Book Title: Shaddarshan Part 01 Sankhya Yog
Author(s): Nagin J Shah
Publisher: University Granthnirman Board
Catalog link: https://jainqq.org/explore/005833/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DE SaDharzana prathama khaMDa ] s sAMkhyayoga beja : nazIna zAha graMthanirmANa jorDa COMANNUAL * gubharAta tamaso mA jyotirgamaya yunivarsiTI gra thanirmANa eTa msKHvt yybvSH 20 eTi chA Laint glebie Laagiza nine mohit sadAnA nividAyArAyA kAma IritA vyavasAga vidyA12 jA mogala paradA // i|| mtaaH| mAdAdi maNiyAM saMta raNa Vespatzinger Ju aaaaaaa 192422 Wrist Beled Beau REFFE Mash Rap 22 Samuel Lance kA kamakA lA samapatAraNa mAyanti vAtaraha rathamA saMpAga aMtarAvi matadAra di myASE RE annel .... prayat vidyA cA nApadasamApa deza, vijJAna vidyAra rahaphalAvadAdiDAgAra rivAvi mAni tara rAmA sArarU. vigAva) tada parivAdadAtA matAla pahADAmAsa sAmA si pratidAnaM dAdAMnA ti tidamyArAyA kAna devAzivAya nikitrikaraNa vArnamA vyava tanvA da pratidAnena AnA edasA: damAmajaH und hunghii TAya ... MGGGGKH Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lekhaka paricaya zrI nagInadAsa jIvaNalAla zAhane janma sane 1931 mAM sAyalAmAM (surendranagara jile) thayela che. paMDita zrI sukhalAlajInA mArgadarzana nIce taiyAra karela ane gujarAta yunivasirTInI - pIeca. DI. padavI mATe mAnya thayelo temane mahAnibaMdha "Akalanika's Criticism of Dharmakiti's," Philosophy : A study' prakAzita thayo che. uparAMta, temaNe prakhyAta niyAyika jayaMta bhaTTanI nyAyamaMjarI uparanI eka mAtra TIkA "nyAyamaMjarIgrathibhaMga'nuM sAMzodhana-saMpAdana karyuM che. uparAMta, temaNe aMgrejI ane gujarAtImAM bIjA sAta graMtha lakhyA che ane aneka saMpAdane karyA che, temaNe jAmanagaranI DI. ke. vI. kaeNlejamAM thoDAM varSa saMskRtanA adhyApaka tarIke kArya karyuM che. pachI teo lA. da. bhAratIya saMskRti vidyAmaMdira (amadAvAda) nA teo adhyakSa hatA; hAla teo nivRtta che, teo sAMskRti graMthamALA nA saMpAdaka che. Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paThana [ prathama khaMDa] sAMkhyu-yoga 1075 | - lekhaka nagIna jI. zAha bhUtapUrva adhyakSa, lA. da. bhAratIya saMskRti vidyAmaMdira, amadAvAda-9 yunivarsiTI graMtha nirmANa borDa, gujarAta rAjya, amadAvAda Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SIX PHILOSOPHIES OF INDIA (VOL 1) SANKHYA-YOGA by NAGIN J. SHAH prakAzaka : pro. vasubena trivedI adhyakSa, yunivarsiTI graMtha nirmANa borDa, gujarAta rAjya, amadAvAda-6. (c) yunivarsiTI graMtha nirmANa borDa, gujarAta rAjya prathama AvRtti : 1973 bIjI AvRtti (punarmudrita) 1995 nakala : 1100 kiMmata : rU. 72=00 .. "Published by the University Book Production Board, Gujarat State, under the Centrally Sponsored Scheme of Production of Books and Literature in Regional Languages at the University level, of the Govt. of India in the Ministry of Education and Social Welfare (Department of Culture), New Delhi." DijhAIna : zaileSa modI mudraka : ke. bhIkhAlAla bhAvasAra zrI svAminArAyaNa mudraNa maMdira 21, puruSottamanagara, basa sTenDa pAse, navA vADaja, amadAvAda-380013. Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzana prasaMge kiMcit ucca keLavaNInA kSetre adhyayana-adhyApananI bodhabhASA tarIke mAtRbhASA-prAdezika bhASAno svIkAra thatAM yunivarsiTI zikSaNanI vividha vidyAzAkhAonA abhyAsakramone AvarI letAM pAThyapustako tathA saMdarbhagraMtho nirmANa karavAnI jarUra UbhI thaI. bhArata sarakAranA graMtha prakAzananA anudAnathI tathA gujarAta sarakAranA vahIvaTI anudAnanI sahAyathI racAyeluM yunivarsiTI graMthanirmANa borDa A lakSyAnusAra pAThyapustako ane saMdarbhagraMthonuM prakAzana kArya karI rahyuM che. A prakAranA graMtha prakAzananA kAryamAM borDane gujarAta rAjyanI yunivarsiTIonA abhyAsaniSTha prAdhyApako tathA anya 'tajajJono sahakAra sAMpaDato rahyo che. ' graMtha prakAzananI A yojanAnA anusaraNamAM vinayana vidyAzAkhAnA tatvajJAna viSayanA adhyayana-adhyApanamAM upayogI pramANabhUta graMtho prAsa banI rahe e hetuthI A viSayanA tajajJa nagIna jI. zAha dvArA taiyAra karela graMtha padarzana (prathama khaMDa) sAMkhyayoga I.sa. 1973mAM prasiddha karavAmAM Avelo. e graMtha aprApya banatAM tenI A dvitIya AvRtti (punarmudraNa)nuM prakAzana-karatAM huM AnaMda anubhavuM chuM. prathama AvRttinI jema graMthanI A dvitIya AvRttine paNa vidyArthIo, adhyApako uparAMta A viSayamAM abhirUci dharAvatA. sarva jijJAsuono AvakAra ane Adara sAMpaDI rahero evI zraddhA che. A graMtha sulabha banAvavAmAM presa, pUpharIDara ane borDanA karmacArIoe dAkhavelI tatparatA badala teono paNa AbhAra mAnuM chuM. yunivarsiTI graMthanirmANa borDa, gujarAta rAjya, amadAvAda-6. Disembara 1995. vasubena trivedI adhyakSa Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAstAvika (prathama AvRtti) yunivarsiTI graMtha nirmANa borDe 'paddarzana' para graMtha lakhavA mane AmaMtraNa ApyuM. tene lIdhe mane bhAratIya darzananA vizeSa adhyayananI taka maLI. te badala huM yunivarsiTI graMtha nirmANa borDano hArdika AbhAra mAnuM chuM. 'paddarzana' graMthanA khaMDavAra prakAzanano prastAva maMjUra rAkhavA badala tema ja prakAzananuM kArya jhaDapathI pUruM thAya tevI vyavasthA karI ApavA badala graMthanirmANa borDanA adhyakSa zrI IzvarabhAI paTelano huM kharekhara traNI chuM. vaLI, graMthanirmANa borDanA sau kAryakaroe UlaTabhera ApelA sahakArane huM vIsarI zakuM nahi. 'padarzana' paranAM (1) sAMkhya-yoga, (2) nyAya-vaizeSika ane (3) mImAMsAvedAnta e traNa pustakomAMnuM A prathama pustaka che. prastuta pustakanA lekhanamAM pradhAna daSTikoNa sAMkhya-yoganA siddhAntone mULa saMskRta graMthone AdhAre vizada rIte rajU karavAno rahyo che. mArA lakhANane vAMcI yogya sUcano karavA badala bhAratIya darzanonA UMDA abhyAsI ane lA.da. bhAratIya saMskRti vidyAmaMdiranA adhyakSa zrI dalasukhabhAI mAlavaNiyAno tema ja anusnAtaka kakSAe sAMkhyayoganuM adhyApanakArya karatAM DaoN. IndukalAbahena hI. jhaverIno huM RNI chuM. yunivarsiTI graMtha nirmANa borDa taraphathI A pustakanA parAmakanI hesiyatathI kArya karatAM paddarzana'nI A yojanAmAM rasa laIne ane A pustakane samIkSAtmaka daSTie vAMcI sUcano karIne gujarAta yunivarsiTInA tatvajJAnanA prAdhyApaka DaoN. jayendrakumAra yAjJike mane upakRta karyo che, te badala huM temano AbhAra mAnuM chuM. bhAratIya darzanane samajavAnI daSTi ane pradAna karanAra ane mAre mATe zAzvata preraNAsrota samA kuzaladraSTA paMDita zrI sukhalAlajI taraphano mAro kRtajJabhAva zabdabaddha karavo azakya che. A pustakamAM je kaMI sattva che te temaNe pradAna karelI daSTine AbhArI che ane je kaMI kSatio che te mArI aNasamajane kAraNe che. A pustaka sAMkhya-yoganA tema ja anya bhAratIya darzanonA vizeSa abhyAsa mATe vAcakomAM rasa jagADaze to mAro zrama sArthaka thayAno mane AnaMda thaze. lA. da. bhAratIya saMskRti vidyAmaMdira amadAvAda-9 19 eprila 1973 nagIna jI. zAha . upAdhyakSa Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIjI AvRtti veLAe prastuta sAMkhyayoga graMtha keTalAMka varSothI upalabdha na hato. tenI bIjI AvRttinuM prakAzana karI yunivarsiTI graMtha nirmANa borDe vidyArthIo, jijJAsuo ane adhyApakone te upalabdha karI Apyo e kharekhara stutya ane tenA prayojanane anurUpa che. te badala borDanAM adhyakSa zrImatI vasubena trivedIno huM AbhAra mAnuM chuM. prathama AvRtti aprApya thaI e darzAve che ke jemanA mATe A graMtha lakhAyo che temane te upayogI nIvaDyo che. eno lekhakane AnaMda hoya ja. nagIna jI. zAha ra3, vAlakezvara sosAyaTI amadAvAda-380015 15 Disembara, 195 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayanirdeza pravezaka sAMkhyadarzana 5. thI 34 * adhyayana 1 pIThabaMdha 2 pariNAmavAda 3 tattvaparicaya 4 guNatraya 5 prakRti 6 puruSa cha tattvasarga 8 mahattattva (buddhi) 9 ahaMkAratattva 10 paMca tanmAtra ane paMca mahAbhUta 11 indriyo ane karaNI 12 kALa ane dika 13 sUkSmazarIra 14 bhautika sarga 15 bandhana ane mukti 16 pramANanirUpaNa 17 Izvara 18 ahiMsA yA sAdhanazuddhi 126 18 149 152 159 164 13 194 19/ Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19 204 210 212 231 yogadarzana lma adhyayana 1 pIThabaMdha 2 citta 3 cittabhUmio 4 cittavRttio 5 cittavRttinirodhanA upAyo 6 cittanI sthiratA sAdhavAmAM naDatA aMtarAyo cha cittazuddhinA upAyo 8 cittanI sthiratA mATenA keTalAka vizeSa upAyo 9 ATha yogAMgo 10 saMprajJAta yoga 11 asaMprajJAta yoga 12 kalezo : - 13 karmasiddhAMta - - 14 kevalya 15 vibhUtiyoga - 16 Izvara 17 bAhyavastuvAda 18 upasaMhAra 233 233 255 274 279 289 293 302 309 312 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mukhya saMdarbha grantha (1) sAMkhyadarzana sAMyarA (nirNayasAgara, muMbaI, 1940) sahayatattazIpurI ( )) lAMyasUtra (bhAratIya vidyA prakAzana, banArasa, 1966) sahayapravavanamANa ( ,, ,, ,, yulipi (motIlAla banArasIdAsa, 1967) aniddhavRtti (zrIsAMkhyapravacana)(AnaMdAzrama, bIlakhA) - (2) yogadarzana yogasUtra (sAMkhyayogadarzana, kAzI saMskRta sIrIjha naM. 110, caukhambA) yomASya ( ) tavaizAlI ( , yorAvartiA ( ) Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravezaka darzana zabdano artha darzana' daza= jovuM e dhAtumAMthI banelo che. eTale darzanano artha cAkSuSa jJAna evo thAya. bIjI badhI Indriyo karatAM cakSurindriya viSayane vadhu sArI rIte jANe che ane jonArane mArgamAM sthira rAkhe che, paDato aTakAve che. eTale bIjI indriyonI sarakhAmaNImAM cakSunuM sthAna satyanI ane samatvanI najIka vadhAremAM vadhAre che. Ama bIjI badhI IndriyonAM jJAna karatAM negendriyanuM jJAna - darzana - caDiyAtuM che. vaiyAkaraNoe "sAkSa' zabdano artha "sAkSAt draSTA' evo karyo che. e paNa darzanano mahimA sUcave che. sAmAnya jIvanamAM darzana satyanI najIka vadhAremAM vadhAre hovAthI te "darzana' zabda adhyAtmajJAnanA arthamAM vaparAvA lAgyo. tethI atIndriya vastuono sAkSAtkAra evo darzanano artha rUDha thayo. arthAt AtmA, paramAtmA jevI indriyAtIta vastuonuM vizada, asaMdigdha, dRDha jJAna te ja darzana che. darzana jJAnavizuddhinI parAkASThA che. AvA darzananI traNa pUrvabhUmikAo che-zravaNa, manana ane nididhyAsana. zravaNa eTale tattvo vize sAMbhaLavuM te. manana eTale je sAMbhaLyuM hoya tenA upara ciMtana karavuM te. nididhyAsana eTale sAMbhaLI tema ja ciMtana karI je satyanI jhAMkhI thaI hoya tene dhyAnAbhyAsathI vizada ane dRDha karavI che. A krame chevaTe tattvadarzana yA tattvasAkSAtkAra thAya che. Ama zrata, mImAMsA ane yoga traNa darzananA upAyo che. eTale upacArathI temane paNa darzana gaNavAno rivAja che. pracalita sAMkhya vagere darzano A aupacArika arthamAM darzana che. kharekhara mukhya arthamAM to te mImAMsA che, kAraNa ke temanAmAM moTA bhAganuM nirUpaNa mananakoTinuM che. tethI ja adhyAtmalakSI hovA chatAM teo ekabIjAnI samAlocanA karatAM dekhAya che. darzanazAstro mATe prAcIna saMskRta vAdhayamAM "mImAMsA' zabdano prayoga thayelo che. vedanA be vibhAga karmakAMDa (brAhmaNa grantho) ane jJAnakAMDa (upaniSado) upara Azrita darzanone 'pUrvamImAMsA' ane 'uttaramImAMsA' e be zabdothI oLakhavAmAM AvatAM hatAM. vaLI, e paNa rocaka vAta che ke Philosophyane "mImAMsA' zabdono yaugika artha (etymological meaning) samAna che. Philosophy zabdano artha che "jJAnano prema" (philos=loving, and sophia wisdom). evI rIte "mImAMsA' zabdano artha thAya che "manana yA jJAnanI icchA'. eTale sAMkhya vagere darzana mATe "mImAMsA' zabda susaMgata che. Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDradarzana kauTilya darzanazAstra mATe "AnvIkSikI' zabda vAparavAnuM pasaMda karatA lAge che." A AnvIkSikIne sarva vidyAonA hArdane pragaTa karanAra tarIke samajavAnI paraMparA hatI (pradIpaH sarvavidyAnAm) | darzana yA mImAMsA zenI?, | darzana yA mImAMsAno viSaya tattva che. "tattvanA aneka artho thAya che. paraMtu temAM be mukhya che - tattva eTale brahma (mULa kAraNa) ane tattva eTale vastunuM yathArtha svarUpa. jagatanuM mULa kAraNa zuM enA ciMtanamAMthI darzanano prameyabhAga ane vastunuM svarUpa yathArtha kevI rIte jANI zakAya enA ciMtanamAMthI darzanano pramANabhAga phalita thAya che.. darzano keTalAM? sAmAnya rIte cha darzano (SaDradarzana) che evuM ApaNe vAraMvAra sAMbhaLyuM che, paraMtu darzanonI saMkhyA aMge ke temanAM nAmo paratve vidvAno ekamata nathI. 'padarzana' zabda bahu jUno nathI. kauTilyanA arthazAstramAM sAMkhya, yoga ane lokAyata e traNano ja AnvIkSikImAM samAveza che. puSpadanta "zivamahimnastotra'mAM sAMkhya, yoga, pAzupatamata tathA vaiSNavamata; yazIrSapaMcarAtra tathA gurugItAe gautama, kaNAda, kapila, pataMjali, vyAsa tathA jaimini; zaMkarAcArye potAnA sarvasiddhAMtasaMgrahamAM lokAyata, Ahata, bauddha vibhASika, sautrAntika, yogAcAra ane mAdhyamika), vaizeSika, nyAya, bhATTa ane prAbhAkara mImAMsA, sAMkhya, pataMjali, vedavyAsa tema ja vedAnta; navamI zatAbdInA jayaMta bhaTTe mImAMsA, nyAya, vaizeSika, sAMkhya, AhaMta, bauddha ane cArvAka; AThamI zatAbdInA haribhadrasUrie potAnA SaDradarzanasamuccayamAM bauddha, naiyAyika, kapila, jaina, vaizeSika tathA jaimini; teramI zatAbdInA jinadattasUrie vivekavilAsAntargata SaDradarzanavicAra (8mo ullAsa)mAM jaina, mImAMsA, bauddha, sAMkhya, zaiva (nyAya-vaizeSika) tathA nAstika; caudamI zatAbdInA rAjazekharasUrie temanA padarzanasamuccayamAM jaina, sAMkhya, jaimini, yoga (nyAya), vaizeSika tathA saugata; mAdhavAcArya (I.sa. 1300) potAnA sarvadarzanasaMgrahamAM cArvAka, bauddha (cAra. saMpradAyo), digaMbara (Ahata), rAmAnuja, pUrNaprajJa, nakulIzapAzupata, mAhezvara, pratyabhijJA, rasezvara, aulUkya, akSapAda, jaimini, pANini, sAMkhya, pAtaMjala, zAMkara A darzanonA saMbaMdhamAM vicAra karyo che. paristhiti AvI hoI 'padarzana' zabda nirarthaka lAge che. tema chatAM 'paDradarzanathI sAmAnya rIte sAMkhya, yoga, nyAya, vaizeSika, pUrvamImAMsA ane uttaramImAMsA (vedAnta) samajavAnI eka prathA paDI gaI che. kharekhara to nIce jaNAvelAM ogaNIsa darzano mukhya che : 1. cArvAka 2. jaina 3-8. cha bauddha dArzanika saMpradAya (1) theravAda (2) sarvAstivAda (vabhASika) Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravezaka | (3) sautrAntikavAda (4) zunyavAda (5) yogAcAra (vijJAnavAda) (6) bauddha nyAyavAda 9-10. sAMkhya, yoga 11-12. nyAya, vaizeSika 13. pUrvamImAMsA 14-18 vaidAntanA pAMca saMpradAya (1) zaMkarano advaitavAda (2) rAmAnujano viziSTAdvaitavAda (3) nimbArkano dvaitAdvaitavAda - (4) madhvano svaitavAda (5) vallabhano zuddhAdvaitavAda 19. kAzmIrIya zaivadarzana A ogaNIsa dArzanika saMpradAyono saMkSipta paricaya karI laIe. (1) cArvAka bhAratIya darzanomAM cArvAkadarzana "bhUtavAdI" (materialist) tarIke jANItuM che. te AtmAne svataMtra tattva tarIke svIkAra karatuM nathI. tene mate pRthvI vagere bhUtonuM amuka rIte saMmizraNa thavAthI te bhUtomAMthI ja cetanA AvirbhAva pAme che. Izvara, paraloka e korI kalpanAo che. vaLI, cArvAkadarzana eka pratyakSane ja pramANa tarIke svIkAre che. vartamAna jIvana sArI rIte jIvavA upara tema ja sAmAjika vyavasthA tema ja nyAya upara cArvAkadarzanano bhAra che. ApaNI samakSa cArvAkadarzananA siddhAMtonuM pratipAdana karato cArvAka dArzanike lakhelo koI graMtha nathI. ahIM eka mahattvanI vAta noMdhIe ke AThamI zatAbdImAM thayelA paramalakAyatika bhaTTombhaTe svataMtra Atmatattvano svIkAra karelo che. * (2) jaina jaina sane pariNamanazIla gaNe che. pratyeka vastu utpAda-vyaya-dhrauvyayukta che, kAraNa ke te mAtra dravyAtmaka nathI ke mAtra paryAyAtmaka nathI paraMtu dravyaparyAyAtmaka che." tethI dravyane laIne temAM dhrauvya che ane paryAyone laIne temAM utpAda ane vinAza che. AtmA paNa AmAM apavAda nathI. te paNa pariNamanazIla che. jainane mate dravyo che che-jIva, pudgala (matter), dharma, adharma, AkAza ane , kALa, Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDradarzana jIva anaMta che. tenuM lakSaNa cetanA che. tenA mukhya be bheda che-saMsArI ane mukta. saMsArI jIvo anAdikALathI paudgalika karmothI baddha che. tethI saMsArI avasthAmAM jIvane kathaMcit mUrta mAnela che. saMsArI jIvonA ekendriya beIndriya, triindriya, caturindriya ane paMcendriya evA bhedo thAya che. ekendriya jIvana vaLI pRthvIkAya, aSkAya, tejaskAya, vAyukAya ane vanaspatikAya evA bhedo paDe che. jIva zarIraparimANa che. te je zarIra dhAraNa kare tenA jevaDo thaIne te rahe che. pulanuM lakSaNa rUpa, rasa, gaMdha ane sparza che. tenA be prakAra che-paramANurUpa ane skaMdharUpa." paramANuomAM jAtibheda nathI. arthAt pRthvI paramANu jaLaparamANu vageremAM pheravAI zake che. paramANuonA joDAvAthI aMdha bane che. paramANuomAM snigdhatA ane rukSatAnA guNo hoya che. be paramANuonA A guNo vacce amuka mAtrAno bheda hoya to temanuM joDANa thAya che ane skaMdha bane che. paramANuo nitya nathI paNa pariNamanazIla che. be ke vadhAre aNuono banelo skaMdha AkAzanA eka pradezamAM paNa samAI zake che. AkAzanuM kArya jIva vagere dravyone sthAna ApavAnuM che." AkAzanA je bhAgamAM te dravyo rahe che te lokAkAza kahevAya che ane bAkInA khAlI AkAzane alokAkAza kahevAya che. Ama to AkAza eka ane anaMta che. jIva ane pudgalane gati ane sthitimAM sahAyaka thanAra dravyo anukrame dharma ane adharma che." kALane keTalAka dravya mAne che ane keTalAka nathI mAnatA. jeo tene dravya mAne che teo tene pariNAmanuM sahAyaka kAraNa gaNe che. jeo tene dravya nathI mAnatA teo pariNAmane ja kALa gaNe che. jaino anekAMtavAdI che. vastu anaMtadharmAtmaka che. eka ja vastumAM judI judI dRSTie paraspara virodhI lAgatA dharmo paNa rahI zake che ema anekAMtavAda jaNAve che. udAharaNArtha, eka ja vastu dravyadRSTie nitya che ane paryAyadRSTie anitya che. akhaMDa vastune jANavI te pramANa ane bIjI dRSTiono niSedha karyA vinA eka dRSTithI tene jANavI te naya.23 jaino pAMca jJAno svIkAre che-mati, zrata, avadhi, mana:paryAya ane kevaLa . matimAM indriyaja jJAna, smRti, pratyabhijJA ane tarkano samAveza thAya che. zrata e zabdapramANa che. avadhijJAna e deza ane kALanI dRSTie dUra rahelI paulika vastune jANanAruM jJAna che. manaHparyAyajJAna paulika mananA paryAyone (manamAM UThatA AkArone) jANe che. kevaLajJAna e sarvajJanuM jJAna che. jaino Izvarane mAnatA nathI; vedane mAnatA nathI; vrata, tapa ane ahiMsA upara bhAra mUke che. anaMta jJAna, darzana, sukha, vIrya AtmAnA svabhAvabhUta che. karmanAM AvaraNo saMpUrNa dUra thatAM temanuM Ananya pragaTa thAya che. Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - pravezaka (3) tharAda (bauddha) tripiTaka, buddhaghoSakRta vizuddhimagga" tathA "akrasAlinI ane aniruddhakRta abhidhammaFsaMgaho' - theravAdanA A pramukha graMtho che. bauddha dharma ane darzanano AdhAra cAra "Aryasatya che-(1) duHkha (2) duHkhahetu, (3) duHkhanirodha, (4) duHkhanirodhanA upAya. ghaDapaNa tema ja maraNarUpa duHkha saMsAramAM pratyakSa che. buddhe duHkhano hetu zodhyo. hetu'ne buddha pratItyasamutpAda'nA rUpamAM nirUpyo. pratItya'no artha che "ema hotAM" (arthAt kAraNo bhegAM maLatAM) "samutpAda' arthAt "utpanna thavuM te'. prazna e hato ke kaI bAbato hotAM (1) "jarA-maraNarUpa duHkha utpanna thAya che? buddhe uttara Apyo ke (2) "jAti' (janma) hotAM jarA-maraNarUpa duHkha thAya che. janma zuM hotAM thAya che? buddhano uttara hato ke (3) "bhava' arthAt TakI rahevAnI athavA kAyama rahevAnI tRSNA. bhavanuM kAraNa che (4) "upAdAna" arthAt Asakti. ane upAdAnanuM kAraNa che (5) 'tRSNA" arthAt viSayonI kAmanA. tRSNAnuM kAraNa che (6) "vedanA' arthAt sukhaduHkhano anubhava. A vedanAnuM kAraNa che (7) "sparza' arthAt indriya ane viSayono saMyoga. "sparzanuM kAraNa che () khaDAyatana' arthAt 6 indriyonA rUpamAM 6 sparzanA AdhAra, paDAyatananuM kAraNa che (9) "nAmarUpa" arthAt bhautika ane mAnasika "skandha' (kSaNika dhArAo). nAmarUpanuM kAraNa che (10) vijJAna' arthAt cetanA. cetanA vinA nAmarUpa nathI banatA. vijJAnanuM kAraNa che (11) "saMskAra" arthAt vastuonA anubhavathI janmatA saMskAra, saMskAra vinA 'vijJAna" thaI zake nahi. saMskAranuM kAraNa che (12) "avidyA' arthAt anAdi kALathI cAlatuM AveluM ajJAna. Ama 12 ara'vALA A saMsAracakranuM mULa kAraNa avidyA che. eTale e ja duHkhano hetu che. avidyAno nAza thatAM saMsAracakra naSTa thaI jAya che ane duHkhano nAza thaI jAya che. pariNAme duHkhanirodhanI prApti thAya che. duHkhanirodhano upAya "Arya aSTAMga mArga che. "Arya aSTAMga mArgamAM "samyadarzana' "samyapha saMkalpa' vagereno samAveza thAya che. Ama mULatattva duHkha ane nirodha che. kevaLa jarA-mRtyu ja duHkha nathI paraMtu samagra saMsAra duHkharUpa che. "duHkha" gatinuM nAma che. eno artha e ke saMsArano pratyeka padArtha kSaNika che. pratyeka padArtha pratyeka kSaNe nAza pAme che ane enI jagyAe bIjo padArtha AvI jAya che. A arthamAM saMsAra gatizIla che. paraMtu gati yA parivartanano evo artha na samajavo joIe ke koI sthira tattva che ane emAM gati yA parivartana thAya che. pratyeka padArthanuM pratyeka kSaNe nAza pAmavuM ane enI jagyAe bIjA padArthanuM AvI javuM e ja gati che. pratyeka padArtha "kSaNika' che eno e paNa artha thAya che ke koI padArthamAM sthira tattva "AtmA' yA dravya'nA rUpamAM nathI. pratyeka padArtha "anAtmA' che. A anAtmavAda'no artha e che ke sthira dravya jevI koI vastu nathI paraMtu badhI ja vastuo Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padarzana kSaNika che. A kSaNika vastutattvane "dharma' kahevAmAM Ave che. pratyeka dharma kSaNika che ane mUlatattva che. eka bAju 'duHkha" yA saMsAra gatizIla che, to bIjI bAju "nirodha gatihInatAnuM nAma che. arthAt "nirodha' gatithI UlaTI "zAnta' avasthA che. A rIte theravAdI bauddhadharmanA mULa siddhAMta traNa kahI zakAya : (1) sarvanitya--badhuM anitya - kSaNika che. (2) sarvamanAma-sthira dravya sattvazUnya che. (3) nine zAnta-nirvANa zAnta arthAt gati yA "kSaNikatAthI rahita avasthA che. theravAdIone mate pratyakSano vicAra karIe. pratyakSano artha che vartamAna viSayanuM jJAna. paraMtu kSaNikavAdamAM jyAre viSayanuM jJAna utpanna thAya che tyAre viSaya to nAza pAmyo hoya che. jyAre viSaya hoya che tyAre tenuM jJAna nathI hotuM ane jyAre tenuM jJAna thAya che tyAre viSaya nathI hoto. Ama kSaNikavAdamAM pratyakSa azakya banI jAya che. A azakyatAnA nivAraNa mATe theravAdIo kSaNikavAdano aMzataH tyAga kare che. teo sattara cittakSaNone (mind-moments). eka rUpa dharmanuM (matter-moment) Ayu gaNe che. 25 arthAt cittakSaNa karatAM rUpadharma(bAhya bhautika vastu)nI kSaNa vadhu vistRta che. Ane pariNAme potAnuM jJAna thAya tyAM sudhI vastunuM TakavuM saMbhave che. cittakSaNa ane rUpakSaNanAM be bhinna dhoraNo mAnI theravAdIo bAhya viSayanA pratyakSane zakya banAve che. (4) sarvAstivAda yA vaibhASikadarzana (bauddha) dharma (vasta) kSaNika che e gheravAdIono siddhAMta ApaNe joyo. sarvAstivAdIonuM kahevuM che ke dharmamAM "dharmasvabhAva" ane "dharmalakSaNa" be pAsAM che. dharmasvabhAva sarvadA arthAt bhUta, vartamAna ane bhaviSya traNeya kALamAM astitva dharAve che. paraMtu dharmalakSaNa" ja kSaNa che. te ja kSaNika che. tenuM kAraNa e che ke te dharmano kriyAkArI bAhya dazyamAnarUpamAM prAdurbhAva che. "dharmasvabhAva" traNeya kALe astitva dharAvato hovA chatAM te nitya nathI, kAraNa ke nityatAno artha che parivartanano abhAva paraMtu dharmasvabhAva bhaviSyamAM koI dharmanA bAhya astitvanI saMbhAvanAno dyotaka che ane vaLI bhUtakAlIna astitvano paNa ghAtaka che. A rIte dharmasvabhAva' nitya na hovA chatAM sarvadA astitva dharAve che. sarvAstivAdano A siddhAMta ane enuM uparyukta samAdhAna bauddhadharmanA sAmAnya kSaNikasiddhAMtanI sAthe keTaluM saMgata che, e eka prazna che. vaibhASikadarzane nikAsabhAgatAnA nAme sAmAnyano svIkAra karyo che. sabhAgatAnuM bAhya astitva che (vyataH mati). sabhAgatA kevaLa prANI()vyaktiomAM ja rahe che; bIjI koI vyaktiomAM rahetI nathI. sabhAgatAne kAraNe ApaNane bhinna bhinna prANI vyaktiomAM ekAInuM jJAna thAya che. potAnI vyaktiomAM sabhAgatA prati Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravezaka vyakti bhinna che. te eka ane nitya nathI. te sAdazyarUpa che. sabhAgatAnA be prakAra che- sattvasabhAgatA (abhinnA sabhAgatA) ane dharmasabhAgatA (bhinnA sabhAgatA). sattvasabhAgatA sarvasattvavartinI che jyAre dharmasabhAgatA prANIonA nAnA nAnA vargomAM rahenArI che. 27 cittakSaNa ane rU5kSaNanAM be bhinna dhoraNo svIkAryA vinA vaibhASiko pratyakSane ghaTAve che. teo jJAnane viSayanuM grAhaka mAnatA nathI. teo viSayane jJAnano sahabhUhetu mAne che. arthAtu, viSaya ane jJAna (tema ja indriya) eka kALe utpanna thAya che. teo viSaya ane jJAna vacce sArUpya (co-ordination) mAne che. indriya paNa jJAnasahabhU hovA chatAM jJAna indriyanuM nathI thatuM paNa viSayanuM thAya che, kAraNa ke indriya ane jJAna vacce sArUpya nathI paraMtu viSaya ane jJAna vacce sArUpya che." (5) sautrAntikadarzana (bauddha) sautrAntiko dharmonuM saikAlika astitva svIkAratA nathI. temane mate vartamAna kSaNa ja astitva dharAve che. alabatta, pUrvanI ghaTanAnI pachInI ghaTanA paranI asarane teo nakAratA nathI. paraMtu tene teo kSaNonA saMtAna (continuum)mAM udbhavatA kramika parivartana dvArA samajAve che. parivartananI zakyatA kSaNamAM to che ja nahi. te to utpanna thatAM ja nAza pAme che ane tenI jagyA bIjI kSaNa le che. eka saMtAnagata badhI kSaNono svabhAve potapotAnA kAraNabhUta pUrva kSaNathI niyata thAya che. sautrAntiko vaibhASikoe mAnelI sabhAgatAnuM khaMDana kare che. teo sAmAnya jevI koI bAhya vastune mAnatA nathI. teo vaibhASikone sAco ja prazna pUche che ke jo yava, cokhA vageremAM sabhAgatA na hovA chatAM temane vize sAdRzyajJAna thAya che to pachI sattvonI bAbatamAM sabhAgatA mAnyA vinA sAdRzyajJAna kema na thaI zake ? teo kahe che ke vaibhASikoe vagara vicArye sabhAgatAnA aMcaLA heThe vaizeSikonuM sAmAnya svIkAryuM che. sAmAnyanA khaMDanamAMthI sautrAntikono apohasiddhAMta udbhavyo che ane vikasyo che. sautrAntikonA A apohasiddhAMta pramANe gotva jevuM koI sAmAnya nathI; jene gotva kahevAmAM Ave che te to kevaLa agovyAvRtti (exclusion of non-cows) che; A agovyAvRtti badhI govyaktiomAM hovAthI ApaNane badhI gAyomAM ekatvanuM yA sAdRzyanuM jJAna thAya che. sautrAntiko vaibhASikanI sahabhUtanI mAnyatAnuM khaMDana kare che ane jaNAve che ke je be sahabhU hoya temanI vacce kAryakAraNabhAva na hoya, te be kharekhara to eka kAraNamAMthI udbhavelAM be kAryo je hoya." tethI sautrAntiko anusAra pratyakSajJAna jyAre utpanna thAya che tyAre teno viSaya nAza pAmI gayo hoya che. to pachI tene te viSayanuM pratyakSa kema gaNI zakAya ? A praznano uttara ApatI veLA sautrAntiko sArUpyanI mAnyatAno Azaro le che. teo kahe che ke indriyo mAraphata viSaya prathama kSaNe citta upara potAnI chApa (sArUpya) pADe che ane A chApa dvArA ApaNe bIjI kSaNe Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDradarzana ' viSayanuM pratyakSa karIe chIe. Ama sautrAntika anusAra ApaNane viSayanuM sAkSAt pratyakSa thatuM nathI paraMtu jJAnagata viSayanA sArUpya dvArA viSayanuM pratyakSa thAya che. ApaNane sAkSAt pratyakSa viSayanA sArUpyanuM thAya che, viSayanuM pratyakSa to sArUpya dvArA ja thAya che. Avo sautrAntikono mata hovAthI temane bAhyArthAnameyavAdI gaNavAmAM AvyA che. (6) vijJAnavAda (bauddha) ekavAra svIkArAyuM ke bAhya viSayanuM sAkSAt pratyakSa thatuM ja nathI paraMtu teNe citta upara pADelI chApanuM ja pratyakSa thAya che eTale vijJAnavAdano mArga mokaLo thaI gayo. vijJAnavAde jaNAvyuM ke bAhya viSaya ja nathI. ane jJAnagata chApa yA AkAra e bAhya viSayano che evuM kahevAne koI AdhAra nathI, te to vijJAnano potAno AkAra che; bAhyArthavAdI paNa svIkAre che ke svapramAM bAhyartha vinA jJAnamAM AkAra UThe che; to pachI ema kema na mAnavuM ke bAhya artha vinA ja vijJAnamAM bhinna bhinna AkAro anAdi vAsanAne kAraNe UThe che ? vijJAnavAdI jJAnanuM svasaMvedana mAne che. arthAtuM, jyAre jJAna vastune jANe che. tyAre te potAne paNa jANe ja che."Ane AdhAre vijJAnavAdI bAhya vastuonuM khaMDana kare che. tenI yukti nIce pramANe che : jyAre ApaNe pratyakSathI "nIlane dekhIe chIe tyAre "nIla" ane enuM "pratyakSa" e be vastuo alaga alaga pratIta thatI nathI. emanI kadIya alaga alaga pratIti na thatI hovAthI e puravAra thAya che ke te be eka ja vastu che (hopaniyamonITariyo, kAraNa ke je be vastuo bhinna hoya che temanuM kyAreka to juduM jJAna thAya ja. paraMtu ahIM to evuM thatuM nathI, eTale te baMne eka ja vastu hovI joIe, ane "jJAna"ne mAnyA vinA chUTako ja nathI eTale "nIlanuM jJAna" ja yathArtha vastu che ane nahi ke nIla vastu. vijJAnavAdI samakSa e prazna Avyo ke jo bAhya padArthonuM astitva na hoya to ApaNAM pratyakSa anubhavAtmaka jJAnomAM "ghaTa", "paTa' vagere AkAronuM aMtara kema jaNAya che, kAraNa ke smaraNAtmaka jJAnonuM aMtara to anubhavonA AdhAra para hoya che paraMtu anubhavAtmaka jJAnomAM aMtara jaNAvAnuM kAraNa zuM che? mAnI laIe ke jJAna svabhAvathI ja nAnA AkArovALuM thAya che, enA mATe anya koI nimittanI AvazyakatA nathI, to paNa prazna thAya che ke smaraNAtmaka ane anubhavAtmaka jJAno vacce aMtara kema che ? ApaNAM jJAna be prakAranAM che-eka smaraNAtmaka ane bIjAM anubhavAtmaka (pratyakSAtmaka). pratyakSAtmaka jJAno vizada yA skuTa hoya che, jyAre smaraNAtmaka jJAno avizada yA aslaTa hoya che. vaLI, smaraNAtmaka jJAno ApaNI icchAne adhIna hoya che, jyAre anubhavAtmaka jJAna ApaNI icchA upara nirbhara nathIAMkha khUlI eTale enI AgaLa je kaMI haze te pratyakSa thavAnuM ja, tamArI icchA hoya ke na hoya. A be prakAranA jJAnamAM AvuM aMtara kema che? A praznano uttara vijJAna Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravezaka vAdI e Ape che ke ApaNA smaraNAtmaka jJAna A janmamAM thayelA ApaNA pratyakSAtmaka anubhavonI vAsanA upara nirbhara che, jyAre pratyakSAtmaka jJAna ApaNI anAdi vAsanA upara nirbhara che. anAdi vAsanA anAdi che eTale enA kAraNa tarIke kyAreya bAhya vastu nathI ja. 9 vijJAnavAdI bauddho badhI ja kSaNika vastuone sat niha mAnatAM mAtra kSaNika vijJAnane ja sat mAne che. mAtra vijJAna yA cetanane ja sat mAnavAnI A vAta temane zAMkara vedAntIonI samAna bhUmikAe mUke che paraMtu te baMne vacce bheda e che ke, vijJAnavAdIonuM vijJAna kSaNika che, uparAMta teo vijJAnanA nAnA santAno(continuums)mAM mAne che; jyAre zAMkara vedAntIo vijJAnane - brahmane kUTasthaMnitya ane eka ja mAne che. vijJAnavAdIo satnI traNa koTio svIkAre che--paramArtha sat, saMvRta sat ane rikalpita sat. ApaNe kahI zakIe ke, emane mate kSaNika vijJAna ja paramArtha sat, bAhya kSaNika vastuo saMvRti sat ane nitya dravya vagere parikalpita sat che. (7) zUnyavAda (bauddha) zUnyavAdIo anusAra kSaNika 'dharma' sat nathI, arthAt kSaNika bAhya viSayo ke kSaNika vijJAna paNa sat nathI. teo 'dharmanairAtmya' yA 'dharmazUnyatA'nI sthApanA kare che. the2vAda, vaibhArSika, sautrAntika ane vijJAnavAdI anusAra 'pratItyasamutpAda'no artha hato kAraNanA hotAM kAryanuM utpanna thavuM, parantu zUnyavAde pratItyasamutpAdane eka DagaluM AgaLa vadhAryo. 