इः' स्यात् । पाचिका, मद्रिका । अनित्कीत्येवजीवका । आप्पर इत्येव- बहुपरिव्राजका । यदादिवर्जनं किम् ? यका, सका, क्षिपका, ध्रुवका ॥१११॥
नरिका-मामिका ।२।४।११२॥ नरका-मामकयोरित्वं निपात्यते । नरिका, मामिका ||११२॥ तारका-वर्णका-ऽष्टका ज्योतिस्- तान्तव-पितृदेवत्ये
२१४११३॥ एतेष्वर्थेषु यथासंख्यम् ‘एते इवर्जा निपात्यन्ते' । तारका ज्योतिः, वर्णका प्रावरणविशेषः, अष्टका पितृदेवत्यं कर्म ॥११३॥ इत्याचार्यश्रीहेमचन्द्रविरचितायां सिद्धहेमचन्द्राभिधानस्वोपज्ञशब्दानुशासन
लघुवृत्तौ द्वितीयस्याध्यायस्य चतुर्थः पादः समाप्तः ॥२।।४।। श्रीमूलराजक्षितिपस्य बाहुर्बिभर्ति पूर्वाचलशृङ्गशोभाम् । संकोचयन् वैरिमुखाम्बुजानि, यस्मिन्नयं स्फूर्जति चन्द्रहासः ॥८॥
॥ द्वितीयोऽध्यायः समाप्तः ॥

Page #120

११२ । ११२
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम् ॥
अर्हम् ॥ अथ तृतीयोऽध्यायः (प्रथमः पादः)॥ धातोः पूजार्थस्वति- गतार्याऽधिपर्यतिक्रमार्थाऽतिवर्जः
प्रादिरुपसर्गः प्राक् च ।३।११॥ धातोः सम्बन्धी तदर्थद्योती 'प्रादिरुपसर्गः स्यात्, स च धातोः प्राक् - न परो न व्यवहितः, पूजार्थी स्वती, गतार्यावधिपरी, अतिक्रमार्थमतिञ्च वर्जयित्वा' । प्रणयति, परिणयति । धातोरिति किम् ? वृक्षं वृक्षमभि सेकः । पूजार्थस्वत्यादिवर्जनं किम् ? सुसिक्तम्, अतिसिक्तम् भवता; अध्यागच्छति, आगच्छत्यधि, पर्यागच्छति, आगच्छति परि; अतिसिक्त्वा । धातोरिति प्राक् चेति च गतिसंज्ञां यावत् ॥१॥
ऊर्यायनुकरण-च्चि-डाचच गतिः ।३।१२॥ एते उपसर्गाश्च धातोः सम्बन्धिनो 'गतयः स्युस्ते च प्राग् धातोः' । ऊर्यादि:ऊरीकृत्य, उररीकृत्य; अनुकरणम् – खाटकृत्य; च्यन्तः- शुक्लीकृत्य; डाजन्तःपटपटाकृत्य; उपसर्गः- प्रकृत्य ॥२॥
कारिका स्थित्यादौ ।३।१३॥ स्थित्यादावर्थे कारिका 'गतिः' स्यात् । स्थितिः- मर्यादा वृत्तिर्वा । कारिकाकृत्य ॥३॥
भूषा-5ऽदर-क्षेपेऽलंसद-ऽसत ।३।११४॥ एष्वर्येष्वेते यथासंख्यम् ‘गतयः' स्युः । अलङ्कृत्य, सत्कृत्य, असत्कृत्य । भूषादिष्विति किम् ? अलं कृत्वा- मा कारीत्यर्थः ॥४॥
अग्रहा-ऽनुपदेशेऽन्तरदः ।३।११५॥

Page #121

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
११३ अनयोरर्थयोरेतौ यथासंख्यम् ‘गती' स्याताम् । अन्तर्हत्य, अदःकृत्यै - तत्कर्तेति ध्यायति ॥५॥
कणे-मनस् तृप्तौ ॥३॥१६॥ एतावव्ययौ तृप्ती गम्यमानायाम् ‘गती' स्याताम् । कणेहत्य मनोहत्य पयः पिबति । तृप्ताविति किम् ? तण्डुलावयवे कणे हत्वा ॥६॥
पुरोऽस्तमव्ययम् ।३।१७॥ एतावव्ययौ 'गती' स्याताम् । पुरस्कृत्य, अस्तङ्गत्य । अव्ययमिति किम् ? पुरः कृत्वा- नगरीरित्यर्थः ॥७॥
__ गत्यर्थ-वदोऽच्छः ।३।१८॥ अच्छेत्यव्ययं गत्यर्थानां वदश्च धातोः सम्बन्धि ‘गतिः' स्यात् । अच्छगत्य, अच्छोद्य ॥॥
तिरोऽन्तौ ॥१९॥ तिरोऽन्तझै ‘गतिः' स्यात् । तिरोभूय ॥९॥
कृगो नवा ।३।१।१०॥ तिरोऽन्तौं कृगः सम्बन्धि 'गतिर्वा' स्यात् । तिरस्कृत्य, तिरःकृत्य, पक्षे तिरः कृत्वा ॥१०॥
मध्ये-पदे-निवचने-मनस्युरस्यनत्याधाने ।३।१।११॥ अनत्याधानम् - अनुपश्लेषोऽनाश्चर्य च, तद्वृत्तय एतेऽव्ययाः कृग्योगे 'गतयो वा' स्युः । मध्येकृत्य, मध्ये कृत्वा; पदेकृत्य, पदे कृत्वा; निवचनेकृत्य, निवचने कृत्वा; मनसिकृत्य, मनसि कृत्वा; उरसिकृत्य, उरसि कृत्वा ॥११॥
उपाजेऽन्वाजे ३११११२॥ एतावव्ययौ दुर्बलस्य भग्नस्य वा बलाधानार्थी कृग्योगे 'गती वा' स्याताम् ।

Page #122

-
११४
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम् ॥ उपाजेकृत्य, उपाजे कृत्वा; अन्वाजेकृत्य, अन्वाजे कृत्वा ॥१२॥
स्वाम्येऽधिः ।३।११३॥ स्वाम्ये गम्येऽधीत्यव्ययं कृगयोगे 'गतिर्वा' स्यात् । चैत्रं ग्रामेऽधिकृत्य, अधि कृत्वा वा गतः । स्वाम्य इति किम् ? ग्राममधिकृत्य- उद्दिश्येत्यर्थः ॥१३॥
साक्षादादिश्च्यर्थे ।३।१।१४॥ एते व्यर्थवृत्तयः कृग्योगे ‘गतयो वा' स्युः । साक्षात्कृत्य, साक्षात् कृत्वा; मिथ्याकृत्य, मिथ्या कृत्वा ॥१४॥
नित्यं हस्ते-पाणावृद्धाहे ।३।१।१५॥ एतावव्ययावुद्वाहे गम्ये नित्यं कृग्योगे 'गती' स्याताम् । हस्तेकृत्य, पाणीकृत्य । उद्वाह इति किम् ? हस्ते कृत्वा काण्डं गतः ॥१५॥
प्राध्वं बन्धे ।३।१।१६॥ प्राध्यमित्यव्ययं बन्धार्थ कृग्योगे 'गतिः' स्यात् । प्राध्वंकृत्य । बन्ध इति किम् ? प्राध्वं कृत्वा शकटं गतः ॥१६॥
जीविकोपनिषदौपम्ये ।३।१११७॥ एतावौपम्ये गम्ये कृग्योगे 'गती' स्याताम् । जीविकाकृत्य, उपनिषत्कृत्य ॥१७॥
नाम नाम्नैकार्ये समासो बहुलम् ।३।१।१८॥ 'नाम नाम्ना सह ऐकायें - सामर्थ्यविशेषे सति समासो बहुलम्' स्यात्, लक्षणमिदमधिकारश्च तेन बहुव्रीह्यादिसंक्रमाऽभावे यत्रैकार्थता तत्रानेनैव समासः । विस्पष्टपटुः, दारुणाध्यायकः, सर्वचर्मीणो रयः, कन्येइव, श्रुतपूर्वः । नामेति किम् ? चरन्ति गावो धनमस्य । नाम्नेति किम् ? चैत्रः पचति ॥१८॥ सुज-वाऽर्थे संख्या संख्येये संख्यया बहुव्रीहिः ।।१।१९॥
8ળાઈ બ.વી

Page #123

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
११५
सुजऽर्थो वारः, वाऽर्थो विकल्पः संशयो वा तद्वृत्ति सङ्ख्यावाचि नाम सङ्ख्येयाऽर्थेन सङ्ख्यानाम्ना सहैकार्थ्ये 'समासो बहुव्रीहिश्च' स्यात् । द्विदशाः; द्वित्राः । समयेति किम् ? गावो वा दश वा । सङ्ख्ययेति किम् ? दश वा गावो वा । सङ्ख्येय इति किम् ? द्विर्विंशतिर्गवाम् ||१९||
आसन्ना - ऽदूरा-ऽधिका-ऽध्यर्द्धा ऽर्द्धादिपूरणं द्वितीयाद्यन्यार्थे ।३।१।२० ॥ सं.ज. प्रि.
आसन्नादि अर्द्धपूर्वपदं च पूरणप्रत्ययान्तं नाम संख्यानाम्नैकार्थ्ये 'समासः' स्यात्, द्वितीयाद्यन्तस्यान्यपदस्यार्थे सङ्घयेये वाच्ये, स च 'बहुव्रीहिः' । आसत्रदशाः, अदूरदशाः, अधिकदशाः अध्यर्द्धविंशाः, अर्द्धपञ्चमविंशाः ||२०||
,
अव्ययम् | ३|१|२१|| सं.ज.पी. 'अव्ययं नाम सङ्ख्यानाम्नैकार्थ्ये समस्यते' द्वितीयाद्यन्यार्थे सङ्ख्येये वाच्ये स च 'बहुव्रीहि:' । उपदशाः ||२१||
एकार्थ चाऽनेकं च |३|१|२२॥ समानाधिकरण
एकमनेकं च 'एकार्थम् समानाधिकरणम्' अव्ययं च नाम्ना द्वितीयाद्यन्तान्यपदार्थे 'समस्यते, स च बहुव्रीहिः' । आरूढवानरो वृक्षः, सुसूक्ष्मजटकेशः, उच्चैर्मुखः ||२२||
व्यधिकरण, उपमान, नज्
उष्ट्रमुखादयः ।३।१।२३॥ आदि
एते 'बहुव्रीहिसमासा निपात्यन्ते । उष्ट्रमुखमिव मुखमस्य = उष्ट्रमुखः, वृषस्कन्धः ||२३||
सहस्तेन | ३|१|२४|
तेनेति तृतीयान्तेन सहोऽन्यपदार्थे 'समस्यते स च बहुव्रीहि:' । सपुत्र आगतः, सकर्मकः ॥२४॥ सार्थ जहुवीडि

Page #124

११६
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशदानुशासनम् ॥
दिशो रून्याऽन्तराले ।३।१।२५॥ (द.sी रूया दिग्वाचि नाम रूढ्यैव दिग्वाचिना सहान्तरालेऽन्यपदार्थे वाच्ये 'समासो बहुव्रीहिश्च' स्यात् । दक्षिणपूर्वा दिक् । रूदयेति किम् ? ऐन्द्रयाश्च कौबेर्याश्च दिशोर्यदन्तरालमिति (वाक्यमेव) ॥२५॥ तत्राऽऽदाय मिथस्तेन प्रहत्येति सरूपेण युद्धेऽव्ययीभावः
३१॥२६॥ तत्रेति सप्तम्यन्तं मिथ आदायेति क्रियाव्यतिहारे, तेनेति तृतीयान्तं मिथः प्रहत्येति क्रियाव्यतिहारे, समानरूपेण नाम्ना युद्धविषयेऽन्यपदार्थे वाच्ये 'समासोऽव्ययीभावश्च' स्यात् । केशाकेशि, दण्डादण्डि । तत्रेति तेनेति च किम् ? केशांश्च केशांश्च गृहीत्वा, मुखं च मुखं च प्रहृत्य कृतं युद्धम् । आदायेति प्रहत्येति च किम् ? केशेषु च केशेषु च स्थित्वा, दण्डैश्च दण्डैश्चागत्य कृतं युद्धं गृहकोकिलाभ्याम् । सरूपेणेति किम् ? हस्ते च पादे च गृहीत्वा कृतं युद्धम् । युद्ध इति किम् ? हस्ते च हस्ते चाऽऽदाय सख्यं कृतम् ॥२६॥
नदीभिर्नाम्नि ।३।१२७॥ नाम नदीवाचिना संज्ञायामन्यपदार्थे 'समासोऽव्ययीभावश्च' स्यात् । उन्मत्तगङ्गं देशः, तूष्णींगङ्गम् । नाम्नीति किम् ? शीघ्रगणो देशः ॥२७॥
सवचा समाहारे ।३।१॥२८॥ संख्यावाचि नदीवाचिभिः सह 'समाहारे गम्ये समासोऽव्ययीभावः' स्यात् । द्वियमुनम्, पञ्चनदम् । समाहार इति किम् ? एकनदी । द्विगुबाधनाथ वचनम् ॥२८॥
वंश्येन पूर्वार्थ ।३।१।२९॥ विद्यया जन्मना वा एकसन्तानो वंशः, तत्र भवो वंश्यः, तद्वाचिना नाम्ना

Page #125

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
११७
संख्यावाचि 'समासोऽव्ययीभावः स्यात् पूर्वपदस्यार्थे वाच्ये । एकमुनि व्याकरणस्य, सप्तकाशि राज्यस्य । पूर्वार्थ इति किम् ? द्विमुनिकं व्याकरणम् ॥२९॥
पारे - मध्ये -ऽग्रे ऽन्तः षष्ठ्या वा | ३|१|३०|
एतानि षष्ठ्यन्तेन पूर्वपदार्थे 'समासोऽव्ययीभावो वा स्युः । पारेगङ्गम्, मध्येगङ्गम्, अग्रेवणम्, अन्तर्गिरम्; पक्षे गङ्गापारम्, गङ्गामध्यम्, वनाग्रम्, गिर्यन्तः ||३०||
यावदियत्त्वे |३|१|३१॥
इयत्त्वे ऽवधारणे गम्ये यावदिति नाम नाम्ना पूर्वपदार्थे वाच्ये 'समासोऽव्ययीभावः' स्यात् । यावदमत्रं भोजय । इयत्त्व इति किम् ? यावद् दत्तं तावद् भुक्तम् ॥३१॥
पर्यपा - ऽऽबहिरच पञ्चम्या | ३ |१|३२||
एतानि पञ्चम्यन्तेन पूर्वपदार्थे वाच्ये 'समासोऽव्ययीभावः' स्युः । परित्रिगर्त्तम्, अपत्रिगर्तम्, आग्रामम्, बहिर्ग्रामम्, प्राग्ग्रामम् । पञ्चम्येति किम् ? परि वृक्षं विद्युत् ॥ ३२॥
लक्षणेनाऽभि प्रत्याभिमुख्ये | ३|१|३३॥
लक्षणम् - चिह्नम्, तद्वाचिनाऽऽभिमुख्यार्थावभि-प्रती पूर्वपदार्थेऽर्थे 'समासोऽव्ययीभावः' स्याताम् । अभ्यग्नि प्रत्यग्नि शलभाः पतन्ति । लक्षणेनेति किम् ? स्रुघ्नं प्रति गतः । पूर्वपदार्थ इत्येव - अभ्यङ्का गावः ॥ ३३॥ दैर्घ्येऽनुः | ३|१|३४||
दैर्घ्यं - आयामविषये यल्लक्षणं तद्वाचिना पूर्वपदार्थेऽनुः 'समासोऽव्ययीभावः ' स्यात् । अनुगनं वाराणसी । दैर्ध्य इति किम् ? वृक्षमनु विद्युत् ||३४||

Page #126

११८
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम् ॥
समीपे ।३।१।३५॥ समीपार्थेऽनुः समीपिवाचिनाम्ना पूर्वपदार्थे 'समासोऽव्ययीभावः' स्यात् । अनुवनमशनिर्गता ॥३५॥
तिष्ठन्वित्यादयः ।३।१।३६॥ एते समासा. 'अव्ययीभावाः' स्युः, यथायोगमन्यस्य पूर्वस्य वा पदस्यार्थे । तिष्ठद्गुः कालः, अधोनाभं हतः ॥३६॥
नित्यं प्रतिनाऽल्पे ।३।११३७॥ अल्पार्थेन प्रतिना नाम 'नित्यं समासोऽव्ययीभावः' स्यात् । शाकप्रति । अल्प इति किम् ? वृक्षं प्रति विद्युत् ॥३७॥
सङ्ख्याऽक्ष-शलाकं परिणा द्यूतेऽन्यथावृत्तौ ।३।११३८॥ संख्यावाच्यक्ष-शलाके च द्यूतविषयायामन्यथावृत्तौ वर्तमानेन परिणा सह 'नित्यं समासोऽव्ययीभावः' स्यात् । एकपरि, अक्षपरि, शलाकापरि, एकेनाऽक्षेण शलाकया वा न तथावृत्तं यथा पूर्व जय इत्यर्थः । सङ्ख्यादीति किम् ? पाशकेन न तथा वृत्तम् । द्यूत इति किम् ? रथस्याक्षेण न तथा वृत्तम् ॥३८॥
विभक्ति-समीप-समृद्धि-व्वृद्ध्यर्थाभावा-ऽत्यया-ऽसंप्रतिपश्चात- क्रम-ख्याति-युगपत- सदृक्-सम्पत्-साकल्यान्ते
ऽव्ययम् ।३।११३९॥ एष्वर्थेषु वर्तमानमव्ययं नाम्ना सह पूर्वपदार्थे वाच्ये 'नित्यं समासोऽव्ययीभावः' स्यात् । विभक्तिः- विभक्त्यर्थः कारकम्, अधिस्त्रि । समीपम्उपकुम्भम् । समृद्धि:- सुमद्रम् । विगता ऋद्धिय॒द्धिः- दुर्यवनम् । अर्थाभावः- निर्मक्षिकम् । अत्ययोऽतीतत्वम् - अतिवर्षम् । असम्प्रतीति सम्प्र

Page #127

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
११९
त्युपभोगाघभावः- अतिकम्बलम् । पश्चात् - अनुरथम् । क्रमः- अनुज्येष्ठम् । ख्यातिः- इतिभद्रबाहु । युगपत् - सचक्रं धेहि । सदृक्- सव्रतम् । सम्पत्- सब्रह्म साधूनाम् । साकल्यम्- सतृणमभ्यवहरति । अन्तःसपिण्डैषणमधीते ॥३९॥
योग्यता-वीप्सा-ऽर्थानतिवृत्ति-सादृश्ये ।३।१॥४०॥ एष्वर्थेष्वऽव्ययं नाम्ना सह पूर्वपदार्थे 'समासोऽव्ययीभावः' स्यात् । अनुरूपम्, प्रत्यर्थम्, यथाशक्ति, सशीलमनयोः ॥४०॥
यथाऽथा ।३।११४१॥ थाप्रत्ययवर्ज ययेत्यव्ययं नाम्ना सह पूर्वपदार्थे 'समासोऽव्ययीभावः' स्यात् । यथारूपं चेष्टते, यथावृद्धमर्चय, यथासूत्रम् । अथेति किम् ? यथा चैत्रस्तथा मैत्रः ॥४१॥
acy. गति-क्वन्यस्तत्पुरुषः ।३।१।४२॥ गतयः कुश्च नाम्ना सह 'नित्यं समासस्तत्पुरुषः' स्यात्, अन्यः- बहुव्रीह्यादिलक्षणहीनः । ऊरीकृत्य, खाट्कृत्य, प्रकृत्य, कारिकाकृत्य; कुब्राह्मणः, कोष्णम् । अन्य इति किम् ? कुपुरुषकः ॥४२॥
तत. दुनिन्दा-कृच्छ्रे ।३।१॥४३॥ दुरव्ययं निन्दा-कृच्छ्रवृत्ति नाम्ना सह 'नित्यं समासस्तत्पुरुषः' स्यात् । दुष्पुरुषः, दुष्कृतम् । अन्य इति किम् ? दुष्पुरुषकः ॥४३॥
old सुः पूजायाम् ।३।११४४॥ स्वित्यव्ययं पूजार्थं नाम्नाः सह नित्यं समासस्तत्पुरुषः' स्यात् । सुराजा । अन्य इति किम् ? सुमद्रम् ॥४४॥
A. अतिरतिक्रमे च ३३१४५॥

Page #128

१२०
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम् ॥ अतिक्रमे पूजायां चार्थे अतीत्यव्ययं नाम्ना सह 'नित्यं समासस्तत्पुरुषः' स्यात् । अतिस्तुत्य; अतिराजा ॥४५॥
and. आङल्पे ।३।१।४६॥ आङित्यव्ययमल्पार्थं नाम्ना सह 'समासस्तत्पुरुषः' स्यात् । आकडारः ॥४६॥
प्रात्यव-परि-निरादयो गत-क्रान्त-क्रुष्ट-ग्लान- क्रान्तायाः
Yuan . प्रथमायन्तैः ।३।११४७॥ प्रादयो गताद्याः प्रथमान्तैः, अत्यादयः क्रान्ताधर्था द्वितीयान्तैः, अवादयः क्रुष्टाद्यर्थास्तृतीयान्तैः, पर्यादयो ग्लानाद्यर्थाश्चतुर्थ्यन्तैः, निरादयः क्रान्ताद्यर्थाः पञ्चम्यन्तैर्नित्यम् ‘समासस्तत्पुरुषः' स्यात् । प्राचार्यः, समर्थः; अतिखट्वः, उद्वेलः; अवकोकिलः, परिवीरुत्; पर्यध्ययनः; उत्सङ्ग्रामः; निष्कौशाम्बिः, अपशाखः; बाहुलकात् षष्ठ्याऽपि - अन्तर्यिः । गताद्यर्था इति किम् ? वृक्षं प्रति विद्युत् । अन्य इत्येव - प्राचार्यको देशः ॥४७॥
अव्ययं प्रवृद्धादिभिः ।३।११४८॥ अव्ययं प्रवृद्धादिभिस्सह 'नित्यं समासस्तत्पुरुषः' स्यात् । पुनःप्रवृद्धम्, अन्तर्भूतः ॥४८॥
७५५६ dya. उस्युक्तं कृता ।३।११४९॥ कृप्रत्ययविधायके सूत्रे इस्यन्तनाम्नोक्तं कृदन्तेन नाम्ना 'नित्यं समासस्तत्पुरुषः' स्यात् । कुम्भकारः । उस्युक्तमिति किम् ? अलं कृत्वा । कृतेति किम् ? धर्मो वो रक्षतु ॥४९॥
तृतीयोक्तं वा ।३।११५०॥ "दंशेस्तृतीयया (५.४.७३)" इत्यतो यत्तृतीयोक्तं नाम तत् कृदन्तेन 'वा समासस्तत्पुरुषः स्यात्' । मूलकोपदंशम्, मूलकेनोपदंशं भुङ्क्ते ॥५०॥

Page #129

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
१२१
मन नञ् ।३।११५१॥ नञ् नाम नाम्ना 'समासस्तत्पुरुषः' स्यात् । अगौः; न सूर्य पश्यन्ति= असूर्यपश्या राजदाराः ॥५१॥ ial.acy. पूर्वा-ऽपरा-ऽधरोत्तरमभिन्नांशिना ।३।११५२॥ पूर्वादयोंऽशार्या अंशवद्वाचिना ‘समासस्तत्पुरुषः' स्यात्, न चेत् सोंऽशी भिन्नः । पूर्वकायः, अपरकायः, अधरकायः, उत्तरकायः । अभिनेनेति किम् ? पूर्व छात्राणामामन्त्रयस्व । अंशिनेति किम् ? पूर्वो नाभेः कायस्य ॥५२॥
___ त. सायानादयः ।३।११५३॥ "एतेंऽशितत्पुरुषाः साधवः' स्युः । सायाह्नः, मध्यन्दिनम् ॥५३।।
संत समेंऽशेऽर्द्ध नवा ।३।११५४॥ समांशार्थमर्द्धमंशिनाऽभिन्नेन 'वा समासस्तत्पुरुषः' स्यात् । अर्द्धपिप्पली, पिप्पल्यर्द्धम् । समेंश इति किम् ? ग्रामार्द्धः ॥५४॥
संश.न जरत्यादिभिः ।३।११५५॥ एभिरंशिभिरभिन्नरझै ‘वा समासस्तत्पुरुषः' स्यात् । अर्द्धजरती, जरत्यर्द्धः; अोक्तम्, उक्तार्द्धः ॥५५॥ ___ -1. द्वि-त्रि-चतुष्पूरणा-ऽग्रादयः ।३.११५६॥ पूरणप्रत्ययान्ता द्वि-त्रि-चत्वारोऽग्रादयश्चाभिनेनांशिना 'वा समासस्तत्पुरुषः' स्यात् । द्वितीयमिक्षा, भिक्षाद्वितीयम्; तृतीयभिक्षा, भिक्षातृतीयम्; तुर्यभिक्षा, भिक्षातुर्यम्; अग्रहस्तः; हस्ताग्रम्: तलपादः, पादतलम् ।।५६।।
वन कालो द्विगौ च मेयैः ।३।११५७॥ कालवाच्येकवचनान्तं द्विगौ च विषये मेयवाचिना- 'समासस्तत्पुरुषः' स्यात् ।

Page #130

१२२
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशदानुशासनम् ॥
मासजातः; द्विगौ- एकमासजातः, व्यह्नसुप्तः । काल इति किम् ? द्रोणो धान्यस्य ॥५७॥
स्वयं-सामी क्तेन ।३।११५८॥ एते अव्यये क्तान्तेन 'समासस्तत्पुरुषः' स्याताम् । स्वयंधौतम्, सामिकृतम् । क्तेनेति किम् ? स्वयं कृत्वा ॥५॥ FR.fa.ory. द्वितीया खट्वा क्षेपे ।३।१५९॥ खट्वेति द्वितीयान्तं क्षेपे - निन्दायां क्तान्तेन ‘समासस्तत्पुरुषः' स्यात् । खट्वारूढो जाल्मः । क्षेप इति किम् ? खट्वामारूढः पिताऽध्यापयति ॥५९॥
कालः ।३।११६०॥ कालवाचि द्वितीयान्तं क्तान्तेन 'समासस्तत्पुरुषः' स्यात् । रात्र्यारूढाः, अहरतिसृताः ॥६०॥
व्याप्तौ ।३।११६१॥ गुण-क्रिया-द्रव्यैरत्यन्तसंयोगे या द्वितीया तदन्तं कालवाचि व्यापकार्थेन 'समासस्तत्पुरुषः' स्यात् । मुहूर्तसुखम्, क्षणपाठः, दिनगुडः । व्याप्ताविति किम् ? मासं पूरको याति ॥६१॥
श्रितादिभिः ।३.११६२॥ द्वितीयान्तं श्रितादिभिः 'समासस्तत्पुरुषः' स्यात् । धर्मश्रितः, शिवगतः ॥२॥
प्राप्ताऽऽपन्नौ तया-ऽच ।३।१।६३॥ एतौ प्रथमान्ती द्वितीयान्तेन 'समासस्तत्पुरुषः' स्याताम्, तद्योगे चानयोरत् स्यात् । प्राप्तजीविका, आपनजीविका ॥६३॥
ईषद् गुणवचनैः ॥३।१।६४॥

Page #131

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशन्दानुशासनम्
१२३
ईषदव्ययं गुणवचनैः 'समासस्तत्पुरुषः' स्यात् । ये गुणे वर्तित्वा तद्योगाद् गुणिनि वर्तन्ते ते गुणवचनाः । ईषपिङ्गलः, ईषद्रक्तः । गुणवचनैरिति किम् ? ईषद्गार्यः ॥६४॥
तृतीया तत्कृतैः ।३।१।६५॥ .fu.dry. तृतीयान्तं तदर्थकृतैर्गुणवचनैरैकार्ये 'समासस्तत्पुरुषः' स्यात् । शकुलाखण्डः, मदपटुः । तत्कृतैरिति किम् ? अक्ष्णा काणः । गुणवचनैरित्येव - दजा पटुः पाटवमित्यर्थः ॥६५॥
चतम्रार्द्धम् ।३।१।६६॥ अर्द्धस्तृतीयान्तस्तत्कृतार्थेन चतसृशब्देन 'समासस्तत्पुरुषः' स्यात् । अर्द्धचतम्रो मात्राः । चतरोति किम् ? अर्डेन कृताश्चत्वारो द्रोणाः ॥६६।।
ऊनार्थपूर्वायैः ।३।१।६७॥ तृतीयान्तम् ऊनाथैः पूर्वाधश्च ‘समासस्तत्पुरुषः' स्यात् । माषोनम्, माषविकलम्; मासपूर्वः, मासावरः ॥६७॥
कारकं कृता ।३।१।६८॥ कारकवाचि तृतीयान्तं कृदन्तेन 'समासस्तत्पुरुषः' स्यात् । आत्मकृतम्, नखनिर्भित्रः, काकपेया नदी, बाष्पच्छेद्यानि तृणानि । कारकमिति किम् ? विधयोषितः ॥६॥
नविंशत्यादिनैकोऽचान्तः ।३।१।६९॥ एकशब्दस्तृतीयान्तो नविंशत्यादिना सह 'समासस्तत्पुरुषः स्यात्, एकस्य चाऽदन्तः' । एकानविंशतिः, एकाद्नविंशतिः; एकात्रत्रिंशत्, एकाद्नत्रिंशत् ॥६९॥
चतुर्थी प्रकृत्या ।३।११७०॥ यत. प्रकृतिः - परिणामि कारणम्, एतद्वाचिनैकार्थे 'चतुर्थ्यन्तं

Page #132

१२४
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम् ॥ विकारार्थं समासस्तत्पुरुषः' स्यात् । यूपदारु । प्रकृत्येति किम् ? रन्धनाय स्थाली ॥७०॥
हितादिभिः ।३।१७१॥ 'चतुर्थ्यन्तं हिताद्यैः समासस्तत्पुरुषः' स्यात् । गोहितम्, गोसुखम् ॥७१॥
तदर्थाऽर्थेन ।३।१७२॥ चतुर्थ्यर्थो यस्य तेनार्थेन 'चतुर्थ्यन्तं समासस्तत्पुरुषः' स्यात् । पित्र) पयः, आतुरार्था यवागूः । तदर्थार्थेनेति किम् ? पित्रेऽर्थः ॥७२।।
५.त. पञ्चमी भयायैः ।३।११७३॥ 'पञ्चम्यन्तं भयाधेरैकार्थे समासस्तत्पुरुषः' स्यात् । वृकभयम्; वृकभीरुः ॥७३॥
तेनाऽसत्त्वे ।३.१७४॥ असत्त्ववृत्तेर्या पञ्चमी तदन्तं क्तान्तेन 'समासस्तत्पुरुषः' स्यात् । स्तोकान्मुक्तः, अल्पान्मुक्तः, दूरादागतः । असत्त्व इति किम् ? स्तोकाद् बद्धः ।।७४।।
परःशतादि ।३.१७५॥ अयम् 'पञ्चमीतत्पुरुषः साधुः स्यात् । परःशताः, परःसहस्राः ।।७५।।
प.त. षष्ट्रयत्नाच्छेषे ।३।१७६॥ "शेषे (२,२,८१)" या षष्ठी तदन्तं नाम नाम्नैकार्थ्ये समासस्तत्पुरुषः' स्यात्, न चेत् स शेषः "नाथ (२,२,१०)" इत्यादेर्यलात् । राजपुरुषः । अयलादिति किम् ? सर्पिषो नाथितम् । शेष इति किम् ? गवां कृष्णा सम्पत्रक्षीरा ॥७६॥
कृति ।३.१७७॥ "कर्मणि कृतः (२,२,८३)" "कर्तरि (२, २,८६)" इति च 'या कृन्निमित्ता

Page #133

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
१२५
षष्ठी तदन्तं नाम्ना समासस्तत्पुरुषः' स्यात् । सर्पिर्ज्ञानम्, गणधरोक्तिः ॥ ७७॥ याजकादिभिः ।३।१।७८ ॥
'षष्ठ्यन्तं याजकाद्यैः समासस्तत्पुरुषः स्यात् । ब्राह्मणयाजकः गुरुपूजकः ॥७८॥
पत्ति - रथौ गणकेन | ३|१|७९ ॥
एतौ ' षष्ठ्यन्तौ गणकेन समासस्तत्पुरुषः स्याताम् । पत्तिगणकः, रथगणकः । पत्तिरथाविति किम् ? धनस्य गणकः ॥७९॥ सर्वपश्चादादयः | ३|१|८०||
"
'षष्ठ्यन्तमकप्रत्ययान्तेन
स्यात् । उद्दालकपुष्पभञ्जिका, पायकः ॥८१॥
"
एते षष्ठीतत्पुरुषाः साधवः' स्युः । सर्वपश्चात् सर्वचिरम् ॥८०॥ अकेन क्रीडा - Sऽजीवे | ३|१|८१ ॥ क्रीडा -ऽऽजीविकयोर्गम्ययोः नखलेखकः । क्रीडाजीव इति किम् ? पयसः
समासस्तत्पुरुषः’
न कर्त्तरि |३|१|८२॥
•
'कर्तरि या षष्ठी तदन्तमकाऽन्तेन समासो न कर्त्तरीति किम् ? इक्षुभक्षिका ॥८२॥
स्यात् । तव शायिका ।
कर्मजा तृचा च |३|१|८३॥
'कर्मणि या षष्ठी तदन्तं कर्तृविहिताऽकाऽन्तेन तृजन्तेन च न समासः' स्यात् । भक्तस्य भोजकः, अपां स्रष्टा । कर्मजेति किम् ? गुणो गुणिविशेषकः, सम्बन्धेऽत्र षष्ठी । कर्तरीत्येव पयःपायिका ॥ ८३ ॥
तृतीयायाम् |३|१|८४ ॥
कर्त्तरि तृतीयायां सत्यां कर्मजा 'षष्ठी न समस्यते' । आश्चर्यो गवां

Page #134

१२६
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम् ॥ दोहोऽगोपालकेन । तृतीयायामिति किम् ? शब्दानुशासनं गुरोः ॥८४॥
तृप्तार्थ-पूरणा-ऽव्यया-ऽतृश्-शत्रानशा ।३।११८५॥ तृप्ताथैः पूरणप्रत्ययान्तैरव्ययैरतृशन्तैः शत्रन्तैरानशन्तैश्च 'षष्ठ्यन्तं न समस्यते'। फलामां तृप्तः, तीर्थकृतां षोडशः, राज्ञः साक्षात्, रामस्य द्विषन्, चैत्रस्य पचन्, मैत्रस्य पचमानः ॥८५॥
ज्ञानेच्छाऽर्चार्थाऽऽधारक्तेन ।३।११८६॥ ज्ञानेच्छार्थेिभ्यो यो वर्तमाने तो यश्च “अद्यर्याचाधारे (५.१.१२.)" इत्याधारे क्तस्तदन्तेन 'षष्ठ्यन्तं न समस्यते' । राज्ञां ज्ञातः, राज्ञामिष्टः, राज्ञां पूजितः, इदमेषां यातम् ॥८६॥
अस्वस्थगुणैः ।३।११८७॥ ये गुणाः स्वात्मन्येव तिष्ठन्ति न द्रव्ये ते स्वस्थास्तप्रतिषेधेनाऽस्वस्थगुणवाचिभिः 'षष्ठ्यन्तं न समस्यते' । पटस्य शुकः, गुडस्य मधुरः । अस्वस्थगुणैरिति किम् ? घटवर्णः, चन्दनगन्धः ।।८७॥
स.त. सप्तमी शौण्डायैः ।३।११८८॥ एभिः सहकार्ये 'सप्तम्यन्तं समासस्तत्पुरुषः' स्यात् । पानशौण्डः, अक्षधूर्तः ॥८॥
सिंहायैः पूजायाम् ।३।११८९॥ एभिः ‘सप्तम्यन्तं समासस्तत्पुरुषः' स्यात्, पूजायां गम्यमानायाम् । समरसिंहः, भूमिवासवः ॥८९॥
काकायैः क्षेपे ।३।१।९०॥ एभिः 'सप्तम्यन्तं निन्दायां गम्यमानायां समासस्तत्पुरुषः' स्यात् । तीर्थकाकः, तीर्थश्वा । क्षेप इति किम् ? तीर्थे काकोऽस्ति ॥९॥

Page #135

१२७
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
पात्रेसमितेत्यादयः ।३।१।९१॥ एते 'सप्तमीतत्पुरुषाः क्षेपे निपात्यन्ते' । पात्रेसमिताः, गेहेशूरः ॥११॥
तेन ।३।११९२॥ 'सप्तम्यन्तं क्तान्तेन क्षेपे समासस्तत्पुरुषः' स्यात् । भस्मनिहुतम्, अवतनकुलस्थितम् ॥१२॥
तबाहोरात्रांशम् ।३।११९३॥ तत्रेति “सप्तम्यन्तम्, अहरवयवा रात्र्यवयवाश्च सप्तम्यन्ताः क्तान्तेन समासस्तत्पुरुषः' स्यात् । तत्रकृतम्, पूर्वाहकृतम्, पूर्वरात्रकृतम् । तत्राहोरात्रांशमिति किम् ? घटे कृतम् । अहोरात्रग्रहणं किम् ? शुक्लपक्षे कृतम् । अंशमिति किम् ? अनि मुक्तम्, रात्रौ नृत्तम् ॥१३॥
नाम्नि ।३.१९४॥ 'सप्तम्यन्तं नाम्ना संज्ञाविषये समासस्तत्पुरुषश्च' स्यात् । अरण्येतिलकाः, अरण्येमाषकाः ॥१४॥
कृयेनाऽऽवश्यके ।३।१।९५॥ “सप्तम्यन्तं नाम “य एघातः (५, १, २८)" इति यान्तेनाऽवश्यम्भावे गम्ये समासस्तत्पुरुषः' स्यात् । मासदेयम् । कृदिति किम् ? मासे पित्र्यम् ॥१५॥
विशेषणं विशेष्येणैकार्य कर्मधारयश्च ।।१९६॥ वि५.s. मित्रप्रवृत्तिनिमित्तयोः शब्दयोरेकस्मिन्नर्थे वृत्तिरैकार्थ्यम्, तद् 'विशेषणवाचि विशेष्यवाचिनैकार्ये समासस्तत्पुरुषः कर्मधारयश्च' स्यात् । नीलोत्पलम्; खजकुण्टः, कुण्टखनः । एकार्थमिति किम् ? वृद्धस्योक्षा=वृद्धोता ॥१६॥
पूर्वकालैक-सर्व-जरत-पुराण-नव-केवलम् ।३।१।९७॥4.6.5.

Page #136

१२८
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशन्दानुशासनम् ॥
सिमास
पूर्वः कालो यस्य तद्वाच्येकादीनि चैकार्थानि परेण नाम्ना ‘समासस्तत्पुरुषः कर्मधारयश्च' स्यात् । स्नातानुलिप्तः, एकशाटी, सर्वान्नम्, जरद्वः, पुराणकविः, नवोक्तिः, केवलज्ञानम् । एकार्थमित्येव- स्नात्वाऽनुलिप्तः ॥९७।।
दिगधिकं संज्ञा-तद्धितोत्तरपदे ।३।१।९८॥ दिग्वाच्यधिकं चैकार्थ नाम्ना 'समासस्तत्पुरुषः कर्मधारयश्च' स्यात्, संज्ञायां तद्धिते च विषयभूते उत्तरपदे च परतः । दक्षिणकोशलाः, पूर्वेषुकामशमी, दाक्षिणशालः; अधिकषाष्टिकः; उत्तरगवधनः, अधिकगवप्रियः ॥९८॥
संख्या समाहारे च द्विगुश्वाऽनाम्न्ययम् ।३।११९९॥ संख्यावाचि परेण नाम्ना 'समासस्तत्पुरुषः कर्मधारयश्च' स्यात्, संज्ञातद्धितयोर्विषये, उत्तरपदे च परे, समाहारे चार्थे, 'अयमेव चाऽसंज्ञायां द्विगुश्च' । पञ्चाम्राः, सप्तर्षयः; द्वैमातुरः, अध्यर्द्धकंसः; पञ्चगवधनः, पञ्चनावप्रियः; पञ्चराजी । समाहारे चेति किम् ? अथै प्रवचनमातरः । अनाम्नीति किम् ? पाञ्चर्षम् ॥१९॥
निन्यं कुत्सनैरपापायैः ।३।११००॥ निन्धवाचि निन्दाहेतुभिः पापादिवर्जः सह 'समासस्तत्पुरुषः कर्मधारयश्च' स्यात् । वैयाकरणखसूची, मीमांसकदुर्दुरूढः । निन्द्यमिति किम् ? वैयाकरणश्चौरः । अपापाचैरिति किम् ? पापवैयाकरणः, हतविधिः ॥१००।
4HI1JUL.S उपमानं सामान्यैः ।३।१।१०१॥ उपमानवाच्येकार्थमुपमानोपमेयसाधारणधर्मवाचिभिरेव 'समासस्तत्पुरुषः कर्मधारयश्च' स्यात् । शस्त्रीश्यामा, मृगचपला । उपमानमिति किम् ?
देवदत्ता श्यामा । सामान्यैरिति किम् ? अग्निर्माणवकः ॥१०१॥ Guediate.5 उपमेयं व्याघ्रायैः साम्यानक्तौ ।३।११०२॥
उपमेयवाच्येकार्थमुपमानवाचिभिर्व्याघ्राद्यैः साधारणधर्मानुक्तौ 'समासस्तत्पुरुषः

Page #137

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
१२९ कर्मधारयश्च' स्यात् । पुरुषव्याघ्रः, श्वसिंही । साम्यानुक्ताविति किम् ? पुरुषव्याघ्रः शूर इति मा भूत् ॥१०२॥ पूर्वा-ऽपर-प्रथम-चरम-जघन्य-समान-मध्य-मध्यम-वीरम्
३१1१०३॥ वि.५.६ एतान्येकानि परेण नाम्ना ‘समासस्तत्पुरुषः कर्मधारयश्च' स्युः । पूर्वपुरुषः, अपरपुरुषः, प्रथमपुरुषः, चरमपुरुषः, जघन्यपुरुषः, समानपुरुषः, मध्यपुरुषः, मध्यमपुरुषः, वीरपुरुषः ॥१०३॥
श्रेण्यादि कृतायैश्च्यर्थे ।३।१।१०४॥ श्रेण्याघेकार्य कृताद्यैः सह व्यर्थे गम्ये 'समासस्तत्पुरुषः कर्मधारयश्च' स्यात् । श्रेणिकृताः, ऊककृताः । च्यर्थ इति किम् ? श्रेणयः कृताः किञ्चित् ॥१०४॥
तं नजादिभिन्नैः ।३।११०५॥ वि.3.s. तान्तमेकार्य नप्रकारैरेव यानि भिन्नानि तैः सह 'समासस्तत्पुरुषः कर्मधारयश्च' स्यात् । कृताकृतम्, पीताऽवपीतम् । क्तमिति किम् ? कर्त्तव्यमकर्तव्यं च । नादिमिन्नैरिति किम् ? कृतं प्रकृतम्, कृतं चाऽविहितं च ॥१०५॥
सेनाऽनिटा ।३.१1१०६॥ 3.5 'सेट् क्तान्तं नादिभिनेनाऽनिटा सह न समस्यते' । क्लिशितमलिष्टम्, शितमशातम् । सेडिति किम् ? कृताकृतम् । अनिटेति किम् ? अशितानशितम् ॥१०६॥
सन्महत्परमोत्तमोत्कृष्टं पूजायाम् ।३।१।१०७॥ वि. ५.३ एतान्येकानि पूजायां गम्यमानायां पूज्यवचनैः सह 'समासस्तत्पुरुषः

Page #138

१३०
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम् ॥
-
कर्मधारयश्च' स्यात् । सत्पुरुषः, महापुरुषः, परमपुरुषः, उत्तमपुरुषः, उत्कृष्टपुरुषः । पूजायामिति किम् ? सन् घटोऽस्तीत्यर्थः ॥१०७॥
वृन्दारक-नाग-कुरैः ।३।१।१०८॥ पूजायां गम्यायामेभिः सह पूज्यवाच्येकार्थम् 'समासस्तत्पुरुषः, कर्मधारयश्च' स्यात् । गोवृन्दारकः, गोनागः, गोकुञ्जरः । पूजायामिति किम् ? सुसीमो नागः ॥१०८॥
कतर-कतमौ जातिप्रश्ने ।३.१११०९॥ एतावेकार्थी जातिप्रश्ने गम्ये जात्यर्थेन नाम्ना 'समासस्तत्पुरुषः कर्मधारयश्च' स्यात् । कतरकठः, कतमगार्यः । जातिप्रश्न इति किम् ? कतरः शुकः, कतमो गन्ता ॥१०९॥
किं क्षेपे ।३।१।११०॥ निन्दायां गम्यमानायां किमित्येकार्य कुत्स्यवाचिना “समासस्तत्पुरुषः कर्मधारयश्च' स्यात् । किंराजा, किंगौः । क्षेप इति किम् ? को राजा तत्र ॥११०॥ पोटा-युवति-स्तोक-कतिपय-गृष्टि-धेनु-वशा-वेहद्-बष्कयणीप्रवक्त-प्रोत्रिया-ऽध्यायक-धूर्त-प्रशंसास्टैातिः ।३।११११॥ पोटादिभिः प्रशंसास्टैश्च सह जातिवाच्येकार्थम् 'समासस्तत्पुरुषः कर्मधारयश्च' स्यात् । इभ्यपोटा, नागयुवतिः, अग्निस्तोकम्, दधिकतिपयम्, गोगृष्टिः, गोधेनुः, गोवशा, गोवेहत, गोवष्कयणी, कठप्रवक्ता, कम्श्रोत्रियः, कठाध्यायकः, मृगधूर्तः; गोमतल्लिका, गोप्रकाण्डम् ॥१११॥
चतुष्पाद गर्भिण्या ।३।१११२॥ चत्वारः पादा यस्या जातेस्तवाच्येकार्य गर्मिण्या 'समासस्तत्पुरुषः कर्म

Page #139

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
१३१
धारयश्च' स्यात् । गोगर्भिणी, महिषगर्भिणी । जातिरित्येव कालाक्षी गर्भिणी ॥ ११२ ॥
युवा खलति - पलित- जरद्-वलिनैः |३|१|११३॥ युवन्नित्येकार्थमेभिः 'समासस्तत्पुरुषः कर्मधारयश्च स्यात् । युवखलतिः, युवपलितः, युवजरन्, युववलिनः, युववलिना ॥११३॥
कृत्य - तुल्याऽऽख्यमजात्या | ३|१|११४ ॥
कृत्यान्तं तुल्यपर्यायं चैकार्थमजात्यर्थेन सह 'समासस्तत्पुरुषः कर्मधारयश्च' स्यात् । भोज्योष्णम्, स्तुत्यपटुःः तुल्यसन् सदृशमहान् । अजात्येति किम् ? भोज्य ओदनः ||११४ ||
कुमारः श्रमणादिना । ३।१।११५॥
कुमार इत्येकार्थ श्रमणादिना 'समासस्तत्पुरुषः कर्मधारयश्च' स्यात् । कुमार श्रमणा, कुमारप्रव्रजिता ॥ ११५ ॥ ઉપમાનાપમયमधुरध्यक्षक मध्यमपलोपी मयूरव्यंसकेत्यादयः |३|१|११६ ॥ अपधारण तालु एते 'तत्पुरुषसमासा निपात्यन्ते । मयूरव्यंसकः, कम्बोजमुण्डः; एहीडं कर्म, अश्नीतपिबता क्रिया, कुरुकटो वक्ता, गतप्रत्यागतम्, क्रयाक्रयिका, शाकपार्थिवः, त्रिभागः, सर्व श्वेतः ||११६ ॥
तरेतर
સમાર
चार्थे द्वन्द्वः सहोक्तौ । ३।१।११७॥ नाम नाम्ना सह 'सहोक्तिविषये चार्यवृत्तिः समासो द्वन्द्वः स्यात् । पुक्षन्यग्रोधी, वाक्त्वचम् । नाम नाम्नेत्यनुवृत्तावपि "लघ्वक्षरा० (३,१,१६० ) " - दिसूत्रे एकग्रहणाद् बहूनामपि - धवखदिरपलाशाः । चार्य इति किम् ? वीप्सासहोक्तौ मा भूत्- ग्रामो ग्रामो रमणीयः । सहोक्ताविति किम् ? पूक्षश्च न्यग्रोधश्च वीक्ष्यताम् ॥ ११७||
-

Page #140

१३२
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम् ॥ सभा समानामर्थेनैकः शेषः ।३।१११८॥ अर्थेन समानाम्- 'समानार्थानां सहोक्ती गम्यायामेकः शिष्यते' अर्यादन्ये निवर्तन्ते । वक्रश्च कुटिलश्च वक्री कुटिलौ वा । सितश्च शुकुश्च श्वेतश्च= सिताः शुक्लाः श्वेता वा । अर्थेन समानामिति किम् ? पक्षन्यग्रोधौ । सहोक्तावित्येव – वक्रश्च कुटिलश्च दृश्यः ॥११८॥
स्यादावसंख्येयः ।३।११११९॥ सर्वस्मिन् स्यादौ विभक्तौ समानाम्- 'तुल्यरूपाणां सहोक्तावेकः शिष्यते, न तु संख्येयवाची' । अक्षश्च शकटस्य, अक्षश्च देवनः, अक्षश्च बिभीतकः= अक्षाः । स्यादाविति किम् ? माता च जननी, माता च धान्यस्य मातृमातारौ । असंख्येय इति किम् ? एकश्चैकश्च ॥११९॥
त्यदादिः ।३.१1१२०॥ त्यदाद्यैरन्येन च सहोक्ती 'त्यदादिरेवैकः शिष्यते' । स च चैत्रश्च-तौ, स च यश्च-यौ, अहं च स च त्वं च-वयम् ॥१२०॥
भ्रातृ-पुत्राः स्वस-दुहितृभिः ।३।१।१२१॥ 'स्वनर्थेन सहोक्तौ भ्रात्रों, दुहित्रर्थेन च पुत्रार्थ एकः शिष्यते' । भ्राता च स्वसा चभ्रातरौ, पुत्रश्च दुहिता च-पुत्रौ ॥१२१॥
पिता मात्रा वा ।३।१११२२॥ मातृशब्देन सहोक्ती पितृशब्द एको वा शिष्यते' । पिता च माता च-पितरौ, मातापितरौ ॥१२२॥
"श्वशुरः श्वश्रूभ्यां वा ।३।१।१२३॥ श्वश्रूशब्देन सहोक्ती 'श्वशुर एको वा शिष्यते' । श्वशुरौ, श्वश्रूश्वशुरौ ॥१२३॥

Page #141

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम् वृद्धो यूना तन्मात्रभेदे | ३|१|१२४॥
यूना सहोक्तौ 'वृद्धवाच्येकः शिष्यते तन्मात्रभेदे'- न चेत् प्रकृतिभेदोऽर्थभेदो वाऽन्यः स्यात् । गार्ग्यश्च गार्ग्यायणश्च = गायौं । वृद्ध इति किम् ? गर्गगार्ग्यायणौ । यूनेति किम् ? गार्ग्यगर्गौ । तन्मात्रभेद इति किम् ? गार्ग्यवात्स्यायनी ॥ १२४॥
१३३
स्त्री पुंवच |३|१|१२५ ॥
'वृद्धस्त्रीवाची यूना सहोक्तौ एकः शिष्यते, पुल्लिङ्गश्चायं तन्मात्रभेदे' | गार्गी च गार्ग्यायणश्च = गार्ग्य, गार्गी च गार्ग्यायणी च = गर्गान् ||१२५॥ पुरुषः स्त्रिया | ३|१|१२६॥
पुरुषशब्दः प्राणिनि पुंसि रूढः, स्त्रीवाचिना सहोक्ती 'पुरुष एकः शिष्यते' स्त्रीपुरुषमात्रभेदश्चेत् । ब्राह्मणश्च ब्राह्मणी च = ब्राह्मणौ । पुरुष इति किम् ? तीरं नदनदीपतेः । तन्मात्रभेद इत्येव - स्त्रीपुंसौ ॥ १२६ ॥
ग्राम्याऽशिशुद्विशफसंघे स्त्री प्रायः | ३|१|१२७ ॥
ग्राम्या अशिशवो ये द्विशफा - द्विखुरा अर्थात् पशवस्तेषां संघे स्त्रीपुरुषसहोक्तौ 'प्रायः स्त्रीवाच्येकः शिष्यते' स्त्रीपुरुषमात्रभेदश्चेत् । गावश्च स्त्रियः गावश्च नराः-इमा गावः । ग्राम्येति किम् ? रुरवश्चेमे रुरवश्चेमाः = इमे रुरवः । अशिश्विति किम् ? बर्कर्यश्च बर्कराश्च = बर्कराः । द्विशफेति किम् ? गर्दभाश्च गर्दभ्यश्च = गर्दभाः । संघ इति किम् ? गौश्चायं गौश्चेयम् - इमौ गावौ । प्राय इति किम् ? उष्ट्र्यश्च उष्ट्राश्च = उष्ट्राः ॥१२७|| कीबमन्येनैकं च वा | ३|१|१२८॥
शेष
क्लीबम्- 'नपुंसकम्, अन्येना-ऽक्कीबेन सहोक्तावेकं शिष्यते, कीबाऽकीबमात्रभेदे, तच्च शिष्यमाणमेकमेकार्थं वा स्यात् । शुकुं च शुकश्च - शुकं शुके वा । शुक्लं च शुकश्च शुक्रा च शुक्लं शुक्लानि वा । अन्येनेति किम् ? शुकं

Page #142

१३४
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम् ॥ च शुक् च-शुक्के । तन्मात्रभेद इत्येव- हिमहिमान्यौ ॥१२८॥
६ पुष्यार्थाद् भे पुनर्वसुः ।३।१।१२९॥ 'पुष्यानिक्षत्रवृत्तेः परो नक्षत्रवृत्तिः पुनर्वसुः सहोक्तौ व्यर्थः सन् एकार्थः' स्यात् । उदितौ पुष्यपुनर्वसू, उदितौ तिष्यपुनर्वसू । पुष्यादिति किम् ? आर्द्रापुनर्वसवः । पुनर्वसुरिति किम् ? पुष्यमघाः । म इति किम् ? तिष्य
वो बालाः ॥१२सात किम् ? पुष्यवसू । पुष्पादित
विरोधिनामद्रव्याणां नवा द्वन्दः स्वैः ।३।११३०॥ द्रव्यम्- गुणाधाश्रयः, “विरोधिवाचिनाम् अतदाश्रयवृत्तीनां द्वन्द्वो वैकार्थः स्यात्, स्वैः- सजातीयैरेवाऽऽरब्धश्चेत्' । सुखदुःखम् , सुखदुःखे; लामालाभम्, लाभालाभौ । विरोधिनामिति किम् ? कामक्रोधी । अद्रव्याणामिति किम् ? शीतोष्णे जले । स्वैरिति किम् ? बुद्धिसुखदुःखानि ॥१३०॥
अश्ववडव- पूर्वापरा-ऽधरोत्तराः ।३।११३१॥ “एते त्रयोऽपि द्वन्द्वा एकार्या वा स्युः, स्वैश्चेत् । अश्ववडवम्, अश्ववडवी; पूर्वापरम्, पूर्वापरे; अधरोत्तरम्, अधरोत्तरे ॥१३॥
- पशु-व्यन्जनानाम् ।३।१।१३२॥ पशूनां व्यजनानां च 'स्वैर्द्वन्द्व एकार्यो वा' स्यात् । गोमहिषम्, गोमहिषा; दधिघृतम्; दधिघृते ॥१३२॥
तरु-तृण-धान्य-मृग-पक्षिणां बहुत्वे ।३।१।१३३॥ एतद्वाचिनां बहानां प्रत्येकम् 'स्वैर्द्वन्द्व एकार्थो वा' स्यात् । पक्षन्यग्रोधम्, पक्षन्यग्रोधाः; कुशकाशम्, कुशकाशाः; तिलमाषम्, तिलमाषाः; ऋश्यणम्, ऋश्यणाः; हंसचक्रवाकम्, हंसचक्रवाकाः ॥१३३॥
- सेनाङ्ग-क्षुद्रजन्तूनाम् ।३।१।१३४॥

Page #143

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
१३५ सेनाङ्गानां सुद्रजन्तूनां च बहानाम् 'स्वैर्द्वन्द्व एकार्यों नित्यम्' स्यात् । अश्वरयम्, यूकालिक्षम् ॥१३४॥
A फलस्य जातौ ३११११३५॥ फलवाचिनां बहानां जाती ‘स्वर्द्वन्द्व एकार्थो नित्यम् स्यात् । बदरामलकम् । जाताविति किम् ? एतानि बदरामलकानि सन्ति ॥१३५॥
. अप्राणि-पश्चादेः ।३।११३६॥ प्राणिभ्यः पश्वादिसूत्रोक्तेभ्यश्च येऽन्यद्रव्यवाचिनस्तेषां जात्यानाम् 'स्वैर्द्वन्द्व एकार्थः' स्यात् । आराशस्त्रि । जातावित्येव - सह्यविन्ध्यौ । प्राण्यादिवर्जनं किम् ? ब्राह्मणक्षत्रियविट्शूद्राः, ब्राह्मणक्षत्रियविट्शूद्रम; गोमहिषौ, गोमहिषम् पक्षन्यग्रोधी, पक्षन्यग्रोधम्; अश्वरयौ, अश्वरयम्; बदरामलके, बदरामलकम् ॥१३६।।
प्राणि-तूर्याङ्गाणाम् ॥३।१।१३७॥ प्राणितूर्ययोरङ्गानाम् 'स्वैर्द्वन्द्व एकार्थः' स्यात् । कर्णनासिकम्, मार्दगिकपाणविकम् । स्वैरित्येव- पाणिगृधौ ।।१३७॥
• चरणस्य स्पेणोऽयतन्यामनुवादे ।३।११३८॥ चरणाः कठादयः, तद्वाचिनामधतन्यां यो स्थणी तयोः कर्तृत्वेन सम्बन्धिनाम् 'स्पैर्द्वन्द्वोऽनुवादविषये एकार्थः' स्यात् । प्रत्यष्ठात् कठकालापम्, उदगात् कठकौथुमम् । अनुवाद इति किम् ? उदगुः कठकालापाः – अप्र- सिद्धं कथयन्ति ॥१३८॥
13 अकीबेऽध्वर्युक्रतोः ।३।१।१३९॥ अध्वर्युः- यजुर्वेदः, तद्विहितक्रतुवाचिनाम् 'स्वैर्द्वन्द्व एकार्थः स्यात्, न चेदेते कीबवृत्तयः' । अर्काश्वमेधम् । अक्लीव इति किम् ? गवामयनादि
__06.a.