'enA hotAM (kAraNanA hotAM) A (kArya) utpanna thAya che' eno artha e che ke pratyeka vastu bIjI vastu para nirbhara che arthAt eno 'svabhAva', 'svarUpa' yA 'sattva' bIjI vastu upara AdhAra rAkhe che. Ama vastune potAno svabhAva yA sattva nathI. Ama pratyeka vastu bIjI vastu para AdhAra rAkhatI hovAthI 'niHsvabhAva' yA 'svarUpazUnya' che. zUnyavAda anusAra 'pratItyasamutpAda'no artha che vastuonI paraspara sApekSatA (relativity) = niHsvabhAva yA 'zUnyatA'2. A siddhAMta anusAra 'dharmo' niHsvabhAva yA 'zUnya' manAyA che. zUnyavAdI nAgArjunanI 'mAdhyamikakArikA'mAM rajU thayelI tarkapaddhati sUkSma che. temAM gati, indriya, skandha, dhAtu, duHkha, saMsarga, svabhAva, karma, baMdha-mokSa, kAla, AtmA vagere mAnyatAonI pAMDityapUrNa parIkSA karI evI sthApanA karavAmAM AvI che ke e badhI mAnyatAo zUnya che, svabhAvazUnya che, niHsvabhAva che, ThAlI che. kharekhara to nAgArjunano Azaya buddhinI kSudratA, teno dialectical svabhAva pragaTa karavAno che. tenA graMthamAM to svayaM buddhinI parIkSA (Critique of reason) che. buddhi dvArA buddhinI kSudratAnuM bhAna thatAM prajJAno sAkSAtkAra thAya che. A prajJA ja paramatattva che. teno svabhAva parataMtra nathI paNa svataMtra che. te lakSaNazUnya che, alakSaNa che arthAt avarNanIya-anirvacanIya che. te sat paNa nathI, asat paNa nathI, Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 Sadarzana te sat ne asat baMnerUpa nathI tema ja sat ne asat baMnethI bhinnarUpa paNa nathI. te dRSTizUnya che. 33 zUnyavAdIo satnI traNa koTio svIkAre che : pariniSpanna, paratantra ane parikalpita. paramatattva prajJA(zUnya) e pariniSpanna che. jeno svabhAva svataMtra hoya te pariniSpanna kahevAya. kSaNika dharmo paratantra che ane nitya dravya vagere parikalpita che. (8) bauddha nyAyavAda A saMpradAyanA be pramukha graMtho diphnAgano 'pramANasamuccaya' ane dharmakIrtinuM 'pramANavArtika' che. dinAge jJAnanA be bheda karyA--anubhavAtmaka yAM saMvedanAtmaka (nirvikalpaka) ane vicArAtmaka yA smaraNAtmaka (savikalpaka). A baMne prakAro paraspara vyAvRtta che. anubhavAtmaka jJAna ja vastune yathArtha jANe che. paraMtu A anubhavAtmaka jJAna nizcayAtmaka nathI arthAt te dravya, guNa, sAmAnya vagere kalpanAothI (categories of understanding) rahita che. temAM pUrvAparAnusaMdhAna che ja nahi. eTale te zabdazUnya che, vicArazUnya che." vicArAtmaka jJAna yA smaraNAtmaka jJAnamAM pUrvAparAnusaMdhAna, vicAra ane kalpanAo hoya che. te vastune yathArtha jANatuM nathI. te vastu upara kalpanAono Aropa kare che. te nizcayAtmaka che. A jJAnasiddhAMtanuM mULa dinAganA prameyachaividhyanA siddhAMtamAM che. prameyanA be prakAra che - 'svalakSaNa' ane 'sAmAnyalakSaNa', 'svalakSaNa' sarvathA vizeSarUpa tattva che. tenI bAbatamAM dezavyApti ke kALavyApti saMbhavatI nathI. kALanI dRSTie te kSaNika che ane dezanI dRSTie te laMbAI, pahoLAI ane jADAI vinAnA biMdu samAna che. A kSaNika 'svalakSaNa' ja bAhya jagatamAM astitva dharAve che, te ja paramArtha sat che, kAraNa ke te ja arthakriyAkArI che. jhADavAnuM kAma agnisvalakSaNa kare che, nahi ke agnisAmAnyalakSaNa. 'sAmAnyalakSaNa' vikalparUpa che, mAnasa che; tenuM astitva bAhya jagatamAM nathI. dinAAge gotva vagere sAmAnyone bAhya sat mAnanArano atyaMta virodha karyo ane jaNAvyuM ke gautva vagere sAmAnyo atadyAvRttirUpa che. gAyomAM rahenAruM gotva koI bAhya sat vidhirUpa bhAvapadArtha nathI paraMtu aneka gAyonuM gaLo (ataMr) arthAt bheMsa, UMTa, hAthI vagerethI bhinna hovuM te che. A ataThyAvRtti e sAmAnyanuM svarUpa che ane te manaskalpanA che. prameya be prakAranA hovAthI pramANo paNa be prakAranA che--nirvikalpa pratyakSa (anubhavAtmaka) ane anumAna. nirvikalpa pratyakSa 'svalakSaNa'ne ja grahaNa kare che. anumAnano viSaya che 'sAmAnyalakSaNa'. A kAraNe anumAnane bhrAnta pramANa gaNavAmAM AvyuM che. ahIM koIne prazna thAya ke jo e bhrAnta hoya to pramANa zenuM ane pramANa hoya to bhrAnta zenuM ? bhrAnti be prakAranI hoya che - visaMvAdI ane avisaMvAdI. anumAna avisaMvAdI bhrAnti che mATe tene pramANa gaNyuM che. anumAnathI Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravezaka gRhIta sAmAnyalakSaNa paraMparAthI svalakSaNa sAthe saMbaddha hovAthI jJAtAnI pravRtti saphaLa thAya che. Ama anumAna je vastu svalakSaNarUpa che tene yathArtharUpe grahaNa na karatuM hovAthI bhrAnta che parantu te avisaMvAdI hovAthI pramANa che.36 11 (9) sAMkhyadarzana7 sAMkhya mULa be tattvomAM mAne che - prakRti ane puruSa. prakRti jaDa che. te triguNAtmaka che. sattva, rajas ane tamas e traNa guNo dravyarUpa che. te guNo prakRtinA AraMbhaka yA utpAdaka nathI paNa svabhAvarUpa che. A guNo anukrame sukhAtmaka, du:khAtmaka ane mohAtmaka che. vaLI, sattvanA dharmo prakAza ane laghutA che, rajas kriyAzIla che ane tamas avarodhaka ane gurutAyukta che. prakRti prati kSaNa pariNAmI che. te eka che ane nitya che. samagra sRSTi prakRtinA pariNAmarUpa che. prakRtimAMthI ja buddhi (mahat), ahaMkAra, pAMca tanmAtro, agiyAra indriyo ane pAMca bhUtonI sRSTi thAya che. A badhAM tattvo prakRtimAMthI AvirbhAva pAme che, taddana navAM utpanna thatAM nathI arthAt utpatti pahelAM paNa temanuM avyakta astitva temanAM kAraNamAM hoya che ja. Ama sAMkhyo satkAryavAdI che. puruSa cetana che. te apariNAmI che. eTale pariNAmI buddhi yA jJAna tenuM svarUpa nathI. te asaMhata che. te triguNAtIta che. te sukha, du:kha ane mohathI rahita che. te eka nathI paNa aneka che. avidyAne kAraNe prakRti ane puruSano saMyoga che. ane A avidyAjanya saMyogane pariNAme prakRtimAMthI buddhi vagerenI sRSTi thAya che. pachI buddhinuM puruSamAM ane puruSanuM buddhimAM pratibiMba paDe che. Ane kAraNe puruSa pariNAmI na hovA chatAM pariNAmI lAge che, te sukha-duHkha-mohavALo na hovA chatAM tevo lAge che, te jJAnavALo na hovA chatAM jJAnavALo lAge che; TUMkamAM te kartA, bhoktA, jJAnI na hovA chatAM kartA, bhoktA, jJAnI jaNAya che; jyAre prakRti acetana hovA chatAM cetana jevI jaNAya che. jyAre avighA dUra thAya che tyAre tene kAraNe thayelo saMyoga dUra thAya che. pariNAme 'prakRtimAMthI buddhi vagerenI sRSTi aTakI jAya che, eTale puruSa ane buddhinuM ekabIjAmAM pratibaMba paDavAno prazna ja raheto nathI, puruSa svarUpamAM ja sthira thaI jAya che, A ja mukti che. sAMkhyamAM avidyA e prakRti-puruSano aviveka che jyAre vidyA e temano viveka che. A viveka ja mokSano upAya che. sAMkhyo eka janmamAMthI bIjA janmamAM saMskAronA vAhakarUpa sUkSmazarIrane svIkAre che. te sargathI mAMDI pralaya sudhI pravAharUpe eka ja che. tenA pravAhano viccheda sarga daramyAna thato nathI. tenAM ghaTako mahathI mAMDI pAMca tanmAtro sudhInAM tattvo che. "sAMkhyadarzananI prakriyAmAM Izvarane sthAna nathI. Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Sadarzana (10) yogadarzana avidyA yA aviveka tuccha nathI. tene dUra karavA sAdhanA - yoga - jarUrI che. A sAdhanAmArganuM nirUpaNa pAtaMjala yogadarzanamAM che. temAM yoganAM ATha aMgo--yama, niyama, Asana, prANAyAma, pratyAhAra, dhAraNA, dhyAna ane samAdhinuM vizada varNana che. laukika ke alaukika cIjonI ke zaktionI prAptinI AkAMkSA rAkhyA vinA kevala rAga, dveSa vagere kalezothI mukta thavAnA prayojanathI ja A ATheya aMgono satata abhyAsa karavAmAM Ave to vivekajJAnano udaya thAya che. A vivekajJAna ja' tenA virodhI avivekane dUra karavA samartha che. yogadarzana eka adbhuta cittazAstra che. citta vize aneka mahattvanI vicArapreraka carcAo A zAstramAM che. bAkI yoganA dArzanika siddhAMto to sAMkhyanA ja che. sAdhakanA dhyAnanA aneka viSayomAMnA eka viSaya tarIke Izvarano svIkAra yogadarzane karyo che. 12 (11) vaizeSikadarzana vaizeSikadarzana mAtra bAhyArthavAdI nathI paraMtu te AtyaMtika bAhyArthavAdI che. te vastuone jJAnabAhya mAne che eTaluM ja nahi paNa te pratItibhedde vastubheda yA padArthabheda mAne che. Ama jeTalA pratItionA prakAra teTalA ja bAhya jagatamAM padArthonA prakAra te svIkAre che. pratibhAsano arthAt jJAnano atizaya (vadhAro) bAhya viSayanA atizaya vinA saMbhavato ja nathI e vaizeSika siddhAMta che. bAhya padArtho sAta che--dravya, guNa, karma, sAmAnya, vizeSa, samavAya ane abhAva. 39 dravya-jemAM guNa ane karma rahe che tema ja je kAryanuM samavAyI kAraNa bane che te dravya che. pRthvI, jaLa, teja, vAyu, AkAza, kALa, dik, AtmA ane mana--A nava dravyo che." AmAMthI prathama cAra dravyo be prakAranAM che--nitya ane anitya, nitya paramANurUpa che ane anitya kAryarUpa (avayavIrUpa) che.41 paramANuonA saMyogathI ja jagatanI badhI bhautika vastuo banelI che. paramANuonA saMyogathI avayavIrUpa taddana navI ja vastu utpanna thAya che. Ama vaizeSiko utpatti pahelAM kAryane kAraNamAM sat nathI mAnatA. eTale teo asatkAryavAdI kahevAya che. AkAza, kAla, dik ane AtmA A cAra vibhu dravya che. mana abhautika paramANurUpa che.42 dina, varSa, mAsa, vagere samayanA vyavahAranuM je asAdhAraNa kAraNa che te 'kALa' che.43 te nitya ane vyApaka che. pUrva, pazcima vagere dizAonuM je asAdhAraNa kAraNa che te 'dik' che." te paNa nitya ane vyApaka che. AtmA nitya, vibhu che. te jJAnanuM adhikaraNa che. saMsArI avasthAmAM te kartA, bhoktA ane jJAtA che. jJAna, sukha, duHkha, icchA, dveSa, prayatna, dharma, adharma ane saMskAra tenA vizeSa guNo che. paNa A guNo saMsArI avasthAmAM ja tenAmAM hoya che, kAraNa ke indriya ane mananA saMyogavizeSathI ja AtmAmAM te guNo utpanna thatA rahe che. eTale muktimAM te naveya Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravezaka 13 46 vizeSa guNono uccheda thaI jAya che.45 AtmAo aneka che. muktinI avasthAmAM paNa AtmAo svataMtrarUpe ekabIjAthI bhinna ja rahe che. guNa--je dravyAzrita hoya, guNarahita hoya tema ja saMyoga ane vibhAganuM kAraNa banavAmAM bIjAnI apekSA rAkhatuM hoya te guNa che.4 guNo covIsa che-rUpa, rasa, gaMdha, sparza, saMkhyA, parimANa, pRthakatva, saMyoga, vibhAga, paratva, aparatva, gurutva, dravatva, sneha (cIkAza), zabda, jJAna, sukha, du:kha, icchA, dveSa, prayata, dharma, adharma ane saMskAra. dvitva vagere saMkhyAnI utpatti temaja mahatparimANanI utpattinI carcAo rasika che. vaLI, vibhAgaja vibhAganI carcA paNa noMdhapAtra che. karma-je dravyAzrita hoya, guNarahita hoya tema ja saMyoga ane vibhAganuM kAraNa banavAmAM bIjAnI apekSA na rAkhatuM hoya te karma che.48 karmonA pAMca prakAra che--utsepaNa, avakSeNa, AkuMcana, prasAraNa ane gamana. sAmAnya-aneka vyaktiomAM je ekatvabuddhi thAya che tenuM kAraNa te vyaktiomAM raheluM eka sAmAnya che. sAmAnya eka ane nitya che. sAmAnyanA be prakAra chepara sAmAnya ane' apara sAmAnya, sattA para sAmAnya che ane dravyatva vagere apara sAmAnyo che.49 vizeSa-pratyeka paramANune potAno khAsa vizeSa hoya che. AtmAone ane manone potapotAno vizeSa hoya che. A vizeSane AdhAre eka paramANuno bIjA paramANuthI, eka muktAtmAno bIjA muktAtmAthI ane eka manano bIjA manathI bheda thAya che.50 samavAya--hAthathI yA game teTalA zaktizALI vaijJAnika sAdhanathIya je be vastuone koI kadIya judI karI baMneyane judA judA dezamAM mUkI zakavA zaktimAna nathI tevI be vastuo vacceno nitya saMbaMdha te samavAya che.'' A saMbaMdha avayava ane avayavI, guNa ane guNI, kriyA ane kriyAvAna, jAti ane vyakti, tathA vizeSa ane paramANu (nityadravya) vacce hoya che. te eka ane nitya che. abhAva-koI vastunuM na hovuM te te vastuno abhAva che. tenA cAra prakAra che--prAgabhAva, pradhvaMsAbhAva, atyaMtAbhAva ane anyonyAbhAva.52 A sAteya padArtho nyAyadarzananA 'prameya' padArthamAM samAveza pAme che. vaizeSika anusAra svataMtra pramANo be ja che-pratyakSa ane anumAna. upamAna vagere bIjAM pramANono samAveza A bemAM ja thaI jAya che. (12) nyAyadarzana nyAyadarzana e tarkazAstra che. te soLa padArthanI carcA kare che. te soLa padArtho chepramANa, prameya, saMzaya, prayojana, dRSTAMta, siddhAMta, avayava, tarka, nirNaya, vAda, jalpa, vitaMDA, hetvAbhAsa, chala, jAti ane nigrahasthAna.53 Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Sadarzana 1. pramANa--yathArtha upalabdhi (jJAna) pramANa che. upalabdhino artha che smRti sivAyanuM jJAna. smRti pramANa nathI. pramANo cAra che--pratyakSa, anumAna, upamAna ane Agama. jJAnanI yathArthatA (prAmANya-validity) ane ayathArthatAnuM jJAna ApaNane pravRttinI saphaLatA ane asaphaLatA uparathI thAya che.54 jo jJAnanI pachI thanArI ApaNI pravRtti samartha (saphaLa) bane to jJAnanI yathArthatAnuM ApaNe anumAna karIe chIe, anyathA tenI ayathArthatAnuM. Ama jJAnanuM prAmANya tathA aprAmANya baMne parataH nirNIta thAya che. 14 jJAnanuM jJAna kevI rIte thAya che ? jJAna svayaM prakAzamAna nathI paNa tenuM pratyakSa thAya che. 'A ghaDo che' evA cAkSuSa pratyakSamAM jJAna bhAsatuM nathI, paraMtu te cAkSuSa pratyakSa jJAnanuM jJAna tenA pachI utpanna thatA mAnasa pratyakSa dvArA thAya che.55 A mAnasa pratyakSane anuvyavasAya kahevAmAM Ave che. A anuvyavasAyane AphaTara kognizana (after-cognition) gaNI zakAya. Ama jJAna joke utpanna thatAMnI sAthe ja svayaM pragaTa nathI thatuM tema chatAM pachInI kSaNe tenuM pratyakSa thAya che. vyavasAyAtmaka yA sarvikalpaka jJAna ja jJAta thAya che, jyAre nirvikalpaka yA vyavasAyAtmaka jJAna ajJAta ja rahe che. (1) pratyakSa 56 57 5. je jJAna indriya ane arthanA sannikarSathI utpanna thayuM hoya, jenI utpattimAM zabda kAraNarUpa na hoya, je avyabhicArI ane nizcayAtmaka hoya te pratyakSa che. A gautame ApelI vyAkhyA che. A vyAkhyA anusAra to pratyakSajJAna sadA nizcayAtmaka ja hoya che, arthAt nirvikalpaka pratyakSano svIkAra A vyAkhyAmAM nathI. paraMtu pachInA naiyAyikoe pratyakSanA be prakAro svIkAryo che--nirvikalpa ane savikalpa. nirvikalpa ane savikalpa baMne pratyakSono viSaya to eka ja che. nirvikalpa pratyakSamAM dravya, guNa, karma, sAmAnya, samavAya padArtho saMmugdharUpe, avibhaktarUpe jJAta thAya che, jyAre savikalpaka pratyakSamAM te padArtho svasvarUpe vibhaktarUpe jJAta thAya che. eTale prathamane 'avibhakta Alocana' evuM nAma ApyuM che. keTalAka taiyAyiko nirvikalpa-savikalpa pratyakSono bheda bIjI dRSTie nIce pramANe samajAve che : 'A ghaDo che' e prakAranuM jJAna savikalpaka pratyakSa che. savikalpaka pratyakSamAM koI vastu vize kaMIka kahevAmAM Ave che arthAt uddezya sAthe vidheyane joDavAmAM Ave che. 'A ghaDo che' eno artha e che ke A vastu 'ghaTatva' sAmAnyathI yukta che. ahIM 'A vastu' uddezya che ane 'ghaTatva sAmAnya' vidheya che. Ama A jJAna 'vizeSyavizeSaNabhAvayukta' che, jemAM 'A vastu (ghaDo)' vizeSya che ane 'ghaTatva' vizeSaNa che. A savikalpaka jJAna pahelAM nirvikalpaka jJAnanuM hovuM Avazyaka che. savikalpaka jJAna 'vizeSya-vizeSaNajJAnapUrvaka' thAyache eTale enA pahelAM ApaNane vizeSya ane vizeSaNanuM alaga alaga jJAna thayuM hovuM joIe. 'A ghaDo che' A jJAnanI pahelAM 'ghaTa' ane 'ghaTatva'nuM alaga alaga jJAna Avazyaka che Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 pravezaka arthAt evuM jJAna jemAM ghaTa ane ghaTata bane vizeSya-vizeSaNarUpe na hoya. AvA jJAnane nirvikalpaka pratyakSa kahevAmAM Ave che.pa9 (2) anumAna parvata upara ghumADo joIne agninuM jJAna thAya che. A anumAna pramANathI thanAra jJAnanuM jANItuM dRSTAMta che. parvata upara dhumADo jotAM ApaNane yAda Ave che ke dhumADA ane agninuM niyatasAhacarya (vyApti) che, arthAt jyAM jyAM dhumADo hoya che tyAM tyAM agni hoya che. A vyAptinA smaraNa pachI A vyAptithI viziSTa (qualified) dhumADAne ApaNe "agni sAthe vyApti rAkhanAra dhumADo A parvata upara che' evI rIte nihALIe chIe. AvA vyApti-viziSTa dhumADAnA jJAnane parAmarza kahevAmAM Ave che. AvA parAmarzajJAnane kAraNe parvata upara agni che' evI anumiti janme che. A svArthanumAne che paraMtu je anumAna bIjAne mATe karavAmAM Ave che te parArthanumAna kahevAya che. tenA pAMca avayavo che : (1) pratijJA-parvata agnivALo che. (2) hetu-dhumADAnA hovAthI. ' (3) udAharaNa-jyAM jyAM dhumADo hoya che tyAM tyAM agni hoya che, udAharaNArtha rasoDAmAM. (4) upanayaA parvata agnivyApya dhumADAvALo che. (5) nigamana-eTale A parvata agnivALo che." (3) upamAna - eka mANase nIlagAya (gavaya) kadI joI nathI. te jaMgalamAM rahenAra mANasa pAsethI sAMbhaLe che ke gAyanA jevI nIlagAya hoya che. jyAre te jaMgalamAM jaI gAya jevA pazune dekhe che tyAre tene jJAna thAya che ke A pazunuM nAma nIlagAya che, A jJAna upamiti che. upamitinuM svarUpa che "saMjJA-saMkSi-saMbaMdhajJAna', arthAt saMjJA "nIlagAya" zabda enI saMjJI "jaMgalamAM dekheluM pazu", "e baMnenA saMbaMdhanI pratIti thavI e ja upamiti che. A upamitinuM kAraNa che "jaMgalamAM gAya jevA pazunuM dekhavuM ane sAthe sAthe jaMgalamAM rahenAra pelA mANasanA vAkyanuM smaraNa thavuM ke nIlagAya gAya jevI hoya che.' (4) Agama yA zabda pramANa AptavAkyanuM nAma zabda pramANa che. tenA dvArA ApaNane jJAna thAya che. jyAM pratyakSa ane anumAnanI gati nathI, tenuM paNa jJAna zabda pramANa dvArA thAya che. jeNe vastutattvano sAkSAtkAra karyo hoya ane je vItarAga hoya tene Apta kahevAmAM Ave che. Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 Sadarzana AvI vyaktinA zabdathI thanAruM jJAna saMvAdI hoya che. eTale te pramANe che : 2. prameya-jJAnano viSaya prameya kahevAya che. tenA bAra prakAra che. AtmA, zarIra, indriya, artha (padArtha), buddhi, mana, pravRtti, doSa, pretyabhAva (punarjanma), phala, duHkha ane apavarga (mokSa) 3. saMzaya-be bhinna ane virodhI dhAraNAomAMthI kaI sAcI teno nirNaya na thaI zakavo e saMzaya che." 4. prayojana-je uddezyathI manuSya koI kAryamAM pravRtta thAya che te ja prayojana che." 5. dRSTAnta-koI vastu puravAra karavA mATe jenuM udAharaNa devAmAM Ave te dRSTAMta kahevAya. je bAbatamAM pakSa ane vipakSa baMne eka mata hoya tene ja udAharaNanA rUpamAM prastuta karI zakAya. 6. siddhAnta-je padArtha pramANasiddha hoya tene siddhAnta kahevAmAM Ave che. 7. avayava-parArthAnumAnamAM jeTalAM vAkyono prayoga karavo paDe che te badhA "avayavo' kahevAya che. 8. tarkatarka e vicAraNA che je ApaNane hetune AdhAre jJAta uparathI ajJAtanuM jJAna karAve che. te svayaM pramANa nathI paNa pramANano sahAyaka che." 9. nirNaya-pakSa ane pratipakSa upara vicAra karI arthano nizcaya karavo te ja nirNaya che.' 10. vAda-kathA(zAstracarcA)nA traNa prakAra che-vAda, jalpa ane vitaMDA. pramANa ane tarka dvArA potAnA pakSanI sthApanA ane parapakSanuM khaMDana je zAstracarcAmAM hoya tene vAda kahevAmAM Ave che. vAdamAM jItavAnI icchA nathI hotI paraMtu tattvano nirNaya karavAnI ja icchA hoya che. eTale emAM chala, jAti ane nigrahasthAnano prayoga hoto nathI." 11. jalpa-jalpamAM potAnA pakSanI sthApanA ane parapakSanuM khaMDana karatI vakhate chala, jAti ane nigrahasthAnano paNa Azaro levAmAM Ave che. jalpamAM jItavAnI icchA hoya che. 12. vitaMDA-pUrvokta jalpa ja jyAre potAnA pakSanI sthApanA nahi paNa kevaLa parapakSanuM khaMDana ja kare che tyAre te vitaMDA kahevAya che." 13. hetvAbhAsa-sAdhyano hetu na hovA chatAM je tenA hetu jevo jaNAya che te hevAbhAsa che. 14. chala-vaktAne abhipreta arthathI zabdano bIjo ja artha karavo ane tenA vacanane toDavuM e chala che." 15. jAti-udAharaNanA sArtha sAthenA sAdharma ke vaidharma dvArA doSa batAvavo te jAti che. Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravezaka 17 16. niMgrahasthAna-koI vAkyasaMdarbhamAM vAdI ane prativAdInuM ajJAna yA viparItajJAna prakaTa thAya to te parAjita gaNAya che, nigRhIta gaNAya che. AvA parAjayanAM sthAnone nigrahasthAno kahevAmAM Ave che." (13) mImAMsAdarzana mImAMsAdarzananI mukhya be zAkhA che-kumAlinI ane prabhAkaranI. prabhAkara ATha padArtho mAne che-dravya, guNa, karma, sAmAnya, parataMtratA, zakti, sAdRzya ane saMkhyA. dravya, guNa ane karmanuM svarUpavarNana, vaizeSike ApelA temanAM svarUpavarNana jevuM che. prabhAkare anusAra sAmAnyanI sattA vyaktiothI taddana judI nathI. parataMtratA vaizeSikonA samavAya jevo padArtha che paNa te nitya nathI. dareka vastumAM potapotAnI zakti hoya che, A zaktine laI te potAnuM kArya karI zake che. agnimAM dAhakatA zakti che eTale te bALe che. kumArila padArthanA mukhya be prakAra mAne che-bhAva ane abhAva. bhAve padArtho dravya, guNa, karma ane sAmAnya che. kumArila pRthvI vagere nava dravyo uparAMta aMdhakAra ane zabda e be dravyo paNa mAne che. mImAMsAdarzana anusAra jJAnanA prAmANyanuM jJAna svataH thAya che. jyAre tenA aprAmANyanuM jJAna parataH thAya che. arthAtuM, jyAM sudhI jJAna anya pramANathI bAdhita na thAya tyAM sudhI tene ApaNe sAcuM ja mAnIe chIe paraMtu jyAre te bAdhita thAya che tyAre ja tene ayathArtha gaNIe chIe. kumArika anusAra jJAna svayaMprakAza nathI. eTaluM ja nahi paNa te pratyakSagrAhya paNa nathI. te kevaLa anumeya che. udAharaNa tarIke ghaTanuM pratyakSajJAna laIe. ApaNane kevaLa ghaTanuM ja pratyakSa thAya che, ghaTajJAnanuM nahi. ghaTajJAnane to ApaNe anumAnathI ja jANIe chIe. enI prakriyA nIce pramANe che : jyAre ApaNane ghaTanuM cAkSuSa pratyakSajJAna thAya che tyAre pratyakSajJAnane kAraNe bAhyavasturUpa ghaTamAM 'jJAtatA" athavA "prakaTatA" (prAkaTya) nAmano dharma 'jaNAyelA hovuM te, prakTa hovuM te) utpanna thAya che. pahelAM je ghaTa "ajJAta' hato te have 'jJAta' banI jAya che. kumArilanI A prakriyA pramANe "jJAna" paNa ghaTanuM vizeSaNa banIne bhAse che. ghaTanI aMdara utpanna thayelA A "jJAtatA' nAmanA dharma uparathI amane ghaTajJAna thayuM che e vAtanuM anumAna karavAmAM Ave che. prabhAkara kumArikano mata svIkAratA nathI. te mAne che ke jJAnamAM ghaTarUpa viSaya sAkSAt bhAse che ane sAthe ja e paNa svIkAre che ke jJAna svayaMprakAza che. Ama prabhAkarane mate pratyakSajJAnamAM traNa vastuo bhAse che-(1) jJAna, (2) jJAnano viSaya arthAt bAhya vastu ane (3) jJAtA. eTale A siddhAMtane 'tripuTI pratyakSa siddhAMta' tarIke oLakhavAmAM Ave che.* - prabhAkara mImAMsA anusAra pAMca pramANa che-pratyakSa, anumAna, upamAna, zabda ane arthapatti. prathama cAra pramANonI vyAkhyA nyAya ane mImAMsAmAM lagabhaga ekasarakhI che. upamAnanI bAbatamAM thoDI bhinnatA che. mImAMsA anusAra upamAnanuM Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 padarzana svarUpe nIce pramANe che. koI vyaktie hanumAnane joyA che. te jaMgalamAM jAya che. tyAM te vAMdarAne prathama vAra jue che. tene jJAna thAya che ke vAMdaro hanumAna jevo che. A jJAna pratyakSa che. paNa pachI jo e vyaktine evuM jJAna thAya ke meM joyelA hanumAna A vAMdarA jevA che to te jJAna pratyakSa nathI paNa upamAna dvArA thayeluM jJAna che kAraNa ke hanumAna te vakhate tenI samakSa upasthita nathI. arthapatti pramANa zuM che e nIcenA udAharaNathI spaSTa thaI jaze : - mAnI lo ke ApaNe joIe chIe ke sAMbhaLIe chIe ke rAma divase khAto nathI tema chatAM te jADo thaI gayo che. divase na khAvuM ane jADA thavuM vacce virodha jaNAya che. A be virodhI vAtono khulAso tyAre ja thaI zake jo ApaNe kalpanA karIe ke rAma rAte' khUba khAya che. Ama rAte khAya che e jJAna arthapatti pramANa dvArA thayuM kahevAya. kumArila A pAMca uparAMta eka chaThTha anupalabdhi (abhAva) nAmanuM pramANa mAne che. koI gharamAM pravezI cAre tarapha joI huM kahuM ke A gharamAM reDiyo nathI to A reDiyonA abhAvanuM mane je jJAna thayuM che tene pratyakSa nahi kahevAya. pratyakSa jJAnamAM indriyano viSayanI sAthe saMyoga jarUrI che. ahIM viSaya abhAvarUpa che eTale eno Indriya sAthe saMyoga azakya che. Ama abhAvanuM jJAna abhAva pramANa dvArA thAya che. (14) zAMkara advaita vedAnta brahma satya che, jagata mithyA che evo zAMkara advaitano siddhAMta che. badhAM kAryo mAyika che, avidyAjanya che. kAryo mAyika hoya eTale emanuM upAdAnakAraNa mAyA yA avidyA ja hoya. je parama sat che te to brahma che. te parama sat brahmanA adhiSThAna upara -kaho ke phalaka upara - avidyA mAyika jagatarUpe pragaTa thAya che. A mAyika jagatane brahmanA vivartarUpa - pariNAmarUpa nahi - mAnavAmAM Ave che. sAmAnya bhramajJAnanuM dRSTAMta laI zAMkara siddhAMtane samajIe. ApaNane doraDImAM sApanuM brAnta jJAna thAya che. ahIM bhrAnta sApanuM upAdAnakAraNa doraDI nathI, tenuM upAdAnakAraNa to ApaNI avidyA che - ApaNuM ajJAna che. doraDI upAdAnakAraNa na hovA chatAM te jo tyAM na hota to bhrAnta sApane ApaNuM ajJAna tyAM upajAvI zakyuM na hota. ApaNA ajJAnane bhrAnta sApa upajAvavA mATe yogya phalaka - adhiSThAna - nI jarUra che. eTale prastuta dRSTAMtamAM doraDI e bhrAnta sarpanuM adhiSThAnakAraNa che. AvI rIte ja prapaMcarUpa mithyA jagatane vaizvika ajJAna yA mAyA brahmarUpa adhiSThAna upara upajAve che. ajJAna dUra thatAM doraDI34 34199514 G42 Bllore 21441 BUL24 (projection, superimposition) sedi ApaNe aTakI jaIe chIe ane pariNAme doraDI tenA kharA rUpamAM dekhAya che. tevI ja rIte vaizvika ajJAna dUra thatAM brAnta jagatano Aropa brahmarUpa adhiSThAne upara karatAM ApaNe aTakI jaIe chIe ane pariNAme ApaNane brahmano sAkSAtkAra thAya che. zAMkara vedAMtano kArya-kAraNano siddhAnta vivartavAda kahevAya che. kAraNa vastutaH potAnA svarUpamAM ja rahe che, tenAmAM koI pheraphAra thato nathI, paraMtu tenA badalAI Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravezaka javAno ApaNane kevaLa bhrama thAya che. doraDI pote sApamAM pheravAI jatI nathI, paraMtu doraDImAM ApaNane sApano bhrama ja thAya che. A rIte brahma je kAraNa che te jagatanA rUpamAM pheravAI jatuM nathI, paraMtu ajJAnane kAraNe ApaNane jagatanI pratIti thAya che. jevI rIte doraDAmAM pratIta thanAro sApa mithyA che tevI rIte brahmamAM pratIta thatuM jagata paNa mithyA che. A siddhAMta mAyAvAda' kahevAya che. zaMkarAcArya paNa vijJAnavAdI ane zUnyavAdInI mAphaka sanI traNa koTi svIkAre che : pAramArthika, vyAvahArika ane prAtibhAsika. temane mate trikAla-abAdhita phUTasthanitya brahma cetana ja paramArtha sat che kAraNa ke te trikAlasthAyI che; ghaTa, paTa, Adi vyAvahArika sat che kAraNa ke te vyavahArakAlamAtrasthAyI che paraMtu tattvajJAnathI temano nAza thAya che; rajusarpa Adi pratibhAsika sat che kAraNa ke te pratibhAsakAla mAtra sthAyI che paraMtu adhiSThAnanuM (rajunuM) jJAna thatAM ja tenuM astitva dUra thAya che. zaMkarAcArya vyAvahArika salUpa jagatanA pariNAmI upAdAnakAraNa tarIke avidyA nAmanA tattvane svIkAre che e to ApaNe joI gayA. te avighAne teo satuM-asavilakSaNa kahIne varNave che. te sat nathI kAraNa ke te bAdhita thAya che; te asatuM nathI kAraNa ke, te satUpa jagatanuM upAdAnabhUta kAraNa che. zaMkarAcArya jJAna upara bhAra Ape che. temano mArga jJAnamArga che. (15) viziSTAdvaita vedAnta (rAmAnuja) rAmAnuja anusAra cetana jIva ane jaDa jagata baMne brahmamAMthI ja utpanna thAya che. brahma emanuM nimitta tema ja upAdAne kAraNa paNa che. alabatta, brahmanA vinA emanuM astitva saMbhavatuM na hoI ekamAtra advaita tattva to brahma ja kahevAya. paraMtu jIva ane jaDa jagata brahmamAMthI utpanna thayA hovA chatAM teo asatuM nathI. te baMne IzvaranA zarIra jevA che. jemAM jIvAtmAnuM sthULa zarIra asatuM nathI tema te baMne paNa asat nathI. jIva tathA jaDa jagat brahmamAMthI utpanna thayA hovA chatAM te baMne brahmathI bhinna che, arthAt jevI rIte zarIra AtmA nathI banI zakatuM tema te baMne brahma nathI banI zakatA. Ama brahma yA IzvaranuM advaitasvarUpa jIva ane jaDa jagatanA dvaitarUpathI viziSTa che. eTale A siddhAMtane viziSTAdvaita kahevAmAM Ave che. 5 zAMkara advaita vedAntamAM jJAna upara bhAra ApavAmAM Avyo che jyAre rAmAnujanA viziSTAdvaita vedAntamAM bhakti upara bhAra mUkavAmAM Avyo che. (16) dvaitAdvaita vedAnta (nimbArka) - nimbArka traNa tattvo mAne che - (1) cit (jIva), (2) acit arthAt jaDa jagata ane (3) Izvara. A traNa kramazaH bhoktA, bhogya ane niyantA che. jIva "jJAnasvarUpa" " che. jIvanA jJAnasvarUpa hovAno artha e che ke jIva "jJAna" paNa che ane "jJAnavALo" paNa che, jema sUrya prakAza paNa che ane prakAzavALo paNa che. A traNa tattvo (cetana, Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 SaDradarzana jaDa, Izvara) vacce zo saMbaMdha che? nimbArkano uttara che ke temanI vacce sarvathA tAdAtma (abheda) saMbaMdha nathI, kAraNa ke evo saMbadha mAnavAthI emanA svabhAva ane guNonA bhedano khulAso karavo azakya banI jAya. vaLI, temanI vacce sarvathA bhedano svabhAva mAnIe to Izvara(brahma)ne jIva ane jaDa jagatathI bhinna mAnavA paDe ane pariNAme Izvara(brahma)nuM Ananya jokhamAya. eTale temanI vacce amuka dRSTie bheda ane amuka dRSTie abheda ema bhedabhedano saMbaMdha che. bhedano artha e che ke jIva ane jaDanI pRthaka sattA to che, paraMtu te Izvarane AdhIna che, arthAt "paratatra sattAbhAvI che. abhedano artha e che ke te baMnenI IzvarathI svataMtra sattA nathI arthAt "svataMtra sattADabhAva che. Ama "bheda' ane 'abheda' arthAt dvita" ane "advaita' baMne sAcA che. " (17) dvaita vedAnta (madhva) madhva spaSTa rIte dvaitavAdI che ane te advaitanuM khaMDana kare che. e brahma, jIva ane jaDa traNeyane nitya svataMtra padArtho mAne che arthAt jIva ane jaDa brahmamAMthI utpanna nathI thayA. madhyamatane daitavAda kevaLa eTalA mATe kahevAmAM Ave che ke te advaitane nathI mAnato. madhya Izvara, jIva ane jaDano paraspara bheda mAne che. te Izvarane kartA saMhartA tarIke varNave che. paraMtu te prANikarmasApekSa kartA che. " prArTIonAM karma anusAra te sRSTinirmANa kare che. madhvane mate jIvo aNu ane anaMta che: jIvo svataMtra ane nitya hoI teo nathI parabrahmano (arthAt Izvarano) pariNAma ke nathI tenuM kArya ke nathI teno aMza.09 (18) zuddhAdvaita vedAnta (vallabha) vallabha anusAra jIva, jaDa ane brahma A traNamAMthI pahelA be (jIva ane jaDa) brahmathI bhinna nathI paraMtu brahmarUpa ja che. jIva ane jaDanI brahmanI sAthe ekatA svataH che, zuddha che, emAM "mAyA'no saMparka nathI. zaMkaranA advaitavAda pramANe jIva ane jaDa jagata "mAyA'nI upAdhithI pragaTa thAya che, jyAre zuddhAdvaitamAM jIva ane jagata brahmano lIlAvilAsa che." ' (19) kAzmIra zaiva darzana kAzmIrIya zaivadarzana pratyabhizAdarzananA nAmathI prasiddha che. A darzana anusAra parama tattva ziva che. bIjAM tattvo temAMthI abhivyakta thAya che. abhivyakta tattvomAM sAMkhyanAM pacIsa tattvono e ja kramamAM svIkAra karavAmAM Avyo che paraMtu bheda eTalo che ke sAMkhyadarzana puruSa ane prakRtine nitya ane svataMtra gaNe che jyAre A darzana temane anitya ane parataMtra gaNe che. badhAM tattvo paramazivane adhIna che. ekamAtra paramaziva svataMtra che. te cit che. emAMthI ja badhAM tattvo AvirbhAva pAme che ane Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravezaka 21 pAchA emAM ja-lIna thAya che. 'sRSTi' to emanuM 'unmIlana' mAtra che." A darzanamAM prakRtine 'mAyA' ane zuddha sattvaviziSTa puruSane 'zuddhavidyA' ke 'sadvidyA' kahevAmAM Ave che. A uparAMta Izvaratattva, sadAzivatattva ane zaktitattvano svIkAra karavAmAM Avyo che. IzvaratattvathI sadAzivatattva para che. sadAzivatattvathI zaktitattva para che, zaktitattvathI paramazivatattva para che paNa paramazivatattvathI 52 koI tattva nathI. 'paramaziva' sarvakartA, sarvajJa, pUrNa, nitya, vyApaka, asaMkucita, zaktisaMpanna hovA chatAM potAnI icchAthI saMkucita thaI kalA, vidyA, rAga, kAla ane niyati ema mAyAnA A pAMca kaMcukarUpe pote ja abhivyakta thAya che. kramazaH A pAMca kaMcukone AvaraNarUpe svIkArI 'puruSa' saMsArI bane che. A pAMca kaMcukothI AvRta caitanya 'puruSatattva' che. paramazivanA svarUpane AvRta karavAne kAraNe kalA vagerene kaMcuka kahevAmAM Ave che. ziva zakti vinA hotA nathI ane zakti ziva vinA hotI nathI. A dRSTie . baMneno abheda che, sAmarasya che. A zivazaktinA AMtara nimeSane sadAziva kahevAmAM Ave che ane tenA bAhya unmeSane Izvara kahevAmAM Ave che.92 darzanono Astika-nAstika vibhAga pracalita paraMparA anusAra cArvAka, jaina ane bauddha nAstika che jyAre sAMkhya, yoga, nyAya, vaizeSika, pUrvamImAMsA Ane vedAnta Astika che. sAmAnya rIte Astika Izvarane mAnanArane gaNavAmAM Ave che. paraMtu ahIM 'Astika', 'nAstika'zabdone A arthamAM laI zakAya ema nathI, kAraNa ke Astika gaNAtAM darzanomAMthI pUrvamImAMsA ane sAMkhya nirIzvaravAdI che. vaLI, zAMkara vedAntano brahmavAda paNa IzvaranA siddhAntano poSaka to nathI ja. bAkInAM traNa darzano yoga, nyAya ane vaizeSika Izvarane mAne to che paNa emanI dArzanika prakriyAmAM Izvarane mATe koI sthAna nathI. te darzanomAM Izvarane sthAna kevaLa ApavA khAtara ApyuM che. A uparathI spaSTa thAya che ke Izvarane mAnavA ane na mAnavAnI dRSTithI darzanono A Astika-nAstika vibhAga banato nathI. eTale vaidika saMpradAyanA lokoe 'Astika'no artha vedane svIkAranAra ane 'nAstika'no artha vedane nahi svIkAranAra evo karavA mAMDyo. paraMtu sAMkhya, yoga, nyAya ane vaizeSike moDe moDethI vedano svIkAra karyo che--paraMtu te to vaidikavartuLamAM kevaLa mAnyatA meLavavAnA AzayathI hoya tema jaNAya che, kAraNa ke temano veda sAthe koI AMtarika saMbaMdha nathI. eTale Astikano artha veda mAnanAra ane nAstikano artha veda na mAnanAra karI sAMkhya, yoga, nyAya, vaizeSika, mImAMsA ane vedAntane AstikanA vargamAM mUkavA ane jaina, bauddha tema ja cArvAkane nAstikanA vargamAM mUkavAmAM Ave che te barAbara nathI. e ja rIte vaidika ane avaidika darzano evo vibhAga paNa yogya nathI. Avo vibhAga bhrAnti upajAve che ane mukta mane tamanAM mULanI khojamAM vighna UbhuM kare che. Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Sadarzana - pANininA vyAkaraNa anusAra "Astika' zabdano artha che paralokamAM mAnanAra ane "nAstika' zabdano artha che paralokamAM na mAnanAra. A draSTie cArvAka sivAya badhAM ja darzano Astika Thare che. jaina ane bauddho paNa potAne "Astika tarIke ja oLakhAve che. ahIM eka vAta noMdhIe ke cArvAkanuM kharekhara zuM maMtavya hatuM te ApaNe spaSTapaNe jANatA nathI. vaLI, badhA ja cArvAko AtmAne svataMtra tattva mAnatA na hatA ema mAnavuM paNa ThIka nathI. AThamI zatAbdImAM thaI gayelA paramalokAyata ulkaTa svataMtra AtmatattvamAM mAnatA hatA evuM jayaMtanI nyAyamaMjarInI upara nyAyamaMjarI graMthibhaMga nAmanI TIkA lakhanAra Azare 12mI zatAbdInA cakradhare temanI te TIkAmAM kahyuM che. Ama koI darzanane Astika, nAstika, vaidika ke avaidika evuM lebala lagADavuM iSTa lAgatuM nathI. alabatta, svataMtra rIte vicAryA pachI koI darzana vaidika ke avaidika lAge to tenuM e rIte varNana karavAmAM koI doSa nathI. ApaNo vAMdho jaDa ane custa vibhAgIkaraNa sAme che. bhAratIya darzanono mULa srota - sarveda? pahalAM vidvAnonuM valaNa badhIya bhAratIya vidyAonuM ane samagra bhAratIya saMskRtinuM mULa vedamAM ja - Arya paraMparAmAM ja jovAnuM rahetuM. paraMtu moheMjo-daDo ane haDappAnI nagarasaMskRtinI zodha pachI e valaNa badalAyuM che. pariNAme have vidvAno vicAratA thayA che ke bhAratamAM bahArathI AvanAra Aryoe ahIM AvyA pachI vedaracanA karI che eTale temAM taLa bhAratIya (Aryatara) prajAnI saMskRtinA aMzo dAkhala thayA hovA joIe. vedo zuddha Arya nathI paraMtu Arya ane Aryetara baMne paraMparAnuM vastuochuM saMmizraNa che.* | RgvadamAM dArzanika vicArabIjo che. RgvadanA nAsadIyasUktamAM dArzanika pratibhA dRSTigocara thAya che. aneka devo eka ja zaktinAM svarUpo che evo vicAra paNa RgvadamAM che. e eka prakArano ekezvaravAda che. puruSasUktamAM "A badhuM puruSa ja che'' ema kahyuM che. AnAthI brahmavAdane bahu cheTuM nathI. be paMkhInA rUpakathI jIvAtmAparamAtmAno nirdeza paNa RgvadamAM maLe che. paraMtu A dArzanika vicArabIjo bhAratanI bahArathI AvelA AryonI paraMparAnAM che ke bhAratanI taLa prajAnI paraMparAnAM che e eka vicAraNIya prazna che. vadhAre saMbhava evo che ke te taLa prajAnI paraMparAnAM hoya. dArzanika pratibhAvALA mULa bhAratIyoe ke evA bhAratIyothI prabhAvita thayelA AgaMtuka Aryoe A sUkto racelAM hovAno saMbhava che. vaLI jene dArzanika sUkto tarIke oLakhavAmAM Ave che te sUkto pachInA samayanI racanAo che. Ama, vedamAM be aMzo che. eka aMza evo che jemAM ApaNane AgaMtuka AryonA aihika, prakRtipUjaka, bahirmukha, bhogaparAyaNa valaNanuM pratibiMba maLe che. A aMzanuM pramANa ghaNuM vadhAre che. bIjo aMza evo che jemAM ApaNane taLa bhAratIyonA AtmapUjaka, AdhyAtmika, aMtarmukha valaNanuM pratibiMba maLe che. A aMzanuM pramANa ghaNuM Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravezaka ochuM che. brAhmaNagraMthono (kriyAkAMDano) saMbaMdha prathama aMza sAthe che jyAre upaniSadono (jJAnakAMDano) saMbaMdha dvitIya aMza sAthe che. ahIM e vAta dhyAnamAM rAkhIe ke upaniSado AgaMtuka paraMparAnA nahi paNa taLa bhAratIyonI paraMparAnA che evuM keTalAka vidvAnonuM maMtavya che. sAMkhya ", yoga, jaina ane bauddha taLa bhAratIyonI paraMparAnI zAkhAo lAge che. vaizeSika ane nyAyanAM mULa paNa taLa bhAratIya paraMparAmAM hoya to navAI nahi. keTalAka yajJakSetramAM vaizeSikadarzanano udbhava mAne che te ThIka lAgatuM nathI. pUrvamImAMsAno saMbaMdha brAhmaNagraMtho ane karmakAMDa sAthe che. eTale teno saMbaMdha AgaMtuka AryonI paraMparA sAthe jaNAya che. paraMtu pUrvamImAMsA e vedamAM prayojAyeluM alSeLLA21L231 (Mimamsa is a science of sentential meaning applied to the Vedas), taLa bhAratIya prajAnI paraMparAmAM zuddha vAkyartha zAstra udbhavyuM hatuM, te vedArtha samajavAmAM prayojAyuM, pariNAme teno vikAsa thayo, udbhava nahi' : AvI koI zaMkA kare to teno pakSa vicAraNIya to che ja, bhale sAco na hoya. vedAntano saMbaMdha upaniSado sAthe che. eTale enAM mULa taLa bhAratIya paraMparAmAM che e kahevAnI jarUra nathI. upara je kaMI kahevAmAM AvyuM che te kevaLa eka dRSTi che. te saMpUrNa satya che ema mAnavA ke manAvavAno Agraha nathI ja. paraMtu muktapaNe e bAbato ApaNe vicAravI joIe. darzanonA udbhava vize eka viziSTa mata keTalAka vidvAno darzanonA udbhava mATe nIceno mata rajU kare che kAma-tRSNA e ja baMdhana che, e sivAya bIjuM koI baMdhana nathI; kAmanuM anusaraNa avaLe mArge caDhAvI kalpanAtIta duHkho ane yAtanAomAM phasAve che-A vicAra A dezano khUba ja prAcIna ane pAyAno vicAra che. zivanuM kAmadahana ane buddhano mAravijaya e ghaNI ja sUcaka vastu che. kAmanI vicitratA to e che ke te upabhogathI kadI zakato nathI. to tene dUra karavA zuM karavuM joIe te pAyAnI samasyA che. darzanakAroe bhinna bhinna prakRtinA mANaso mATe bhinna bhinna ciMtanamArgo sUcavyA che. keTalAka darzanakArone lAgyuM ke manuSya jo badhe ekatA joto thAya to tenA zoka ane moha dUra thaI jAya eTale temaNe upadeza Apyo ke AtmA ja eka ane advitIya che; ane ema hoIne nathI to evuM kaMI jenAthI bhaya pAmavAno rahe. Ama vedAntanI dArzanika paraMparA udbhavI ane dUDha thaI. keTalAka darzanakArone lAgyuM ke Izvarabhakti e je kAmamAMthI mukta thavAno saraLa upAya che. temaNe upadeza Apyo ke potAne mATe kaMI na rAkho, badhuM ja Izvarane arpaNa karI do. Ama bhaktipradhAna dArzanika paraMparA astitvamAM AvI. 8 bhagavAna buddha kAmanA mULanI zodha calAvI. emane tenuM mULa AtmadRSTimAM jaNAyuM. e to ApaNA rojiMdA anubhavanI vAta che ke jenA pratye ApaNane rAga hoya che tenI ApaNane icchA, kAmanA thAya che. ane jema rAga vadhAre tema kAma vadhAre. have, jagatamAM sauthI vadhAre kaI cIja tarapha ApaNane rAga thAya che? AtmA pratye-potAnI Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 padarzana jAta pratye. eTale buddhe upadeza Apyo ke nitya AtmA jevI koI vastu nathI; badhuM anitya che, kSaNika che. vaLI, vyaktinA vyaktitvanuM pRthakkaraNa karatAM to rU5, vedanA, saMjJA, saMskAra ane vijJAna sivAya AtmA jevuM kaMI bAkI rahetuM nathI. Ama bhagavAna buddha nitya AtmAno niSedha karI kAmanA pAyAne ja toDI nAkhyo. jaina darzane tema ja sAMkhyadarzane kAmanAM mULa prakRti-puruSanA, Atma-anAtmanA abhedajJAnamAM joyAM. tethI - temaNe kAmane nirmULa karavA bhedajJAna, vivekajJAnano upadeza Apyo. nyAyavaizeSikoe A ja vAta bIjI rIte karI che. temano mata che ke AtmA sahita jagatanuM svarUpa barAbara samajIe to kAmadahana thAya. eTale temanuM darzana mukhyatve lokasvarUpaciMtananuM darzana che. Ama kAmane nirmULa karavA kevI kevI vicArasaraNI apanAvI zakAya e vicAramAMthI badhAM darzano udbhavyAM che ane vikasyAM che. A eka vicAraNIya ane ramaNIya pakSa che. dareka vyaktie potapotAnI prakRti anusAra A vicArasaraNI pasaMda karavAnI che ane sAthe sAthe sAdhanAmArga paNa apanAvavAno che. eTale dareka darzanano saMbaMdha yogamArga sAthe rahyo che. yoganI paNa aneka paraMparAo che. paraMtu traNa mukhya che - bauddha, jaina ane pAtaMjala. A traNeya paraMparAomAM ghaNuM sAmya che. A dRSTie abhidharmakozabhASya (bauddha), tattvArthasUtrabhASya (jaina) ane yogabhASya (pAtaMjala) A bhASyatrayIno tulanAtmaka abhyAsa ghaNo mahattvano thaI paDe tema che. grIka ane bhAratIya tattvaciMtanano saMbaMdha sAmAnya rIte tattvaciMtananI grIka ane bhAratIya paraMparAone prAcIna gaNavAmAM Ave che. te be paraMparAonI ekabIjA uparanI asara vize vidvAnomAM matabheda che. gArDe jevA vidvAno bhAratIya paraMparAnI grIka paraMparA upara prabhAva svIkAre che. meksamUlara" te baMne paraMparAmAM jaNAtI samAnatAone ekabIjAnI asaranuM pariNAma na mAnatA mAnava cittamAM jude jude kALe ane jude jude deze samAna prazno ane samAna ukelo svataMtrapaNe udbhavavAnI zakyatA svIkAre che. temane mate grIka ane bhAratIya tattvaciMtana samAntara, parasparanA prabhAva vinA pravRtta thayAM che. DaoN. rAdhAkRSNanuM e nirNaya upara AvyA che ke grIka tattvaciMtananI ghaNI AdhyAtmika bAbato tema ja saMyamapradhAna jIvananI bAbato upara bhAratIya tattvaciMtananI cokkasa asara che. parasparanA prabhAva vizeno A prazna sikaMdaranA pahelAMnA samayane anulakSIne che. sikaMdaranA AkramaNa pachI baMne paraMparAoe ekabIjAnI asaro jhIlI che. bhAratIya darzananI lAkSaNikatAo ane tenI paranA AkSepo : bhAratIya darzananuM lakSya che duHkhamukti - mokSa. AtyaMtika ane ekattika - duHkhamuktinI icchA ja darzana pravRttinuM mULa che. kevaLa buddhinI kasarata karavA mATenuM sAdhana darzana nathI. AzcaryathI mugdha thayelI buddhi darzanamAM pravRtta nathI thatI paraMtu duHkhamuktinA prayojanathI prerAyelI buddhi darzanamAM pravRtta thAya che. Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravezaka bhAratIya tattvaciMtana dharmadRSTi sAthe pragADha rIte saMkaLAyeluM che. AnuM kAraNa, ApaNe joyuM tema, e che ke bhAratamAM philasUphI e darzananI eka pUrvabhUmikA gaNAyelI che. prakRti-puruSanuM bhedajJAna ke 'huM brahma chuM' evuM abhedajJAna bauddhika starathI upara UThI sAdhakanA jIvanamAM te samarasa na bane tyAM sudhI e jJAnano khAsa koI artha nathI. bhAratamAM mULathI ja philasUphI ane dharma avibhAjya rahyAM che. paraMtu A kAraNe bhAratIya darzanonuM dArzanika UMDANa ochuM nathI. bauddhadarzanamAM dharmadRSTinuM prAdhAnya hovA chatAM jagatanA dArzanika sAhityamAM tenuM sthAna guNavattA ane iyattA baMne dRSTie mokharAnuM che. kumArilanuM zlokavArtika (mImAMsA), jayaMtanI nyAyamaMjarI (nyAya), vidyAnaMdanI aSTasahasrI (jaina) A graMtho vAMcyA pachI bhAratIya darzanonI tArkikatA, UMDANa, sUkSmatA ane vizleSaNathI ApaNe acaMbAmAM paDyA vinA nahi rahIe. 25 bauddhika pratibhA ane zArIrika vyaktitvanA antastalamAM rahelA eka svataMtra avinAzI AtmatattvanI zodha e bhAratIya darzananI sarvocca ane lAkSaNika siddhi che. sAmAnya rIte ApaNA vize ApaNe je kaMI jANIe chIe ke abhivyakta karIe chIe te pariNAmanI bhUmikAnuM che, deza-kALanI bhUmikAnuM che. paraMtu A AtmA sadAtana apariNAmI che, dezakAlAtIta che, kAryakAraNanI zRMkhalAthI para che, pariNAmAtIta che, cakSunI tyAM pahoMca nathI. hajAro varSothI bhAratIya darzanano prayatna A vajazA AtmAnuM jJAna prApta karavAno ane te jJAnane jIvanamAM ekarasa karavAno rahyo che. bhUtakALanI guhAmAM anaMta sudhI vistarela bhAratIya itihAsa para uSAnI parama zAnti vyApI rahI che tenuM kAraNa che A prayojananuM sAtatya, bhautika parivartanonI hAramALAmAM AvatAM utthAna-patana, bharatIoTa vacce' zaktipracura AnaMdamaya AtmArUpa AdhAra yA adhiSThAnamAM AdhyAtmika sthiratA jaLavAI rahI che. A AtmA zAzvata, kAlAtIta, avinAzI parama sat che. pAzcAtya darzananI jema bhAratIya darzana paNa mananAM parimANa ane zaktio vize mAhitI pUrI pADe che; manuSyanI bauddhika zaktionuM ane mananA vyApAronuM pRthakkaraNa kare che; mAnavIya jJAna vizenA vividha siddhAMtonuM mUlyAMkana kare che; tarkazAstranI rItio Ape che ane tenA niyamo sthApe che; indriyonuM vargIkaraNa kare che; ane je prakriyAothI anubhavanuM sAmAnya jJAna thAya che, je prakriyAothI te AtmasAt thAya che, je prakriyAothI tenuM ardhaghaTana thAya che tema ja je prakriyAothI te samagratayA jJAta thAya che te prakriyAono abhyAsa kare che. pAzcAtya dArzanikonI jema bhAratIya dArzaniko naitika mUlyo ane AcAranAM dhoraNo vize potAnA nirNayo jAhera kare che. bAhyAnubhavanI sAmagrInuM vizleSaNa karIne ane dRzya jagatanA dhAraka-niyAmaka siddhAMto vizenAM tAraNo kADhIne teo vyAvahArika jagatanAM dRzya pAsAMonuM adhyayana paNa kare che. bIjA zabdomAM kahIe to bhAratane mAnasazAstranI, AcArazAstranI, bhautikazAstranI ane tattvadarzananI potAnI AgavI vidyAzAkhAo hatI ane hajuya che. paraMtu temanuM mukhya dhyeya haMmezAM mAhitI nahi kintu parivartana rahyuM che--dharamULathI W-3 Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padarzana mAnavasvabhAvanuM parivartana ane tenI sAthe AMtara ane bAhya baMneya vizenI potAnI samajaNano punaH saMskAra, saMpUrNa AdhyAtmika parivartana, eka bhavamAM navo avatAra, AtmAnuM nikRSTa azuddha svabhAvamAMthI zuddha svabhAvamAM parivartana--A bhAratIya darzananuM tAraka lakSya che. keTalAka evuM mAne che ke bhAratIya darzana nirAzAvAdI che. emanuM A kathana pUrNa satya nathI. bhAratIya darzana nirAzAvAdI e arthamAM che ke te saMsArane duHkhamaya mAne che. paraMtu e samajI levuM joIe ke badhAM ja bhAratIya darzano saMsAranI duHkhamayatAnuM kAraNa rAga-dveSane gaNe che. rAgadveSa hotAM je saMsAra che te ja rAgadveSa na hotAM nirvANa che. tattvajJAna rAgadveSa dUra karavA mATeno eka upAya che tattvajJAnanI sAthe sAthe yoganuM anuSThAna-yama, niyama, vagereno abhyAsa - Avazyaka che. bhAratIya darzano rAgadveSa dUra karI duHkhamukta thavAnuM kahe che. teo gRhIne mATe paNa te zakyatA svIkAre che. je darzano duHkha dUra karavAmAM pravRtta thavAno upadeza Ape temane nirAzAvAdI kaI rIte kahI zakAya? je darzano svIkAre ke jIva saMpUrNapaNe duHkhathI mukta thaI zake che temane nirAzAvAdI kevI rIte gaNAvI zakAya ? eTaluM ja nahi, je darzano saMpUrNapaNe duHkhamukta thavA mATenA upAyo jaNAve che temane nirAzAvAdI kevI rIte banAvI zakAya ? duHkha che ema svIkAravA chatAM bhAratIya darzano bhArapUrvaka jaNAve che ke AtyaMtika ane ekAntika duHkhamukti zakya che, tenA upAyo paNa che ane upAyonuM anuSThAna karanArane yogya phaLa maLe ja che. paristhiti AvI hoI bhAratIya darzanone nirAzAvAdI tarIke oLakhAvavAmAM brAji. che. vaLI, bhAratIya rzanomAM nirAzAne bIjI rIte sthAna nathI. prayatnanuM phaLa darekane avazya maLe che evI badhAM darzanonI AsthA che. eka janmamAM prayatna karavA chatAM paNa paramapada(vItarAgatA)nI prApti na thaI ane adhavacce ja marI gayA tathA je kaMI prApta karyuM hatuM e paNa cAlyuM gayuM, AgalA janmamAM pharI A janmanI jema duHkhI thavuM paDaze, vagere vicArone bhAratIya darzanomAM sthAna nathI. potAnA adhikAra pramANe sAdhanA dvArA je kaMI jJAna jIva eka janmamAM prApta kare che, te jJAnano nAza maraNathI thato nathI. e jJAna to jIvAtmAnI sAthe eka jarjara zarIrane choDI bIjA navA zarIramAM jAya che ane bIjA janmamAM e jIva pUrvajanmanA saMcita jJAnathI AgaLa vadhe che. bhAratIya darzano Ama nirAzAvAdI to nathI ja paNa vadhArAmAM nirbhaya banAvanAra che. badhAM bhAratIya darzano karmasiddhAMtamAM AsthA dharAve che. darekane potAnAM karelAM karmanuM phaLa maLe ja che, A janmamAM nahi to pachInA janmamAM. keTalAka evuM mAne che ke A karmasiddhAMtane laI bhAratIya darzanomAM puruSa svAtaMtrya (Free will) jevuM kaMI nathI. pUrva karmone kAraNe te atyAre je kaMI che ke kare che te che ane kare che, atyAranAM karmo tenA bhAvi vyaktitvane ane karmone niyata karaze ane Ama cAlyA karaze. puruSa saMpUrNapaNe pUrvakarmothI baddha che eTaluM ja nahi temanAthI teno cetasika ane zArIrika vyavahAra tenuM saMpUrNa vyaktitva-niyata che. AmAM puruSasvAtaMtrane avakAza kyAM rahyo? vaLI, AmAM Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravezaka 27 muktino saMbhava paNa kyAM rahyo ? A zaMkA barAbara nathI. te karmasiddhAMtanI adhUrI samajamAMthI UbhI thayelI che. karma anusAra puruSane bhinna bhinna zaktivALAM mana, zarIra ane bAhya sAdhano prApta thAya che tema ja te bhinna bhinna vAtAvaraNa ane paristhitimAM mukAya che eTaluM ja, paraMtu prApta sAdhanono upayoga kema karavo ane amuka vAtAvaraNa ane paristhitimAM kevo pratyAghAta Apavo te tenA hAthanI vAta che evuM karmasiddhAMta mAne che. vaLI, puruSa potAnA prayatnathI pUrvakarmonI asarone haLavI ke naSTa karI zake che evuM paNa karmasiddhAMtamAM svIkArAyuM che. puruSa upara karmanuM nahi paNa karma upara puruSanuM Adhipatya che--alabatta puruSane tenuM bhAna thavuM joIe, tenuM citta camakavuM joIe. ahIM eka mahattvanI vAta dhyAnamAM e rAkhavAnI che ke jo ke badhAM ja bhAratIya darzano karmasiddhAMtane mAnIne cAle che tema chatAM karmasiddhAMtanuM nirUpaNa-vizleSaNa to kevaLa jaina, bauddha ane pAtaMjala yogamAM ja maLe che. vaLI, jaina AgamomAM maLatuM karmanuM prAcInamAM prAcInarUpa ane eno vistAra evuM sUcave che ke A karmasiddhAMta AgaMtuka AryonI paraMparAno nathI paraMtu taLa bhAratanI Aryetara paraMparAno che.103 karmasiddhAMtanI sAthe punarjanmano ane jIvabahutva-puruSabahutvano siddhAMta atyaMta gADha rIte saMkaLAyelo che. bhAratIya dArzaniko upara evo AkSepa karavAmAM Ave che ke teo AMkha baMdha karIne AgamamAM je kahyuM hoya che te svIkArI le che, AgamavacanathI svataMtra rIte vicAratA nathI. A kAraNe bhAratIya darzanamAM maulikatA nathI tema ja tarkane paNa sthAna nathI. A AkSepa yogya nathI. pahelAM ApaNe joyuM che ke tattvadarzanane mATe zravaNa, manana ane nididhyAsana traNeya Avazyaka che. e traNamAM manananuM sthAna koI paNa rIte saMkucita nathI. zruti tathA ciMtakono e Adeza che ke yuktio dvArA jyAM sudhI koI upadeza, Agama ke AptavAkyanA saMbaMdhamAM pUrepUro vicAra karI nirNaya karavAmAM na Ave tyAM sudhI koI paNa kathanano svIkAra na karavo joIe. rAga, dveSa, Aveza yA kadAgraha choDIne tarkanA niyamo anusAra enA para pUro vicAra karavo joIe. alabatta, eka vAta che ke pAzcAtya dArzanikonI jema bhAratIya dArzaniko kevaLa tarka para nirbhara nathI rahetA. je pradezamAM tarka kaMI karI zake tema nathI te pradezamAM tarkane prayojavo yogya nathI. tarkane potAnuM kSetra che, tene potAnI maryAdA che. bhAratIya darzana tarkavirodhI nathI paraMtu tarkano upayoga tarkathI upara UThavAmAM karavAno che e vAta bhAratIya darzana kahe che. tarka e dhyeye pahoMcavA mATenuM sAdhana che, eka bhUmikA che. te sAdhananuM kAma pate eTale tene choDavAnuM che; te bhUmikAthI AgaLa javAnuM che. paraMtu Ano artha e nathI ke bhAratIya darzanomAM tArkikatA nathI. bhAratIya darzananI tArkikatA ajoDa che, tenI sUkSmatA dhAradAra che, tenuM kheDANa vistRta che. bauddha dArzaniko diphnAga, dharmakIrti ane jJAnazrImitranA grantho, jainadArzaniko akalaMka ane vighAnaMdanA grantho, nyAya-vaizeSika dArzaniko jayaMta bhaTTa ane udayanAcAryanA grantho, mImAMsAmAM kumArila bhaTTa ane prabhAkaranA grantho bhAratIya tArkikatAnA purAvAo che. Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Sadarzana vaLI, nyAya ane vaizeSika darzano potapotAnAM maMtavyo mukhyapaNe pratyakSa ane anumAnapramANathI carce che ane sthApe che. teo zAstravizeSanuM prAmANya mAnatA hoya toya potAnAM maMtavyonI sthApanAmAM zAstrono AdhAra letA nathI. bhagavAna buddhanuM nakhazikha buddhivAdIpaNuM khUba prasiddha che. teo hamezAM potAnI mAnyatAone buddhinA majabUta pAyA upara ja mAMDatA. kahevAya che ke temaNe eka vAra kAlAmone nIce pramANe jaNAvyuM hatuM : 'he kAlAmo ! meM A tamane kahyuM, paraMtu tame teno svIkAra te kevaLa anuzruta che mATe na karazo, kevaLa paraMparAgata che mATe na karazo, kevaLa tamArA dharmagraMtha piTakane anukULa che mATe na karazo, kevaLa nayane khAtara na karazo, kevaLa vitarkane khAtara na karazo, kevaLa mithyASTi pratye kSamA dAkhavavA na karazo, tamane anukULa che mATe na karazo, kevaLa teno kahenAro zramaNa tamAro pUjya che mATe na karazo, kintu tame jo tene kalyANakara ane nirdoSa samajatA ho ane tene grahaNa karavAthI kalyANa ane kuzala thaze ema tamane kharekhara khAtarI hoya to ja tame tene svIkArajo.'14 buddhe potAnA anuyAyIone paNa dRDhapaNe kaheluM ke : ''DAhyA mANaso sonAne kApI, tapAvI, ghasI tenI parIkSA karIne ja tene grahaNa kare che. tevI ja rIte he bhikSuo ! tame mArAM vacanone parIkSA karyA pachI ja svIkArajo; mArA taraphanA Adarane kAraNe ja mArAM vacanone svIkArazo nahi.''105 jaina AcArya haribhadrasUrinAM A vacano paNa A saMdarbhamAM noMdhavA jevAM che : 'mane mahAvIra pratye pakSapAta nathI ke kapila ane bIjA pratye dveSa nathI; paraMtu jenI vAta tarkasaMgata hoya tenI vAta svIkAravI joIe.'16 vAcaspati mizra kahe che ke bhUtArthapakSapAta e buddhino svabhAva che.107 vaLI, zrIdhara paNa jaNAve che ke yathArtha jJAna karavuM e to badhI ja buddhino kuladharma che.10 mImAMsA ane vedAMta zAstrane AdhAre potAnA matane sthApe che e vAta kharI paraMtu tyAM tarkabaddha rajUAta karavAmAM Ave che. bhAratIya darzanamAM maulikatA che ja. te sivAya ATalA badhA dArzanika saMpradAyo kyAMthI saMbhave ? alabatta, eka saMpradAya taraphI potAnuM valaNa eka vAre dArzanikanuM banatAM te tenAM zAstrono upayoga kare ane te saMpradAyanI dArzanika paraMparAnA vartuLamAM vicAre e svAbhAvika che. paNa tyAMya svataMtra mata dharAvavAne avakAza hoya che ja. udAharaNArtha mImAMsAdarzana lo. temAM kumArila, prabhAkara, murAri ane bhaTTa nArAyaNa keTalIka bAbatomAM svataMtra vicAro dharAvatA hatA. bhAratIya darzanamAM maulikatA nathI evo AkSepa karanArAo bAdarAyaNanAM vedAntasUtro uparanA TIkAsAhityane lakSamAM rAkhIne te AkSepa kare che. temanuM kahevuM che ke vedAntanA bhinna bhinna saMpradAyo vedAntasUtronI bhinna bhinna vyAkhyAo karIne sthapAya che, svataMtra maulika graMtho racIne nahi. paraMtu temaNe e bhUlavuM na joIe ke vedAntasUtro e to te te darzanakArane mana potAnI maulikatAnA pracAra mATenuM prasiddha vAhana mAtra che,. potAnI maulikatA TAMgavAnI khIMTI mAtra che. temaNe vedAntasUtranI pratiSThA(goodwill)no potAno mAla vecavA mATe upayoga karyo che. jo vedAntanA saMpradAyomAM maulikatA na hoya to teo ATalA badhA ekabIjAthI bhinna kema hoya ? 28 Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravezaka 625 bhAratIya darzanamAM prabhAsAbhImAMsA ( Epistemology and Logic) prabheyabhImAMsA (Ontology) ane khAyArabhImAMsA (Ethics) che. paraMtu me harzana prbhaashmImAMsApradhAna che, koI prameyamImAMsApradhAna che, to koI AcAramImAMsApradhAna che. zuM bhAratIya darzanamAM manovijJAna(Psychology)ne sthAna nathI ? bhAratIya darzanamAM manovijJAnanI UMDI carcAo che. A carcAo AcAramImAMsA, yoga ane pramANamImAMsAmAM maLe che. teno vistAra paNa ocho nathI.109 vaLI, koIne thAya ke bhAratIya darzanamAM sauMdaryazAstra (Aesthetics)no samAveza thAya che ke nahi ? bhAratIya darzanamAM eno samAveza nathI. alabatta, te te darzananA siddhAMto uparathI sauMdaryazAstranA praznonA te te darzanasaMmata ukelo zodhI zakAya.110 paraMtu bhAratamAM sauMdaryazAstranA praznonI chaNAvaTa nATyazAstra ane kAvyazAstramAM thayelI che. tenuM UMDANa tema ja vistAra ghaNo che.111 pAdaTIpa 28 1 cakSuSA hi same ca durge ca dRSTvA pratitiSThati / bRhadAraNyakopaniSad, zAMkarabhASya 6.1.3 / 2 kiM punastatsatyamityucyate metaccakSurhi vai satyam / bRhadAraNyakopaniSad, zAMkarabhASya 5.14.4 / 3 'sAkSAd draSTA / ' sAkSAto draSTetyasminnarthe in nAmni syAt / sAkSI / siddhahema (laghuvRtti) 7.1.197 / * 4 AtmA vA are zrotavyo mantavyo nididhyAsitavyaH maitreyi ! Atmano vA are darzanena zravaNena matyA vijJAnenedaM sarvaM viditam // bRhadAraNyakopaniSad 2.4.5 / AgamenAnumAnena dhyAnAbhyAsarasena ca / tridhA prakalpayan prajJAM labhate yogamuttamam // yogabhASye (1.48 ) uddhRta / 5. sAMkhyaM yogo lokAyataM cetyAnvIkSikI / kauTilIya arthazAstra 1.2 / cakSurvai satyam / kathaM cakSuH satyamityAha-prasiddha 6 nyAyabhASya 1.1.1. / 7 pRthvyAdibhUtasaMhatyA tathA dehapariNateH / madazaktiH surAGgebhyo yadvattadvaccidAtmani // SaDdarzanasamuccaya kA0 84 / 8 suzikSitacArvAkA udghaTAdayaH / nyAyamaJjarIgranthibhaGga pR. 19 / udbhaTena tu 'bhUtebhyaH' iti padaM caturthyantatayA vyAkhyAtam bhUtebhya caitanyaM bhUtArthaM caitanyaM svatantrameva zarIrArambhakabhUtopakArakamityarthaH / nyAyamaJjarIgranthibhaGga pR0 197 / 8 utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat / tattvArthasUtra 5.29 / 10 dravyaparyAyAtmA arthaH / akalaMkagranthatraya pR. 3 / 11 cetanAlakSaNo jIvaH / lokaprakAza 2.53 / " 12 amUrtasvabhAvasyAtmano'nAdibandhaM pratyekatvAt kathazcit mUrtatAM bibhrataH / sarvArthasiddhi pR. 281 / 13 pRthivyaptejovAyuvanaspatayaH sthAvarAH / dvIndriyAdayastrasAH / tattvArthasUtra 2.13 - 14 / Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padarzana 14 pradezasaMhAravisarpAbhyAM pradIpavat / tattvArthasUtra 5.16 / 15 sparzarasagandhavarNavantaH pudgalAH / tattvArthasUtra 5.23 / 16 aNavaH skandhAzca / tattvArthasUtra 5.25 / / 17 sumo paNNavaNAsutta (mahAvIra haina vidyAlaya prazana)nI gu4AtI prastAvanA, pR. 57. 