Page #144

3.B
އ
१३६
श्रीसिद्धहेमचन्द्र शब्दानुशासनम् ॥
त्यानामयने । अध्वर्व्विति किम् ? इषुवज्रौ । क्रतोरिति किम् ? दर्शपीर्ण
मासौ ॥१३९॥
81.21
3.2.
A. निकटपाठस्य | ३|१|१४० ॥
निकटः पाठो येषामध्येतॄणां तेषाम् ' स्वैर्द्वन्द्व एकार्थः ' स्यात् । पदकक्रमकम् ॥१४०॥
ॐ नित्यवैरस्य । ३।१।१४१॥
नित्यं जातिनिबद्धं वैरं येषां तेषाम् ' स्वैर्द्वन्द्व एकार्थः ' स्यात् । अहिनकुलम् । नित्यवैरस्येति किम् ? देवासुराः, देवासुरम् ॥ १४१ ॥
स.इ नदी-देश- पुरां विलिङ्गानाम् | ३|१|१४२ ॥
एषां विविधलिङ्गानाम् 'स्वैर्द्वन्द्व एकार्थः' स्यात् । गङ्गाशोणम्, कुरुकुरुक्षेत्रं, मथुरापाटलिपुत्रम् । विलिङ्गानामिति किम् ? गङ्गायमुने ॥ १४२ ॥
39.2
पात्र्यशूद्रस्य | ३|१|१४३॥
स.अ
पात्रार्ह - शूद्रवाचिनाम् ' स्वैर्द्वन्द्व एकार्थः ' स्यात् । तक्षायस्कारम् । पात्र्येति किम् ? जनङ्गमबुक्कसाः || १४३ ||
स.अ. गवाश्वादिः | ३|१|१४४ ॥
'अयं द्वन्द्व एकार्थः ' स्यात् । गवाश्वम्, गवाविकम् ||१४४ || ॐ न दधिपय-आदिः | ३|१|१४५ ॥
9
'दधिपय आद्यो द्वन्द्व एकार्थो न स्यात् । दधिपयसी, सर्पिर्मधुनी ॥१४५॥ संख्याने | ३|१|१४६॥
8.3
वर्तिपदार्थानां गणने गम्ये 'द्वन्द्व एकार्थो न' स्यात् । दश गोमहिषाः, बहवः पाणिपादाः || १४६ ॥
वाऽन्तिके |३|१|१४७॥

Page #145

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
१३७ वर्तिपदार्थानां संख्यानस्य समीपे गम्ये 'द्वन्द्व एकार्थो वा' स्यात् । उपदशं गोमहिषम्, उपदशा गोमहिषाः ॥१४७।। स.. .
'प्रथमोक्तं प्राक् ।३।१।१४८॥ (Yuv sv19914 नो अत्र ‘समासप्रकरणे प्रथमान्तेन यनिर्दिष्टं तत् प्राक्' स्यात् । आसन्नदशाः, सप्तगङ्गम् ॥१४८॥
राजदन्ताऽऽदिषु ।३।११४९॥ 'एतेषु समासेष्वप्राप्तप्रागनिपातं प्राक् स्यात् । राजदन्तः, लिप्तवासितम् ।।१४९॥
विशेषण-सर्वादि-संख्यं बहुव्रीहौ ।३।१११५०॥ नली. 'विशेषणं सर्वादि संख्यावाचि च बहुव्रीही प्राक्' स्यात् । चित्रगुः, सर्वशुक्लः, द्विकृष्णः ॥१५०॥
ताः ।३.१1१५१॥ 'क्तान्तं सर्वं बहुव्रीही प्राक् स्यात् । कृतकटः ॥१५१॥
जाति-काल-सुखादेर्नवा ।३।१११५२॥ जातेः कालात् सुखादिभ्यश्च 'बहुव्रीहौ क्तान्तं वा प्राक्' स्यात् । शाङ्गरजग्धी, जग्धशारा; मासजाता, जातमासा; सुखजाता, जातसुखा; दुःखहीना, हीनदुःखा ॥१५२॥
आहिताग्न्यादिषु ।३।१।१५३॥ 'एषु बहुव्रीहिषु क्तान्तं वा प्राक् स्यात् । आहिताग्निः, अग्न्याहितः; जातदन्तः, दन्तजातः ॥१५३॥
प्रहरणात् ।३।११५४॥ प्रहरणार्थात् 'तान्तं बहुव्रीही वा प्राक्' स्यात् । उद्यतासिः, अस्युद्यतः ।।१५४॥
न सप्तमीन्दादिभ्यश्च ।३।१।१५५॥

Page #146

१३८
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम् ॥ इन्द्वादेः प्रहरणार्याच 'प्राक् सप्तम्यन्तं बहुव्रीही न' स्यात् । इन्दुमौलिः, पद्मनाभः, असिपाणिः ॥१५५॥
गड़वादिभ्यः ।३।११५६॥ गड्वादिभ्यो 'बहुव्रीही सप्तम्यन्तं प्राग् वा' स्यात् । कण्ठेगडुः, गडुकण्ठः; मध्येगुरुः, गुरुमध्यः ॥१५६॥
प्रियः ।३।११५७॥ अयम् 'बहुव्रीही प्राग् वा' स्यात् । प्रियगुडः, गुडप्रियः ॥१५७॥
कडारादयः कर्मधारये ।३।११५८॥ धास्थ 'एते कर्मधारये प्राग् वा' स्युः । कडारजैमिनिः, जैमिनिकडारः; काणद्रोणः, द्रोणकाणः ||१५८॥
धर्मार्थादिषु द्वन्दे ।३।११५९॥ बन्द 'एषु द्वन्द्वेष्वप्राप्तप्राक्त्वं वा प्राक्' स्यात् । धार्थी, अर्थधर्मी; शब्दार्थी, अर्थशब्दौ ॥१५९॥ लवक्षरा-ऽसखीदुत्- स्वरायदल्पस्वरा-ऽर्यमेकम्
३191१६०॥ 'लघ्वक्षरं सखिवर्जेदुदन्तं स्वराधकारान्तमल्पस्वरं पूज्यवाचि चैकं द्वन्द्वे प्राक्' स्यात् । शरशीयम्, अग्नीषोमी, वायुतोयम् । असखीति किम् ? सुतसखायौ । अस्त्रशस्त्रम्, पक्षन्यग्रोधौ, श्रद्धामेधे । लघ्वादीति किम् ? कुक्कुटमयूरी, मयूरकुक्कुटी । एकमिति किम् ? शादुन्दुभिवीणाः । द्वन्द्व इत्येव विस्पष्टपटुः ।।१६०॥
मास-वर्ण-भ्रात्रऽनुपूर्वम् ।३।१।१६१॥ एतद्वाचि 'द्वन्द्वेऽनुपूर्व प्राक्' स्यात् । फाल्गुनचैत्री, ब्राह्मणक्षत्रियौ,

Page #147

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
१३९ ब्राह्मणक्षत्रियविशः, बलदेववासुदेवौ ॥१६१॥
भर्तुतुल्यस्वरम् ।३।१।१६२॥ 'नक्षत्रतुवाचि तुल्यस्वरं द्वन्द्वेऽनुपूर्व प्राक्' स्यात् । अश्विनीभरणीकृत्तिकाः, हेमन्तशिशिरवसन्ताः । तुल्यस्वरमिति किम् ? आर्द्रामृगशिरसी, ग्रीष्मवसन्तौ ।।१६२॥
संख्या समासे ।३।१।१६३॥ 'समासमात्रे संख्यावाच्यनुपूर्व प्राक्' स्यात् । द्वित्राः, द्विशती, एकादशः ॥१६३॥ इत्याचार्यश्रीहेमचन्द्रविरचितायां सिद्धहेमचन्द्राभिधानस्वोपज्ञशब्दानुशासन
रघुवृत्तौ तृतीयस्याध्यायस्य प्रथमः पादः समासः ॥३१॥ असंरब्धा अपि चिरं दुःसहा वैरभूभृताम् । चण्डाश्चामुण्डराजस्य प्रतापशिखिनः कणाः ॥९॥
(द्वितीयः पादः) परस्परा-ऽन्योऽन्येतरेतरस्याम् स्यादेर्वाऽपुंसि ।३।२।१॥ "एषामपुंवृत्तीनां स्यादेराम् वा' स्यात् । इमे सख्यौ कुले वा परस्परां परस्परम्, अन्योऽन्यामन्योऽन्यम्, इतरेतरामितरेतरं भोजयतः । आभिः सखीभिः कुलैर्वा परस्परां परस्परेण, अन्योऽन्यामन्योऽन्येन, इतरेतरामितरेतरेण भोज्यते । अपुंसीति किम् ? इमे नराः परस्परं भोजयन्ति ॥१॥
अमव्ययीभावस्याऽतोऽपञ्चम्याः ।।२।२॥ 'अदन्तस्याव्ययीभावस्य स्यादरम् स्यात्, न तु पञ्चम्याः' । उपकुम्भमस्ति,

Page #148

१४०
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम् ॥ उपकुम्भं देहि । अव्ययीभावस्येति किम् ? प्रियोपकुम्भोऽयम् । अत इति किम् ? अधिस्त्रि । अपञ्चम्या इति किम् ? उपकुम्भात् ॥२॥
वा तृतीयायाः ॥२३॥ 'अदन्तस्याव्ययीभावस्य तृतीयाया अम् वा' स्यात् । किं न उपकुम्भम्, किं न उपकुम्भेन । अव्ययीभावस्येति किम् ? प्रियोपकुम्भेन ॥३॥
सप्तम्या वा ३२॥४॥ 'अदन्तस्याव्ययीभावस्य सप्तम्या अम् वा' स्यात् । उपकुम्भम्, उपकुम्भे निधेहि । अव्ययीभावस्येत्येव- प्रियोपकुम्भे ॥४॥
ऋद्ध-नदी-वंशस्य ३२।५॥ एतदन्तस्याऽव्ययीभावस्याऽदन्तस्य “सप्तम्या अम् नित्यम्' स्यात् । सुमगधम्, उन्मत्तगङ्गम्, एकविंशतिभारद्वाजं वसति ॥५॥
अनतो लुप् ।३।२।६॥ 'अदन्तवर्जस्याऽव्ययीभावस्य स्यादेर्लुप्' स्यात् । उपवधु, उपकर्तृ । अनत इति किम् ? उपकुम्मात् । अव्ययीभावस्येत्येव- प्रियोपवधुः ॥६॥
अव्ययस्य ।३॥२७॥ 'अव्ययस्य स्यादे प्' स्यात् । स्वः, प्रातः । अव्ययस्येति किम् ? अत्युचैसः ॥७॥
ऐकार्थे ।३।२८॥ 'ऐकार्यम्- ऐकपद्यं तनिमित्तस्य स्यादेर्लुप्' स्यात् । चित्रगुः, पुत्रीयति,
औपगवः । अत एव लुविधानाद् "नाम नाम्ना० (३, १, १८)" इत्युक्तावपि स्याघन्तानां समासः स्यात् । ऐकार्य इति किम् ? चित्रा गावो यस्येत्यादिवाक्ये मा भूत् ॥८॥

Page #149

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशन्दानुशासनम् ___१४१
१४१ न नाम्येकस्वरात खित्युत्तरपदेऽमः ।३।२।९॥ समासारम्भकमन्त्यं पदम्-उत्तरपदम्, तस्मिन् खित्प्रत्ययान्ते उत्तरपदे परे 'नाम्यन्तादेकस्वरात् पूर्वपदात् परस्याऽमो लुब् न' स्यात् । स्त्रियंमन्यः, नावंमन्यः । नामीति किम् ? ममन्यः । एकस्वरादिति किम् ? वधुंमन्या । खितीति किम् ? स्त्रीमानी ॥९॥
असत्वे उसेः ३३२॥१०॥ 'असत्वे विहितस्य उसेरुत्तरपदे परे लुब् न' स्यात् । स्तोकान्मुक्तः । असत्त्व इति किम् ? स्तोकभयम् । उत्तरपद इत्येव- निःस्तोकः ॥१०॥
ब्राह्मणाच्छंसी ।३।२१११॥ अत्र समासे 'उसेटुबमावो निपात्यते' । ब्राह्मणाच्छंसिनौ । निपातनाद् ऋत्विविशेषादन्यत्र लुबेव - ब्राह्मणशंसिनी स्त्री ॥११॥
ओजो-ऽजः-सहो-ऽम्भस्-तमस्-तपसष्टः ।३।२।१२॥ एभ्यः परस्य 'टावचनस्योत्तरपदे परे लुब् न' स्यात् । ओजसाकृतम्, अअसाकृतम्, सहसाकृतम्, अम्भसाकृतम्, तमसाकृतम्, तपसाकृतम् । ट इति किम् ? ओजोमावः ॥१२॥
पुंजनुषोऽनुजा-ऽन्ये ।३।२।१३॥ पुम्-जनुभ्यां परस्य 'टो यथासंख्यमनुजेऽन्धे चोत्तरपदे लुब् न' स्यात् । पुंसाऽनुजः, जनुषाऽन्धः । ट इत्येव- पुमनुजा ॥१३॥
आत्मनः पूरणे ।३।२।१४॥ अस्मात् परस्य 'टः पूरणप्रत्ययान्ते उत्तरपदे लुब् न' स्यात् । आत्मनाद्वितीयः, आत्मनाषष्ठः ॥१४॥
मनसचाऽऽज्ञायिनि ।३।२।१५॥

Page #150

१४२
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम् ॥
मनस आत्मनश्च परस्य 'ट आज्ञायिन्युत्तरपदे लुब् न' स्यात् । मनसाSऽज्ञायी, आत्मनाऽऽज्ञायी ||१५||
नाम्नि |३|२|१६ ॥
मनसः परस्य 'टः संज्ञाविषये उत्तरपदे परे लुब् न' स्यात् । मनसादेवी । नाम्नीति किम् ? मनोदत्ता कन्या ॥१६॥ परा - SSत्मभ्यां डे: ।३।२।१७॥
आभ्यां परस्य 'डेवचनस्योत्तरपदे परे नाम्नि लुब् न' स्यात् । परस्मैपदम् आत्मनेपदम् । नाम्नीत्येव परहितम् ||१७||
अद्-व्यञ्जनात् सप्तम्या बहुलम् |३|२|१८ ॥ अदन्ताद् व्यञ्जनान्ताच्च परस्याः 'सप्तम्या बहुलं नाम्नि लुब् न' स्यात् । अरण्येतिलकाः, युधिष्ठिरः । अद्व्यञ्जनादिति किम् ? भूमिपाशः । नाम्नीत्येव - तीर्थकाकः ||१८||
प्राक्कारस्य व्यञ्जने ॥३।२।१९ ॥
राजलभ्यो रक्षानिर्वेशः कारः । प्राचां देशे यः कारः तस्य संज्ञायां गम्यमानायामद्व्यञ्जनात् परस्याः 'सप्तम्या व्यञ्जनादावुत्तरपदे लुब् न' स्यात् । मुकुटेकार्षापणः, समिधिमाषकः । प्रागिति किम् ? यूथपशुः - उदीचा - मयं न प्राचाम् । कार इति किम् ? अभ्यर्हितपशुः । व्यञ्जन इति किम् ? अविकटोरणः ॥१९॥
तत्पुरुषे कृति | ३|२|२०॥
अद्व्यञ्जनात् परस्याः 'सप्तम्याः कृदन्ते उत्तरपदे तत्पुरुषे लुब् न' स्यात् । स्तम्बेरमः, भस्मनिहुतम् । तत्पुरुष इति किम् ? धन्वकारकः । अयञ्जनादित्येव - कुरुचरः ॥२०॥
मध्याऽन्ताद् गुरौ । ३।२।२१॥

Page #151

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
१४३ आभ्यां परस्याः ‘सप्तम्या गुरावुत्तरपदे लुब् न' स्यात् । मध्येगुरुः, अन्तेगुरुः ॥२१॥
अमूर्द्ध-मस्तकात स्वाङ्गादकामे ।।२।२२॥ मूर्द्धमस्तकवर्जात् स्वागचाचिनोऽद्व्यञ्जनात् परस्याः ‘सप्तम्याः कामवर्षे उत्तरपदे लुब् न' स्यात् । कण्ठेकालः । अमूर्द्धमस्तकादिति किम् ? मूशिखः, मस्तकशिखः । अकाम इति किम् ? मुखकामः ॥२२॥
बन्ये घनि नवा ॥२॥२३॥ बन्धे घअन्ते उत्तरपदे अद्व्यञ्जनात् परस्याः 'सप्तम्या लुब् वा न' स्यात् । हस्तेबन्धः, हस्तबन्धः; चक्रेबन्धः चक्रबन्धः । घनिति किम् ? अजन्ते - हस्तबन्धः ॥२३॥
कालात् तन-तर-तम-काले ।३।२।२४॥ अद्व्यजनान्तात् कालवाचिनः परस्याः 'सप्तम्यास्तनादिप्रत्ययेषु काले चोत्तरपदे वा लुब् न' स्यात् । पूर्वाह्नेतनः, पूर्वाह्नतनः, पूर्वाहेतराम, पूर्वाहतरे; पूर्वाहेतमाम्, पूर्वाहतमे; पूर्वाहेकाले पूर्वाहकाले । कालादिति किम् । शुक्तरे, शुकृतमे । अयानादित्येव – रात्रितरायाम् ॥२४॥
शय-वासि-वासेष्वकालात् ।३।२।२५॥ अकालवाचिनोऽद्व्यञ्जनात् परस्याः ‘सप्तम्या एकूतरपदेषु लुब् वा न' स्यात् । विलेशयः, बिलशयः; वनेवासी, वनवासी; ग्रामेवासः, ग्रामवासः । अकालादिति किम् ? पूर्वाहशयः ॥२५॥
वर्ष-क्षर-वरा-उप-सरः-शरोरोमनसो जे ॥२॥२६॥ एभ्यः परस्याः 'सप्तम्या जे उत्तरपदे लुब् वा न' स्यात् । वर्षेजः, वर्षजः; क्षरेजः, क्षरजः; वरेजः, वरजः; अप्सुजम्, अब्जम्; सरसिजम्, सरोजम्;

Page #152

१४४
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम् ॥ शरेजः, शरजः; उरसिजः, उरोजः; मनसिजः, मनोजः ॥२६॥
-प्रावृड्-वर्षा-शरत्-कालात् ॥३॥२॥२७॥ एभ्यः परस्याः ‘सप्तम्या जे उत्तरपदे लुब् न' स्यात् । दिविजः, प्रावृषिजः, वर्षासुजः, शरदिजः, कालेजः ॥२७॥
अपो य-योनि-मति-चरे ।३।२।२८॥ अपः परस्याः ‘सप्तम्या ये प्रत्यये योन्यादौ चोत्तरपदे लुब् न' स्यात् । अप्सव्यः; अप्सुयोनिः, अप्सुमतिः, अप्सुचरः ॥२८॥
नेन-सिद्ध-स्थे ।३।२।२९॥ 'इन्प्रत्ययान्ते सिद्ध-स्थयोश्चोत्तरपदयोर्न लुब् न' स्यात्, भवत्येवेत्यर्थः । स्थण्डिलवर्ती, साङ्काश्यसिद्धः, समस्थः ॥२९॥
__षष्ठ्याः क्षेपे ।३।२।३०॥ उत्तरपदे परे क्षेपे गम्ये 'षष्ठ्या लुब् न' स्यात् । चौरस्यकुलम् ॥३०॥
पुत्रे वा ॥३॥२॥३१॥ पुत्रे उत्तरपदे क्षेपे 'षष्ट्या लुब् वा न' स्यात् । दास्याःपुत्रः, दासीपुत्रः ॥३१॥
पश्यद्-वाग्-दिशो हर-युक्ति-दण्डे ३३२॥३२॥ एभ्यः परस्याः 'षड्या यथासंख्यं हरादावुत्तरपदे लुब् न' स्यात् । पश्यतोहरः, वाचोयुक्तिः, दिशोदण्डः ॥३२॥
अदसोऽकजायनणोः ।३।२॥३३॥ 'अदसः परस्याः षठ्या अकविषये उत्तरपदे आयनणि च परे लुब् न' स्यात् । आमुष्यपुत्रिका, आमुष्यायणः ॥३३॥
देवानांप्रियः ।३।२॥३४॥

Page #153

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
१४५
अत्र 'षष्ट्या लुब् न' स्यात् । देवानांप्रियः ॥३४।।
शेप-पुच्छ-लागूलेषु नाम्नि शुनः ।३।२।३५॥ शुनः परस्याः 'षष्ठ्याः शेपादावुत्तरपदे संज्ञायां लुब् न' स्यात् । शुनःशेपः, शुनःपुच्छः, शुनोलाशूलः ॥३५॥
वाचस्पति-वास्तोष्पति-दिवस्पति-दिवोदासम् ॥३२॥३६॥ 'एते समासाः षष्ठ्यलुपि निपात्यन्ते नाम्नि' । वाचस्पतिः, वास्तोष्पतिः, दिवस्पतिः, दिवोदासः ॥३६।।
ऋतां विद्या-योनिसम्बन्थे ।३।२।३७॥ UR 'ऋदन्तानां विद्यया योन्या वा कृते सम्बन्धे हेतौ सति प्रवृत्तानां षष्ठ्यास्तत्रैव हेतौ सति प्रवृत्ते उत्तरपदे लुब् न स्यात् । होतुःपुत्रः, पितुःपुत्रः, पितुरन्तेवासी । ऋतामिति किम् ? आचार्यपुत्रः । विद्यायोनिसम्बन्ध इति किम् ? भर्तृगृहम् ॥३७॥
स्वसृ-पत्योर्वा ॥२॥३८॥ ५. 'विद्यायोनिसम्बन्धनिमित्तानाम् ऋदन्तानां षष्ठ्याः स्वसृपत्योरुत्तरपदयोयोनिसम्बन्धनिमित्तयोर्छन् वा न' स्यात् । होतुःस्वसा, होतृस्वसा; स्वसुःपतिः, स्वसृपतिः । विद्यायोनिसम्बन्ध इत्येव- भर्तृस्वसा, होतृपतिः ॥३८॥
आ द्वन्द्वे ३३२॥३९॥ . 'विद्यायोनिसम्बन्धनिमित्तानाम् ऋदन्तानां यो द्वन्द्वस्तस्मिन् सत्युत्तरपदे पूर्वपदस्याऽऽत्' स्यात् । होतापोतारी, मातापितरौ । ऋतामित्येव- गुरुशिष्यो । विद्यायोनिसम्बन्ध इत्येव- कर्तृकारयितारौ ॥३९॥
पुत्रे ३२२४०॥ . . 'पुत्रे उत्तरपदे विद्यायोनिसम्बन्धनिमित्तानाम् ऋदन्तानां द्वन्द्वे आः'

Page #154

१४६
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम् ॥
स्यात् । मातापुत्री, होतापुत्री ॥४०॥
इ... वेदसहश्रुताऽवायुदेवतानाम् ।३।२।४१॥ “एषां द्वन्द्वे पूर्वपदस्योत्तरपदे आः' स्यात् । इन्द्रासोमौ । वेदेति किम् ? ब्रह्मप्रजापती । सहेति किम् ? विष्णुशक्रौ । श्रुतेति किम् ? चन्द्रसूर्यो । वायुवर्जनं किम् ? वाय्वग्नी । देवतानामिति किम् ? यूपचषालौ ॥४१॥
७. ईः षोम-वरुणेऽग्नेः ।३।२।४२॥ 'वेदसहश्रुताऽवायुदेवतानां द्वन्द्वे षोमे वरुणे चोत्तरपदेऽग्नेरीः' स्यात्, षोमेति निर्देशाद् ईयोगे षत्वं च । अग्नीषोमी, अग्नीवरुणौ । देवताद्वन्द्व इत्येवअग्निसोमी बटू ॥४२॥
७.६ इवृद्धिमत्यविष्णौ ।३।२।४३॥ 'विष्णुवर्षे वृद्धिमत्युत्तरपदे देवताद्वन्द्वे अग्नेरिः' स्यात् । आग्निवारुणीमनड्वाहीमालमेत । वृद्धिमतीति किम् ? अग्नीवरुणौ । अविष्णाविति किम् ? आग्नावैष्णवं चरुं निर्वपेत् ॥४३॥
दिवो द्यावा ।३।२।४४॥ 'देवताद्वन्द्वे दिव उत्तरपदे घावेति' स्यात् । घावाभूमी ॥४४॥
दिवस-दिवः पृथिव्यां वा ॥२॥४५॥ 'देवताद्वन्द्वे . दिवः पृथिव्यामुत्तरपदे एतौ वा' स्याताम् । दिवस्पृथिव्यौ, दिवःपृथिव्या, पावापृथिव्यौ ॥४५॥
उषासोषसः ३२४६ देवताद्वन्द्वे 'उपस उत्तरपदे उषासा' स्यात् । उषासासूर्यम् ॥४६॥
मातरपितरं वा ।।२।४७॥ 'मातृपित्रोः पूर्वोत्तरपदयोर्द्वन्द्वे ऋतोऽरो वा निपात्यते । मातरपितरयोः, मातापित्रोः ॥४७॥

Page #155

श्रीसिदहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
१४७
वर्चस्कादिष्ववस्करादयः ।३।२।४८॥ 'एष्वर्थेष्वेते कृतशषसाधुत्तरपदाः साधवः' स्युः । अवस्करोऽनमलम्, अवकरोऽन्यः; अपस्करो रथाङ्गम्, अपकरोऽन्यः ॥४८॥
परतः स्त्री पुम्वत् स्त्र्येकार्थेऽनूडू ।३।२।४९॥ परतः- विशेष्यवशात् स्त्रीलिङ्गः स्त्रीवृत्तावेकार्थे उत्तरपदे 'पुम्वत्' स्यात्, न तूङन्तः । दर्शनीयभार्यः । परत इति किम् ? द्रोणीभार्यः । स्त्रीति किम् ? खलपुदृष्टिः । स्त्र्येकार्य इति किम् ? गृहिणीनेत्रः, कल्याणीमाता । अनूङिति किम् ? करभोरुमार्यः ॥४९॥
क्यङ्-मानि-पित्तद्धिते ।३।२।५०॥ क्यङि मानिनि चोत्तरपदे पित्तद्धिते च परतः स्त्रीलिङ्गोऽनू 'पुम्वत्' स्यात् ।
उपचार श्येतायते, दर्शनीयमानी अयमस्याः; अजध्यं यूथम् ॥५०॥
जातिश्च णि-तद्धितय-स्वरे ।३।२॥५१॥ अन्या परतः स्त्री जातिश्च णौ प्रत्यये यादौ स्वरादौ च तद्धिते विषयभूते 'पुम्वत्' स्याद्, अनूङ् । पटयति, एत्यः, भावत्कम् । जाति - दारयः, गार्यः । तद्धितेति किम् ? हस्तिनीयति, हस्तिन्यः ॥५१॥
एयेऽग्नायी ।३।२५२॥ एयप्रत्ययेऽग्नाय्येव परतः स्त्री 'पुम्वत्' स्यात् । आग्नेयः । पूर्वेण सिद्ध नियमार्थमिदम् । श्यैनेयः ॥५२॥
नाऽप्-प्रियाऽऽदौ ।३।२।५३॥ अप्प्रत्ययान्ते स्त्र्येकार्थे उत्तरपदे प्रियादौ च परतः स्त्री 'पुम्वत्र' स्यात् । कल्याणीपञ्चमा रात्रयः, कल्याणीप्रियः । अप्रियादाविति किम् ? कल्याणपञ्चमीकः पक्षः ॥५३॥

Page #156

१४८
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम् ॥
तद्धिताऽककोपान्त्य-पूरण्याख्याः ।।२।५४॥ तद्धितस्याऽकप्रत्ययस्य च क उपान्त्यो यासां ताः, पूरणीप्रत्ययान्ताः, संज्ञाश्च परतः स्त्रियः 'पुम्चन' स्युः । मद्रिकाभार्यः, कारिकामार्यः, पञ्चमीभार्यः, दत्ताभार्यः । तद्धिताकेति किम् ? पाकमार्यः ॥५४॥
तद्धितः स्वरवृद्धिहेतुररक्त-विकारे ।३।२।५५॥ रक्त-विकाराभ्यामन्यार्थः स्वरवृद्धिहेतुर्यस्तद्धितस्तदन्तः परतः स्त्री 'पुम्वन्न' स्यात् । माथुरीभार्यः । स्वरेति किम् ? वैयाकरणमार्यः । वृद्धिहेतुरिति किम् ? अर्द्धप्रस्थभार्यः । अरक्तविकार इति किम् ? काषायबृहतिकः, लौहेषः ॥५५॥
स्वाङ्गान्डीर्जातिवाऽमानिनि ।३।२।५६॥ स्वाङ्गाद् यो ङीस्तदन्तो जातिवाची च परतः स्त्री 'पुम्वन्न' स्यात्, न तु मानिनि । दीर्घकेशीभार्यः, कठीमार्यः, शूद्राभार्यः । स्वाङ्गादिति किम् ? पटुभार्यः । अमानिनीति किम् ? दीर्घकेशमानिनी ॥५६।।
पुम्वत् कर्मधारये ।३।२।५७॥ परतः स्त्री अनूङ् कर्मधारये सति स्त्र्येकार्थे उत्तरपदे परे ‘पुम्वत्' स्यात् । कल्याणप्रिया, मद्रकमार्या, माथुरवृन्दारिका, चन्द्रमुखवृन्दारिका । अनूङित्येव- ब्रह्मबन्धूवृन्दारिका ॥५७।।
रिति ।३।२।५८॥ परतः स्त्री अनूङ् रिति प्रत्यये 'पुम्वत् स्यात् । पटुजातीया, कठदेशीया ॥
त्व-ते गुणः ३३२५९॥ परतः स्त्र्यनूङ् गुणवचनस्त्व-तयोः प्रत्यययोः 'पुम्वत्' स्यात् । पटुत्वम्, पटुता । गुण इति किम् ? कठीत्वम् ॥५९॥

Page #157

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशन्दानुशासनम्
१४९
चौ क्वचित् ।३।२।६०॥ परतः स्त्र्यनूङ् 'च्चौ क्वचित् पुम्वत्' स्यात् । महद्भूता कन्या । क्वचिदिति किम् ? गोमतीमूता ॥६॥
सर्वादयोऽस्यादौ ।३।२।६१॥ 'सर्वादिः परतः स्त्री, पुम्वत्' स्यात्, न तु स्यादौ । सर्वस्त्रियः, भवत्पुत्रः । अस्यादाविति किम् ? सर्वस्यै ॥६१॥
मृगक्षीराऽऽदिषु वा ।३।२६२॥ एषु समासेषु परतः स्त्री उत्तरपदे 'पुम्वद् वा' स्यात् । मृगक्षीरम्, मृगीक्षीरम्; काकशावः, काकीशावः ॥२॥ ऋदित तर-तम-रूप-कल्प-ब्रुव-चेल-गोत्र-मत-हते वा
हस्वश्च ।३।२।६३॥ ऋदुदित् परतः स्त्री तरादिषु प्रत्ययेषु ब्रुवादी च स्त्र्येकार्थे उत्तरपदे 'ह्रस्वान्तः पुम्वच्च वा' स्यात् । पचन्तितरा, पचत्तरा, पचन्तीतरा; श्रेयसितरा, श्रेयस्तरा, श्रेयसीतरा । पचन्तितमा, पचत्तमा, पचन्तीतमा; श्रेयसितमा, श्रेयस्तमा, श्रेयसीतमा । पचन्तिरूपा, पचद्रूपा, पचन्तीरूपा; विदुषिरूपा, विद्वदूपा; विदुषीरूपा । पचन्तिकल्पा, पचत्कल्पा, पचन्तीकल्पा; विदुषिकल्पा, विद्वत्कल्पा, विदुषीकल्पा । पचन्तिब्रुवा, पचब्रुवा, पचन्तीब्रुवा; श्रेयसिब्रुवा, श्रेयोब्रुवा, श्रेयसीबुवा । पचन्तिचेली, पचच्चेली, पचन्तीचेली; श्रेयसिचेली, श्रेयश्चेली, श्रेयसीचेली । पचन्तिगोत्रा, पचद्गोत्रा, पचन्तीगोत्रा; श्रेयसिगोत्रा, श्रेयोगोत्रा, श्रेयसीगोत्रा । पचन्तिमता, पचन्मता, पचन्तीमता; श्रेयसिमता, श्रेयोमता, श्रेयसीमता । पचन्तिहता, पचद्धता, पचन्तीहता; श्रेयसिहता, श्रेयोहता, श्रेयसीहता ॥३॥

Page #158

१५०
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम् ॥
ङ्यः ।३।२।६४॥ झ्यन्तायाः परतः स्त्रियास्तरादिषु प्रत्ययेषु ब्रुवादिषु चोत्तरपदेषु एकार्थेषु 'इस्वः' स्यात् । गौरितरा, गौरितमा, नर्तकिरूपा, कुमारिकल्पा, ब्राह्मणिब्रुवा, गार्गिचेली, ब्राह्मणिगोत्रा, गार्गिमता, गौरिहता ॥६४॥
भोगवद्-गौरिमतोनाम्नि ३।२६५॥ अनयो यन्तयोः संज्ञायां तरादिषु प्रत्ययेषु ब्रुवादौ चोत्तरपदे एकार्थे 'हस्वः' स्यात् । भोगवतितरा, गौरिमतितमा, भोगवतिरूपा, गौरिमतिकल्पा, भोगवतिब्रुवा, गौरिमतिचेली, भोगवतिगोत्रा, गौरिमतिमता, भोगवतिहता । नाम्नीति किम् ? भोगवतितरा, भोगवत्तरा, भोगवतीतरा ॥६५॥
नवैकस्वराणाम् ।।२।६६॥ एकस्वरस्य ड्यन्तस्य तरादौ प्रत्यये हृवादी चोत्तरपदे स्त्र्येकार्थे 'या इस्वः' स्यात् । स्त्रितरा, स्त्रीतरा; ज्ञितमा, जीतमा, ज्ञिब्रुवा, जीब्रुवा । एकस्वराणामिति किम् ? कुटीतरा ॥६६॥
ऊङः ।३।२।६७॥ ऊन्तस्य तरादौ ब्रुवादी चोत्तरपदे स्त्र्येकार्थे 'वा इस्वः' स्यात् । ब्रह्मबन्धुतरा, बह्मबन्धूतरा; कद्रुब्रुवा, कद्रूबुवा ॥६७॥
महतः कर-घास-विशिष्टे डाः ।।२।६८॥ करादावुत्तरपदे 'महतो डा वा' स्यात् । महाकरः, महत्करः; महाघासः, महद्घासः; महाविशिष्टः, महद्विशिष्टः ॥६८॥
स्त्रियाम् ।।२।६९॥ स्त्रीवृत्तेर्महतः करादावुत्तरपदे 'नित्यं डाः' स्यात् । महाकरः, महाघासः, महाविशिष्टः ॥६९॥

Page #159

१५१
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशन्दानुशासनम्
जातीयैकार्थेऽच्चेः ।।२।७०॥ 'महतोऽच्यन्तस्य जातीयरि एकार्थे चोत्तरपदे डाः' स्यात् । महाजातीयः महावीरः । जातीयैकार्ये इति किम् ? महत्तरः । अच्वेरिति किम् ? महद्भूता कन्या ||७०॥
न पुम्वनिषेधे ।३।२७१॥ 'महतः पुम्वनिषेधविषये उत्तरपदे डा न' स्यात् । महतीप्रियः ॥७१॥
इच्यस्वरे दीर्घ आच ३।२७२॥ 'इजन्तेऽस्वरादावुत्तरपदे पूर्वपदस्य दीर्घत्वम् आच' स्यात् । मुष्टीमुष्टि, मुष्टामुष्टि । अस्वर इति किम् ? अस्यसि ॥७२॥
हविष्यष्टनः कपाले ।३।२।७३॥ 'हविष्यर्थे कपाले उत्तरपदेऽष्टनो दीर्घः' स्यात् । अष्टाकपालं हविः । हविषीति किम् ? अष्टकपालम् । कपाल इति किम् ? अष्टपात्रं हविः ॥७३॥
गवि युक्ते ।३।२७४॥ 'युक्तेऽर्थे गव्युत्तरपदेऽष्टनो दीर्घः' स्यात् । अथगवं शकटम् । युक्त इति किम् ? अष्टगुश्चैत्रः ॥७॥
नाम्नि ३२७५॥ 'अष्टन उत्तरपदे संज्ञाया दीर्घः' स्यात् । अथपदः कैलाशः । नाम्नीति किम् ? अष्टदंष्ट्रः ॥७५॥
कोटर-मिश्रक-सिधक-पुरग-सारिकस्य वणे ।३।२।७६॥ एषां कृतणत्वे वने उत्तरपदे "संज्ञायां दीर्घः' स्यात् । कोटरावणम्, मिश्रकावणम्, सिघ्रकावणम्, पुरगावणम्, सारिकावणम् ॥७६॥
अअनादीनां गिरौ ।३।२७७॥

Page #160

१५२
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम् ॥
एषां गिरावुत्तरपदे 'नाम्नि दीर्घः' स्यात् । अञ्जनागिरिः, कुक्कुटागिरिः ॥
अनजिरादिबहुस्वर-शरादीनां मतौ ।३।२७८॥ अजिरादिवर्जबहुस्वराणां शरादीनां च मती प्रत्यये 'नाम्नि दीर्घः' स्यात् । उदुम्बरावती, शरावती, वंशावती । अनजिरादीति किम् ? अजिरवती, हिरण्यवती ॥७८॥
ऋषौ विश्वस्य मित्रे ।।२।७९॥ ऋषावर्थे मित्रे उत्तरपदे विश्वस्य 'नाम्नि दीर्घः' स्यात् । विश्वामित्रः ॥
नरे ।३।२।८०॥ नरे उत्तरपदे 'नाम्नि विश्वस्य दीर्घः' स्यात् । विश्वानरः कश्चित् ॥८॥
वसु-राटोः ।३।२।८१॥ अनयोरुत्तरपदयोर्विश्वस्य 'दीर्घः' स्यात् । विश्वावसुः, विश्वाराट् ॥८१।।
वलच्यपित्रादेः ।३।२।८२॥ वलच्प्रत्यये पित्रादिवर्जानाम् 'दीर्घः' स्यात् । आसुतीवलः । अपित्रादेरिति किम् ? पितृवलः, मातृवलः ।।८२॥
चितेः कचि ३।२।८३॥ चितेः कचि 'दीर्घः' स्यात् । एकचितीकः ॥८३॥ स्वामिचिहनस्याऽविष्टा-ऽष्ट-पञ्च-भिन्न-छिन्न-च्छिद्र- सुव
स्वस्तिकस्य कर्णे ।३।२।८४॥ स्वामी चिन्यते येन तद्वाचिनो विष्टादिवर्जस्य कर्णे उत्तरपदे 'दीर्घः' स्यात् । दात्राकर्णः पशुः । स्वामिचिह्नस्येति किम् ? लम्बकर्णः । विष्टादिवर्जनं किम् ? विष्टकर्णः, अष्टकर्ण इत्यादि ॥८४॥
गति-कारकस्य नहि-वृति-वृषि-व्यधि-रुचि-सहि-तनौ क्वौ

Page #161

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
३।२।८५॥ गति-कारकयोर्नह्यादौ क्विबन्ते उत्तरपदे दीर्घः' स्यात् । उपानत, नीवृत, प्रावृट्, श्वावित्, नीरुक्, ऋतीषट्, जलासट्, परीतत् ॥८५॥
घज्युपसर्गस्य बहुलम् ।३।२।८६॥ घजन्ते उत्तरपदे उपसर्गस्य 'बहुलं दीर्घः' स्यात् । नीक्लेदः, नीवारः । बाहुलकात् क्वचिद्वा - प्रतीवेशः, प्रतिवेशः । क्वचित्र - विषादः, निषादः ।।
नामिनः काशे ।३।२।८७॥ नाम्यन्तस्योपसर्गस्याऽजन्ते काशे उत्तरपदे 'दीर्घः' स्यात् । नीकाशः वीकाशः । नामिन इति किम् ? प्रकाशः ॥८७॥
दस्ति ।३।२।८८॥ दो यस्तादिरादेशस्तस्मिन् परे नाम्यन्तस्योपसर्गस्य 'दीर्घः' स्यात् । नीत्तम्, वीत्तम् । द इति किम् ? वितीर्णम् । तीति किम् ? सुदत्तम् ॥८८॥
अपील्वादेवहे ।३।२।८९॥ पील्वादिवर्जस्य नाम्यन्तस्य वहे उत्तरपदे 'दीर्घः' स्यात् । ऋषीवहम्, मुनीवहम् । अपील्वादेरिति किम् ? पीलुवहम्, दारुवहम् ।।८९॥
शुनः ।३।२।९०॥ अस्योत्तरपदे 'दीर्घः स्यात् । श्वादन्तः, श्वावराहम् ॥१०॥
एकादश-षोडश-षोडन-पोटा-षड्ढा ।३।२९१॥ “एकादयो दशादिषु कृतदीर्घत्वादयो निपात्यन्ते' । एकादश, षोडश, षड् दन्ता अस्य षोडन्, षोढा, षड्ढा ॥९१॥
द्विव्यष्टानां द्वा-त्रयोऽष्टाः प्राक् शतादनशीति-बहुव्रीहौ

Page #162

१५४
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम् ॥
३।२।९२॥ एषां यथासंख्यमेते प्राक् शतात् संख्यायामुत्तरपदे स्युः, न तु अशीतौ बहुव्रीहिविषये च । द्वादश, त्रयोविंशतिः, अष्टात्रिंशत् । प्राक्शतादिति किम् ? द्विशतम्, त्रिशतम्, अष्टलहसम् । अनशीतिबहुव्रीहाविति किम् ? यशीतिः, द्वित्राः ॥१२॥
चत्वारिंशदादौ वा ३।२।९३॥ द्वित्र्यष्टानां प्राक्शताच्चत्वारिंशदादावुत्तरपदे 'यथासंख्यं द्वा-त्रयोऽष्टा वा' स्युः, अनशीतिबहुव्रीहौ । द्वाचत्वारिंशत्, द्विचत्वारिंशत; त्रयश्चत्वारिंशत्, त्रिचत्वारिंशत्; अष्टाचत्वारिंशत्, अष्टचत्वारिंशत् ॥१३॥
हृदयस्य हल्लास-लेखा-ऽण-ये ।।२।९४॥ अस्य लास-लेखयोरुत्तरपदयोरणि ये च प्रत्यये 'हृत्' स्यात् । हल्लासः, हल्लेखः, हाईम्, हृद्यः ॥९४॥
पदः पादस्या-ऽऽज्याति-गोपहते ।३।२।९५॥ 'पादस्याज्यादावुत्तरपदे पदः' स्यात् । पदाजिः, पदातिः, पदगः, पदोपहतः ।
हिम-हति-काषि-ये पद् ।३।२।९६॥ हिमादावुत्तरपदे ये च प्रत्यये ‘पादस्य पद्' स्यात् । पद्धिमम्, पद्धतिः, पत्काषी, पद्याः शर्कराः ॥१६॥
ऋचः शसि ।३।२।९७॥ 'ऋचां पादस्य शादी शस्प्रत्यये पद्' स्यात् । पच्छो गायत्रीं शंसति । ऋच इति किम् ? पादशः श्लोकं वक्ति । द्विःशपाठात् स्यादिशसि न स्यात् - ऋचः पादान् पश्य ॥९७।।
शब्द-निष्क-घोष-मित्रे वा ।३।२।९८॥

Page #163

-
-
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
१५५ शब्दादावुत्तरपदे ‘पादस्य पद् वा' स्यात् । पछब्दः, पादशब्दः; पनिष्कः, पादनिष्कः; पद्घोषः, पादघोषः; पन्मिश्रः, पादमिश्रः ॥९८॥
नस् नासिकायास्तः क्षुद्रे ३।२।९९॥ 'नासिकायास्तस्प्रत्यये क्षुद्रे चोत्तरपदे नस्' स्यात् । नस्तः, नःमुद्रः ॥९९।।
येऽवणे ।३।२।१००॥ 'नासिकाया ये प्रत्यये वर्णादन्यत्रार्थे नस्' स्यात् । नस्यम् । य इति किम् ? नासिक्यं पुरम् । अवर्ण इति किम् ? नासिक्यो वर्णः ॥१०॥
शिरसः शीर्षन ।३।२।१०१॥ 'शिरसो ये प्रत्यये शीर्षन् स्यात् । शीर्षण्यः स्वरः, शीर्षण्यं तैलम् । य इत्येव- शिरस्तः, शिरस्यति ॥१०१।।
केशे वा ।३।२।१०२॥ 'शिरसः केशविषये ये प्रत्यये शीर्षन् वा' स्यात् । शीर्षण्याः शिरस्याः केशाः ॥१०॥
शीर्षः स्वरे तद्धिते ।।२।१०३॥ 'शिरसः स्वरादौ तद्धिते शीर्षः' स्यात् । हास्तिशीर्षिः, शीर्षिकः ॥१०३॥
उदकस्योदः पेष-धि-वास-वाहने ।३।२।१०४॥ 'उदकस्य पेषमादावुत्तरपदे उदः' स्यात् । उदपेषं पिनष्टि, उदधिर्घटः, उदवासः, उदवाहनः ।।१०४॥
वैकव्याने पूर्ये ।३।२।१०५॥ 'उदकस्याऽसंयुक्तव्यानादौ पूर्यमाणार्थे उत्तरपदे उदो वा' स्यात् । उदकुम्भः, उदककुम्भः । व्यञ्जन इति किम् ? उदकामत्रम् । एकेति किम् ? उदकस्थालम् । पूर्य इति किम् ? उदकदेशः ।।१०५॥

Page #164

१५६
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम् ॥
मन्थौदन-सक्तु-बिन्दु-वज्र-भार- हार - वीवध - गाहे वा
।३।२।१०६॥
एषूत्तरपदेषु 'उदकस्योदो वा स्यात् । उदमन्यः, उदकमन्थः; उदौदनः उदकौदनः; उदसक्तुः, उदकसक्तुः; उदबिन्दुः, उदकबिन्दुः; उदवज्रः, उदकवज्रः उदभारः, उदकभारः; उदहारः; उदकहारः; उदवीवधः, उदकवीवधः; उदगाहः; उदकगाहः ||१०६ ॥
नाम्न्युत्तरपदस्य च ।३।२।१०७॥
'उदकस्य पूर्वपदस्योत्तरपदस्य च संज्ञायामुदः' स्यात् । उदमेघः, उदवाहः, उदपानम्, उदधिः, लवणोदः, कालोदः ||१०७ || ते लुग्वा |३|२|१०८॥
"
'संज्ञाविषये पूर्वोत्तरपदे लुग् वा स्यात् । देवदत्तः देवः, दत्तः ॥ १०८ ॥ द्व्यन्तरनवर्णोपसर्गादप ईपू । ३।२।१०९ ॥
'द्व्यन्तर्भ्यामवर्णान्तवर्जोपसर्गेभ्यश्च परस्याऽप उत्तरपदस्य ईप् स्यात् । द्वीपम्, अन्तरीपम्, नीपम्, समीपम् । उपसर्गादिति किम् ? स्वापः । अनवर्णेति किम् ? प्रापम्, परापम् ॥ १०९ ॥
अनोर्देशे उप् | ३|२|११०॥
'अनोः परस्याऽपो देशेऽर्थे उप्' स्यात् । अनूपो देशः । देश इति किम् अन्वीपं वनम् ॥ ११०॥
खित्यनव्ययाऽरुषो मोऽन्तो हस्वश्च । ३।२१११॥
स्वरान्तस्यानव्ययस्यारुषश्च खित्प्रत्ययान्ते उत्तरपदे 'मोऽन्तो यथासम्भवं ह्रस्वादेशश्च' स्यात् । ज्ञंमन्यः, कालिमन्या, अरुन्तुदः । खितीति किम् ? ज्ञमानी । अनव्ययस्येति किम् ? दोषामन्यमहः ||999 ||