18 snigdharUkSatvAd bandhaH / na jaghanyAnAm / guNasAmye sadRzAnAm / vyadhikAdiguNAnAM tu / tattvArthasUtra 5.33-36 / 18 paramANvAdayo hi sUkSmabhAvena pariNatA ekaikasminapyAkAzapradeze'nantAnantA avatiSThante / svArthasiddhi 5.10 / 20 AkAzasyAvagAhaH / tattvArthasUtra 5.18 / 21 gatisthityupagrahau dharmAdharmayorupakAraH / tattvArthasUtra 5.17 / / 22 eke tvAcAryA vyAcakSate kAlo'pi dravyamiti / tattvArthabhASya 5.38 / vartanA kAlasyopakAraH / sarvArthasiddhi 5.22 / tatrAhuH ko'pi jIvAdiparyAyA vartanAdayaH / kAla ityucyate tajjaiH... lokaprakAza 18.5 / 23 syAdvAdamaJjarI (saM. AnandarazaMkara dhruva), pR. 132-136, 145-154 / 24 matizrutAvadhimanaHparyayakevalAni jJAnam / tattvArthasUtra 1.9 / 25 tAni pana sattarasa cittakSaNAni rUpadhammAnaM Ayu / abhidhammatthasaMgaho, 4.8 / 26. Central Conception of Buddhism, pp. 35-36 27 sabhAgatA nAma dravyam / abhidharmakozabhASya, 2.41 a / sA punarabhinnA bhinnA ca / abhinnA sarvasattvAnAM sattvasabhAgatA / pratisattvaM sarveSu bhAvAt / bhinnA punasteSAmeva sattvAnAM dhAtu...azaikSAdibhedena pratiniyatA dharmasabhAgatA / punaH skandhAyatanadhAtutaH yadi sattvasabhAgatA dravyamaviziSTaM na syAt, anyonyavizeSabhinneSu sattveSu 'sattva sattva' ityabhedena buddhirna syAt pratipattizca / abhidharmakozabhASya 2.41 a / sA sarvasattvavartinI pratisattvamanyAnyApi abhinnA ityucyate sAdRzyAt / na hi sA yathA vaizeSikAnAmekA nityA ceti / sphuTArthA 2.41 / 28 sphuTArthA 2. 50-51 / / 28 vaibhASikadarzana (baMgAlI), pR0 225-227 / 30 sphuTArthA, 2.41 / / 31 sarvacittacaittAnAmAtmasaMvedanam / nyAyabindu, 1.10 / apratyakSopalambhasya nArthadRSTiH prasiddhyati / 32 yaH pratItyasamutpAdaH zUnyatAM taM pracakSmahe / mAdhyamikakArikA 24.18 / yaH pratya yAdhInaH sa zUnya uktaH / mAdhyamikakArikA 24 / 33 na sannAsanna sadasanna cApyanubhayAtmakam / catuSkoTivinirmuktaM tattvaM mAdhyamikA viduH // mAdhyamikakArikA 1.7 / Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravezaka 34 pratyakSaM kalpanApoDham / pramANasamaccaya / 35 na hi dezakAlayorvyAptirbhAvAnAmiha vidyate / pramANavArtika / 36 pramANavArtika, 2.43-48 / 37 sAMkhya ane yoganuM vistRta nirUpaNa A granthamAM karatI veLAe yogya uddharaNo te te sthAne Apela che eTale ahIM te uddharaNo bevaDAvavAnuM ucita lAgatuM nathI. 38 na hi viSayAtizayamantareNa pratibhAsAtizayo'vakalpate / nyAyamaJjarI, bhA0 1, pR0 124 / 38 kriyAvAd guNavat samavAyikAraNamiti dravyalakSaNam / vai0 sU0 1.1.14 / 40 tatra dravyANi pRthivyaptejovAyavAkAzakAladigAtmamanAMsi...navaiveti / prazastapAdabhASya (uddezaprakaraNa) 41 sA (pRthivI) dvividhA-nityA cAnityAM ca / paramANulakSaNA nityA, kAryalakSaNA tvanityA / prazastapAdabhASya / (pRthivIprakaraNa) / humo (saMyogaprakaraNa) 59. 42 ayogapadyAt jJAnAnAM tasyANutvamihocyate / bhASApariccheda / 43 vai0 sU0 2.2.6 / / 44 vai0 sU0 2.2.12 / 45 navAnAmAtmavizeSaguNAnAmatyantocchittirmokSaH / vyomavatI pR0 638 / 46 vyavasthAto nAnA / vai0 sU0 3.2.20 / 47 dravyAzrayI aguNavAn saMyogavibhAgeSvakAraNamanapekSa iti guNalakSaNam / vai0 sU0 1.1.15. 48 ekadravyamaguNaM saMyogavibhAgeSvanapekSaM kAraNamiti karmalakSaNam / vai0 sU0 1.1.16 / 48 sAmAnyaM dvividhaM paramaparaM cAnuvRttipratyayakAraNam / prazastapAdabhASya (uddezaprakaraNa) / nityamekamanekAnugataM sAmAnyam / tarkasaMgraha / 50 asmadviziSTAnAM yoginAM nityeSu tulyAkRtiguNakriyeSu paramANuSu muktAtmamanassu cAnyanimattAsambhavAd yebhyo nimittebhyo vilakSaNo'yaM vilakSaNo'yamiti pratyayavyAvRttiH, dezakAlaviprakarSe ca paramANau ca evAyamiti pratyabhijJAnaM ca bhavati, te'ntyA vizeSAH / .. prazastapAdabhASya (vizeSaprakaraNa) / 51 ayutasiddhAnAmAdhAryAdhArabhUtAnAM yaH sambandha... sa samavAyaH / prazastapAdabhASya / 52 bhASApariccheda kA0 12-13 / 53 nyAyasUtra 1.1.1 / 54 pravRttisAmarthyAdarthavat pramANam / nyAyabhASya 1.1.1 / (utthAnikA) 55 indriyArthasannikarSotpanaM jJAnamAtmamanasoH saMyogavizeSAdAtmasamavAyAcca sukhAdivad gRhyate / nyAyabhASya 2.1.19 / ... 56 indriyArthasannikarSotpanaM jJAnamavyapadezyamavyabhicAri vyavasAyAtmakaM pratyakSam / nyAya sUtra 1.1.4 / Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDradarzana 57 yadeva savikalpena tadevAnena gRhyate / nyAyamaJjarI, pR0 92 / 58 tatra sAmAnyavizeSeSu svarUpAlocanamAtraM pratyakSaM pramANaM...pramitidravyAdiviSayaM jJAnam sAmAnyavizeSajJAnotpattau avibhaktam AlocanamAtra pratyakSa pramANamasmin nAnyat pramANAntaramasti / ...prazastapAdabhASya / / 58 cakSuH saMyogAdyanantaraM ghaTa ityAkArakaM ghaTatvAdiviziSTaM jJAnaM na sambhavati pUrva vizeSaNasya ghaTatvAderzAnAbhAvAt / viziSTabuddhau vizeSaNajJAnasya kAraNatvAt / tathA ca prathamato ghaTaghaTatvayovaiziSTyAnavagAyeva jJAnaM jAyate / tadeva nirvikalpakam / siddhAMtamuktAvalI, kA0 58 / 60 nyAyabhASya, 1.1.5 / 61 nyAyabhASya 1.1.32 / 62 prasiddhasAdharmyAt sAdhyasAdhanamupamAnam / nyAyasUtra 1.1.6 / samAkhyAsambandhapratipatti rupamAnArtha ityAha / yathA gaurevaM gavaya ityupamAne prayukte gavA samAnadharmamarthamindriyArthasannikarSAdupalabhamAno'sya gavayazabdaH sajJeti sajJAsajjJisambandha pratipadyate iti / nyAyabhASya 1.1.6 / 53 AptopadezaH zabdaH / nyAyasUtra 1.1.7 / 64 nyAyasUtra 1.1.9 / 65 nyAyasUtra 1.1.23 / yamarthamadhikRtya pravartate tat prayojanam / nyAyasUtra 1.1.24 / 57 laukikaparIkSakANAM yasminnarthe buddhisAmyaM sa dRSTAntaH / nyAyasUtra 1.1.25 / 68 tantrAdhikaraNAbhyupagamasaMsthitiH siddhAntaH / nyAyasUtra 1.1.26 / 5c nyAyasUtra 1.1.32 / 70 nyAyasUtra 1.1.40 / 71 vimRzya pakSapratipakSAbhyAmarthAvadhAraNaM nirNayaH / nyAyasUtra 1.1.41. / 72 nyAyasUtra 1.2.1 / 73 yathoktopapanazchalajAtinigrahasthAnasAdhanopAlambho jalpaH / nyAyasUtra 1.2.2 / 74 sa pratipakSasthApanAhIno vitaNDA / nyAyasUtra 1.2.3 / 75 hetulakSaNAbhAvAdahetavo hetusAmAnyAd hetuvadAbhAsamAnAH / nyAyabhASya 1.2.4 / 76 vacanavighAto'rthavikalpopattyA chalam / nyAyasUtra 1.2.10 / 77 sAdharmyavaidhAbhyAM pratyavasthAnaM jAtiH / nyAyasUtra 1.2.18 / 78 vipratipattirapratipattizca nigrahasthAnam / nyAyasUtra 1.2.19 / 78 svataH sarvapramANAnAM prAmANyamiti gamyatAm / zlokavArtika, sUtra 2, zloka 47 / 80 zlokavArtika, sUtra 3, zloka 85 / 81 zAstradIpikA (caukhambA) pR. 157 / Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 33 pravezaka 82 prakaraNapaJcikA, pR. 55-57 / 83 zAMkarabhASya, sUtra 1.1.1 -4 / 84 sthUlasUkSmacidacitprakArakaM brahmaiva kAraNaM ceti brahmaupAdAnaM jagat / sUkSmacidacitoH sarvAvasthAvasthitayoH paramapuruSazarIratvena tatprakAratayA padArthatvAt tatprakAraH paramapuruSaH sarvadA sarvazabdavAcya iti vizeSaH / zrIbhASya pR0 82 / 85 sUkSmacidacidvaziSTasya brahmaNaH tadAnIM siddhatvAt viziSTasyaiva advitIyatvaM siddham / vedAntatattvasAra / 86 dazazlokI / vedAntapArijAtasaurabha / 87 jIvezvarabhidA caiva jaDezvarabhidA tathA / sarvadarzanasaMgraha (pUrNaprajJadarzana) / 88 bhAratIya tattvavidyA pR. 75. 89 ejana pR. 70, 80 zuddhAdvaitapade zeyaH samAsaH karmadhArayaH / advaitaM zuddhayoH prAhuH SaSThItatpuruSaM budhaH // 27 // mAyAsaMbaMdharahitaM zuddhamityucyate budhaiH / kAryakAraNarUpaM hi zuddhaM brahma na mAyikam // 28 // zaddhAdvaitamArtaNDa / 81 unmIlanamavasthitasyaiva prakaTIkaraNam / pratyabhijJAhRdaya, pR0 6 / 42 Izvaro bahirunmeSo nimeSo'ntaH sadAzivaH / IzvarapratyabhijJA 3.1.3 / 83 mahAbhASya, 4.4.60 / paralokAnabhyupagama eva hi . nAstikatvam / : nyAyamaJjarIgranthibhaGga pR0 82 / 44 Ancient Indian Historical Tradition, (Partiger) Chapter XXVI bhAratIya tattvavidyA pR. 9 bauddhadharma ke vikAsa kA itihAsa (govindacandra pANDeya) pR0 1-6 85 vastutaH sAMkhyadarzana ke lie vaidika mUla nahIM khojanA cAhie...sAMkhyadarzana kI nirIzvaravAditA, nivRttiparAyaNatA aura zrutivirodha se isa saMketa kA samarthana hotA hai aura usake mUla kI zramaNa-vicAradhArA meM khoja yuktisaMgata pratIta hotI hai, na ki vaidika vicAradhArA meM / bauddhadharma ke vikAsa kA itihAsa (DA. govindacandra pANDeya) pR0 14-15 / The Samkhya Philosophy (Garbe) p. 3; Sankhya System (Keith) pp. 7-8; Philosophies of India (Zimmer) 1953, p. 281 96 nyAya-vaizeSikonA deva ziva che. mImAMsaka kumArila bhaTTa potAnA zlokavArtikanA maMgalazlokamAM zivanI stuti kare che. jainoe paNa zivane RSabhadeva ane AdinAthane nAme prathama tIrthakara tarIke svIkAryA lAge che. ziva e mULa bhAratIyonA purANA deva lAge che. mahejodaDonI saMskRti sAthe temano saMbaMdha che evI dhAraNA ghaNA vidvAnonI che. 57 tatra ko mohaH kaH zoka ekatvamanupazyataH / Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 padarzana 88 bhAgavatapurANa 7.10. 2-10 / 58 yaH pazyatyAtmAnaM tasyAhamiti zAzvatasnehaH / snehAt sukheSu tRSyati tRSNA doSAMstiraskurute // guNadarzI paritRSan mameti tatsAdhanamupAdatte / .. tenAtmAbhinivezo yAvat tAvat tu saMsAraH // Atmani sati parasaMjJA sva-paravibhAgAt parigrahadveSau / anayoH sampratibaddhAH sarve doSAH prajAyante || nAgArjana (bodhicaryAvatArapaJjikAyAM uddhRta). satkAyadRSTiprabhavAnazeSAn klezAMzca doSAMzva dhiyA vipazyan / / AtmAnamasyA viSayaM ca buddhvA / yogI karotyAtmaniSedhameva || madhyamakAvatAra 6.120 / 100 Philosophy of Ancient India (1987), p.32 f. 909 The Six Systems of Indian Philosophy (1903), pp. 58-67 102 Eastern Religion and Western Thought, Chapter IV. 903 Doctrine and Argument in Indian Phiosophy. (Allen & Unwin 1964.) p. 163; Philosophies of India (Zimmer) 1953, pp. 251 104 aMgattaranikAya 3 / 105 tApAcchedAcca nikaSAt suvarNamiva paNDitaiH / parIkSya te bhikSavo grAhyaM madvaco na tu gauravAt // jJAnasArasamuccaya, 31 / 106 pakSapAto na me vIre na ca dveSaH kapilAdiSu / / yuktimadvacanaM yasya tasya kAryaH parigrahaH // lokatattvanirNaya 38 / 107 bhUtArthapakSapAto hi buddheH svabhAvaH / nyAyavArtikatAtparyaTIkA (nyAyadarzana, 5tsil, 1836), pR.80 108 sarvadhiyAM yathArthaparicchedakatvasya kuladharmatvAt / nyAyakandalI, (banArasa, 1885), 5. 200. 108 bhAratIya zanamA ni3pAyedA manovijJAnako sAmAnya pyAra Indian Psychology (Piusa), Jaina Psychology (Henalla Hedl sa) Buddhist Psychology (Rhys Davids) tema 4 Yoga and Western Psychology (G. Coster) graMthonI anukramaNikAo jovAthI AvI zake. 110 zumo pro. zyayAta 'Art Experience' meM pusta.. 111 DaoN..sI. pAuna 'Indian Aesthetics' ne pAthI mA Luga mane vistAra-iss khyAla AvI zake. Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAMkhyadarzana adhyayana 1 pIThabaMdha 'sAMkhya' zabdano artha maharSi kapilapraNIta darzana sAMkhyadarzanane nAme prasiddha che. 'saMkhyA' zabdamAMthI 'sAMkhya' zabdanI niSpatti che. A 'saMkhyA' zabdanA artha mukhyapaNe be che ane e beya artha sAMkhyadarzananI vizeSatA darzAve che : (1) saMkhyA eTale eka, be, traNa, vagere. sAMkhyadarzana tattvapariMgaNana karatuM hoI tene 'sAMkhya' evuM sArthaka nAma maLyuM che. 1 (2) 'saMkhyA' zabda sam pUrvaka jyAg dhAtuthI banelo che. tethI teno vyutpatyartha samyak khyAti, sabhyajJAna thAya. ane sAMkhyamate vivekakhyAti, sattva-puruSa anyatAkhyAti, prakRti-puruSaviveka e samyajJAna che. sAMkhyadarzana tenA sAthI yogadarzananI jema sAdhanA upara nahi paNa sabhyajJAna upara vizeSa bhAra mUke che eTale te vastu sUcavavA tene 'sAMkhya' nAma maLyuM hoya. Ama 'sAMkhya' nAma sAMkhyadarzananI lAkSaNikatA vivekakhyAtino ghotaka che ane sAthe sAthe yogadarzanathI teno je dRSTibheda che teno paNa sUcaka che. A vAtane puSTa karatA keTalAka purAvAo joIe. zvetAzvataramAM 'sAMkhya' zabdano prathama vAra prayoga thayo che ane zaMkarAcArya teno artha jJAna kare che. gItAmAM paNa 'sAMkhya' zabda vAraMvAra prayojAyelo maLe che. zrIdharasvAmI' ane rAmAnuja tyAM teno artha Atmatattva kare che. vyAsasmRti paNa spaSTapaNe kahe che ke zuddhAtmatattvajJAnane 'sAMkhya' nAme oLakhavAmAM Ave che. 'prasaMkhyAna' zabda yogasUtramAM prakRSTa jJAnanA arthamAM vaparAyelo che. ane e to prAcInono mata che ke 'na phri sAhyatama jJAnam'. vijJAnabhikSu 'sAMkhya'zabdano artha A pramANe kare che : prakRti-puruSanA bhedanA nirdeza sAthe AtmAnuM svarUpadarzana. vaLI, guNaratne Apelo eka mata paNa noMdhIe. te anusAra 'sAMkhya'ne badale 'zAMkhya' evo tAlavya zakAravALo pATha vRddhaparaMparAthI saMbhaLAto rahyo che, ane zAMkhya eTale zaMkhanAma dharAvatA AdipuruSanAM saMtAno-putra, pautra vagere ane zAMkhyonuM darzana te zAMkhyadarzana. paraMtu A vAta ThIka lAgatI nathI. sAMkhyadarzananI prAcInatA sAMkhyadarzana atyanta prAcIna darzana che. te prAcIna avaidika paraMparAnuM pratinidhitva Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 Sadarzana karatuM hoya ema lAge che. sAMkhyane vedaviruddha tantra gaNAvatA zaMkarAcAryanA vidhAnane vizALa dRSTithI mUlavavuM joIe. sAMkhyano vedavirodha, teno vaidika kriyAkalApa pratyeno aNagamo, teno Izvaravirodha, teno bahujIvavAda, teno ahiMsA para AtyaMtika bhAra, vrata ane tapamAM tenI avicaLa zraddhA, teno (yogadarzanavarNita) karmasiddhAnta, jIvanmuktanI sarvajJatAne lagatI tenI mAnyatA, teno pariNAmavAda vagere bAbato zaMkarAcAryanI vAtane puSTi ApatI jaNAya che. ahIM e noMdhavuM joIe ke buddha eka vAra sAMkhyAcArya AlArakAlAma ane rudraka rAmaputranA ziSya banyA hatA.' A vastu sUcaka che. ane teTalI ja sUcaka e vAta paNa che ke jainonA covIsamA tIrthaMkara mahAvIra temanA pUrvajanmamAM sAMkhyAcArya marIci hovAnuM jaina paraMparA jaNAve che.12 A badhuM sAMkhyadarzananI prAcInatAno tema ja tenI avaidika paraMparA sAthenI ghaniSThatAno nirdeza kare che.13 sAMkhyano vyApa sAMkhyanuM varNana upaniSadomAM, mahAbhAratamAM, smRtiomAM, purANomAM, bhAgavatamAM ane buddhacaritamAM maLe che. vaLI, Ayurveda, pAtaMjalayoga ane zaiva tantra to sAMkhyanA tattvajJAna upara maMDAyelAM che. eTale, carakasaMhitAmAM, pAtaMjala yogadarzanamAM ane tantra graMthomAM sAMkhyanuM nirUpaNa maLe che. Ama je kALe koI vyavasthita darzana na hatuM te kALe sAMkhyadarzananuM vizALa sAhitya hatuM tema ja sAMkhyadarzane ciMtana mATe eka vizALa phalaka pUruM pADyuM hatuM ane keTalIka darzanetara vidyAzAkhAomAM paNa tenI bolabAlA hatI. sAMkhyasAhitya mahAbhAratamAM evA ullekho che je sUcave che ke mahAbhAratakALa pUrve sAMkhya vyavasthita baneluM darzana hatuM.14 sAMkhyadarzananA vyavasthita graMtha SaSTitantrano ullekha aneka prAcIna sAMkhyetara graMthomAM Ave che. paraMtu te upalabdha nathI. IzvarakRSNanI sAMkhyakArikAmAM tenAM viSaya ane zailIno nirdeza che.15 atyAre upalabdha sAMkhyadarzananA graMthomAM sauthI jUno ane mahattvano graMtha IzvarakRSNanI sAMkhyakArikA che. tenA upara aneka TIkAo lakhAI che. temAMnI mahattvanI TIkAo nIce pramANe che : (1) mATharanI mATharavRtti, (2) gauDapAdanuM gauDapAdabhASya, (3) bauddha zaMkarAryanI jayamaMgalA, (4) rAjAnI (?) yuktidIpikA, (5) vAcaspatimizranI sAMkhyatattvakaumudI, tattvavicAranA UMDANanI dRSTie chellI be TIkAo mahattvanI che. A uparAMta, sAMkhyasUtra ane tenA uparanuM vijJAnabhikSunuM sAMkhyapravacanabhASya paNa sAMkhyadarzananA mahattvanA graMtho che. paraMparA pramANe sAMkhyanA praNetA kapila che. kapilanA ziSya Asuri hatA ane AsurinA ziSya hatA. paMcazikha, paMcazikhanA sAMkhyagraMthamAMthI yogabhASyamAM ATha uddharaNo TAMkelAM che. paMcazikhane keTalAka SaSTitantranA kartA mAne che. A uparAMta sAMkhyAcAryo tarIke viMdhyavAsI, vArSagaNya, jaigIkhavya vagere paNa prasiddha che. sAMkhyadarzana mULa be ja tattvo mAne che- prakRti ane puruSa. prakRti pratikSaNa pariNAmI che ane puruSa phUTasthaMnitya che. puruSa eka ja nathI paNa asaMkhya che. prakRti Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAMkhyadarzana 39 jagatanuM upAdAnakAraNa che. temAMthI niyata krame jagatanAM tattvono AvirbhAva thAya che. A badhA siddhAntonuM vizada nirUpaNa have ApaNe karIzuM.' pAdaTIpa 1 sAMkhyadarzanametAvat parisaGkhyAnadarzanam / sAGkhyaM prakurute caiva prakRtiM caiva pracakSate / / tattvAni ca caturviMzat parisaGkhyAyatattvataH // mahAbhArata 12.294.41 -42 / sAMkhyaM saGkhyAtmakatvAcca kapilAdibhirucyate / matsya0 3.29 / 2 tatkAraNaM sAGkhyayogAdhigamyam / zvetA0 6.13 / 3 tatkAraNaM. sAGkhyayogAdhigamyamiti vaidikameva jJAnaM dhyAnaM ca sAGkhyayoga zabdAbhyAmabhilapyete / zaGkara / 4 samyak khyAyate. prakAzyate vastutattvamanayeti saMkhyA samyagjJAnaM, tasyAM prakAzamAnamAtmatattvaM sAGkhyamiti / zrIdhara, gItA 2.39 / 5 saGkhyA buddhiH, buddhyA avadhAraNIyamAtmatattvaM sAGkhyaM jJAtavyamiti / rAmAnuja, gItA 2.39 / 6 zuddhAtmatattvavijJAnaM sAGkhyamityabhidhIyate / vyAsasmRti ( Aivyasaramai 36ta) 7 yogasU. 4.29 / . 8 saGkhyA samyagvivekenAtmakathanamityarthaH / ataH sAGkhyazabdasya yogarUDhatayA... / sAM. pra. bhA. bhUmikA / 8 tarkarahasyadIpikA kA. 3 / 10 kapilasya tantraM vedaviruddham / bra.sU. zAM. bhA. 2.1.1.1 / / 11 The Nava Nalanda Mahavihara Research Publication, Vol. II, p. 48. 92 Dictionary of Prakrit Proper Names. 93. Philosophies of India (Zimmer), p. 281. 14 bRhaccaivamidaM zAstramityAhurviduSo janAH / mahAbhArata 12. 307.46 / sAGkhyaM vizAlaM paramaM purANam / mahAbhArata 12. 301. 114 / sAGkhye kRtAnte proktAni... / gItA 18.13 / 15 sAM0 kA0 72 / 16 pravezakamAM pR. 11-12 upara Apelo sAMkhyadarzanano prAthamika paricaya vAMcIne pachI ja A pachInA adhyayano vAMcavA bhalAmaNa che. punaruktidoSa TALavA enI e vastu pharI sapI nathI. Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayana 2 pariNAmavAda sAMkhyAcAryono siddhAnta che - sataH sakhkhAyate arthAt samAMthI sat janme che. astitva dharAvatI vastumAMthI astitva dharAvatI vastu utpanna thAya che. potAnI utpatti pahelAM kArya kAraNamAM astitva dharAve ja che. bIjA zabdomAM, kAraNa pote ja kAryanI avyaktAvasthA che. potAnI utpatti pahelAM kArya kAraNamAM avyaktabhAve yA sUkSmarUpe raheluM hoI ApaNe tene indriyaja pratyakSathI joI zakatA nathI, paraMtu tethI kArya tyAre kAraNamAM astitva dharAvatuM nathI ema na kahevAya. je jemAM na hoya te temAMthI utpanna thaI zake nahi. jenuM astitva rahelAM aprakaTa ke avyakta hatuM tenuM astitva pachI mAtra vyakta ke prakaTa thAya che eTaluM ja. kArya e kAraNanuM pariNAma che, te koI taddana navuM ja sarjana, utpatti ke AraMbha nathI. Ama sAMkhyAcAryonI vicArasaraNI anusAra utpatti ane vinAzano artha phakta AvirbhAva ane tirobhAva ja che. sAMkhyo utpatti pUrve paNa kArya kAraNamAM avyaktarUpe astitva dharAve ja che evo mata dharAvatA hoI temanA A siddhAMtane satkAryavAda kahevAmAM Ave che. A satkAryavAdane puravAra karavA sAMkhyAcAryo nIcenI dalIlo Ape che : (1) asalaraLAt'--potAnI utpatti pUrve kArya potAnA kAraNamAM zaktirUpeya vidyamAna na hoya to tene koI utpanna karI zake nahi. asat ghaTa vagere kAryo sat mRt vageremAMthI utpanna thAya che evo mata barAbara nathI. jo ema kahevAmAM Ave ke sattva ane asattva e baMneya ghaTa vagere kAryanA dharmo che, jema kuMDalatva dharmavALuM suvarNa sonInA vyApArathI kaTakatva dharmavALuM bane che tema asattva dharmavALuM kArya (ghaTa vagere) paNa kAraNavyApAra pachI satva dharmavALuM bane che--to te yogya nathI. ahIM asattvane kAryano dharma gaNyo che ane dharma dharmI (Azraya) vinA rahI zake nahi. eTale, asattva dharmano Azraya tenI utpatti pahelAM paNa mAnavo Avazyaka bane che. AthI e siddha thAya che ke utpatti pahelAM paNa kArya kAraNarUpe vidyamAna ja hoya che. 3 koIne zaMkA udbhave ke ghaTa vagere kArya potAnI utpatti pahelAM jo vidyamAna ja hoya to enI utpattine mATe kuMbhAra vagerenA vyApAranI jarUra ja kyAM rahI ? A zaMkAnuM nirAkaraNa e che ke kuMbhAra vagerenA vyApArathI ghaTa vagere kAryanI kevaLa abhivyakti thAya che. kArakavyApAranA pahelAM kAraNarUpamAM anabhivyakta ghaTa pachIthI Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAMkhyadarzana 39 kArakavyApAra dvArA abhivyakta thAya che. talamAM je tela anabhivyakta hoya che te ja pIlavArUpa vyApArathI abhivyakta thAya che. ane gAyanA AMcaLamAM astitva dharAvatuM dUdha ja dohanavyApArathI abhivyakta thAya che. Ama pIDana ane dohana kArakavyApAro kevaLa abhivyaMjaka che, ane eTale ja temane tela ane dUdhanAM kAraNa kahevAmAM Ave che. e ja rIte daMDa, cAkaDo vagere ghaTarUpI kAryanAM abhivyaMjaka hoIne ja temane ghaTanAM kAraNa kahevAmAM Ave che. vaLI, asatnI utpattinuM koI dRSTAMta ApaNane maLatuM nathI." eTale kArya tenI utpatti pUrve zaktirUpe to avidyamAna hoI zake ja nahi. (2) 3pavAnapraha -jo utpatti pUrve kArya tenA kAraNamAM vidyamAna na hoya to ApaNe amuka kAryane pedA karavA amuka ja upAdAnakAraNanuM grahaNa karIe chIe e hakIkatano koI khulAso thaI zakaze nahi. ApaNe to kerI utpanna karavA mATe goTalo ja vAvIe chIe, dhatUrAnuM bI vAvatA nathI. jo utpatti pUrve kerI goTalAmAM asatu che ema mAnIe to to tenuM tevuM asattva dhatUrAnA bImAM paNa che ane to pachI dhatUrAnA bImAMthI paNa kerI utpanna thavI joIe, pariNAme amuka kAryanuM amuka ja upAdAnakAraNa che evo niyama ke vyavasthA je jagatamAM vAstavamAM pravarte che teno khulAso nahi thaI zake. A badhuM darzAve che ke goTalAmAM kerI zaktirUpe to vidyamAna hoya che jyAre dhatUrAnA bImAM hotI nathI ane eTale ja kerI icchanAra goTalo ja vAve che, dhatUrAnuM bI vAvato nathI. Ama goTalA ane kerI vacce niyata saMbaMdha che. te saMbaMdha tAdAbhyano che, kAraNa ke kArya pote kAraNanI ja eka avasthA che. (3) sarvasaMmavAvAjo utpatti pUrve kAryane asat mAnavAmAM Ave to te kALe satuM kAraNa ane asat kArya vacce koI paNa prakArano saMbaMdha banI na zake, kAraNa ke saMbaMdha to be sat vastuo vacce ja saMbhavI zake, be saMbaMdhImAMno eka paNa asatuM hoya to temanI vacce saMbaMdha na ghaTe. have jo kAryathI asaMbaddha rahIne ja kAryane utpanna karatuM kAraNa kalpavAmAM Ave to AvuM asaMbaMdhapaNuM to badhAM ja kAraNomAM samAnapaNe raheluM hoI game te kAraNa game te kAryane pedA kare, bIjI rIte kahIe to pratyeka kAraNa badhAM ja kAryone pedA karI zake. Ano artha to e thayo ke goTalAmAMthI AMbo ja nahi paNa lImaDo, pIpaLo, vaDa vagere badhuM ja utpanna thaI zake. paraMtu jagatamAM AvI avyavasthA nathI. jagatamAM to evI vyavasthA che ke amuka kAraNamAMthI ja amuka kArya pedA thAya che. Ano artha e thAya ke kAraNa kArya sAthe tAdAtma saMbaMdhamAM rahIne ja tene utpanna kare che.' Ama utpatti pUrve paNa kArya sat che ema siddha thAya che. (4) zarUca zakyArA'--koI zaMkA uThAve ke upara je doSo batAvyA te kAryane utpatti pahelAM asahu mAnanAranA matamAM AvatA ja nathI kAraNa ke kAraNa potAnA kArya sAthe asaMbaddha rahIne paNa te ja kAryane utpanna kare che jene utpanna karavA te samartha hoya. bIjA zabdomAM kahIe to je kAraNamAM je kAryane utpanna karavAnI zakti hoya che te kAraNa te ja kAryane utpanna kare che, bIjAne nahi. udAharaNArtha, mATIrUpa kAraNamAM Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padarzana ghaTarUpa kAryane utpanna karavAnI zakti che, paTane utpanna karavAnI zakti nathI, eTale te ghaTane utpanna kare che ane paTane utpanna karatuM nathI. kAraNagata utpAdakatvazaktinuM jJAna kAryane joIne thAya che. mATIrUpa kAraNamAMthI paTarUpa kAryanI utpatti kyAMya dekhAtI nathI. eTale mATImAM paTane utpanna karavAnI zakti nathI evuM ApaNe anumAna karIe chIe." upara jaNAvelI zaMkAnuM samAdhAna sAMgAcAryo nIce pramANe kare che e vAta sAcI ke tailotpattinA pahelAM talamAM vidyamAna je tailotpAdakatvazakti rahelI hoya che tenuM jJAna telanI utpatti joyA pachI anumAnathI thAya che. emAM koI vivAda nathI. paraMtu utpatti pahelAM talamAM rahevAvALI je tailotpAdakatvazakti che te tailanI utpatti pahelAM taila sAthe sambaddha che ke asaMbaddha ? jo sambaddha mAnazo to utpatti pUrve kAryanuM satva siddha thaI jaze. jo asaMbaddha kahezo to talamAM telanI utpatti pUrve tailotpAdakatvazakti hoya che ema nahi kahI zakAya. vaLI, tela joI talamAM tailotpAdakatvazaktinuM anumAna paNa nahi thaI zake, kAraNa ke asaMbaddha hetu (tela) sAvya (tailotpAdakatvazakti)no anumApaka kevI rIte banI zake? A muddAne bIjI rIte samajIe. azakta kAraNamAMthI azakya kAryanI utpatti saMbhavatI na hoI zakta kAraNamAMthI ja zakya kAryanI utpatti mAnavI rahI.' kuMbhAra zakta upAdAnakAraNa mATImAMthI ja zakya kArya ghaTa utpanna kare che. zaktiyuktane zakta kahevAmAM Ave che. zakti e saMyoganI jema ubhayAzraya saMbaMdhavizeSa che. tethI te zakyanA abhAvamAM ghaTI zake nahi. eTale utpatti pahelAM kAryanI kAraNamAM vidyamAnatA svIkAravAmAM AvI che. vaLI, jo utpatti pUrve kArya asatuM hoya to te kALe te zakya che tema paNa na varNavI zakAya ane to pachI kAraNa zakyane ja utpanna kare che bIjAne nahi ema paNa nahi kahI zakAya. je asat che te niHsvabhAva che. je niHsvabhAva hoya temAM kaMI paNa parivartana na lAvI zakAya. ane jenuM parivartana na thaI zake te to avikArI kahevAya. avikArIne koNa pedA karI zake ?" tethI ja je asat che te kharekhara azakyakriya che. tevAne kAraNa utpanna kare che ema mAnatAM to kAraNa azakyakriyane utpanna kare che evuM mAnavAnI Apatti Ave. hakIkatamAM, azakyakriyane to koI paNa kadI utpanna na karI zake. eTale, utpatti pahelAM kArya sat che ema mAnavuM ja joIe. (5) ramAvISya I-kAraNa je jAtinuM hoya che te ja jAtinuM kArya hoya che, anya jAtinuM hotuM nathI. DAMgaramAMthI DAMgara ja ane javamAMthI java ja utpanna thAya che. ethI UlaTuM, DAMgaramAMthI java ke javamAMthI DAMgara kadI utpanna thatAM nathI. A darzAve che ke kArya kAraNAtmaka ja hoya che. kArya kAraNathI bhinna nathI. jyAre paristhiti AvI che tyAre kAraNa jo satu hoya to kArya asatu hoya e kema karIne saMbhave? kAraNagata je sattA che tenAthI atirikta bIjI koI sattA kAryanI nathI. kAryanI utpatti pUrve kAraNanI sattA hoIne kAryathI abhinna evA kAryanI sattA paNa te vakhate mAnavI jarUrI bane che. Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAMkhyadarzana sAMkhyAcAryo kAraNa ane kAryano abheda nIce pramANe puravAra kare che : (a) upAdAnakAraNathI kArya pRthak nathI kAraNa ke kArya upAdAnakAraNano dharma che ane je dharmathI bhinna hoya te teno dharma na hoI zake. paTa tenA upAdAnakAraNa tatttaothI bhinna nathI. je jenAthI bhinna hoya te tenuM upAdAnakAraNa na hoI zake. ghaTa kadI paTanuM upAdAnakAraNa na banI zake kAraNa ke ghaTa paTathI bhinna che, arthAntara che.18 41 () kArya ane kAraNa vacce upAdAna-upAdeya saMbaMdha hovAthI kArya ane kAraNa abhinna siddha thAya che.19 je be vastuo ekabIjAthI taddana bhinna hoya temanI vacce A saMbaMdha ghaTI zake nahi, jema ke ghaTa ane paTa, paTa ane tantuo vacce upAdAna-upAdeya saMbaMdha rahelo che. tethI paTa ane tantuo bhinna nathI paNa abhinna che. (6) kArya ane kAraNano saMyoga ke vibhAga karI zakAto nathI. je be padArtho bhinna hoya temanI vacce ja saMyoga dekhAya che, jema ke puSpa ane tantu. vaLI, je be vastuo bhinna hoya te ja be judAM judAM sthAno roke che, jema ke himAlaya ane viMltha. bIjI bAju, paTa ane tenA upAdAnakAraNa tattta vacce Avo saMyoga ke AvuM vibhinna sthAnamAM avasthAna jaNAtuM nathI. eTale, paTa kArya ane tannu kAraNa abhinna che. Ama kArya ane kAraNano abheda pratIta thAya che.20 () gurutva yA vajanane laI vicAra karIe to kAraNanA vajananI apekSAe kAryanuM vajana vadhAre ke ochuM hotuM nathI. je be vastu paraspara bhinna hoya che temanI bAbatamAM vajanane vize nyUnAdhikatA jaNAya che. paraMtu paTanuM vajana ane tenA upAdAnakAraNabhUta tantuonuM vajana ekasarakhuM ja hoya che. A puravAra kare che ke paTa tenA upAdAnakAraNa tattuothI abhinna che. 21 avayavI avayavothI bhinna che, avayavI kArya che ane avayavo kAraNa che Avo naiyAyikono mata che. AnA viruddha kArya ane kAraNane abhinna mAnanAra sAMkhyakAroe puravAra karI ApavuM joIe ke avayavothI bhinna evuM avayavI nAmanuM juduM dravya nathI. sAMkhyo nIce pramANe A vastu puravAra kare che : (1) jo tannurUpa avayavomAMthI dravyAntarabhUta yA arthAntarabhUta paTarUpa avayavInI niSpatti thatI hoya to tantuomAMthI banelo A paTa bIjA paTanI jema tantuothI alaga upalabdha thavo joIe. paraMtu evI upalabdhi thatI nathI.22 (2) AnA bacAvamAM jo kahevAmAM Ave ke tattuomAMthI niSpanna paTa tattuomAM samavAya saMbaMdhathI raheto hoI te tantuothI pRthak upalabdha thato nathI to te barAbara nathI. be saMyogI dravyonI vacce AdhArAdheyasaMbaMdha hovA chatAM banneya alaga alaga upalabdha thAya che. tevI ja rIte tantuo ane paTa paNa alaga alaga upalabdha thavA joie.23 (3) jema vema (kAMThalo) vagere paTathI bhinna che, arthAntara che tema tantuo paNa paTathI bhinna che ema kahevuM paNa yogya nathI kAraNa ke vema vagere karaNa che, upAdAnakAraNa nathI jyAre tatttao upAdAnakAraNa che, karaNa nathI.4 (4) sparza, kriyA, mUrti, gurutva vagere dharAvatI eka vastu tenAthI bhinna bIjI Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 Sadarzana evI vastuno pratighAta kare che, jema ghaTano pratighAta paththara kare che. naiyAyikone mate paTa tantuothI bhinna che ane te paNa sparza vagere dharAve che, eTale teNe tantuono pratighAta karavo joIe. paraMtu vastusthiti sAva UlaTI che. te tantuono pratighAta karato nathI paNa UlaTuM tattuo je dezamAM rahe che te ja dezamAM pote paNa rahe che, je te baMneno abheda ja siddha kare che.25 (5) jo avayavI avayavothI bhinna hoya to prazna udbhave ke te pratyeka avayavamAM ekadezathI rahe che ke sarvadezathI ? jo avayavI potAnA pratyeka avayavamAM pUrepUrA rUpathI-sarvadezathI rahe che ema svIkArIe to jeTalA avayava teTalA ja svatantra avayavI banI jaze kAraNa ke pratyeka avayavamAM avayavI potAnA pUrNarUpathI rahe che. have jo ema mAnIe ke te ekadezathI potAnA pratyeka avayavamAM rahe che to te paNa ucita nathI kAraNa ke avayavI svayaM niraMza che. jo tenA aMza dalIla khAtara mAnI laIe to te pratyeka aMzamAM te ekadezathI rahe che ke sarvadezathI e prazna punaH khaDo thaI jaze ane e rIte anavasthAdoSa Avaze. Ama avayavothI bhinna avayavInuM avayavomAM rahevuM kaThina che. A darzAve che ke avayavI avayavothI bhinna nathI. k koI zaMkA kare ke Ama kArya ane kAraNa, paTa ane tantuo jo abhinna hoya to utpattikriyA-nAzakriyA, 'A tantuo' 'A paTa'e jAtanI buddhi, 'tantuomAM paTa' e jAtano zabdaprayoga, tantunI arthakriyA ane paTanI arthakriyA vagere bhedamUlaka bAbato azakya banI jaze. A bAbato ja darzAve che ke tatttao ane paTa e be bhinna vastuo che. sAMkhyAcAryo Ano uttara ApatAM kahe che ke A badhA bhedo tAttvika abhedane mArI zakatA nathI. eka vastumAM paNa te te vizeSano AvirbhAva-tirobhAva hoI zake che ane e rIte ahIM paNa avirodha sAdhI zakAya che. 7 kAcabAnAM aMgo tenA zarIramAM saMkocAI jAya che eTale temano tirobhAva thAya che ane e aMgo jyAre bahAra vistare che tyAre temano AvirbhAva thAya che. kAcabAmAMthI temanI nUtana utpatti ke kAcabAmAM temano atyanta nAza thato nathI. tevI ja rIte mATImAMthI ghaTa ane suvarNamAMthI alaMkAra jyAre bane che tyAre temano AvirbhAva thAya che. jyAre mATImAM ghaTano ane suvarNamAM alaMkArano vilaya thAya che tyAre kharekhara to temano tirobhAvamAtra thAya che. asat vastunI utpatti ane sat vastuno nAza kadI saMbhavato nathI. kAcabo jema saMkocavikAsazIla tenA avayavothI bhinna nathI tema ghaTa, valaya vagere mATI, suvarNa vagerethI bhinna nathI. 28 vRkSothI atirikta vana nAmanI koI svatantra vastu nathI. tema chatAM ApaNe 'vanamAM vRkSa' evo zabdaprayoga karIe chIe. tevI ja rIte paTa ane tantuo abhinna hovA chatAM 'tantumAM paTa' evo prayoga thaI zake.29 vaLI, arthakriyAbheda vastubheda siddha karI zakato nathI, kAraNa ke ekanI eka vastu gna judI judI arthakriyAo kare che e ApaNA anubhavanI vAta che. agni dahanakriyA pa kare che ane prakAza paNa Ape che. uparAMta, ekanI eka vastumAMya vividha Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAMkhyadarzana 43 arthakriyAnI vyavasthA thaI zake che. pratyeka veThiyo rastAne joI zake che paNa pAlakhI UMcakI zakato nathI. paraMtu e ja veThiyo bIjA veThiyAonA sahakArathI pAlakhI paNa UMcakI zake che. te pramANe eka eka tanu kapaDuM sIvavAnI ke paDIkuM bAMdhavAnI arthakriyA karI zake che paNa prAvaraNarUpa athakriyA karI zakatuM nathI. paraMtu badhA tatuo bhegA maLI paTarUpe jyAre AvirbhAva pAme che tyAre to teo prAvaraNarUpa athakriyA paNa karI zake che." ahIM eka zaMkA jAge che. sAMkhyo jene paTano AvirbhAva kahe che te kAraNavyApAra pUrve hato ke nahi? jo na hato ema kaho to asanI utpatti thAya che evo svIkAra thayo gaNAya. jo hato ema kaho to kAraNavyApAra nirarthaka banI jaze kAraNa ke sAMkhyamate kAraNavyApAranuM prayojana kAryano AvirbhAva karavAnuM ja che. jo AvirbhAvano AvirbhAva karavA kAraNavyApAra jarUrI che ema kahezo to anavasthA thaze." sAMgAcAryo uparanI zaMkAnuM nirAkaraNa jevAnI sAthe tevA'nA nyAye kare che. asatnI utpatti mAnanArane teo sAmo prazna kare che ke utpatti svayaM sat che ke asatuM? jo satuM hoya to kAraNavyApAranI AvazyakatA ja na rahe. jo asatuM hoya to tene utpanna karavA bIjI utpatti ane bIjIne utpanna karavA trIjI utpatti mAnavI paDaze ane Ama anavasthAdoSa AvI paDaze. jo kahevAmAM Ave ke utpatti kAryathI bhinna koI vastu nathI to nIce darzAvela doSo Avaze : eka to e ke kArya utpanna thAya che ema kahevAmAM punaruktidoSa Avaze. bIjuM e ke "kaurya nAza pAme che" ema paNa bolI nahi zakAya, kAraNa ke utpatti (=kArya) ane nAza eka ThekANe eka sAthe saMbhavatAM nathI. vaLI, kAryanI utpatti e bIjuM kaMI nathI paNa kAryano potAnA kAraNa sAtheno samavAya saMbaMdha che ema jo naiyAyika jaNAvaze to Apatti e Avaze ke samavAyasaMbaMdha nitya hoI utpatti paNa nitya Tharaze ane pariNAme utpatti mATe kAraNavyApAra nirarthaka banI jaze-jyAre lokamAM to utpatti mATe kAraNavyApAra ApaNe joIe chIe. eTale e mAnavuM ja rahyuM ke potAnI utpatti pahelAM potAnA kAraNamAM je kArya avyaktarUpe hatuM tene vyakta karavA kAraNavyApAra jarUrI che. A ja satkAryavAda che. - have ApaNe sAMkhya pariNAmavAdane samajIe. vyAsabhASya ene vizada rIte samajAve che. eTale ahIM te anusAra tenuM nirUpaNa karIzuM. badhA vikAronA mULamAM prakRti che. prakRti triguNAtmaka che. traNeya guNo satata sakriya che, calasvabhAva che. eka kSaNa paNa pariNAma pAmyA vinA teo sthira rahetA nathI. badhA ja vikAro guNonA sannivezavizeSo yA racanAbhedo ja mAtra che." eTale Ama vikAromAM tattvataH koI bheda nathI. sannivezo - racanAo - ja mAtra ekabIjAthI bhinna hoya che. paraMtu je dravyanA te sannivezo che te mULa dravya to eka ja che. yogadarzana A mULa dravyane dharmI kahe che jyAre dharmo e enA AkAro yA vikAro che. kArya ane kAraNa vacceno saMbaMdha e dharma ane dharmI vacceno saMbaMdha che. dharma ane dharma Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 Sadarzana e be sApekSa zabdo che. eTale, ekanA arthane saMpUrNapaNe jANavo hoya to bIjAnA arthane jANyA vinA na cAle. prathama dharmano artha joie. 38 bhASyakAra vyAsa dharmanI nIce pramANe vyAkhyA Ape che : yogyatAvacchinA dharmina rAoiva dharmaH / arthAt dharmInI yogyatAyukta zakti e ja dharma che. mATI ghaTane utpanna karavAnI zakti dharAve che. A zakti e ja mATIno dharma che. A zakti amuka khAsa yogyatA dharAve che. mATI jalAharaNa vagere kriyAo pote karatI na hovA chatAM te kriyAonI yogyatA to tenAmAM che. ghaTamAM jalAharaNa vagere kriyAo karavAnuM je sAmarthya che te Agantuka, akasmAt yA prAsaMgika nathI paraMtu te to tene' potAnA upAdAnakAraNa mATI pAsethI vArasAmAM maLela che.- jalAharaNa vagere kriyAo karavAnI yogyatAthI yukta ghaTotpAdaka zakti e mATIno dharma che. A vyAkhyAne keTalAka bIjI rIte samajAve che. bIjamAM rahelI aMkurotpAdakazakti bIjano dharma che. agnimAM rahelI dAhazakti e agnino dharma che. eTale dharmanuM saraLa lakSaNa to che 'zakti e ja dharma che'. paraMtu ATaluM ja lakSaNa na ApatAM 'yogyatAviziSTa' evuM vizeSaNa zaktine ApyuM che. tenuM prayojana che. bIjane zekI nAkhavAthI tenI aMkurotpAdakazakti baLI jAya che, naSTa thaI jAya che paraMtu te kAraNe tene aMkurotpAdakazaktino viyoga che ema nahi kahevAya, kAraNa ke sAMkhyamate dravya ane zaktino abheda che. pariNAme, jyAM sudhI zaktimAnanI-dravyanI-sthiti che tyAM sudhI zaktinI paNa sthiti che tema mAnavuM joIe. yogyatA eTale svarUpayogyatA. dagdhabIjamAM paNa aMkurane utpanna karavAnI svarUpayogyatA che. arthAt AvI yogyatAyukta zakti che. dagdhabIja jevA dagdhazaktivALA dharmoneya lakSaNa lAgu paDI zake eTalA mATe 'yogyatAviziSTa' e vizeSaNa ahIM rAkhyuM che.' ahIM mATImAM ghaTotpAdaka zakti che ema je kahyuM che teno artha e che ke mATImAM ghaTazakti che. A ghaTazakti yogya sahakArIo maLatAM pragaTa thAya che ane temanA abhAvamAM apragaTa rahe che. pragaTa ghaTazakti jalAharaNa vagere kriyAo kare che jyAre apragaTa ghaTazakti te kriyAo karatI na hovA chatAM te kriyAo karavAnI yogyatA tenAmAM rahelI ja che. Ama ghaTazakti e ja ghaTa che. mATI e dharmI che ane ghaTazakti yA ghaTa e dharma che. dravya e dharmI che ane zaktio, AkAro yA vikAro e dharmo che. eka dharmImAM anaMta dharmo hoya che. dharmI dharmomAM anusyUta che. A vastu nIcenI carcAthI phruTa thaze : dharmonI traNa avasthAo che-zAnta (atIta), udita (vartamAna) ane avyapadezya (anAgata)41. je dharma potAno vyApAra karato anubhavAya che te udita che. je dharma potAno vyApAra karyA pachI dharmImAM avibhaktarUpe sthita thaI gayo che arthAt dharmArUpa thaI gayo che te dharma zAnta che.'3 A dharmamAM ane vartamAnAvasthAvALA udita dharmamAM phera e che ke eka dharma potAno vyApAra karato nathI jyAre bIjo kare che. zAnta dharma ane anAgata avasthAvALA avyapadezya dharma vacce e bheda che ke ekamAM udita thavAnI yogyatA nathI jyAre bIjAmAM che. udita dharma ane avyapadezya dharma vacce e taphAvata che ke eka potAno vyApAra karato anubhavAya che jyAre bIjo potAno vyApAra karato Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAMkhyadarzana 45 anubhavAto nathI. dharmanI prathama anAgatAvasthA hoya che, pachI vartamAnAvasthA thAya che ane chevaTe atItAvasthA thAya che. atItAvasthA pachI vartamAnAvasthA thatI nathI. je eka vAra atItAvasthAne pAmyo te punaH anAgatAvasthAne pAmato nathI e sRSTino niyama che.44 vaLI, atItAvasthAne pAmelA dharmono kaMI atyaMta uccheda thato nathI. kula zaktimAM nyUnAdhikatA thatI nathI e niyama pramANe atIta dharmo potAnA dharmImAM laya pAme che--vyutkrAMti (involution) pAme che, temano samULo nAza thato nathI. anAgatAvasthAvALA dharmo haju apragaTa che, vyakta thayA nathI. mAtra vartamAna dharmo ja jagatamAM pragaTa che, vyakta che. Ama atIta ane anAgata avasthAvALA dharmo dharmI sAthe ekAkAra hoI temane sAmAnya kahevAmAM Ave che, jyAre vartamAna dharmo ja dharmIthI ane ekabIjAthI judA tarI AvatA hoI temane vizeSa kahevAmAM Ave che.4 vyakta ane avyakta, yA sAmAnya ane vizeSa dharmomAM je anugata che te dharmI che.46 badhA ja dharmono AdhAra ane dhAraka dharmI che. dharmI dharmomAM anusUta che. anAgata ane atIta dharmo dharmI sAte ekAkAra che eTale svAbhAvika rIte ja dharmI A dharmomAM anucUta che e vAta samajAya che. paraMtu vartamAna dharmIya dharmothI kaMI atyanta bhinna nathI. joke ghaTane potAne teno Agavo AkAra, sannivezavizeSa che jenA vaDe te tenA upAdAnakAraNa mATIthI kaMIka judo kalpI zakAya tema chatAM tenuM astitva to mATImAM ane mATIne laIne ja che. vartamAna dharmane tenA dharmIthI chUTo pADI zakAto nathI. Ama te paNa potAnA dharmIthI abhinna ja che. A carcA uparathI ApaNe tAraNa kADhI zakIe ke dharmI e mULa dravya che ane dharmo tenA bhinna bhinna AkAro, vikAro yA sannivezavizeSo che. pariNAme, kArya ane kAraNa vacceno saMbaMdha te bIjuM kaMI nahi paNa dravya ane tenA AkAra, vikAra yA sannivezavizeSa vacceno saMbaMdha che; ane A saMbaMdha tAdAtmyano che. hakIkatamAM to dharmI ane dharma vacceno dekhAto bheda sRSTi daramyAna ja anubhavAya che. pralaya daramyAna jyAre badhuM prakRtimAM laya pAme che tyAre prakRtirUpe dharmI mAtra che ane koI bAhya dharmo vyakta hotA nathI, pragaTa hotA nathI. ahIM e dhyAnamAM rAkhIe ke paramArthathI to kevaLa prakRti ja dharmI che ane bAkI badhAM dharmo che. prakRti pratikSaNa pariNAmI che. guNo calasvabhAva che. sthUla bhUtoya tattvAntaramAM pariNamatA na hovA chatAM satata pariNamanazIla che. puruSa sivAyanI badhI ja vastuo pratyeka paLe parivartana pAmyA kare che. pariNAma eTale ? avasthitasya dravyanya pUrvadharmanivRttau dharmAntotpattiH pariAmaH46 / pUrva dharmano tyAga ane uttara dharmano svIkAra karavA chatAM dharmInuM potAnA svabhAvathI, svatvathI cUta na thavuM te pariNAma. jyAre dharmI ke dravya potAnuM svatva choDyA vinA jUnA dharma, vikAra ke AkArane tyajI navAne dhAraNa kare che tyAre te dharmI pariNAma pAmyo kahevAya che. Ama pariNAma eTale vartamAna dharmano tirobhAva ane anAgata dharmano AvirbhAva ane dharmInuM mULa svabhAve kAyama rahevuM. yuktidIpikA A prakriyAne nIcenA udAharaNathI samajAve che : palAzapatra gaMramI ane evAM bIjAM nimittakA2None laIne lIlAza tyajI pILAza dhAraNa kare che, paraMtu tene lIdhe Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padarzana tenA palAzapaNAne kaMI asara thatI nathI, judA judA dharmo dhAraNa karavA chatAM palAzadharma to teno te ja rahe che. badhAM ja pariNAmonuM AvuM che. parivartano jenA upara Ave che ane jAya che chatAM je parivartanothI askRSTa rahe che te dharmI che ane parivartanothI je asara pAme che te dharmo che. AvirbhAva ane tirobhAva dharmonA thAya che, dharmInA nahi. dharmI to traNeya kALamAM Avirbhata ja che, vartamAna ja che. A pariNAma trividha che - dharmapariNAma, lakSaNapariNAma ane avasthA pariNAma.8 dharmapariNAma eTale sthirabhAve avasthita dharmInA pUrvadharmano dharmImAM tirobhAva ane dharmAntarano dharmImAMthI prAdurbhAva che. suvarNapiMDamAMthI kaMDalanI utpatti e dharmapariNAma che. ahIM suvarNanA piMDarUpa dharmano tirobhAva thAya che ane kuMDalarUpa dharmano AvirbhAva thAya che ane suvarNarUpa dharmI to jemano tema vidyamAna ja rahe che tema ja bane dharmo sAthe saMbaMdha dharAve che. ahIM e vastu dhyAnabahAra na rahevI joIe ke suvarNanI piMDAvasthAmAMya kuMDalAkAra avyakta avasthAmAM astitva dharAve ja che. paraMtu sUkSmatAne kAraNe piMDAvasthAmAM kuMDalAkAra dRSTigocara thato nathI. pachI e kuMDalAkAra jyAre skUlatA prApta karIne Avirbhata thAya che arthAt jyAre eno sUkSamatAdoSa dUra thAya che tyAre ApaNe tene joI zakIe chIe. eka dravya yA dharmamAM eka sAthe ananta dharmo hovA chatAMya eka ja dharma yA AkAra skUla bane che ane bAkInA vidyamAna hovA chatAM sUkSmatAne pAmelA rahe che. TUMkamAM, dharmamAM eka sAthe ananta dharmo saikAlika astitva dharAvatA hoya che paraMtu temAMthI eka ja dharma vyakta hoya che ane bAkInA avyakta; avyaktamAM zAnta ane avyapadezya dharmono samAveza thAya che. ahIM e spaSTa thAya che ke be dharmo eka sAthe Avirbhata thatA nathI, paNa kramathI thAya che. lakSaNapariNAma zabdamAM rahelA lakSaNa' zabdano artha che anAgata, vartamAna ane atItarUpa kALabheda. dharmane traNa lakSaNo hoya che-anAgata, vartamAna ane atIta. A tenI kAlika avasthAo che. A traNeya lakSaNo tenAmAM eka sAthe hoya che. paraMtu temAMnuM eka pradhAna yA vyakta hoya che ane bAkInAM be avyakta yA gauNa hoya che. dharma jyAM sudhI AvirbhAva pAmyo nathI hoto tyAM sudhI tenuM anAgatalakSaNa pragaTa thayA vyakta hoya che, te jyAre AvirbhAva pAme che tyAre tenuM anAgatalakSaNa avyakta banI jAya che ane vartamAnalakSaNa vyakta bane che ane te jyAre tirobhAva pAme che tyAre tenuM vartamAnalakSaNa avyakta banI jAya che ane atItalakSaNa vyakta bane che. Ama dharmanAM lakSaNo vyakta ane avyakta thayA kare che paNa dharmanuM dharmatva to krame vyakta thatAM anAgata, vartamAna ane atIta lakSaNomAM enuM e ja rahe che. dharmI traNeya kALe vartamAna che jyAre dharmanuM saikAlika astitva hovA chatAM te traNeya kALe vartamAna nathI, te to tyAre ja ane tyAM sudhI ja vartamAna che jyAre ane jyAM sudhI te potAnI arthakriyA kare che. dharmInI draSTie vartamAna anAdi-anaMta (eternal present) che, eTale ke dharma kadI atIta ke anAgata nathI, jyAre dharmanI dRSTie (vyakta) vartamAna sAdisAnta hovA chatAMya ThIka ThIka vistRta che. bIjI rIte kahIe to dharma traNeya kALe vyakti che jyAre dharmo traNeya Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * sAMkhyadarzana kALe vyakta nathI. A ja vAtane yogabhASyakAranA zabdomAM kahIe to Ama kahevAya, gha cappA, dhatuM dhyAna '7" dharmanA anAgata, vartamAna ane atIta A traNa lakSaNomAMthI pratyeka lakSaNamAM aneka avasthAo kramathI thavI te avasthA pariNAma che. udAharaNArtha, ghaTanA vartamAnalakSaNamAM navApaNuM, jUnApaNuM vagere avasthAo thAya che. bIjI rIte kahIe to vartamAna ghaTamAM pratikSaNa parivartana thayA kare che, paNa ApaNane te dRSTigocara thatuM nathI. jyAre kALe karIne ghaTa vighaTita thAya che tyAre ja ApaNane parivartana thayeluM jaNAya che. ghaTa teno AvirbhAva thayo tyArathI ja vighaTana bhaNI jaI rahyo hoya che paNa ApaNane te jaNAtuM nathI ane prati paLe tenAmAM keTalI jIrNatA AvI te ApaNe jANI zakatA nathI. paraMtu aMtanA vighaTana parathI ApaNe anumAna karIe chIe ke te janmyo tyArathI ja jIrNa thaI rahyo hovo joIe. antanuM vighaTana te kaMI vighaTanakSaNanuM ja pariNAma nathI paraMtu ghaTAvirbhAvathI mAMDI ghaTavighaTana sudhI je kSaNasannati cAlI te sattatinI pratyeka paLe A vighaTanamAM phALo Apyo che. ghaTAvirbhAvathI ghaTatirobhAva sudhI ghaTano sadRzapariNAma thato rahyo. Ama vartamAna dharmano saduzapariNAma ja teno avasthApariNAma che. ahIM vartamAnalakSaNanA avasthA pariNAmanuM dRSTAnna ApyuM che, kAraNa ke tene ApaNe saraLatAthI samajI zakIe chIe. A dRSTAMta uparathI atItalakSaNa ane anAgatalaNanA avasthA pariNAmonI kalpanA karavAmAM Ave che. vaLI, sattva Adi guNo aticaMcaLa svabhAvavALA hovAne lIdhe temano pratikSaNapariNAma thato rahe che e anumAnathI siddha thAya che. ane A pratikSaNa pariNAma ja bIjA zabdomAM lakSaNono avasthA pariNAma che. dharmapariNAmathI lakSaNa pariNAma sUkSma che ane lakSaNapariNAmathI avasthA pariNAma sUkSma che. ahIM trividha pariNAmonuM pratipAdana karyuM che chatAM kharekhara to ekaja pariNAma che. tenuM kAraNa e che ke dharmo dharmIthI atyanta bhinna nathI paraMtu temano tenI sAthe tAdAbhyasaMbaMdha che. dharmo dharmIsvarUpa che. dharmanAM pariNAmo dvArA ahIM dharmInAM pariNAmono ja vistAra karavAmAM Avyo che. Ama paramArthathI pariNAma eka ja che ane - te che dharmIpariNAma. avasthAo dvArA lakSaNo parivartana pAme che, lakSaNo dvArA dharma parivartana pAme che ane dharma dvArA dharma parivartana pAme che. Ama aMte to eka dharmIno ja pariNAma thAya che. dharmInA traNeya prakAranA pariNAmamAM kevaLa saMsthAna yA sannivezano ja anyathAbhAva vA pheraphAra thAya che, dravyano nahi. suvarNanAM saMsthAno, sannivezo yA AkAro badalAtAM rahevA chatAM suvarNanA svabhAvamAM koI vikRti AvatI nathI. "ghATa ghaDiyA pachI nAmarUpa jUjavA aMte to hemanuM hema hoye". AkRtino tirobhAva yA nAza thavA chatAM dravya to tevuM ne tevuM ja rahe che. A ja vastune pataMjali potAnA mahAbhASyamAM A rIte kahe che : 'AkRtiranyA cAnyA ca bhavati, dravyaM punaH tadeva' AkRtyupamardaina dravyamevAvaziSyate / Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Sadarzana 55 pUrvokta pariNAmo yathecchabhAve thatA nathI. teo niyatakrama pramANe ja thAya che. prathama dharmapariNAma laIe. mUrtikAcUrNa, mRtkiMDa, mRtyupAla, ghaTa A dharmo che. prathama mATI cUrNarUpe hoya che, tyArapachI e ja mATI piMDarUpa dhAraNa kare che, tyAra pachI e ja mATI kapAlarUpa bane che ane chevaTe te ja mATI ghaTarUpa dhAraNa kare che. Ama ahIM ghaTAvirbhAvamAM eka suzRMkhalakrama dekhAya che. ahIM cUrNamRt ane piMDamRtno je krama che te ja krama cUrNamRt ane kapAlabhRtano nathI. cUrNamRtnI avyavahita uttare piMDamRt che jyAre cUrNamRtanI avyavahita uttare kapAlamRta nathI. A kramabheda uparathI dharmanA bhedo paDe che.56 AvirbhAvanA kramathI UlaTo layano krama che. ghaTamAMthI kapAlamRta, kapAlabhRtamAMthI cUrNamRta vagere. A thayo dharmapariNAmakrama. 48. 57 have lakSaNapariNAma laIe. ahIM eka lakSaNamAMthI bIjA lakSaNamAM javuM krama che. dharmamAM anAgatalakSaNa pachI vartamAnalakSaNa ane vartamAnalakSaNa pachI atItalakSaNa vyakta thAya che. pUrvavartI lakSaNano paravartI lakSaNa sAthe pUrva-aparabhAva krama che. atItano paravartI krama nathI, kAraNa ke atIta dharma bIjA koI lakSaNamAM pravezato nathI. kevaLa anAgata ane vartamAnane ja Avo krama che. dharmamAM atItalakSaNa AvirbhAva pAme che tyAre dharma dharmImAM vilIna thaI jAya che. eTale atItalakSaNane upara darzAvelo krama nathI. anAgatane anusare che vartamAna ane vartamAnane anusare che atIta. atItane koI anusaratuM nathI. atItane vartamAna anusarato nathI. vartamAnano pUrvavartI stara atIta nathI. anAgatalakSaNano tyAga karI vartamAnamAM pravezavuM e eka krama che ane vartamAnalakSaNano tyAga karI atItamAM pravezavuM e bIjo krama che. A sivAya trIjo koI krama nathI.58 A thayo lakSaNapariNAma. have avasthApariNAma laIe. navApaNuM, jUnApaNuM, vagere je avasthApariNAma che te pratikSaNapariNAma che. ahIM kAlika kSaNomAM rahelo pUrvoparakrama avasthAonA pUrvApara kramane siddha kare che. A thayo avasthApariNAmakrama. 19 sAMkhya pariNAmavAda uparathI evuM phalita thAya che ke dravya ane tenI zaktinA jaththAmAM koI nyUnAdhikatA thatI nathI. badhAM ja kAryo potapotAnA kAraNamAM astitva dharAve ja che. mAtra temano AvirbhAva-tirobhAva thayA kare che. paramArtha dRSTie kharuM kAraNa to guNo ja che. sAMkhya-yoga paribhASAmAM jemane dharmo kahyA che te vikAro hakIkatamAM to guNonAM bhinna bhinna pariNAmo che ane A pariNAmoya guNonA saMsthAnavizeSo ke racanAvizeSo mAtra che. kAlapravAhamAM A pariNAmone temanI zaktirUpa avasthA, vyaktirUpa avasthA ane layarUpa avasthA pramANe anAgata, vartamAna ane atIta kahyA che. A dharmo yA pariNAmo ja AvirbhAva ane tirobhAva pAme che. nathI to guNonA kula jaththAmAM nyUnAdhikatA thatI ke nathI to temanA dharmonA kula jaththAmAM nyUnAdhikatA thatI. vyakta dharmo ane avyakta dharmomAM nyUnAyikatA thAya che paNa kula dharmomAM nyUnAdhitA thatI nathI. dharmo dharmIthI abhinna hovAthI dharmI guNo vize paNa A ja vastu kahI zakAya. kula guNomAM nyUnAdhikatA thatI nathI. vyakta Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAMkhyadarzana 49 guNomAM ane avyakta guNomAM nyUnAdhikatA bhale thatI. e to svayaMsiddha che ke rajasuno jaththo, tamasUno jaththo ane sattvano jaththo pratyeka kSaNe ekasarakho ja rahe che-jo vyakta ane avyakta guNone gaNatarImAM laIe to. bIjI rIte kahIe to guNo vyakta thatA nathI, vyakta ke avyakta temanA dharmo, AkAro ke vikAro thAya che. paraMtu A dharmo guNothI abhinna hovAthI dharmonA vyaktapaNA-avyaktapaNAno Aropa ApaNe guNomAM karIe chIe. paramArthathI to guNo adhvAtIta che. teo vyakta-avyakta thatA nathI. guNo e to badhAM pariNAmo, AkAro, vikAro yA dharmonuM dravya che. ane te guNono jaththo kAyama ekasarakho rahe che. anaMta AkAro, vikAro yA dharmo te dravyanI aMdara che. te dharmonI saMkhyA, temano jaththo niyata che. niyata kramamAM teo avirbhAva pAmIne potAnI vartamAna avasthA pUrNa thatAM punaH dravyarUpa guNomAM laya pAme che. koI navuM dravya utpanna thatuM nathI ke taddana nAza pAmatuM nathI temaja koI AkAra (zakti) paNa taddana navo utpanna thato nathI ke samULago nAza pAmato nathI. mAtra AvirbhAvatirobhAvanuM cakra cAlyA kare che. A che vastuzaktinI avinAzitA. atyAra sudhI ApaNe upAdAnakAraNanI vAta karI. sAMkhya upAdAnakAraNa uparAMta nimittakAraNano paNa svIkAra kare che. upAdAnakAraNamAMthI jyAre kArya AvirbhAva pAme che tyAre ApaNane sahakArI zaktionI pratIti thAya che. mRttikArUpa upAdAnakAraNamAMthI jyAre ghaTarUpa kAryanI abhivyakti thAya che tyAre daMDa, cAkaDo, pANI, dorI vagerenI upayogitAno paNa ApaNane khyAla Ave che. ahIM daMDa, cAkaDo, pANI, dorI vagerene nimittAkAraNo kahevAmAM Ave che. A sahakArizaktirUpa nimittakAraNo kAryanI abhivyaktimAM je bAdhako ke pratibaMdhako hoya che temane dUra karavAnuM ja kArya kare che, arthAt teo kaMI pravartaka hetuo nathI. sAMkhyamate prakRti jagatanuM upAdAnakAraNa che. te svataH pariNAmI che. tenI kriyA yA vyApAra Agantuka nathI paNa svAbhAvika che; kAdAcitka nathI, paNa nitya che. dhakko bahArathI Avato nathI. jo ke tenI aMdara anaMta pracchanna zaktio che ane tenuM valaNa svAbhAvika rIte ja te zaktionA pragaTIkaraNa pratye che. tema chatAM te temane haMmezAM pragaTa yA vyakta karI zakatI nathI. tenA vyApAra ke pravRttinA mArgamAM koI bAdhaka baLa che ane tene dUra karyA sivAya tenI svayaMspharita pravRtti cAlI zaktI nathI. ahIM nimittakAraNa madade Ave che. dRSTAMta dvArA A vAta suMdara rIte samajAvI che. kheDUta potAnA khetaranA kyArAone pANI pAvA nIka kare che. te pote kUvA ke jalAgAramAMthI pANI kyAre kyAre laI jato nathI. pachI to pANI kyAre kyAre svayaM vahI jAya che. potAnI meLe vahevuM e to pANIno svabhAva che. kheDUta temanA vahevAnA vyApAramAM je bAdhaka hatuM tene mAtra nIko karI dUra kare che. kheDUta pote kaMI pANInA vahevAnA vyApArano pravartaka nathI. kheDUtanI jema dharma, adharma vagere rUpamAM rahelAM nimittakAraNo prakRtine tenA svAbhAvika vyApAramAM sahAya kare che. teo mAtra vighno dUra kare che ane tema thatAM ja prakRtimAMthI zakti mukta thaI vahevA mAMDe che. jevI rIte kheDUta baLajabarIthI choDanA mULamAM pANI caDhAvato nathI paraMtu mAtra nakAmuM ghAsa Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 padarzana tenI AjubAjuthI dUra kare che ane pariNAme choDanAM mULa svayaM saraLatAthI pRthvI ane jaLanA rasane cUsI zake che tevI ja rIte dharma yA sukRta prakRtinA vyApAramAM bAdhaka azuddhione dUra kare che ane pariNAme prakRtimAM baMdha rahelI zaktinA pravAhane vahevAmAM madada kare che. TUMkamAM, prakRti ja eka mAtra kartA che. kriyA yA vyApAra prakRtine svAbhAvika che. nimittakAraNo tene vyApAra ApatAM nathI. nimittakAraNa prakRtinI kriyA ke vyApAranuM utpAdaka yA pravartaka kAraNa nathI. te to prakRti je kriyA ke vyApAra karavAne svabhAvata zakta che te kriyA ke vyApAranA mArgamAM AvatA avarodho ja dUra kare che. jyAre avarodho dUra thAya che tyAre prakRtinA garbhamAM lAMbA samayathI baddha rahelI zaktio ApoApa svayaMspharaNAthI ja yA svabhAvathI ja vahevA mAMDe che." kArya-kAraNa yA pariNAmavAda vize ghaNuM kahevAI gayuM. paraMtu eka agatyanA muddAnI vAta karavI jarUrI che. teno vicAra karIe. jo ke jarUrI sahabhAvIo sAthe kAraNo mojUda hovA chatAM kAryo haMmezAM badhe ja vyakta thatAM nathI. tenuM kAraNa deza, kALa, AkAra ane nimittanAM baMdhano che. kesaranA choDa kAzmIra sivAya bIje kyAMya thatA nathI - bIjAM badhAM kAraNo bIje prApta hovA chatAMya. A thayuM dezuM baMdhana. tevI ja rIte DAMgaranA dhane jo unALAmAM ropIe to DAMgarachoDa DAMgarano pAka ApatA nathI kAraNa ke DAMgaranuM dharuM comAsAmAM ja coMTe che ane vikase che, unALAmAM nahiM. A thayuM kALanuM baMdhana. hariNI manuSyane janma ApatI nathI kAraNa manuSyAkAra tenAmAM vikasato nathI. A thayuM AkAranuM baMdhana. duSTa manuSya sukha anubhavI zakato nathI kAraNa ke sukhAnubhavanA nimittabhUta dharmano tenAmAM abhAva che. A thayuM nimittanuM baMdhana vivartavAda e kharekhara satkAryavAdano eka prakAra nathI ja. vivartavAdamAM kAryo sat nathI paNa mithyA che, avidyAnI nIpaja che, badhAM ja kAryonuM upAdAnakaraNa avidyA che jyAre brahma to tenuM adhiSThAnakAraNa mAtra che. bhadanta dharmatrAtanA bhAvAnyathAtvavAda, ghoSakanA lakSaNA thAtvavAda ane vasumitranA avasthAnyathAtvavAdane sAMkhyanA dharmapariNAma, lakSaNa pariNAma ane avasthA pariNAma sAthe khUba ja maLatApaNuM che. A traNeya sarvAstivAdI bauddha AcAryo hato. jema sAMkhyo bhUta, bhaviSyatuM ane vartamAna traNeya prakAranA dharmone sat gaNe che tema sarvAstivAdI boddho paNa traNeya prakAranA dharmone sat gaNe che. sAMkhyanA pratikSaNapariNAmavAdamAM pratikSaNa pariNAmomAMthI anusUta prakRti dravyane dUra karavAmAM AvatAM bauddhono kSaNabhaMgavAda banI rahe che. sAMkhyayoga pariNAmavAda eka viziSTa prakArano niyativAda ja che. badhA AkAro ane badhI avasthAo niyata che ane temano krama paNa niyata che. anAgata ane atIta avasthAo paNa astitva dharAve che ane teo temanA niyatakrama sAthe pUrNayogIne pratyakSa paNa thAya che. vaLI eTalI hada sudhI kahevAmAM Ave che ke keTalIka anAgata avasthAo haMmeza mATe anAmata ja rahevAnI che. e paNa niyata che. je anAgata avasthAo vartamAna yA vyakta thavAnI che te thavAnI ja che ane teya niyata kramamAM. A ja AjIvakano niyativAda che. darekanI badhI avasthAo niyata che ane niyata kramamAM Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAMkhyadarzana 51 che. sAMkhyayoga pariNAmavAda ane AjIvakanA niyativAdamAM koI tattvataH bheda raheto nathI, niyativAdamAM mAnavA chatAM baMneya tapa ane sAdhanAne atyanta mahattva kema Ape x che e eka koyaDo che.64 niyativAdamAM ja sarvajJatAne sthAna che. ane je koI sarvajJatA mAne teNe niyativAda mAnavo ja rahyo. Ama sAMkhyayoga pariNAmavAdane tenA sarvajJavAda sAthe pUrepUro meLa che. ekanI sAthe bIjo anivAryapaNe saMkaLAyela che. A saMdarbhamAM e noMdhavuM atyaMta sUcaka che ke mImAMsA sarvajJa vyaktinI zakyatA ja svIkAratuM nathI. niyativAda, sarvajJavAdaSTa ane yoga-sAdhanA e zuM mULa bhAratIyonA maulika vAhI haze ? pAdaTIpa 1 sAM0 kA0 9 / 2 asaccet kAraNavyApArAt pUrvaM kAryaM nAsya sattvaM kartuM kenApi zakyam / sAM0 ta0 kau0 9 / 3 sadasattve ghaTasya dharmAviti cet tathApyasati dharmiNi na tasya dharma iti sattvaM tadavasthameva, tathA ca nA'sattvam / asambaddhenAtadAtmanA cAsattvena kathamasan ghaTaH / tasmAt kAraNavyApArAd Urdhvamiva tataH prAgati sadeva kAryamiti / sAM0 ta0 kau0 9 / 4 kAraNAccAsya sato'bhivyaktirevAvaziSyate / satazcAbhivyaktirupapannA, yathA pIDanena tileSu tailasya, dohana saurabheyISu payasaH / sAM0 ta0 kau0 9 / 5 asataH karaNe tu na nidarzanaM kizcidasti / sAM0 ta0 kau0 9 / 6 sa0 kA0 9 / ...... 