Page #165

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
१५७
सत्या-ऽगदा-ऽस्तोः कारे ।३।२।११२॥ एभ्यः कारे उत्तरपदे 'मोऽन्तः' स्यात् । सत्यङ्कारः अगदङ्कारः अस्तुङ्कारः ॥
लोकम्पृण-मध्यन्दिना-नभ्याशमित्यम् ।३।२।११३॥ एते 'कृतपूर्वपदमोऽन्ता निपात्यन्ते' । लोकम्पृणः, मध्यन्दिनम्, अनभ्याशमित्यः ॥११३॥
भ्राष्ट्रा-ऽग्नेरिन्धे ।३।२।११४॥ आभ्यामिन्धे उत्तरपदे 'मोऽन्तः' स्यात् । भ्राष्ट्रमिन्धः, अग्निमिन्धः ॥११४॥
अगिलाद गिल-गिलगिलयोः ।३।२।११५॥ गिलान्तवर्जात् पूर्वपदात् परे गिले गिलगिले चोत्तरपदे 'मोऽन्तः' स्यात् । तिमिङ्गिलः, तिमिनिलगिलः । अगिलादिति किम् ? तिमिगिलगिलः ॥११५॥
भद्रोष्णात् करणे ।३।२।११६॥ आभ्यां परः करणे उत्तरपदे 'मोऽन्तः' स्यात् । भद्रकरणम्, उष्णंकरणम् ।।
नवाऽखितकृदन्ते रात्रेः ।३।२।११७॥ खिद्वर्जे कृदन्ते उत्तरपदे परे 'रात्रेर्मोऽन्तो वा' स्यात् । रात्रिञ्चरः, रात्रिचर । खिद्वर्जनं किम् ? रात्रिमन्यमहः । कृदन्त इति किम् ? रात्रिसुखम् । अन्तग्रहणं किम् ? रात्रयिता ॥११७॥
घेनोभव्यायाम् ।३।२।११८॥ धेनोर्मव्यायामुत्तरपदे ‘मोऽन्तो वा' स्यात् । धेनुम्भव्या, धेनुभव्या ॥११८॥
अषष्ठीतृतीयादन्याद् दोऽर्थे ।३।२।११९॥ अषष्ट्यन्तादतृतीयान्ताच्चाऽन्यादर्थे उत्तरपदे 'दोऽन्तो वा' स्यात् । अन्यदर्थः, अन्यार्थः । षड्यादिवर्जनं किम् ? अन्यस्याऽन्येन वाऽर्थः= अन्यार्थः ।।
आशीराशा-ऽऽस्थिता-ऽऽस्थोत्सुकोति-रागे ।३।२।१२०॥

Page #166

१५८
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशदानुशासनम् ॥
एषूतरपदेषु अषष्ठीतृतीयादन्याद् ‘दोऽन्तः' स्यात् । अन्यदाशीः अन्य दाशा, अन्यदास्थितः, अन्यदास्था, अन्युदुत्सुकः, अन्यदूतिः, अन्यद्रागः अषष्ठीतृतीयादित्येव- अन्यस्य अन्येन वा आशीः= अन्याशीः ॥१२०।।
ईय-कारके ।३।२।१२१॥ अन्याद् ईये प्रत्यये कारके चोत्तरपदे 'दोऽन्तः' स्यात् । अन्यदीयः अन्यत्कारकः ॥१२१॥
सर्वादि-विश्वग-देवाड्डद्रिः क्व्यञ्चौ ।३।२।१२२॥ सवदिविष्वग्-देवाभ्यां च परतः क्विबन्ते अचावुत्तरपदे ‘डदिरन्तः स्यात् । सर्वद्रीचः, द्वयङ्, कत्र्य; विष्वव्यङ्, देवव्यङ् । क्वीति किम् ? विष्वगञ्चनम् ॥१२२॥
__ सह-समः सनि-समि ।३।२।१२३॥ अनयोः स्थाने स्विबन्ते अञ्चावुत्तरपदे यथासंख्यम् ‘सध्रि-समी' स्याताम् । सध्यङ्, सम्यङ् । क्व्यञ्चावित्येव- सहाञ्चनम् ॥१२३॥
तिरसस्तियति ।३।२।१२४॥ अकारादौ क्विवन्तेऽञ्चावुत्तरपदे "तिरसस्तिरिः' स्यात् । तिर्यङ् । अतीति किम् ? तिरश्वः ।।१२४॥
नञत् ।३।२।१२५॥ उत्तरपदे परे 'नञ् अः' स्यात् । अचौरः पन्याः । उत्तरपद इत्येव- न मुझे ॥१२५॥
त्यादौ क्षेपे ।३।२।१२६॥ त्याधन्ते पदे परे निन्दायां गम्यमानायाम् 'नञ् अः' स्यात् । अपचसि त्वं जाल्म ! । क्षेप इति किम् ? न पचति चैत्रः ॥१२६॥
नगोऽप्राणिनि वा ३।२।१२७॥

Page #167

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
१५९
अप्राणिन्यर्थे 'नगो वा निपात्यते' । नगः, अगो गिरिः । अप्राणिनीति किम् ?
अगोऽयं शीतेन ॥१२७॥
नखादयः | ३ |२|१२८॥
एते 'अकृताऽकाराद्यदेशा निपात्यन्ते' । नखः, नासत्यः ॥१२८॥ अन् स्वरे |३|२|१२९॥
स्वरादावुत्तरपदे 'नञोऽन्' स्यात् । अनन्तो जिनः ॥ १२९ ॥ कोः कत्तत्पुरुषे । ३।२।१३०॥
स्वरादावुत्तरपदे 'कोस्तत्पुरुषे कद्' स्यात् । कदश्वः । तत्पुरुष इति किम् ? कूष्ट्रो देशः । स्वर इत्येव - कुब्राह्मणः || १३०||
रथ- वदे |३|२|१३१॥
रथे वदे चोत्तरपदे 'कोः कद्' स्यात् । कद्रथः, कद्वदः ॥१३१॥ तृणे जातौ ।३।२।१३२॥
जातावर्थे तृणे उत्तरपदे 'कोः कद्' स्यात् । कत्तृणा रौहिषाख्या तृणजातिः ॥ कत्त्रिः ।३।२।१३३॥
'कोः किमो वा त्रावुत्तरपदे कद्' स्यात् । कत्त्रयः ॥ १३३ ॥ काऽक्ष-पथोः | ३|२|१३४॥
अनयोरुत्तरपदयोः 'कोः का' स्यात् । काऽक्षः, कापथम् ॥१३४|| पुरुषे वा । ३।२।१३५ ॥
पुरुषे उत्तरपदे 'कोः का' वा' स्यात् । कापुरुषः, कुपुरुषः ॥१३५॥ अल्पे | ३|२|१३६॥
'ईषदर्थस्य कोरुत्तरपदे का' स्यात् । कामधुरम्, काऽच्छम् ॥१३६॥

Page #168

१६०
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशन्दानुशासनम् ॥
का-कवौ वोष्णे ।३।२।१३७॥ उष्णे उत्तरपदे 'कोः का कवी वा' स्याताम् । कोष्णम्, कवोष्णम् । पक्षे यथाप्राप्तमिति तत्पुरुषे - कदुष्णम् । बहुव्रीही - कूष्णो देशः ॥१३७॥
कृत्येऽवश्यमो लुक् ।३।२।१३८॥ कृत्यान्ते उत्तरपदे 'ऽवश्यमो लुक् स्यात् । अवश्यकार्यम् । कृत्य इति किम् ? अवश्यंलावकः ॥१३८॥
समस्तत-हिते वा ।३।२।१३९॥ तते हिते चोत्तरपदे 'समो लुग् वा' स्यात् । सततम्, सन्ततम्; सहितम्, संहितम् ।।१३९॥
तुमश्च मनः कामे ३।२।१४०॥ 'तुम्-समोर्मनसि कामे चोत्तरपदे लुक्' स्यात् । भोक्तुमनाः, गन्तुकामः; समनाः, सकामः ।।१४०॥
मांसस्याऽनपत्रि पचि नवा ।३।२।१४१॥ अनड्यजन्ते पचावुत्तरपदे 'मांसस्य लुग् वा' स्यात् । मांस्पचनम्, मांसपचनम्; मांस्पाकः, मांसपाकः ॥१४१॥
दिक्शब्दात् तीरस्य तारः ।३।२।१४२॥ अस्मात् परस्य 'तीरस्योत्तरपदस्य तारो वा' स्यात् । दक्षिणतारम्, दक्षिणतीरम् ॥१४२॥
सहस्य सोऽन्यार्थे ।३।२।१४३॥ उत्तरपदे परे ‘बहुव्रीही सहस्य सो वा' स्यात् । सपुत्रः, सहपुत्रः । अन्यार्थ इति किम् ? सहजः ॥१४३॥
'नाम्नि ३२११४४॥

Page #169

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
१६१
उत्तरपदे परे 'बहुव्रीहौ सहस्य सः संज्ञायाम् स्यात् । साश्वत्थं वनम् । अन्यार्थ इत्येव - सहदेवः कुरुः || १४४ || अदृश्या - Sधिके । ३।२।१४५ ॥
अदृश्यम् - परोक्षम्, अधिकम् - अधिरूढं तदर्थयोरुत्तरपदयोर्बहुव्रीही 'सहस्य सः' स्यात् । साग्निः कपोतः सद्रोणा खारी || १४५ || अकालेऽव्ययीभावे |३|२|१४६ ॥
,
अकालवाचिन्युत्तरपदे 'सहस्याव्ययीभावे सः' स्यात् । सब्रह्म साधूनाम् । अकाल इति किम् ? सहपूर्वाह्नं शेते । अव्ययीभाव इति किम् ? सहयुध्वा ॥ ग्रन्थाऽन्ते | ३ |२| १४७॥
एतद्वाच्युत्तरपदे 'सहस्याव्ययीभावे सः' स्यात् । सकलं ज्योतिषमधीते ॥ नाऽऽ शिष्यगो - वत्स-हले १३।२।१४८ ॥
गवादिवर्जे उत्तरपदे आशिषि गम्यायाम् 'सहस्य सो न' स्यात् । स्वस्ति गुरवे सहशिष्याय । आशिषीति किम् ? सपुत्रः । गवादिवर्जनं किम् ? स्वस्ति तुभ्यं सगवे, सहगवे; सवत्साय, सहवत्साय; सहलाय, सहहलाय ॥ समानस्य धर्माऽऽदिषु |३|२|१४९॥
धर्मादावुत्तरपदे 'समानस्य सः स्यात् । सधर्मा, सनामा ॥ १४९ ॥ सब्रह्मचारी |३|२|१५०॥
अयं निपात्यते ॥ १५०॥
दृक्-दृश-वृक्षे ।३।२।१५१ ॥
एषूत्तरपदेषु 'समानस्य सः' स्यात् । सदृक् सदृशः, सदृक्षः ||१५१ ॥ अन्य - त्यदादेराः । ३।२।१५२॥
अन्यस्य त्यदादेश्च दृगादावुत्तरपदे आः' स्यात् । अन्यादृक्, अन्यादृशः,

Page #170

१६२
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम् ॥
अन्यादृक्षः; त्यादृक्, त्यादृशः, त्यादृक्षः अस्मादृक्, अस्मादृशः अस्मादृक्षः ॥ इदं - किमी की । ३।२।१५३॥
,
दृगादावुत्तरपदे 'इदम्-किमी यथासङ्ख्यम् ईत्-कीरूपी' स्याताम् । ईदृक्, ईदृशः, ईदृक्षः कीदृक् कीदृशः कीदृक्षः ||१५३॥ अनञः क्त्वो यप् । ३।२।१५४॥
नञोऽन्यस्मादव्ययात् पूर्वपदात् परं यदुत्तरपदं तदवयवस्य 'क्त्वो यप्' स्यात् । प्रकृत्य । अनत्र इति किम् ? अकृत्वा, परमकृत्वा । उत्तरपदस्येत्येव - अलं कृत्वा ॥ १५४ ॥
पृषोदरादयः ।३।२।१५५ ॥
'एते साधवः स्युः' । पृषोदरः, बलाहकः || १५५ ॥ वाडवाऽप्योस्तनि-की धागू - नहोर्व - पी ।३।२।१५६॥
' अवस्योपसर्गस्य तनिक्रियोरपेश्च धाग्-नहोर्परयोर्यथासंख्यं व पी वा' स्याताम् । वतंसः, अवतंसः; वक्रयः, अवक्रयः; पिहितम्, अपिहितम्; पिनद्धम्, अपिनद्धम् ॥१५६॥
इत्याचार्य श्रीहेमचन्द्रविरचितायां सिद्धहेमचन्द्राभिधानस्वोपज्ञशब्दानुशासनलघुवृत्ती तृतीयस्याध्यायस्य द्वितीयः पादः समाप्तः || ३|२|| श्रीमद्-वल्लभराजस्य, प्रतापः कोऽपि दुःसहः । प्रसरन् वैरिभूपेषु दीर्घनीद्रामकल्पयत् ||१०||
(तृतीयः पादः ) ( अथाऽऽख्यातप्रकरणम्)

Page #171

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
वृद्धिरैदौत् |३|३|१॥
.
'आ आर् ऐ औ, एते प्रत्येकं वृद्धिः स्युः । मार्ष्टि, कार्यम्, नायकः,
औपगवः ॥१॥
१६३
गुणोऽरेदोत् |३|३|२||
'अर् एत् ओत्, एते प्रत्येकं गुणः' स्युः । करोति, चेता, स्तोता ॥२॥ क्रियाऽर्यो घातुः | ३|३|३॥
कृतिः क्रिया पूर्वापरीभूता, साऽर्थो यस्य स 'धातुः' स्यात् । भवति, अत्ति, गोपायति, जुगुप्सते, पापच्यते, पुत्रकाम्यति, मुण्डयति, जवनः ||३|| न प्रादिरप्रत्ययः | ३ |३|४॥
'प्रादिर्धातोरवयवो न स्यात् ततः पर एव धातुरित्यर्थः, न चेत् ततः परः प्रत्ययः' । अभ्यमनायत, प्रासादीयत् । प्रादिरिति किम् ? अमहापुत्रीयत् । अप्रत्यय इति किम् ? औत्सुकायत ॥४॥
अवौ दा-धौ दा १३।३।५॥
'दाघारूपी धातू अविती दा' स्याताम् । दाम् - प्रणिदाता । देङ् - प्रणिदयते । डुदांग्क् - प्रणिददाति । दोंच् - प्रणिद्यति । ट्वें - प्रणिधयति । । । डुधांग्क् - प्रणिदधाति । अवाविति किम् ? दांव् - दातं बर्हिः । दैव् - अवदातं मुखम् ॥५॥
वर्तमाना - तिव् तस् अन्ति, सिव् यस् थ, मिव् वस् मस्; ते आते अन्ते, से आये ध्वे, ए वहे महे |३|३|६ ॥ इमानि वचनानि 'वर्तमाना' स्युः ||६||
सप्तमी - यात् याताम् युस्, यास् यातम् यात, याम्

Page #172

१६४
श्रीसिद्धहेमचन्द्र शब्दानुशासनम् ॥
याव याम; ईत ईयाताम् ईरन्, ईथास् ईयाथाम् ईध्वम्, ईय ईवहि ईमहि | ३ | ३|७||
इमानि वचनानि 'सप्तमी' स्युः ॥७॥
पञ्चमी - तुव् ताम् अन्तु, हि तम् त, आनिव् आवव्
आमवू; ताम् आताम् अन्ताम्, स्व आथाम् ध्वम्, ऐव् आवहैव् आमहैव् | ३|३|८||
इमानि वचनानि 'पञ्चमी' स्युः ॥८॥
ह्यस्तनी - दिव् ताम् अन्, सिव् तम् त, अम्बू व म; त आताम् अन्त, थास् आथाम् ध्वम्, इ वहि महि ||३|३॥९॥
इमानि वचनानि 'ह्यस्तनी' स्युः ||९||
एताः शितः | ३ | ३ ॥१०॥
'एताश्चतस्रः शितो ज्ञेयाः' । भवति, भवेत्, भवतु, अभवत् ||१०|| अद्यतनी - दि ताम् अन्, सि तम् त, अम् व म; त आताम् अन्त, थास्, आथाम् ध्वम्, इ वहि महि |३|३|११॥ इमानि वचनानि 'अद्यतनी' स्युः ||११||
परोक्षा - णव् अतुस् उस्, थव् अथुस् अ, णव व म; ए आते इरे, से आये ध्वे, ए वहे महे | ३ | ३|१२॥ इमानि वचनानि 'परोक्षा' स्युः ||१२||
आशी:- क्यात् क्यास्ताम् क्यासुस्, क्यास् क्यास्तम्

Page #173

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशन्दानुशासनम्
१६५
क्यास्त, क्यासम् क्यास्व क्यास्म; सीष्ट सीयास्ताम् सीरन, सीष्ठास् सीयास्थाम् सीध्वम्, सीय सीवहि
सीमहि ॥३॥३॥१३॥ इमानि वचनानि 'आशीः' स्युः ॥१३॥
श्वस्तनी - ता तारौ तारस, तासि तास्थस् तास्थ, तास्मि तास्वस् तास्मसः ता तारौ तारस, तासे
तासाथे तावे, ताहे तास्वहे तास्महे ॥३॥३॥१४॥ इमानि वचनानि 'श्वस्तनी' स्युः ॥१४॥
भविष्यन्ती - स्यति स्यतस स्यन्ति, स्यसि स्यथस स्यथ, स्यामि स्यावस् स्यामसः स्यते स्येते स्यन्ते,
स्यसे स्येथे स्यचे, स्ये स्यावहे स्यामहे ।३।३।१५॥ इमानि वचनानि “भविष्यन्ती' स्युः ॥१५॥
क्रियातिपत्तिः- स्यत् स्यताम् स्यन, स्यस् स्यतम् स्यत, स्यम् स्याव स्याम: स्यत स्येताम् स्यन्त, स्यथास्
स्येथाम् स्यध्वम्, स्पे स्यावहि स्यामहि ॥३॥३॥१६॥ इमानि वचनानि 'क्रियातिपत्तिः' स्युः ॥१६॥
त्रीणि त्रीण्यन्ययुष्मदस्मदि ।।३.१७॥ 'सर्वासां विभक्तीनां त्रीणि त्रीणि वचनानि, अन्यस्मिन्नर्थे युष्मदर्थेऽस्मदर्थे च वाच्ये यथाक्रमं स्युः । स पचति, तौ पचतः, ते पचन्ति । पचते, पचेते, पचन्ते । पचसि, युवां पचयः, यूयं पचय । पचसे, पचेथे,

Page #174

१६६
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशदानुशासनम् ॥
पचध्वे । अहं पचामि, आवां पचावः, वयं पचामः । पचे, पचावहे, पचामहे । एवं सर्वासु । द्वययोगे त्रययोगे च पराश्रयमेव वचनम् । स च त्वं च पचथः, स च त्वं च अहं च पचामः ॥१७॥
एक-द्वि-बहुषु ।३।३॥१८॥ 'अन्यादिषु यानि त्रीणि त्रीण्युक्तानि तान्येक-द्वि-बहुष्वर्थेषु स्युः' । स पचति, तौ पचतः, ते पचन्तीत्यादि ॥१८॥
नवाऽऽयानि शत-क्वसू च परस्मैपदम् ।३।३॥१९॥ 'सर्वविभक्तीनामाधानि नव नव वचनानि शतृ-क्वसू च परस्मैपदानि स्युः' । तिव्, तस्, अन्ति; सिक्, थस्, य; मिक्, वस्, मस् । एवं सर्वासु ॥१९॥
पराणि काना-ऽऽनशौ चाऽऽत्मनेपदम् ॥३॥३॥२०॥ 'सर्वविभक्तीनां पराणि नव नव वचनानि कानानशी चाऽऽत्मनेपदानि स्युः । ते, आते, अन्ते; से, आथे, ध्वे; ए, वहे, महे । एवं सर्वासु ॥२०॥ तत् साप्याऽनाप्यात् कर्मभावे, कृत्य-तखलाश्च
३॥३॥२१॥ 'तद्- आत्मनेपदं कृत्य-क्त-खलाश्च प्रत्ययाः सकर्मकाद्धातोः कर्मणि,
अकर्मकादविवक्षितकर्मकाच्च भावे स्युः' । क्रियते कटश्चैत्रेण | चक्राणः । क्रियमाणः । भूयते त्वया । भूयमानम् । क्रियते । मृदु पच्यते । कार्यः । कर्तव्यः । करणीयः । देयः । कृत्यः । कटस्त्वया । शयितव्यम् । शयनीयम् । शेयम् । कार्यम् । कर्तव्यम् । करणीयम् । देयम् । कृत्यम् । त्वया कृतः कटः । शयितम् । कृतं त्वया । सुकरः कटस्त्वया । सुशयम् । सुकरं त्वया । सुकटंकराणि वीरणानि । ईषदायम्भवं भवता । सुज्ञानं तत्त्वं मुनिना । सुग्लानं दीनेन । मास आस्यते । मासमास्यते ॥२१॥

Page #175

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशन्दानुशासनम्
१६७ इङितः कर्तरि ।३।३।२२॥ इदितो ङितश्च धातोः कर्तर्यात्मनेपदम्' स्यात् । एधते, एधमानः, शेते, शयानः ॥२२॥ क्रियाव्यतिहारेऽगति-हिंसा-शब्दार्थ-हसो ह-वहश्चा
ऽनन्योऽन्यार्थे ।३।३॥२३॥ अन्यचिकीर्षितायाः क्रियाया अन्येन हरणं करणम् क्रियाव्यतिहारः, तदर्थाद् गति-हिंसा-शब्दार्थहस्वर्जाद् धातोई-वहिन्यां च 'कर्तर्यात्मनेपदम्' स्यात्, न त्वन्योऽन्येतरेतर-परस्परशब्दयोगे । व्यतिलुनते, व्यतिहरन्ते, व्यतिवहन्ते भारम् । क्रियेति किम् ? द्रव्यव्यतिहारे मा भूत् - चैत्रस्य धान्यं व्यतिलुनन्ति । गत्यर्यादिवर्जनं किम् ? व्यतिसर्पन्ति, व्यतिहिंसन्ति, व्यतिजल्पन्ति, व्यतिहसन्ति । अनन्योऽन्यार्थ इति किम् ? परस्परस्य व्य- तिलुनन्ति । कर्तरीत्येव - तेन भावकर्मणोः पूर्वेणैव गत्यर्थादिभ्योऽपि स्यात् - व्यतिगम्यन्ते ग्रामाः ॥२३॥
निविशः ।३।३।२४॥ नेर्विशः 'कर्तर्यात्मनेपदम्' स्यात् । निविशते ॥२४॥
उपसर्गादस्योहो वा ।३।३।२५॥ उपसर्गात् पराभ्यामस्यत्यूहिभ्याम् 'कर्तर्यात्मनेपदं वा' स्यात् । विपर्यस्यते, विपर्यस्यति; समूहते, समूहति ॥२५॥
उत-स्वराद् युजेरयज्ञतत्पात्रे ।३।३।२६॥ उदः स्वरान्ताच्चोपसर्गात् पराद् युनक्तेः 'कर्तर्यात्मनेपदम्' स्यात्, न चेद् यज्ञे यत्तत्पात्रं तद्विषयो युज्यर्थः स्यात् । उद्युई, उपयुद्धे । उत्स्वरादिति किम् ? संयुनक्ति । अयज्ञतत्पात्र इति किम् ? द्वन्द्वं यज्ञपात्राणि प्रयुनक्ति ।

Page #176

१६८
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम् ॥
परि-व्यवात क्रियः ।।३।२७॥ एभ्य उपसर्गेभ्यः परात् क्रीणातेः 'कर्तर्यात्मनेपदम्' स्यात् । परिक्रीणीते, विक्रीणीते, अवक्रीणीते । उपसर्गादित्येव- उपरिक्रीणाति ॥२७॥
परा-वेर्जेः ३२३२८॥ आभ्यां पराज्जयतेः 'कर्तर्यात्मनेपदम्' स्यात् । पराजयते, विजयते । उपसर्गाभ्यामित्येव- बहुवि जयति वनम् ॥२८॥
समःणोः ।३।३।२९॥ समः परात् क्ष्णौतेः 'कर्तर्यात्मनेपदम् स्यात् । संक्ष्णुते शस्त्रम् । सम इति किम् ? क्ष्णौति । उपसर्गादित्येव- आयसं क्ष्णौति ॥२९॥
अपस्किरः ॥३॥३॥३०॥ अपात् किरतेः सस्सट्कात् 'कर्तर्यात्मनेपदम्' स्यात् । अपस्किरते वृषभो हृष्टः । सस्सट्कनिर्देशः किम् ? अपकिरति । अपेति किम् ? उपस्किरति ॥३०॥
उदश्चरः साप्यात् ।।३॥३१॥ उत्पूर्वाञ्चरेः सकर्मकात् 'कर्तर्यात्मनेपदम्' स्यात् । मार्गमुच्चरते । सायादिति किम् ? धूम उच्चरति ॥३१॥
समस्तृतीयया ॥३॥३॥३२॥ सम्पूर्वाधरेस्तृतीयान्तेन योगे 'कर्तर्यात्मनेपदम् स्यात् । अश्वेन सधरते । तृतीययेति किम् ? उभी लोको सञ्चरसि ॥३२॥
क्रीडोऽकूजने ३३३३३३॥ कूजनम्- अव्यक्तः शब्दः, ततोऽन्यार्थात् संपूर्वात् क्रीडतेः 'कर्तर्यामनेपदम्' स्यात् । संक्रीडते । सम इत्येव- क्रीडति । अकूजन इति किम् ? संक्रीडन्त्यनांसि ॥३३॥

Page #177

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
अन्वाङ् – परेः | ३ | ३ | ३४॥ एभ्यः परात् क्रीडतेः 'कर्त्तर्यात्मनेपदम्' स्यात् । अनुक्रीडते, आक्रीडते. परिक्रीडते ॥ ३४ ॥
शप उपलम्भने | ३|३|३५॥
१६९
उपलम्भनम् - प्रकाशनं शपथो वा, तदर्थाच्छपतेः 'कर्त्तर्यात्मनेपदम् ' स्यात् । मैत्राय शपते । उपलम्भन इति किम् ? मैत्रं शपति ||३५|| आशिषि नाथः | ३|३|३६||
आशीरयदिव नाथेः 'कर्त्तर्यात्मनेपदम्' स्यात् । सर्पिषो नाथते । आशिषीति किम् ? मधु नाथति ||३६|| भुनजोऽत्राणे |३|३|३७॥
पालनादन्यार्थाद् भुनक्तेः 'कर्तर्यात्मनेपदम्' स्यात् । ओदनं भुङ्क्ते । भुनज इति किम् ? ओष्ठी निर्भुजति । अत्राण इति किम् ? पृथ्वीं भुनक्ति ॥३७॥
हगो गतताच्छील्ये ॥ ३।३।३८॥
गतम् - सादृश्यम्, हृगो गतताच्छील्यार्थात् 'कर्त्तर्यात्मनेपदम् स्यात् । पैतृकमश्वा अनुहरन्ते पितुरनुहरन्ते । गत इति किम् ? पितुर्हरति चोरयतीत्यर्थः । ताच्छील्य इति किम् ? नटो राममनुहरति ॥ ३८ ॥
पूजाऽऽचार्यक - भृत्युत्क्षेप- ज्ञान-विगणन-व्यये नियः ।३।३।३९॥
पूजादिषु गम्येषु नियः 'कर्त्तर्यात्मनेपदम्' स्यात् । नयते विद्वान् स्याद्वादे, माणवकमुपनयते कर्मकरानुपनयते, शिशुमुदानयते, नयते तत्त्वार्थे, मद्राः कारं विनयन्ते, शतं विनयते । एष्विति किम् ? अजां नयति ग्रामम् ॥

Page #178

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम् ॥
कर्तृस्थामूर्त्ताऽऽप्यात् ॥ ३३३॥४०॥
कर्तृस्थममूर्तं कर्म यस्य तस्मान्नियः 'कर्त्तर्यात्मनेपदम् स्यात् । श्रमं विनयते । कर्तृस्थेति किम् ? चैत्रो मैत्रस्य मन्युं विनयति । अमूर्त्तेति किम् ? गडुं विनयति । आप्येति किम् ? बुद्ध्या विनयति ||४०||
शदेः शिति | ३ | ३ | ४१ ॥
शिद्विषयात् शदेः 'कर्त्तर्यात्मनेपदम् स्यात् । शीयते । शितीति किम् ? शत्स्यति ॥ ४१||
१७०
म्रियतेरयतन्याशिषि च |३|३|४२ ॥
अतोऽद्यतन्याशीर्विषयाच्छिद्विषयाच्च 'कर्त्तर्यात्मनेपदम्' मृषीष्ट, म्रियते । अद्यतन्याशिषि चेति किम् ? ममार ॥ ४२ ॥ क्यङ्क्षो नवा |३|३|४३ ॥
क्यङ्क्षन्तात् 'कर्त्तर्यात्मनेपदं वा स्यात् । निद्रायति, निद्रायते ||४३|| युद्भ्योऽद्यतन्याम् | ३ | ३ |४४ ॥
'कर्त्तर्यात्मनेपदं वा' स्यात् । व्यद्युतत्, व्य
स्यात् । अमृत;
घुतादिभ्योऽद्यतनीविषये
द्योतिष्ट, अरुचत्, अरोचिष्ट । अद्यतन्यामिति किम् ? द्योतते ||४४ ॥ वृद्भ्यः स्य- सनोः | ३|३|४५ ॥
वृदादेः पञ्चतः स्याऽऽदौ प्रत्यये सनि च विषये 'कर्त्तर्यात्मनेपदं वा ' स्यात् । वत्र्त्स्यति, वर्तिष्यते; विवृत्सति, विवर्त्तिषते । स्य सनोरिति किम् ? वर्त्तते ॥ ४५ ॥
कृपः श्वस्तन्याम् |३|३|४६ ॥
कृपेः श्वस्तनीविषये 'कर्त्तर्यात्मनेपदं वा स्यात् । कल्पूतासि, कल्पितासे ॥४६॥

Page #179

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
१७१ क्रमोऽनुपसर्गात् ॥३॥३॥४७॥ अविद्यमानोपसर्गात् क्रमतेः 'कर्तर्यात्मनेपदं वा' स्यात् । क्रमते, कामति । अनुपसर्गादिति किम् ? अनुक्रामति ॥४७॥
वृत्ति-सर्ग-तायने ।३।३।४८॥ वृत्तिः-अप्रतिबन्धः, सर्गः- उत्साहः, तायनम्- स्फीतता, एतद्वृत्तेः क्रमः 'कर्तर्यात्मनेपदम् स्यात् । शास्त्रेऽस्य क्रमते बुद्धिः, सूत्राय क्रमते, क्रमन्तेऽस्मिन् योगाः ॥४८॥
परोपात् ।३।३४९॥ आभ्यामेव परात् क्रमेवृत्त्याधर्थात् 'कर्तर्यात्मनेपदम् ' स्यात् । पराक्रमते, उपक्रमते । परोपादिति किम् ? अनुक्रामति । वृत्त्यादावित्येव - पराक्रामति ॥४९॥
वेः स्वार्थे ।३३३५०॥ स्वार्थः- पादविक्षेपः, तदर्थाद् विपूर्वात् क्रमेः 'कर्तर्यात्मनेपदम्' स्यात् । साधु विक्रमते गजः । स्वार्थ इति किम् ? गजेन विक्रामति ॥५०॥
प्रोपादारम्भे ॥३॥५१॥ आरम्भार्थात् प्रोपाभ्यां परात् क्रमेः 'कर्तर्यात्मनेपदम्' स्यात् । प्रक्रमते, उपक्रमते भोक्तुम् । आरम्भ इति किम् ? प्रक्रामति यातीत्यर्थः ॥५१॥
आडो ज्योतिरुद्गमे ।३।३।५२॥ आङः परात् क्रमेश्चन्द्राधुद्गमार्थात् 'कर्तर्यात्मनेपदम्' स्यात् । आक्रमते चन्द्रः सूर्यो वा । ज्योतिरुद्गम इति किम् ? आक्रामति बटुः कुतुपम्, धूम आक्रामति ॥५२॥
दागोऽस्वाऽऽस्यप्रसार-विकासे.३३३३५३॥

Page #180

१७२
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशन्दानुशासनम् ॥
% 3A
स्वाऽऽस्यप्रसार - विकासाभ्यामन्यार्थाद् आपूर्वाद् दागः 'कर्तर्यात्मनेपदम्' स्यात् । विद्यामादत्ते । स्वास्यादिवर्जनं किम् ? उष्ट्रो मुखं व्याददाति, कूलं व्याददाति ॥५३॥
नु-प्रच्छः ।३।३।५४॥ आङ्पूर्वान्नौतेः प्रच्छेश्च 'कर्तर्यात्मनेपदम्' स्यात् । आनुते शृगालः, आपृच्छते गुरून् ॥५४॥
गमेः क्षान्तौ ॥३॥३॥५५॥ कालहरणार्थाद् गमयतेरापूर्वात् 'कर्तर्यात्मनेपदम्' स्यात् । आगमयते गुरुम् - कञ्चित् कालं प्रतीक्षते । क्षान्ताविति किम् ? विद्यामागमयति ॥५५।।
हः स्प. ३३३॥५६॥ आपूर्वाद् हयतेः स्पर्द्ध गम्ये 'कर्तर्यात्मनेपदम्' स्यात् । मल्लो मल्लमाह्वयते । स्पर्द्ध इति किम् ? गामाह्वयति ॥५६॥
सं-नि-वेः ।३।३१५७॥ एभ्यो ह्वयतेः 'कर्तर्यात्मनेपदम्' स्यात् । संह्रयते, नियते, विह्वयते ॥५७॥
उपात् ।३।३।५८॥ उपाद् हयतेः 'कर्तर्यात्मनेपदम्' स्यात् । उपह्वयते ॥५८॥
यमः स्वीकारे ।३।३१५९॥ उपाद् यमः स्वीकारार्थात् 'कर्तर्यात्मनेपदम्' स्यात् । कन्यामुपयच्छते, उपायंस्त महास्त्राणि । विनिर्देशः किम् ? शाटकानुपयच्छति ।।५९॥
देवाऽर्चा-मैत्री-सङ्गम-पथिकर्तृक-मन्त्रकरणे स्थः ।३।३।६०॥ एतदर्याद् उपपूर्वात् तिष्ठतेः 'कर्तर्यात्मनेपदम् स्यात् । देवार्चा -जिनेन्द्रमुपतिष्ठते । मैत्री – रथिकानुपतिष्ठते । सङ्गमः - यमुना गङ्गामुपतिष्ठते ।

Page #181

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
१७३
पन्थाः कर्ता यस्य तत्र - सुनमुपतिष्ठते पन्थाः । मन्त्रः करणं यस्य – ऐन्या गार्हपत्यमुपतिष्ठते ॥६०॥
वा लिप्सायाम् ।३।३।६१॥ उपात् स्यो लिप्सायां गम्यमानायाम् ‘कर्तर्यात्मनेपदं वा' स्याद् । भिक्षुतृकुलमुपतिष्ठते, उपतिष्ठति वा ॥६१॥
उदोऽनर्वहे ।।३।६२॥ अनूळ या चेष्टा तदर्याद् उत्पूर्वात् स्थः 'कर्तर्यात्मनेपदम्' स्यात् । मुक्तावृत्तिष्ठते । अनूति किम् ? आसनादुत्तिष्ठति । इहति किम् ? ग्रामाच्छतमुत्तिछति ॥६२॥
सं-वि-प्रा-ऽवात् ।३।३।६३॥ एभ्यः परात् स्थः 'कर्तर्यात्मनेपदम्' स्यात् । संतिष्ठते, वितिष्ठते, प्रतिष्ठते, अवतिष्ठते ॥३॥
जीप्सा-स्थेये ॥३॥३॥६॥ ज्ञीप्सा-आत्मप्रकाशनम्, स्येयः-सभ्यः, जीप्सायां स्थेयविषयार्थे च वर्तमानात् स्थः 'कर्तर्यात्मनेपदम् स्यात् । तिष्ठते कन्या छात्रेभ्यः, त्वयि तिष्ठते विवादः ॥६४॥
प्रतिज्ञायाम् ॥३॥३॥६५॥ अभ्युपगमार्थात् स्थः 'कर्त्तर्यात्मनेपदम्' स्यात् । नित्यं शब्दमातिष्ठते ॥६५॥
समो गिरः ॥२३॥६६॥ संपूर्वाद् गिरः प्रतिज्ञार्थात् 'कर्तर्यात्मनेपदम् स्यात् । स्याद्वादं सङ्गिरते ॥६६॥
अवात् ३३३१६७॥ अवाद् गिरः 'कर्तर्यात्मनेपदम्' स्यात् । अवगिरते ॥६७॥

Page #182

-
१७४
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम् ॥
निह्नवे ज्ञः ।३।३।६८॥ निह्नवः- अपलापः, तद्वृत्तेजः 'कर्तर्यात्मनेपदम्' स्यात् । शतमपजानीते ॥
सं-प्रतेरस्मृतौ ।३।३।६९॥ स्मृतेरन्यार्थात् संप्रतिभ्यां पराज्ज्ञः 'कर्तर्यात्मनेपदम्' स्यात् । शतं संजानीते, शतं प्रतिजानीते । अस्मृताविति किम् ? मातुः संजानाति ॥६९।।
अननोः सनः ।३।३७०॥ सन्नन्ताज्ज्ञः 'कर्तर्यात्मनेपदम्' स्यात्, न त्वनोः परात् । धर्म जिज्ञासते । अननोरिति किम् ? धर्ममनुजिज्ञासति ॥७०।।
श्रुवोऽनाङ्-प्रतेः ।३।३७१॥ सन्नन्ताच्छृणोतेः 'कर्तर्यात्मनेपदम्' स्यात्, न त्वाप्रतिभ्यां परात् । शुश्रूषते गुरून् । अनामतेरिति किम् ? आशुश्रूषति प्रतिशुश्रूषति ॥७१॥
स्मृ-दृशः ।३॥३॥७२॥ आभ्यां सन्नन्ताभ्याम् ‘कर्तर्यात्मनेपदम्' स्यात् । सुस्मूर्षते, दिदृक्षते ॥७२॥
शको जिज्ञासायाम् ।३।३।७३॥ शको ज्ञानानुसंहितार्थात् सन्नन्तात् 'कर्तर्यात्मनेपदम्' स्यात् । विद्याः शिक्षते । जिज्ञासायामिति किम् ? शिक्षति ॥७३॥
प्राग्वत् ॥३॥३७॥ सनः पूर्वो यो धातुस्तस्मादिव सन्नन्तात् 'कर्तर्यात्मनेपदम्' स्यात् । शिशयिषते, अश्वेन संचिचरिषते ॥७४॥
आमः कृगः ।३।३।७५॥ आमः परादनुप्रयुक्तात् कृग आम एव प्राग् यो धातुस्तस्मादिव 'कर्तर्यात्मनेपदम्' स्यात्, भवति न भवति चेति विधिनिषेधावतिदिश्यते । ईहाञ्चक्रे,

Page #183

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
१७५ बिभयाञ्चकार । कृग इति किम् ? ईक्षामास ॥७५॥ गन्धना-ऽवक्षेप-सेवा-साहस-प्रतियत्न-प्रकथनोपयोगे ।३।३१७६॥ एतदर्थात् कृगः 'कर्तर्यात्मनेपदम्' स्यात् । गन्धनम्- द्रोहेण परदोषोद्घाटनम्, उत्कुरुते । अवक्षेपः- कुत्सनम्, दुर्वृत्तानवकुरुते । सेवा - महामात्रानुपकुरुते । साहसम्- अविमृश्य प्रवृत्तिः, परदारान् प्रकुरुते । प्रतियल:- गुणान्तराऽऽधानम्, एधोदकस्योपस्कुरुते । प्रकथनम्- जनवादान् प्रकुरुते । उपयोगः- धर्मादी विनियोगः, शतं प्रकुरुते ॥७६।।
अधेः प्रसहने ३३३७७॥ अधेः परात् कृगः प्रसहनार्थात् 'कर्तर्यात्मनेपदम्' स्यात् । प्रसहनम्पराभिभवः परेणापराजयो वा, तं हाऽधिचक्रे । प्रसहन इति किम् ? तमधिकरोति ॥७७॥
दीप्ति-ज्ञान-यत्न-विमत्युपसंभाषोपमन्त्रणे वदः ।३।३।७८॥ एष्वर्थेषु गम्येषु वदः 'कर्तर्यात्मनेपदम्' स्यात् । दीप्तिः- भासनम्, वदते विद्वान् स्याद्वादे । ज्ञाने - वदते धीमांस्तत्त्वार्थे । यले - तपसि वदते । नानामतिर्विमतिः- धर्मे विवदन्ते । उपसंभाषा- उपसान्त्वनम्, कर्मकरानुपवदते । उपमन्त्रणम्- रहस्युपच्छन्दनम्, कुलभार्यामुपवदते ॥७८॥
व्यक्तवाचां सहोक्तौ ।३।३७९॥ व्यक्तवाचो रूढ्या मनुष्यादयस्तेषां संभूयोचारणार्थाद् वदः 'कर्तर्यात्मनेपदम्' स्यात् । संप्रवदन्ते ग्राम्याः । व्यक्तवाचामिति किम् ? संप्रवदन्ति शुकाः । सहोक्ताविति किम् ? चैत्रेणोक्ते मैत्रो वदति ॥७९॥
विवादे वा ।३।३।८०॥ विरुद्धार्थो वादो विवादः, व्यक्तवाचां विवादरूपसहोक्त्यर्याद् वदः 'कर्त्तत्मिनेपदं वा' स्यात् । विप्रवदन्ते विप्रवदन्ति क मौहूर्ताः । विवाद इति
३.0 - 0 82 २ये...

Page #184

१७६
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम् ॥ किम् ? संप्रवदन्ते वैयाकरणाः । सहोक्तावित्येव- मौहूर्तो मौहूर्तेन क्रमाद् विप्रवदति ||८०॥
अनोः कर्मण्यसति ।३।३।८१॥ व्यक्तवाचामर्थे वर्तमानादनुपूर्वाद् वदः कर्मण्यसति 'कर्तर्यात्मनेपदम्' स्यात् । अनुवदते चैत्रो मैत्रस्य । कर्मण्यसतीति किम् ? उक्तमनुवदति । व्यक्तवाचामित्येव- अनुवदति वीणा ॥८॥
ज्ञः ।३।३१८२॥ जानातेः कर्मण्यसति 'कर्तर्यात्मनेपदम्' स्यात् । सर्पिषो जानीते । कर्मण्यसतीत्येव- तैलं सर्पिषो जानाति ||८२॥
उपात् स्थः ।३३३३८३॥ अतः कर्मण्यसति 'कर्तर्यात्मनेपदम्' स्यात् । योगे योग उपतिष्ठते । कर्मण्यसतीत्येव- राजानमुपतिष्ठति ॥८३॥
समो गमृच्छि-प्रच्छि-श्रु-वित्-स्वरत्यर्ति-दृशः ३३३८४॥ संपूर्वेभ्य एभ्यः कर्मण्यसति ‘कर्तर्यात्मनेपदम्' स्यात् । सङ्गच्छते, समृच्छिष्यते, संपृच्छते, संशृणुते, संवित्ते, संस्वरते, समृच्छते, समियते, संपश्यते । कर्मण्यसतीत्येव- सङ्गच्छति मैत्रम् ॥८४॥
वेः कृगः शब्दे चाऽनाशे ।३८५॥ अनाशार्थाद् विपूर्वात् कृगः कर्मण्यसति, शब्दे च कर्मणि 'कर्तर्यात्मनेपदम् स्यात् । विकुर्वते सैन्धवाः, क्रोधा विकुरुते स्वरान् । शब्दे चेति किम् ? विकरोति मृदम् । अनाश इति किम् ? विकरोत्यध्यायम् ॥८५॥
आडो यम-हनः, स्वेऽङ्गे च ॥३॥३॥८६॥ आङः पराभ्यां यम्-हन्भ्यां कर्मण्यसति, कर्तुः स्वङ्गे च कर्मणि 'कर्तर्या

Page #185

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
१७७
त्मनेपदम्' स्यात् । आयच्छते, आहते वा । स्वेऽङ्गे - आयच्छते, आहते वा पादम् । स्वेङ्गे चेति किम् ? आयच्छति रज्जुम् ||८६॥
व्युदस्तपः | ३|३|८७ ॥
आभ्यां परात् तपेः कर्मण्यसति, स्वेऽङ्गे च कर्मणि 'कर्त्तर्यात्मनेपदम्' स्यात् । वितपते उत्तपते रविः, वितपते उत्तपते पाणिम् ॥८७॥
अणिक्कर्मणिक्कर्तृकाण्णिगोऽस्मृतौ |३|३|८८ ॥
अणिगवस्थायां यत्कर्म तदेव णिगवस्थायां कर्त्ता यस्य तस्माद् णिगन्तादस्मृत्यर्थात् 'कर्त्तर्यात्मनेपदम्' स्यात् । आरोहयते हस्ती हस्तिपकान् । अणिगिति किम् ? आरोहयति हस्तिपकान् महामात्रः, आरोहयन्ति महामात्रेण हस्तिपकाः । गित् किम् ? गणयते गणो गोपालकम् । कर्मेति किम् ? दर्शयति प्रदीपो भृत्यान् । णिगिति किम् ? लुनाति केदारं चैत्रः, लूयते केदारः स्वयमेव तं प्रयुङ्क्ते - लावयति केदारं चैत्रः । कर्तेति किम् ? आरोहन्ति हस्तिनं हस्तिपकाः, तानेनमारोहयति महामात्रः । णिग इति किम् ? आरोहन्ति हस्तिनं हस्तिपकाः, तानारोहयते हस्तीत्यणिगि मा भूत् । अस्मृताविति किम् ? स्मरयति वनगुल्मः कोकिलम् ॥८८॥
प्रलम्भे गृधि - वञ्चेः | ३|३।८९ ॥
आभ्यां णिगन्ताभ्यां वञ्चनार्थाभ्याम् 'कर्त्तर्यात्मनेपदम् स्यात् । बटुं गर्द्धयते वञ्चयते वा । प्रलम्भ इति किम् ? श्वानं गर्द्धयति ॥ ८९ ॥
लीड्-लिनोऽर्चा - ऽभिभवे चाऽऽच्चाऽकर्त्तर्यपि | ३ | ३|९०॥ आभ्यां णिगन्ताभ्यामर्चा ऽभिभव - प्रलम्भार्थाभ्याम् 'कर्त्तर्यात्मनेपदं स्याद्, आच्चानयोरकर्त्तर्यपि । अर्चा - जटाभिरालापयते । अभिभवः श्येनो वर्तिकामपलापयते । प्रलम्भः - कस्त्वामुल्लापयते । अकर्त्तर्यपीति किम् ?
?
-

Page #186

१७८
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम् ॥
जटाभिरालाप्यते जटिलेन ॥१०॥
स्मिङः प्रयोक्तः स्वार्थे ।३।३।९१॥ प्रयोक्तृतो यः स्वार्थः स्मयस्तदर्थात् णिगन्तात् स्मिङ: 'कर्त्तर्यात्मनेपदं स्याद् आचास्याऽकर्तर्यपि' । जटिलो विस्मापयते । प्रयोक्तुः स्वार्थ इति किम् ? रूपेण विस्माययति । अकर्तर्यपीत्येव- विस्मापनम् ॥९१॥
बिभेतेीष च ।।३।९२॥ प्रयोक्तृतः स्वार्थवृत्तेर्ण्यन्ताद् भियः 'कर्तर्यात्मनेपदं स्याद, अस्य च भीष, पक्षे आचाऽकर्तर्यपि' । मुण्डो भीषयते, भापयते वा । प्रयोक्तुः स्वार्थ इत्येव कुञ्चिकया भाययति । अकर्तर्यपीत्येव- भीषा, भापनम् ॥१२॥
मिथ्याकृगोऽभ्यासे ३।३।९३॥ मिथ्यायुक्तात् कृगो ण्यन्तात् क्रियाभ्यासवृत्यर्थात् 'कर्तर्यात्मनेपदम्' स्यात् । पदं मिथ्या कारयते । मिथ्येति किम् ? पदं साधु कारयति । अभ्यास इति किम् ? सकृत् पदं मिथ्या कारयति ॥१३॥ परिमुहा-ऽऽयमा-ऽऽयस-पा-ट्धे-वद-वस-दमा-उद-रुच
नृतः फलवति ।३।३।९४॥ प्रधानफलवति कर्तरि एभ्यो विवक्षितेभ्यो णिगन्तेभ्यः ‘आत्मनेपदम्' स्यात् । परिमोहयते चैत्रम्, आयामयते सर्पम्, आयासयते मैत्रम्, पाययते बटुम्, धापयते शुिशुम्, वादयते बटुम्, वासयते पान्यम्, दमयते अश्वम्, आदयते चैत्रेण, रोचयते मैत्रम्, नर्तयते नटम् ॥१४॥
ई-गितः ।।३।९५॥ ईदितो गितश्च धातोः ‘फलवति कर्तर्यात्मनेपदम्' स्यात् । यजते, कुरुते । फलवतीत्येव- यजन्ति, कुर्वन्ति ॥१५॥

Page #187

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
१७९ ज्ञोऽनुपसर्गात् ।३।३।९६॥ अतः ‘फलवति कर्तर्यात्मनेपदम्' स्यात् । गां जानीते । फलवतीत्येव- परस्य गां जानाति ॥१६॥
वदोऽपात् ।३।३।९७॥ अतः ‘फलवति कर्तर्यात्मनेपदम्' स्यात् । एकान्तमपवदते । फलवतीत्येवअपवदति परं स्वभावात् ॥९७॥
समुदाडो यमेरग्रन्थे ।३।३।९८॥ एभ्यः पराद् यमेरग्रन्थविषये ‘फलवत्कर्तर्यात्मनेपदम्' स्यात् । संयच्छते व्रीहीन्, उद्यच्छते भारम्, आयच्छते भारम् । अग्रन्य इति किम् ? चिकित्सामुद्यच्छति । फलवतीत्येव- संयच्छति ॥९८॥
पदान्तरगम्ये वा ३२३९९॥ 'प्रक्रान्तसूत्रपञ्चके यदात्मनेपदमुक्तं तत् पदान्तरगम्ये फलवत्कर्तरि वा' स्यात् । स्वं शत्रु परिमोहयते परिमोहयति वा । स्वं यज्ञं यजते यजति वा । स्वां गां जानीते जानाति वा । स्वं शत्रुमपवदते अपवदति वा । स्वान् व्रीहीन् संयच्छते संयच्छति वा ॥९९॥
शेषात परस्मै ।३।३।१००॥ 'येभ्यो धातुभ्यो येन विशेषेणाऽऽत्मनेपदमुक्तं ततोऽन्यस्मात् कर्तरि परस्मैपदम् स्यात् । भवति, अति ॥१०॥
परानोः कृगः ।३।३।१०१॥ परानुपूर्वात् कृगः 'कर्तरि परस्मैपदम् स्यात् । पराकरोति, अनुकरोति ॥
प्रत्यभ्यतेः क्षिपः ।।३।१०२॥ एभ्यः परात् क्षिपः 'कर्तरि परस्मैपदम्' स्यात् । प्रतिक्षिपति, अभिक्षि
मैपदम् स्यात् ।
नोः कृगः
पराकरोति, अनुस

Page #188

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम् ॥
१८०
पति, अतिक्षिपति ॥१०२॥
प्राद् वहः | ३|३|१०३ ॥
अतः 'कर्त्तरि परस्मैपदम्' स्यात् । प्रवहति ॥१०३॥ परेर्मृषश्च |३|३|१०४॥
परेः परान्मृषेर्वहेश्च कर्त्तरि परस्मैपदम् स्यात् । परिमृष्यति, परिवहति ॥ ब्याङ्-परे रमः | ३ | ३|१०५ ॥
एभ्यः पराद् रमेः 'कर्त्तरि परस्मैपदम् स्यात् । विरमति, आरमति, परिरमति ||१०५||
वोपात् |३|३|१०६॥
उपाद् रमे: 'कर्तरि परस्मैपदं वा स्यात् । भार्यामुपरमति, उपरमते वा ॥ अणिगि प्राणिकर्तृकानाप्याण्णिगः ।३।३।१०७॥
अणिगवस्थायां यः प्राणिकर्तृकोऽकर्मकश्च धातुस्तस्मात् णिगन्तात् 'कर्त्तरि परस्मैपदम् स्यात् । आसयति चैत्रम् । अणिगीति किम् ? स्वयमेवारोहयमाणं गजं प्रयु-आरोहयते । अणिगिति गकारः किम् ? चेतयमानं प्रयुचेतयति । प्राणिकर्तृकादिति किम् ? शोषयते व्रीहीन् आतपः । अनाप्यादिति किम् ? कटं कारयते ||१०७ |
चल्याहारार्वेट्-बुध-युध-पु-दु-सु-नश-जनः |३|३|१०८ ॥
चल्यर्था - SSहारार्थेभ्य इङादिभ्यश्च णिगन्तेभ्यः कर्त्तरि परस्मैपदम्' स्यात् । चम्यति, कम्पयति ; भोजयति, आशयति चैत्रमन्त्रम्: सूत्रमध्यापयति शिष्यम्, बोधयति पद्मं रविः, योधयति काष्ठानि, प्रावयति राज्यम्, द्रावयत्ययः, स्रावयति तैलम्, नाशयति पापम्, जनयति पुण्यम् ||१०८||
इत्याचार्यश्रीहेमचन्द्रविरचितायां सिद्धमचाभिधानस्वोपद्मशब्दानुशासन

Page #189

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
लघुवृत्तौ तृतीयस्याध्यायस्य तृतीयः पादः समाप्तः || ३|३|| श्रीदुर्लभेशद्युमणेः पादास्तुष्टुविरे न कैः ? । लुलद्भिर्मेदिनीषालैर्वालिखिल्यैरिवाग्रतः ॥११॥
१८१
(चतुर्थः पादः )
गुपौ धूप विच्छि-पणि- पनेरायः | ३ | ४|१ ||
एभ्यो धातुभ्यः स्वार्थे 'आयः' स्यात् । गोपायति, धूपायति, विच्छायति, पणायति, पनायति ॥१॥
कमेर्णिङ् |३|४|२॥
कमेः स्वार्थे 'णिड्' स्यात् । कामयते ||२|| ऋतेर्डीयः | ३|४|३ ॥
ऋतेः स्वार्थे 'डीयः' स्यात् । ऋतीयते ||३|| अशवि ते वा | ३ | ४|४|
'गुपादिभ्यो ऽशव्विषये ते - आयादयो वा स्युः । गोपायिता, गोप्ता; कामयिता, कमिता; ऋतीयिता, अर्तिता ॥४॥
गुप्- तिजो गर्हा - क्षान्तौ सन् | ३ | ४|५||
गुपो गर्हायां तिजः क्षान्तौ वर्तमानात् स्वार्थे 'सन्' स्यात् । जुगुप्सते, तितिक्षते । गर्हाक्षान्ताविति किम् ? गोपनम् तेजनम् ॥५॥
कितः संशय-प्रतीकारे | ३|४|६ ॥
कितः संशय-प्रतीकारार्थात् स्वार्थे 'सन्' स्यात् । विचिकित्सति मे मनः, व्याधिं चिकित्सति । संशयप्रतीकारार्थ इति किम् ? केतयति ॥ ६ ॥

Page #190

१८२
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम् ॥ शान-दान-मान-बधानिशाना-ऽऽर्जव-विचार-वैरूप्ये दीर्घश्चेतः
३४७॥ एभ्यो यथासङ्ख्यं निशानाद्यर्थेभ्यः स्वार्थे “सन् स्यात्, दीर्घश्चैषां द्वित्वे पूर्वस्येतः' । शीशांसति, दीदांसति, मीमांसते, बीभत्सते । अर्थोक्तिः किम् ? अर्थान्तरे मा भूत् - निशानम्, अवदानम्, मानयति, बाधयति ॥७॥
धातोः कण्ड्वादेर्यक्॥३॥४८॥ एभ्यो धातुभ्यः स्वार्थे 'यक्' स्यात् । कण्डूयति, कण्डूयते, महीयते । धातोरिति किम् ? कण्डूः ॥८॥
व्यञ्जनादेरेकस्वराद् भृशाऽऽभीक्ष्ण्ये यङ् वा ३।४।९॥ गुणक्रियाणामधिश्रयणादीनां क्रियान्तराव्यवधानेन साकल्येन संपत्तिः फलातिरेको वा-भृशत्वम्, प्रधानक्रियाया विकेदादेः क्रियान्तराव्यवधानेनाऽऽवृत्तिराभीक्ष्ण्यम्, तद्विशिष्टार्थवृत्तेर्धातोर्व्यञ्जनादेरेकस्वराद् 'यङ् वा' स्यात् । पापच्यते । व्यञ्जनादेरिति किम् ? भृशमीक्षते । एकस्वरादिति किम् ? भृशं चकास्ति । वेति किम् ? लुनीहि लुनीहीत्येवायं लुनातीत्यादि यथा स्यात् ॥९॥
अट्यर्ति-सूत्रि-मूत्रि-सूच्यशूर्णोः ।३।४।१०॥ एभ्यो भृशाऽऽभीक्ष्ण्यार्थवृत्तिभ्यो ‘यङ् स्यात् । अटाट्यते, अरार्यते, सोसूत्र्यते, मोमूत्र्यते, सोसूच्यते, अशाश्यते, प्रोर्णोनूयते ॥१०॥
गत्यर्थात् कुटिले ३।४।११॥ व्यअनादेरेकस्वराद् गत्यर्थात् कुटिले एवार्थे वर्तमानाद् धातो-र्य' स्यात् । चङ्गम्यते । कुटिल इति किम् ? भृशं क्रामति ॥११॥
गृ-लुप-सद-चर-जप-जभ-दश-दहो गर्यो ।३।४१२॥

Page #191

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
१८३
'गर्थेिभ्य एव एभ्यो यङ्' स्यात् । निजेगिल्यते, लोलुप्यते, सासद्यते, चञ्चूर्यते, जाप्यते, जलभ्यते, दन्दश्यते, दन्दह्यते । गर्दा इति किम् ? साधु जपति, भृशं निगिरति ॥१२॥
न गृणा-शुभ-रुचः ।३।४।१३॥ 'एभ्यो यङ् न' स्यात् । निन्द्यं गृणाति, भृशं शोभते, भृशं रोचते ॥१३॥
बहुलं लुप् ।३।४।१४॥ 'यडो लुप् बहुलम् स्यात् । बोभूयते, बोमवीति । बहुलवचनात् क्वचित्र भवति -लोलूया, पोपूया ॥१४॥
अचि ३।४१५॥ 'योऽचि परे लुप्' स्यात् । चेच्यः, नेन्यः ॥१५॥
नोतः ।।४।१६॥ 'उदन्ताद् विहितस्य योऽचि परे लुब् न' स्यात् । रोरूयः ॥१६॥
चुरादिभ्यो णिच् ॥३॥४॥१७॥ एभ्यो धातुभ्यः 'स्वार्थे णिच्' स्यात् । चोरयति । पदयते ॥१७॥
युजादेवा ॥३॥४॥१८॥ एभ्यः 'स्वार्थे णिच् वा स्यात् । योजयति, योजति । साहयति, सहति ॥१८॥
भूङः प्राप्तौ णित् ।३।४।१९॥ 'भुवः प्राप्त्यर्याण्णिङ् वा' स्यात् । भावयते, भवते । प्राप्ताविति किम् ? भवति ॥१९॥
प्रयोक्तव्यापारे णिग् ॥३॥४॥२०॥ कुर्वन्तं यः प्रयुड़े तद्व्यापारे वाच्ये 'धातोर्णिग् वा स्यात् । कारयति, भिक्षा वासयति, राजानमागमयति, कंसं घातयति, पुष्येण चन्द्रं योजयति, उज्जयिन्याः

Page #192

१८४
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम् ॥ प्रस्थितो माहिष्मत्यां सूर्यमुद्गमयति ॥२०॥
तुमहादिच्छायां सनतत्सनः ।३।४।२१॥ यो धातुरिषेः कर्म इषिणैव च समानकर्तृकः स तुमर्हः, तस्मादिच्छायामर्थे 'सन् वा' स्यात्, न विच्छासन्नन्तात् । चिकीर्षति, जिगमिषति । तुमर्हादिति किम् ? यानेनेच्छति, भुक्तिमिच्छति मैत्रस्य । इच्छायामिति किम् ? भोक्तुं याति । अतत्सन इति किम् ? चिकीर्षितुमिच्छति । तदिति किम् ? जुगुप्सिषते ॥२१॥
द्वितीयायाः काम्यः ।३।४।२२॥ द्वितीयान्तादिच्छायाम् 'काम्यो वा' स्यात् । इदंकाम्यति । द्वितीयाया इति किम् ? इष्टः पुत्रः ॥२२॥
__ अमाव्ययात् क्यन् च ।३।४॥२३॥ मान्ता-ऽव्ययाभ्यामन्यस्माद् द्वितीयान्तादिच्छायाम् 'क्यन् काम्यश्च वा' स्यात् । पुत्रीयति, पुत्रकाम्यति । अमाव्ययादिति किम् ? इदमिच्छति, स्वरिच्छति ॥२३॥
आधाराचोपमानादाऽऽचारे ३३४॥२४॥ अमाव्ययादुपमानाद् द्वितीयान्तादाधाराचाऽऽचारार्थे 'क्यन् वा स्यात् । पुत्रीयति च्छात्रम्, प्रासादीयति कुट्याम् ॥२४॥
कर्तुः क्विप्, गल्म कीब-होडात्तु ङित् ॥३॥४॥२५॥ कर्तरुपमानानाम्न आचारार्थे 'क्विप् वा स्यात्, गल्म-क्कीब-होडेभ्यस्तु स एव डित्' । अश्वति, गल्मते, कीबते, होडते ॥२५॥
क्यडू ३।४।२६॥ कर्तरुपमानादाचारेऽर्थे 'क्यङ् वा' स्यात् । हंसायते ॥२६॥

Page #193

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
१८५
सो वा लुक् च ।३।४।२७॥ सन्तात् कर्तुरुपमानादाचारेऽर्थे 'क्यङ् वा स्यादन्तस्य च सो वा लुक्' । पयायते, पयस्यते ॥२७॥
ओजोऽप्सरसः ।३।४।२८॥ आभ्यां कर्तुरुपमानाभ्यामाचारे 'क्यङ् वा स्यात्, सश्च लुक्' । ओजायते, अप्सरायते ॥२८॥
च्यचे मृशादेः स्तोः ।३।४।२९॥ भृशादेः कर्तृश्य र्थे 'क्यङ् वा स्यात्, यथासम्भवं स्तोर्मुक् च' । मृशायते, उन्मनायते, वेहायते । कर्तुरित्येव- अमृशम्भृशं करोति । च्च्यर्थ इति किम् ? भृशो भवति ॥२९॥
डाच-लोहितादिभ्यः पित ३॥४॥३०॥ डाजन्तेभ्यो लोहितादिभ्यश्च कर्तृभ्यश्च्व्यर्थे 'क्यङ् पित्' स्यात् । पटपटायति, पटपटायते; लोहितायति, लोहितायते । कर्तुरित्येव- अपटपटा पटपटा करोति । च्यर्थ इत्येव- लोहितो भवति ॥३०॥
कष्ट-कक्ष-कृच्छ्र-सत्र-गहनाय पापे क्रमणे ।३।४॥३१॥ एभ्यश्चतुर्थ्यन्तेभ्यः पापवृत्तिभ्यः क्रमणेऽर्थे 'क्यङ् स्यात् । कथयते, कक्षायते, कृच्छ्रायते, सत्रायते, गहनायते । चतुर्थीति किम् ? रिपुः कष्टं कामति । पाप इति किम् ? कष्टाय तपसे कामति ॥३१॥
रोमन्थाद् व्याप्यादुचर्वणे ॥३॥४॥३२॥ अभ्यवहृतं द्रव्यम्=रोमन्यः, उद्गीर्य चर्वणम्-उच्चर्वणम्, अस्मिन्नर्थे रोमन्यात् कर्मणः 'क्यङ् वा' स्यात् । रोमन्यायते गौः । उच्चर्वण इति किम् ? कीटो रोमन्यं वर्तयति ॥३२॥

Page #194

Fenoshm - Basp - Dhomad - udvamane
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम् ॥
फेनोष्म-बाष्प-धूमादुदमने ॥३॥४॥३३॥ एभ्यः कर्मभ्य उद्वमनेऽर्थे 'क्यङ् वा स्यात् । फेनायते, ऊष्मायते, बाष्पायते, धूमायते ॥३३॥
सुखादेरनुभवे ॥३४॥३४॥ साक्षात्कारेऽर्थे सुखादेः कर्मणः 'क्यङ् वा' स्यात् । सुखायते, दुःखायते ॥३४॥
शब्दादेः कृतौ वा ।३।४॥३५॥ एभ्यः कर्मभ्यः कृतावर्थे 'क्यङ् वा' स्यात् । शब्दायते, वैरायते 1 पक्षे णिच्शब्दयति, वैरयति ॥३५॥
तपसः क्यन् ।३।४॥३६॥ अस्मात् कर्मणः कृतावर्थे 'क्यन् वा' स्यात् । तपस्यति ॥३६॥
नमो-वरिवश्चित्रकोऽर्चा-सेवाऽऽश्चर्ये ३२४॥३७॥ एभ्यः कर्मभ्यो यथासंख्यमर्चादिष्वर्थेषु 'क्यन् वा' स्यात् । नमस्यति, वरिवस्यति, चित्रीयते ॥३७॥
अङ्गानिरसने गिङ् ३॥४॥३८॥ अङ्गवाचिनः कर्मणो निरसनेऽर्थे 'णिङ् वा स्यात् । हस्तयते, पादयते ॥
पुच्छादुत-परि-व्यसने ।३४।३९॥ पुच्छात् कर्मण उदसने पर्यसने व्यसनेऽसने चार्थे 'णिङ् वा' स्यात् । उत्पुच्छयते, परिपुच्छयते, विपुच्छयते, पुच्छयते ॥३९॥
भाण्डात् समाचितौ ॥३॥४॥४०॥ भाण्डात् कर्मणः समाचितावर्थे 'णिड् वा' स्यात् । सम्भाण्डयते, परिभाण्डयते ॥४०॥
चीवरात् परिधाना-ऽर्जने ॥३॥४॥४१॥

Page #195

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
अस्मात् कर्मणः परिधानेऽर्जने चार्थे 'णि‍ वा' स्यात् । परिचीवरयते, संचीवरयते, (चीवरयते) ॥ ४१ ॥
१८७
णिज्बहुलं नाम्नः कृगादिषु | ३ | ४|४२ ||
कृगादीनां धातूनामर्थे 'नाम्नो णिच् बहुलम्' स्यात् । मुण्डं करोति = मुण्डयति च्छात्रम्, पटुमाचष्टे = पटयति, वृक्षं रोपयति = वृक्षयति, कृतं गृह्णाति=कृतयति ॥४२॥
व्रताद् भुजि - तत्रिवृत्त्योः | ३|४|४३॥
व्रतम् = शास्त्रविहितो नियमः, व्रताद् भुज्यर्थात् तत्रिवृत्त्यर्थाच्च कृगादिष्वर्थेषु 'णिज्बहुलम्' स्यात् । पयो व्रतयति, सावद्याऽनं व्रतयति ॥ ४३ ॥ सत्या - Sर्थ - वेदस्याः | ३ | ४|४४ ||
'एषां णिच्सन्नियोगे आः' स्यात् । सत्यापयति, अर्थापयति, वेदापयति ॥ श्वेताश्वा ऽश्वतर - गालोडिता ऽऽह्वरकस्याऽश्वतरेत-कलुक् |३|४|४५ ॥
'एषां णिज्योगे यथासंख्यमश्वादेः शब्दस्य लुक् स्यात् । श्वेतयति, अश्वयति, गालोडयति, आवरयति ||४५ ||
धातोरनेकस्वरादाम् परोक्षायाः, कृभ्वस्ति चानुतदन्तम्
|३|४|४६ ॥
अनेकस्वराद्धातोः परस्याः 'परोक्षायाः स्थाने आम् स्यात्, आमन्ताच्च परे कृभ्वस्तयः परोक्षान्ता अनु पश्चादनन्तरं प्रयुज्यन्ते । चकासाञ्चकार, च्रकासाम्बभूव, चकासामास । अनेकस्वरादिति किम् ? पपाच । अनुविपर्यासव्यवहितिनिवृत्त्यर्थः, तेन चकारचकासाम्, ईहांचैत्रश्चक्रे इत्यादि न स्यात् ॥ ४६ ॥ दया- ऽया-SSस् - कासः | ३|४|४७॥
-

Page #196

१८८
श्रीसिद्धहेमचन्द्र शब्दानुशासनम् ॥
एभ्यो धातुभ्यः परस्याः 'परोक्षाया आम् स्यात्, आमन्ताच्च परे कृभ्वस्तयः परोक्षान्ता अनु प्रयुज्यन्ते' । दयाञ्चक्रे, दयाम्बभूव, दयामास पलायाञ्चक्रे, आसाञ्चक्रे, कासाञ्चक्रे ॥४७॥
गुरुनाम्यादेरनृच्छूर्णोः | ३|४|४८ ॥
गुरुर्नाम्यादिर्यस्य तस्माद्धातोः, ऋच्छूर्णुवर्जात् परस्याः 'परोक्षाया आम् स्यात्, आमन्ताच्च परे कृभ्वस्तयः परोक्षान्ता अनु प्रयुज्यन्ते । ईहाञ्चक्रे, ईहाम्बभूव, ईहामास । गुर्विति किम् ? इयेष । नामीति किम् ? आनर्च । आदीति किम् ? निनाय । अनृच्छूर्णोरिति किम् ? आनर्च्छ, प्रोर्णुनाव ||४८ || जाग्रुष- समिन्धेर्नवा | ३|४|४९॥
एभ्यो धातुभ्यः परस्याः 'परोक्षाया आम् वा स्यात्, आमन्ताच्च परे कृभ्वस्तयः परोक्षान्ता अनु प्रयुज्यन्ते । जागराञ्चकार, जागराम्बभूव, जागरामास, जजागार; ओषाञ्चकार; उवोष; समिन्धाञ्चक्रे, समीधे ॥ ४९ ॥
भी-ड्री - भृ-होस्तिव्वत् |३|४|५० ॥
एभ्यः परस्याः 'परोक्षाया आम् वा स्यात्, स च तिव्वत्, आमन्ताच्च परे कृभ्वस्तयः परोक्षान्ता अनु प्रयुज्यन्ते' । बिभयाञ्चकार, बिभयाम्बभूव, बिभयामास, बिभाय; जिह्याञ्चकार, जिह्वाय, बिभराञ्चकार, बभार; जुहवाञ्चकार, जुहाव ॥५०॥
वेत्तेः कित् | ३ | ४|५१ ॥
वेत्तेः परस्याः 'परोक्षाया आम् किद् वा स्यात्, आमन्ताच्च कृभ्वस्तयः परोक्षान्ता अनु प्रयुज्यन्ते' । विदाञ्चकार, विवेद ॥५१॥
पञ्चम्याः कृगू | ३ | ४|५२ ॥
वेत्तेः परस्याः 'पञ्चम्याः किदाम् वा स्यात्, आमन्ताच्च परः पञ्चम्यन्तः कृगनु प्रयुज्यते' । विदाङ्करोतु, वेत्तु ॥५२॥

Page #197

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
१८९
सिजयतन्याम् ।।४५३॥ अद्यतन्यां परस्यां धातोः परः 'सिच् नित्यम्' स्यात् । अनैषीत् ॥५३।।
स्मृश-मृश-कृष-तृप-दृपो वा ३३४५४॥ एभ्योऽधतन्याम् 'सिज् वा' स्यात् । अस्पाक्षीत्, अस्पार्टात, अस्पृक्षत्; अम्राक्षीत्, अमाीत्, अमृक्षत्; अक्राक्षीत्, अकात्,ि अकृक्षत्; अत्राप्सीत्, अतार्सीत्, अतृपतः अद्राप्सीत्, अदासीत्, अदृपत् ॥५४॥
ह-शिटो नाम्युपान्त्याददृशोऽनिटः सक् ॥३॥४॥५५॥ हशिडन्तानाम्युपान्त्याददृशोऽनिटोऽथतन्याम् ‘सक् स्यात् । अधुक्षत्, अविक्षत् । ह-शिट इति किम् ? अमैत्सीत् । नाम्युपान्त्यादिति किम् ? अधाक्षीत् । अदृश इति किम् ? अद्राक्षीत् । अनिट इति किम् ? अकोषीत् ॥५५॥
श्लिषः ।।४५६॥ श्लिषोऽनिटोऽद्यतन्याम् ‘सक्' स्यात् । आश्लिक्षत् कन्यां मैत्रः । अनिट इत्येव-अश्लेषीत् ॥५६॥
नाऽसत्त्वाऽऽश्लेषे ३।४।५७॥ श्लिषोऽप्राण्याश्लेषार्थात् 'सक् न' स्यात् । उपाश्लिषत् जतु च काष्ठं च । असत्त्वाऽऽश्लेष इति किम् ? व्यत्यश्विक्षन्त मिथुनानि ॥५७॥
णि-त्रि-द्रु-सु-कमः कर्तरि ३४५८॥ ण्यन्तात् श्यादिभ्यश्च कर्तर्यपतन्याम् ':' स्यात् । अचीकरत, अशिश्रियत्, अदुद्रुवत, असुमुवत, अचकमत । कर्तरीति किम् ? अकारयिषातां कटौ मैत्रेण ॥५८॥
ट्पे-वेर्वा ३४५९॥ आभ्यां कर्तर्यवतन्याम् 'डो वा' स्यात् । अदघत, अधातः अशिश्वियत्,

Page #198

१९०
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम् ॥ अश्वत् । कर्तरीत्येव- अधिषातां गावी वत्सेन ॥५९॥
शास्त्यसू-वक्ति-ख्यातेर ।३।४।६०॥ एभ्यः कर्तर्ययतन्याम् ‘अङ्' स्यात् । अशिषत्, अपास्थत, अवोचत्, आख्यत् । कर्तरीत्येव- अशासिषातां शिष्यो गुरुणा ॥६०॥
___ सर्त्यतैर्वा ॥३४॥६१॥ आभ्यां कर्तर्यपतन्याम् 'अङ् वा' स्यात् । असरत्, असार्षीत्; आरत्,
आयात ॥१॥
मलिपू-सि आहत, अलिक
द्वा-लिप-सिचः ॥४॥२॥ एभ्यः कर्तर्यघतन्याम् 'अङ्' स्यात् । आइत, अलिपत्, असिचत् ॥६२।।
वाऽऽत्मने ।३।४६३॥ वादेः कर्तर्यपतन्यामात्मनेपदे 'वाऽङ् स्यात् । आहत, आहास्त; अलिपत, अलिप्त; असिवत, असिक्त ।।६३॥
लदि-युतादि-पुष्यादेः परस्मै ।३।४॥६॥ सदितो पुतादेः पुष्यादेच 'कर्तर्यवतन्यां परस्मैपदेऽ' स्यात् । अगमत्; अपुतत्, अरुषत्; अपुषत, औधतः । परस्मैपद इति किम् ? समगस्त ।।६४॥ ऋदिवि-स्तम्भू-प्रचू-म्रचू-चू-ग्लुचू-ग्लुञ्चू जो वा
३॥४॥६५॥ अदितः श्व्यादेश 'कर्तर्ययतन्यां परस्मैपदेऽहवा' स्यात् । अरुघत, अरोत्सीत; अश्वत्, अश्वयीत; अस्तमत्, अस्तम्भीत; अनुचत, अप्रोचीत्। अस्तुचत्, अम्लोचीत; अनुचत, अग्रोचीत; अतुचत, अग्लोचीत; अग्तुचत, अग्लुधीत्; अजरत, अजारीत् ॥६५॥
भिच ते पदस्तलुक् च ॥४॥६६॥

Page #199

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
१९१ पद्यतेः कर्तर्यद्यतन्यास्ते परे 'जिच् स्याद्, निमित्ततस्य च लुक्' । उदपादि । त इति किम् ? उदपत्साताम् ॥६६॥
दीप-जन-बुधि-पूरि-ताय-प्यायो वा ।।४।६७॥ एम्यः कर्तर्यधतन्यास्ते परे 'जिच् वा स्यात्, तलुक् च' । अदीपि, अदीपिष्ट; अजनि, अजनिष्ट; अबोधि, अबुद्ध; अपूरि, अपूरिष्ट; अतायि, अतायिष्ट; अप्यायि, अप्यायिष्ट ॥६७॥
भाव-कर्मणोः ३३४६८॥ सर्वस्माद् धातोर्भाव-कर्मविहितेऽवतन्यास्ते 'अिच् स्यात्, तलुक् च' । आसि त्वया, अकारि कटः ॥६८॥ स्वर-ग्रह-दृश-हन्भ्यः स्य-सिजाशीः-वस्तन्यां जिट् वा
४६९॥ स्वरान्ताद् ग्रहादेश्च विहितासु भावकर्मजासु स्य-सिजाशी:- श्वस्तनीषु 'जिट वा' स्यात् । दायिष्यते, दास्यते; अदायिषाताम्, अदिषाताम्; दायिषीष्ट, दासीट; दायिता, दाता । ग्राहिष्यते, ग्रहीष्यते; अग्राहिषाताम्, अग्रहीषाताम्; ग्राहिषीष्ट; ग्रहीषीट; ग्राहिता, ग्रहीता । दर्शिष्यते, द्रक्ष्यते; अदर्शिषाताम्, अदृक्षाताम्, दर्शिषीष्ट, दृक्षीट; दर्शिता, द्रा । घानिष्यते, हनिष्यते; अघानिषाताम्, अवधिषाताम् धानिषीट, वधिषीट; घानिता, हन्ता ॥६९॥
क्यः शिति ।३४७०॥ 'सर्वस्माद् धातोर्माव-कर्मविहिते शिति क्यः' स्यात् । शय्यते त्वया, क्रियते करः । शितीति किम् ? बभूवे ॥७०॥
कर्तर्यनद्भ्यः शब् ।३।४७१॥ अदादिवर्जाद् धातोः कतरि विहिते शिति 'शव्' स्यात् । भवति । कर्तरीति

Page #200

१९२
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशदानुशासनम् ॥ किम् ? पच्यते । अनभ्य इति किम् ? अत्ति ॥७॥
दिवादेः श्यः ३१४७२॥ 'दिवादेः कर्तृविहिते शिति श्यः' स्यात् । दीव्यति, जीर्यति ॥७२॥ भ्रास-भ्लास-भ्रम-क्रम-कम-त्रसि-त्रुटि-लषि-यसि संयसेर्वा
३।४७३॥ एभ्यः कर्तरि विहिते शिति 'श्यो वा' स्यात् । भ्रास्यते, भासते; म्लास्यते, म्लासते; भ्राम्यति; प्रमति; क्राम्यति, कामति; काम्यति, कामति; त्रस्यति, वसति; त्रुट्यति, त्रुटति; लष्यति, लषति, यस्यति, यसति; संयस्यति, संयसति ॥७३॥
कुषि-रजेाप्ये वा परस्मै च ३३४७४॥ आभ्यां व्याप्ये कतरि शिद्विषये 'परस्मैपदं वा स्यात, तद्योगे च श्यः' । कुष्यति कुष्यते वा पादः स्वयमेव; रज्यति रज्यते वा वस्त्रं स्वयमेव । व्याप्ये कर्तरीति किम् ? कुष्णाति पादं रोगः । शितीत्येव- अकोषि ॥७४॥
स्वादेः श्नुः ।३।४७५॥ स्वादेः कर्तृविहिते शिति 'सूनुः' स्यात् । सुनोति, सिनोति ॥७५॥
वाऽक्षः ३१४७६॥ अक्षः कर्तृविहिते शिति 'श्नुर्वा' स्यात् । अक्ष्णोति, अक्षति ॥७६॥
तक्षः स्वार्थे वा ३।४७७॥ स्वार्थ:- तनुत्वम्, तवृत्तेस्तक्षः कर्तृविहिते शिति 'श्नुर्वा' स्यात् । तक्ष्णोति, तक्षति । स्वार्थ इति किम् ? संतक्षति शिष्यम् ॥७७॥
स्तम्भू-स्तुम्भू-स्कम्भू-स्कुम्भू-स्कोः ना च ।३।४७८॥ स्तम्म्यादेः सौत्राद् धातोः, स्कुगश्च कर्तृविहिते शिति 'श्नाः श्नुश्च' स्यात् ।

Page #201

श्रीसिदहेमचन्द्रशदानुशासनम्
१९३
स्तम्नाति, स्तम्नोति, स्तुम्नाति, स्तुम्नोति; स्कम्नाति, स्कम्नोति; स्कुनाति, स्कुम्नोति; स्कुनाति, स्कुनोति ॥७८।।
यादेः ।।४॥७९॥ यादेः कर्तृविहिते शिति 'श्ना' स्यात् । क्रीणाति, प्रीणाति ॥७९॥
व्यजनाच्छ्नाहेरानः ३३४८०॥ व्यञ्जनात् परस्य मायुक्तस्य हे: 'आनः' स्यात् । पुषाण, मुषाण । व्यञ्जनादिति किम् ? लुनीहि ॥८॥
तुदादेः शः ।३।४८१॥ एभ्यः कर्तृविहिते शिति 'शः' स्यात् । तुदति, तुदते ॥८॥
रुषां स्वराधनो नलुक् च ।३।४८२॥ रुधादीनां स्वरात् परः कर्तृविहिते शिति 'श्नः स्यात्, तद्योगे प्रकृतेर्नो लुक् च यथासम्भवम् । रुणद्धि, हिनस्ति ।।८२॥
कृग-तनादेरुः ।३।४१८३॥ कृगस्तनादिभ्यश्च कर्तृविहिते शिति 'उः' स्यात् । करोति, तनोति ॥८३॥
सृजः श्राद्धे जि-क्या-ऽऽत्मने तथा ३४॥८॥ सृजः पराणि श्रद्धावति कतीर "जि-क्या-ऽऽत्मनेपदानि स्युस्तया यया पूर्व विहितानि । असर्जि, सृज्यते, म्रक्ष्यते वा मालां धार्मिकः । श्राद्ध इति किम् ? व्यत्यसृष्ट माले मिथुनम् ॥४॥
तपेस्तपःकर्मकात् ३३४१८५॥ तपेस्तपःकर्मकात् कतरि "जिक्यात्मनेपदानि स्युस्तथा । तप्यते तेपे वा तपः साधुः । तप इति किम् ? उत्तपति स्वर्ण स्वर्णकारः । कर्मेति किम् ? तपः साधु तपति ॥८५॥

Page #202

१९४
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशदानुशासनम् ॥
एकघातौ कर्मक्रिययैकाऽकर्मक्रिये ।३।४।८६॥ एकस्मिन् धातौ कर्मस्थक्रियया पूर्वदृष्टया एका - अभिन्ना सम्प्रत्यकर्मिका क्रिया यस्य, तस्मिन् कर्तरि कर्मकर्तृरूपे 'धातोर्जिक्यात्मनेपदानि' स्युः । अकारि क्रियते करिष्यते वा कटः स्वयमेव । एकधाताविति किम् ? पचत्योदनं चैत्रः, सिध्यत्योदनः स्वयमेव । कर्मक्रिययेति किम् ? साध्वसिश्छिनत्ति । एकक्रिय इति किम् ? स्रवत्युदकं कुण्डिका, नवत्युदकं कुण्डिकायाः । अकमक्रिय इति किम् ? भिद्यमानः कुशूल: पात्राणि भिनत्ति ॥
पचि-दुहेः ।३।४८७॥ एकधातौ कर्मस्थक्रियया पूर्वदृष्टया अकर्मिकया सकर्मिकया वा, एकक्रिये कतरि कर्मकर्तृरूपे, आभ्याम् 'जिक्यात्मनेपदानि' स्युः । अपाचि पच्यते पक्ष्यते वा ओदनः स्वयमेव, अदोहि दुग्धे धोक्ष्यते वा गौः स्वयमेव, उदुम्बरः फलं पच्यते अपक्त वा स्वयमेव, दुग्धे अदुग्ध वा पयो धोक्ष्यते गौः स्वयमेव ॥८७॥
न कर्मणा जिन् ।३।४।८८॥ पचि-दुहिन्यां कर्मणा योगे अनन्तरोक्ते कर्तरि 'जिच् न' स्यात् । अपतोदुम्बरः फलं स्वयमेव, अदुग्ध गौः पयः स्वयमेव । कर्मणेति किम् ? अपाच्योदनः स्वयमेव । अनन्तरोक्ते कर्तरीत्येव- अपाचि उदुम्बरः फलं वायुना ॥८८॥
रुषः १३१४८९॥ रुधोऽनन्तरोक्ते कतरि 'जिच् न' स्यात् । अरुद्ध गौः स्वयमेव ॥८९॥
स्वर-दुहो वा ३१४९०॥

Page #203

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
१९५ स्वरान्ताद् दुहेश्चानन्तरोक्ते कर्तरि 'जिच् वा' स्यात् । अकृत अकारि वा कटः स्वयमेव; अदुग्ध अदोहि वा गौः स्वयमेव ॥९०॥
तपः कर्चनुतापे च ।३।४।९१॥ तपेः कर्मकर्तरि कर्तर्यनुतापे चार्थे 'जिच् न' स्यात् । अन्ववातप्त कितवः स्वयमेव, अतप्त तपांसि साधुः, अन्वतप्त चैत्रेण, अन्ववातप्त पापः स्वकर्मणा । कर्चनुतापे चेति किम् ? अतापि पृथिवी राज्ञा ॥९१॥
णि-स्नुश्यात्मनेपदाऽकर्मकात ।३।४।९२॥ ण्यन्तात् स्तुश्रिभ्यामात्मनेपदविधावकर्मकेभ्यश्च कर्मकर्तरि 'जिच् न' स्यात् । अपीपचदोदनं चैत्रेण मैत्रः, अपीपचतौदनः स्वयमेव; प्रास्नोष्ट गौः स्वयमेव; उदशिश्रियत दण्डः स्वयमेव; व्यकृत सैन्धवः स्वयमेव ॥१२॥
भूषार्थ-सन्-किरादिभ्यश्च जि-क्यौ ।३।४।९३॥ भूषार्थेभ्यः, सनन्तेभ्यः, किरादिभ्यो ण्यादिभ्यश्च कर्मकर्तरि ‘जिक्यौ न' स्याताम् । अलमकृत कन्या स्वयमेव, अलंकुरुते कन्या स्वयमेव; सन्अचिकीर्षिष्ट, चिकीर्षते वा कटः स्वयमेव; किरादिः - अकीट, किरते वा पांसुः स्वयमेव, अगीट गिरते वा ग्रासः स्वयमेव; णि - कारयते कटः स्वयमेव, चोरयते गौः स्वयमेव; प्रस्नुते गौः स्वयमेव; श्रि - उच्छ्रयते दण्डः स्वयमेव; आत्मनेपदाकर्मकात् - विकुर्वते सैन्धवाः स्वयमेव ॥९३॥
करणक्रियया क्वचित् ।।४।९४॥ एकघाती पूर्वदृष्टया करणस्थया क्रियया एकाकर्मक्रिये कर्तरि 'जिक्यात्मनेपदानि स्युः क्वचित्' । परिवारयन्ते कण्टका वृक्षं स्वयमेव । क्वचिदिति किम् ? साध्वसिश्छिनत्ति ॥९४॥

Page #204

१९६
श्रीसिद्धहेमचन्द्र शब्दानुशासनम् ॥
इत्याचार्य श्रीहेमचन्द्रविरचितायां सिद्धहेमचन्द्राभिधानस्वोपज्ञशब्दानुशासनलघुवृत्तौ तृतीयस्याध्यायस्य चतुर्थः पादः समाप्तः ||३|४|| प्रतापतपनः कोऽपि, मौलराजेर्नवोऽभवत् । रिपुस्त्रीमुखपद्मानां न सेहे यः किल श्रियम् ||१२|| तृतीयोऽध्यायः समाप्तः ॥

Page #205

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
____१९७
१९७ अर्हम् ॥ अथ चतुर्थोऽध्यायः (प्रथमः पादः)॥
द्विर्धातुः परोक्षा-डे, प्राक् तु स्वरे स्वरविधेः ।४।१।१॥ परोक्षायां डे च परे 'धातुर्द्विः' स्यात् , 'स्वरादौ तु द्वित्वनिमित्ते स्वरस्य कार्यात् प्रागेव' । पपाच, अचकमत । धातुरिति किम् ? प्राशिश्रियत् । प्रागिति किम् ? चक्रतुः । स्वर इति किम् ? जेधीयते । स्वरविधेरिति किम् ? शुशाव । प्राक् तु स्वरे स्वरविधेरिति आद्विवचनमधिकारः ॥१॥
आयोऽश एकस्वरः ।४।१॥२॥ 'अनेकस्वरस्य धातोराद्य एकस्वरोऽवयवः परोक्षा-डेपरे द्विः' स्यात् । जजागार, अचीकाणत्, अचकाणत; अचीकरत् ॥२॥
सन्-यश्च ।४।१।३॥ सन्नन्तस्य यन्तस्य चा-'ऽऽद्य एकस्वरोंऽशो द्विः' स्यात् । तितिक्षते, पापच्यते ॥३॥
स्वराऽऽदेर्द्वितीयः ।४।१४॥ स्वरादेई युक्तिमाजो 'द्वितीयोऽश एकस्वरो द्विः' स्यात् । अटिटिषति, अशाश्यते । प्राक् तु स्वरे स्वरविधेरित्येव- आटिटत् ॥४॥
न ब-द-नं संयोगाऽऽदिः ।४।१।५।। स्वरादेर्धातोदितीयस्यांशस्यैकस्वरस्य 'व-द-नाः संयोगस्याऽऽद्या न द्विः' स्युः । उब्जिजिषति, अट्टिटिषते, उन्दिदिषति । संयोगादिरिति किम् ? प्राणिणिषति ॥५॥
अयि र ४१६॥

Page #206

१९८
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
स्वरादेर्धातोद्धितीयस्यांशस्यैकस्वरस्य 'संयोगादी रो द्विर्न स्यात्, न तु रादनन्तरे यि' । अर्चिचिषति । अयीति किम् ? अरार्यते ॥६॥
नाम्नो द्वितीयाद् यथेष्टम् ।४।१७॥ स्वरादे मधातोद्घित्वभाजो 'द्वितीयादारभ्यैकस्वरोंऽशो यथेष्टं द्विः' स्यात् । अशिश्वीयिषति, अश्वीयियिषति, अश्वीयिषिषति ॥७॥
अन्यस्य ।४।१८॥ स्वरादेरन्यस्य नामधातोर्द्वित्वमाज एकस्वरोंऽशो यथेष्टं प्रयमादिद्धिः' स्यात् । पुपुत्रीयिषति, पुतित्रीयिषति, पुत्रीयियिषति, पुत्रीयिषिषति ॥८॥
कण्ड्वादेस्तृतीयः ।४।११९॥ कण्ड्वादेर्दित्वमाज ‘एकस्वरस्तृतीय एव अंशो द्विः' स्यात् । कण्डूयियिषति, असूयियिषति ॥९॥
पुनरेकेषाम् ।४।१।१०॥ 'एकेषां मते द्वित्वे कृते पुनर्दित्वम्' स्यात् । सुसोषुपिषते । एकेषामिति किम् ? सोषुपिषते ॥१०॥
यिः सन वेर्ण्यः ।४।१११॥ 'ई? द्वित्वभाजो यिः सन् वा द्विः' स्यात् । इपियिषति, ईjिषिषति ॥११॥
हवः शिति ।४191१२॥ 'जुहोत्यादयः शिति द्विः' स्युः । जुहोति ॥१२॥ चराचर-चलाचल-पतापत-वदावद-घनाघन-पाटूपटं
वा ।४1१1१३॥ 'एतेऽचि कृतद्वित्वादयो वा निपात्यन्ते' । चराचरः, चलाचलः, पतापतः,

Page #207

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
१९९
वदावदः, घनाघनः, पाटूपटः । पक्षे - चरः, चलः, पतः, वदः, हनः, पाटः ॥१३॥
चिक्किद-चक्नसम् ।४।१।१४॥ ‘एतौ केऽचि च कृतद्वित्वी निपात्येते' । चिक्किदः, चक्नसः ॥१४॥
दाम्वत्साहत्मीद्वत् ।४।११५॥ 'एते क्वसावद्वित्वादयो निपात्यन्ते' । दाश्वांसी, साहांसी, मीदवांसौ ॥१५॥
ज्ञप्यापो जीपीप, न च द्विः सि सनि ।४।११६॥ ज्ञपेरापेश्च सादी सनि परे यथासंख्यम् 'ज्ञीपीपी स्याताम्, नचाऽनयोरेकस्वरोंऽशो द्विः' स्यात् । जीप्सति, ईसति । सीति किम् ? जिज्ञपयिषति ।।
ऋष ईर्त ।४।१।१७॥ ऋधः सादौ सनि परे 'ई स्यात्, न चाऽस्य द्विः' । ईर्ल्सति । सीत्येवअदिधिषति ॥१७॥
दम्भो घिप-धीप् ।४191१८॥ दम्भेः सि सनि धिप्-धीपौ स्यातां, न चाऽस्य द्विः' । धिप्सति, धीप्सति । सीत्येव- दिदम्भिषति ॥१८॥
अव्याप्यस्य मुचेर्मोग्वा ।४।११९॥ मुचेरकर्मणः सि सनि 'मोक् वा स्यात, न चाऽस्य द्विः' । मोक्षति, मुमुक्षति चैत्रः । अव्याप्यस्येति किम् ? मुमुक्षति वत्सम् ॥१९॥
मि-मी-मा-दामित् स्वरस्य ।४११॥२०॥ मि-मी-मा-दासंज्ञानां स्वरस्य सि सनि 'इत् स्यात्, न च द्विः' । मित्सति, मित्सते, मित्सति, दित्सति, धित्सति ॥२०॥
रम-लभ-शक-पत-पदामिः ।४।१।२१॥

Page #208

२००
श्रीसिदहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
एषां स्वरस्य सि सनि 'इ: स्यात्, न च द्विः' । आरिप्सते, लिप्सते, शिक्षति, पित्सति, पित्सते । सीत्येव- पिपतिषति ॥२१॥
राधेर्वधे ।४।१।२२॥ राधेहिँसाऽर्थस्य सि सनि स्वरस्य 'इ: स्यात्, न च द्विः' । प्रतिरित्सति । वध इति किम् ? आरिरात्सति ॥२२॥
अवित्परोक्षा-सेट्थवोरेः ।४।१।२३॥ राधेहिँसार्थस्याऽविति परोक्षायां यवि च सेटि स्वरस्य 'ए: स्यात्, न च द्विः' । रेधुः, रेधिय । अविदिति किम् ? अपरराध । वध इत्येवआरराधतुः ॥२३॥
___ अनादेशाऽऽदेरेकव्यानमध्येतः ।४।१।२४॥ अवित्परोक्षा-सेट्यवोः परयोर्योऽनादेशाऽऽदिस्तत्सम्बन्धिनः स्वरस्याऽतोऽसहायव्यअनयोर्मध्यगतस्य ‘ए: स्यात्, न च द्विः' । पेचुः, पेचिय, नेमुः, नेमिथ । अनादेशादेरिति किम् ? बमणतुः । एकव्यसनमध्य इति किम् ? ततक्षिय । अत इति किम् ? दिदिवतुः । सेट्यवीत्येव- पपक्थ ॥२४॥
तू-त्रप-फल-भजाम् ।४।१।२५॥ एषामवित्परोक्षा-सेट्यवोः स्वरस्य 'ए: स्यात्, न च द्विः' । तेरुः, तेरिय; त्रेपे; फेलुः, फेलिय; भेजुः, भेजिय ॥२५॥ ज-भ्रम-वम-त्रस-फण-स्यम-स्वन-राज-भ्राज-भ्रास-भ्लासो
वा119२६॥ एषाम् 'स्वरस्याऽवित्परोक्षा-सेट्थवोरेर्वा स्यात्, न च द्विः' । जेरुः, जजरुः; जेरिय, जजरिय । प्रेमुः, बभ्रमुःः प्रेमिय, बप्रमिथ । वेमुः, ववमुः; वेमिय, ववमिय । त्रेसुः, तत्रसुः सिथ, तत्रसिय । फेणुः, पफणुः; फेणिय, पफणिय । स्येमुः, सस्यमुः; स्येमिथ, सस्यमिय । स्वेनुः, सस्वनुः; स्वेनिथ,

Page #209

श्रीसिदहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
२०१ सस्वनिय । रेजुः, रराजुः; रेजिय, रराजिय । प्रेजे, बघाजे । प्रेसे, बप्रासे । म्लेसे, बम्लासे ॥२६॥
वा अन्य-ग्रन्थो न लुक् च ।४।१।२७॥ अनयोः 'स्वरस्यावित्परोक्षा-सेट्यवोरेर्वा स्यात्, तद्योगे च नो लुक्, न च द्विः' । श्रेयुः, शश्रन्युः; श्रेथिय, शश्रन्यिथ । ग्रेयुः, जग्रन्युः; ग्रेथिथ, जग्रन्थिय ॥२७॥
दम्भः ।४।१॥२८॥ दम्मेः स्वरस्यावित्परोक्षायाम् ‘ए: स्यात्, न च द्विः, तद्योगे च नो लुक् । देमुः ॥२८॥
थे वा ।४।१।२९॥ दम्भेः स्वरस्य थवि 'एर्वा स्यात्, तद्योगे च नो लुक्, न च द्वि:' । देभिय, ददम्मिथ ॥२९॥
न शस-दद-वादि-गणिनः ।।११॥३०॥ शसि-दद्योर्वादीनां गुणिनां च स्वरस्य 'एन' स्यात् । विशशसुः, विशशसिय; दददे; ववले; विशशरुः, विशशरिय ॥३०॥
हो दः ।४1१1३१॥ दासंज्ञस्य हौ परे ‘ए: स्यात्, न च द्विः' । देहि, घेहि ॥३१॥
देर्दिगिः परोक्षायाम् ।४191३२॥ देङः परोक्षायाम् 'दिगिः स्यात्, न च द्विः' । दिग्ये ॥३२॥
डे पिवः पीप्य् ॥४॥१॥३३॥ ण्यन्तस्य पिबते. परे 'पीप्य् स्यात्, न च द्विः' । अपीप्यत् ॥३३॥
अड़े हि-हनो हो घः पूर्वात् ।।११।३४॥

Page #210

२०२
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम् हि-हनोर्डवर्जे प्रत्यये परे द्वित्ये सति पूर्वस्मात् परस्य 'हो घः' स्यात् । प्रजिघाय, जंघन्यते । अङ इति किम् ? प्राजीहयत् ॥३४॥
जेर्गिः सन् - परोक्षयोः ।४।११३५॥ सन्-परोक्षयोर्दित्वे सति पूर्वात् परस्य ‘जेर्गिः' स्यात् । जिगीषति, विजिग्ये ।।
चेः किर्वा ।४१३६॥ सन् परोक्षयोर्द्वित्वे सति पूर्वस्मात् परस्य 'चेः किर्वा' स्यात् । चिकीषति, चिचीषति; चिक्ये, चिच्ये ॥३६॥
पूर्वस्याऽस्वे स्वरे प्योरियुत् ।४।१।३७॥ द्वित्वे सति यः पूर्वस्तत्सम्बन्धिनोझेः- इकारस्य उकारस्य चाऽस्वे स्वरे परे 'इयुवी' स्याताम् । इयेष, अरियर्ति, उवोष । अस्व इति किम् ? ईषतुः । स्वर इति किम् ? इयाज ॥३७॥
ऋतोऽत् ।४।११३८॥ द्वित्वे सति 'पूर्वस्य ऋतोऽत्' स्यात् । चकार ॥३८॥
हस्वः ।४।१।३९॥ द्वित्वे सति 'पूर्वस्य ह्रस्वः' स्यात् । पपी ॥३९॥
ग-होर्जः ।४१११४०॥ द्वित्वे सति 'पूर्वयोर्ग-होर्जः' स्यात् । जगाम, जहास ॥४०॥
द्युतेरिः ।।११।४१॥ द्युतेर्दित्वे सति 'पूर्वस्य इ.' स्यात् । दिधुते ॥४१॥
द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी ।४।१।४२॥ द्वित्वे 'पूर्वयोर्द्वितीय-तुर्ययोर्यथासङ्ख्यं पूर्वी- आध-तृतीयौ' स्याताम् । चखान, जझाम ॥४२॥

Page #211

-
श्रीसिद्धहेपचन्द्रशब्दानुशासनम्
२०३ तिर्वा छिवः ।४।१।४३॥ 'ष्ठिवेर्द्वित्वे सति पूर्वस्य तिर्वा' स्यात् । तिष्ठेव, टिष्ठेव ॥४३॥
व्यानस्याऽनादेर्लुक् ।४।१।४४॥ 'द्वित्वे पूर्वस्य व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' स्यात् । जग्ले । अनादेरिति किम् ? आदेर्मा भूत, पपाच ॥४४॥
___ अघोषे शिटः ।४।१।४५॥ 'द्वित्वे पूर्वस्य शिटस्तत्सम्बन्धिन्येवाऽघोषे लुक्' स्यात् । चुश्च्योत । अघोष इति किम् ? सस्नी ॥४५॥
क-डच- ।४।११४६॥ 'द्वित्वे पूर्वयोः क-डोर्यथासंख्यं च औ' स्याताम् । चकार, शुल्वे ॥४६।।
न कवतेर्यङः ।४।११४७॥ 'यङन्तस्य कवतेर्द्वित्वे सति पूर्वस्य कञ्चो न' स्यात् । कोकूयते खरः । कवतेरिति किम् ? कौति-कुवत्योर्मा भूत - चोकूयते । यङ इति किम् ? चुकुवे ॥४७॥
___ आ-गुणावन्यादेः ।४।१।४८॥ 'यजन्तस्य द्वित्वे पूर्वस्य न्यायागमवर्जस्य आ-गुणी' स्याताम् । पापच्यते, लोलूयते । अन्यादेरिति किम् ? वनीवच्यते, जलप्यते, यंयम्यते ॥
न हाको लुपि ।।११।४९॥ 'हाको द्वित्वे पूर्वस्य यडो लुपि आ न स्यात् । जहेति ॥४९॥ वश्व-संस-बंस-भ्रंश-कस-पत-पद-स्कन्दोऽन्तो नीः
४११५०॥ एषां यजन्तानां द्वित्वे 'पूर्वस्य नीरन्तः' स्यात् । वनीवच्यते, सनीलस्यते, दनी

Page #212

२०४
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
ध्वस्यते, बनीप्रश्यते, चनीकस्यते, पनीपत्यते, पनीपद्यते, चनीस्कद्यते ॥५०॥
मुरतोऽनुनासिकस्य ।४।११५१॥ आत् परो योऽनुनासिकस्तदन्तस्य यडन्तस्य द्वित्वे 'पूर्वस्य मुरन्तः' स्यात् । बम्भण्यते । अत इति किम् ? तेतिम्यते । अनुनासिकस्येति किम् ? पापच्यते ॥५१॥
जप-जभ-दह-दश-मन-पशः ।४।११५२॥ एषां यजन्तानां द्वित्वे 'पूर्वस्य मुरन्तः' स्यात् । जजप्यते, जञ्जभ्यते, दन्दह्यते, दन्दश्यते, बम्भज्यते, पम्पश्यते ॥५२॥
चर-फलाम् ।४।११५३॥ एषां यङन्तानां द्वित्वे 'पूर्वस्य मुरन्तः' स्यात् । चञ्चूर्यते, पम्फुल्यते ॥५३॥
ति चोपान्त्याऽतोऽनोदुः ।।११५४॥ यजन्तानां चर-फलां तादौ च प्रत्यये 'उपान्त्यस्याऽत उ: स्यात्, न च तस्यात् । चञ्यूर्यते, पम्फुल्यते, चूर्तिः, प्रफुल्लिः । अत इति किम् ? चञ्चार्यते, पम्फाल्यते । अनोदिति किम् ? चंचूर्ति, पम्फुल्ति ॥५४॥
ऋमतां रीः ।४।११५५॥ ऋमतां यजन्तानां द्वित्वे 'पूर्वस्य रीरन्तः' स्यात् । नरीनृत्यते ॥५५॥
रि-रौ च लुपि ४११५६॥ ऋमतां यो लुपि द्वित्वे 'पूर्वस्य रि-रौ रीश्चान्तः' स्यात् । चरिकर्ति, चर्कर्ति, चरीकर्ति ॥५६॥
निजां शित्येत् ।।४।११५७॥ निजि-विजि-विषां शिति द्वित्वे 'पूर्वस्यैत्' स्यात् । नेनेक्ति, वेवेक्ति, वेवेष्टि । शितीति किम् ? निनेज ॥५७॥