7 yadi tu asad bhavet kAryaM tadA puruSANAM pratiniyatopAdAnagrahaNaM na syAt / tathAhizAliphalArthinaH zAlibIjamevopAdadate na kodravabIjam / tattvasaM0 paM0 pR0 19 / 8 etaduktaM bhavati kAryeNa sambaddhaM kAraNaM kAryasya janakam, sambandhazca kAryasyAsato na saMbhavati, tasmAt saditi / sAM0 ta0 kau0 9 / 8 sAM0 kA0 9 / 10 syAdetat-asambaddhameva kAraNaiH kasmAt kAryaM na janyate ?, tathA cAsadevotpatsyate'ta Aha- 'sarvasambhavAbhAvAt' iti / asambaddhasya janyatve asambaddhatvAvizeSeNa sarva kAryajAtaM sarvasmAdbhaved, na caitadasti, tasmAnnAsambaddhamasamaddhena janyate'pi tu sambaddhaM sambaddhena janyate iti / sAM0 ta0 kau0 9 / 11 sAM0 ta0 kau0 9 / 12 syAdetat- asambaddhamapi sat tadeva karoti yatra yat kAraNaM zaktam / zaktizca kAraNasya kAryadarzanAdavagamyate / tena nAvyavasthA / sAM0 ta0 kau0 9 . / Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Sadarzana 13 sA zaktiH zaktakAraNAzrayA sarvatra vA syAt zakya eva vA ? sarvatra cet, tadavasthaivAvyavasthA / zakye cet, kathamasati zakye tatra iti vaktavyam / sAM0 ta0 kau0 9 / . 14 zaktA api hetavaH kAryaM kurvANAH zakyakrimeva kurvanti, nAzakyam / tattvasaM0 paM0 pR0 19 / 52 15 asatkAryakAritvAbhyupagamAdevAzakyakriyaM kurvantItyuktaM bhavati / tathAhi - yadasat tatrIrUpaM niHsvabhAvam yacca nIrUpaM tacchazaviSANAdivadakAryAtizayam anAdheyAtizayam yaccAnAdheyAtizayaM tadAkAzavadavikAri / tattathAbhUtamasamAsAditavizeSarUpaM kathaM kena - cicchakyate kartum ? tattvasaM0 paM0 pR0 20 / 16 sAM0 kA0 9 / 17 kAryasya kAraNAtmakatvAt na hi kAraNAd bhinnaM kAryam, kAraNaM ca sad iti kathaM tadabhinnaM kAryamasad bhavet / sAM0 ta0 kau0 9 / 18 na paTastantubhyo bhidyate taddharmatvAt / iha yad yato bhidyate tat tasya dharmo na bhavati, yathA gaurazvasya / dharmazca paTastantUnAm / tasmAtrArthAntaram / sAM0 ta0 kau0 9 / 18 upAdAnopAdeyabhAvAcca nArthAntaratvaM tantupaTayoH / sAM0 ta0 kau0 9 / 20 itazca nArthAntaratvaM tantupaTayoH saMyogaprAptyabhAvAt / sAM0 ta0' ko0 9 / 21. itazca paTastantubhyo na bhidyate guruvAntarakAryAgrahaNAt / sAM0 ta0 kau0 9 / 22 yadi tantvAdibhyo dravyAntarabhUtasyAvayavino niSpattiH syAt tena yathA tantukalApe paTastatraiva vA paTAntaramAhitaM bhedenopalabhyate tathaivopalabhyeta / na tUpalabhyate / yuktidI0 9 / 23 samavAyAdagrahaNamiti cet syAdetat saMyoginordravyayoH satyAdhArAdheyabhAve bhedena grahaNaM bhavati / yuktidI0 9 / 24 vemAdivat iti cet syAt yathA satyarthAntarabhAve vemAdayo'vayavinaH kAraNamevaM tantavo'pi / etadanupapannam / kasmAt ? anabhyupagamAt / karaNaM vebhAdayaH paTasya, na kAraNamityayamabhyupagamo naH / yuktidI0 9 / 25 sparzakriyAmUrtigurutvAntaravatastadvati pratighAtAditi / yaktidI0 9 / 26 itazca nAvayavI dravyAntaram, kRtsnaikadezavRttyanupapatteH / yuktidI0 9 / 27 svAtmani kriyAnirodhabudvivyapadezArthakriyAvyavasthAbhedAzca naikAntikaM bhedaM sAdhayitumarhanti, ekasminnapi tattadvizeSAvirbhAvatirobhAvAbhyAmeteSAmavirodhAt / sAM0 ta0 kau0 9 / 28 yathA hi kUrmasyAGgAni kUrmazarIre nivizamAnAni tirobhavanti, nissaranti cAvirbhavanti na tu kUrmatastadaGgAnyutpadyante pradhvaMsante vA, evamekasya mRdaH suvarNasya vA ghaTamukuTAdayo vizeSA nissaranta Avirbhavanta utpadyanta ityucyante nivizamAnAzca tirobhavanto vinazyantItyucyante, na punarasatAmutpAdaH satAM vA nirodhaH / ..... yathA kUrmaH svAvayavebhyaH Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAMkhyadarzana 53 saGkocavikAzibhyo na bhinna evaM ghaTamukuTAdayo'pi mRtsuvarNAdibhyo na bhinnAH / sAM0 ta0 kau0 9 / 28 evaM ca 'iha tantuSu paTaH' iti vyapadezo'pi yathA 'iha vane tilakA:' ityupapatraH / sAM0 ta0 kau0 9 / 30 nApyarthakriyAvyavasthA vastubhede hetu:, teSAmeva samastavyastAnAmarthakriyAvyavasthAdarzanAt, yathA pratyekaM viSTayo vartmadarzanalakSANAmarthakriyAM kurvanti na tu zibikAMvahanam, militAstu zibikAM vahanti, evaM tantavaH pratyekaM prAvaraNamakurvANA api militA AvirbhUtapaTa bhAvAH prAvariSyanti / sAM0 ta0 kau0 9 / 31 syAdetat - AvirbhAvaH paTasya kAraNavyApArAt prAk sannasan vA ? asaM zcet, prAptaM tarhyasadutpAdanam / atha san kRtaM tarhi kAraNavyApAreNa, na hi sati kArye kAraNavyApAra prayojanaM pazyAmaH, AvirbhAve cAvirbhAvAntarakalpane 'navasthAprasaGgaH, tasmAdAvirbhUtapaTabhAvAstantavaH kriyanta iti riktaM vacaH / sAM0 ta0 kau0 9 / 32 athAsadutpAdyata N ityatrApi mate keyamasadutpattiH - satI ? asatI vA ? satI cet, kRtaM tarhi kAraNaiH / asatI cet, tasyA apyutpatyantaramityanavasthA / sAM0 ta0 kau0 9 / 33 athotpattiH paTAnnArthAntaram api tu paTa evAsau / tathApi yAvaduktaM bhavati paTa iti tAvaduktaM bhavati utpadyate iti tatazca paTa ityukte utpadyate iti na vAcyam, paunaruktyAt / * vinazyati ityapi na vAcyam, utpatti - vinAzayoryugapadekatra virodhAt / sAM0 ta0 kau0 9 / 34 tasmAdiyaM paTotpattiH svakAraNasamavAyo vA svasattAsamavAyo vA, ubhayathApi notpadyate, atha ca tadarthAni kAraNAni vyApAryante, evaM sata eva paTAderAvirbhAvAya kAraNApekSetyupapannam / sAM0 ta0 kau0 9 / 34 calaM ca guNavRttam / vyAsabhA0 3.13 / 39 sarvamidaM guNAnAM sannivezavizeSamAtramiti paramArthato guNAtmAnaH / vyAsabhA0 4.13 / 37 vyAsabhA0 3.14 / 38 dharmiNo dravyasya mRdAde: zaktireva cUrNapiNDaghaTAdyutpattizaktireva dharmaH teSAM tatrAvyaktatvena bhAva iti yAvat / tattvavai0 3.14 / 38 yA'sau ghaTAdInAmutpattizaktiH sodakAharaNAdiyogyAtA'vacchinnA, tenodakAharaNAdayo'pi ghaTAdibhiH svakAraNAdeva prAptA iti nAkasmikA iti bhAvaH / tattvavai0 3.14 / 40 dagdhazakterapi saMgrahAya yogyatAvacchinnetyuktam ...tathA cAgnerdAhazaktivad dharmA api dharmiNi yAvaddharmabhAvinaH / na hi zaktiviyogaH zaktimato'sti zakti - zaktimatorabhedAditi bhAvaH / yogavA0 3.14 / 41 tatra trayaH khalu dharmiNo dharmAH- zAntA uditA avyapadezyAzceti / vyAsabhA0 3.14 / Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 Sadarzana 42 savyApAga uditAH / vyAsabhA0 3.14 / 43 tatra zAntA ye kRtvA vyApAranuparatAH / vyAsabhA0 3.14 / 44 te (uditAH) cAnAgatasya lakSaNasya samanantarAH / vartamAnasyAnantarA atItAH / kimarthamatItasyAnantarA na bhavanti vartamAnAH ? pUrvapazcimatAyA abhAvAt / yathA'nAgatavartamAnayoH pUrvapazcimatA naivamatItasya / tasmAnnAtItasyAsti samanantaraH / tadanAgata eva samanantaro bhavati vartamAnasyeti / vyAsabhA0 3.14 / 45 sAmAnyarUpeNa sthitA atItAnAgatA dharmAH vizeSarUpeNAbhivyaktA vartamAnadharmAH / bhAsvatI 3.14 / 49 ya eteSvabhivyaktAnabhivyakteSu dharmeSu anupAtI sAmAnyavizeSAtmA so'nvayI dharmI / vyAsabhA0 3.14 . / 47 vyAsabhA0 3.13 / 48 yogasUtra 3.13 / 48 avasthitasya dharmiNaH pUrvadharmatirobhAve dharmAntaraprAdurbhAvasyaiva dharmapariNAmatvamiti bhAvaH / yaugavA0 3.13 / 50 lakSyate'nena lakSaNaM kAlabhedaH / tena hi lakSitaM vastu vastvantarebhyaH kAlAntarayuktebhyaH vyavacchidyata iti / tattvavai0 3.13 / lakSaNapariNAmazca nirodhaH trilakSaNastribhiradhvabhiryuktaH / sa khalvanAgatalakSaNamadhvAnaM prathamaM hitvA dharmatvamanatikrAnto vartamAnaM lakSaNaM pratipanno yatrAsya svarUpeNAbhivyaktiH, eSo'sya dvitIyo'dhvA, na cAtItAnAgatAbhyAM viyuktaH, tathA... tribhiradhvabhiryuktaM vartamAnaM lakSaNaM hitvA dharmatvamanatikrAntamatItalakSaNaM pratipatrameSo'sya tRtIyo'dhvA, na cAnAgatavartamAnAbhyAM lakSaNAbhyAM viyuktam / yogabhASya 3.13 / lakSaNApariNAmo dharmo'dhvasu vartamAno'tIto'tItalakSaNayukto'nAgatavartamAnAbhyAM lakSaNAbhyAmaviyuktaH, tathA'nAgato'nAgatalakSaNayukto vartamAnAtItAbhyAM lakSaNAbhyAmaviyuktaH, tathA vartamAno vartamAnalakSaNayukto'tItAnAgatAbhyAM lakSaNAbhyAmaviyukta iti / yogabhA0 3.13 / - 51 yogabhA0 3.13 / 52 dharmANAM vartamAnAdhvanAM balavattvAbalavattve avasthA, tasyAH pratikSaNaM tAratamyam avasthApariNAmaH / tattvavai0 3.13. / lakSaNasyaiva navapurANatAdinA'vasthApariNAma iti / yogavA0 3.13 / trazeya parizAbhone samabhavatuM dRSTAnta tatredamudAharaNam - mRd dharmI piNDAkArAd dharmAd dharmAntaramupasaMpadyamAno dharmataH pariNamate ghaTAkAra iti / ghaTAkAro'nAgataM lakSaNaM hitvA vartamAnalakSaNaM pratipadyata iti lakSaNataH pariNAmato ghaToM navapurANatAM pratikSaNamanubhavan avasthApariNAmaM pratipadyata iti / vyAsabhA0 3.13 / Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAMkhyadarzana 55 53 tatra dharmiNo dhamaiH pariNAmaH, dharmANAM tryadhvanAM lakSaNaiH pariNAmaH, lakSaNAnAma'pyavasthAbhiH pariNAma iti / ...etena bhUtendriyAdiSu dharmadharbhibhedAt trividhaH pariNAmo veditavya, paramArthatastu eka eva pariNAmaH / dharmisvarUpamAtro hi dharmo dharmivikriyaivaiSA dharmadvArA * prapaJcyata iti / ...dharmiNo'pi dharmAntaramavasthA dharmasyApi lakSaNAntaramavasthetyeka eva dravyapariNAmo bhedenopadarzita iti / yogabhA0 3.13 / 54 nAma=saMjJA, rUpa AkAra 55 kramAnyatvaM pariNAmAnyatve hetuH / yogasUtra 3.15 / 56 ...tadyathA - cUrNamRta, piNDamRta, ghaTamRt, kapAlamRt, kaNamRt iti ca kramaH / yo yasya dharmasya samanantaro dharmaH sa tasya kramaH / piNDaH pracyavate ghaTa upajAyata iti dharmapariNAmakramaH / yogabhA0 3.15 / 57 ghaTasyAnAgatabhAvAd vartamAnabhAvakramaH, tathA piNDasya vartamAnabhAvAd atItabhAvakramaH / __ yogabhA0 3.15 / 58 nAtItasyAsti kramaH / kasmAt ? pUrvaparatAyAM satyAM samanantaratvam, sA tu nAstyatItasya, ... tammAd dvayoreva lakSaNayoreva kramaH / yogabhA0 3.15 / 58 tathA'vasthApariNAmakramo'pi / ghaTasyAbhinavasya prAnte purANatA dRzyate / sA ca kSaNaparamparAnupAtinA krameNAbhivyajyamAnA parAM vyaktimApadyata iti / yogabhA0 3.15 / 10 guNAstu sarvadharmAnupAtino na pratyastamayante nopajAyante / vyaktibhirevAtItAnAgatavyayAga mavatIbhirguNAnvayinIbhirupajananApAyadharmakA iva pratyavabhAsante / yogabhA0 2.19 / * 11 nimittamamaprayojakaM prakRtInAM varaNabhedastu tataH kSetrikavad / yogasUtra 4.3 / na hi dharmAdi nimittaM prayojakaM prakRtInAM bhavati, na kAryeNa kAraNaM pravartyata iti / kathaM tarhi ? 'varaNabhedastu kSetrikavat' / yathA kSetrikaH kedArAd apAM pUrNAt kedArAntaraM viplAvayiSuH samaM nimaM nimrataraM vA nApaH pANinA'pakarSatyAvaraNaM tvAsAM bhinatti, tasmin bhinne svayamevApaH kedArAntaramAplAvayanti tathA dharmaH prakRtInAmAvaraNamadharma bhinatti, tasmin bhinne prakRtayaH svaM svaM vikAramAplAvayanti / yogabhA0 8.3 / sarveSAM nimittakAraNAnAM svatantratAyAH prakRteH pariNAmeSu pratipratibandhanivartakamAtrAvagamAt / yogavA0 3.14 / 92 dezakAlAkAranimittopabandhAt... / yogabhA0 3.14 / teSAM sattve'pi paJcAlAdiSu na samudAcAra iti na kukumasya paJcAlAdiSvabhivyaktiH, evaM nidAghe na prAvRSaH samudAcAra iti na tadA zAlInAm, evaM na mRgI manuSyaM prasUte na tasyAM manuSyAkArasamudAcAra iti, evaM nApuNyavAn sukharUpaM bhuGkte tasmin na puNyanimittasya samudAcAra iti / tattvavai0 3.14 / Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 Sadarzana 63 tattvasaMgraha (gAyakavADa sirijha), pR0 503-519 | 64 nimitta vinA niyata paNa AvirbhUta thatuM nathI, tethI tapa vagerene kadAca nimitta mAnI temAM pravRtta thatA hoya ema koI kahI zake, paraMtu A khulAso pAMgaLo che. 65 lAge che to evuM ke niyativAda (sarvajJavAda) ane karmavAda (asarvajJavAda) e be paraspara virodhI vAdo khUba prAcIna che, eka bIjA sAthe AthaDyA paNa che, paraMtu buddha-mahAvIra-gozAlakanI AsapAsanA ke te pahelAMnA samayamAM te bannenuM mizraNa thaI gayuM che-samanvaya to azakya ja che- eTale A be paraspara virodhI mAnyatAono svIkAra sAMkhya-yoga, jaina, bauddhamAM maLI Ave che. evuM darzana bhAgye ja maLe je karmavAda svIkAratuM hoya ne sarvajJavAda na svIkAratuM hoya. mImAMsA karmavAda (amuka arthamAM) svIkAravA chatAM sarvajJavAda nathI svIkAratuM tenuM kAraNa to dharma vedathI ja jANI zakAya evo teno siddhAnta che. Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayana 3 tattvaparicaya sAMdhyadarzana pacIsa tattvo svIkAre che. jaDa jagatanAM mULa tattvo covIsa che. temanAthI bhinna Atmatattva eka che. badhAM maLI kula 25 tattvo thAya. A tattvo che(1) prakRti, (2) mahat, (3) ahaMkAra, (4) - (8) pAMca jJAnendriyo - cakSu, zrotra, prANa, rasanA, sparzanendriya, (9) - (13) pAMca karmendriyo-vA, hAtha, paga, gudA, jananendriya, (14) mana, (15) - (19) pAMca tanmAtro - zabda, sparza, rUpa rasa, gandha, (20) - (24) pAMca mahAbhUto - pRthvI, pANI, teja, vAyu, AkAza ane (25) puruSa. dik ane kALa sAMkhyamate pRthak tattvo nathI. te banne AkAzAntagarta che.' pUrvokta pacIsa tattvone sAMkhyo cAra vibhAgamAM vaheMce che : (1) kevaLa prakRti (kevaLa kAraNa, kArya nahi), (2) prakRti-vikRti (kAraNa ane kArya baMneya), (3) kevaLa vikRti (vaLa kArya), (4) anubhaya (na prakRti na vikRti-kAraNeya nahi ane kAryeya nahi). kevaLa prakRtine ja mULa prakRti yA pradhAna kahe che, kAraNa ke nikhila jaDa jagatanuM mULa upAdAnakAraNa te che. tenuM koI kAraNa nathI. tenuM kAraNa mAnatAM anavasthAdoSa Ave. prakRtizabdanI vyutpatti che- 'prarbheLa rotti vArthamutpAyati rUti prakRtiH' arthAt je potAnAthI bhinna tattvAntarane utpanna kare te ja prakRti. ahIM 'pra'upasargathI je prakarSa sUcavAya che te che tattvAntarAraMbhakatva. sthUla pRthvI vagere pAMca bhUtomAMthI gAya, ghaTa, vRkSa vagerenI utpatti thAya che. vaLI, gAyamAMthI dUdha, dUdhamAMthI dahIM, dahIMmAMthI ghI vagere pedA thAya che. tevI ja rIte vRkSamAMthI bIja, bIjamAMthI aMkura, vagere janme che, ane mATImAMthI ghaDo utpanna thAya che. tema chatAM gAya, dUdha, bIja, ghaTa vagerene pRthvI vagere pAMca bhUtothI svatantra tattvo gaNyAM nathI. zA mATe ? kAraNa ke pRthvI vagerenI ane temanA vikAronI sthUlatAnI mAtrA ekasarakhI che - ochIvadhatI nathI. mATInI sthUlatA ane ghaTanI sthUlatAmAM koI bheda nathI. eTale ja, mATIthI bhinna ghaTa nAmanuM koI tattva nathI. pAMca bhUtomAMthI utpanna thatAM kAryo tattvAntara na hoI pAMca bhUto tattvAntarane utpanna karanAra gaNI zakAya nahi; pariNAme pAMca bhUtone ane temanAM kAryone koI rIte tAttvika yA mukhya arthamAM prakRti kahI zakAya nahi. Ama e siddha thayuM ke potAnAthI bhinna tattvAntarane utpanna kare te prakRti. e prakRtinuM sAmAnya lakSaNa che.' ukta prakRtinuM lakSaNa AThapa tattvomAM ja ghaTe che. A ATha tattvo che-pradhAna, mahat, ahaMkAra ane pAMca tanmAtro. pradhAnamAMthI mahat utpanna thAya che. mahat pradhAnathI bhinna tattva manAya che, eTale tattvAntaranuM utpAdaka hovAthI pradhAna mahatnI prakRti che 2-21 Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 ' padarzana ane mahattattva pradhAnanI vikRti che. pradhAna kazAmAMthI utpanna thatuM nathI, ane e ja samagra jaDa jagatanuM mULa upAdAnakAraNa che, eTale pradhAnane mULa prakRti gaNI che. mahattattvamAMthI ahaMkAra ane ahaMkAramAMthI pAMca tatpAtro utpanna thAya che. eTale, mahattattva ahaMkAranI prakRti ane pradhAnanI vikRti siddha thAya che. ahaMkAra mahattattvanI vikRti ane pAMca tatpAtronI prakRti che. pAMca tatpAtromAMthI pAMca bhUto utpanna thAya che. pAMca bhUto pAMca tatpAtrothI bhinna tattvAntaro che, eTale pAMca tanmAtra pAMca bhUtonI prakRti che ane ahaMkAranI vikRti che. A nirUpaNathI spaSTa thAya che ke mahattatta, ahaMkAra ane pAMca tatpAtro A sAta prakRti-vikRti baMneya che. pAMca bhUto, pAMca jJAnendriyo, pAMca karmendriyo ane mana- A soLa tattvo kevaLa vikRti che, kAraNa ke teo koI tattvAntaranAM upAdAnakAraNa nathI. puruSa to prakRtiya nathI ke vikRtiya nathI arthAt te koInuM kAraNa paNa nathI ke kArya paNa nathI. pradhAna vagerene tattva zA mATe kahyA che te vize sAMkhyakArikAmAM kaMI ja kahyuM nathI. yuktidIpikA A prazna upara kaMIka prakAza pheke che. sAMkhyadarzana satkAryavAdI che. te mAtra AvirbhAva ane tirobhAvanA arthamAM ja kAryanI utpatti ane vinAza svIkAre che. kArya potAnI utpatti pUrveya potAnA kAraNamAM avyakta dazAmAM hoya che ane tenuM vyakta thavuM e ja tenI utpatti che. kAryanI ke vastunI amUrtAvasthAmAMthI mUrtAvasthAmAM pariNati be prakAranI che. je tattvo che temanI sRSTi prathama thAya che ane pralayakALa sudhI te tattvo mUrtAkAre TakI rahe che. bIjI bAju, bIjA padArtho keTaloka vakhata mUrtAvasthAmAM rahI amUrtAvasthAmAM sarI jAya che; A padArtho pralaya sudhI mUrtAvasthAmAM TakatA nathI. A ja vAta bhojadevano tattvaprakAza kahe che. je pralayakALa sudhI avasthAna kare che ane jIvonA bhogane mATe dravya utpanna kare che te ja tattva kahevAya che. arthAtuM, jemano pravAha pralayakALa paryata avicchinnapaNe cAlyA kare che te tattvo che; pralayakALe ja temano pravAha aTake che, tUTe che. tattvanI AvI vyAkhyA karatAM ghaTa vagerene tattva gaNI zakAya nahi. yuktidIpikAmAM ane tattvaprakAzamAM varNita tattvasaMjJA mahatuM, ahaMkAra vagere trevIsa tattvone ja lAgu paDI zake. puruSa ane prakRtine te lAgu na paDI zake kAraNa ke puruSa ane prakRti nitya hoI pralayakALe paNa avasthAna kare che. kharekhara to kahevuM joIe ke te be to pralayakALeya avasthAna karatA hoI temane parama tattvo' gaNavAnuM ApoApa prApta thAya che. pUrvokta badhAM ja tattvo pratyakSagocara thatAM nathI. pradhAna, puruSa, mahatu, ahaMkAra, tatpAtro ane indriyonuM astitva hovA chatAM te dRSTigocara thatAM nathI. te dRSTigocara thatAM nathI e kAraNe te asatu yA mithyA che ema na mAnavuM joIe. vastunI anupalabdhi (pratyakSAnupalabdhi)nAM aneka kAraNo hoya che. te kAraNo nIce pramANe che : (1) atidUrapaNuM, atidUranI vastu dekhAtI nathI; jema ke AkAzamAM khUba UMce UDatuM paMkhI. (2) atinikaTatA. atinikaTanI vastu paNa dekhAtI nathI, jema ke AMkhe AMjeluM kAjaLa. (3) tulyajAtIya mizrIbhAva. tulya jAtinI vastu sAthe bhaLI javAne kAraNe paNa Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAMkhyadarzana pa9 vastu dekhAtI nathI; jema ke varasAdanuM pANI sarovaramAM paDatAM sarovaranA pANIthI varasAdanA pANIne alaga dekhI zakatA nathI. (4) abhibhava. abhibhAvane kAraNeya vastunI upalabdhi thatI nathI; jema ke prakhara sUryanA prakAzamAM graha-nakSatrasamUha dRSTigocara thato nathI. (5) anutpatti. anutpattine kAraNe paNa vastu dekhAtI nathI; jema ke dUdhamAM dahIM hovA chatAM dahIM potAnI utpatti pahelAM dekhAtuM nathI. vaLI, (6) indriyavikalatA (aMdhApo, baherApaNuM vagere), (7) anyamanaskatA, (8) vastunI sUkSmatA, ane (9) anya vastunuM vyavadhAna-A badhAM paNa padArthanI pratyakSopalabdhi na thavAmAM kAraNabhUta che. A badhAmAMthI sUkSmatA e pradhAna, puruSa vagerenuM pratyakSa na thavAmAM kAraNa che; emano abhAva emanuM pratyakSa na thavAmAM kAraNa nathI. kArya dvArA prakRtinuM astitva anumita thAya che; kArya dvArA mahattattva vagerenuM astitva anumita thAya che. bhogya vastu uparathI bhoktA puruSanuM astitva anumAnathI siddha thAya che. tethI A badhAM asatu yA mithyA nathI. zabdapramANathI eTale ke Agama pramANathI paNa emanuM astitva siddha thAya che. pAdaTIpa 1 dikkAlAvAkAzadibhyaH / sAM0 sU0 2.12 / 2 tA. 0 | 3 sarveSAM goghaTAdInAM sthUlatendriyagrAhayatA ca sameti na tattvAntaram / sAM0 ta0 ko0 3 / .... 4 tattvAntaropAdAnatvaM ca prakRtitvamihAbhipretamiti / sAM0 ta0 kau0 3 / * 5 gaNI prakRtI: I tattva samasUtra 2 | - sa tu dvividhaH. - A sargapralayAt tattvAnAM, kiJcitkAlAntarAvasthAnAt itareSAm / yuktidI0 10 / ___7 ApralayaM tiSThati yat sarveSAM bhogadAyi bhUtAnAm / tat tattvamiti proktaM na zarIraghaTAdi tattvamataH // tattvaprakAza 6.3 / 8 pralaye pravAhaviccheda iti / aniruddhavRtti 5.15 / 9 sAM 10 7-8 | Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayana 4 guNatraya sAMkhyadarzanane mate pradhAna yA prakRtimAMthI jagatanI pariNati che. pradhAna triguNAtmaka che. pradhAnanuM nirUpaNa karatAM pahelAM guNatraya vize vicAra karI laIe. sattva, rajas ane tamas A traNe guNo che. A guNo dravyarUpa che, kAraNa ke teo paraspara ane puruSa sAthe saMyoga-vibhAga pAme che.' vaLI, temanAmAM laghutva, calatva, gurutva vagere dharmo che e hakIkata paNa temane dravyarUpa siddha kare che. te vaizeSikadarzanavarNita guNa nathI. vaizeSikone mate guNa dravyAzrita che, dravya samaveta che jyAre sattva Adi guNo svayaM dravyasthAnIya che. to pachI temane 'guNa' kema kahyAM che ? guNano eka artha che gauNa, parArtha yA paropakAraka, sattva Adi paropakAraka hoI temane 'guNa' kahyAM che. sattva Adi pradhAnopakArakarUpe prasiddha che. pradhAna sattva AdinI samaSTirUpa che. vyaSTinA pariNAma vinA samaSTino pariNAma saMbhavato nathI. sattva AdinA pariNAmanA phalasvarUpe ja pradhAnanuM sRSTikAryamAM sAmarthya janme che. anyathA pradhAnamAMthI jagatanI utpatti thAya nahi. vaLI, sattva Adi puruSopakAraka paNa che. te puruSanA bhoga ane apavargarUpI puruSArtho sAdhI Ape che. Ama sattva Adi parArthe vartatA hoI temane 'guNa' kahyAM che. guNano bIjo artha thAya che doraDAnA aMzabhUta doraDI. puruSarUpa pazune * saMsAranA bhogamAM bAMdhI rAkhavA mahadAdirUpa doraDAnA (pAzanA) upAdAnabhUta hovAthI sattva Adine 'guNa evuM nAma ApyuM che. sattva Adi guNo nitya pariNamanazIla che. te paraspara gauNamukhyabhAva dhAraNa karI vibhinna sannivezavizeSorUpe pragaTa thAya che ane A sannivezavizeSo ja jagadvaicitrya che. jagatanI bhinna bhinna vastuo sattvAdiguNasamUhathI bhinna nathI ja. sAMkhyadarzanamAM kArya ane upAdAnakAraNano abheda svIkArAyo che e to ApaNe joI gayA. sattva Adi guNo atIndriya che. paramarSi kapila samakSa paNa guNonAM kAryo ja pratyakSa hatAM, svayaM guNo pratyakSa na hatAM; kAraNa ke zaktirUpa avasthita guNo asaMvegha che. te pratyakSagrAhya na hovA chatAM temanAM kArya ke pariNAma dvArA temanuM anumAna thaI zake che. jagatanA badhA ja viSayo sukhaduHkhamohAtmaka che ane kAryo che. eTale e viSayonAM mULa kAraNadravyo hovAM joIe ane e kAraNadravyo sukhAtmaka, duHkhAtmaka ane mohAtmaka hovAM joIe. AnuM kAraNa e che ke kAraNa vinA kArya thatuM nathI ane kAraNamAM je dharma hoya te ja kAryamAM utpanna thAya che (jALamuLa AryanuAna Aramatte). je sukhAtmaka mULa kAraNadravya che te sattvaguNa, je duHkhAtmaka mULa kAraNadravya che te rajoguNa Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAMkhyadarzana ane je mohAtmaka mULa kAraNadravya che te tamoguNa . ahIM koIne prazna UThe ke sukhaduHkhamohAtmaka viSayonuM mULa kAraNadravya eka ja sukhaduHkhamohAtmaka na mAnatAM traNa mULa kAraNadravyo-eka sukhAtmaka, bIjuM duHkhAtmaka ane trIjuM mohAtmaka-kema mAnyAM ? A zaMkAnuM samAdhAna e che ke paraspara virodhI dharmo eka ja dravyamAM saMbhavI na zake. vaLI, ahIM zaMkA jAge ke to pachI te paraspara virodhI dharmo eka ja viSayamAM kema saMbhave che ? Ano uttara nIce pramANe che : te saMbhave che kAraNa ke tenAM aMzabhUta kAraNadravyo te dharmo dharAve che. udAharaNArtha, eka ja tAMtaNo saLaMga kALo ane dhoLo baMne paraspara virodhI dharmo dharAvato na saMbhave paraMtu dhoLA tAMtaNAmAMthI ane kALA tAMtaNAmAMthI banelI dorI te baMne dharmo dharAvI zake. sattva Adi tAMtaNAsthAnIya hoI temAM paraspara virodhI sukha Adi dharmo na saMbhave jyAre viSayo dorIsthAnIya hoI temAM sukha Adi paraspara virodhI dharmo saMbhave. 1 A traNa guNo zabda-sparza-rUpa-rasa-gandha vagerethI rahita che. svAbhAvika ja prazna UThe ke jo zabda-sparza Adi dharma mULa kAraNadravyarUpa sattva Adi guNomAM na hoya to vikArya kAryadravyomAM te Ave che kyAMthI ? puruSa to cinmaya ane avikArI che. eTale enA saMparkathI paNa A nUtana dharmo udbhavI na zake. A praznanuM samAdhAna e che ke A traNa dravyarUpa guNono viziSTa prakArano saMyoga thavAthI ja te vividha dharmo utpanna thAya che. udAharaNArtha, haLadara ane caMdana ke cUno laIe. haLadara, caMdana ke cUno A traNamAMthI ekeyanno raMga lAla nathI. paraMtu haLadara ane cUno ke caMdana meLavavAthI raktavarNa utpanna thAya che. 12 sattvaguNa sukhAtmaka, rajoguNa duHkhAtmaka ane tamoguNa mohAtmaka che.. ahIM sukha ane duHkhane parasparanA abhAvarUpa gaNavAnA nathI, paraMtu svatantra bhAvarUpa samajavAnA che. sukhanI sAthe anukaMpA, Ava, vagere samajavA. duHkhanI sAthe mAna, mada vagere samajavA. ane mohanI sAthe vaMcanA, kuTilatA vagere samajavA. pratyeka guNanuM prayojana zuM che ? sattvaguNa prakAzArthe che, rajoguNa pravRrtyarthe che ane tamoguNa niyamanArthe che.11 sattvaguNanA dharma laghutA ane prakAza che. rajoguNanA dharma saMzleSajanakatA yA uttejakatA ane kriyAzIlatA che. tamoguNanA dharma gurutA ane AvaraNa che. sattvaguNa laghu hovAthI tenA prabhAve agni vagerenuM Urdhvagamana ane vAyu vagerenuM tiryaknamana zakya bane che. vaLI, sattvaguNanA laghutA dharmane pariNAme cakSu vagere indriyo khUba ochA samayamAM viSayane grahaNa karavA samartha bane che. viSayagrAhitA, Aloka yA pratibiMbadhArakatva e prakAza che. sAttvika indriyo sattvaguNanA prakAza dharmane kAraNe ja viSayAkAra pariName che ane buddhi paNa prakAza dharmane kAraNe ja puruSane potAmAM pratibiMbita karavA samartha bane che ane pariNAme jANe cetanavantI hoya tevI bane che. sattvaguNa laghu ane prakAzamaya hovA chatAM svayaM kriyAhIna che. tevI ja rIte tamoguNa paNa svayaM kriyAhIna che. bIjI bAju, rajoguNa svayaM kriyAzIla che ane uttejaka yA pravartaka che. sattvaguNa ane tamoguNa rajoguNanI sahAyatAthI ja svakAryamAM pravRtta thAya Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62. padarzana che. rajoguNa prabaLa hoya che tyAre tenA A dharmane laIne ja havA vahe che, indriyo viSayo tarapha doDe che ane mana caMcaLa thaI jAya che. sattvaguNa ane rajoguNa jagatanAM kAryonI zRMkhalA jALavavA asamartha che, kAraNa ke kriyAzIla pravartaka rajoguNa ane kAryatatpara sattvaguNa ekatra maLavAthI sattvaguNanAM badhAM ja kAryo eka sAthe ja thaI jAya ane krama rahe nahi. eTale ja jarUra paDe che niyAmaka tamoguNanI. agninI Urdhvagati hovA chatAM te AkAza sudhI pahoMcI zakato nathI. ahIM gurutvadharmayukta tamoguNa tenI UrdhvagatinuM niyaMtraNa kare che. gurutva dharma kAryatatparatAno ane Urdhvagatino pratibaMdhaka che. sattvaguNa ane rajoguNanAM badhAM kAryonI bAbatamAM tamoguNa AvI rIte bAdhA pedA kare che. eTale jyAre sattvaguNa ke rajoguNa prabaLa hoya che tyAre tamoguNanI bAdhAne pAra karI potapotAnuM kArya karavA te samartha bane che. eTale agninuM Urdhvagamana thAya che, anyathA e paNa thAya nahi. tamoguNano dharma AvaraNa che. tethI tenA prAbalyathI prakAza ke jJAna Avarita thAya che. tamoguNa bhAre ane avarodhaka hovAthI nidrA, tandrA yA ALasano janaka che. guNo parasparano abhibhava karanArA (kocAI jamavaMvRtta) che. puruSanA dharmadharmAnusAra tene sukha AdirUpa phaLa ApavAne arthe jyAre traNa guNomAMthI koI eka guNa svakAryajanano--kha, prakaTa, udbhUta yA pradhAna bane che tyAre bAkInA bene te dabAve che, abhibhUta kare che. traNeya guNo eka samaye tulyabalaviziSTa hotA nathI. jyAre sattvaguNa prabaLa bane che tyAre te rajoguNa ane tamoguNane abhibhUta karIne potAno zAntadharma pragaTa kare che. e ja rIte, rajoguNa prabaLa thatAM te tamoguNa ane sattvaguNane abhibhUta karI potAnuM ghorarUpa pragaTa kare che. keTalIka vAra tamoguNa prabaLa banI sattvaguNa ane rajoguNane abhibhUta karI potAnuM mUDharUpa pragaTa kare che. koI paNa viSayavastu ekAntabhAve sukharUpa, duHkharUpa ke moharUpa nathI. pratyeka viSaya triguNAtmaka hoI sukhaduHkhamohAtmaka che. ane traNa guNomAMthI eka prabaLa ane bIjA be gauNabhAve rahetA hoI grAhakabhede vastuo vibhinnarUpe pratibhAsita thAya che. udAharaNArtha, rUpayauvanasaMpanna nArI tenA patine sukhanuM kAraNa bane che kAraNa ke pati prati teno sukhAtmaka sattvaguNa prabaLa bane che ane bAkInA be guNo te vakhate gauNabhAva dhAraNa kare che. te ja nArI potAnI zokyane duHkhanuM kAraNa bane che kAraNa ke zokya prati teno duHkhAtmaka rajoguNa prabaLa bane che ane bIjA be durbaLa thaI jAya che. ane te ja nArIne prApta na karI zakanAra anya puruSane te motanuM kAraNa bane che. te puruSa prati te nArIno tamoguNa prabaLa bane che ane bAkInA be guNo abhibhUta thaI rahe che. ahIM e paNa dhyAnamAM levAnuM che ke eka ja nArIne jotI veLAe jonAra pati, zokya ane anya puruSanA cittomAM te te guNanuM prAbalya ane bAkInA be guNonuM daurbalya hoya che. jyAre guNa pradhAna hoya che tyAre te vikAromAM udbhUta yA abhivyakta bane che ane pariNAme tenuM astitva ApaNane jaNAya che. jyAre guNa apradhAna hoya che tyAre te vikAromAM anubhUta arthAt anabhivyakta bane che ane eTale tenuM astitva ApaNane jaNAtuM Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 63 sAMkhyadarzana nathI, tema chatAM anumAnathI tenuM astitva siddha thaI zake che. A anumAnamAM be hetuo che- eka to e ke "traNeyano avinAbhAvasaMbaMdha hovAthI ane bIjo e ke - "traNeya sAthe maLIne kArya karatA hovAthI". vaLI, guNo jaDa hovAthI pradhAna guNa potAnuM kArya karI leze, mAruM zuM kAma che' ema vicArI gauNa guNo kAryakALe