Page #213

श्रीसिदहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
२०५
पृ-भू-मा-हाडामिः ।४।११५८॥ एषां शिति द्वित्वे 'पूर्वस्य इ.' स्यात् । पिपर्ति, इयर्ति, विभर्ति, मिमीते, जिहीते । हाङिति किम् ? जहाति । शितीत्येव- पपार ॥५८॥
एषां शितिहाडिति किम् ? जहा
१५९॥
अस्येति किम् ?
द्वित्वे 'पूर्वस्यातः सनि परे इ.' स्यात् । पिपक्षति । अस्येति किम् ? पापचिषते ॥५९॥
ओर्जाऽन्तस्या-पवर्गेऽवणे ४११६०॥ द्वित्वे 'पूर्वस्योतोऽवर्णान्ते जान्तस्थापवर्गे परे सनि इ.' स्यात् । जिजावयिषति, यियविषति, यियावयिषति, रिरावयिषति, लिलावयिषति, पिपविषते, पिपावयिषति, मिमावयिषति । जान्तस्थापवर्ग इति किम् ? जुहावयिषति । अवर्ण इति किम् ? बुभूषति ॥६०॥
श्रु-सु-द्रु-गु-प्लु-च्यो ।४।११६१॥ एषां सनि द्वित्वे 'पूर्वस्योतोऽवर्णान्तायामन्तस्थायां परस्याम् इर्वा' स्यात् । शिश्रावयिषति, शुश्रावयिषति; सिमावयिषति, सुस्रावयिषति; दिद्रावयिषति, दुद्रावयिषति; पिप्रावयिषति, पुप्रावयिषति; पिप्लावयिषति, पुप्लावयिषति; चिच्यावयिषति, चुच्यावयिषति ॥६॥
स्वपो णावुः ।४।१।६२॥ 'स्वर्णी सति द्वित्वे पूर्वस्योत्' स्यात् । सुष्वापयिषति । णाविति किम् ? सिष्वापकीयिषति । स्वपो णाविति किम् ? स्वापं चिकीर्षति= सिष्वापयिषति । स्वपो णौ सति द्वित्व इति किम् ? सोषोपयिषति ॥६॥
असमानलोपे सन्चलघुनि डे ४११६३॥ 'न विद्यते समानस्य लोपो यस्मिन्, तस्मिन् उपरे णौ द्वित्वे, पूर्वस्य

Page #214

२०६
श्रीसिद्रहमचन्द्रशब्दानुशासनम्
-
लघुनि धात्वक्षरे परे सनीव कार्य स्यात्' । अचीकरत्, अजीजवत्, अशिश्रवत् । लघुनीति किम् ? अततक्षत् । णावित्येव- अचकमत । असमानलोप इति किम् ? अचकथत् ॥६३॥
लघोर्दीर्घोऽस्वरादेः ।४।११६४॥ अस्वरादेरसमानलोपे उपरे णौ द्वित्वे 'पूर्वस्य लघोलघुनि धात्वक्षरे परे दीर्घः' स्यात् । अचीकरत् । लघोरिति किम् ? अचिक्वणत् । अस्वरादेरिति किम् ? औण्णुनवत् ॥६४॥
स्मृ-दृ-त्वर-प्रथ-प्रद-स्तू-स्पशेरः ।४।११६५॥ एषामसमानलोपे उपरे णौ द्वित्वे 'पूर्वस्याऽत्' स्यात् । असस्मरत्, अददरत्, अतत्वरत, अपप्रथत्, अमम्रदत्, अतस्तरत्, अपस्पशत् ॥६५॥
वा वेष्ट-चेष्टः ।४।१६६॥ अनयोरसमानलोपे उपरे णौ द्वित्वे 'पूर्वस्याऽद् वा' स्यात् । अववेष्टत्, अविवेष्टत्; अचचेष्टत्, अचिचेटत् ॥६६॥
ई च गणः ।४।११६७॥ 'गणे:परे णौ द्वित्वे पूर्वस्य ईः, अश्च' स्यात् । अजीगणत्, अजगणत् ॥
अस्याऽऽदेराः परोक्षायाम् ।४।१।६८॥ अस्यां द्वित्वे 'पूर्वस्याऽऽदेरत आः' स्यात् । आदुः, आरतुः । अस्येति किम् ? ईयुः । आदेरिति किम् ? पपाच ॥६८॥
अनातो नचान्त ऋदायशौ-संयोगस्य ।४।११६९॥ ऋदादेरश्नोतेः संयोगान्तस्य च परोक्षायां द्वित्वे 'पूर्वस्याऽऽदेरास्थानादन्यस्याऽस्य आः स्यात्, कृताऽऽतो नोऽन्तश्च' । आनृधुः, आनशे, आनन्न । ऋदादीति किम् ? आर । अनात इति किम् ? आउछ ॥६९॥

Page #215

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
भू-स्वपोरदुतौ |४|१|७० ॥ 'भू-स्वपोः परोक्षायां द्वित्वे पूर्वस्य यथासंख्यमदुती' स्याताम् । बभूव, सुष्वाप ॥७०॥
ज्या व्ये- व्यधि-व्यचि-व्ययेरिः |४|१|७१ ॥
एषां परोक्षायां द्वित्वे 'पूर्वस्य इः' स्यात् । जिज्यौ, संविव्याय विव्याध, विव्याच, विव्यथे ॥ ७१ ॥
२०७
"
यजादि-वश् वचः सस्वरान्तस्था वृत् |४|१|७२ ॥
-
'यजादेर्वश्-वचोश्च परोक्षायां द्वित्वे पूर्वस्य सस्वरान्तस्था इ उ ऋरूपा प्रत्यासत्त्या स्यात्' । इयाज, उवाय, उवाश, उवाच ॥७२॥
न वयो यू |४|१| ७३ ॥
'वेगो वयो य् परोक्षायां य्वृत् न' स्यात् । ऊयुः ॥७३॥ वेरयः |४|१|७४ |
'वेगोऽयन्तस्य पूर्वस्य परस्य च परोक्षायां य्वृन' स्यात् । ववैौ । अय इति किम् ? उवाय ||७४ |
'ज्यो वेगश्च यपि य्वृन' स्यात् । प्रज्याय, प्रवाय ॥ ७६ ॥
व्यः |४|१|७७ ॥
अविति वा |४|१|७५ ॥
'वेगोऽयन्तस्याऽविति परोक्षायां वृद्वा न स्यात् । ववुः, ऊवुः ॥७५॥ ज्यश्च यपि |४|१|७६ ॥
'व्यो यपि य्वृन्न' स्यात् । प्रव्याय ॥७७॥
संपर्वा |४|१|७८ ॥
आभ्यां परस्य 'व्यो यपि य्वृद्वा न स्यात् । संव्याय, संवीय परिव्याय,

Page #216

२०८
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
परिवीय ॥७८॥
यजादि-वचेः किति ।४।१७९॥ 'यजादेववेश्च सस्वरान्तस्था किति परे वृत्' स्यात् । ईजुः, ऊयुः, ऊचुः । कितीति किम् ? यक्षीष्ट ॥७९॥
स्वपेर्यङ्-डे च ।४1१1८०॥ 'स्वपेर्यङि से किति च परे सस्वरान्तस्था य्वृत्' स्यात् । सोषुप्यते, असूषुपत् सुषुप्सति ॥८॥
ज्या-व्यधः विडति ।४।११८१॥ 'ज्या व्यधोः सस्वरान्तस्था किति डिति वृत्' स्यात् । जीयात्, जिनाति, विध्यात्, विध्यति ॥८१॥
व्यचोऽनसि ।४।१८२॥ 'व्यचेः सस्वरान्तस्था अस्वर्जे डिति वृत्' स्यात् । विचति । अनसीति किम् ? उरुव्यचाः ॥८२॥
वशेरयडि ४११८३॥ 'वशेः सस्वरान्तस्था अयडि छिति वृत्' स्यात् । उष्टः, उशन्ति । अयडीति किम् ? वावश्यते ॥८॥
ग्रह-वस्व-प्रस्ज-प्रच्छः ।४191८४॥ “एषां सस्वरान्तस्था विति वृत्' स्यात् । जगृहः, गृह्णाति; वृक्णः, वृश्चति: भृष्टः, भृज्जति; पृटः, पृच्छा ॥४॥
व्ये-स्यमोर्यडि ४११८५॥ 'व्येग्-स्यमोः सस्वरान्तस्था यङि वृत्' स्यात् । वेवीयते, सेसिमीति ॥५॥
चायः की ।४1१1८६॥

Page #217

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
२०९ 'चायो यडि कीः' स्यात् । चेकीतः ॥८६॥
द्वित्वे हवः ।४।११८७॥ 'द्वेगो द्वित्वविषये सस्वरान्तस्था य्वृत्' स्यात् । जुहूषति ॥८७॥
णी :-सनि ।४191८८॥ 'ह्वेगः सस्वरान्तस्था उपरे सम्परे च णौ विषये प्वृत्' स्यात् । अजूहवत्, जुहावयिषति ॥८॥
श्वेर्वा ।४।११८९॥ 'श्वेः सस्वरान्तस्था ऊपरे, सन्परे णौ विषये वृद्धा' स्यात् । अशूशवत्, अशिश्वयत्; शुशावयिषति, शिश्याययिषति ॥८९॥
वा परोक्षा-यङि ।४।१।९०॥ 'श्वः सस्वरान्तस्था परोक्षायोवृद्वा' स्यात् । शुशाव, शिश्वाय । शोशूयते, शेश्वीयते ॥१०॥
प्यायः पीः१४११९१॥ 'प्यायः परोक्षा-योः पीः' स्यात् । आपिप्ये, आपेपीतः ॥११॥
तयोरनुपसर्गस्य ।।११।९२॥ 'अनुपसर्गस्य प्यायेः क्त क्तवतोः पीः' स्यात् । पीनम्, पीनवन् मुखम् । अनुपसर्गस्येति किम् ? प्रप्यानो मेघः ॥१२॥
आडोऽन्यूयसोः ।४।११९३॥ 'आङः परस्य प्यायेरन्मावूधसि पार्ये क्तयोः परतः पीः' स्यात् । आपीनोऽन्युः, आपीनमूधः । अन्यूधसोरिति किम् ? आप्यानश्चन्द्रः । आऊ एवेति नियमात्- प्राप्यानमूधः ॥१३॥
स्फायः स्फी वा ४९४॥

Page #218

२१०
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम् 'स्फायतेः क्तयोः परयोः स्फीर्वा' स्यात् । स्फीतः, स्फीतवान्; स्फातः, स्फातवान् ॥१४॥
प्रसमः स्त्यः स्तीः।४।१।९५॥ 'प्रसम्समुदायपूर्वस्य स्त्यः क्तयोः परयोः स्तीः' स्यात् । प्रसंस्तीतः, प्रसंस्तीतवान् । प्रसम इति कम् ? संप्रस्त्यानः ॥१५॥
प्रात् तश्च मो वा ।४।१।९६॥ 'प्रात् केवलात् परस्य स्त्यः क्तयोः परयोः स्तीः स्यात्, क्तयोस्तो मश्च वा' । प्रस्तीतः, प्रस्तीतवान्। प्रस्तीमः, प्रस्तीमवान् ॥१६॥
श्यः शीर्द्रवमूर्ति-स्पर्श नचाऽस्पर्श ४११९७॥ मूर्तिः काठिन्यम्, 'द्रवमूर्ति स्पर्शार्थस्य श्यः क्तयोः परयोः शीः स्यात्, तधोगे च क्तयोस्तोऽस्पर्शविषये नश्च' । शीनम्, शीनवद् घृतम्, शीतं वर्तते, शीतो वायुः ॥९७॥
प्रतेः ।४।१।९८॥ 'प्रतेः परस्य श्यः क्तयोः परयोः शीः स्यात्, तद्योगे तयोः तो न च । प्रतिशीनः, प्रतिशीनवान् ॥१८॥
वाऽभ्यवाभ्याम् ।।११९९॥ आभ्यां परस्य 'श्यः क्तयोः परयोः शीर्वा स्यात्, तपोगे च क्तयोस्तोऽस्पर्श नश्च' । अभिशीनः, अभिशीनवानः अभिश्यानः, अभिश्यानवानः अवशीनम्, अवश्यानं हिममः अवशीनवान्, अवश्यानवान् ।।९९॥
श्रः शृतं हविः-क्षीरे ४११००॥ 'श्रातः श्रायतेश्च ते हविषि क्षीरे चार्थे शृर्निपात्यते' । शृतं हविः, शृतं क्षीरं स्वयमेव । हविःक्षीर इति किम् ? श्राणा यवागूः ॥१०॥

Page #219

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
२११ श्रपेः प्रयोक्त्रैक्ये ४११०१॥ 'श्रातेः श्रायते, ण्यन्तस्यैकस्मिन् प्रयोक्तरि क्ते परे हविः-क्षीरयोः शृर्निपात्यते' । शृतं हविः क्षीरं वा चैत्रेण । हविःक्षीर इत्येव- श्रपिता यवागूः । प्रयोक्त्रैक्य इति किम् ? अपितं हविश्चैत्रेण मैत्रेण ॥१०१॥
वृत सकृत् ।४।१।१०२॥ 'अन्तस्थास्थानानाम्, इ-उ-ऋत् सकृदेव' स्यात् । संवीयते ॥१०२॥
दीर्घमवोऽन्त्यम् ।४।१।१०३॥ 'वेग्वर्जस्य वृदन्त्यं दीर्घम्' स्यात् । जीनः । अव इति किम् ? उतः । अन्त्यमिति किम् ? सुप्तः ॥१०३।।
स्वर-हन-गमोः सनि धुटि ।४।१।१०४॥ 'स्वरान्तस्य हन्-गमोश्च धुडादौ सनि दीर्घः' स्यात् । चिचीषति, जिघांसति, संजिगांसते । धुटीति किम् ? यियविषति ।।१०४॥
तनो वा ४११०५॥ 'तनेधुंडादौ सनि दीर्घो वा' स्यात् । तितांसति, तितंसति । धुटीत्येवतितनिषति ॥१०५॥
क्रमः क्त्वि वा ।४।१।१०६॥ 'क्रमो धुडादौ क्त्वि दीर्घो वा' स्यात् । क्रान्त्वा, क्रन्त्वा । धुटीत्येवक्रमित्वा ॥१०६॥
अहन्-पञ्चमस्य क्वि-विङति ।४।१११०७॥ 'हन्वर्जस्य पञ्चमान्तस्य क्वौ धुडादौ च क्लिति दीर्घः' स्यात् । प्रशान्, शान्तः, शंशान्तः । पञ्चमस्येति किम् ? पक्त्वा । अहनिति किम् ? वृत्रहणि । धुटीत्येव- यम्यते ।।१०७।।

Page #220

२१२
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशन्दानुशासनम्
अनुनासिके च च्छ्-वः शूट ।४।१।१०८॥ 'अनुनासिकादौ क्वौ धुडादौ च 'धातोः च्छ्वोर्यथासङ्ख्यं श्-ऊटौ' स्याताम् । प्रश्नः, शब्दप्राशौ, पृष्टः, स्योमा, अक्षयूः, धूतः ।।१०८॥
मव्यवि-श्रिवि-प्चरि-त्वरेरुपान्त्येन ।४।१।१०९॥ एषामनुनासिकादौ क्वौ धुडादौ च प्रत्यये 'उपान्त्येन सह ऊट् स्यात् । मोमा, मूः, मूतिः; ओमा, ओम्, ऊः, ऊतिः; श्रोमा, श्रूः, श्रूतिः; जूर्मा, जूः, जूर्तिः; तूर्मा, तूः, तूर्णः ॥१०९॥
राल्लुक् ।४।१।११०॥ 'रात् परयोः छ्वोरनुनासिकादौ क्वौ धुडादौ च प्रत्यये लुक् ' स्यात् । मोर्मा, मूः, मूर्तिः; तोर्मा, तूः, तूर्णः ॥११०॥
तेऽनिटश्च-जोः क-गौ घिति ।४।११११॥ 'क्तेऽनिटो धातोश्च-जोर्षिति यथासंख्यं क-गौ' स्याताम् । पाकः, भोग्यम् । तेऽनिट इति किम् ? सङ्कोचः, कूजः ॥११॥
न्यळून-मेघाऽऽदयः ।४।१।११२॥ 'न्यवादयः कत्वे, उद्गादयो गत्वे, मेघादयो घत्वे कृते निपात्यन्ते' । न्यकुः, शोकः; उद्गः, न्युद्गः, मेघः, ओघः ।।११२॥
न वञ्चेर्गतौ ।४।१।११३॥ 'गत्यर्थस्य वञ्चेः कत्वं न' स्यात् । वञ्चं ववन्ति । गताविति किम् ? वर्ष काष्ठम् ।।११३॥
यजेर्यज्ञाङ्गे 1४191११४॥ 'यज्ञानवृत्तेर्यजेर्गत्वं न' स्यात् । पञ्च प्रयाजाः । यज्ञाङ्ग इति किम् ? प्रयागः ॥११४॥

Page #221

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशन्दानुशासनम्
२१३
घ्यण्यावश्यके ।४।१।११५॥ 'आवश्यकोपाधिके घ्यणि च-जोः क-गौ न' स्याताम् । अवश्यपाच्यम्, अवश्यरज्यम् । आवश्यक इति किम् ? पाक्यम् ॥११५॥
नि-प्राद् युजः शक्ये ।४1१1११६॥ आभ्याम् 'युजः शक्ये गम्ये घ्यणि गो न' स्यात् । नियोज्यः, प्रयोज्यः । शक्य इति किम् ? नियोग्यः ॥११६।।
भुजो भक्ष्ये ।।११।११७॥ 'भुजो भक्ष्यार्थे घ्यणि गो न' स्यात् । भोज्यं पयः । भक्ष्य इति किम् ? भोग्या भूः ॥११७॥
त्यज-यज-प्रवचः ।४।१११८॥ एषाम् ‘ध्यणि क-गौ न' स्याताम् । त्याज्यः, याज्यः, प्रवाच्यः ॥११८॥
वचोऽशदनाम्नि ।191११९॥ 'अशब्दसंज्ञायां वय॑णि को न' स्यात् । वाच्यम् । अशब्दनाम्नीति किम् ? वाक्यम् ॥११९॥
भुज-न्युजं पाणि-रोगे ।४।१।१२०॥ "भुजेन्युजेश्च घअन्तस्य पाणी रोगे चार्थे यथासंख्यं भुजन्युजी निपात्येते' । भुजः पाणिः, न्युब्जो रोगः ॥१२०॥
वीरुन न्यग्रोधौ ।४।१।१२१॥ 'विपूर्वस्य रुहेः विपि, न्यपूर्वस्य चाऽचि वीरुध्यग्रोधी एती धान्ती निपात्येते' । वीरुत्, न्यग्रोधः ॥१२१॥ इत्याचार्यश्रीहेमचन्द्रविरचितायां सिद्धहेमचन्द्रामिधानस्वोपनशब्दानुशासन
रघुवृत्तौ चतुर्थस्थाध्यायस्य प्रथमः पादः समाप्तः ॥19॥ .

Page #222

२१४
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
कुर्वन् कुन्तलशैथिल्यं मध्यदेशं निपीडयन् । अङ्गेषु विलसन् भूमेर्भर्ताऽभूद् भीमपार्थिवः ॥१३॥
(द्वितीयः पादः)
आत् सन्ध्यक्षरस्य ।४।२।१॥ 'धातोः सन्ध्यक्षरान्तस्याऽऽत्' स्यात् । संव्याता, सुग्लः । धातोरित्येवगोभ्याम् ॥१॥
न शिति ।४।२।२॥ 'सन्ध्यक्षरान्तस्य शिति विषयभूते आत् न' स्यात् । संव्ययति ॥२॥
व्यस्थव-णवि ।४॥२३॥ 'व्यः थवि णवि च विषये आत्र' स्यात् । संविव्याय, संविव्ययिय ॥३॥
स्फुर-स्फुलोजि ।४।२।४॥ अनयोः ‘सन्ध्यक्षरस्य पनि आत्' स्यात् । विस्फारः, विस्फालः ॥४॥
वाऽपगुरो णमि ॥४॥२५॥ 'अपपूर्वस्य गुरेः सन्ध्यक्षरस्य णम्याद्वा' स्यात् । अपगारमपगारम्, अपगोरमपगोरम् ॥५॥
दीङः सनि वा ॥४॥२६॥ 'दीङः सन्यावा' स्यात् । दिदासते, दिदीषते ॥६॥
यबक्डिति ।४।२७॥ दीडो यपि, अक्डिति च विषये 'आत्' स्यात् । उपदाय, उपदाता विषयनिर्देशाद्- उपदायो वर्तते ।।७।।

Page #223

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
२१५
मिग-मीगोऽखलचलि ।४।२८॥ अनयोपि खल्-अच्-अल्वर्जेऽक्डिति च विषये 'आत्' स्यात् । निमाय, निमाता; प्रमाय, प्रमाता । अखलचलीति किम् ? ईषनिमयः, दुष्प्रमयः, मयः, आमयः; निमयः; प्रमयः ॥८॥
ली-लिनोर्वा ।४।२९॥ अनयोर्यपि खल्-अच्-अल्वर्जेऽडिति च विषये 'आद्वा' स्यात् । विलाय, विलीय; विलाता, विलेता । अखलचलीति किम् ? ईषद्विलयः, विलयः, विलयोऽस्ति ॥९॥
__णौ क्री-जीडः ।४।२।१०॥ एषां णौ 'आत्' स्यात् । क्रापयति, जापयति, अध्यापयति ॥१०॥
सिध्यतेरज्ञाने ।४।२।११॥ अज्ञानार्थस्य सिध्यतेी 'स्वरस्याऽऽत्' स्यात् । मन्त्रं साधयति । अज्ञान इति किम् ? तपस्तापसं सेधयति ॥११॥
चि-स्फुरोर्नवा ।४।२।१२॥ चिस्फुरोर्णी 'स्वरस्याऽऽद्वा' स्यात् । चापयति, चाययति; स्फारयति, स्फोरयति ॥१२॥
वियः प्रजने ।४।२।१३॥ गर्भाऽऽधानार्यस्य वियो णौ 'वा आत्' स्यात् । पुरो वातो गाः प्रवापयति, प्रवाययति ॥१३॥
रुहः पः ।४।२॥१४॥ रुहेर्णी 'प् वा' स्यात् । रोपयति रोहयति वा तरुम् ॥१४॥
लियो नोऽन्तः स्नेहद्रवे ॥४॥२॥१५॥

Page #224

२१६
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
लियः स्नेहद्रवे गम्ये णौ ‘नोऽन्तो वा' स्यात् । घृतं विलीनयति, विलाययति । स्नेहद्रव इति किम् ? अयो विलाययति ॥१५॥
लो लः ।४।२।१६॥ लारूपस्य णी स्नेहद्रवे गम्ये 'लोऽन्तो वा' स्यात् । घृतं विलालयति विलापयति वा । स्नेहद्रव इत्येव- जटाभिरालापयते ॥१६॥
पातेः ।४।२।१७॥ पातेी 'लोऽन्तः' स्यात् । पालयति ॥१७॥
धूग-प्रीगोनः ।४।२।१८॥ धूग-प्रीगोर्णी 'नोऽन्तः' स्यात् । धूनयति, प्रीणयति ॥१८॥
वो विधूनने जः ।४।२।१९॥ वा इत्यस्य विधूननेऽर्थे णौ 'जोऽन्तः' स्यात् । पक्षण उपवाजयति । विधूनन इति किम् ? उच्चैः केशानावापयति ॥१९॥
पा-शा-छा-सा-वे-व्या-हो यः ॥४॥२॥२०॥ एषां णौ 'योऽन्तः' स्यात् । पाययति, शाययति, अवच्छाययति, अवसाययति, वाययति, व्याययति, हाययति ॥२०॥
अति-री-व्ली-ही-क्नूयि-क्ष्माय्यातां पुः ।४।२।२१॥ एषामादन्तानां च णौ 'पुरन्तः' स्यात् । अर्पयति, रेपयति, ब्लेपयति, हेपयति, क्नोपयति, क्ष्मापयति, दापयति, सत्यापयति ॥२१॥
स्फाय स्फाव ।४।२।२२॥ णी स्फायः 'स्फाव्' स्यात् । स्फावयति ॥२२॥
___ शदिरगतौ शात् ।४।२।२३॥ शदिरगत्यर्थे णौ 'शात्' स्यात् । पुष्पाणि शातयति । अगताविति किम् ?

Page #225

गाः शादयति ॥ २३ ॥
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
२१७
घटादेर्द्वस्वो दीर्घस्तु वा जि- णम्परे |४| २|२४||
'घटादीनां णी ह्रस्वः स्यात् ञिणम्परे तु णी वा दीर्घः' । घटयति; अघाटि, अघटि; घाटघाटम्, घटघटम् । व्यथयति अव्याथि, अव्यथि; व्यायंव्याथम्, व्यथंव्यथम् ||२४||
कगे - वनू - जनै - जुष्- क्नस्- रजः |४| २|२५ ॥
'एषां णौ ह्रस्वः स्यात् ञिणम्परे तु वा णौ दीर्घः । कगयति; अकागि, अकगि; कागंकागम्, कगंकगम् । उपवनयति; उपावानि, उपावनि; उपवानमुपवानम्, उपवनमुपवनम् । जनयति; अजानि, अजनि जानंजानम्, जनजनम् । जरयति; अजारि, अजरि; जारंजारम्, जरंजरम् । क्नसयति; अक्नासि; अक्नसि; क्नासंक्नासम्, क्नसंक्नसम् । रजयति; अराजि, अरजि; राजराजम् रजरजम् ||२५||
अमोऽकम्यमिचमः | ४|२|२६ ॥
"
कम्यमि-चमिवर्जस्याऽमन्तस्य णौ ' ह्रस्वः स्यात् ञिणम्परे तु णौ वा दीर्घः' । रमयति, अरामि, अरमिः रामरामम्, रमरमम् । अकम्यमिचम इति किम् ? कामयते, अकामि, कामंकामम् आमयति, आचामयति ॥ २६ ॥ पर्यपात् स्खदः |४| २|२७॥
आभ्यामेव परस्य स्खदेर्णी 'ह्रस्वः स्यात्, ञिणम्परे तु वा दीर्घः' । परिस्खदयति पर्यस्खादि, पर्यस्खदि; परिस्खादपरिस्खादम्, परिस्खदंपरिस्खदम् । अपस्खदयति; अपास्खादि, अपास्खदि; अपस्खादमपस्खादम्, अपस्खदमपस्खदम् । पर्यपादिति किम् ? प्रस्खादयति ||२७|| शमोऽदर्शने । ४।२।२८॥
अदर्शनार्थस्य शमेर्णी 'ह्रस्वः स्यात् ञिणम्परे तु वा दीर्घः' । शमयति

Page #226

२१८
श्रीसिद्हेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
%3
रोगम; अशामि, अशमि; शामंशामम्, शमंशमम् । अदर्शन इति किम् ? निशामयति रूपम् ॥२८॥
यमोऽपरिवेषणे णिचि च ।४।२।२९॥ अपरिवेषणार्थस्य यमो णिचि अणिचि च णी 'इस्वः स्यात्, जिणम्परे तु व दीर्घः' । यमयति; अयामि, अयमि; यामयामम्, यमंयमम् । अपरिवेषण इति किम् ? यामयत्यतिथिम् ॥२९॥
मारण-तोषण-निशाने ज्ञश्च ।४।२॥३०॥ एष्वर्थेषु ज्ञो णिचि अणिचि च णौ 'इस्वः स्यात, त्रिणम्परे तु वा दीर्घः' संज्ञपयति पशुम्, विज्ञपयति राजानम्, प्रज्ञपयति शस्त्रम् । अज्ञापि, अज्ञपि ज्ञापंज्ञापम्, ज्ञपंज्ञपम् ॥३०॥
चहणः शाठ्ये ।४।२।३१॥ चहेश्चुरादेः शाठ्यार्थस्य णिचि णी 'इस्वः स्यात्, जिणम्परे तु वा दीर्घः' चहयति; अचाहि, अचहि; चाहंचाहम्, चहचहम् । शाठ्य इति किम् ? अचहि ॥३१॥ ज्वल-हल-झल-ग्ला-स्ना-वनू-वम-नमोऽनुपसर्गस्य वा
४॥२॥३२॥ एषामनुपसर्गाणां णौ 'इस्वो वा' स्यात् । ज्वलयति, ज्वालयति; हलयति, हालयति; ह्मलयति, ह्यालयति; ग्लपयति; ग्लापयति; स्नपयति, स्नापयति; वनयति, वानयति, वमयति, वामयति; नमयति, नामयति । अनुपसर्गस्येति किम् ? प्रज्वलयति, प्रहलयति, प्रह्मलयति, प्रग्लापयति, प्रस्नापयति, प्रवनयति, प्रवमयति, प्रणमयति ॥३२॥
छदेरिस-मन-बट-क्वौ ४॥२॥३३॥ छदेरिस्-मन्त्रट्-क्विपरे णौ 'इस्वः' स्यात् । छदिः, छम, छत्री;

Page #227

उपच्छत् ॥३३॥
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
२१९
एकोपसर्गस्य च घे |४| २|३४|| एकोपसर्गस्यानुपसर्गस्य च छदेर्घपरे णौ 'ह्रस्वः' स्यात् । प्रच्छदः, छदः । एकोपसर्गस्य चेति किम् ? समुपच्छादः ||३४||
उपान्त्यस्याऽसमानलोपि - शास्वृदितो डे |४| २|३५ ॥
समानलोपि-शास्वृदिद्वर्जस्य धातोरुपान्त्यस्य ङपरे णी 'ह्रस्वः' स्यात् । अपीपचत्, मा भवान् अटिटत् । असमानलोपि - शास्वृदित इति किम् ? अत्यरराजत्, अशशासत्, मा भवान् ओणिणत् ॥३५॥
भ्राजभास - भाष-दीप-पीड- जीव-मील-कण-रण-बण-भण-श्रण- हेठ-लुट - लुप-लपां नवा | ४|२|३६||
एषां ङपरे णावुपान्त्यस्य 'ह्रस्वो वा स्यात् । अबिप्रजत्, अबभ्राजत्; अबीभसत्, अबभासत्; अबीभषत्, अबभाषत्; अदीदिपत्, अदिदीपत् अपीपिडत्, अपिपीडत्; अजीजिवत्, अजिजीवत्; अमीमिलत्, अमिमीलत्; अचीकणत्, अचकाणत्; अरीरणत्, अरराणत्; अबीबणत्, अबबाणत्; अबीभणत्, अबभाणत्; अशिश्रणत्, अशश्राणत्; अजूहवत्, अजुहावत्; अजीहिठत्, अजिहेठत्; अल्लुटत्, अलुलोटत्; अल्लुपत्, अलुलोपत्; अलीलपत्, अल्लापत् ||३६||
ऋदूवर्णस्य |४|२|३७॥
उपान्त्यस्य ऋवर्णस्य उपरे णी 'वा ऋः' स्यात् । अवीवृतत्, अववर्त्तत्; अचीकृतत्, अचिकीर्तत् ॥३७॥
जिघ्रतेरिः |४| २|३८ ॥
घ्र उपान्त्यस्य ङपरे णौ 'इर्वा' स्यात् । अजिघ्रिपत्, अजिघ्रपत् ॥३८॥

Page #228

२२०
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
तिष्ठतेः ॥४॥२॥३९॥ स्थ उपान्त्यस्य छुपरे णौ 'इ.' स्यात् । अतिष्ठिपत् ॥३९।।
ऊद् दुषो णौ ।४।२।४०॥ दुषेरुपान्त्यस्य णौ 'ऊत्' स्यात् । दूषयति ॥४०॥
चित्ते वा ॥४॥२॥४१॥ चित्तकर्तृकस्य दुषेरुपान्त्यस्य णौ परे 'ऊद् वा' स्यात् । मनो दूषयति, मनो दोषयति मैत्रः ॥४१॥
गोहः स्वरे ।४।२।४२॥ कृतगुणस्य गुहेः 'स्वरादावुपान्त्यस्योत्' स्यात् । निगृहति । गोह इति किम् ? निजुगुहुः ॥४२॥
भुवो वः परोक्षा-ऽयतन्योः ।४।२।४३॥ 'भुवो वन्तस्योपान्त्यस्य परोक्षा-ऽघतन्योरूत्' स्यात् । बभूव, अभूवन् । व इति किम् ? बभूवान्, अभूत् ॥४३॥
गम-हन-जन-खन-घसः स्वरेऽनडि क्डिति लुक ।४।२॥४४॥ 'एषामुपान्त्यस्याङ्वर्जे स्वरादी क्छिति परे लुक् ' स्यात् । जग्मुः, जप्नुः, जज्ञे चख्नुः, जक्षुः । स्वर इति किम् ? गम्यते । अनडीति किम् ? अगमत् । कितीति किम् ? गमनम् ॥४४॥
नो व्यञ्जनस्याऽनुदितः ।४।२।४५॥ 'व्यञ्जनान्तस्याऽनुदितो धातोरुपान्त्यस्य नः छिति परे लुक्' स्यात् । प्रस्तः, सनीनस्यते । व्यञ्जनस्येति किम् ? नीयते । अनुदित इति किम् ? नानन्द्यते ॥४५॥
अञ्चोऽनर्चायाम् ।४।२।४६॥

Page #229

श्रीसिदडेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
२२१ 'अनर्थस्यैवाचेरुपान्त्यस्य नो लुक् स्यात् । उदक्तमुदकं कूपात् । अनर्णयामिति किम् ? अश्चिता गुरवः ॥४६॥
लङ्गि कम्प्योरुपतापा-विकृत्योः ।४।२।४७॥ 'अनयोरुपान्त्यनो यथासङ्ख्यमुपतापेऽाविकारे चार्थे क्लिति परे लुक्' स्यात् । विलगितः, विकपितः । उपतापाङ्गविकृत्योरिति किम् ? विलङ्गितः, विकम्पितः ॥४७॥
भनेत्री वा ।४।२।४८॥ 'मरुपान्त्यनो औ परे लुग् वा' स्यात् । अभाजि, अमति ॥४८॥
दंश-सत्रः शवि ॥४॥२॥४९॥ 'अनयोरुपान्त्यनः शवि लुक् स्यात् । दशति, सजति ॥४९॥
अकटू-घिनोश्च रजेः ।४।२।५०॥ 'रअरकटि घिनणि शवि चोपान्त्यनो लुक्' स्यात् । रजकः, रागी, रजति ॥५०॥
___णो मृगरमणे ।।२।५१॥ 'ररुपान्त्यनो णी मृगाणां रमणेऽर्थे लुक् स्यात् । रजयति मृगं व्याधः । मृगरमण इति किम् ? रजयति रजको वस्त्रम् ॥५१॥
पनि भाव-करणे ॥२॥५२॥ 'रोरुपान्त्यनो भावकरणार्ये घजि लुक् स्यात् । रागः । भाव-करण इति किम् ? आधारे-रजः ॥५२॥
स्यदो जवे ॥४॥२॥५३॥ 'स्यन्देषि नलुग-वृद्ध्यभावी निपात्येते वेगेऽर्थे । गोस्यदः । जव इति किम् ? घृतस्यन्दः ॥५३॥

Page #230

२२२
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
दशना-ऽवोदैधौद्म-प्रश्रय-हिमश्रथम् ।४।२।५४॥ 'एते नलुगादौ कृते निपात्यन्ते' । दशनम्, अवोदः, एधः, ओमः प्रश्रयः, हिमश्रयः ॥५४॥ यमि-रमि-नमि-गमि-हनि-मनि-वनति-तनादेधुटि क्छिति
४॥२॥५५॥ "एषां तनादीनां च धुडादौ क्झिति लुक्' स्यात् । यतः, रत्वा, नतिः, गतः, हतः, मतः, वतिः, ततः, क्षतः । धुटीति किम् ? यम्यते । ङितीति किम् ? यन्ता ॥५५॥
यपि ।४।२।५६॥ 'यम्यादीनां यपि लुक्' स्यात् । प्रहत्य, प्रमत्य, प्रवत्य, प्रतत्य, प्रसत्य ॥
वा मः ।४।२।५७॥ 'यम्यादीनां मान्तानां यपि वा लुक्' स्यात् । प्रयत्य, प्रयम्य; विरत्य, विरम्य; प्रणत्य, प्रणम्य; आगत्य, आगम्य ॥५७॥
गमां क्वौ ।४।२।५८॥ 'एषां गमादीनां यथादर्शनं क्वौ क्छिति लुक् स्यात् । जनङ्गत्, संयत्, परीतत्, सुमत, सुवत् ॥५॥
न तिकि दीर्घश्च ।।२।५९॥ 'एषां तिकि लुग् दीर्घश्च न' स्यात् । यन्तिः, रन्तिः, नन्तिः, गन्तिः, हन्तिः, मन्तिः, वन्तिः, तन्तिः ॥५९॥
आः खनि-सनि-जनः ॥२६॥ 'एषां धुडादौ विडति आः' स्यात् । खातः, सातः, जातः, जातिः । क्तिीत्येव- चान्ति । धुटीत्येव- जनित्वा ॥६०॥

Page #231

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
२२३ सनि ।४।२।६१॥ एषां धुडादौ सनि आः' स्यात् । सिषासति । धुटीत्येव-सिसनिषति ॥
ये नवा ।४।२१६२॥ एषां ये डिति आ वा' स्यात् । खायते, खन्यते; चाखायते, चान्यते; सायते, सन्यते; प्रजाय, प्रजन्य । कितीत्येव- सान्यम्, जन्यम् ॥६२ ॥
तनः क्ये ।४।२।६३॥ 'तनः क्ये आ वा' स्यात् । तायते, तन्यते । क्य इति किम् ? तन्तन्यते ॥३॥
तौ सनस्तिकि ।।२।६४॥ सनस्तिकि तौ- 'लुगातौ वा' स्याताम् । सतिः, सातिः, सन्तिः ॥६४॥
वन्याङ् पञ्चमस्य ॥४॥२॥६५॥ पञ्चमस्य वनि 'आङ्' स्यात् । विजावा, घ्यावा ॥६५॥
अपाचायधिः क्तौ ।४।२।६६॥ अपपूर्वस्य चायतेः क्तौ 'चिः' स्यात् । अपचितिः ॥६६॥
दादो ह्रद् क्तयोश्च ।४।२।६७॥ हादेः क्त-क्तवतोः क्तौ च 'इद्' स्यात् । अत्रः, अन्नवान्, कत्तिः ॥६७॥
अल्वादेरेषां तो नोऽमः ।४।२।६८॥ पवर्जाद् ऋदन्ताद् ल्वादिभ्यश्च परेषाम् ‘क्ति-क्त-क्तवतूनां तो नः' स्यात् । तीणिः, तीर्णः, तीर्णवान्; लूनिः, लूनः, लूनवान्; धूनिः, धूनः, धूनवान् । अप्र इति किम् ? पूर्तिः, पूर्तः, पूर्तवान् ॥६॥
रदादमूर्छ-मदः क्तयोर्दस्य च ।२।६९॥ मूर्छि मदिवर्जाद् रदन्तात् परस्य 'क्तयोस्तस्य तद्योग धातुदश्च नः' स्यात् ।

Page #232

२२४
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
"
पूर्णः पूर्णवान् भिन्नः भिन्नवान् । अमूर्च्छमद इति किम् ? मूर्तः, मत्तः रदात्तस्येति किम् ? चरितम्, मुदितम् ॥६९॥
सूयत्याद्योदितः |४| २|७०॥
सूयत्यादिभ्यो नवभ्य ओदिभ्यश्च परस्य 'क्तयोस्तो नः' स्यात् । सूनः सूनवान् दून: दूनवान्, लग्न, लग्नवान् ॥७०॥
व्यञ्जनान्तस्थाऽऽतोऽख्या - ध्यः |४|२|७१ ॥
,
ख्या- ध्यावर्जस्य धातोर्यद्व्यञ्जनं तस्मात् परा याऽन्तस्था, तस्याः परो य आः, तस्मात् परस्य 'क्तयोस्तो नः' स्यात् । स्त्यानः स्त्यानवान् । व्यञ्जन इति किम् ? यातः । अन्तस्था इति किम् ? स्नातः । आत इति किम् ? च्युतः । धातोर्व्यञ्जनेति किम् ? निर्यातः । अख्याध्य इति किम् ? ख्यातः, ध्यातः । आतः परस्येति किम् ? दरिद्रितः ॥ ७१ ॥
पू-दिव्यञ्चैर्नाशा ऽद्यूता ऽनपादाने | ४|२|७२ ॥
एभ्यो यथासङ्ख्यं नाशाद्यर्थेभ्यः परस्य 'क्तयोस्तो नः' स्यात् । पूना यवाः, आधूनः, समक्नी पक्षी । नाशा ऽद्यूता ऽनपादान इति किम् ? पूतम्, धूतम्, उदक्तं जलम् ॥७२॥
सेग्रसे कर्म्मकर्त्तरि |४| २|७३ ॥
सेः परस्य 'क्तयोस्तो ग्रासे कर्मकर्तरि नः' स्यात् । सिनो ग्रासः स्वयमेव । कर्म्मकर्त्तरीति किम् ? सितो ग्रासो मैत्रेण ॥७३॥
क्षेः क्षी चाऽष्यार्थे |४|२|७४ ॥
घ्यणोऽर्थो भावकर्म्मणी, ततोऽन्यस्मिन्नर्थे 'क्तयोस्तः क्षेः परस्य नः स्यात्, तद्योगे क्षेः क्षीश्व' । क्षीणः क्षीणवान् मैत्रः । अध्यार्थे इति किम् ? क्षितमस्य ॥७४॥
"
वाऽऽक्रोश- दैन्ये | ४|२|७५ ॥

Page #233

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
२२५ आक्रोशे दैन्ये च गम्ये क्षेः परस्याऽघ्यार्थे 'क्तयोस्तो न् वा स्यात्, तद्योगे क्षेः क्षीश्च' । क्षीणाऽऽयुः, क्षिताऽऽयुर्जाल्मः । क्षीणकः, तितकस्तपस्वी ॥७५ ॥
ऋ-ही-घ्रा-ध्रा-त्रोन्द-नुद-विन्तेर्वा ।४।२१७६॥ एभ्यः परस्य 'क्तयोस्तो न् वा' स्यात् । ऋणम्, ऋतम्; हीणः, ह्रीतः; हीणवान्, ह्रीतवान्; घ्राणः, घ्रातः, ध्राणः, ध्रातः; त्राणः, त्रातः; समुत्रः, समुत्तः; नुन्नः, नुत्तः; वित्रः, वित्तः ॥७६।।
दु-गोरू च ।४।२।७७॥ दु-गुभ्यां परस्य 'क्तयोस्तो न स्यात्, तद्योगे दुगोरुश्च' । दूनः, दूनवान्, गूनः, गूनवान् ॥७७॥
-शुषि-पचो म-क-वम् ।४।२७८॥ एभ्यः परस्य ‘क्तयोस्तो यथासङ्ख्यं म-क-वाः' स्युः । क्षामः, क्षामवान्; शुष्कः, शुष्कवान्; पक्वः, पक्ववान् ।।७८॥
निर्वाणमवाते ।४।२।७९॥ अवाते कतरि निपूर्वाद् वातेः परस्य 'क्तयोस्तो न् निपात्यते' । निर्वाणो मुनिः । अवात इति किम् ? निर्वातो वातः ॥७९॥ अनुपसर्गाः क्षीबोलाघ-कृश-परिकृश-फुल्लोत्फुल्ल-संफुल्लाः
४२८०॥ 'अनुपसर्गाः क्तान्ता एते निपात्यन्ते' । क्षीबः, उल्लाघः, कृशः, परिकृशः, फुल्लः, उत्फुल्लः, संफुल्लः । अनुपसर्गा इति किम् ? प्रक्षीबितः ॥८०॥
भित्तं शकलम् ।४।२।८१॥ 'भिदेः परस्य तस्य नत्वाभावो निपात्यते, शकलपर्यायश्चेत्' । भित्तं शकलमित्यर्थः । शकलमिति किम् ? भिन्न भित्तम् ॥८॥

Page #234

२२६
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
वित्तं धन-प्रतीतम् ।।२।८२॥ 'विन्दतेः परस्य क्तस्य नत्वाभावो निपात्यते, धन-प्रतीतयोः पर्यायश्चेत्' वित्तं धनम्, वित्तः प्रतीतः । धन-प्रतीतमिति किम् ? विनः ॥८२॥
हु-धुटो हेधिः ।४।२।८३॥ होधुंडन्ताच परस्य 'हेधिः' स्यात् । जुहुधि, विद्धि ॥८३॥
शासस-हनः शाध्येषि-जहि ।४।२।८४॥ शास्-अस्-हनां हन्तानां यथासंख्यम् 'शाध्येधि-जहयः' स्युः । शाधि, एधि, जहि ॥८४॥
अतः प्रत्ययाल्लुक् ।४।२१८५॥ धातोः परो योऽदन्तः प्रत्ययस्ततः परस्य 'हे क्स्यात् । दीव्य । अत इति किम् ? राध्नुहि । प्रत्ययादिति किम् ? पापहि ॥८५॥
असंयोगादोः ।।२।८६॥ असंयोगात् परो य उस्तदन्तात् प्रत्ययात् परस्य 'हे क् स्यात् । सुनु । असंयोगादिति किम् ? अष्णुहि । ओरिति किम् ? क्रीणीहि ॥८६॥
वम्यविति वा ।४।२८७॥ 'असंयोगात् परो य उस्तदन्तस्य प्रत्ययस्य लुग वा' स्यात्, वमादौ अविति परे । सुन्वः, सुनुवः; सुन्मः, सुनुमः । अवितीति किम् ? सुनोमि । असंयोगादित्येव- तक्ष्णुवः ॥८७॥
कृगो यि च ॥२८॥ 'कृगः परस्योतो यादौ वमि चाऽविति लुक्' स्यात् । कुर्युः, कुर्वः, कुर्मः ॥८॥
अतः शित्युत् ।।२।८९॥

Page #235

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
२२७
शित्यविति य उस्तन्निमित्तस्य 'कृगोऽत उ:' स्यात् । कुरु । अवितीत्येव -
करोति ॥८९॥
श्ना - ऽस्त्योर्लुक् |४|२|९०॥
'नस्य अस्तेश्चाऽतः शित्यविति लुक् स्यात् । रुन्धः स्तः । अत इत्येवआस्ताम् ॥९०॥
वा द्विषाऽऽतोऽनः पुत्र |४| २|९१ ॥
द्विष आदन्ताच्च परस्य 'शितोऽवितोऽनः स्थाने पुस् वा स्यात् । अद्विषुः, अद्विषन्; अयुः, अयान् ॥९१॥
सिजू - बिदोऽभुवः |४|१२|९२ ॥
सिच्प्रत्ययाद् विदश्च धातोः परस्य 'अनः पुस् स्यात्, न चेद् भुवः परः सिच् स्यात्' । अकार्षुः अविदुः । अभुव इति किम् ? अभूवन् ॥९२॥
द्रूयुक्त - जक्षपञ्चतः ॥४२॥९३॥
कृतद्वित्वाद् जक्षपञ्चकाच परस्य ' शितोऽवितोऽनः पुस्' स्यात् । अजुहवुः, अजक्षुः, अदरिदुः, अजागरुः, अचकासुः, अशासुः ॥ ९३ ॥ अन्तो नो लुक् |४| २|९४ ॥
द्वयुक्त - जक्षपञ्चकात् परस्य ' शितोऽवितोऽन्तो नो लुक् स्यात् । जुह्वति, जुह्वत्; जक्षति, जक्षत्; दरिद्रति, दरिद्रत् ॥९४॥
शौ वा | ४|२| ९५ ॥
हयुक्त - जक्षपञ्चकात् परस्या' - ऽन्तो नः शिविषये लुग् वा स्यात् । ददति ददन्ति कुलानि; जक्षति, जक्षन्ति दरिद्रति, दरिद्रन्ति ॥ ९५ ॥
श्नश्चाऽऽतः |४|२|९६ ॥
'इयुक्त - जक्षपश्ञ्चतः श्नश्च 'शित्यवित्यातो लुक् स्यात् । मिमते, दरिद्रति,

Page #236

२२८
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
क्रीणन्ति । अवितीत्येव - अजहाम्, अक्रीणाम् ॥ ९६ ॥ एषामीर्व्यञ्जनेऽदः | ४|२॥९७॥
द्वयुक्त - जक्षपञ्चतः श्नश्चा'ऽऽतः दासंज्ञस्य' । मिमीते, लुनीतः किम् ? दत्तः, धत्तः ॥९७॥
शित्यविति व्यञ्जनादावीः स्यात्, न तु । व्यञ्जन इति किम् ? मिमते । अद इति
इर्दरिद्रः | ४|२|९८॥
'दरिद्रो व्यञ्जनादौ शित्यवित्यात इ: ' स्यात् । दरिद्रितः । व्यञ्जन इत्येव - दरिद्रति ॥९८॥
भियो नवा | ४|२| ९९॥
भयो व्यञ्जनादौ शित्यविति 'इर्वा' स्यात् । बिभितः, बिभीतः ॥ ९९॥ हाकः |४| २|१००॥
हाको व्यञ्जनादी शित्यविति 'आत इर्वा' स्यात् । जहितः, जहीतः ॥ आच हौ |४| २|१०१॥
हाको हौ 'आत् इंश्च वा' स्यात् । जहाहि, जहिहि, जहीहि ॥१०१॥ यि लुक् ।४।२।१०२ ||
यादी शिति हाक 'आ लुक् स्यात् । जह्यात् ॥१०२॥ ओतः श्ये |४| २|१०३॥
'धातोरोतः श्ये लुक्' स्यात् । अवद्यति । श्य इति किम् ? गौरिवाSS चरति = गवति ॥१०३॥
जा ज्ञाजनोऽत्यादौ |४| २|१०४ ॥
ज्ञा- जनोः शिति 'जाः' स्यात्, न त्वनन्तरे तिवादौ । जानाति, जायते । अत्यादाविति किम् ? जाज्ञाति, जञ्जन्ति ॥ १०४॥

Page #237

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
२२९
प्वादेर्हस्वः ।४।२।१०५॥ 'प्यादेः शिति अत्यादौ ह्रस्वः' स्यात् । पुनाति, लुनाति । प्वादेरिति किम् ? व्रीणाति ॥१०५॥
गमिषयमश्छः ।४।२।१०६॥ एषां शित्यत्यादौ 'छ:' स्यात् । गच्छति, इच्छति, यच्छति, आयच्छते । अत्यादाविति किम् ? जङ्गन्ति ॥१०६॥
वेगे सत्तेर्धात् ।४।२।१०७॥ सर्ते.गे गम्ये शिति 'धात्' स्यात्, अत्यादौ । धावति । वेग इति किम् ? धर्ममनुसरति ॥१०७।।
श्रौति-कृवु-धिवु-पा-मा-मा-स्था-म्ना-दाम-दृश्यति-शदसदः शृ-कृ-धि-पिब-जिघ्र-धम-तिष्ठ-मन-यच्छ-पश्यर्छ
शीय-सीदम् ।४।२।१०८॥ एषां शित्यत्यादौ ययासंख्यम् 'श्रादयः' स्युः । शृणु, कृणु, धिनु, पिब, जिघ्र, धम, तिष्ठ, मन, यच्छ, पश्य, ऋच्छ, शीयते, सीद ॥१०८॥
क्रमो दीर्घः परस्मै ।४।२।१०९॥ क्रमः परस्मैपदनिमित्ते शिति 'दीर्घः' स्यात्, अत्यादौ । काम, क्राम्यति । परस्मैपद इति किम् ? आक्रमते सूर्यः ॥१०९॥
ष्ठिवू-कुम्वाऽऽचमः ।४।२।११०॥ एषां शित्यत्यादौ 'दीर्घः' स्यात् । ठीव, काम, आचाम । आङिति किम् ? चम ॥११॥
शमसप्तकस्य श्ये ।४।२।१११॥ शमादीनां सप्तानां श्ये 'दीर्घः' स्यात् । शाम्य, दास्य, ताम्य, श्राम्य, भ्राम्य,

Page #238

२३०
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम् क्षाम्य, माघ । श्ये इति किम् ? भ्रमति ॥१११॥
ठिक्-सिवोऽनटि वा ।४।२।११२॥ ष्ठिव्-सिवोरनटि 'दीर्घो वा' स्यात् । निठीवनम्, निष्ठेवनम्; सीवनम्, सेवनम् ॥११२॥
म-व्यस्याः ।४।२।११३॥ धातोविहिते मादौ वादी चा-'ऽत आ दीर्घः' स्यात् । पचामि, पचावः, पचामः ॥११३॥
अनतोऽन्तोऽदात्मने ।४।२।११४॥ अनतः परस्याऽऽत्मनेपदस्थस्या'ऽन्तोऽत्' स्यात् । चिन्वते । आत्मनेपद इति किम् ? चिन्वन्ति । अनत इति किम् ? पचन्ते ॥११४॥
शीडो रत् ।४।२।११५॥ शीङः परस्याऽऽत्मनेपदस्थस्या'ऽन्तो रत् स्यात् । शेरते ॥११५॥
वेत्तेर्नवा ।४।२।११६॥ वेत्तेः परस्यात्मनेपदस्थस्या 'ऽन्तो रद् वा' स्यात् । संविद्रते, संविदते ॥
तिवां णवः परस्मै ।४।२।११७॥ 'वेत्तेः परेषां परस्मैपदानां तिवादीनां परस्मैपदान्येव गवादयो नव यथासंख्यं वा' स्युः । वेद, विदतुः, विदुः; वेत्य, विदयुः, विद; वेद, विद्व, विद्य । पले- वेत्तीत्यादि ॥११७॥
ब्रूगः पञ्चानां पञ्चाऽऽहश्च ।।२।११८॥ 'ब्रूगः परेषां तिवादीनां पञ्चानां यथासंख्यं पञ्च णवादयो वा स्युः, तद्योगे ब्रूग आहश्च' । आह, आहतुः, आहुः, आत्य, आयुः । पक्षेब्रवीतीत्यादि ॥११॥

Page #239

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
२३१
आशिषि तु-दोस्तातङ् ।४।२।११९॥ 'आशीरथयोस्तुह्योस्तातङ् वा' स्यात् । जीवतात्, जीवतु भवान्; जीवतात्, जीव त्वम्; नन्दतात्, नन्द त्वम् । आशिषीति किम् ? जीवतु ॥
आतो णव औः ।४।२।१२०॥ आतः परस्य ‘णव औः' स्यात् । पपौ ॥१२०॥
आतामाते-आथामाथे आदिः ।४।२।१२१॥ आत् परेषामेषाम् ‘आत इ.' स्यात् । पचेताम्, पचेते, पचेयाम्, पचेथे । आदिति किम् ? मिमाताम् ॥१२१॥
यः सप्तम्याः ।४।२।१२२॥ आत् परस्य 'सप्तम्या याशब्दस्यः' स्यात् । पचेत्, पचेः ॥१२२॥
याम्-युसोरियमियुसौ ।४।२।१२३॥ 'आत् परयोर्याम्-युसोर्ययासंख्यमियमियुसौ' स्याताम् । पचेयम्, पचेयुः ।।
[१२३॥ इत्याचार्यश्रीहेमचन्द्रविरचितायां सिखोमचन्द्राभिधानस्वोपजशदानुशासन
लघुवृत्ती चतुर्थस्याध्यायस्य द्वितीयः पादः समाप्तः ॥१२॥ श्रीभीमपृतनोत्खात- रजोभिरिभूभुजाम् । अहो ! चित्रमवर्धन्त, ललाटे जलबिन्दवः ॥१४॥
तृतीयः पादः
नामिनो गुणोऽक्छिति ४॥३॥१॥ नाम्यन्तस्य धातोः द्विर्जे प्रत्यये 'गुणः' स्यात् । चेता । अक्कितीति किम् ? युतः ॥७॥

Page #240

२३२
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
उ-श्नोः ४॥३॥२॥ धातोरुश्नोः प्रत्यययोरक्छिति 'गुणः' स्यात् । तनोति, सुनोति ॥२॥
पुस-पौ ॥४॥३॥३॥ नाम्यन्तस्य धातोः पुसि पौ च 'गुणः' स्यात् । ऐयरुः, अर्पयति ॥३॥
लघोरुपान्त्यस्य ॥४॥३॥४॥ धातोरुपान्त्यस्य नामिनो लघोरक्डिति 'गुणः' स्यात् । भेत्ता । लघोरिति किम् ? ईहते । उपान्त्यस्येति किम् ? भिनति ॥४॥
मिदः श्ये ४३१५॥ मिदेरुपान्त्यस्य श्ये 'गुणः' स्यात् । मेधति ॥५॥
जागुः किति ।४।३।६॥ जागुः किति 'गुणः' स्यात् । जागरितः ॥६॥
ऋवर्ण-दृशोऽडि ॥४॥३७॥ ऋवर्णान्तानां दृशेश्चाऽङि परे ‘गुणः' स्यात् । आरत्, असरत्, अजरत्, अदर्शत् ॥७॥
स्कृच्छ्तोऽकि परोक्षायाम् ॥४॥३८॥ स्कृच्छोः ऋदन्तानां च नामिनः परोक्षायाम् 'गुणः' स्यात्, न तु कोपलक्षितायां क्वसु-कानोः । सञ्चस्करुः, आनछुः, तेरुः । अकीति किम् ? सधस्कृवान् ॥८॥
संयोगादृदः ॥४॥३॥९॥ संयोगात् परो य ऋत, तदन्तस्याऽर्तेश्च परोक्षायामकि 'गुणः' स्यात् । सस्मरुः, सस्वरुः, आरुः । संयोगादिति किम् ? चक्रुः ॥९॥
क्य-यडाऽऽशीयें ।४।३॥१०॥

Page #241

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
२३३ संयोगाद् य ऋत्, तदन्तस्याऽर्तेश्च क्ये यडि आशीर्ये च 'गुणः' स्यात् । स्मर्यते, स्वर्यते, अर्यते; सास्मर्यते, सास्वर्यते, अरार्यते; स्मर्यात्, अर्यात् ॥
न वृद्धिश्चाऽविति क्डिल्लोपे ।४।३।११॥ अविति प्रत्यये यः कितो तिश्च लोपस्तस्मिन् सति ‘गुणो वृद्धिश्च न' स्यात् । चेच्यः, मरीमृजः ॥११॥
भवतेः सिजुलुपि ।४।३.१२॥ भुवः सिज्लुपि 'गुणो न' स्यात् । अभूत् । सिज्लुपीति किम् ? व्यत्यभविष्ट ॥१२॥
सूतेः पञ्चम्याम् ।४।३।१३॥ सूतेः पञ्चम्याम् 'गुणो न' स्यात् । सुवै ॥१३॥
ड्युक्तोपान्त्यस्य शिति स्वरे ।४।३।१४॥ युक्तस्य धातोरुपान्त्यस्य नामिनः स्वरादी शिति 'गुणो न' स्यात् । नेनिजानि । उपान्त्यस्येति किम् ? जुहवानि । शितीति किम् ? निनेज ॥
द्विणोरप्पिति -यौ ।४।३।१५॥ होरिणश्च नामिनः स्वरादावपिति अविति च शिति यथासंख्यम् 'व्यौ' स्याताम् । जुह्वति, यन्तु । अग्वितीति किम् ? अजुहः, अयानि ॥१५॥
इको वा ।४।३॥१६॥ इकः स्वरादावविति शिति 'य् वा' स्यात् । अधियन्ति, अधीयन्ति ॥१६॥
कुटादेर्डिद्वदणित् ।४॥३॥१७॥ कुटादेः परो णिद्वर्जप्रत्ययो 'द्वित्' स्यात् । कुटिता, गुता । अञ्णिदिति किम् ? उत्कोटः, उच्चुकोट ॥१७॥
विजेरिट् ।४॥३॥१८॥

Page #242

२३४
श्रीसिदहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
'विजेरिट डिद्वत्' स्यात् । उद्विजिता । इडिति किम् ? उद्वेजनम् ॥१८॥
वोर्णोः ।४॥३॥१९॥ 'ऊर्णोरिड् वा डिद्वत्' स्यात् । प्रोणुविता, प्रोणविता ॥१९॥
शिदवित् ।४।३॥२०॥ 'धातोर्विद्वर्जः शित् प्रत्ययो डिद्वत्' स्यात् । इतः, क्रीणाति । अविदिति किम् ? एति । शिदिति किम् ? चेषीष्ट ॥२०॥
इन्थ्यसंयोगात् परोक्षा किद्वत् १४॥३॥२१॥ इन्धेरसंयोगान्ताच्च परा 'अवित्परोक्षा किद्वत्' स्यात् । समीधे, निन्युः । इन्थ्यसंयोगादिति किम् ? समंसे ॥२१॥
स्वोर्नवा ॥४॥३॥२२॥ स्वजेः 'परोक्षा वा किद्वत्' स्यात् । सस्वजे, सस्वजे ॥२२॥
ज-नशो न्युपान्त्ये तादिः क्त्वा ॥४॥२३॥ जन्तात् नशेश्च न्युपान्त्ये सति 'तादिः क्त्वा किद्वता' स्यात् । रक्त्वा, रङ्क्त्वा ; नष्ट्वा, नट्वा । नीति किम् ? भुक्त्वा । उपान्त्य इति किम् ? निक्त्वा । तादिरिति किम् ? विभज्य ॥२३॥
ऋत्-तृष-मृष-कृश-वच-लुच-य-फा सेट् ॥४॥३॥२४॥ न्युपान्त्ये सत्येभ्यो 'वा क्त्वा सेट् किद्वत्' स्यात् । ऋतित्वा, अर्तित्वा; तृषित्वा, तर्षित्वा; मृषित्वा, मर्षित्वा; कृशित्वा, कर्शित्वा; वचित्वा, वञ्चित्वा; लुचित्वा, लुश्चित्वा; श्रथित्वा, श्रन्यित्वा; गुफित्वा, गुम्फित्वा । न्युपान्त्य इति किम् ? कोथित्वा, रेफित्वा । सेडिति किम् ? वक्त्वा ॥२४॥
वो व्यञ्जनाऽऽदेः सन् चाज्य-वः ४३३२५॥ वौ उदित्युपान्त्ये सति व्यजनादेर्धातोः परः ‘क्त्वा सन् च सेटी किवता स्यातां

Page #243

श्रीसिद्धोमधनशम्यानुशासनम्
२३५ न तु य्वन्तात् । पुतित्वा, योतित्वा; दिघुतिषते, दियोतिषते; लिखित्वा, लेखित्वा; लिलिखिषति, ल्लेिखिषति । वाविति किम् ? वर्तित्वा । व्यञ्जनादेरिति किम् ? उषित्वा । अय्व इति किम् ? देवित्वा ॥२५॥
उति शवोऽयः क्तो भावाऽऽरम्भ ।४॥३॥२६॥ उति उपान्त्ये सति शव:म्योऽदादिभ्यश्च परी भायाऽऽरम्भयोः ‘क्त-क्तवतू सेटी वा किद्वत्' स्याताम् । कुधितम्, कोधितमनेन; प्रकुचितः, प्रकोचितः; प्रकुचितवान्, प्रकोचितवान् । रुदितम्, रोदितमेभिः; प्ररुदितः, प्ररोदितः; प्ररुदितवान् प्ररोदितवान् । उतीदि किम् ? श्चितितमेभिः । शवाय इति किम् ? प्रगुधितः । भावाऽऽरम्म इति किम् ? रुचितः ॥२६॥ ___ न डीङ्-शीट्-पूर-धृषि-विदि-स्विदि-मिदः ।४।३।२७॥ एभ्यः परी 'सेटौ क्त क्तवतू किडन' स्याताम् । इयितः, इयितवान; शयितः, शयितवान्, पवितः, पवितवान्। प्रधर्षितः, प्रधर्षितवान्; प्रक्ष्वेदितः, प्रक्ष्वेदितवान्। प्रस्वेदितः, प्रस्वेदितवान्ः प्रमेदितः, प्रमेदितवान् । सेटावित्येवडीनः, डीनवान् ॥२७॥
मृषः क्षान्तो ।४॥३॥२८॥ क्षमाऽमृषः 'सेटी क्त क्तवतू किन्न' स्याताम् । मर्षितः, मर्षितवान् । क्षान्ताविति किम् ? अपमृषितं वाक्यम् ॥२८॥
क्त्वा ॥४॥३॥२९॥ 'धातोः क्त्वा सेट् किन्न' स्यात् । देवित्वा । सेडित्येव- कृत्वा ॥२९॥
स्कन्द-स्पन्दः ॥४॥३॥३०॥ आभ्याम् ‘क्त्वा किद्वन्न' स्यात् । स्कन्त्वा, स्यन्त्वा ॥३०॥

Page #244

२३६
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
क्षुध-किश-कुष-गुष-मृड-मृद-वद-वसः ॥४॥३॥३१॥ एभ्यः ‘क्त्वा सेट् किद्वत्' स्यात् । क्षुधित्वा, विशित्वा, कुषित्वा, गुधित्वा, मृडित्वा, मृदित्वा, उदित्वा, उषित्वा ॥३१॥
रुद-विद-मुष-ग्रह-स्वप-प्रच्छः सन् च ।४॥३॥३२॥ एभ्यः क्त्वा सन् च किद्वत्' स्यात् । रुदित्वा, रुरुदिषति; विदित्वा, विविदिषति; मुषित्या, मुमुषिषति; गृहीत्या, जिघृक्षति, सुत्या, सुषुप्सति; पृष्ट्या, पिपृच्छिषति ॥३२॥
नामिनोऽनिट् ॥४॥३॥३३॥ 'नाम्यन्ताद्धातोरनिट् सन् किद्वत्' स्यात् । चिचीपति । अनिडिति किम् ? शिशयिषते ॥३३॥
उपान्त्ये ४॥३॥३४॥ नामिन्युपान्त्ये सति 'धातोः सन् अनिट् किद्वत्' स्यात् । बिभित्सति ॥३४॥
सिजाशिषावात्मने ।४।३॥३५॥ नामिन्युपान्त्ये सति धातोरात्मनेपदविषयावनिटी 'सिजाशिषी किद्वत्' स्याताम् । अभित्त, मित्सीष्ट । आत्मने इति किम् ? असाक्षीत् ॥३५॥
ऋवर्णात् ॥४॥३॥३६॥ ऋवर्णान्ताद् धातोरनिटावात्मनेपदविषयौ 'सिजाशिषौ किद्वत्' स्याताम् । अकृत, कृषीट; अतीर्थ, तीर्षीट ॥३६॥
गमो वा ४३३३३७॥ गमेरात्मनेपदविषयौ 'सिजाशिषी किवता' स्याताम् । समगत, समगस्त; संगसीट, संगसीष्ट ॥३७॥
हनः सिन् ।४।२३॥

Page #245

श्रीसिदहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
२३७
-
हन्तेरामनेपदविषयः 'सिच् किद्वत्' स्यात् । आहत ॥३८॥
यमः सूचने ॥४॥३॥३९॥ सूचनार्थाद् यमेरात्मनेपदविषयः 'सिन् किद्वत्' स्यात् । उदायत । सूचन इति किम् ? आयंस्त रज्जुम् ।।३९॥
वा स्वीकृतौ ।४।३।४०॥ स्वीकारार्थाद् यमेरात्मनेपदविषयः 'सिच् किद्वद्वा' स्यात् । उपायत, उपायंस्त महास्त्राणि । स्वीकृताविति किम् ? आयंस्त पाणिम् ॥४०॥
इश्च स्था-दः ॥३॥४१॥ स्थो दासंज्ञकाघाऽऽत्मनेपदविषयः 'सिच् किद्वत् स्यात्, तद्योगे स्थादोरिश्च' । उपास्थित, आदित, व्यधित ॥४१॥
मृजोऽस्य वृद्धिः ॥४॥३॥४२॥ 'मृजेर्गुणे सति अस्य वृद्धिः' स्यात् । मार्टि । अत इति किम् ? मृष्टः ॥
ऋतः स्वरे वा ॥४॥३॥४३॥ मृजे ऋतः स्वरादी प्रत्यये 'वृद्धिर्वा' स्यात् । परिमार्जन्ति, परिमृजन्ति ऋत इति किम् ? ममार्ज । स्वर इति किम् ? मृज्वः ॥४३॥
सिचि परस्मै समानस्याऽडिति ॥३॥४४॥ समानान्तस्य धातोः परस्मैपदविषये सिच्यडिति 'वृद्धिः' स्यात् । अचैषीत् । परस्मै इति किम् ? अच्योष्ट । समानस्येति किम् ? अगवीत् । अङितीति किम् ? न्यनुवीत् ॥४४॥
व्यञ्जनानामनिटि ४॥३॥४५॥ व्यञ्जनान्तस्य धातोः परस्मैपदविषये अनिटि सिचि समानस्य ‘वृद्धिः' स्यात् । अराक्षीत् । समानस्येत्येव - उदवोनम् । अनिटीति किम् ?

Page #246

२३८
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
अतक्षीत् ॥४५॥
वोर्गुगः सेटि ।४।३।४६॥ ऊोः सेटि सिचि परस्मैपदे 'वृद्धिर्वा' स्यात् । प्रौर्णावीत्, प्रौर्णवीत्, प्रौण्णुवीत् ॥४६॥
व्यञ्जनादेर्योपान्त्यस्याऽतः ॥४॥३॥४७॥ व्यञ्जनादेर्धातोरुपान्त्यस्याऽतः सेटि सिचि परस्मैपदे 'वृद्धिर्वा' स्यात् । अकाणीत, अकणीत् । व्यसनादेरिति किम् ? मा भवान् अटीत् । उपान्त्यस्येति किम् ? अवधीत् । अत इति किम् ? अदेवीत् । सेटीत्येव - अधाक्षीत् ॥४७॥
वद-व्रज-ट्रः ॥४॥३॥४८॥ वद-व्रजोर्लन्त-रन्तयोश्चोपान्त्यस्याऽस्य परस्मैपदे सेटि सिचि 'वृद्धिः' स्यात् । अवादीत्, अव्राजीत्, अज्वालीत्, अक्षारीत् ॥४८॥
न श्वि-जागृ-शस-क्षणम्येदितः ॥३॥४९॥ एषां हम्यन्तानाम् एदितां च परस्मैपदे सेटि सिचि 'वृद्धिर्न' स्यात् । अश्वयीत्, अजागरीत, अशसीत्, अक्षणीत्, अग्रहीत्, अवमीत्, अहयीत्, अकगीत् ॥४९॥
णिति ॥४॥३॥५०॥ जिति णिति च परे धातोरुपान्त्यस्याऽतो 'वृद्धिः' स्यात् । पाकः, पपाच ॥
नामिनोऽकलि-हलेः ॥४॥३॥५१॥ नाम्यन्तस्य धातोर्नाम्नो वा कलि-हलिवर्जस्य णिति 'वृद्धिः' स्यात् । अचायि, कारकः, अपीपटत् । कलि-हलिवर्जनं किम् ? अचकलत, अजहलत् ।।
जागुर्बिणवि १३.५२॥ जागुणी णव्येव च णिति 'वृद्धिः' स्यात् । अजागारि, जजागार । त्रिण

Page #247

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
२३९
वीति किम् ? जागरयति ॥५२॥
आत ऐ: कृौ ।४।३१५३॥ आदन्तस्य धातोणिति कृति औ च “ऐ:' स्यात् । दायः, दायकः, अदायि । कृदिति किम् ? ददौ ॥५३॥
न जन-बधः ।४॥३॥५४॥ अनयोः कृति णिति औ च 'वृद्धिर्न' स्यात् । प्रजनः, जन्यः, अजनि; बधः, बध्यः, अबधि ॥५४॥
मोऽकमि-यमि-रमि-नमि-गमि-वमा-ऽऽचमः ॥४३॥५५॥ मन्तस्य धातोः कम्यादिवर्जस्य णिति कृति जौ च ‘वृद्धिन' स्यात् । शमः, शमकः, अशमि । कम्यादिवर्जनं किम् ? कामः, कामुकः, अकामि; यामः, रामः, नामः, अगामि, वामः, आचामकः ॥५५॥
वित्रमेर्वा ॥३॥५६॥ विश्रमेणिति कृति औ च 'वृद्धिर्वा' स्यात् । विश्रामः, विश्रमः; विश्रामकः, विश्रमकः; व्यश्रामि, व्यश्रमि ॥५६॥
ज्यमोपरमौ ।४।३।५७॥ उदुपाभ्यां यमि-रम्योधषि 'वृद्ध्यभावो निपात्यते' । उद्यमः, उपरमः ॥५७॥
णिद्वाऽन्त्यो ण ।४।३१५८॥ 'परोक्षाया अन्त्यो णव् णिता' स्यात् । अहं चिचय, चिचाय; चुकुट, चुकोट । अन्त्य इति किम् ? स पपाच ॥५८||
उत और्विति व्यानेऽद्वेः ।।३२५९॥ अद्युक्तस्योदन्तस्य धातोर्व्यजनादौ विति 'औः' स्यात् । यौति । उत इति किम् ? एति । धातोरित्येव- सुनोति । वितीति किम् ? रुतः । व्यञ्जन इति

Page #248

२४०
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
किम् ? स्तवानि । अद्वेरिति किम् ? जुहोति ॥५९॥
वोर्णोः ।४।३।६०॥ ऊोरद्युक्तस्य व्यजनादौ विति ‘और्वा' स्यात् । प्रोणति, प्रोर्णोति । अद्वेरित्येव- प्रोर्णोनोति ॥६०॥
न दि-स्योः ४२६१॥ 'ऊोर्दि-स्योः परयोरौन' स्यात् । प्रौर्णोत्, प्रौर्णोः ॥६१॥
तृहः श्नादीत् ।४।३।६२॥ तृहेः श्नात् परो व्यञ्जनादौ विति परे 'ईत्' स्यात् । तृणेढि ॥६२।।
ब्रूतः परादिः ।४।३।६३॥ ब्रुव ऊतः परो व्यञ्जनादौ विति ‘परादिरीत्' स्यात् । ब्रवीति । ऊत इति किम् ? आत्य ॥६३॥
यङ्-तु-रु-स्तोर्बहुलम् ।४।३।६४॥ यङ्लुबन्तात् तु-रु-स्तुभ्यश्च परो व्यजनादी विति 'ईद् बहुलं परादिः' स्यात् । क्वचिद्वा- बोभवीति, बोभोति; क्वचित्र - वर्वति; तवीति, तौति; रवीति, रौति; स्तवीति, स्तौति । अद्वेरित्येव- तुतोय, तुष्टोय ॥६४।।
सः सिजस्तेर्दि-स्योः ४॥३॥६५॥ सिजन्ताद् धातोरस्तेश्च सन्तात् परो दि-स्योः परयोः 'परादिरीत् स्यात् । अकार्षीत्, अकार्षीः; आसीत्, आसीः । स इति किम् ? अदात् ॥६५॥
पिबैति-दा-भू-स्थः सिचो लुप् परस्मै न चेट् ॥४॥३॥६६॥ एभ्यः परस्य 'सिचः परस्मैपदे लुप् स्यात्, लुब्योगे न चेट्' । अपात्, अगात्, अध्यगात्, अदात्, अधात्, अभूत, अस्थात् । परस्मै इति किम् ? अपासत पयांसि तैः ॥६६॥

Page #249

श्रीसियामचन्द्रशब्दानुशासनम्
२४१
धे-ग्रा-शा-छा-सो वा ४॥३॥६७॥ एभ्यः परस्य 'सिचः परस्मैपदे लुब् वा स्यात्, लुब्योगे च नेट् । अधात्, अधासीत्, अघ्रात्, अघ्रासीत्; अशात; अशासीत्ः अच्छात्, अच्छासीत्; असात्, असासीत् ॥६७॥
तन्म्यो वा त-पासि न-णोश्च ।।१३।६८॥ तनादिभ्यः परस्य 'सिधस्ते यासि च लुब् वा स्यात्, तपोगे न्- णोच लुप, न चेट्' । अतत, अतनिध; अतथाः, अतनिधः; असत, असनिष्ट; असयाः, असनिष्ठाः ॥६॥
सनस्तत्राऽऽवा ४३६९॥ सनो लुपि सत्याम् ‘आ वा स्यात् । असात, असत; असायाः, असयाः । तत्रेति किम् ? असनिष्ट ॥१९॥
धु-स्वाल्लुगनिटस्त-योः ४७०॥ धुडन्तात् स्वान्ताच धातोः परस्या-'ऽनिटः सिचस्तादी यादी च लुक्' स्यात् । अभित्त, अमित्याः, अकृत, अकृयाः । अनिट इति किम् ? व्यधोतिष्ट ॥७॥
इट इति ।।३७१॥ इटः परस्य "सिच इति सुक् स्यात् । अलावीत् । इट इति किम् ? अकार्षीत् । ईतीति किम् ? अमणिषम् ॥७॥
सो पि वा ४॥३७२॥ धातोर्धादी प्रत्यये 'सो लुग् वा स्यात् । चकाधि, चकाद्धि; अलविध्वम्, अलविड्व म् ॥७२॥
अस्तेः सि हस्त्वेति ॥७३॥

Page #250

२४२
श्रीसिद्महेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
'अस्तेः सः सादी प्रत्यये लुक् स्यात्, एति तु सो हः' । असि, व्यतिसे, व्यतिहे, भावयामाहे ॥७३॥
दुह-दिह-लिह-गृहो दन्त्यात्मने वा सकः ।।१३।७४॥ एभ्यः परस्य ‘सको दन्त्यादी आत्मनेपदे लुग् वा स्यात् । अदुग्ध, अधुक्षत; अदिग्ध, अधिक्षत; अलीदाः, अलिक्षथाः; न्यगुरुहि, न्यघुक्षावहि । दन्त्य इति किम् ? अधुक्षामहि ॥७॥
स्वरेऽत्तः ॥४॥३७५॥ 'सकोऽस्य स्वरादी प्रत्यये लुक्, स्यात् । अधुक्षाताम् ॥७॥
दरिद्रोऽयतन्यां वा ४॥३७६॥ 'दरिद्रोऽयतन्यां विषये लुग वा स्यात् । अदरिद्रीत्, अदरिद्रासीत् ॥७६।।
अशित्यस्सन्-णक-णकाऽनटि ।।१३७७॥ सादिसनादिवले अशिति विषये 'दरिद्रो लुक् स्यात् । दुरिद्रम् । अशितीति किम् ? दरिद्राति । सत्रादिवर्जनं किम् ? दिदरिद्रासति, दरिद्रायको याति, दरिद्रायकः, परित्राणम् ॥७७॥
व्यानाद् देः सश्च दः ४३३७८॥ धातोर्व्यञ्जनान्तात् परस्य 'दे क् स्यात्, यथासम्भवं धातोः सो दश्च' | अघकात, अजागः, अविमः, अन्वशात् । व्यअनादिति किम् ? अयात् ॥
सेः स्-द-पां च रुर्वा ॥३॥७९॥ व्यअनान्ताद् धातोः परस्य 'से क् स्यात्, यथासम्भवं स-द-धां वा रुश्च' । अधकास्त्वम्, अघकात् त्वम् अभिनस्त्वम्, अभिनत् त्वम्; अरुणस्त्वम्, अरुणत् त्वम् ॥७९॥
योऽशिति ॥३८॥

Page #251

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
२४३
घातोर्व्यञ्जनान्तात् परस्य 'योऽशिति प्रत्यये लुक्' स्यात् । जङ्गमिता । व्यञ्जनादित्येव- लोलूयिता । अशितीति किम् ? बेमियते ||८०॥
क्यो वा ॥४॥३८॥ घातोळजनान्तात् परस्य 'क्योऽशिति प्रत्यये लुग वा' स्यात् । समिधिष्यति, समिध्यिष्यति; दृषदिष्यते, दृषधिष्यते ॥८॥
अतः ।४।३१८२॥ अदन्ताद् धातोविहितेऽशिति प्रत्यये 'धातोरतो लुक् स्यात् । कथयति । विहितविशेषणं किम् ? गतः ॥२॥
णेरनिटि ।४।३।८३॥ अनिट्यशिति प्रत्यये 'णेर्लुक्' स्यात् । अततक्षत, चेतनः । अनिटीति किम् ? कारयिता ॥३॥
सेटूक्तयोः ।।३।८४॥ सेटोः क्तयोः परयो-'गेल्क् स्यात् । कारितः, गणितवान् ॥४॥
आमन्ताऽऽल्वाऽऽय्येत्नावय ४१३८५। एषु परेषु णेरय' स्यात् । कारयाधकार, गण्डयन्तः, स्पृहयालुः, महयाय्यः, स्तनयिलुः ॥८५॥
___ लघोर्यपि ॥३॥८६॥ रुघोः परस्य ‘णेपि अय्' स्यात् । प्रशमय्य । लघोरिति किम् ? प्रतिपाद्य ॥८६॥
वाऽऽप्नोः ।४।३।८७॥ आप्नोः परस्य 'णेर्यप्यय वा' स्यात् । प्रापय्य, प्राप्य । आप्नोरिति किम् ? अध्याय ॥८७॥

Page #252

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
मेङो वा मित् | ४ | ३ |८८॥ 'मेङो यपि मिद्वा' स्यात् । अपमित्य, अपमाय ॥८८॥ क्षेः क्षीः ४।३।८९ ॥
२४४
'क्षेर्यपि क्षी' स्यात् । प्रक्षीय ॥ ८९ ॥
क्षय्य - जय्यौ शक्तौ |४|३|९०॥
'क्षि- ज्योरन्तस्य शक्ती गम्यायां ये प्रत्ययेऽय् निपात्यते । क्षय्यो व्याधिः, जय्यः शत्रुः । शक्ताविति किम् ? क्षेयं पापम्, जेयं मनः ॥९०॥ क्रय्यः क्रयार्थे |४| ३ |९१ ॥
'क्रियोऽन्तस्य ये प्रत्ययेऽय् निपात्यते, क्रयाय चेत् प्रसारितोऽर्थः । क्रय्यो गौः । क्रयार्थ इति किम् ? क्रेयं ते धान्यं न चास्ति प्रसारितम् ॥ ९१|| सस्तः सि | ४ | ३ |९२॥
धातोः सन्तस्याऽशिति सादी प्रत्यये विषयभूते 'तः' स्यात् । वत्स्यति । स इति किम् ? यक्षीष्ट । सीति किम् ? वसिषीष्ट ॥ ९२ ॥ दीपू दीङः क्ङिति स्वरे | ४ | ३ |९३ ॥
दीङ: क्ङिति अशिति स्वरे 'दीय्' स्यात् । उपदिदीयाते । क्ङितीति किम् ? उपदानम् । स्वर इति किम् ? उपदेदीयते ॥९३॥
इत्-पुसि चाऽऽतो लुक् । ४।३ ।९४ ॥
क्ङित्यशिति स्वरे, इटि, एति, पुसि च परे 'आदन्तस्य धातोर्लुक् स्यात् । पपुः, अदधत्, पपिथ, व्यतिरे, अदुः ॥९४॥
संयोगाऽऽदेर्वाऽऽ शिष्येः | ४ | ३ |९५ ॥
धातोः संयोगादेरादन्तस्य क्ङित्याशिषि 'एव' स्यात् । ग्लेयात्, ग्लायात् । संयोगादेरिति किम् ? यायात् । क्ङितीत्येव - ग्लासीष्ट ॥ ९५ ॥

Page #253

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
२४५
गा-पा-स्था-सा-दा-मा-हाकः ।४।३।९६॥ एषाम् 'क्डित्याशिष्येः' स्यात् । गेयात, पेयात्, स्थयात्, अवसेयात्, देयात्, धेयात्, मेयात्, हेयात् ॥१६॥
ईर्व्यञ्जनेऽयपि ।४।३।९७॥ गादेर्यवर्जे क्डित्यशिति व्यञ्जनादी 'ई.' स्यात् । गीयते, जेगीयते, पीयते, स्थीयते, अवसीयते, दीयते, धीयते, मीयते, हीनः । व्यञ्जन इति किम् ? तस्थुः । अयपीति किम् ? प्रगाय ॥९७॥
घ्रा-मोर्यडि ४३१९८॥ घ्रा-मोङि 'ई:' स्यात् । जेनीयते, देध्मीयते ॥९८॥
हनो नीर्वघे ४३१९९॥ हन्तेर्वधार्थस्य यडि 'नीः' स्यात् । जेन्नीयते । वध इति किम् ? गतीजान्यते ॥१९॥
ञ्णिति घात् ।४।३।१००॥ जिति णिति च परे 'हन्तेर्यात्' स्यात् । घातः, घातयति ॥१०॥
जि-णवि घन ।४।३।१०१॥ औ णवि च परे 'हन्तेर्घन्' स्यात् । अघानि, जघान ||१०१॥
नशेर्नेश् वाऽडि ।४।३।१०२॥ नशेरडि 'नेश् वा' स्यात् । अनेशत्, अनशत् ।।१०२।।
श्वयत्यसू-वच-पतः श्वा-ऽऽस्य-वोच-पप्तम् ।४।३।१०३॥ एषामङि 'यथासङ्ख्यं श्वादयः' स्युः । अश्वत्, आस्थत्, अवोचत्, अपप्तत् ॥१०३॥
शीङ ए: शिति ।४।३१०४॥

Page #254

२४६
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
'शीङः शित्येः' स्यात् । शेते ॥१०४॥
क्किति यि शय् ।४।३।१०५॥ शीङः क्लिति यादौ 'शय्' स्यात् । शय्यते, शाशय्यते । कितीति किम् ? शेयम् ॥१०५॥
उपसर्गादूहो इस्वः ।।।३।१०६॥ उपसर्गात् परस्योहतेरुतः क्लिति यादौ परे 'इस्वः' स्यात् । समुह्यते । उपसर्गादिति किम् ? ऊह्यते । यीत्येव- समूहितम् । ऊ ऊह इति प्रश्लेषः किम् ? आ ऊह्यते ओह्यते, समोह्यते ॥१०६॥
आशिषीणः ।४।३।१०७॥ उपसर्गात् परस्येण ईतः विडति यादावाशिषि 'इस्वः' स्यात् । उदियात् । ई इण इति प्रश्लेषः किम् ? आ ईयात्-एयात्, समेयात् ॥१०७॥
दीर्घश्चियङ्-यक्-क्येषु च ।४।३।१०८॥ एषु यादावाशिषि च दीर्घः' स्यात् । शुचीकरोति; तोष्ट्रयते; मन्तूयति; दधीयति, भृशायते, लोहितायते, स्तूयते; ईयात् ॥१०८॥
ऋतो रीः ४३.१०९॥ व्यादौ परे ऋदन्तस्य ऋतः स्थाने 'रीः' स्यात् । पित्रीस्यात्, चेक्रीयते, मात्रीयते, पित्रीयते । ऋत इति किम् ? चेकीर्यते ॥१०९॥
रिः श-क्या-ऽऽशीर्ये ।४।३।११०॥ ऋदन्तस्य धातोः ऋतः शे क्ये आशीर्ये च परे 'रिः' स्यात् । व्याप्रियते, क्रियते, ह्रियात् ॥११०॥
ईश्च्वाववर्णस्या-ऽनव्ययस्य ।४।३।१११॥ अनव्ययस्याऽवर्णान्तस्य ध्वी 'ई:' स्यात् । शुक्लीस्यात, मालीस्यात् ।

Page #255

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
अनव्ययस्येति किम् ? दिवाभूता रात्रिः ||१११॥
क्यनि | ४|३|११२॥
अवर्णान्तस्य क्यनि 'ई' स्यात् । पुत्रीयति । मालीयति ॥ ११२ ॥ क्षुत्तृड्- गर्भेऽशनायोदन्य - धनायम् | ४ | ३ |११३॥
एष्वर्थेषु 'यथासंख्यमशनायादयः क्यन्नन्ता निपात्यन्ते' । अशनायति, उदन्यति, धनायति । क्षुदादाविति कम् ? अशनीयति, उदकीयति, धनीयति दातुम् ||११३||
२४७
वृषाऽश्वान्मैथुने स्सोऽन्तः |४|३|११४॥
आभ्यां मैथुनार्थाभ्यां क्यनि 'स्सोऽन्तः' स्यात् । वृषस्यति गौः, अश्वस्यति वडवा । मैथुन इति किम् ? वृषीयति, अश्वीयति ब्राह्मणी ||११४ || अस् च लौल्ये | ४|३|११५॥
भोगेच्छातिरेको लौल्यम्, तत्र गम्ये क्यनि परे 'नाम्नः स्सोऽस् चान्तः ' स्यात् । दधिस्यति, दध्यस्यति । लौल्य इति किम् ? क्षीरीयति दातुम् ॥
इत्याचार्य श्रीहेमचन्द्रविरचितायां सिद्धहेमचन्द्राभिधानस्वोपज्ञशब्दानुशासनलघुवृत्ती चतुर्यस्याध्यायस्य तृतीयः पादः समाप्तः || ४|३ ॥ कर्णं च सिन्धुराजं च निर्जित्य युधि दुर्जयम् । श्रीभीमेनाधुना चक्रे, महाभारतमन्यथा ||१५||
[ चतुर्थः पादः ]
अस्ति ब्रुवोर्भू- वचावशिति | ४|४|१ |
अस्ति - ब्रुवोर्यथासंख्यम् 'भू-वचौ स्याताम् अशिति विषये । भव्यम्, अवोचत् । अशितीति किम् ? स्यात्, ब्रूते ॥१॥

Page #256

२४८
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
अघञ्क्यबलच्यजेर्वी |४|४|२॥
अघञादावशिति विषये 'अजेर्वी' स्यात् । प्रवेयम् । अघञ्क्यबलचीति किम् ? समाजः, समज्या, उदजः, अजः पशुः ॥२॥
त्रने वा | ४|४|३|
'त्रनयोर्विषयभूतयोरजेवीं वा स्यात् । प्रवेता, प्राजिता; प्रवयणः, प्राजनो दण्डः ||३||
C
चक्षो वाचि कुशांग् ख्यांग् |४|४|४|
चक्षो वागर्थस्याऽशिति विषये 'कुशांग् ख्यांगी' स्याताम् । आवशास्यति, आक्शास्यते; आख्यास्यति, आख्यास्यते; आक्शेयम्, आख्येयम् । वाचीति किम् ? बोधे विचक्षणः || ४ ||
नवा परोक्षायाम् ||४|४|५ ॥
चक्षो वाचि 'क्शांग् - ख्यांगौ परोक्षायां वा स्याताम् । आचक्शी, आचख्यौ, आचचक्षे ||५||
भृज्जो भर्ज |४|४|६||
भृज्जतेरशिति 'भर्ज् वा' स्यात् । भर्थ, भ्रष्टा ॥६॥
प्राद् दागस्त आरम्भे ते |४|४|७||
आरम्भार्थस्य प्रपूर्वस्य दागः क्ते परे 'त्तो वा' स्यात् । प्रत्तः, प्रदत्तः । प्रादिति किम् ? परीत्तम् ॥ ७॥
नि-वि-स्वन्ववात् |४|४|८ ॥
एभ्यः परस्य दागः क्ते 'त्तो वा' स्यात् । नीत्तम्, निदत्तम्; वीत्तम्, विदत्तम्; सूत्तम्, सुदत्तम् अनूत्तम्, अनुदत्तम् अवत्तम् अवदत्तम् ॥८॥ स्वरादुपसर्गाद् दस्ति कित्यधः | ४|४|१||

Page #257

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
२४९ स्वरान्तादुपसर्गात् परस्य धावर्जस्य दासंज्ञस्य तादौ किति 'त्तो नित्यम्' स्यात् । प्रत्तः, परीत्रिमम् । उपसर्गादिति किम् ? दधि दत्तम् । स्वरादिति किम् ? निर्दत्तम् । द इति किम् ? प्रदाता व्रीहयः । तीति किम् ? प्रदाय । अध इति किम् ? निधीतः ॥९॥
दत् ।४।४।१०॥ अधो दासंज्ञस्य तादौ किति 'दत्' स्यात् । दत्तः, दत्तिः । अध इत्येवधीतः ॥१०॥
दो-सो-मा-स्थ इ. ४।४।११॥ एषां तादौ किति 'इ:' स्यात् । निर्दितः, सित्वा, मितिः, स्थितवान् ॥११॥
छा-शोर्वा ।४।४।१२॥ छा-शोस्तादौ किति 'इर्वा' स्यात् । अवच्छितः, अवच्छातः; निशितः, निशातः ॥१२॥
शो व्रते ४४१३॥ श्यतेः ते व्रतविषये प्रयोगे नित्यम् 'इ.' स्यात् । संशितं व्रतम्, संशितः साधुः ॥१३॥
हाको हिः क्वि ।४।४१४॥ हाकस्तादौ किति क्त्वायाम् 'हिः' स्यात् । हित्वा । क्त्वीति किम् ? हीनः । तीत्येव- प्रहाय ॥१४॥
धागः ४४१५॥ धागस्तादौ किति 'हिः' स्यात् । विहितः, हित्वा ॥१५॥
यपि चाऽदो जग्धू ।४।४।१६॥ तादौ किति यपि चा-'ऽदेणग्ध्' स्यात् । जन्धिः, प्रजग्ध्य ॥१६॥

Page #258

२५०
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
घस्ल सनयतनी-घनचलि ।४।४।१७॥ एष्वदे-'स्लिः' स्यात् । जिघत्सति, अघसत्, घासः, प्रात्तीति-प्रघसः, प्रादनम् प्रघसः ॥१७॥
परोक्षायां नवा ४४१८॥ अदेः परोक्षायां 'घस्ला ' स्यात् । जक्षुः, आदुः ॥१८॥
वेर्वय् ।४।४।१९॥ वेगः परोक्षायाम् 'वय् वा' स्यात् । ऊयुः, ववुः ॥१९॥
ऋः श-द-प्रः ।४।४।२०॥ एषां परोक्षायाम् 'ऋर्वा' स्यात् । विशश्रतुः, विशशरतुः; विदद्रतुः, विददरतुः; निपप्रतुः; निपपरतुः ॥२०॥
हनो वध आशिष्यो ।४।४।२१॥ आशीविषये 'हन्तेर्वधः स्यात्, न तु जिटि' । वघ्यात् । अत्राविति किम् ? घानिषीष्ट ॥२१॥
अयतन्यां वा त्वात्मने ॥४४॥२२॥ अद्यतन्यां विषये 'हनो वधः स्याद्, आत्मनेपदे तु वा' । अवधीत आवधिष्ट; आहत ॥२२॥
इणिकोईः ।४।४॥२३॥ इणिकोरद्यतन्याम् ‘गाः' स्यात् । अगात्, अध्यगात् ॥२३॥
__णावज्ञाने गमुः ।४।४॥२४॥ इणिकोरज्ञानार्थयोर्णी “गमुः' स्यात् । गमयति, अधिगमयति । अज्ञान इति किम् ? अर्थान् प्रत्याययति ॥२४॥
सनीडश्च ।४।४।२५॥

Page #259

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
२५१ इङ इणिकोचा-ऽज्ञानार्ययोः सनि 'गमुः' स्यात् । अधिजिगांसते, जिगमिषति ग्रामम्, मातुरधिजिगमिषति ॥२५॥
गाः परोक्षायाम् ।४।४।२६॥ इङः परोक्षाविषये 'गाः' स्यात् । अधिजगे ॥२६।।
णौ सन्-डे वा ।४।४॥२७॥ सन्-डे परे जो 'इडो गा वा' स्यात् । अधिजिगापयिषति, अध्यापिपयिषति; अध्यजीगपत, अध्यापिपत् । णाविति किम् ? अधिजिगांसते । सन्ङ इति किम् ? अध्यापयति ॥२७॥
वाऽयतनी-क्रियातिपत्त्योर्गीङ् ॥४॥४॥२८॥ अनयोरिडो 'गीङ् वा' स्यात् । अध्यगीट, अध्यैष्ट; अध्यगीष्यत, अध्यैप्यत ॥२८॥
अड् धातोरादिस्तिन्यां चाऽमाङा ।४।४।२९॥ ह्यस्तन्यामद्यतनी-क्रियातिपत्त्योश्च विषये 'धातोरादिरट् स्यात्, न तु माझ्योगे' । अयात्, अयासीत्, अयास्यत् । अमाडेति किम् ? मा स्म कार्षीत् । धातोरिति किम् ? प्रायाः ॥२९॥
एत्यस्तेवृद्धिः ।।१४॥३०॥ इणिकोरस्तेचाऽऽदेहस्तिन्यां विषये 'वृद्धिः स्यात्, न तु माडा' । आयन, अध्यायन, आस्ताम् । अमात्येव- मा स्म ते यन् ॥३०॥
स्वरादेस्तासु ।४।४॥३१॥ स्वरादेर्धातोरादेरद्यतनी-क्रियातिपत्ति-बस्तनीषु विषये 'वृद्धिः स्यात्, अमाडा' । आटीत, ऐषिष्यत्, औज्झत् । अमाडेत्येव- मा सोऽटीत् ॥
स्तायशितोऽत्रोणारिट् ॥४॥३२॥

Page #260

२५२
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
धातोः परस्य सादेस्तादेश्चाऽशित 'आदिरिद् स्यात्, न तु त्रोणाद्योः ' । लविष्यति, लविता । स्तादीति किम् ? भूयात् । अशित इति किम् ? आस्से । अत्रोणादेरिति किम् ? शस्त्रम् वत्सः हस्तः ||३२||
तेग्रहादिभ्यः | ४|४|३३॥
एभ्य एव परस्य स्ताद्यशितः 'तेरादिरिट्' स्यात् । निगृहीतिः, अपस्निहितिः । ग्रहादिभ्य इति किम् ? शान्तिः ||३३||
गृहणोऽपरोक्षायां दीर्घः । ४|४|३४||
'ग्रहेर्यो विहित इट् तस्य दीर्घः स्यात्, न तु परोक्षायाम् । ग्रहीता अपरोक्षायामिति किम् ? जगृहिव ||३४||
वृतो नवाऽनाशी:- सिच्परस्मै च | ४|४|३५||
वृभ्यामुदन्तेभ्यश्च परस्येटो 'दीर्घो वा स्यात्, न तु परोक्षाऽऽशिषोः, सिचि च परस्मैपदे' । प्रावरीता, प्रावरिता; वरीता, वरिता; तितरीषति, तितरिषति । परोक्षाऽऽदिवर्जनं किम् ? ववरिथ, तेरिथ, प्रावरिषीष्ट, आस्तरिषीष्ट, प्रावारिषुः, आस्तारिषुः ॥३५॥
इटू सिजाशिषोरात्मने | ४|४|३६||
वृतः परयोरात्मनेपदविषये 'सिजाशिषोरादिरिट् वा स्यात् । प्रावृत, प्रावरिष्ट; अवृत, अवरीष्ट; आस्तीर्ट, आस्तरिष्ट प्रावृषीष्ट, प्रावरिषीष्ट; वृषीष्ट, वरिषीष्ट; आस्तीर्षीष्ट, आस्तरिषीष्ट । आत्मने इति किम् ? प्रावारीत् ||३६|| संयोगाद् ऋतः | ४|४|३७||
'धातोः संयोगात् परो य ऋत् तदन्तात् परयोरात्मनेपदविषयसिजाशिषोरादिरिद् वा' स्यात् । अस्मरिषाताम् अस्मृषाताम् स्मरिषीष्ट, स्मृषीष्ट । संयोगादिति किम् ? अकृत ॥३७॥
धूगौदितः |४|४|३८||

Page #261

श्रीसियामचन्द्रशब्दानुशासनम् धूग औदितश्च परस्य स्तायशित 'आदिरिट् वा' स्यात् । धोता , धविता; रद्धा, रधिता ॥३॥
निष्कुषः ॥४॥४॥३९॥ निष्पूर्वात् कुषः परस्य स्तापशित 'आदिरिद् वा' स्यात् । निष्कोष्टा, निष्कोषिता ॥३९॥
क्तयोः ।४।४४०॥ निष्कुषः परयोः 'क्तयोरादिरिद् नित्यम्' स्यात् । निष्कुषितः, निष्कुषितवान् ॥४०॥
ज-नश्चः क्त्वः ॥४॥४१॥ आभ्यां परस्य 'क्त्व आदिरिद्' स्यात् । जरीत्वा, वृश्चित्वा ॥४१॥
ऊदितो वा ॥४॥२॥ ऊदितः परस्य 'क्त्व आदिरिद् वा स्यात् । दान्त्वा, दमित्या ॥४२॥
क्षुष-वसस्तेषाम् ॥४॥४३॥ आभ्यां परेषां 'क्त क्तवतु-कत्वामादिरिद्' स्यात् । क्षुधितः, क्षुधितवान्, सुधित्वा; उषितः, उषितवान्, उषित्वा ॥४३॥
लुभ्यर्विमोहाचें ॥४॥४॥ आभ्यां यथासंख्य विमोहन-पूजार्याभ्यां परेषाम् 'क्त-क्तयतु-क्त्यामादिरिद् स्यात् । विलुभितः, विलुभितवान्, सुभित्या; अश्चितः, अधितवान्, अश्चित्वा । विमोहाचे इति किम् ? सुब्धो जाल्मः, उवक्त जलम् ॥४॥
पूर-विशिभ्यो नवा ॥४॥४५॥ पूङः विशिभ्यां च परेषाम् 'क्त-तवतु-क्त्वामादिरिड् वा स्यात् । पूतः, पूतवान्, पूत्वा; पवितः, पवितवान्, पवित्वा । किष्टः, किष्टवान्, किट्या;

Page #262

२५४
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
किशितः, किशितवान्, विशित्वा ॥४५॥
सह-लुभेच्छ-रुष-रिषस्तादेः ।४।४॥४६॥ एभ्यः परस्य 'स्तायशितस्तादेरिड् वा' स्यात् । सोढा, सहिता; लोब्धा, लोभिता; एटा, एषिता; रोटा, रोषिता; रेष्टुम्, रेषितुम् ॥४६॥ इवृष-भ्रस्ज-दम्भ-श्रि-यूष्णु-भर-ज्ञपि-सनि-तनि-पति-वृद्
दरिद्रः सनः ।४।४।४७॥ इवन्ताद् ऋधादिभ्य ऋदन्तेभ्यो दरिद्रश्च परस्य ‘सन आदिरिड् व स्यात् । दुवूषति, दिदेविषति; ईसति, अदिधिषति;, बिभक्षति, बिभर्जिषति; धिप्सति, धीप्सति, दिदम्भिषति;, शिश्रीषति, शिश्रयिषति; युयूषति, यियविषति; प्रोणुनूषति, प्रोणुनविषति; बुमूर्षति, बिमरिषति; जीप्सति, जिज्ञपयिषति; सिषासति, सिसनिषति; तितसति, तितनिषति; पित्सति, पिपतिषतिः प्रावुर्षति, प्राविवरिषति; बुर्षते, विवरीषते; तितीर्षति, तितरीषति; दिदरिद्रासति, दिदरिद्रिषति ॥४७॥
ऋ-स्मि-पूङञ्जशी-क-ग-दृ-घृ-प्रच्छः ४१४४८॥ एभ्यः परस्य 'सन आदिरिद्' स्यात् । अरिरिषति, सिस्मयिषते, पिपविषते, अजिजिषति, अशिशिषते, चिकरीषति, जिगरीषति, आदिदरिषते, आदिधरिषते, पिपृच्छिषति ॥४८॥
हनृतः स्यस्य ।४॥४॥४९॥ हन्तेः ऋदन्ताच परस्य 'स्यस्याऽऽदिरिद्' स्यात् । हनिष्यति, करिष्यति ॥
कृत-वृत-नृत-द-तृदोऽसिचः सादेवा ॥४॥४॥५०॥ एभ्यः परस्या'ऽसिचः सादेः स्तापशित आदिरिड् वा स्यात् । कर्त्यति, कर्तिष्यति; चित्सति, थिचर्तिषति; नस्य॑ति, नतिष्यति; अच्छय॑त्,

Page #263

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
अच्छर्दिष्यत्; तितृत्सति, तितर्दिषति । असिच इति किम् ? अकर्तीत् ।।
गमोऽनात्मने ।४।४५१॥ गमः परस्य ‘स्ताधशितः सादेरिट् स्यात्, न त्यात्मनेपदे' । गमिष्यति । अधिजिगमिषिता शास्त्रस्य । अनात्मने इति किम् ? संगसीष्ट ॥५१॥
स्नोः ।४।४५२॥ स्नोः परस्य 'स्ताघशितोऽनात्मनेपदे आदिरिद् स्यात् । प्रस्नविष्यति । अनात्मन इत्येव- प्रास्नोष्ट ।।५२॥
क्रमः ।४।४५३॥ क्रमः परस्य 'स्तायशित आदिरिद् स्यात्, अनात्मनेपदे । क्रमिष्यति, प्रक्रमितुम् । अनात्मन इत्येव- प्रकंस्यते ॥५३॥
तुः ॥४॥४॥५४॥ अनात्मनेपदविषयात् क्रमः परस्य 'तु-स्ताशित आदिरिट्' स्यात् । क्रमिता । अनात्मन इत्येव- प्रक्रन्ता ॥५४॥
न वृद्भ्यः ॥४॥४॥५५॥ वृदादिपञ्चकात् परस्य 'स्ताधशित आदिरिट् न' स्यात, न घेदसावात्मनेपदनिमित्तम् । वयंति, विवृत्सति; स्यन्त्स्यति, सिस्यन्त्सति ॥५५।।
एकस्वरादनुस्वारेतः ॥४॥५६॥ एकस्वरादनुस्वारेतो धातोविहितस्य 'स्तापशित आदिरिद् न स्यात् । पाता । एकस्वरादिति किम् ? अवधीत् ॥५६॥
अवर्ण-पूर्णगः कितः ।।४५७॥ ऋवर्णान्ताद् धातोः श्रेलोध एकस्वराद् विहितस्य 'कित आदिरिद् न' स्यात् । वृतः, तीा, विदः, ऊर्तुत्वा । एकस्वरादित्येव- जागरितः ।