bhAgI jatA nathI. pariNAme pradhAna guNa sAthe te hovAnA ja evuM anumAna thaI zake che. 5 guNo parasparano Azraya karanArA che (anyonyAzravRtta). traNa guNo vacce AdhArAdheyano saMbaMdha nathI. paraMtu teo eka bIjAnA sahakArathI potAnuM kArya kare che. kArya karavAmAM jenI sahAya je le che tene teno Azraya ahIM gaNyo che. sattvaguNa bAkInA be guNonI sahAyathI potAnI kAryasiddhi kare che eTale ahIM sattvaguNanA AzrayarUpa rajoguNa ane tamoguNa gaNAya. Ama dareka guNa bAkInA be guNonI madadathI potAnuM kArya karato hoI teno Azraya pelAM be guNo gaNAya. bIjA zabdomAM kahIe to, sattvaguNa pravRtti ane niyamanano Azraya laI rajoguNa ane tamoguNane prakAza dvArA upakRta kare che. tevI ja rIte, rajoguNa prakAza ane niyamanano Azraya laI pravRtti dvArA sattvaguNa ane tamoguNane upakRta kare che. tamoguNa prakAza ane pravRttino Azraya laI niyamana dvArA bIjA be guNono upakAra kare che. Ama traNa guNo vacce AdhArAdheyasaMbaMdha nathI paNa upakAryopakArakabhAva che ane e arthamAM ja ekabIjAno Azraya bane che. Ama guNo ekabIjAnI sahAyathI potapotAnAM pRthvI vagere mUrtirUpa kAryo utpanna kare che. visadRzapariNAmanI utpattimAM traNeya guNo ekabIjAnI sahAya kare che e hakIkata ahIM spaSTa paNe kahI che. guNo parasparane janmAvanAra che (anyonyanananavRttaya). arthAt traNeya guNo sadRzapariNAma ekabIjAnI sahAyathI pedA kare che. Ano artha e thayo ke eka guNa bIjA be guNane AzrIne sadzarUpe pariName che. AmAMthI e phalita thAya che ke sAmAvasthAmAM sattvaguNano sadRzapariNAma thAya che tyAre pUrvekSaNano sattvaguNa uttarakSaNanA sattvaguNane janmAvavAmAM upAdAnakAraNa che jyAre pUrvekSaNanA sattvaguNanA samakAlIna rajoguNa ane tamoguNa uttarakSaNanA te sattvaguNane janmAvavAmAM sahakArikAraNa che. A ja krama bIjA be guNonA sadRzapariNAmamAM samajavo. A dRSTie eka guNanA sadRzapariNAmamAM bIjA be guNo sahakArikAraNo che. A arthamAM kahI zakAya ke guNo paraspara ekabIjAne janmAvanAra che. ahIM guNonA sazapariNAmanI vAta che eTale guNo hetumatuM TharatA nathI. guNo ja antima kAraNo che, temanuM koI kAraNa nathI. guNono janaka koI tattvAntara hetu nathI. tema ja, guNo anitya paNa nathI kAraNa ke temano koI tattvAntaramAM laya paNa nathI. tattvAntaramAM layano abhAva e ja guNonuM nityatva che. guNo ekabIjAnA sahacara che (anyomathunavRtta)". eka guNa bIjA be guNo vinA kadI saMbhavato nathI. te traNeyano paraspara avinAbhAvasaMbaMdha che. duniyAno evo Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 padarzana koI viSaya nathI jyAM te traNeya na hoya (rve sarvatra mana:). temano A sahacAra ke saMyoga anAdi che. evo koI kALa nathI ke jyAre temano saMyoga na hoya. ane A. saMyoga ananta paNa che. temano viyoga kadI thavAno nathI. A saMdarbhamAM zarUAtamAM ullikhita hakIkatanI noMdha laIe. tyAM to kahyuM che ke guNo paraspara saMyogavibhAgazIla che. Ano meLa uparanI vAta sAthe kevI rIte khAze? ahIM eka vAta dhyAnamAM rAkhIe ke pratyeka guNa vyakti ananta saMkhyAmAM che, eTale sattvaguNanI eka vyaktinI sAthe rajoguNanI koI ne koI eka vyakti ane tamoguNanI koI ne koI eka vyakti hovAnI ja, bhalene temano saMyoga-vibhAga thayA kare. jo guNonI saMkhyA eka eka ja hota to temane paraspara saMyogavibhAgazIla mAnatAM temanI anyonyamithunavRtti saMbhavI zakata nahi. guNo paraspara virodhI svabhAvavALA hovA chatAM kAryakALa teo ekabIjAno virodha karatA nathI, paraMtu jIvanA bhoga ane apavargarUpa prayojanane sAdhavA mATe tenA adRSTane vaza thaI sAthe maLI kArya kare che. AnA udAharaNarUpe vAta-pitta-kapha ane vATa-telaagnino ullekha karI zakAya. vAta, pitta ane kapha paraspara virodhI dharmavALA hovA chatAM sAthe maLI jIvanA zarIranI rakSA kare che. koDiyAnI jyota upara ja tela nAkhatAM jyota holavAI jAya che. vATa telanuM zoSaNa kare che. agni rUnI vATane bALIne bhasma karI nAkhe che. Ama vATa, tela ane agni paraspara virodhI hovA chatAM sAthe maLI prakAza Ape che. yuktidIpikAmAM A bAbate vizeSa carcA che. tyAM kahyuM che ke parasparavirodhI samabaLavALI be virodhI vastuo kAryakALe ekabIjAnI bAdhA karavA zaktimAna hoya che; paraMtu bemAMthI eka prabaLa hoya ane bIjI durbaLa hoya to bAdhA utpanna thatI nathI; eTaluM ja nahi paNa je durbaLa hoya che te prabaLanI sAthe rahI kAryotpattimAM tene sahAya kare che. jaLa ane agni paraspara virodhI che. paraMtu te baMne sAthe maLI pAkakArya niSpanna kare che. ahIM agninuM prAbalya ane jaLanuM daurbalya che. agninI sAthe ghaniSThabhAve saMbaMdhamAM rahI jaLa pAkakAryamAM sahAya kare che. jaLanI sahAya vinA kevaLa agnithI pAkakArya siddha thatuM nathI. bIjI bAju, jo jaLa ane agni baMne prabaLa hoya to teo ekabIjAnI bAdhA kare che ane abhISTa kArya saMpanna thatuM nathI. jo ekabIjAnI sahAyathI traNeya guNo badhAM ja kAryo karatA hoya to to sattva vagere paNa kriyA vagerenAM kAraNo bane ane pariNAme sattva vagerene sakriyatna vagere prApta thatAM prakAza, sakriyatA ane gurutva vagere dharmono saMkara AvI paDe. AnuM samAdhAna nIce pramANe che. sattva Adi guNomAMthI eka prabaLa thaI bIjA bene abhibhUta kare che tyAre ekanI zakti bIjAnI zakti sAthe saMkIrNa thatI nathI, paraMtu darekanI zakti pRthaka pRthapha ja rahe che. zveta, rakta ane kRSNa taMtuonA banelA eka doraDAmAM zveta, rakta ane kRSNa varNo jema pRthaka pRthak rahe che tema vikArarUpa kAryamAM upAdAnabhUta guNonI zaktio pRthaka pRthaka ja rahe che. kAryaasAkarSa uparathI zaktiasAkarSanuM Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAMkhyadarzana 65 anumAna thAya che. arthAt, prakAzarUpa kAryakALamAM pravRttirUpa tathA sthitirUpa kAryo nathI jaNAtAM, pravRttirUpa kAryakALamAM prakAzarUpa tathA sthitirUpa kAryo nathI jaNAtAM ane sthitirUpa kAryakALamAM pravRttirUpa ane prakAzarUpa kAryo nathI jaNAtAM; eTale anumAna karIe chIe ke guNapradhAnabhAvakALamAM A guNonI kAryajananazaktio pRthak pRthak ja rahe che. guNa-pradhAnabhAva dhAraNa karI sAthe maLI kArya karatA hovAthI guNo tulyajAtIya zaktivALA ane atulyajAtIya zaktivALA evA be vibhAgomAM vaheMcAI jAya che.25 je vakhate prakAzarUpa kArya utpanna thAya che te vakhate sattvaguNa tulyajAtIyazaktivALo ane rajoguNa tema ja tamoguNa atulyajAtIyazaktivALA kahevAya che. Ama tulyajAtIya zaktivALo guNa upAdAnakAraNa che ane atulyajAtIya zaktivALA guNo sahakArikA2No che. Ama eka kAryanI utpattimAM eka guNa upAdAnakAraNa tarIke ane bAkInA be guNo sahakArikAraNa tarIke hoya che. Ane laIne traNe guNo sAthe maLI eka kArya saMpAdana karI zake che. AnAthI 'bhinna bhinna zaktivALA virodhI traNa guNo sAthe maLI eka kArya kevI rIte karI zake ?' --A zaMkAnuM samAdhAna thaI jAya che. bhinna bhinna zaktivALA hovA chatAM traNeya eka kAryanA upAdAnakAraNo na banI zake paraMtu eka upAdAnakAraNa ane bAkInA be sahakArikAraNo to banI ja zake. eka kArya prati traNeyanI upAdAnatAmAM virodha hoI zake paraMtu ekanI upAdAnatA ane bAkInA benI sahakAritAmAM koI virodha saMbhave nahi. 2 sattvAdi traNa guNonA dharmo virodhI hovA chatAM temanA te dharmo (bhAgo) ekabIjAthI raMjita rahe che, je eka guNano dharma adhika hoya te bAkInA benA dharmothI raMjita thAya che. sattvano prakAzadharma adhika hoya che tyAre rAjasa dharma pravRtti ane tAmasa dharma gurutvathI te raMjita rahe che. rajoguNano pravRttidharma adhika hoya che tyAre sAttvika dharma prakAza tathA tAmasa dharma gurutvathI te raMjita rahe che. ane tamoguNano gurutvadharma adhika hoya che tyAre sAttvika dharma prakAza ane rAjasadharma pravRttithI te raMjita rahe che. Ama eka guNano dharma prabaLa yA adhika hoya che tyAre te dharma bAkInA be guNonA alpa yA durbaLa dharmothI raMjita hoya che. bhinna bhinna zaktivALA guNo guNa-pradhAnabhAve sAthe maLI eka kArya kare che. paraMtu prazna e thAya che ke te zA mATe sAthe maLI kAryotpatti kare che ? samartha hoya eTale kArya kare ja evuM nathI. ane jo ema mAnIe ke samartha hoya te kArya kare ja to to pachI guNo kAryo utpanna karyA ja karaze ane kadI viramaze ja nahi. AnA uttaramAM kahyuM che ke puruSanA bhoga ane apavargarUpa puruSArtho sAdhI ApavA ja te guNo kArya kare che.27 eTale, jyAre A prayojana - apavarga - siddha thAya che tyAre guNo kAryotpattimAMthI virame che. guNo potAnA sAnnidhyamAtrathI ja puruSano upakAra kare che. sattva, rajas ane tamas A traNa guNomAMthI pratyeka guNanI saMkhyA ananta che.29 Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ duH Sadarzana A ananta vyaktio dharAvatA traNa guNo paraspara saMyoga-vibhAga ane DrAsa-vRddhi dvArA kAryavaicitryanuM sarjana kare che. jo traNa guNomAMthI pratyekanI saMkhyA eka eka ja hota to 'guNavimardane pariNAme kArya vaicitrya che' e siddhAMta banI zakata nahi. sattva AdinI eka eka vyakti ja svIkArIe to temanI vRddhi-hAni, nyUnAdhikatA saMbhave ja nahi. vaLI, temanI eka eka saMkhyA mAnatAM temanI anyonyamithunavRtti paNa saMbhavaze nahi. sattva, rajas ane tamannA aneka prakAra che. keTalAka aNuparimANavALA che, ane keTalAka vibhuparimANavALA che. paraMtu madhyamaparimANavALo koI guNa hoto nathI kAraNa ke tenuM madhyamapariNAma mAnatAM ghaTAdinI jema te sAvayava banI jAya ane pariNAme tenAmAM anityatA AvI jAya.. sAMkhyane guNanI anityatA iSTa nathI. mUla prakRtithI utpanna je vaiSamyAvasthApanna sattva Adi che te to madhyama parimANavALA paNa manAyA che. Ama sattva Adi aneka prakAranA siddha thAya che. ahIM eka zaMkA thAya che ke jo sattva Adi aneka prakAranA hoya to temane traNa ja kema kahyA ? A zaMkAnuM samAdhAna e che ke jevI rIte vaizeSikonA matamAM pRthvI, jala, vagere dravyomAMthI pratyeka dravya nitya, anitya, zarIra, indriya ane viSayanA bhedathI aneka prakAranuM hovA chatAM pRthvItva vagere dravyavibhAjaka upAdhi nava ja hovAne lIdhe dravyo nava ja manAyA che tevI rIte guNatvavibhAjaka sattvatva, rajasva ane tamahtva A traNa ja upAdhi hovAthI 'guNo traNa ja che' evo vyavahAra lokamAM thAya che.31 lakSaNabhede vastubheda che. eTale, laghutA ane prakAza e be lakSaNonA bhedane kAraNe eka sattvaguNanA sthAne be guNo mAnavA paDaze. ane A tarkathI cha guNo mAnavAnI Apatti Avaze. A Apatti TALavA jo kahevAmAM Ave ke laghutA ane prakAza e beno abheda che to prazna thAya che ke te bene judA judA kema gaNAvyA che ? A doSamAMthI bacavA jo evo javAba ApavAmAM Ave ke te nAmathI ja pRthak che paraMtu te pRthak gRhIta thatA nathI to laghutva, prakAza, upaSTambhaktA, calatA, gurutA ane varaNatA e chanA vize paNa ema ja mAnavuM paDe ane pariNAme traNane badale eka ja guNa mAnavo paDe. yuktidIpikAkAra AnA uttaramAM nIce pramANe khulAso kare che. bhinna bhinna vastuo arthAt dravyo vacce ja guNapradhAnabhAva hoya che. ahIM laghutA ane prakAza vacce guNa-pradhAnabhAva saMbhavato nathI. eTale, te be judA dravyo nathI paNa eka dravyanA be dharmo che. vaLI, evo niyama nathI ke jeTalA dharmo hoya teTalA ja dharmI arthAt dravyo hovA joIe. uparAMta, lakSaNabhede vastubheda mAnatAM sAMkhyoe, teo badhI ja vastuomAM svalakSaNa (vizeSa) ane sAmAnyalakSaNa (sAmAnya) mAnatA hoI, eka ja vastumAM sva(vizeSa)ne sAmAnyathI atyanna bhinna mAnavuM paDe, je emane iSTa nathI. AthI siddha thAya che ke guNo traNa ja che, vadhu ke ochA nathI.32 Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAMkhyadarzana pAdaTIpa 1 parasparaM saMyogavibhAgasvabhAvAH, etena guNAnAM dravyatvaM siddham / yogavA. 2. 18 / puruSeNa saha saMyogavibhAgadharmANaH / tattvavai0 2. 18 / 2 guNA iti parArthAH / sAM0 ta0 kau0 12 / 67 3 sttvaadyo| pi pradhAnopakArakatvena parArthAH / pradhAnaM tu sattvAdisamaSTirUpaM sattvAdikaM tvekaikavyaSTirUpam / tasya pradhAnopakArakatvaM tu samaSTirUpasya pradhAnasya phalajananasamarthIkaraNam / vyaSTInAM pariNAmalakSaNavyAparamantareNa tatsamaSTirUpasya pradhAna jagatsargarUpaphalajananasAmarthyAbhAvAt iti zrIkRSNanAthaH / 4 sattvAdiSu guNatvaM ca puruSopakaraNatvAt / yogavA0 2.18 / 5 puruSapazubandhakatriguNAtmakamahadAdirajjUnirmAtRtvAcca...sAM0 pra0 bhA0 1. 61 / 6 sarvamidaM guNAnAM sannivezeSamAtramiti paramArthato guNAtmAnaH / yogabhA0 4 13 / 7 guNAnAM paramaM rUpaM na dRSTipathamRcchati / yogabhA0 4. 13 / 8 paramaSerapi guNAnAM kAryameva pratyakSam, na zaktimAtreNAvasthAnAmasaMvedyatvAt / yuktidI 13 / 8 nanvevaM kAraNadravyeSu rUpAdyabhAve tanmAtrarUpAdeH kiM kAraNamiti cet, svakAraNadravyANAM nyUnAdhikabhAvenAnyo'nyaM saMyogavizeSa eva, haridrAdInAM saMyogasya tadubhayArabdhadravye raktarUpAdihetutvadarzanAt / dRSTAnusAreNa svAzrayahetusaMyogAnAmeva rUpAdihetutvasambhave tArkikANAM paramANuSu rUpakalpanaM tu heyam / sAM0 pra0 bhA0 1.62 / sAMkhyanA satkAryavAda sAthe Ano meLa kema khAze te vicAraNIya che. 10 prItyaprItiviSAdAtmakAH / sAM0 kA0 12 / 11 prakAzapravRttiniyamArthAH / sAM0 kA0 12 / I 12 sAM0 kA0 13 / 13 sAM0 kA0 12 / 14 pradhAnavelAyAmupadarzitasannidhAnAH ... yogabhA0 2. 18 / 15 guNatve ca vyApAramAtreNa pradhAnAntarNItAnumitAstitAH / yogabhA0 2. 18 / 16 sAM0 kA0 12 / 17 itaretaropAzrayeNopArjitamUrtayaH / yogabhA 2. 18 / 18 jyAre traNeya guNo samabala hoya che arthAt jyAre temanAmAM guNapradhAnabhAva hoto nathI tyAre teo kAryarUpa sRSTi utpanna karI zakatA nathI paraMtu sattva sattvarUpe, rajasU rajasUrUpe ane tamas tamarUpe pariNamyA kare che. Ane sadRzapariNAma yA sarUpapariNAma kahevAmAM Ave che. Ane ja prakRtinI sAmyAvasthA paNa kahe che. AthI UlaTuM jyAre guNo viSamabala bane che arthAt jyAre eka guNa pradhAna banI bIjA bene gauNa banAve che tyAre sRSTino AraMbha thAya che. A vakhate guNo mahat vagere kAryone utpanna kare che. A pariNAmathI eka Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 Sadarzana tattvamAMthI bIjuM tattva AvirbhAva pAme che eTale A pariNAmane visazapariNAma tarIke oLakhAvavAmAM Ave che. 17 sAM0 kA0 12 / 20 anyatamo'nyatamamapekSya janayati, jananaM ca pariNAmaH, sa ca guNAnAM sadRzarUpaH, ata eva na hetumattvaM, tattvAntarasya hetorabhAvAt, nApyanityatvam, tattvAntare layAbhAvAt / sAM0 ta0 kau0 12 / 21 sAM0 kA0 12 / 22 naiSAmAdiH saMprayogo viyogo vopalamyate / sAM0 ta0 kau0 12 / 23 padIpavacca arthato vRttiH / sAM0 kA0 13 / 24 parasparAGgAGgitve'pyasaMbhinnazaktipravibhAgAH / yogabhA0 2.18 / 25 tulyajAtIyAtulyajAtIyazaktibhedAnupAtinaH / yogabhA0 2.18 / 26 parasparoparaktapravibhAgAH / yogabhA0 2 18 / 27 puruSArthakartavyatayA prayuktasAmarthyAH / yogabhA0 2.18 / 28 sannidhimAtropakAriNo'yaskAntamaNikalpAH / bogabhA0 2 18 / 28 sattvAditrayamapi vyaktibhedAdanantam / sAM0 pra0 bhA0 1. 127 / 30 tAni ca sattvAdIni yathopayogamaNuvibhuparimANakAni madhyamaparimANatve'nityatvApattiH / bhAvAgaNeza, tattvasamAsa0 1 / 31 teSu tritvavacanaM tu sattvatvAdivibhAjakopAdhitrayeNaiva vaizeSikANAM navadravyaMvacanavaditi / bhAvAgaNeza, tattvasamAsa0 1 / 32 yadi laghvAdilakSaNabhedAt sattvAdInAM nAnAtvaM mitho'bhyupagamyate tena laghutvaprakAzatvayorapi bhedo'sti guNadvayaprasaGgaH / evamupastambhacalatAbhyAM ca dvayaM dvayamiti SaD guNAH prApnuvanti / atha mataM laghutvaprakAzayorabheda iti pRthaganabhidhAnaM prAptam / tadbhede vA grahaNabhedamanicchataH prApto laghutvAdibhede'pi guNAbhedastathA caiko guNa iti prAptam / ... yattAvaduktaM lakSaNabhedAd guNanAnAtvavAdino lakSaNadvayayogAdekaikasya guNaSaTtvaprasaGga iti tanna / kasmAt ? dvayorguNapradhAnabhAvAnupapatteH / ihArthAntarasyArthAntareNa guNapradhAnabhAvo bhavati / na laghutvaprakAzayorupastambhacalanayorgauravavaraNayozca mitho guNapradhAnabhAvo'sti, tadanarthAntaraM dharmAsta iti nAsti SaTtvaprasaGga iti / kiJca aprasiddhatvAt / na hyetat kvacit prasiddham yathA yAvanto dharmAstAvanto dharmiNa iti / na cAprasiddhena vyavahAraH / kiJca, pRthaktavaikAntaprasaGgAd lakSaNabhedAnnAnAtvapratijJasya sarvArthAnAM svasAmAnyalakSaNogAt svato'rthAntaramiti pRthaktvaikAntaprasaGagaH / yuktidI0 13 / - Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayana 5 prakRti sAMkhya pariNAmavAda chevaTe eka evA mULa upAdAnakAraNa tarapha laI jAya che ke jeno vikAra A samagra jagata che. AkhuM jagata kAryakAraNonI zRMkhalArUpa che. enuM antima kAraNa hovuM jarUrI che. A antima kAraNa AtmA ke puruSa nathI kAraNa ke te phUTasthanitya' hoI koInuM paNa kAraNa yA kArya banI zakato nathI. eTale puruSathI juduM koI tattva mAnavuM joIe. A tattva kayuM ? karma jagatanuM upAdAnakAraNa banI na zake, te kevaLa nimittakAraNa ja banI zake che. karmo dharmAdharmarUpa hovAthI dravyAtmaka vastuonuM upAdAnakAraNa banavuM temane mATe saMbhave nahi. avidyA paNa dravyarUpa na hovAthI jagatanuM upAdAnakAraNa banI zakatI nathI. bhautika paramANuoneya jagatanA antima kAraNa tarIke sAMkhyo svIkAratA nathI. teo kahe che ke buddhi, ahaMkAra jevAM sUkSma tattvonI utpatti bhautika paramANuomAMthI ghaTI zake nahi. eTale, A mULa upAdAnakAraNa evuM hovuM joIe jemAMthI pRthvI, pANI jevAM sthULa ane buddhi, ahaMkAra jevAM sUkSma tattvonI utpatti saMbhavI zake. sAMkhyo AvA mULa upAdAnakAraNane prakRti kahe che. jagatanA badhA ja padArtho sukhaduHkhamohAtmaka che. sAMkhyo temanA A viziSTa siddhAMtanA samarthanamAM jaNAve che ke jo bAhya padArtho sukha-duHkha-mohAtmaka na hoya to teo cittamAM kemeya kadI sukha, duHkha ane moha janmAvI na zake. vaLI, citta svayaM sukhadu:kha-mohAtmaka na hoya to temAM temano AvirbhAva na ja thAya. Ama citta sahita badhA ja bAhya padArtho sukha-dukha-mohAtmaka che. ane A sukha, du:kha ane moha e to traNa * mULa dravyo sattvaguNa, rajoguNa ane tamoguNanA anukrame svabhAvo che. AthI siddha thAya che ke jagatano pratyeka padArtha triguNAtmaka che. have, jo pratyeka padArtha triguNAtmaka hoya to tenuM mULa upAdAnakAraNa prakRti paNa triguNAtmaka puravAra thAya che.' ApaNe joyuM ke mULa prakRtinuM svarUpa triguNAtmaka che. A traNa guNonI sAmyAvasthAnuM nAma ja pradhAna, mUlaprakRti ke avyakta che." sAmyAvasthAne kAraNe guNomAM pradhAnaguNabhAvano ane dezAntaraprAptirUpa kriyAno abhAva hoya che. tema ja traNeyanI ekasarakhI anubhrutatA hoya che eTale temanI vacceno bhedavyavahAra saMzakya banI jAya che. Ane laIne traNa'guNo traNa tattvo nathI manAyA paNa triguNAtmaka eka ja tattva manAyuM che evo khulAso keTalAka vidvAno kare che. vadhArAmAM ApaNe kahI zakIe ke traNa mULa kAraNadravyorUpa traNa guNo vacce avinAbhAva saMbaMdha che ane traNeya sAthe maLIne ja Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padarzana potapotAnAM kAryo kare che e dRSTie paNa traNane traNa svataMtra tattvo na gaNatAM temanA samudAyane eka tattva gaNavuM ucita lAge che. guNo prakRtino svabhAva che. guNo ane prakRti vacce abheda che. guNo ja prakRti che, guNothI atirikta prakRti nathI. ahIM koIne prazna udbhave ke jo Ama ja hota to "prakRtinA guNoevA zabdaprayogonI ukta mAnyatA sAthe saMgati kevI rIte thaze? AnA uttaramAM jaNAvavAmAM Ave che ke vRkSonA samudAyathI pRthaka vana jevo koI padArtha nathI, vRkSa samudAyane ja vana kahevAmAM Ave che, tema chatAM "vananAM vRkSo e prakArano bhedavyavahAra loko kare che; A rIte sattva vagere guNothI atirikta prakRti na hovA chatAM "prakRtinA sattva vagere guNo che' evo bhedavyavahAra zAstrakAroe karyo che. ahIM bIjI zaMkA e thAya che ke jo sattva vagere guNo prakRtinuM svarUpa che to temane prakRtimAMthI utpanna thatA kema varNavyA che? AnuM samAdhAna e che ke prakRtinA svarUpabhUta sAmyavasthApana guNonI ahIM vAta nathI paraMtu sattva AdinI sAmyavasthAvALI mULa prakRtimAMthI utpanna vaiSamyAvasthApana sattva vagere guNonI vAta ahIM karI che. A vaiSamyAvasthApana sattva vagere guNo mahattattvanuM kAraNa bane che. emanI utpattino prastutamAM ullekha che. jemAMthI mahattattvanI utpatti thAya che te A vaiSamyAvasthApana guNonA samudAyane keTalAka sAMkhyakAro tattvAntara paNa gaNe che. prakRti atisUkSma hoI ApaNA pratyakSano viSaya te banatI nathI. Ama prakRtinI pratyakSaagocaratAmAM tenI atisUkSmatA kAraNabhUta che ane nahi ke tenI avidyamAnatA. ahIM sUkSmatAno artha aNutva nathI, kAraNa ke prakRti to vyApaka che. eTale ahIM sUkSmatAthI ApaNe samajavAnI che tenI durlakSatA yA alakhatA. kAryanI apekSAe kAraNapadArtha sUkSma ane vyApaka hoya che. kArya kAraNamAM avyaktAkAre rahe che. bhautika kAryanI apekSAe temanuM upAdAna sthUla bhUta vyApaka ane sUkSma che. sthUlabhUtanI apekSAe sUkSma bhUta ke tanmAtra ane indriyasamUha vyApaka ane sUkSma che. indriya ane tanmAtranI apekSAe ahaMtattva vyApaka ane sUkSma che. ahaMkAranI apekSAe buddhi yA mahattattva ane mahattattvanI apekSAe mUlaprakRti vyApaka ane sUkSma che. mUla prakRtinI vyApakatAnI upamA nathI, tenI sUkSmatAnuM koI dRSTAnta nathI. prakRtinI vyApakatAne zAstrakAro pUrNa, sarvabhUtasaMyogI vagere nAme oLakhe che. prakRti ekAntabhAve avyakta che, paraMtu prakRtimAMthI utpanna mahat vagere tattvo vyakta che. prakRtinA astitvane puravAra karavA sAMkho nIcenI dalIlo Ape che : (1). kAraNanA ane kAryanA rUpamAM tattvono vibhAga thAya che. avyaktAvasthA e kAraNa ane vyaktAvasthA e kArya evo kAraNa ane kAryano bheda che. Ane AdhAre badhAM kAryonuM parama avyakta kAraNa siddha thAya che. utpatti pUrve kArya kAraNamAM hoya ja che. kAraNamAMthI kArya utpanna thAya che ane temAM ja teno vilaya thAya che. sonAmAMthI hAra ghaDavAmAM Ave che tyAre tene bahAra kahI vyavahAra karIe chIe ane sonAne hAranuM sonuM kahIe chIe. A vakhate sonA ane hAra vacce bhedabuddhi thAya che. paraMtu hArane gALI nAkhatAM jyAre Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAMkhyadarzana 71 te sonAmAM pariNata thAya che tyAre hAra hoto nathI; sonAmAM ja te samAI jAya che. A vakhate sonA ane hAra vacce abheda buddhi thAya che. badhAM ja kArya ane kAraNamAM A ja vyavasthA che. kArya mAtrane kAraNa che ane je kAraNa che te avyakta che. vaLI, kAraNa kAryanI apekSAe adhika kALa Take che. nikhila vizvanuM mULa kAraNa parama avyakta che ane te nitya che. A mULa kAraNanuM nAma ja prakRti che. te kadI paNa bIjAnI vyaktAvasthArUpa thatI nathI. jala AdinAM kAraNo apU-tanmAtra vageremAM je "avyakta' zabdano prayoga thAya che te to sApekSa che. pralayakALa bhUto tanmAtrAmAM avyaktarUpe laya pAme che; tanmAtra vagere ahaMkAramAM, ahaMkAra mahatamAM ane mahatuM prakRtimAM vilIna thAya che. prakRtino kazAmAM laya thato nathI, kAraNa ke te to badhAM ja kAryonI avyaktAvasthA che. Ama prakRtimAMthI ja samagra jagatanI utpatti ane prakRtimAM ja samagra jagatano laya thAya che. eTale, prakRtinuM astitva avazya svIkAravuM joIe. (2) kAraNazaktimAMthI kAryanI utpatti thAya che. arthAt asamartha kAraNa kAryane pedA karI zakatuM nathI. kAraNagatazakti e ja kAryanI avyaktAvasthA che. kAraNamAM kAryanI avyaktarUpe vidyamAnatA e ja kAraNanI kAryajanakatArUpa zakti che. satkAryavAdI sAMkhyone mate tenAthI bhinna zakti mAnavAne mATe koI pramANa nathI." telanA upAdAnakAraNa talathI retInuM pArthakya e che ke talamAM telotpAdaka zakti che jyAre retImAM nathI. je kAraNazaktithI sacarAcara jagatanI utpatti che tene ja prakRti kahI che.'' Ama prakRtinA astitvane mAnavuM ja paDe che. (3) ghaTa paricchinna che. tenuM avyakta kAraNa mATI che. A rIte paricchinna vastumAtranA avyakta kAraNanuM astitva anumAnathI puravAra thAya che. arthAt je paricchinna vastu hoya tene avyakta kAraNa hoya ja. mahattattva vizvavyApaka nathI. te paricchinna che. tethI tenuMya avyakta kAraNa hovuM ja joIe ane te ja to prakRti che. A prakRti ekAntabhAve avyakta che ane vyApaka che eTale tenuM koI kAraNa nathI. vaLI, prakRtinA bIjA avyakta kAraNanI kalpanA karavA jatAM anavasthAdoSa Avaze. (4) mahattattva saMkhyAmAM eka che, ahaMkAra eka che, tanmAtra pAMca che, indriyo agiyAra che ane mahAbhUta pAMca che. mAThara kahe che ke A rItano parimita vyaktasamUha joI anumAna karI zakAya ke emanA mULa kAraNarUpe prakRti hovI joIe. te parimita vyaktasamUhane utpanna kare che. jo pradhAna yA prakRti na hota to vyaktasamUha parimANavihIna thaI jAta.14 (5) buddhinuM lakSaNa adhyavasAya arthAt nizcaya che, ahaMkAranuM lakSaNa abhimAna che, gandhatanmAtranuM lakSaNa sUkSma gabdha che, pRthvInuM lakSaNa sthUla gabdha che-A rIte vibhinna vastuonAM vibhinna lakSaNo che. paraMtu tema chatAM kAryaparamparAmAM eka sAdhAraNa dharma vidyamAna che ane te che sukhaduHkhamahAtmakatA. kArya kAraNaguNAtmaka hoya che.15 vastra takhtaguNaviziSTa hoya che. mahattattva vagere kAryo sukhaduHkhamohasvarUpa che. tethI temanuM kAraNa paNa tevuM hovuM joIe. eTale e svIkAravuM joIe ke carAcara vizvanuM eka parama avyakta kAraNa che je sukhaduHkhamohasvarUpa che ane tene ja to prakRti kahevAmAM Ave che. Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 Sadarzana 1E sAMkhyadarzanamAM pradhAnathI mAMDI pAMca bhUta sudhInA covIsa tattvone be vibhAgamAM vaheMcavAmAM AvyA che - vyakta ane avyakta, mahattatvathI pAMca bhUta sudhInAM 23 tattvo 'vyakta' nAme oLakhAya che jyAre mUla prakRtine 'avyakta' nAma apAyuM che. vyakta mahattatva vagerethI avyakta mUla prakRtinAM lakSaNo judAM che. te bhedanuM nirUpaNa have karIe H (1) vyakta padArthamAtrane upAdAnakAraNa hoya che tethI teo AvirbhAvatirobhAvaviziSTa che. jemano AvirbhAvatirobhAva thAya che temane sAMkhyadarzanamAM anitya gaNavAmAM Ave che. bIjI bAju, mUla prakRtine koI kAraNa nathI. tethI tenI utpatti paNa nathI ane kAraNAntaramAM teno laya paNa nathI. eTale e arthamAM te nitya che. paraMtu e pariNAminitya che, phUTasthanitya nathI. (2) prakRti vibhu yA vyApaka che jyAre vyakta paricchinna che. prakRtinA aMzabhUta guNo vyaktizaH ananta che ane paricchinna paNa che. prakRti traNa guNothI atirikta koI svatantra tattva nathI. to prakRtine vibhu kaI rIte gaNI zakAya ? AnA uttaramAM kahyuM che ke prakRtinA vibhutvano artha eTalo ja che ke .evuM koI kArya nathI jemAM mULa kAraNa anusmUta na hoya. Ama kAraNatvasAmAnyanI dRSTie prakRtinI vyApakatA samajavAnI che. mahat vagere tattvo to kAraNatvasAmAnyanI dRSTie paNa vyApaka nathI.17 kAryane vyApIne kAraNa rahe che, kArya kAraNane vyApIne rahetuM nathI. mATInA ghaDAomAM mATI avazya hoya che. paraMtu jyAM mATI che tyAM mATIno ghaTa avazya che ja ema na kahevAya. eTale, mahat vagere padArthane vyApIneM mULa prakRti rahe che, mULa prakRtine vyApIne te rahetA nathI. (3) mahat vagere vyakta tattvo sakriya yA parispandaviziSTa che. parispandano artha che dezAntaragamana. buddhi vagere tattvo pUrvagRhIta zarIra choDI navA zarIrano Azraya le che. bIjI bAju, prakRti niSkriya che. arthAt dezAntaragamanarUpa kriyArahita che. mULa prakRtimAM pariNAma hovA chatAM tenAmAM sthAntaragamanarUpa kriyA nathI. tenuM kAraNa che tenI pUrNatA yA vyApakatA. pUrNane spandana saMbhavatuM nathI, apUrNa ja spandana kare che. bhikSunuM arthaghaTana viziSTa che. te kahe che ke prakRti niSkriya che eno artha e ke te adhyavasAya, abhimAna vagere viziSTa kriyAothI rahita che ane nahi ke te calanArUpa kriyAthI paNa rahita che. calanAno artha che kSobha. Ano artha e thayo ke prakRtinI gati mahAsAgaranI gati jevI che, mahAsAgara eka sthAnathI bIje sthAne jato nathI paraMtu tenI potAnI aMdara to gati yA kSobha che ja. (4) mahat vagere vyakta tattvo sRSTibhede... ane puruSabhedeya bhinna bhinna che. Ama mahat aneka che, ahaMkAra aneka che, sparzanendriya aneka che, gandhatanmAtra aneka che, pRthvI aneka che, vagere. A badhAM vyakta tattvono sRSTibhede bheda che eno artha e che ke pralayakALe pratyeka vyakta tattvanA pravAhano viccheda thAya che ane navI sRSTi vakhate teno navo pravAha zarU thAya che. badhAM vyakta tattvono puruSabhede bheda che eno artha e ke pratyeka puruSane potAnI buddhi, potAno ahaMkAra, potAnI indriyo potAnAM tanmAtro ane potAnAM bhUto hoya che. ApaNe joIzuM ke buddhithI mAMDI tanmAtra sudhInAM vyakta tattvo sUkSma zarIranA ghaTako che jyAre sthULa zarIra pAMca bhUtonuM baneluM che. 16 20 Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAMkhyadarzana 74 A uparathI e phalita thAya che ke pratyeka puruSane potAnuM sUkSma zarIra ane potAnuM sthULa zarIra che. ama vyakta tattvo prati puruSa bhinna che eno artha e thaze ke pratyeka puruSane potAnuM sUkSma zarIra ane potAnuM sthULa zarIra hoya che. ahIM e noMdhIe ke sUkSma zarIra prati janma bhinna bhinna nathI hotuM jyAre sthULa zarIra to prati janmeya bhinna hoya che. arthAt pratyeka puruSanI bAbatamAM sUkSma zarIra sRSTithI mAMDI pralaya sudhI pravAharUpe eka hoya che, teno pravAha te daramyAna tUTato nathI; jyAre sthULa zarIra sRSTithI mAMDI pralaya sudhI pravAharUpe eka nathI hotuM, teno pravAha aMtarAlagatimAM tUTe che. Ama vyakta prakRti sRSTibhede ane puruSabhede aneka che jayAre avyakta mUlaprakRtino sRSTibhede ke puruSabhede bheda nathI, te to eka ja che.24 avyakta mUla prakRtino sRSTibhede bheda nathI eno artha e ke teno pravAha anAdi-anaMta che, te pralayakALeya tUTato nathI. avyakta mUla prakRtino puruSabhede bheda nathI eno artha e ke puruSonI potapotAnI vyakta prakRtionA mUla sroto bhinna bhinna nathI paNa eka ja che. Ama mAnavuM tarkapUta che. mUla prakRti pratyakSagocara nathI, atIndriya che, tenA pratipuruSa bheda viSe niHsaMdigdha koI pramANa nathI ane vidvAno A bAbate