Page #264

२५६
श्रीसियमचन्द्रशम्दानुशासनम्
कित इति किम् ? वरिता ॥५७॥
उवर्णात् ॥४॥४५॥ उवर्णान्तादेकस्यराद् विहितस्य 'कित आदिरिट् न' स्यात् । युतः, लूनः । कित इत्येव- यविता, लविता ॥५८॥
ग्रह-गुहश्च सनः ।४।४५९॥ आभ्यामुवर्णान्ताच विहितस्य ‘सन आदिरिद् न' स्यात् । जिघृक्षति, जुधुक्षति, रुसषति ॥५९॥
स्वार्थे ।४।४॥३०॥ 'स्वार्थस्य सन आदिरिट् न' स्यात् । जुगुप्सते ॥६०॥
डीय-श्यैदितः क्तयोः ॥४॥४॥६॥ डीयतेः श्वेरैदियश्च धातुभ्यः 'परयोः क्त-क्तवत्वोरादिरिद् न' स्यात् । डीनः, डीनवान् शूनः, शूनवान; त्रस्तः, वस्तवान् ॥६१॥
वेटोऽपतः ॥४॥२॥ अपतो विकल्पितेटो धातोरेकस्वरात् 'परयोः क्तयोरादिरिट् न' स्यात् । रखः, रखवान् । अपत इति किम् ? पतितः ॥२॥
सं-नि-वेरर्दः ४॥३३॥ एभ्यः पराद् अः 'परयोः क्तयोरादिरिद् न' स्यात् । समर्णः, समपर्णवान्; न्याः, न्यर्णवान्। व्यर्णः, व्यर्णवान् । संनिवेरिति किम् ? अर्दितः ॥६॥
अविदूरेऽभः ॥४ ॥ अमेः पराद् अः 'परयोः क्तयोरविदूरेऽये आदिरिट् न' स्यात् । अभ्यपूर्णः, अभ्यर्णवान् । अविदूर इति किम् ? अभ्यर्वितो वीन: शीतेन ॥६४||

Page #265

श्रीसिखडेश्चन्द्रशन्दानुशासनम्
२५७
प्रगल्म इति किका कृयू-
गयात् । कटं दुखEN
वर्तेर्वृत्तं ग्रन्ये ।४।४॥६५॥ वृतेर्ण्यन्तात् ते 'वृत्तं ग्रन्यविषये निपात्यते' । वृत्तो गुणश्छात्रेण । ग्रन्य इति किम् ? वर्तितं कुष्कुमम् ॥६५॥
धृष-शसः प्रगल्भे ।४।४॥६६॥ आभ्यां परयोः 'क्तयोरादिः प्रगल्म एवार्य इट् न' स्यात् । धृष्टः, विशस्तः । प्रगल्म इति किम् ? धर्षितः, विशसितः ॥६६॥
कषः कृच्छ्र-गहने ॥४॥६७॥ अनयोरर्थयोः कवेः 'परयोः क्तयोरादिरिट् न' स्यात् । कष्टं दुःखम्, कष्टोऽग्निः, कष्टं वनं दुरवगाहम् । कृच्छ्रगहन इति किम् ? कषितं स्वर्णम् ॥६७।।
घुषेरविशन्दे ।४४६८॥ अविशब्दार्थाद् घुषेः 'परयोः क्तयोरादिरिट् न' स्यात् । घुष्य रज्जुः, घुष्टवान् । अविशब्द इति किम् ? अवघुषितं वाक्यम् ॥६॥
बलि-स्यूले दृढः ४४६९॥ बलिनि स्यूठे धार्ये दृहेदृहर्वा तान्तस्य 'दृढो निपात्यते । दृढः । बलि-स्थूल इति किम् ? दृहितम्, इंहितम् ॥६९॥ क्षुब्य-विरिय-स्वान्त-वान्त-लग्न-म्लिष्ट-फाण्ट-वाद-परिवृद्ध मन्थ-स्वर-मनस-तमस्-सक्ताऽसष्टाऽनायास-भृश
प्रभो ।४४७०॥ 'एते तान्ता मन्यादिष्वर्येषु यथासङ्ख्यमनिटो निपात्यन्ते । क्षुब्धः समुद्रः, क्षुब्धं वालवः, विरिब्धः स्वरः, स्वान्तं मनः, ध्वान्तं तमः, लग्नं सक्तम्, लिष्टमस्पथ्म, फाण्टमनायाससाध्यम्, वाढं भृशम्, परिवृट प्रभुः ॥७०॥
आदितः ।४४७१॥

Page #266

२५८
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
आदितो धातोः 'परयोः क्तयोरादिरिट् न' स्यात् । मित्रः, मित्रवान् ॥७१॥
नवा भावाऽऽरम्भे ।४४७२॥ आदितो धातोर्भावाऽऽरम्भार्थयोः 'क्तयोरादिरिट् वा न' स्यात् । मित्रम्, मेदितम् प्रमित्रः, प्रमिन्नवान, प्रमेदितः, प्रमेदितवान् ॥७२॥
शकः कर्मणि ।४।४७३॥ शकेः कर्मणि 'क्तयोरादिरिट् वा न' स्यात् । शक्तः, शकितो वा घटः कर्तुम् ॥७३॥ _णो दान्त-शान्त-पूर्ण-दस्त-स्पष्ट-च्छन्न-ज्ञप्तम् ।४।४७४॥ 'दमादीनां णौ तान्तानामेते वा निपात्यन्ते' । दान्तः, दमितः; शान्तः, शमितः; पूर्णः, पूरितः; दस्तः, दासितः; स्पष्टः, स्पाशितः; छत्रः, छादितः; ज्ञप्तः, ज्ञापितः ।।७४॥ ___ श्वस-जप-वम-रुष-त्वर-संघुषाऽऽस्वनाऽमः ।४।४७५॥ एभ्यः ‘क्तयोरादिरिट् वा न' स्यात् । श्वस्तः, श्वसितः; विश्वस्तवान्, विश्वसितवान् । जप्तः, जप्तवान्। जपितः, जपितवान् । वान्तः, वान्तवान्। वमितः, वमितवान् । रुष्टः, रुष्टवान्; रुषितः, रुषितवान् । तूर्णः, तूर्णवान; त्वरितः, त्वरितवान् । संघुष्टी, संघुषिती दम्यौ; संघुटवान्, संघुषितवान् । आस्वान्तः, आस्वनितः; आस्वान्तवान्, आस्वनितवान् । अभ्यान्तः, अभ्यान्तवान्; अभ्यमितः, अभ्यमितवान् ॥७५॥
हः केश-लोम-विस्मय-प्रतिघाते ।४।४७६॥ हषः केशापर्येषु 'क्तयोरादिरिट् वा न स्यात् । हथः हृषिताः केशाः; हृष्टं हृषितं लोमभिः; हटो हषितश्चैत्रः; हटाः हषिताः दन्ताः ॥७६॥
अपचितः ।४।४७७॥

Page #267

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
२५९
'अपात् परस्य चायेः क्तान्तस्य इडभावः, विश्व निपात्यते वा' । अपचितः, अपचायितः ॥७७॥
सृजि-दृशि-स्कृ-स्वराऽत्वतस्तृजनित्याऽनिटस्थवः ।४।४।७८॥ सृजि-दृशिभ्यां स्कृगः स्वरान्तादत्वतश्च तृचि नित्याऽनिटो विहितस्य 'थव आदिरिट् वा न स्यात् । सम्रष्ठ, ससर्जिय; दद्रष्ठ, ददर्शिय; सञ्चस्कर्य, सञ्चस्करिय; ययाय, ययिय; पपक्थ, पेचिय । तृनित्यानिट इति किम् ? ररन्धिय, शियिय । विहितविशेषणं किम् ? चकर्षिय ७८॥
ऋतः ।४।४७९॥ ऋदन्तात् तृनित्यानिटो विहितस्य 'थव आदिरिट् न' स्यात् । जहर्थ । तृनित्यानिट इत्येव- सस्वरिथ ॥७९॥
ऋ-वृ-व्ये-ऽद इट् ।४।४८०॥ एभ्यः परस्य 'यव आदिरिट्' स्यात् । आरिय, ववरिय, संविव्ययिथ, आदिय ॥८॥
स्क्रस-वृ-भू-स्तु-दू-श्रु-स्रोळजनादेः परोक्षायाः ।४।४८१॥ स्कृगः मादिवर्जेभ्यश्च सर्वधातुभ्यः परस्याः 'परोक्षाया व्यञ्जनादेरादिरिट्' स्यात् । संचस्करिव, ददिव, चिच्यिवहे । स्क्रिति किम् ? चकृव । नादिवर्जनं किम् ? सहवः ववृव, ववृवहे; बमर्थ, तुयेथ, दुद्रोथ, शुश्रोथ, सुस्रोथ ॥८॥
घसेकस्वराऽऽतः क्वसोः ।४४१८२॥ घसेकस्वराद् आदन्ताच धातोः परस्य 'क्वसोः परोक्षाया आदिरिट्' स्यात् । जतिवान्, आदिवान्, ययिवान् । परोक्षाया इत्येव- विद्वान् ॥८२॥
गम-हन-विद्ल-विश-दृशो वा ४४८३॥

Page #268

२६०
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
एभ्यः परस्य 'क्वसोरादिरिट् वा' स्यात् । जग्मिवान्, जगन्वान्; जजिवान्, जघन्वान्; विविदिवान्, विविद्वान्; विविशिवान्, विविश्वान्; ददृशिवान्, ददृश्वान् ॥८३॥
सिचोऽः ।४।४।८४॥ 'अओः सिच आदिरिट्' स्यात् । आसीत् ॥८४॥
धूग-सुस्तोः परस्मै ।४।४१८५॥ 'एभ्यः परस्मैपदे सिच आदिरिट् स्यात् । अधावीत, असावीत्, अस्तावीत् । परस्मै इति किम् ? अघोष्ट ॥८५॥
यमि-रमि-नम्यातः सोऽन्तश्च ॥४८६॥ एभ्य आदन्तेभ्यश्च ‘परस्मैपदे सिच आदिरिट् स्यात्, एषां च सन्तः । अयंसीत्, व्यरंसीत्, अनंसीत्, अयासिष्टाम् ॥८६॥
ईशीडः से-वे-स्व-ध्वमोः ।४।४८७॥ आभ्याम् 'वर्तमानासेध्वयोः, पञ्चमीस्वध्वमोश्चादिरिद् स्यात् । ईशिषे, इशिध्वे, ईशिष्व, ईशिध्वम् ईडिषे, ईडिध्वे, ईडिष्व, ईडिध्वम् ।।८७॥
रुत्पञ्चकाच्छिदयः ।४४१८८॥ रुदादेः पञ्चतः परस्य 'व्यजनादेः शितोऽयकारादेरादिरिट्' स्यात् । रोदिति, स्वपिति, प्राणिति, श्वसिति, जक्षिति । अयिति किम् ? रुयात् । शित इति किम् ? रोत्स्यति, स्वप्स्यति ॥८॥
दि-स्योरीटू ।।।४।८९॥ रुत्पञ्चकात् 'दिस्योः शितोरादिरीट्' स्यात् । अरोदीत्, अरोदीः ॥८९॥
अदचाऽटू ।४।४९०॥ अत्ते रुत्पञ्चकाच 'दिस्योः शितोरादिरट् स्यात् । आदत, आदः; अरोदत,

Page #269

५२पासीन श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम् Pimpased - २६१८४० अरोदः ॥९०॥
संपरेः कृगः स्सट् ।४।४।९१॥ आभ्यां परस्य 'कृग आदिः स्सट् स्यात् । संस्करोति कन्याम्, परिकरोति ॥९॥ उपाद् भूषा-समवाय-प्रतियत्न-विकार-वाक्याऽध्याहारे
४।४।९२॥ उपात् परस्य 'कृगो भूषादिष्वर्येष्वादिस्सट् स्यात् । कन्यामुपस्करोति, तत्र न उपस्कृतम्, एधोदकमुपस्कुरुते, उपस्कृतं भुक्ते, सोपस्कारं सूत्रम् ॥१२॥
किरो लवने ॥४॥४॥१३॥ उपात् 'किरतेः सडादिः स्यात्, लवनविषयार्यश्चेत्' । उपस्कीर्य मद्रका कुनन्ति । लवन इति किम् ? उपकिरति पुष्पम् ॥१३॥
प्रतेश्च वधे।४४॥९॥ प्रतेरुपाच "किरतेहिंसायां विषयेऽर्थे वा, सडादिः' स्यात् । प्रतिस्कीर्णम्, उपस्कीर्णम्, वा ह ते वृषल भूयात, प्रतिचस्करे नखैः । वध इति किम् ? प्रतिकीर्ण बीजम् ॥१४॥
अपाचतुमात-पक्षि-शुनि इष्टा-ऽजा-ऽऽअयाऽर्थे ।४।४।९५॥ अपात् किरतेः चतुष्पदि पक्षिणि शुनि च कतरि यथासक्य हष्टेऽप्रार्थिनि आश्रयानि स्सडादिः' स्यात् । अपस्किरते गौष्टः, कुकुटो भक्ष्यार्थी, आश्रयार्थी वा श्वा ॥१५॥
वौ विकिरो वा ४४९६॥ पक्षिणि वाध्ये 'विकिरतेः स्सड् वा निपात्यते । विष्किरः, विकिरो वा पसी ॥१६॥

Page #270

२६२
श्रीसिदहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
प्रात् तुम्पतेर्गवि ।४।४९७॥ 'प्रात् तुम्पतेर्गवि कर्तरि स्सडादिः' स्यात् । प्रस्तुम्पति गौः । गवीति किम् ? प्रतुम्पति तरुः ॥९७॥
उदितः स्वरानोऽन्तः ।४।४९८॥ उदितो धातोः 'स्वरात् परो न अन्तः' स्यात् । नन्दति, कुण्डा ॥१८॥
मुचादि-तृफ-दृफ-गुफ-शुभोभः शे ।४।४।९९॥ एषां शे परे ‘स्वरात्रोऽन्तः' स्यात् । मुञ्चति, पिंशति, तृम्फति, दृम्फति, गुम्फति, शुम्भति, उम्मति ॥१९॥
जभः स्वरे ।४।४।१००॥ जभेः स्वरात् परः स्वरादी प्रत्यये 'नोऽन्तः' स्यात् । जम्मः ॥१०॥
रघ इटि तु परोक्षायामेव ।४।४।१०१॥ रधः स्वरात् परः स्वरादी प्रत्यये 'नोऽन्तः स्यात्, इडादौ तु परोक्षायामेव' । रन्धः, ररन्धिव । परोक्षायामेवेति किम् ? रधिता ॥१०॥
रभोऽपरोक्षा-शवि ४१४११०२॥ रमेः स्वरात् परः परोक्षा-शव्वले स्वरादी प्रत्यये 'न् अन्तः' स्यात् । आरम्भः । अपरोक्षाशवीति किम् ? आरेभे, आरभते ॥१०२॥
लभः ।४।४।१०३॥ लभः स्वरात् परः परोक्षाशवर्षे स्वरादी प्रत्यये 'न् अन्तः' स्यात् । लम्भकः ॥१०॥
आडो यि ।४।४११०४॥ आङः परस्य लभः स्वरात् परो यादौ प्रत्यये 'न् अन्तः' स्यात् । आलभ्या गौः । यीति किम् ? आलब्धाः ॥१०४॥

Page #271

श्रीसिद्धडेमचन्द्रशन्दानुशासनम्
२६३
उपात् स्तुतौ ।४।४।१०५॥ उपात् परस्य लभः स्वरात् परो यादौ प्रत्यये स्तुती गम्यायाम् 'न् अन्तः' स्यात् । उपलम्म्या विद्या । स्तुताविति किम् ? उपलभ्या वार्ता ॥१०५॥
जि-खणमोर्वा ४४१०६॥ जौ ख्गमि च लभः स्वरात् परो 'न् अन्तो वा' स्यात् । अलाभि, अलम्मि । सम्मेलम्भम्, लाभलाभम् ॥१०६॥
उपसर्गात खल्योश्च ।४।४१०७॥ उपसर्गाद् उमः स्वरात् परः खस्यजोर्जि-ख्णमोश्च परयो- 'न् अन्तः' स्यात् । दुष्प्रलम्भम्, प्रलम्भः, प्रालम्भि, प्रलम्भंप्रलम्भम् । उपसर्गादिति किम् ? लामः ॥१०७॥
सु-दुर्यः ।४।४।१०८॥ आम्यां समस्त-व्यस्ताभ्याम् उपसर्गात् पराभ्यां परस्य लभः, स्वरात् परः खल्यो-!ऽन्तः' स्यात् । अतिसुलम्मम्, अतिदुर्लम्मम्; अतिसुलम्भः, अतिदुर्लम्मः; अतिसुदुर्लम्मम्, अतिसुदुर्लम्मः । उपसर्गादित्येव-सुलभम् ॥
नशो धुटि ।४।४।१०९॥ नशेः स्वरात् परो धुडादौ प्रत्यये 'अन्तः' स्यात् । नंथ । धुटीति किम् ? नशिता ॥१०९॥
मस्जेः सः ४४११०॥ मस्जेः स्वरात् परस्य सस्य धुडादौ प्रत्यये 'न् अन्तः' स्यात् । मजा ॥
__ अः सृजि-दृशोऽकिति ।४।४।१११॥ अनयोः स्वरात् परो धुडादौ प्रत्यये 'अदन्तः स्यात्, न तु किति' । स्रष्टा, द्रष्टुम् । अकितीति किम् ? सृष्टः ।।१११॥

Page #272

२६४
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
स्मृशादि-सृपो वा ।४।४।११२॥ स्पृश-मृश-कृष-तृप-दृपां सृपश्च स्वरात् परो धुडादौ प्रत्यये 'अदन्तो वा स्यात्, अकिति' । प्रष्टा, स्पर्धा; म्रष्टा, मर्टा; क्रष्टा, की त्रप्ता, ता; द्रप्ता, दर्ताः सप्ता, सप्त ॥११२॥
इस्वस्य तः पित्कृति ।४।४।११३॥ इस्वान्तस्य धातोः पिति कृति 'त् अन्तः' स्यात् । जगत् । इस्वस्येति किम् ? ग्रामणीः । कृतीति किम् ? अजुहवुः ॥११३॥
अतो म आने ।४|४११४॥ घातोविहिते आने ‘अतो मोऽन्तः' स्यात् । पचमानः । अत इति किम् ? शयानः ॥११४॥
आसीनः ।४।४।११५॥ आस्तेः परस्य 'आनस्यादेरीनिंपात्यते' । आसीनः, उदासीनः ॥११५।।
ऋतां विडतीर ।।४११६॥ ऋदन्तस्य धातोः क्छिति प्रत्यये 'ऋत इर' स्यात् । तीर्णम्, किरति ॥
ओष्ठ्यादर ४४११७॥ धातोरोठ्यात् परस्य 'ऋतः कित्युर् स्यात् । पू, बुभूति, वुदूर्षते ।।
इसासः शासोङ्-व्याने ४११८॥ 'शास्तेरासोऽङि क्छिति व्यजनादौ च परे इस्' स्यात् । अशिषत, शिष्ट । अव्यजन इति किम् ? शासति ॥११८॥
क्वौ ४१११९॥ 'शास आसः क्वी इस्' स्यात् । मित्रशीः ॥११९॥
आङः ।४।४।१२०॥

Page #273

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
२६५ 'आऊः परस्य शास आसः क्वावेव इस्' स्यात् । आशीः । स्वावित्येवआशास्ते ॥१२०॥
योः प्वव्याने लुक् ।४।४।१२१॥ पी यवर्जव्यञ्जनादौ च परे 'य्वोच्क् स्यात् । क्नोपयति, स्मातम्, देदिवः, कण्डूः । य्वर्जनं किम् ? क्नूय्यते ॥१२१॥
कृतः कीर्तिः ।४।४।१२२॥ 'कृतणः कीर्तिः' स्यात् । कीर्तयति ॥१२२॥ इत्याचार्यश्रीहेमचन्द्रविरचितायां सिद्धहेमचन्द्राभिधानस्वोपन्नशब्दानुशासन
रुघुवृत्तौ चतुर्थस्याध्यायस्य धतुर्पः पादः समाप्तः ॥४४॥ दुर्योधनोर्वीपतिजैत्रबाहु- गृहीतचेदीशकरोऽवतीर्णः । अनुग्रहीतुं पुनरिन्दुवंश, श्रीभीमदेवः कित भीम एव ॥१६॥
॥ चतुर्थोऽध्यायः समाप्तः ॥

Page #274

२६६
श्रीसिद्भहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
॥ ॐ अर्ह नमः ॥
कलिकालसर्वज्ञश्रीहेमचन्द्राचार्यविरचित-धातुपाठः ।
२७ २८
or » Tv9
v
भू सत्तायाम् । पां पाने । घ्रां गन्धोपादाने । मां शब्दा-ऽग्निसंयोगयोः । छां गतिनिवृत्तौ । म्नां अभ्यासे । दां दाने ।
जिं ९ जिं अभिभवे । १० किं क्षये।
ई १२ , १३ ₹ १४ | सुं गतौ । धं स्थैर्ये च । सुं प्रसवैश्वर्ययोः ।
स्मूं चिन्तायाम् । १९ गू २० धू सेचने । ___ औस्वृ शब्दोपतापयोः ।
हूं वरणे । व २४ व कौटिल्ये।
सं गतौ । २६ प्रापणे च ।
त पवन- तरणयोः । टूधे पाने । दैव् शोधने । ध्य चिन्तायाम् । ग्लैं हर्षक्षये । म् गात्रविनामे । धै न्यङ्गकरणे । ३ स्वप्ने ।
तृप्तौ । कैं ३७ - ३८ ₹ शब्दे । ष्ट्य ४० स्त्र्यै सजाते च । बैं खदने । मैं ४३ 5 ४४ सैं क्षये। 4 ४६ 4 पाके । 4 ४८ ओवै शोषणे । ष्ण वेष्टने । फक नीचैर्गतौ । तक हसने । तकु कृच्छ्रजीवने । शुक गतौ ।
M
५३

Page #275

श्रीसिबहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
२६७ ५४ बुझ भाषणे ।
९९ शुच शोके । ५५ ओख ५६ राख ५७ लाख | १०० कुच शब्दे तारे । ५८ द्राख ५९ धाखू | १०१ कुच गती ।
शोषणालमर्ययोः । । १०२ कुश्च च कौटिल्याल्पी६० शाख ६१ लाख व्याप्ती ।
भावयोः । कक्ख हसने । । १०३ लुच अपनयने । उख ६४ नख ६५ णख | १०४ अर्थ पूजायाम् । वख ६७ मख ६८ रख १०५ अञ्यू गतौ च । लख ७० मखु ७१ रखु | १०६ वञ्चू १०७ चञ्चू लखु ७३ रिखु ७४ इख | १०८ तञ्चू १०९ त्वञ्चू इखु ७६ ईखु ७७ वल्ग ११० मञ्चू १११ मुञ्चू
७९ लगु ८० तगु ११२ मृञ् ११३ मुचू
८२ सगु ८३ अगु ११४ म्युचू ११५ ग्लुञ्चू वगु ८५ मगु ८६ खगु ११६ षस्व गतौ । इगु ८८ उगु ८९ रिगु ११७ गुचू ११८ ग्लुचू स्तेये । लिगु गती।
११९ म्हेछ अव्यक्तायां वाचि । त्वगु कम्पने च । १२० तछ १२१ लाछु लक्षणे। युगु ९३ जुगु १२२ वाछु इच्छायाम् । वुगु वर्जने । ९५ गग्घ | १२३ आछु आयामे ।
हसने ।। १२४ छीछ लज्जायाम् । ९६ दघु पालने ।
१२५ हुर्ण कौटिल्ये । ९७ . शिघु आघ्राणे । | १२६ मुळ मोह-समुशाययोः । २८ लघु शोषणे ।
१२७ स्फुर्ण १२८ स्मुर्गा (अत्र 'मघु मण्डने' इत्येके पठन्ति)
विस्मृतौ ।

Page #276

२६८
श्रीसिरहेमचन्द्रशब्दानुशासनम् १२९ युछ प्रमादे ।
१६३ गर्ज १६४ गुजु १३० धृज १३१ धृजु १६५ गृज १६६ गृजु १३२ ध्वज १३३ ध्वजु १६७ मुज १६८ मुजु १३४ ध्रज १३५ ध्रजु १६९ मृज १७० मज शब्दे । १३६ वज १३७ व्रज १७१ गज मदने च। १३८ षस्न गती।
१७२ त्यजं हानी । १३९ अज क्षेपणे च। १७३ पलं सझे। १४० कुजू १४१ खुजू स्तेये। | १७४ कटे वर्षावरणयोः । १४२ अर्ज १४३ सर्ज अर्जने । । १७५ शट रुजाविशरणगत्यव१४४ कर्ज व्ययने ।
शातनेषु । १४५ खर्ज मार्जने च । १७६ वट वेष्टने । १४६ खज मन्ये ।
१७७ किट १७८ खिट उत्त्रासे । १४७ खजु गतिवैकल्ये। १७९ शिट १८० षिट अनादरे । १४८ एजू कम्पने ।
१८१ जट १८२ अट संघाते । १४९ ट्वोस्फूर्जा वज्रनिर्घोषे । । १८३ पिट शब्दे च । १५० सीज १५१ कूज १५२ गुज | १८४ मट मृतौ । १५३ गुजु अव्यक्ते शब्दे । १८५ तट उछाये । १५४ लज १५५ रुजु १८६ खट काळे । १५६ तर्ज भर्सने ।
१८७ णट नृत्तौ । १५७ लाज १५८ लाजु १८८ हट दीप्तौ ।
भर्जने च। १८९ षट अवयवे । १५९ जज १६० जजु युद्धे । १९० लुट विलोटने । १६१ तुज हिंसायाम् ।
चिट प्रष्ये । १६२ तुजु बलने च । १९२ विट शब्दे ।
१९१

Page #277

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
२६९ १९३ हेट विबाधायाम् । २२२ शठ कैतवे च । १९४ अट १९५ पट २२३ शुठ गतिप्रतीघाते । १९६ इट १९७ किट २२४ कुठु २२५ लुछु १९८ कट १९९ कटु
आलस्ये च । २०० कटै गतौ ।
२२६ शुद्ध शोषणे । २०१ कुटु वैकल्ये।
२२७ अठ २२८ रुठु गतौ । २०२ मुट प्रमर्दने ।
२२९ पुडु प्रमर्दने । २०३ चुट २०४ चुटु २३० मुड़ खण्डने च ।
अल्पीभावे । | २३१ मडु भूषायाम् । २०५ वटु विभाजने ।
२३२ गडु वदनैकदेशे । २०६ रुटु २०७ लुटु स्तेये । २३३ शोड़ गर्वे ।। २०८ स्फट २०९ स्फुट २३४ यौड़ सम्बन्थे ।
विसरणे । | २३५ मेड़ २३६ ग्रेड २१० लट बाल्ये ।
२३७ म्लेड २३८ लोड २११ रट २१२ रठ च । २३९ लौड़ उन्मादे ।
परिभाषणे । २४० रोड़ २४१ रोड २१३ पठ व्यक्तायां वाचि । २४२ तौड़ अनादरे । २१४ वठ स्थौल्ये ।
२४३ क्रीड़ विहारे । २१५ मठ मद-निवासयोश्च । २४४ तुड २४५ तूड २१६ कठ कृच्छ्रजीवने । २४६ तोड़ तोडने । २१७ हठ बलात्कारे । २४७ हुडू २४८ हूड २१८ उठ २१९ रुठ २४९ हङ्क २५० हौड गती । २२० लुठ उपधाते ।
२५१ खोड प्रतीपाते । २२१ पिठ हिंसा-संकेशयोः । २५२ विड आक्रोशे ।

Page #278

२७०
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम् २५३ अड उद्यमे ।
२८६ कित निवासे । २५४ लड विलासे ।
२८७ ऋत घृणा-गति-स्पर्द्धषु । २५५ कडु मदे ।
२८८ कुथु २८९ पुथु २५६ कद्ड कार्कश्ये । २९० लुथु २९१ मयु २५७ अद्ड अभियोगे । २९२ मन्थ २९३ मान्थ २५८ चुड हावकरणे ।
हिंसा-संक्लेशयोः । २५९ अण २६० रण २९४ खादृ भक्षणे । २६१ वण २६२ व्रण २९५ बद स्थैर्ये । २६३ बण २६४ भण २९६ खद हिंसायां च । २६५ भ्रूण २६६ मण २९७ गद व्यक्तायां वाचि । २६७ धण २६८ ध्वण २९८ रद विलेखने । २६९ ध्रण २७० कण २९९ णद ३०० शिक्ष्विदा २७१ क्वण २७२ चण शब्दे ।
अव्यक्ते शब्दे । २७३ ओण अपनयने । ३०१ अर्द गति-याचनयोः । २७४ शोण वर्ण-गत्योः । ३०२ नई ३०३ णर्द २७५ श्रोण २७६ श्लोण संघाते । ३०४ गर्द शब्दे । २७७ पैण गति-प्रेरण-श्लेषणेषु । ३०५ तर्द हिंसायाम् । २७८ चितै संज्ञाने ।
३०६ कर्द कुत्सिते शब्दे । २७९ अत सातत्यगमने । ३०७ खर्द दशने । २८० घ्युत् आसेचने । ३०८ अदु बन्धने । २८१ चुत २८२ स्वुत् ३०९ इदु परमैश्वर्ये । २८३ स्व्युत् क्षरणे । ३१० विदु अवयवे । २८४ जुत् मासने ।
३११ णिदु कुत्सायाम् । २८५ अतु बन्धने ।
३१२ टुनदु समृद्धी ।

Page #279

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
२७१ ३१३ चदु दीप्त्याहादयोः । ३४५ त्रुप ३४६ त्रुम्प ३१४ दु चेष्टायाम् ।
३४७ तुफ ३४८ तुम्फ ३१५ कदु ३१६ क्रदु ३४९ त्रुफ ३५० त्रुम्फ ३१७ कूदु रोदनाह्वानयोः ।
हिंसायाम् । ३१८ किदु परिदेवने । ३५१ वर्फ ३५२ रफ ३१९ स्कन्दं गति-शोषणयोः । ३५३ रफु ३५४ अर्ब ३२० विधू गत्याम् ।
३५५ कर्ब ३५६ खर्व ३२१ विधी शास्त्रमाङ्गल्ययोः । । ३५७ गर्ब ३५८ चर्ब ३२२ शुन्ध शुद्धौ ।
३५९ तर्ब ३६० नई ३२३ स्तन ३२४ धन | ३६१ पर्ब ३६२ वर्ष ३२५ ध्वन ३२६ चन ३६३ शर्ब ३६४ पर्व ३२७ स्वन ३२८ वन शब्दे । | ३६५ सर्ब ३६६ रिबु ३२९ वन वन
३३० षन भक्तौ ।
३३० षन भक्तो ।। ३६७ रबु गतौ । ३३१ कनै दीप्ति-कान्ति-गतिषु । । ३६८ कुबु आच्छादने । ३३२ गुपौ रक्षणे ।
३६९ लुबु ३७० तुबु अर्दने । ३३३ तपं ३३४ धुप संतापे । ३७१ चुछ वक्त्रसंयोगे । ३३५ रप ३३६ लप ३७२ सृभू ३७३ सम्भू ३३७ जल्प व्यक्ते वचने । ३७४ मिमू ३७५ पिम्भू ३३८ जप मानसे च । ३७६ भर्भ हिंसायाम् । ३३९ चप सांत्वने ।
३७७ शुम्म भाषणे च । ३४० शप समवाये ।
३७८ यमं ३७९ जम मैथुने । ३४१ सृप्तुं गतौ ।
३८० चमू ३८१ छम् ३४२ चुप मन्दायाम् ।
३८२ जमू ३८३ प्रमू ३४३ तुप ३४ तुम्प ३८४ जिमू अदने ।

Page #280

२७२
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
३८५ क्रम पादविक्षेपे । ४१५ मील ४१६ श्भील ३८६ यमूं उपरमे ।
४१७ स्मील ४१८क्ष्मील निमेषणे । ३८७ स्यमू शब्दे ।
४१९ पील प्रतिष्टम्भे । ३८८ णमं प्रहत्वे ।
४२० णील वर्णे । ३८९ षम ३९० ष्टम वैकुव्ये । ४२१ शील समाधौ । ३९१ अम शब्द-भक्त्योः । ४२२ कील बन्धे । ३९२ अम ३९३ द्रम ४२३ कूल आवरणे । ३९४ हम्म ३९५ मिमृ ४२४ शूल रुजायाम् । ३९६ गम्लं गतौ ।
४२५ तूल निष्कर्षे । ३९७ हय ३९८ हर्य लान्तौ च । | ४२६ पूल संघाते । ३९९ मव्य बन्धने ।
४२७ मूल प्रतिष्ठायाम् । ४०० सूर्य ४०१ ईय ४२८ फल निष्पत्तौ । ४०२ ईर्ण्य ईर्ष्यार्थाः । ४२९ फुल विकसने । ४०३ शुच्यै ४०४ चुच्यै ४३० चुल्ल हावकरणे ।
अभिषवे । । ४३१ चिल्ल शैथिल्ये च । ४०५ त्सर छप्रगतौ ।
४३२ पेल ४३३ फेल ४३४ शेल ४०६ क्मर हुर्छने ।
४३५ षेल ४३६ सेल ४३७ वेड ४०७ अघ्र ४०८ बन ४३८ सब ४३९ तिल ४४० तिल्ल ४०९ मध्र गती ।
४) पल्ल ४२ वेल्ल गती । ४१० घर भक्षणे च ।
४३ वेत घेत ४५ केत ४११ घोर गतेचातुर्ये । ४६ क्वेत ७ खेल ४१२ खोर प्रतीपाते ।
४८ स्खल चल्ने । ४१३ दल ४१४ जिफला ४९ खल संचये च।
विशरणे । | ४५० स्वर ४५१ श्वल आशुगतौ।

Page #281

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
४५२ गल ४५४ पूर्व ४५६ मर्व पूरणे ।
४५७ मर्व
४५३ चर्व अदने ।
४५५ पर्व
४५८ धवु ।
४५९ शव गतौ ।
४६० कर्व ४६१ खर्व ।
४६२ गर्व दर्पे ।
४६३ टिव् ४६४ क्षिवू निरसने ।
४६५ जीव प्राणधारणे ।
४६६ पीव ४६७ मीव ४६८ तीव ४६९ नीव स्थौल्ये ।
४७० उ ४७१ तु ४७२ युर्वे ४७३ दुर्वे ४७४ धुर्वे ४७५ जुर्वे ४७६ अर्व ४७७ भर्व ४७८ शर्व हिंसायाम् । ४७९ मुर्वै ४८० मव बन्धने ।
४८१ गुर्वै उद्यमे । ४८२ पिवु ४८३ मिवु ४८४ निवु सेचने ।
४८५ हिदु ४८६ दिवु ४८७ जिव प्राणने ।
४८८ इवु व्याप्तौ च । ४८९ अव रक्षण-गति-कान्ति
तृत्यवगमन-प्रवेश- श्रवणस्वाम्यर्थ याचन-क्रियेच्छा
४९० कश शब्दे |
४९१ मिश ४९२ मश रोषे च ।
४९३ शश प्लुतिगती ।
४९४
णिश समाधी ।
४९५
४९६
२७३
दीप्यवास्या - SS लिफन-हिंसा-दहन - भाव- वृद्धिषु
[ एकोनविंशतावर्षेषु ] ॥
४९७
४९८
४९९
५००
५०१
दृशं प्रेक्षणे ।
दंशं दशने ।
घुट शब्दे ।
चूष पाने ।
तूष तुष्टौ ।
।
पूष वृद्धौ ।
लुष
५०२ मूष स्तेये ।
षूष प्रसवे ।
५०३
५०४
५०५
५०६
कृषं विलेखने ।
५०७ कष ५०८ शिष ५०९ जब
ऊष रुजायाम् ।
ईष उउछे ।
५१० झप ५११ वर्ष ५१२ म ५१३
मुष ५१४ रुष ५१५ रिष
५१६ यूष ५१७ जूष ५१८ शव
५१९
चष हिंसायाम् ।

Page #282

२७४
श्रीसिदोमचन्द्रशब्दानुशासनम्
५२० वृष संघाते च । ५५५ रहु गतौ । ५२१ मष भर्त्सने ।
५५६ दह ५५७ दुहु ५२२ जिषू ५२३ विषू ५२४ मिषू | ५५८ बृह वृद्धौ । ५२५ निषू ५२६ पृषु ५२७ वृष । ५५९ बृह ५६० बहु शब्दे च। ५२८ मृषू सहने च। ५६१ उह ५६२ तुह ५२९ उषू ५३० श्रिषू ५३१ श्लिषू ५६३ दुहु अर्दने । ५३२ पुष ५३३ प्लुष दाहे । ५६४ अर्ह ५६५ मह पूजायाम् । ५३४ घृणू संहर्षे ।
५६६ उक्ष सेचने । ५३५ हषू अलीके।
५६७ रक्ष पालने । ५३६ पुष पुष्टौ ।
५६८ मक्ष ५६९ मुक्ष समाते । ५३७ भूष ५३८ तसु अमारे । | ५७० अक्षौ व्याप्तौ च । ५३९ तुस ५४० ठूस ५४१ स | ५७१ तक्षी ५७२ त्वक्षी तनूकरणे । ५४२ रस शदे ।
५७३ णिक्ष घुम्बने । ५४३ लस श्लेषण-क्रीडनयोः । ५७४ तृक्ष ५७५ स्तृक्ष ५४ घस्सं अदने ।
५७६ णक्ष गती। ५४५ इसे इसने ।
५७७ वक्ष रोषे । ५४६ पिस ५४७ पेस ५७८ त्वक्ष त्वचने । ५४८ वेस गती।
५७९ सूर्त अनादरे । ५४९ शसू हिंसायाम् । ५८० का ५८१ वानु ५५० शंसू स्तुती छ। ५८२ मातु काक्षायाम् । ५५१ मिहं सेचने ।
५८३ मा ५८४ धातु ५५२ व भस्मीकरणे । ५८५ ध्यानु घोरवाशिते च । ५५३ वह कल्कने ।
॥ इति परस्समाषाः ॥ ५५४ रह त्यागे।

Page #283

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
२७५
५८६ गांड गती।
६१६ रेकृङ् ६१७ शकुङ् ५८७ मिड् ईषद्धसने ।
शङ्कायाम् । ५८८ डी विहायसां गतौ । ६१८ ककि लौल्ये । ५८९ उंङ् ५९० कुंङ् ५९१ गुंड | ६१९ कुकि ६२० वृकि आदाने । ५९२ पुंङ् ५९३ कुं शब्दे । | ६२१ चकि तृप्ति-प्रतीघातयोः । ५९४ च्युङ् ५९५ ज्यु ६२२ ककुङ् ६२३ श्वकुङ् ५९६ जुंड् ५९७ श्रृं ६२४ बकुङ् ६२५ श्रकुङ् ५९८ प्ठंड् गतौ ।
६२६ कुङ् ६२७ दौकृड् ५९९ रुंङ् रेषणे च । ६२८ श्रीकृङ् ६२९ ष्वष्कि ६०० पूड पवने ।
६३० वस्कि ६३१ मस्कि ६०१ मूङ् बन्धने ।
६३२ तिकि ६३३ टिकि ६०२ धूङ् अविध्वंसने । ६३४ टीकृट् ६३५ सेकृङ् ६०३ में प्रतिदाने ।
६३६ सेकृङ् ६३७ रघुङ् ६०४ देंड् ६०५ त्रैङ् पालने । ६३८ लघुङ् गतौ । ६०६ श्यङ् गतौ ।
६३९ अघुङ् ६४० वघुङ् गत्याक्षेपे । ६०७ पर्यंङ् वृद्धौ।
६४१ मघुङ् कैतवे च । ६०८ वकु कौटिल्ये । ६४२ राघृङ् ६४३ लाङ् ६०९ मकुङ् मण्डने ।
सामर्थ्ये । ६१० अकुछ लक्षणे । ६४४ द्रा आयासे च । ६११ शीकृङ् सेचने । ६४५ श्लाघृङ् कत्यने । ६१२ लोकृष् दर्शने । ६४६ लोचू दर्शने । ६१३ लोक समाते । ६७ पचि सेचने । ६१४ रोकृष् ६१५ प्रेकृष् ६४८ शचि व्यक्तायां वाचि ।
शब्दोत्साहे ।। ६४९ कवि बन्यने ।

Page #284

२७६
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
६५० क्रचुङ् दीप्तौ च । ६७७ मठुङ् ६७८ कठुङ् शोके। ६५१ श्वचि ६५२ श्वचुङ् गतौ । ६७९ मुठुङ् पलायने । ६५३ वर्चि दीप्तौ ।
६८० वठुङ् एकचर्यायाम् । ६५४ मचि ६५५ मुचुङ् कल्कने । ६८१ अठुङ् ६८२ पठुङ् गतौ । ६५६ मचुङ् धारणोच्छाय-पूजनेषु ६८३ हुडुङ् ६८४ पिडुङ् सखाते ।
६८५ शडुङ् रुजायां च । ६५७ पचुङ् व्यक्तीकरणे । ६८६ तडुङ् ताडने । ६५८ ष्टुचि प्रसादे ।
६८७ कडुङ् मदे । ६५९ एजुङ् ६६० प्रेज़ ६८८ खडुङ् मन्ये । ६६१ प्राजि दीप्ती ।
६८९ खुडुङ् गतिवैकल्ये । ६६२ इजुङ् गतौ ।
६९० कुडुङ् दाहे । ६६३ ईजि कुत्सने च । ६९१ वडुङ् ६९२ मडुङ् वेष्टने । ६६४ ऋजि गतिस्थानार्जनोजनेषु ।। ६९३ भडुङ् परिभाषणे । ६६५ ऋजुङ् ६६६ भृजङ् ६९४ मुडुङ् मन्जने ।
भर्जने । ६९५ तुडुङ् तोडने । ६६७ तिजि क्षमा-निशानयोः । । ६९६ मुडुङ् वरणे । ६६८ घट्टि चलने ।
६९७ चडुङ् कोपे । ६६९ स्फुटि विकसने । ६९८ द्राड्ड् ६९९ धाइ ६७० चेष्टि चेथयाम् ।
विशरणे। ६७१ गोष्टि ६७२ लोष्टि संघाते । । ७०० शाड्ड् श्लाघायाम् । ६७३ वेष्टि वेष्टने ।
७०१ वाट्टङ् आप्लाव्ये । ६७४ अटि हिंसा-ऽतिक्रमयोः । । ७०२ हेड ७०३ होड़ा अनादरे । ६७५ एठि ६७६ हेठि ७०४ हिडुङ् गतौ च ।
विवाधायाम् । | ७०५ घिणु ७०६ घुणुङ

Page #285

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
२७७ ७०७ घृणुङ ग्रहणे । | ७३५ गुदि क्रीडायाम् । ७०८ घुणि ७०९ घूर्णि प्रमणे । | ७३६ षूदि क्षरणे । ७१० पणि व्यवहार-स्तुत्योः । । ७३७ हादि शब्दे । ७११ यतैङ् प्रयले ।
७३८ हादैङ् सुखे च । ७१२ युतुङ् ७१३ जुलुङ् भासने । | ७३९ पर्दि कुत्सिते शब्दे । ७१४ विङ् ७१५ वेथङ् याचने । | ७४० स्कुदुङ् आप्रवणे । ७१६ नाङ उपतापैश्वर्याशीःषु च ।। ७४१ एघि वृद्धौ । ७१७ श्रयुङ् शैथिल्ये । ७४२ स्पर्द्धि सङ्घर्षे । ७१८ ग्रथुङ् कौटिल्ये । ७४३ गाधृङ् प्रतिष्ठा-लिप्सा७१९ कत्थि श्लाघायाम् ।
ग्रन्थेषु । ७२० श्विदुङ् श्वैत्ये । ७४४ बाधृङ् रोटने । ७२१ वदुङ् स्तुत्यभिवादनयोः । ७४५ दधि धारणे । ७२२ भदुङ् सुख-कल्याणयोः । ७४६ बधि बन्धने । ७२३ मदुङ् स्तुति-मोद-मद-स्वप्न- ७४७ नाधृङ् नाघवत् । गतिषु ।
७४८ पनि स्तुतौ । ७२४ स्पदुङ् किञ्चिचलने । ७४९ मानि पूजायाम् । ७२५ किदुङ् परिदेवमे । ७५० तिपृङ् ७५१ टिपृङ् ७२६ मुदि हर्षे ।
७५२ टेपृङ् क्षरणे । ७२७ ददि दाने ।
७५३ तेपृङ् कम्पने च । ७२८ हदि पुरीषोत्सर्गे। ७५४ टुवेपृङ् ७५५ केपृङ् ७२९ वदि ७३० स्वर्दि ७५६ गेपङ ७५७ कपड़ चलने । ७३१ स्वादि आस्वादने । ७५८ ग्लेपृङ् दैन्ये च । ७३२ उर्दि मान-क्रीडयोश्च । | ७५९ मे ७६० रेपृङ् ७३३ कुर्दि ७३४ गुर्दि ७६१ लेपृङ् गतौ ।

Page #286

२७८
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम् ७६२ पौषि लज्जायाम् । ७९४ नयि ७९५ चयि ७६३ गुपि गोपन-कुत्सनयोः । । ७९६ रयि गतौ । ७६४ अबुङ् ७६५ रबुङ् शब्दे । ७९७ तयि ७९८ णयि रक्षणे च । ७६६ लबुङ् अवनंसने च । ७९९ दयि दान-गति-हिंसा-दह७६७ कबृङ् वर्णे।
नेषु च । ७६८ क्लीबृङ् अधाये। ८०० ऊयैङ् तन्तुसन्ताने । ७६९ क्षीबृङ् मदे ।
८०१ पूयैङ् दुर्गन्ध-विशरणयोः । ७७० शीभृङ् ७७१ वीभृङ् ८०२ नूयैङ् शब्दोन्दनयोः । ७७२ शल्भि कत्यने । ८०३ मायैङ् विधूनने । ७७३ वल्मि भोजने ।
८०४ स्फायैङ् ८०५ ओप्यायैङ् ७७४ गल्भि धाये ।
वृद्धौ । ७७५ रेभृङ् ७७६ अमुङ् ८०६ तायड् सन्तान-पालनयोः । ७७७ रभुङ् ७७८ लभुङ् शब्दे । ८०७ वलि ८०८ वल्लि संवरणे । ७७९ भुङ् ७८० स्कमुङ् ८०९ शलि चलने च। ७८१ ष्टुभूङ् स्तम्भे ।
८१० मलि ८११ मल्लि धारणे । ७८२ जमुङ् ७८३ जभैङ् ८१२ भलि ८१३ भल्लि परिभा७८४ जुभुङ्गात्रविनामे ।
षण-हिंसा-दानेषु । ७८५ रभिं रामस्ये ।
८१४ कलि शब्द-संख्यानयोः । ७८६ डुलभिं प्राप्तौ । ८१५ कल्लि अशब्दे । ७८७ भामि क्रोधे ।
८१६ तेवृङ् ८१७ देवृङ् देवने । ७८८ क्षमौषि सहने । ८१८ वृङ् ८१९ सेवृङ् ७८९ कमूङ् कान्तौ । ८२० केवृङ् ८२१ खेवृङ् ७९० अयि ७९१ वयि ८२२ गेवृङ् ८२३ ग्लेवृङ् ७९२ पयि ७९३ मयि ८२४ पेवृङ् ८२५ पेवृद्ध

Page #287

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
८२६ मेवृङ् ८२७ म्लेवृड् सेवने । ८२८ रेवृड् ८२९ पवि गतौ । ८३० काशृड् दीप्तौ । ८३१ क्रेशि विबाधने ।
८३२ भाषि च व्यक्तायां वाचि । ८३३ ईष गति - हिंसा -दर्शनेषु ।
८३४ गेषृड् अन्विच्छायाम् । ८३५ येषृड् प्रयले । ८३६ जेषृङ् ८३७ णेषृड् ८३८ एटड् ८३९ द्वेषृड् गतौ । ८४० रेटङ् ८४१ हेटड् अव्यक्ते
शब्दे ।
८४२ पर्षि स्नेहने ।
८४३ घुषुङ् कान्तीकरणे । ८४४ संसूङ् प्रमादे । ८४५ कासृड् शब्दकुत्सायाम् । ८४६ भासि ८४७ टुभ्रासि ८४८ दुम्लासृड् दीप्तौ ।
८४९ रासृङ् ८५० णासृङ् शब्दे । ८५१ णसि कौटिल्ये । ८५२ भ्यसि भये ।
८५३ आङः शसुङ् इच्छायाम् । ८५४ ग्रसूङ् ८५५ ग्लसूङ् अदने । ८५६ घसुड् करणे ।
८५७ ईहि चेष्टायाम् ।
८५८
८६०
८६२
८६४
अहुड् ८५९ लिहि गतौ ।
गर्हि ८६१ गल्हि कुत्सने ।
वर्हि ८६३ वल्हि प्राधान्ये ।
बर्हि ८६५ बल्हि परि
भाषण - हिंसा - च्छादनेषु ।
वेहड् ८६७ जेह‍
८६६
८६८ वाड् प्रयले ।
८६९
द्राड् निक्षेपे ।
८७०
ऊहि तर्के ।
८७१
८७२
गाहौड् विलोडने ।
ग्लहौड् ग्रहणे ।
८७३
वहुङ् ८७४ महुङ् वृद्धौ ।
८७५ दक्षि शैघ्रये च । ८७६ धुक्षि ८७७ धिक्षि सन्दी
२७९
पन-क्लेशन - जीवनेषु ।
८७८ वृक्षि वरणे ।
८७९
८८०
८८१
शिक्षि विद्योपादाने ।
मिक्षि याञ्चायाम् । दीक्षि मौण्ड्येज्योपनयननियम - व्रतादेशेषु ।
८८२ ईक्षि दर्शने ।
॥ इति आत्मनेभाषाः ॥

Page #288

२८०
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम् ८८३ श्रिग सेवायाम् ।
सन्निकर्षयोः । ८८४ णींग प्रापणे ।
९०७ मिदृग् ९०८ मेदृग मेधा८८५ हंग् हरणे ।
हिंसयोः । ८८६ भंग भरणे ।
९०९ मेधृग सङ्गमे च । ८८७ धुंग धारणे ।
९१० शृधूग् ९११ मृधूग उन्दे । ८८८ डुकंग करणे ।
९१२ बुधग बोधने । ८८९ हिक्की अव्यक्ते शब्दे ।
९१३ खनूग अवदारणे ।
९१४ दानी अवखण्डने । ८९० अञ्चूग गतौ च ।
९१५ शानी तेजने । ८९१ डुयाग याञ्चायाम् ।
९१६ शपी आक्रोशे । ८९२ डुपची पाके । ८९३ राजृग् ८९४ टुभ्राजि दीप्तौ ।
९१७ चाग पूजा-निशामनयोः ।
९१८ व्ययी गतौ । ८९५ भजी सेवायाम् । ८९६ रनी रागे।
९१९ अली भूषण-पर्याप्ति-वारणेषु । ८९७ रेदृग् परिभाषण-याचनयोः ।
९२० धावूग गति-शुद्ध्योः । ८९८ वेग् गति- ज्ञान-चिन्ता
९२१ चीवृग् झषीवत् । निशामन-वादित्र-ग्रहणेषु ।
९२२ दाशृग् दाने । ८९९ चतेग याचने ।
९२३ झषी आदान- संवरणयोः । ९०० प्रोग पर्याप्तौ ।
९२४ भेग भये । ९०१ मिग मेधा-हिंसयोः ।
९२५ प्रेग चलने च । ९०२ मेगु सङ्गमे च ।
९२६ पषी बाधन-स्पर्शनयोः ।
९२७ लषी कान्तौ । ९०३ चदेग् याचने । ९०४ ऊबुन्दग् निशामने ।
९२८ चषी भक्षणे । ९०५ णिदृग ९०६ णेदृगु कुत्सा
| ९२९ छषी हिंसायाम् । ९३० त्विषीं दीप्तौ ।

Page #289

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
२८१
९३१ अषी ९३२ असी गत्या- | ९५५ वृतूङ् वर्तने ।
दानयोश्च ।। ९५६ स्यन्दौड् सवणे । ९३३ दासृग् दाने । ९५७ वृधूड् वृद्धौ । ९३४ माहग् माने ।
९५८ शृधूङ् शब्दकुत्सायाम् । ९३५ गुहौग संवरणे। ९५९ कृपौड् सामर्थे । ९३६ म्लक्षी भक्षणे ।
॥ वृत पुतादयः ॥ ॥ इति उभयतोमाषाः ॥
९६० ज्वल दीप्तौ । ९३७ पुति दीप्ती ।
९६१ कुच् सम्पर्चन-कौटिल्य९३८ रुचि अभिप्रीत्यां च ।
प्रतिष्टम्म-विलेखनेषु । ९३९ घुटि परिवर्तने । ९६२ पल ९६३ पथे गतौ । ९४० रुटि ९४१ लुटि । ९६४ क्वथे निष्पाके । ९४२ लुठि प्रतीपाते । ९६५ मथे विलोडने । ९४३ श्विताङ् वर्णे । ९६६ षद्ल विशरण-गत्यवसा९४ जिमिदाङ् स्नेहने ।
दनेषु । ९४५ अिश्विदाइ
९६७ शलं शातने । ९४६ अिष्विदाङ् मोचने च । ९६८ बुध अवगमने । ९४७ शुभि दीप्तौ ।
९६९ टुवमू उद्गिरणे । ९४८ क्षुमि संचल्ने ।
९७० भ्रम चलने । ९४९ णमि ९५० तुमि ९७१ क्षर संचलने ।
हिंसायाम्। ९७२ चल कम्पने । ९५१ सम्म विश्वासे । ९७३ जल घात्ये । ९५२ अंशूर ९५३ संसूङ अक्- | ९७४ टल ९७५ ट्वल वैकुव्ये ।
संसने । | ९७६ छत स्थाने । ९५४ ध्वंसू गतौ च ।

Page #290

२८२
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम् ९७७ हल विलेखने ।
९९९ वसं निवासे । ९७८ णल गन्धे ।
॥ वृत यजादिः ॥ ९७९ बल प्राणनधान्यावरोधयोः । ९८० पुल महत्त्वे ।
१००० घटिष् चेष्टायाम् । ९८१ कुल बन्धु-संस्त्यानयोः । । | १००१ क्षजुङ् गति-दानयोः । ९८२ पल ९८३ फल १००२ व्यथिष् भय-चलनयोः । ९८४ शल गतौ ।
१००३ प्रथिष् प्रख्याने । ९८५ हुल हिंसा-संवरणयोश्च ।
१००४ प्रदिष् मर्दने । ९८६ क्रुशं आहान-रोदनयोः । १००५ स्खदिष् खदने । ९८७ कस गती।
१००६ कदुङ् १००७ क्रदुङ् ९८८ रुहं जन्मनि ।
१००८ कूदुइ वैकुव्ये । ९८९ रमिं क्रीडायाम् । १००९ क्रपि कृपायाम् । ९९० षहि मर्षणे ।
१०१० जित्वरिष् सम्भ्रमे । ॥ वृत ज्वलादिः ॥
१०११ प्रसिष् विस्तारे । १०१२ दक्षि हिंसा-गत्योः ।
१०१३ श्रां पाके । ९९१ यजी देवपूजा-सङ्गति-करण
१०१४ स्मूं आध्याने । दानेषु ।
१०१५ द् भये । ९९२ वेंग तन्तुसन्ताने ।
१०१६ - नये । ९९३ व्यंग संवरणे ।
१०१७ टक १०१८ स्तक ९९४ हेंग स्पर्धा-शब्दयोः ।
प्रतीपाते । ९९५ टुवी बीजसन्ताने ।
| १०१९ चक तृप्तौ च । ९९६ वहीं प्रापणे ।
| १०२० अक कुटिलायां गतौ । ९९७ ट्वोश्वि गति-वृद्ध्योः ।।
| १०२१ कखे हसने । ९९८ वद व्यक्तायां वाचि ।

Page #291

१०२२ अग अकवत् । १०२३ रगे शङ्कायाम् । १०२४ लगे सङ्गे । १०२५ हूगे
१०२७ षगे
- १०२९ ष्टगे
१०३१ वट
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
१०२६ हगे ।
१०२८ सगे
१०३० स्थगे
संवरणे ।
१०३२ पट
परिभाषणे ।
१०३३ णट नतौ ।
१०३४ गड सेचने ।
१०३५ हेड वेष्टने । १०३६ लड जिह्वोन्मन्थने ।
१०३७ फण १०३९ रण गतौ ।
१०४० चण हिंसा - दानयोश्च ।
१०४१ शण
१०४३ स्नथ
१०४५ क्रथ
१०३८ कण
१०४२ श्रण दाने ।
१०४४ क्नय ।
१०४६ कृय
हिंसार्थाः ।
१०४७ छदे ऊर्जने ।
१०४८ मदै हर्ष - ग्लपनयोः ।
१०४९ टन १०५० स्तन ।
१०५१ ध्वन शब्दे ।
१०५२ स्वन अवतंसने ।
१०५३ चन हिंसायाम् ।
१०५४ ज्वर रोगे ।
१०५५ चल कम्पने ।
१०५६ हल १०५७ हाल चलने । १०५८ ज्वल दीप्तौ च ।
२८३
॥ वृत् घटादिः ।। ॥ इति भ्वादयो निरनुबन्धा
धातवः समाप्ताः ॥
१०६० प्सांक भक्षणे ।
१०५९ अदं
१०६१ भांकू दीप्ती । १०६२ यांक् प्रापणे ।
१०६३ वांकू गति - गन्धनयोः ।
१०६४ ष्णांक शौचे |
१०६५ श्रां पाके । १०६६ द्रांकू कुत्सितगती ।
१०६७ पांकू रक्षणे । १०६८ लांक् आदाने ।
१०६९ शंकू दाने ।
१०७० दांव लवने । १०७१ ख्यांक् प्रथने ।

Page #292

२८४
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम् [ प्रकयने इत्यन्ये ] १०९५ शासूक् अनुशिष्टौ । १०७२ प्रांक पूरणे ।
१०९६ वचं भाषणे । १०७३ मांक माने ।
१०९७ मृजीक् शुद्धौ । १०७४ इंक् स्मरणे ।
१०९८ सस्तुक् स्वप्ने । १०७५ इंण्क् गतौ ।
१०९९ विदक ज्ञाने । १०७६ वींक प्रजन-कान्त्यसन- ११०० हनं हिंसा-गत्योः । खादने च ।
११०१ वशक कान्ती । १०७७ धुक् अभिगमे ।
११०२ असक् भुवि । १०७८ कुंक् प्रसवैश्वर्ययोः । ११०३ षसक् स्वप्ने । १०७९ तुंक् वृत्ति-हिंसा-पूरणेषु ।
यङ्लुप् च । १०८० युक् मिश्रणे ।
॥ इति परस्मैभाषाः ॥ १०८१ णुक् स्तुती । १०८२ क्ष्णुक् तेजने । १०८३ स्नुक् प्रस्नवने ।
११०४ इं अध्ययने । १०८४ टुक्षु १०८५ रु
११०५ शीङ् स्वप्ने । १०८६ कुंक् शब्दे ।
११०६ हनुं अपनयने । १०८७ रुदक् अश्रुविमोचने ।
११०७ धूडौक् प्राणिगर्भविमोचने । १०८८ जिष्वपंक् शये ।
११०८ पृचैङ् ११०९ पृजुङ् १०८९ अन १०९० श्वसक्
१११० पिजुकि संपर्चने । प्राणने ।।
११११ वृजैकि वर्जने । १०९१ जक्षक् भक्ष-हसनयोः ।
१११२ णिजुकि शुद्धौ । १०९२ दरिद्राक् दुर्गती।
१११३ शिजुकि अव्यक्ते शब्दे । १०९३ जागृक् निद्राक्षये ।
१११४ ईडिक् स्तुतौ । १०९४ चकासृक् दीप्तौ ।
१११५ ईरिक् गति-कम्पनयोः ।

Page #293

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
१११६ ईशिक ऐश्वर्ये । १११७ वसिक् आच्छादने । १११८ आङः शासूकि इच्छायाम् । १११९ आसिक् उपवेशने । ११२० कसुकि गति - शातनयोः । ११२१ णिसुकि चुम्बने । ११२२ चक्षिक व्यक्तायां वाचि ।
॥ इति आत्मनेभाषाः ॥
११२३ ऊर्णुग्क् आच्छादने । ११२४ टुंग्कू स्तुतौ । ११२५ ब्रूगूकू व्यक्तायां वाचि । ११२६ द्विषीं अप्रीती । ११२७ दुहीं क्षरणे ।
११२८ दिहींकू लेपे । ११२९ लिहींकु आस्वादने ।
॥ इति उभयतोभाषाः ॥
११३० हुंकू दाना- Sदनयोः । ११३१ ओहांक् त्यागे । ११३२ जिमींकू भये । ११३३ ह्रींकू लज्जायाम् । ११३४ पंकू पालन- पूरणयोः ।
११३५ ऋक् गतौ ।
॥ इति परस्मैभाषाः ॥
२८५
११३६ ओहांकु गतौ । ११३७ मांकू मान- शब्दयोः । ॥ इति आत्मनेभाषाः ॥
११३८ डुदांग्क् दाने । ११३९ डुधांग्क् धारणे च । ११४० टुडुभृंग्क् पोषणे च । ११४१ णिजुंकी शौचे च । ११४२ विजुंकी पृथग्भावे । ११४३ विष्लंकी व्याप्तौ ।
॥ इति उभयतोभाषाः ॥ वृत्मादयः इति अदादयः कितो धातवः ॥
११४४ दिवच् क्रीडा-जयेच्छापणि- पुति स्तुति - गतिषु । ११४५ जुष् ११४६ झुष्च
जरसि ।
११४७ शोंच् तक्षणे ।
११४८ दों ११४९ छोंच् छेदने ।

Page #294

२८६
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
११५० षोंच अन्तकर्मणि ।
११७५ पुषंच् पुष्टौ । ११५१ ब्रीडच् लज्जायाम् ।
११७६ उचच् समवाये । ११५२ नृतैच् नर्तने ।
११७७ लुटच विलोटने । ११५३ कुथच् पूतिभावे ।
११७८ विदांच गात्रप्रक्षरणे । ११५४ पुथच् हिंसायाम् ।
११७९ किदीच आर्द्रभावे । ११५५ गुधच् परिवेष्टने ।
११८० जिमिदाच् स्नेहने । ११५६ राधंच वृद्धौ।
११८१ जिक्ष्विदाच मोचने च । ११५७ व्यधंच ताडने ।
११८२ क्षुधंच बुभुक्षायाम् । ११५८ क्षिपंच प्रेरणे।
११८३ शुधंच शौचे । ११५९ पुष्पच विकसने ।
११८४ क्रुधंच कोपे । ११६० तिम ११६१ तीम
११८५ षिचूंच संराद्धौ । ११६२ टिम ११६३ टीमच
११८६ ऋधूच् वृद्धौ । आर्द्रभावे ।
११८७ गृधूच् अभिकाशायाम् । ११६४ षिवूच् उतौ ।
११८८ रधीच हिंसा-संराद्ध्योः । ११६५ श्रिवूच् गति-शोषणयोः ।
११८९ तृपीच प्रीतौ । ११६६ ठिवू ११६७ क्षिवूच्
११९० दृपीच हर्ष मोहनयोः । निरसने ।
११९१ कुपच् क्रोधे । ११६८ इषच गतौ ।
११९२ गुपच व्याकुलत्वे । ११६९ ष्णसूच निरसने ।
११९३ युप ११९४ रुप ११७० क्नसूच वृति-दीत्योः ।
११९५ लुपच विमोहने । ११७१ त्रसैच् भये ।
११९६ डिपच् क्षेपे । ११७२ प्युसच् दाहे ।
११९७ ष्टूपच समुच्छ्राये । ११७३ षह ११७४ षुहच् शक्तौ ।
११९८ लुभद् गाये । | ११९९ शुभच् संचलने ।

Page #295

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
२८७ १२०० णम १२०१ तुमच् १२२६ वसूच् स्तम्भे ।
हिंसायाम् । १२२७ वुसच उत्सर्गे । १२०२ नशौच अदर्शने । १२२८ मुसच् खण्डने । १२०३ कुशच् श्लेषणे । १२२९ मसैच् परिणामे । १२०४ मृशू १२०५ अंशून् १२३० शमू १२३१ दमूच् __अधःपतने ।
उपशमे । १२०६ वृशन् वरणे ।
१२३२ तमूच कातायाम् । १२०७ कृशच् तनुत्वे ।
१२३३ श्रमूच् खेद-तपसोः । १२०८ शुषंच् शोषणे ।
१२३४ भ्रमूच् अनवस्थाने । १२०९ दुषंच् वैकृत्ये ।
१२३५ क्षमौच सहने । १२१० श्लिषंच् आलिङ्गने । १२३६ मदैच् हर्षे । १२११ प्लुषूच् दाहे ।
१२३७ कुमूच ग्लानौ । १२१२ जितृषच् पिपासायाम् । १२३८ मुहौच वैचित्त्ये । १२१३ तुषं १२१४ हृषच तुथै । १२३९ द्रुहोच् जिघांसायाम् । १२१५ रुषच् रोषे ।
१२४० ष्णुहौच उद्गिरणे । १२१६ प्युष १२१७ प्युस् १२४१ ष्णिहौ च प्रीती । १२१८ पुसच विभागे ।
॥ वृत् पुषादिः ॥ १२१९ विसच् प्रेरणे ।
॥ इति परस्मैभाषाः ॥ १२२० कुसच् श्लेषे । १२२१ असूच क्षेपणे । १२२२ यसूच प्रयले ।
१२४२ षूच् प्राणिप्रसवे । १२२३ जसून् मोक्षणे ।
१२४३ दूङ्च् परितापे । १२२४ तसू १२२५ दसूच
१२४४ दींच् क्षये । उपक्षये । । १२४५ धींग्च् अनादरे ।

Page #296

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
२८८
१२४६ मींङ्च् हिंसायाम् । १२४७ ड्र्च् स्रवणे । १२४८ लींच् श्लेषणे । १२४९ डीङ्च् गतौ । १२५० व्रींच् वरणे ।
॥ वृत स्वादिः ॥
१२५१ पींड्च् पाने ।
१२५२ ईंड्र्च् गतौ । १२५३ प्रींच् प्रीतौ । १२५४ युजिंच् समाधौ ।
१२५५ सृजिंच् विसर्गे
१२५६ वृतूचि वरणे । १२५७ पदिंच् गतौ । १२५८ विदिंच् सत्तायाम् ।
१२५९ खिर्दिच् दैन्ये । १२६० युधिंच् सम्प्रहारे । १२६१ अनो रुधिंच् कामे । १२६२ बुधिं १२६३ मर्निच् ज्ञाने ।
१२६४ अनिच् प्राणने । १२६५ जनैचि प्रादुर्भावे । १२६६ दीपैचि दीप्तौ । १२६७ तपिंच् ऐश्वर्ये वा । १२६८ पूरैचि आप्यायने ।
१२६९ घूरैड् १२७० जूरैचि
जरायाम् ।
१२७१ धूरैड् १२७२ गूरैचि गती ।
१२७३ शूरैचि स्तम्मे । १२७४ तूरैचि त्वरायाम् । घूरादयो हिंसायां च ।
१२७५ चूरैचि दाहे ।
१२७६ क्किशिच् उपतापे । १२७७ लिशिंच अल्पत्वे ।
१२७८ काशिच् दीप्तौ ।
१२७९ वाशिच् शब्दे ।
॥ इति आत्मनेभाषाः ॥
१२८० शकींच् मर्षणे । १२८१ शुचुगैच् पूतिभावे । १२८२ रञ्जींच् रागे ।
१२८३ शपींच् आक्रोशे । १२८४ मृषीच् तितिक्षायाम् । १२८५ णहींच् बन्धने ।
॥ उभयतोभाषाः ॥ ॥ इति दिवादयश्चितो धातवः ॥
१२८६ बुंगुट् अभिषवे । १२८७ र्षिट् बन्धने ।

Page #297

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
२८९ १२८८ शिंग्ट् निशाने । १३११ धिवुट् गती । १२८९ डुमिंग्ट प्रक्षेपणे । १३१२ जिधृषाट् प्रागल्भ्ये । १२९० चिंग्ट् चयने ।
॥ इति परस्मैभाषाः ॥ १२९१ धूगट् कम्पने । १२९२ स्तुंगट् आच्छादने । १३१३ टिघिट आस्कन्दने । १२९३ रूंगटू हिंसायाम् । १३१४ अशौटि व्याप्ती । १२९४ वृगट् वरणे ।
॥ इति आत्मनेभाषाः ॥ ॥ इति उभयतोभाषाः ॥ ॥ इति स्वादयष्टितो पातवः॥
१२९५ हिंट गति-वृद्ध्योः ।
१३१५ तुदीत् व्यथने । १२९६ श्रृंट् श्रवणे ।
१३१६ भ्रस्जीत् पाके । १२९७ टुटुंट उपतापे ।
१३१७ क्षिपीत् प्रेरणे । १२९८ पृट् प्रीतौ ।
१३१८ दिशीत् अतिसर्जने । १२९९ स्मृट् पालने च ।
१३१९ कृषीत् विलेखने । १३०० शक्लट् शक्तौ । १३०१ तिक १३०२ तिग
१३२० मुच्छंती मोक्षणे। १३०३ षघट् हिंसायाम् ।
१३२१ षिचीत् क्षरणे । १३०४ राधं १३०५ साधंट
१३२२ विद्लंती लाभे । संसिद्धौ ।
१३२३ लुप्लंती छेदने । १३०६ ऋधूट वृद्धौ ।
१३२४ लिपीत् उपदेहे । १३०७ आप्लंट् व्याप्ती । १३०८ तृपट् प्रीणने ।
॥ इति उभयतोभाषाः ॥ १३०९ दम्भूट् दम्मे । १३१० कृवुट् हिंसा करणयोः । । १३२५ कृतैत् छेदने ।

Page #298

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
२९०
१३२६ खिदंत् परिघाते । १३२७ पिशत् अवयवे ।
॥ वृत् मुचादिः ॥
१३२९ पिंत् गतौ ।
१३२८ रिं
१३३० धित् धारणे । १३३१ क्षित् निवास- गत्योः ।
१३३२ षूत् प्रेरणे । १३३३ मृत् प्राणत्यागे ।
१३३४ कृत् विक्षेपे ।
१३३५ गुत् निगरणे ।
१३३६ लिखत् अक्षरविन्यासे । १३३७ जर्च १३३८ झर्चत्
परिभाषणे ।
१३३९ त्वचत् संवरणे । १३४० रुचत् स्तुतौ । १३४१ ओव्रस्वीत् छेदने । १३४२ ऋछत् इन्द्रियप्रलय-मूर्ति
भावयोः ।
१३४३ विछत् गतौ । १३४४ उछेत् विवासे । १३४५ मिछत् उत्केशे ।
१३४६ उछुत् उच्छे । १३४७ प्रछंत् ज्ञीप्सायाम् ।
१३४८ उब्जत् आर्जवे । १३४९ सृजंतू विसर्गे ।
१३५० रुजत् भङ्गे । १३५१ भुजोंत् कौटिल्ये । १३५२ टुमस्जोंत् शुद्धौ । १३५३ जर्ज १३५४ झर्झत् परिभाषणे ।
१३५५ उद्झत् उत्सर्गे । १३५६ जुडत् गती । १३५७ पृड १३५८ मृडत् सुखने ।
१३५९ कडत् मदे ।
१३६० पृणत् प्रीणने । १३६१ तुणत् कौटिल्ये । १३६२ मृणत् हिंसायाम् । १३६३ द्रुणत् गति-कौटिल्ययोश्च । १३६४ पुणत् शुभे । १३६५ मुणत् प्रतिज्ञाने ।
१३६६ कुणत् शब्दोपकरणयोः । १३६७ घुण १३६८ घूर्णत् भ्रमणे । १३६९ चृतैत् हिंसा - ग्रन्थयोः |
१३७० णुदंत् प्रेरणे ।
१३७१ षद्ऌत् अवसादने । १३७२ विधत् विधाने ।
१३७३ जुन १३७४ शुनत् गतौ ।

Page #299

श्रीसिदहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
२९१
१३७५ छुपत् स्पर्शे ।
स्फुरणे। १३७६ रिफत् कयन-युद्ध-हिंसा- | १४०० किलत् श्वैत्य-क्रीडनयोः ।
दानेषु । । १४०१ इलत् गति-स्वप्न-क्षेपणेषु । १३७७ तृफ १३७८ तृम्फत् तृप्तौ । | १४०२ हिलत् हावकरणे । १३७९ ऋफ १३८० ऋम्फत् | १४०३ शिल १४०४ सिलत् उज्छे ।
हिंसायाम् ।। १४०५ तिलत् स्नेहने । १३८१ दृफ १३८२ दृम्फत् १४०६ चलत् विलसने ।
उल्लेशे ।। १४०७ चिलत् वसने । १३८३ गुफ १३८४ गुम्फत् १४०८ विलत् वरणे ।
ग्रन्यने । | १४०९ बिलत् भेदने । १३८५ उभ १३८६ उम्मत् । | १४१० णिलत् गहने ।
पूरणे । | १४११ मिलत् श्लेषणे । १३८७ शुभ १३८८ शुम्भत् । १४१२ स्पृशंत् संस्पर्श ।
शोभायें । । १४१३ रुशं १४१४ रिशंत् १३८९ दृमैत् ग्रन्थे ।
हिंसायाम् । १३९० लुमत् विमोहने । १४१५ विशंत् प्रवेशने । १३९१ कुरत् शब्दे ।
१४१६ मृशंत् आमर्शने । १३९२ क्षुरत् विखनने । १४१७ लिशं १४१८ ऋषैत् गतौ । १३९३ खुरत् छेदने च । १४१९ इषत् इच्छायाम् १३९४ घुरत् भीमार्यशब्दयोः । १४२० मिषत् स्पर्धायाम् । १३९५ पुरत् अग्रगमने । १४२१ वृहीत् उद्यमे । १३९६ मुरत् संवेष्टने ।
१४२२ तृहौ १४२३ तूंही १३९७ सुरत् ऐश्वर्य-दीप्त्योः । १४२४ स्तृहौ १४२५ स्तूंहौत् १३९८ स्फर १३९९ स्फलत्
हिंसायाम् ।

Page #300

२९२
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
१४२६ कुटत् कौटिल्ये । १४२७ गुंतू पुरीषोत्सर्गे । १४२८ धुंत् गति- स्थैर्ययोः । १४२९ णूत् स्तवने ।
१४३० धूत् विधूनने । १४३१ कुचत् संकोचने । १४३२ व्यचत् व्याजीकरणे ।
१४३३ गुजत् शब्दे । १४३४ घुटत् प्रतीघाते ।
१४३५ चुट १४३६ छुट १४३७ त्रुटत् छेदने । १४३८ तुटत् कलहकर्मणि । १४३९ मुटत् आक्षेप - प्रमर्दनयोः । १४४० स्फुटत् विकसने । १४४१ पुट १४४२ लुठत् संश्लेषणे । [ डान्तोऽयनित्यन्ये ॥] १४४३ कृत् घसने । १४४४ कुडत् बाल्ये च ।
१४४५ गुडत् रक्षायाम् । १४४६ जुडत् बन्धने । १४४७ तुडत् तोडने ।
१४४८ लुड १४४९ थुड १४५० स्थुडत् संवरणे ।
१४५१ वुडत् उत्सर्गे च । १४५२ ब्रुड १४५३ प्रुडत् संघाते
१४५४ दुड १४५५ हुड
१४५६ त्रुडत् निमज्जने ।
१४५७ चुणत् छेदने ।
१४५८ डिपत् क्षेपे ।
१४५९ छुरत् छेदने । १४६० स्फुरत् स्फुरणे । १४६१ स्फुलत् संचये च ।
॥ इति परस्मैभाषाः ॥
१४६२ कुंड् १४६३ कूत् शब्दे । १४६४ गुरैति उद्यमे ।
॥ वृत् कुटादिः ॥
१४६५ पुंङ्तु व्यायामे । १४६६ दृंङ्तु आदरे ।
१४६७ धुंङ्क्त् स्थाने । १४६८ ओविजैति भय-चलनयोः । १४६९ ओलजैड
१४७० ओलस्जैति व्रीडे ।
१४७१ ष्वचिंत् सङ्गे । १४७२ जुषैति प्रीति सेवनयोः ।

Page #301

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
२९३ ॥ इति आत्मनेभाषाः ॥
१४९० कृतैप वेटने ।
१४९१ उन्दैप् केदने । ॥ इति तुदादयस्तितो पातकः ॥
१४९२ शिष्प् विशेषणे । १४७३ रुधूपी आवरणे ।
१४९३ पिष्संप संचूर्णने । १४७४ रिचंपी विरेचने ।
१४९४ हिसु १४९५ तृहप हिंसा१४७५ विपी पृथग्भावे ।
याम् । १४७६ युपी योगे ।
॥ इति परस्मैमापाः । १४७७ भिदंपी विदारणे । १४७८ छिदंपी वैधीकरणे । १४९६ खिदिप दैन्ये । १४७९ क्षुदंपी संपेषे । १४९७ विदिप विचारणे । १४८० ऊदपी दीप्ति-देवनयोः । । १४९८ जिइन्धपि दीप्ती । १४८१ ऊदपा हिसा-उनादरयाः ।। ॥ इति आत्मनेभाषाः ॥
॥ इति उभयतोभाषाः ॥ ॥ इति रुपाययः पितो पातकः ॥
१४८२ पृचैप् संपर्के । १४९९ तनूयी विस्तारे । १४८३ वृचैप् वरणे ।
१५०० षणूयी दाने । १४८४ तज्बू १४८५ तजीप् । १५०१ मणूग् १५०२ मिणूयी संकोचने ।
हिंसायाम् । १४८६ मओप् आमर्दने । १५०३ ऋणूयी गती। १४८७ भुजंप पालना-ऽभ्यवहा- | १५०४ तृणूयी अदने ।
रयोः ।। १५०५ घृणूयी दीप्ती । १४८८ अनीप् व्यक्ति म्रक्षण
॥ इति उभयतोमाषाः ॥
गतिषु । १४८९ ओविजै भय-चलनयोः । । १५०६ वयि याचने ।

Page #302

२९४
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम् १५०७ मयि बोधने । १५२६ लींश् श्लेषणे । ॥ इति आत्मनेभाषाः ॥
१५२७ ब्लीश् वरणे । ॥ इति तनादयो यितो पातवः ॥
१५२८ ल्वीश् गतौ ।
१५२९ क १५३० म् १५०८ डुक्रींग्श् द्रव्यविनिमये ।
१५३१ शश् हिंसायाम् । १५०९ पिंगश् बन्धने ।
१५३२ पृश् पालन-पूरणयोः । १५१० प्रींग्श् तृप्ति-कान्त्योः ।
१५३३ बश् भरणे । १५११ श्रींगश पाके।
१५३४ भूश् भर्जने च । १५१२ मींगश् हिंसायाम् ।
१५३५ दृश् विदारणे । १५१३ युंग्श् बन्धने ।
१५३६ जूश् वयोहानी । १५१४ स्कुंगश् आप्रवणे ।
१५३७ नश् नये । १५१५ क्नूगश् शब्दे ।
१५३८ गश् शब्दे । १५१६ गश् हिंसायाम् ।
१५३९ ऋश् गतौ । १५१७ ग्रहीश् उपादाने । १५१८ गश् पवने ।
॥ वृत प्यादिः ॥ १५१९ लूगश् छेदने ।
॥ वृत् ल्वादिः ॥ १५२० धूगश् कम्पने ।
१५४० जांश् अवबोधने । १५२१ स्वगश् आच्छादने ।
१५४१ क्षिषशु हिंसायाम् । १५२२ गश् हिंसायाम् ।
१५४२ वींश् वरणे । १५२३ व वरणे ।
१५४३ प्रींश् भरणे । ॥ इति उभयतोभाषाः ॥ १५४४ हेठश् भूतप्रादुर्भावे ।
१५४५ मृडश् सुखने । १५२४ ज्यांश् हानी ।
१५४६ अन्यश् मोचन-प्रति१५२५ रीश् गति-रेषणयोः ।
हर्षयोः ।

Page #303

श्रीसिटोमचन्द्रशब्दानुशासनम्
२९५
१५४७ मन्यश् विलोडने । इति पादयः शितो पातकः ॥ १५४८ ग्रन्यश संदर्भ । १५४९ कुन्यश् संकेशे। १५६८ चुरण स्तेये । १५५० मृदश् क्षोदे ।
१५६९ पृण पूरणे । १५५१ गुधश् रोषे ।
१५७० घृण स्रवणे । १५५२ बन्धंश् बन्धने । १५७१ श्वल्क १५७२ वल्कण् । १५५३ शुभश् संचलने ।
भाषणे । १५५४ णम् १५५५ तुमश् १५७३ नक १५७४ घण हिंसायाम् ।
नाशने । १५५६ खवश् हेठश्वत् । |१५७५ चक्क १५७६ चुकण १५५७ किशोश् विबाधने ।
व्यथने । १५५८ अशश् भोजने । १५७७ टकुण् बन्धने । १५५९ इषश् आभीक्ष्ण्ये । १५७८ अर्कण स्तवने । १५६० विषश् विप्रयोगे । १५७९ पिचण कुट्टने । १५६१ पुष १५६२ प्लुषश् १५८० पचुण विस्तारे ।
(स्नेह-सेचन-पूरणेषु ।) १५८१ म्लेच्छण म्लेकने । १५६३ मुषश् स्तेये । १५८२ ऊर्जण् बल-प्राणनयोः । १५६४ पुषश् पुथै ।
१५८३ तुजु १५८४ पिजुण् १५६५ कुषश् निष्कर्षे ।
हिंसा-बल-दान-निकेतनेषु । १५६६ प्रसूश् उञ्छे ।
१५८५ क्षजुण कृच्छ्रजीवने । ॥ इति परस्मभाषाः ॥
१५८६ पूजण् पूजायाम् ।
१५८७ गज १५८८ मार्जण शदे । १५६७ वृश्श् सम्मक्तौ ।
१५८९ तिजण निशाने । ॥ इति वात्मनेमापाः ॥ १५९० वज १५९१ व्रजण्

Page #304

२९६
श्रीसिद्धहेमचन्नशब्दानुशासनम्
मार्गणसंस्कारगत्योः । | १६१९ शुठण आलस्ये । १५९२ रुजण हिंसायाम् । १६२० शुठुण शोषणे । १५९३ नटण् अवस्यन्दने । | १६२१ गुठण वेष्टने । १५९४ तुट १५९५ घुट | १६२२ लडण् उपसेवायाम् । १५९६ धुटु १५९७ छुटण् छेदने । | १६२३ स्फुडुण् परिहासे । १५९८ कुटण् कुत्सने छ । | १६२४ ओलडुण् उत्क्षेपे । १५९९ पुट्ट १६०० पुट्ट १६२५ पीडण् गहने । १६०१ षुट्टण् अल्पीभावे । | १६२६ तडण् आघाते । १६०२ पुट १६०३ मुटण् १६२७ खड १६२८ खडुण् भेदे ।
संघूर्णने । | १६२९ कडुण खण्डने च । १६०४ अट्ट १६०५ स्मिटण | १६३० कुडुण रक्षणे ।
___अनादरे । | १६३१ गुडुण् वेष्टने च । १६०६ लुण्टण् स्तेये घ। १६३२ धुडुण् छेदने । १६०७ स्निटण् स्नेहने । १६३३ मडुण् भूषायाम् । १६०८ घट्टण चलने ।
१६३४ भडुण् कल्याणे । १६०९ खट्टण संवरणे। १६३५ पिडुण संघाते । १६१० षष्ट १६११ स्फिहण् १६३६ ईडण् स्तुती । हिंसायाम् ।
१६३७ घडुण् कोपे । १६१२ स्फुटण् परिहासे । १६३८ जुड १६३९ चूर्ण १६१३ कोटण वर्णने ।
१६४० वर्णण प्रेरणे । १६१४ वटुण विभाजने । १६४१ घूण १६४२ तूणण् १६१५ रुटण रोषे ।
संकोचने । १६१६ शठ १६१७ श्यठ | १६४३ श्रणण् दाने । १६१८ श्वठुण संस्कार-गत्योः । । १६४४ पूणण संघाते ।

Page #305

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
२९७
१६४५ चितुण् स्मृत्याम् । | १६७० इपु १६७१ डिपुण् १६४६ पुस्त १६४७ बुस्तण
संघाते । आदरा-ऽनादरयोः । । १६७२ शूर्पण माने । १६४८ मुस्तण संघाते । १६७३ शुल्बण सर्जने च । १६४९ कृतण संशब्दने । १६७४ डबु १६७५ डिबुण् क्षेपे । १६५० स्वर्त १६५१ पत्रुण गती । | १६७६ सम्बण सम्बन्धे । १६५२ श्रयण प्रतिहर्षे । १६७७ कुबुण आच्छादने । १६५३ पृथण प्रक्षेपणे । १६७८ लुबु १६७९ तुबुण् १६५४ प्रथण प्रख्याने ।
अर्दने । १६५५ छदण् संवरणे । १६८० पुर्बण निकेतने । १६५६ चुदण् संचोदने । १६८१ यमण परिवेषणे । १६५७ मिदुण स्नेहने ।
१६८२ व्ययण क्षये । १६५८ गुर्दण् निकेतने । १६८३ यत्रुण संकोचने । १६५९ छर्दण् वमने ।
१६८४ कुट्ठण् अनृतभाषणे । १६६० बुधुण् हिंसायाम् । १६८५ श्वप्रण गती । १६६१ वर्धण् छेदन-पूरणयोः । । १६८६ तिलण स्नेहने । १६६२ गर्धण् अभिकाक्षायाम् । | १६८७ जलण् अपवारणे । १६६३ बन्ध १६६४ बघण् १६८८ सलण् शौचे ।
संयमने । | १६८९ पुलण् समुच्छाये । १६६५ छपुण् गतौ ।
१६९० बिलण भेदे । १६६६ सपुण क्षान्तौ । १६९१ तलण् प्रतिघयाम् । १६६७ एपण समुच्छाये । १६९२ तुलण उन्माने । १६६८ डिपण क्षेपे ।
१६९३.दुरण उत्क्षेपे । १६६९ पण व्यक्तायां वाचि । । १६९४ बुलण निमज्जने ।

Page #306

२९८
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम् १६९५ मूलण रोहणे ।
इतोऽर्थविशेषे आलक्षिणः । १६९६ कल १६९७ किल १७२० ज्ञाण मारणादिनियोजनेषु । १६९८ पिलण क्षेपे ।
१७२१ च्युण सहने । १६९९ पलण रक्षणे ।
१७२२ भूण अवकल्कने । १७०० इलण् प्रेरणे ।
१७२३ बुकण् भषणे । १७०१ चलण् भृतौ ।
१७२४ रक १७२५ लक १७०२ सान्त्वण सामप्रयोगे । | १७२६ रग १७२७ लगण १७०३ धूशण कान्तीकरणे ।
आस्वादने । १७०४ श्लिषण श्लेषणे । १७२८ लिगुण चित्रीकरणे । १७०५ लूषण हिंसायाम् । १७२९ चर्चण अध्ययने । १७०६ रुषण रोषे ।
१७३० अञ्चण विशेषणे । १७०७ प्युषण उत्सर्गे । १७३१ मुचण् प्रमोचने । १७०८ पसुण नाशने ।
१७३२ अर्जण प्रतियले । १७०९ जसुण रक्षणे ।।
१७३३ भजण् विश्राणने । १७१० पुंसण अभिमर्दने । १७३४ चट १७३५ स्फुटण् भेदे । १७११ ब्रूस १७१२ पिस १७३६ घटण संघाते । १७१३ जस १७१४ बर्हण
(हन्त्यर्याश्च ) हिंसायाम् । १७३७ कणण निमीलने । १७१५ प्लिहण् स्नेहने । १७३८ यतण निकारोपस्कारयोः । १७१६ प्रक्षण म्लेच्छने ।
(निरश्च प्रतिदाने ।) १७१७ भक्षण अदने ।
१७३९ शब्दण् उपसर्गाद् भाषा१७१८ पक्षण परिग्रहे ।
विष्कारयोः । १७१९ लक्षीण दर्शनानयोः । १७४० षूदण् आमवणे ।
१७४१ आङः क्रन्दण् सातत्ये ।

Page #307

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
२९९
१७४२ ष्वदण् आस्वादने । १७६४ अर्हण पूजायाम् ।
[ आस्वादः सकर्मकात् ] | १७६५ मोक्षण असने । १७४३ मुदण् संसर्गे।
१७६६ लोक १७६७ तर्क १७४ शृधण् प्रसहने ।
१७६८ रघु १७६९ लघु १७४५ कृपण अवकल्पने । १७७० लोचू १७७१ विछ १७४६ जमुण् नाशने ।
१७७२ अजु १७७३ तुजु १७१७ अमण रोगे।
१७७४ पिजु १७७५ लजु १७४८ चरण असंशये ।
१७७६ लुजु १७७७ भजु १७४९ पूरण आप्यायने । १७७८ पट १७७९ पुट १७५० दलण विदारणे । १७८० लुट १७८१ घट १७५१ दिवण अर्दने ।
१७८२ घटु १७८३ वृत १७५२ पश १७५३ पषण १७८४ पुथ १७८५ नद
बन्धने ।। १७८६ वृध १७८७ गुप १७५४ पुषण धारणे ।
१७८८ धूप १७८९ कुप १७५५ घुषण विशब्दने । १७९० चीव १७९१ दशु
(आङः क्रन्दे ) | १७९२ कुशु १७९३ त्रसु १७५६ भूष १७५७ तसुण् १७९४ पिसु १७९५ कुसु
अलंकारे । | १७९६ दसु १७९७ वर्ह १७५८ जसण् ताडने ।
१७९८ चूहु १७९९ वल्ह १७५९ सण वारणे ।
१८०० अहु १८०१ बहु १७६० वसण स्नेह-छेदा-ऽवहरणेषु ।। १८०२ महुण् भासााः । १७६१ ध्रसण उत्क्षेपे ।
॥ इति परस्मभाषाः ॥ १७६२ ग्रसण् ग्रहणे । १७६३ लसण् शिल्पयोगे।
| १८०३ युणि जुगुप्सायाम् ।

Page #308

३००
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम् १८०४ गणि विज्ञाने ।
१८२७ वस्ति १८२८ गन्धिण १८०५ वञ्चिण प्रलम्भने ।
अर्दने । १८०६ कुटिण् प्रतापने । १८२९ डपि १८३० डिपि १८०७ मदिण् तृप्तियोगे । १८३१ डम्पि १८३२ डिम्पि १८०८ विदिण् चेतना-ऽऽ-ख्यान- १८३३ डम्मि १८३४ डिम्भिण् निवासेषु ।
संघाते । १८०९ मनिण् स्तम्भे ।
१८३५ स्यमिण वितर्के। १८१० बलि १८११ भलिण् | १८३६ शमिण आलोचने ।
आभण्डने । १८३७ कुस्मिण कुस्मयने । १८१२ दिविण परिकूजने । १८३८ गूरिण उद्यमे । १८१३ वृषिण् शक्तिबन्धे । १८३९ तन्त्रि कुटुम्बधारणे । १८१४ कुत्सिण अवक्षेपे । १८४० मन्त्रिण गुप्तभाषणे । १८१५ लक्षिण आलोचने । १८४१ ललिण ईप्सायाम् । १८१६ हिष्कि १८१७ किष्किण् | १८४२ स्पशिण ग्रहण-श्लेषणयो ।
हिंसायाम् । १८४३ दंशिण् दशने । १८१८ निष्किण परिमाणे । १८४४ दंसिण् दर्शने च । १८१९ तर्जिण संतर्जने । १८४५ भर्सिण संतर्जने । १८२० कूटिण् अप्रमादे । | १८४६ यक्षिण पूजायाम् । १८२१ त्रुटिण् छेदने ।
॥ इति आत्मनेभाषाः ॥ १८२२ शठिण श्लाघायाम् । १८२३ कूणिण संकोचने ।
१८४७ अङ्कण् लक्षणे । १८२४ तूणिण पूरणे ।
१८४८ लेकण् दर्शने । १८२५ भ्रूणिण आशायाम् ।
१८४९ सुख १८५० दुःखण् १८२६ चितिण् संवेदने ।
|
|१८४९ सुकण

Page #309

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
३०१
तक्रियायाम् । । १८७४ गणण् सङ्ख्याने । १८५१ अङ्गण पद-लक्षणयोः । १८७५ कुण १८७६ गुण १८५२ अघण् पापकरणे । १८७७ केतण आमन्त्रणे । १८५३ रचण् प्रतियले । १८७८ पतण् गतौ वा । १८५४ सूचण् पशून्ये । १८७९ वातण् गति-सुखसेवनयोः । १८५५ भाजण् पृथकर्मणि । १८८० कयण् वाक्यप्रबन्धे । १८५६ सभाजण् प्रीति-सेवनयोः । १८८१ श्रयण दौर्बल्ये । १८५७ लज १८५८ लजुण १८८२ छेदण द्वैधीकरणे ।
प्रकाशने । १८८३ गदण् गर्जे । १८५९ कूटण दाहे ।
१८८४ अन्धण् दृष्ट्युपसंहारे । १८६० पट १८६१ वटण् ग्रन्ये । १८८५ स्तनण् गर्ने । १८६२ खेटण् भक्षणे । १८८६ ध्वनण् शब्दे । १८६३ खोटण क्षेपे ।
१८८७ स्तेनण् चौर्ये । १८६४ पुटण् संसर्गे।
१८८८ ऊनण् परिहाणे । १८६५ वटुण विभाजने । १८८९ कृपण दौर्बल्ये । १८६६ शठ १८६७ श्वठण् १८९० रूपण रूपक्रियायाम् ।
सम्यग्भाषणे ।। १८९१ रुप १८९२ लाभण प्रेरणे । १८६८ दण्डण् दण्डनिपातने । १८९३ भामण क्रोधे । १८६९ व्रणण् गात्रविचूर्णने । । १८९४ गोमण उपलेपने । १८७० वर्णण वर्णक्रिया-विस्तार- | १८९५ सामण सान्त्वने ।
गुणवचनेषु ।। १८९६ श्रामण् आमन्त्रणे । १८७१ पर्णण हरितभावे । १८९७ स्तोमण् श्लाघायाम् । १८७२ कर्णण भेदे ।
१८९८ व्ययण वित्तसमुत्सर्गे । १८७३ तूणण् संकोचने । १८९९ सूत्रण विमोचने ।

Page #310

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
३०२
१९०० मूत्रण प्रनवणे । १९०१ पार १९०२ तीरण् कर्मसमाप्ती ।
१९०३ कत्र १९०४ गात्रण
शैथिल्ये ।
१९०५ चित्रण चित्रक्रिया
कदाचिद्दृष्ट्योः ।
१९०६ छिद्रण भेदे |
१९०७ मिश्रण संपर्चने । १९०८ वरण् ईप्सायाम् । १९०९ स्वरण आक्षेपे । १९१० शारण दौर्बल्ये । १९११ कुमारण् क्रीडायाम् । १९१२ कलणू संख्यान- गत्योः ।
१९१३ शीलण् उपधारणे । १९१४ वेल १९१५ कालण्
उपदेशे ।
।
१९१६ पल्यूलण् लवन - पवनयोः १९१७ अंश समाघाते । १९१८ पषण् अनुपसर्गः । ( पषी बाघन - स्पर्शनयोः, पषण्ण बन्धने) १९१९ गवेषण मार्गणे । १९२० मृषण् क्षान्तौ । १९२१ रसण् आस्वादन - स्नेहनयोः ।
१९२२ वासण् उपसेवायाम् । १९२३ निवासण् आच्छादने । १९२४ चहणू कल्कने ।
१९२५ महणू पूजायाम् । १९२६ रहण् त्यागे ।
१९२७ रहुण् गतौ । १९२८ स्पृहण् ईप्सायाम् ।
१९२९ रुक्षण् पारुष्ये ।
॥ इति परस्मैभाषाः ॥
१९३० मृगणि अन्वेषणे । १९३१ अर्थणि उपयाचने । १९३२ पदणि गतौ ।
१९३३ संग्रामणि युद्धे । १९३४ शूर
१९३५ वीरणि विक्रान्तौ । १९३६ सत्रणि सन्दानक्रियायाम् । १९३७ स्थूलणि परिवृंहणे |
१९३८ गर्वणि माने । १९३९ गृहणि ग्रहणे । १९४० कुहणि विस्मापने ।
॥ इति आत्मनेभाषाः ॥

Page #311

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
३०३ १९४१ युजण संपर्चने ।
१९६५ आङः सदण गती । १९४२ लीण् द्रवीकरणे । १९६६ मृदण् संदीपने । १९४३ मीण मतौ ।
१९६७ शुन्धिः शुद्धौ । १९४४ प्रीगण तर्पणे ।
१९६८ तनूण श्रद्धाघाते । १९४५ धूगण कम्पने ।
(उपसर्गाद् दैर्ये ।) १९४६ वृगुण आवरणे । १९६९ मानण् पूजायाम् । १९४७ जण वयोहानी । १९७० तपिण दाहे। १९४८ चीक १९४९ शीकण् १९७१ तृपण् पृणने ।
आमर्षणे ।। १९७२ आप्लण लम्भने । १९५० मार्गण अन्वेषणे । १९७३ दृभैण् भये । १९५१ पृचण संपर्चने । १९७४ ईरण क्षेपे । १९५२ रिचण् वियोजने च । १९७५ मृषिण तितिक्षायाम् । १९५३ वचण भाषणे ।
१९७६ शिषण असर्वोपयोगे । १९५४ अर्चिण पूजायाम् ।।
(विपूर्वो अतिशये ) १९५५ वृजैण् वर्जने । १९७७ जुषण परितर्कणे । १९५६ मृजौण् शौचा-ऽलारयोः । । १९७८ धृषण् प्रसहने । १९५७ कठुण शोके । | १९७९ हिसुण हिंसायाम् । १९५८ श्रन्थ १९५९ ग्रन्यण सन्दर्भ। | १९८० गर्हण विनिन्दने । १९६० क्रय १९६१ अर्दिण् । | १९८१ षहण मर्षणे ।
हिंसायाम् । १९६२ श्रयण बन्धने च । १९६३ वदिण् भाषणे ।
(संदेशने इत्यन्ये ) १९६४ छदण् अपवारणे ।

Page #312

Sejal
Shreyasandita
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम् Spal
३०४
• बहुलमेतनिदर्शनम् । वृत युजादिः परस्मैमाषाः ।
॥ इत्याचार्यहमचन्द्रानुस्मृता चुरादयो णितो धातवः ॥
* यदेतद् भवत्यादिधातुपरिगणनं तद्बाहुल्येन निदर्शनत्वेन शेयम् । तेनाऽत्राऽपठिता अपि कृविप्रभृतयो लौकिकाः, स्तम्भूप्रभृतयः सौत्राथुलुम्पादयश्च वाक्यकरणीया धातव उदाहार्याः । वर्धते हि धातुगणः
(कृविप्रभृतयो लौकिका धातवः) | १९९४ वेङ् धौर्ये पूर्वभावे स्वप्ने च । १९८२ कुवि विच्छायीभवने । १९९५ लाङ् वेड्वत् । १९८३ क्षीच् क्षये।
१९९६ मन्तु रोष-वैमनस्ययोः । १९८४ मृगच् अन्वेषणे । १९९७ वल्गु माधुर्य-पूजयोः ।
(स्तम्भूप्रभृतयः सौत्रा धातवः ) १९९८ असु मानसोपतापे । १९८५ स्तम्भू १९८६ स्तम्भू (अत्र असू असूग इत्येके । अन्ये तु १९८७ स्कम्भू १९८८ स्कुम्मू असूङ् दोषाविष्कृतौ रोगे चेत्याहुः ।)
रोधनार्याः ।। १९९९ वेट् २००० लाट् वेड्वत् । १९८९ कगे क्रियासामान्यार्थी- | (लाट् जीवने इत्येके । वेट्लाट्
ऽयमित्येके । अनेकार्थो- | इत्यन्ये ।)
ऽयमित्यन्ये । (सौत्रः) २००१ लिट् अल्पार्ये कुत्सायाच । १९९० जुं गतौ । (सौत्रः) | २००२ लोट् दीप्ती । १९९१ कण्डूग् गात्रविघर्षणे । । (लेट् लोट् धौर्ये पूर्वमावे स्वप्ने १९९२ महीङ् वृद्धौ पूजायाश्च । चेत्येके । लेला दीप्ताविति केचित् ) १९९३ हणीङ् रोष लज्जयोः । | २००३ उरस् ऐश्वर्ये ।

Page #313

You Ha
सपा
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासन २००४ उषस् प्रभातीमावे । | २०२५ इरघ २०२६ इषुध २००५ इरस् ईर्ष्यायाम् ।
शरघारणे । (इरज् इरग् इत्यपि केचित) २०२७ कुषुभ क्षेपे । २००६ तिरस् अन्तौं । (श्रीहैमशब्दानुशासने 'कुषुम्भ' इति, २००७ इयस् २००८ इमस् क्रियारलसमुच्चये च 'कुरुरु क्षेपे इति २००९ पयस् २०१० अस् पाठः ।)
प्रसृतौ । | २०२८ सुख २०२९ दुःख २०११ सम्भूयस् प्रभूतभावे |
तक्रियायाम् । २०१२ दुवस् परिताप-परि- | २०३० अगद निरोगत्वे ।
चरणयोः । । २०३१ गद्गद वाक्स्ख लने । २०१३ दुरज् २०१४ भिषज् । २०३२ तरण २०३३ वरण गतौ ।
चिकित्सायाम् । । २०३४ उरण २०३५ तुरण २०१५ मिष्णुक् उपसेवायाम् ।
त्वरायाम् । (मिष्ण उपसेवायामित्येके) | २०३६ पुरण गतौ ।। २०१६ रेखा श्लाघा-सादनयोः । २०३७ मुरण धारण-पोषण-युद्धेषु । २०१७ लेखा विलास-स्खलनयोः । । २०३८ चुरण मति-चौर्ययोः ।
(अदन्तोऽयमित्यपरे) (हेमशब्दानुशासने-'वुरण' इति) २०१८ एला २०१९ वेला । २०३९ भरण प्रसिद्धार्थः । २०२० केला २०२१ खेला विलासे। | २०४० तपुस २०४१ तम्पस् (इला इत्यन्ये । खल इत्येके ।)
दुःखार्थः । २०२२ गोधा २०२३ मेधा (तन्तस पम्पस इत्यन्यत्र) ।
आशुग्रहणे । । २०४२ अरर आराकर्मणि । २०२४ मगध परिवेष्टने । २०४३ सपर पूजायाम् ।
(नीचदास्ये इत्यन्ये ।) २०४४ समर युद्धे ।

Page #314

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्
३०६
॥ इति कण्ड्वादयः ॥ २०४५ अन्दोल
२०४६ प्रेङ्खोल अन्दोलने । २०४७ वीज‍ वीजने । ( एते त्रयोऽप्यदन्ताः) । २०४८ रिखिर्लिखेः समानार्थः । २०४९ कुल कम्पने । २०५० चुलुम्प विनाशे ।
सौत्रधातुव्याख्या
क्रियावाचित्वे सति पाठाऽ
पठितत्वे सति सूत्रगृहीतत्वं सौत्रत्वम् । अर्थः- ने दियावाया होय, धातुपाठभां જે કરેલ ન હોય અને સૂત્રમાં ગ્રહણ કરેલ હોય તે સૌત્રધાતુ કહેવાય છે.
वाक्यकरणीयधातुयाख्या
क्रियावाचित्वे सति पाठा- पठितत्वे सति सूत्रागृहीतत्वे सति शिष्प्रयोगप्रयोज्यग्रहविषयत्वं वाक्यकरणीयत्वम् । અર્થ:- જે ક્રિયાવાચિ ધ્યેય, ધાતુપાઠમાં અપઠિત હોય અને સૂત્રમાં ગ્રહણ કરેલ ન હોય છતાં શિપ્રયોગથી પ્રયોજ્ય જ્ઞાનનો જે વિષય હોય તે વાક્યકરણીયધાતુ કહેવાય છે. लौकिकघातुव्याख्या
क्रियावाचित्वे सति पाठापठितत्वे सति सूत्रगृहीतत्वे सति केवललोकप्रयुक्तत्वं लौकिकत्वम् ।
અર્થ:— ક્રિયાવાચક છતાં, ધાતુપાઠમાં જે અપઠિત હોય, સૂત્રમાં જે અગૃહીત હોય અને કેવળ લોકમાં પ્રયુક્ત હોય તે લૌકિકધાતુ કહેવાય છે.
॥ इति कलिकालसर्वज्ञश्रीहेमचन्द्राचार्यविरचितधातुपाठः समाप्तः ।

Page #315


Page #316
_