spaSTa kaMI kahetA nathI. tarkathI vicArIe to aparimita eka mUla prakRti ja badhA puruSonAM badhAM zarIrane sUkSma, sthULa ane yogajanya-utpanna karavA samartha che. eTale, pratipuruSa bhinna bhinna mUla prakRti mAnavAnuM koI prayojana nathI. bIjI bAju, pratyeka puruSa mATe judI judI mUla prakRtinI kalpanA karavA jatAM prakRtine parimita kahevI paDe. tene parimita mAnatAM eka samaya evo Avaze jyAre sRSTinuM sarjana karatAM karatAM te niHzeSa banI jaze, kAraNa ke parimita padArtha anantakALa vastune utpanna karyA kare e zakya nathI. mUla prakRti niHzeSa banatAM saMsAranA ucchedano prasaMga Avaze. tethI prakRtine paramita gaNI zakAya niha ane eTale ja tene pratipuruSa bhinna mAnavI na joIe. vaLI, pratipuruSa bhinna mUla prakRti mAnatAM tenA vibhinna staro svIkAravA paDe. jo mUla prakRtimAM Avo zreNIbheda karIe to anavasthAdoSa Ave, pariNAme ukelI na zakAya evI jaTila samasyA khaDI thAya ane jagatanI mUlAdhAra mUla prakRtinuM astitva ja apramANita thaI jAya. bIjI bAju, vyakta prakRtionI aparimita zaktivALI eka ane advitIya mUla prakRtinuM astitva svIkAratAM koI samasyA UbhI thaze nahi. devo ke yogIo jyAre icchAnusAra deha utpanna karavA pravRtta thAya che tyAre A mUlIbhUta eka ane advitIya mUla prakRti ja temanA prayojanane anurUpa upAdAno rajU kare che. eTale, AvA dehonI utpattine buddhigamya banAvavA mATeya pratipuruSa mUla prakRtino bheda mAnavo jarUrI nathI.' vArSagaNyane mate vastuomAM jyAre jAtigata, dezagata ke saMsthAnagata pArthakya upalabdha thAya che tyAre te vastuo bhinna bhinna che evuM sahaja anumAna thAya che. A rIte bhedano koI hetu na jaNAya to pratipuruSa mUla prakRti judI judI che ema kahI ja na zakAya; UlaTuM, badhI vyakta prakRtionI mUlAdhAra eka mUla prakRti che, temAM koI bheda nathI ema ja mAnavuM joIe. guNo traNa che ane prakRtino guNo sAthe abheda che. eTale prakRtinuM ekatva kyAM rahyuM ? AnA uttaramAM 2E Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 paDradarzana sAMgAcAryo jaNAve che ke puruSabhede ane sargabhede mUla prakRtimAM koI bheda Avato nathI ene ja sAMkhyadarzanamAM prakRtinuM ekatva gayuM che. (5) mahattattva vagere vyakta kAryo kAraNane AzrIne rahe che, paraMtu mUla prakRtinuM koI kAraNa na hoI te kAraNarUpa AzrayamAM rahetI nathI. (6) mahattattva vagere vyakta tattvo mUla prakRtinA anumApaka che, jyAre mUla prakRti svayaM mUla prakRtinI anumApaka nathI. (7) vyakta tattvo sAvayava che jyAre avyakta mUla prakRti niravayava che. 9 bhikSune mate Ano artha e che ke sattva vagere mULa dravya vyakata tattvonAM AraMbhaka yA utpAdaka che jyAre te mUla prakRtinAM AraMbhaka nathI. vananAM aMzabhUta vRkSo vananAM AraMbhaka nathI paNa temano samudAya svayaM vana che. tevI ja rIte, mUla prakRtinA aMzabhUta sattva, rajasa ane tamas tenA AraMbhaka nathI paraMtu temano samudAya svayaM mUla prakRti che." vAcaspati ane judI ja rIte samajAve che. temanuM arthaghaTana joIe. sAvayavatA eTale saMyogano saMbhava ane niravayavatva eTale saMyogano asaMbhava. paraspara vicchinna be vastuono saMyoga dekhAya che. pRthvIno pANI sAthe saMyoga che, buddhino indriya sAthe, indriyano viSaya sAthe, vagere. bIjI bAju, mULa prakRtinI sAthe buddhi vagereno saMyoga saMbhavato nathI kAraNa ke mUla prakRti sAkSAt bhAve yA paraMparAthI mahatuM vagere vyakta tattvonuM upAdAnakAraNa che ane upAdAnakAraNa sAthe kAryano kadI saMyoga saMbhave nahi. aprAptipUrvakanI prAptine saMyoga kahevAya che. satkAryavAdIne mate kArya jema kAraNAtmaka che tema kAraNa paNa karyAtmaka che. tethI kArya ane karaNa vacce aprAptipUrvakanI prAptirUpa saMyoga saMbhavato nathI." vadhArAmAM, vicchinna be vastuonuM paraspara milana yA aviccheda tene saMyoga kahevAmAM Ave che. je pUrNa che teno kadI viccheda thAya ja nahi ane tethI tenI bAbatamAM saMyoga saMbhave nahi. mahattva vagere vyakta tattvonI bAbatamAM saMyoga saMbhave che kAraNa ke teo pUrNa nathI temaja samagra jagatanuM upAdAnakAraNa nathI. (8) mahatuM vagere badhAM ja vyakti tattvo mULa prakRtinA baLe puSTa thaIne potAnA kAryane utpanna kare che. anyathA teo kSINa thaI jAya ane kAryotpAdanamAM zaktihIna banI jAya. mahattatva mUla prakRtinI sahAyathI ahaMkArane utpanna kare che, ahaMkAra mUla prakRtinI sahAyathI indriyo ane tanmAtrone utpanna kare che, anya tattvo paNa A ja rIte potapotAnA kAryane utpanna kare che. AthI UlaTuM, mUla prakRti svazaktithI ja potAnA kAryane utpanna kare che. Ama vyakta tattvo parasanna che, jyAre mUla prakRti svataMtra che. mATharAcArya kahe che ke buddhi mUla prakRtine adhIna che, ahaMkAra buddhine adhIna che, indriyo ane tanmAtro ahaMkArane adhIna che ane mahAbhUto tanmAtrone adhIna che. paraMtu mUla prakRti to svAdhIna che. avyakta mUla prakRtithI mahatuM vagere vyakta tattvo vibhinna dharmavALA hovA chatAM keTalIka bAbatomAM temanI vacce samAnatA che : (1) pAMca mahAbhUtothI mAMDI mULa prakRti sudhI badhAM ja tattvo sukhaduHkhamohAtmaka che. mahat vagere vyakta tattvone sukha-duHkhamohAtmaka kahyAM che kAraNa ke te badhAM sukha, duHkha ane mohanA janaka che. ekanI eka vastu eka vyaktine sukhanuM, bIjane duHkhanuM ane trIjIne motanuM kAraNa bane che e to bIna che 33 Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAMkhyadarzana 75 anubhavasiddha che. cittamAM sukha, duHkha ane mohanA A bhAvo jene kAraNe jAge te nizcitapaNe sukhaduHkhamohAtmaka ja hovuM joIe; anyathA te cittamAM sukha, duHkha,moha janmAvI na zake. dhrANendriya dvArA gandhanuM jJAna thAya che paraMtu gandharahita vastuno dhrANendriya sAthe saMbaMdha thatAM gandhanuM jJAna thatuM nathI. e ja rIte jo vastu sukhaduHkhamoharahita hoya to teno citta sAthe saMparka thavA chatAM sukha, duHkha, mohanuM jJAna thAya nahi. tethI vyakta tattvo triguNAtmaka che. vyakta tattvo triguNAtmaka hovAthI temanuM mULa kAraNa avyakta paNa triguNAtmaka mAnavuM ja paDe kAraNa ke kAryanA svarUpathI juduM kAraNanuM svarUpa hotuM nathI. Ama sAMkhyamate vyakta ane avyakta banneya triguNAtmaka che. (2) avyakta mUla prakRti ane mahatuM vagere vyakta tattvo avivekI che. avivekIno artha che abhina. kArya ane kAraNa abhinna che. mUla prakRtithI mUla prakRtinuM jema judApaNuM nathI tema mUla prakRtithI mahat vagere tattvonuM paNa judApaNuM nathI. badhAM vyakta tattvo mUla prakRtyAtmaka che. eTale avyakta mUla prakRti ane vyakti tattvone avivekI kahyAM che. avivekIno bIjo artha che sAthe maLI kAma karanAra. avyakta mUla prakRti ane mahatuM vagere vyakta tattvo bIjAnI sahAyathI potAnuM kArya kare che. mUla prakRti sattva vagere guNonA udraka ane adRSTa vagerenI sahAya vinA kArya karI zakatI nathI. mahatu vagere vyakta tattvo paNa nirapekSabhAve kArya karavA samartha nathI. eTale, A arthamAM paNa mUla prakRti ane vyakti tattvo avivekI che. (3) avyakta mUla prakRti ane vyakti tattvo badhAM sAdhAraNa grAhya viSayo che. keTalAka tattvajJAnIone mate jagatamAM jJAna sivAya koI bAhya padArtha nathI. te jJAna ja koIvAra ghaTarUpe, koIvAra paTarUpe, koIvAra anya koI rUpe ane eka samaye paNa nAnArUpe bhAsita thAya che. bAhya sakaLa vastuo jJAnanI kalpanAmAtra che. svaprAvasthAmAM bAhya padArtha vinA mAtra saMskArane laIne jJAnanuM vaicitrya hoya che. jAgrata avasthAmAM vyavahArakALe paNa vAsanAne laIne jJAnanuM vaicitrya ghaTI zake che. anAdi saMsApravAhamAM bIjAMkuranI jema vAsanA ne jJAnanI vacce nimittanaimittikabhAvarUpa anAdi saMbaMdha che. sAMkhyadarzana A matano virodha kare che. tene mate bAhya padArtho jJAnakalpanAmAtra nathI, kAraNa ke teo indriyo dvArA gRhIta thAya che. bAhya padArtho upalabdhisvarUpa nathI, paraMtu upalabdhinA viSaya che. eka puruSanA ghaTAdiviSayaka vijJAnane bIjo puruSa joI zakato nathI. bAhya padArtho aneka puruSo dvArA gRhIta thatA hoI teo sAdhAraNa che. eka vRkSane aneka puruSo joI zake che ane jeTalA jue che te tene vRkSarUpe ja jue che. eTale bAhya padArthone jJAnanI kalpanAmAtra gaNavA te barAbara nathI. tema mAnatAM jJAnanA asAdhAraNatvane kAraNe bAhya ghaTa, paTa, vagere paNa asAdhAraNa banI jaze arthAt bIjA puruSo dvArA te agrAhya raheze. bIjAnuM buddhivRttirUpa jJAna apratyakSa hoI jema eka puruSano vicAra bIjA puruSane agocara rahe che tema bAhya padArthone jJAnarUpa mAnatAM ekanA jJAnarUpa vRkSa, latA vagere padArtho paNa Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 . padarzana bIjAne agocara raheze. paraMtu hakIkatamAM evuM nathI. eka ja samaye eka ja vicAra yA jJAnAkAra badhAnAM manamAM udbhavato nathI. paraMtu ghaTa jevA bAhya padArthanuM jJAna eka ja samaye anekane thAya che. eka ja samaye je aneka lokonuM ya ka bhogya bane che te kevaLa Antara kalpanA na hoI zake. tenuM savataMtra astitva svIkAravuM ja joIe. tethI avyakta ane vyakta badhAM tattvone sAdhAraNa bhogya ane dRzya padArtho tarIke svIkAravAmAM AvyA che. AthI UlaTuM, puruSa bhogya ke dRzya nathI. te bhoktA ane draSTA che. te sAdhAraNa nathI paraMtu asAdhAraNa che. (4) avyakta mUla prakRti ane vyakta mahatuM vagere baMneya acetana che. (5) vaLI, te baMne satata pariNamanazIla che. pariNAmathI temanI kadI vismRti thatI nathI. pralayakALe sajAtIya pariNAma ane sRSTikALe vijAtIya pariNAma hoya che. vyakti ane avyakta baMneya satata pariNamanazIla hoI temane niyata prasavadharmI kahyAM che." have prakRtinI pravRtti vize saMkSepamAM vicArI laIe. prakRtinI be avasthA che - sAmyavasthA ane vaiSamyAvasthA. prakRti triguNAtmaka che. guNo caMcala che, pariNamanazIla che. guNono pariNAma kSaNa paNa baMdha raheto nathI. pralayakALe prakRtinI pariNamanakriyA potAnI aMdara cAlyA kare che. te vakhate guNo paraspara maLyA vinA svataMtra rIte parivartita thayA kare che. arthAt tyAre sattva sattvarUpe, rajasuM rajorUpe ane tamasu tamArUpe parivartita thAya che. A avasthAmAM guNo samabhAvApanna hoya che. bIjI bAju, sRSTikALe guNo paraspara maLe che. A vakhate koI eka pradhAna hoya che ane bAkInA be gauNa hoya che. gauNamukhyabhAva vinA temanuM paraspara milana saMbhavatuM nathI. gauNamukhyabhAvane laIne guNonuM vaiSamya thAya che. vaiSamyane laIne guNomAM abhibhAvyaabhibhAvakabhAva Ave che. vaiSamyaviziSTa guNonA maLavAthI vaicitravALI ananta vibhinna padArthonI sRSTi thAya che. A sRSTidazAmAM mahattattva vagare rUpe prakRtino pariNAma thAya che. - triguNAtmikA ekarUpaviziSTa prakRtimAMthI ananta vaicitryavALI sRSTi kevI rIte saMbhave? prakRti eka che, te aneka rUpe pariNamI zake nahi. AnA uttaramAM sAMkhyadarzana kahe che ke meghanuM jaLa ekarUpa che paraMtu te ja jaLa nALiyerI, AmaLo, AmalI, lImaDo vagere vibhinna AdhAramAM paDI madhura, tUro, khATo, kaDavo vagere rasanI sRSTi kare che. e ja rIte eka prakRtimAMthI guNavaiSamyanA tAratamyane kAraNe vibhinna vicitra kAryo AvirbhAva pAme che. guNonA samelananA vaicitryane pariNAme vicitra padArthonI sRSTi thAya che. prakRtine sRSTikAryamAM preranAra koNa che? prakRti to jaDa che, te svayaM sRSTikAryamAM pravRtta na thaI zake. lokamAM kyAMya cetananI preraNA vinA acetana pote ja kAryamAM pravRtta. thatuM jaNAtuM nathI. ratha, jahAja vagere acetana padArtha cetananI preraNA vinA svaye cAlatA Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAMkhyadarzana nathI. AnA javAbamAM keTalAka sAMgAcAryo jaNAve che ke prakRtino preraka cetana che.37 jyAre keTalAka sAMgAcAryo jaNAve che ke prakRtino preraka cetana nathI. A virodhano parihAra nIce pramANe thaI zake. sAMkhyo prakRtinA preraka tarIke sarvArthadarzI puruSavizeSa Izvarane svIkAratA nathI paraMtu adRSTAdhIna puruSane svIkAre che. bIjI rIte kahIe to, paMgu-aMdhanA joDAnI jema prakRti-puruSanuM joDuM eka krizAzIla cetana vyaktinI jema varte che ane bhoga ane apavarga prayojano siddha kare che. eTale ja sAMgAcAryo kahe che ke prakRti puruSanA bhoga ane apavargarUpa puruSArtho siddha karI ApavA sRSTikAryamAM pravRtta thAya che. AnI vizeSa carcA mATe juo AgaLa AvatA "prakRti ane puruSa' zIrSakanuM nIcenuM vivecana. pAdaTIpa 1 puruSasyApariNAmitvAt / sAM0 pra0 bhA0 1. 68 / 2 karmaNo'pi na vastusiddhirnimittakAraNasya karmaNo na mUlakAraNatvaM, guNAnAM dravyopAdAna tvAyogAt / sAM0 pra0 bhA0 1. 81 / 3 atra karmazabdo'vidyAdInAmapyupalakSako guNatvAvizeSeNa teSAmapyupAdAnatvAyogAt / sAM0 pra0 bhA0 1.81 / 4 sAM0 pra0 bhA0 1. 65 ! - 5 sattvarajastamasAM sAmyAvasthA prakRtiH / sAM0 sU0 1. 61 / 6 prakRterguNa ityAdivAkyaM tu vanasya vRkSA itivad boddhavyam / tattvasa0 bhAvAgaNeza 7 prakRtikAryatvavacanaM tu...mahattattvakAraNIbhUtakAryasattvAdiparameva / mahadAdisRSTirhi guNa vaiSamyAc zrUyate / tattvasa0 bhAvAgaNeza 1. 1 / . . 8 saukSmyAt tadanupalabdhiH / sAM0 sU0 1. 109; sUkSmatvaM ca nANutvam, vizva vyApanAt / sAM0 pra0 bha0 1. 109 / . . kAraNakAryavibhAgAdavibhAgAdU vaizvarUpyasya / sAM0 kA0 15 / .. 10 na hi satkAryapakSe kAryasyAvyaktatAyA anyasyAM zaktAvasti pramANam / sAM0 ta0 __ kau0 15 / .....11 zaktitaH pravRttezca / sAM0 kA0 15 / 12 bhedAnAM parimANAt / sAM0 kA0 15 / / 13 yanmahataH kAraNaM tat paramavyaktam, tataH paratarAvyaktakalpanAyAM pramANAbhAvAt / sAM0 ta0 kau0 15 / Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padarzana 14 evametat parimitaM vyaktaM dRSTvA anumAnena sAdhayAmaH astyasya kAraNaM pradhAnaM yad vyaktaM parimitamutpAdayati / yadi ca pradhAnaM na syAt niSparimANamidaM vyaktaM syAt / mAThara (sAM0 kA0 15 / ) 15 samanvayAt / sAM0 kA0 15 / kAraNaguNAtmakatvAt kAryasyAvyaktamapi siddham / sAM0 kA0 14 / 16 sAM0 kA0 10 / 17 vyApakatvaM ca prakRteH kAraNatvasAmAnyenaiva bodhyam, kAraNazUnyapradezAbhAvAt...mahadAdikaM tu samAnyenApi na vyApakam / yogavArtika 2.18 / 18 tathAhi buddhyAdaya upAttamupAttaM dehaM tyajanni dehAntaraM copAdadata iti teSAM parispandaH / ___ sAM0 ta0 kau0 10 / . 18 yadyapyavyaktasyAsti pariNAmalakSaNA kriyA tathApi parispando nAsti / sAM0 ta0 ko0 10 / 20 prakRterakriyatvaM cAdhyavasAyAbhimAnAdirUpapratiniyatakAryazUnyatvameva, na tu calanAdikarma____ zUnyatvam / ... calanA'paranAmakSobhAvagamAt / yogavArtika, 2.18 / 21 mahadAdivikArANAM tu sargabhedena bhinatvaM spaSTameva / yogavArtika 2.18 / / 22 anekaM puruSabhedAt / aniruddhavRtti, sAM0 sU0 1. 124 // 23 pralaye pravAhaviccheda eva / aniruddhavRtti, sAM0 sU0 5. 15 / 24 puruSabhedena sargabhedena ca bhedAbhAva eva prakRterekatvam / yogavArtika, 2. 18 / 25 na tAvat pratyakSata eva tacchakyaM nizcetum / pradhAnAnAmatIndriyatvAt / liGgaM cAsaMdigdhaM nAsti / AptAzca no nA'bhidadhurato manyAmahe naitadevamiti' / kiJca, aikenArthaparisamApteH / aparimitatvAdetadekaM pradhAnamalaM sarvapuruSazarIrotpAdanAya / tasmAdanyaparikalpanAnarthakyam / parimitamiti cet matam, parimitaM pradhAnamiti na, ucchedaprasaGgAt / tathA sa saMsArocchedaprasaGga / kiJca, anavasthAprasaGgAt / ekasyezvarasya yogino vecchAyogAdanekazarIratvam / tat parimitAdayuktam |...tsmaadyuktN pratipuruSaM pradhAnAnIti / yuktidIpikA, 56 / 26 mUrtivyavadhijAtibhedAbhAvAnAsti mUlapRthaktvam' iti vArSagaNyaH / vyAsabhASya 3. 53 / jaganmUlasya pradhAnasya pRthaktvaM nAstItyarthaH / tattvavai0 3. 53 / / 27 sAM0 kA0 10 / 28 sAM0 kA0 10 / 28 sAM0 kA0 10 / 30 prakRterniravayavatvavAkyAni cArambhakAvayavaniSedhakAni, na tu vanAMzavRkSatulyAnAmaMzAnAM niSedhakAni / yogavArtika, 2. 18 / / Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAMkhyadarzana 79 31 sAvayavam / avayavanam avayavaH mithaH saMzleSaH mizraNaM saMyoga iti yAvad, aprAptipUrvikA prAptiH saMyogaH tena saha vartate iti sAvayavam / sAM0 ta0 kau0 10 / 32 sAM0 ta0 kau0 10 / 33 mATharavRtti sAM0 kA0 10 / 34 adRSTa eTale jIvanAM kAryothI janmatuM naitika baLa. A baLa alakSya che. te jIvanA bhaviSyane ghaDe che. tene arma, dharmAdharma, apUrva vagere nAme para khoNajavAmAM Ave che. 34 sAM0 kA0 11 (sAM0 ta0 kau0 sahita) | A 36 sAM0 kA0 16 (sAM0 ta0 kau0 sahita ) / 39 api coktaM SaSTitantre - puruSAdhiSThitaM pradhAnaM pravartate / mATharavRtti kA0 19 / Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayana 6 puruSa prakRtithI ane tenA vikArothI atirikta puruSa (AtmA) nAmanuM eka svataMtra tattva che. puruSanuM astitva nirvivAda che. huM jANuM chuMAvA anubhava uparathI puruSanuM astitva siddha thAya che ja.' vaLI, 'huM - Avo anubhava pratyeka vyaktine thAya che. A anubhava sahaja ane svAbhAvika che. ene mATe koI pramANa ApavAnI jarUra nathI: huM chuM ke nahi evo potAnA astitva vize saMzaya koIneya thato nathI. vaLI, evo saMzaya paNa saMzaya karanAra vinA saMbhave ja nahi eTale, sAMkhyanuM kahevuM che ke puruSanuM astitva svayaMsiddha che ane enI sattAno koI paNa rIte niSedha karI zakAto nathI. tema chatAM puruSanA astitva vize jemane saMzaya che temanA saMzayanuM nirAkaraNa karavA sAMgAcAryo keTalIka dalIlo Ape che. (1) saMthAtIrthatva -saMghAtano artha che samudAya. prakRti ane tenA vikAro traNa guNonA samudAyarUpa che. je vastu saMghAtarUpa hoya che te koI bIjAne mATe astitva dharAve che. ratha, palaMga, ghara vagere saMghAtarUpa che. eTale temanuM astitva bIjAne mATe che. rathe ArUDha thanAra, palaMgamAM zayana karanAra, gharamAM rahenAra manuSyanuM prayojana sAdhI ApavA ja ratha, palaMga vagerenuM astitva che. prakRti ane vikAro saMghAtarUpa hoI temanuM astitva paNa temanAthI bhinna koI tattva mATe hovuM joIe. ane A tattva e ja puruSa che. (2) triguNAiivaparyaya--zaMkA karavAmAM Ave che ke prakRti ane tenA vikAro ekabIjA mATe che ema kema na manAya ? eka saMghAtarUpa vastu bIjI saMghAtarUpa vastu mATe astitva dharAve che ema zA mATe nathI mAnatA ? saMghAta parArthe che e vAta kharI, paraMtu te "para" svayaM saMghAtarUpa che ema mAnIe to puruSane mAnavAnI jarUra kyAM rahI? Ano uttara nIce pramANe che. eka saMghAtarUpa vastu bIjI saMghAtarUpa vastune mATe astitva dharAve che evuM mAnatAM bIjI saMghAtarUpa vastunuM astitva ghaTAvavA trIjI saMghAtarUpa vastu mAnavI paDaze ane A prakriyA aTakaze nahi; Ama anavasthAdoSa Avaze. vyavasthA saMbhavatI hoya to. kalpanAgauravavALI ane anavasthAdoSayukta AvI kalpanA karavI yogya nathI. eka saMghAtarUpa vastu bIjI tevI vastunuM prayojana sAdhI ApavA astitva dharAve che evuM kalpavuM tarkagamya nathI. saMghAtarUpa vastu asaMghAtarUpa vastune mATe astitva dharAve che ema mAnavuM yuktiyukta che. asaMghAtarUpa yA asaMhata tattva e ja puruSa. puruSa sattva, rajas ane tamasUnA saMghAtarUpa nathI. puruSa saMghAtarUpa na hoI tenuM astitva parArthe nathI. eTale, ahIM anavasthAdoSa Avato nathI. puruSa triguNAtmaka na hoI triguNAtmakatAnI Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAMkhyadarzana 81 sAthe avinAbhAva saMbaMdhathI rahenAra vivekItva, viSayatva, sAmAnyatva, prasavadharmitva vagere dharmo paNa puruSamAM na ja rahe e ApoApa phalita thaI jAya che. (3)dhaSThAna'-badhI jaDa vastuono cAlaka ane nirdezaka cetana ja hoya che. rathano calAvanAra cetana manuSya che. yaMtronI kriyAono niyAmaka cetana manuSya che. prakRti ane tenA vikAro jaDa che. temanI kriyAono niyAmaka paNa cetana puruSa hovo ja joIe. prayojanapUrvakanI badhI ja kriyAo cetanathI doravAtI hoya che. SaSThitastramAM jaNAvyuM che ke puruSathI adhiSThita prakRti pravRtti kare che. prakRti svayaM kriyAzIla che paraMtu tene kema vALavI, kaI dizAmAM vALavI e niyamana puruSa kare che. puruSane prakRtinI pravRttinA niyAmaka tarIke mAnavo ja rahyo, kAraNa ke prakRtinI pravRtti prayojanapUrvakanI che. (4) momavA-prakRti ane tenA vikAro sukhaduHkhamohAtmaka che. Ama samagra jaDA jagata bhogya che eTale emane bhogavanAra koI hovo joIe. sukha ane duHkhano anubhavanAra sukha ane duHkhathI bhinna svIkAravo joIe. sukha pote potAne bhogavatuM nathI. duHkha pote potAne bhogavatuM nathI. bhogya pote ja potAne bhogavanAra che ema svIkArI zakAya nahi. eTale, sukha ane duHkhano bhogavanAro sukhaduHkhAtmaka nathI ema mAnavuM joIe. evo bhoktA e ja puruSa che. (5) zmAvata-prakRti ane tenA vikAro dRzya che. buddhi paNa triguNAtmaka hovAthI dRzya che. draSTA vinA emane dazya kahI zakAya nahi. tethI prakRti vagere dRzyathI bhinna draSTA hovo joIe e svIkAravuM ja joIe. te daSTA e ja puruSa che. (6) kaivatyArtha pravRttei-- manuSyamAM muktinI jhaMkhanA che. mukti eTale duHkhatrayanI khAtyantika nivRtti. je duHkhasvarUpa hoya te duHkhathI chuTakAro kadI pAmI zake ja nahi, pariNAme tenI mukti saMbhave ja nahi. jo muktiyogya tattva nA hoya to mukti mATenI carcAo ane mukti mATeno prayata vyartha thaI paDe. eTale, je duHkha svarUpa na hoya evuM koI tattva hovuM ja joIe e svIkAryA vinA cAle nahi. teno ja duHkhamAMthI chuTakAro saMbhave. te che duHkhAtmaka prakRtithI ane tenA vikArothI bhinna puruSa. citta cetanArUpa nathI. puruSa cetanArUpa che. Ama baMne ekabIjAthI taddana bhinna svabhAvavALAM che. paraMtu citta sadAya puruSanuM pratibiMba dhAraNa karIne rahe che. bIjA zabdomAM, citta haMmezAM puruSanA cetanAprakAzathI prakAzamAna hoya che. eTale, e cetanA svarUpa na hovA chatAM cetanasvarUpa lAge che. AthI keTalAkane evo bhrama thAya che ke cittathI atirikta puruSa jevuM koI tattva nathI. paraMtu hakIkatamAM cittathI puruSa svatanna tattva che. citta saMghAtarUpa che. vaLI te deha, indriya vagerenA sahakArathI kArya kare che. eTale te parArtha hovuM joIe. A "para" te asaMhata puruSa. ane tenA je artha yA prayojana citta sAdhI Ape che te che bhoga ane apavarga. sukhAkAra citta cittanA potAnA bhoga mATe nathI tema ja tattvajJAnAkAra citta cittanA potAnA apavarga mATe nathI. jenA bhoga ane apavarga mATe te che te che asaMhata puruSa." Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Sadarzana bhUtacaitanyavAdI cArvAkadarzanane mate caitanyaviziSTa deha ja AtmA che. dehathI bhinna svataMtra AtmatattvanuM astitva cArvAko svIkAratA nathI. caitanya to dehanA upAdAnabhUta bhUto amuka rIte amuka pramANamAM bhegAM maLavAthI utpanna thato dehano dharma che. cArvAkadarzananA A siddhAntanuM khaMDana sAMkhyasUtramAM che. tyAM kahyuM che ke bhUtone judA pADI jotAM temanAmAM caitanya jaNAtuM nathI.'' eTale, bhautaka dehano caitanya dharma svAbhAvika nathI paraMtu aupAdhika che. arthAt te to dehaniyantA cidAtmAnA dehAdhiSThAnanuM pariNAma che. jo dehanA upAdAnabhUta pratyeka bhUtamAM caitanya avidyamAna hoya to te bhUtonA pariNAmarUpa dehamAM temanA saMmilanane kAraNe caitanya Ave che ema kahevuM barAbara nathI. vaLI, maraNa, mUrchA, suSupti vageremAM dehanI acetanAvasthAno ApaNane pratyakSa anubhava che. jo caitanya dehano svAbhAvika dharma hoya to ukta maraNa, suSupti, mUrchA vagere kadI paNa dehane saMbhave ja nahi. enuM kAraNa e che ke jyAM sudhI dravya hoya tyAM sudhI teno svabhAvabhUta dharma paNa avazya hoya ja evo niyama che. tethI deha vidyamAna hoya tyAM sudhI maraNa vagere thavuM ja na joIe. paraMtu paristhiti evI nathI. eTale caitanya dehano svAbhAvika dharma nathI e svIkAravuM joIe. cArvAkadarzana kahe che ke pratyekamAM mAdakatAzakti na hovA chatAM je upAdAnomAMthI mAdaka dArU utpanna thAya che te upAdAnadravyo bhegAM maLatAM mAdakatAzakti utpanna thAya che. evI ja rIte pratyeka bhUtamAM caitanya na hovA chatAM milita bhUtonA pariNAmarUpa dehamAM caitanya utpanna thaI zake che. AnA uttaramAM sAMkhya kahe che ke pratyeka upAdAnamAM jo caitanya hoya to ja temanA milanarUpa padArthamAM teno udbhava thaI zake. pratyeka upAdAnamAM caitanya na hoya to temanA milanarUpa padArthamAM paNa te saMbhave nahi. pratyeka bhUtamAM to caitanya dekhAtuM nathI.13 uparAMta, zAstra vagere darzAve che ke maghanAM upAdAnomAM sUkSmarUpe mAdakatAzakti hoya che ja. eTale ja temanA milanarUpa mAdaka dravyamAM mAdakatAzaktino AvirbhAva thAya che. paraMtu dehanA upAdAnabhUta pratyeka bhUtamAM sUkSmarUpe caitanya hoya che evuM koI pramANa dvArA siddha thatuM nathI.' cArvAko evI dalIla kare che ke ghaTanA mULa avayavabhUta paramANumAM jema parimANa ane jalAharaNa vagere kriyAo vidyamAna nathI chatAM tenA kAryarUpa ghaTamAM to te che. e ja rIte dehanA ghaTaka bhUtomAM caitanya na hovA chatAM dehamAM caitanya hoI zake che. 15 sAMkhya Ano virodha kare che. tene mate to kArya kAraNamAM utpatti pahelAM sat hoI parimANa, vagere kAryadharmIya kAraNamAM sat che ja. cArvAkoe Apela udAharaNa sAMkhyasaMmata nathI. je kAraNamAM anubhUta hoya che te kAryamAM udbhUta thAya che eTaluM ja. eTale dehakAryamAM cetanadharma jo AvirbhUta thato hoya to te dehanA kAraNarUpa bhUtomAM anubhUtarUpe rahevo ja joIe. paraMtu pratyeka bhUtamAM te anubhUtarUpeya nathI. vaLI, jo caitanya bhUtadharma hoya to rUpa vagere bhUtadharmonI jema te indriyothI gRhIta kyAreya kema thato nathI ? 82 Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAMkhyadarzana puruSanA dharmo puruSa apariNAmI che, phUTasthanitya che. te koInuM kAryeya nathI ke kAraNeya nathI. tenuM amariNAmIpaNuM nIce pramANe sAbita karI zakAya. buddhino viSaya che bAhya padArtha ane puruSano viSaya che bAhya padArthanA AkAravALI buddhi, buddhi jyAre bAhya padArthane jANe che tyAre te te padArthanA AkAre pariName che. puruSa jyAre bAhya padArthanA buddhigata AkArane jANe che tyAre te te buddhayAkArarUpe pariNamato nathI paNa tene prakAzita kare che. puruSanA cetanAprakAzathI buddhi haMmezAM prakAzita ja hoya che, eTale buddhimAM jyAre je koI AkAra UThe che tyAre te puruSanA prakAzathI prakAzita ja hoya che, arthAt koI bukyAkAra puruSanA prakAzathI vaMcita hoto nathI ja. Ama badhI ja buddhivRttio puruSane te te kALe jJAta ja hoya che. jo buddhivRttirUpe pariNamavuM buddhivRttine jANavA puruSane jarUrI hoya to keTalIka buddhivRttio puruSane ajJAta raheta. jo puruSane paNa buddhivRttirUpe pariNamato mAnIe to je buddhivRttirUpe te pariNamata te tene jJAta thAta ane bAkInI tene ajJAta raheta." ajJAta cittavRttinI sattA svIkAratAM huM sukhI chuM ke nahi' 'huM duHkhI chuM ke nahi" "icchA karuM chuM ke nahi', vagere aneka prakAranA saMzayo thatA rahe. paraMtu AvA saMzayo to koIne thatA nathI. vaLI, jo cittavRttinuM ajJAta rahevuM saMbhavatuM hoya to pachI ahIM amuka padArtha nathI ema nahi kahevAya, arthAt koI paNa padArthanA abhAvano nizcaya nahi thAya. ahIM amuka padArtha nathI ema je ApaNe kahIe chIe tenuM kAraNa e che ke te padArtha pratyakSa thavAne yogya hovA chatAM ApaNane tenuM jJAna te pradezamAM thatuM nathI. jo buddhivRtti ajJAta rahetI hoya to evuM paNa bane ke padArtha tyAM hoya ane ApaNI buddhi tadAkAra pariNAmane pAmelI hoya chatAM te vRtti ajJAta rahevAthI te padArthanuM jJAna ApaNane thatuM na hoya. Ama amuka vastu amuka sthaLe nathI evo abhAvanizcaya kadApi thaze nahi. paNa tema to che ja nahi. eTale, buddhinI arthAkAra pariNamelI vRtti tema ja sukha, duHkha, icchA, dveSarUpa vRttio puruSane sadA jJAta ja hoya che ema mAnavuM joIe. ane badhI buddhivRttione jJAta tyAre ja mAnI zakAya ke jyAre ApaNe puruSane te te vRnyAkAre pariNamato na mAnIe paraMtu te te vRttione potAnA prakAzathI prakAzita karato mAnIe. bhikSue yogavArtikamAM puruSane apariNAmI puravAra karavA nIce mujaba kahyuM che. ghaTAkArarUpe pariNamavA mATe sAme ghaTanuM hovuM jarUrI nathI. svapramAM buddhine ghaTajJAna thAya che paraMtu te kALe ghaTa to hoto nathI. A darzAve che ke buddhine koI paNa vastunuM jJAna tyAre ja thAya che jyAre te te vastunA AkAre pariName che. bIjI bAju, buddhivRttinA abhAvamAM kadI buddhivRttinuM jJAna thatuM nathI. buddhivRttinuM jJAna jyAre puruSane thAya che tyAre te puruSa samakSa avazya vidyamAna hoya che. A sUcave che ke puruSa buddhigata viSayAkAre pariNamato nathI paraMtu tenuM pratibiMba mAtra jhIle che. biMba vinA to kadI pratibiMba paDe ja nahi. pratibiMbane laIne puruSamAM avasthAbheda ke pariNAmapaNuM AvI javAno bhaya bhikSu dharAvatA nathI.' Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 SaDradarzana - sAMkhya paribhASAmAM cittavRttine jJAna kahe che. e arthamAM jJAna puruSano svabhAva nathI. eno artha e nathI ke puruSa jaDa che. puruSa cetana che ne ene cetanAno prakAza che.19 teno A prakAza jaDa sattvanA prakAzathI taddana bhinna zreNIno che. sattvano prakAza paraprakAzya che, puruSano prakAza paraprakAzya nathI." cittasattvano prakAza AvaraNathI yukta paNa hoya che ane tethI sarva AvaraNo dUra thatAM citta sarvajJa bane che. puruSano prakAza kadI AvaraNayukta hoto nathI. tenAmAM buddhine yA cittane prakAzita karavAnI yogyatA sadA hoya che. A che tenuM draSTApaNuM, darzanazakti. jene darzanazakti hoya tene ja bIjA dekhADI zake. prakRti ane tenA vikAro acetana ane viSaya che. temanAmAM dekhavAnI zakti nathI. eTale te draSTA nathI paNa dRzya che. jagatamAM vAdI ane prativAdI vivAdamAM potAnI zaktio sAkSI AgaLa pradarzita kare che. prakRti paNa judAM judAM pariNAmo dhAraNa karI e ja rIte puruSa AgaLa potAnI vividha zaktio pradarzita kare che. eTale puruSane sAkSI paNa kahyo che. bhikSue sAkSI ane draSTAno zAstrIya bheda darzAvyo che tenI noMdha laIe. sAkSIpaNuM eTale sAkSAt dekhavuM te, ane darzana eTale paraMparAthI dekhavuM te. puruSa buddhivRttine sAkSAt dekhe che eTale te teno sAkSI kahevAya ane anyane buddhivRtti dvArA dekhe che eTale te temano draSTA kahevAya. puruSa vibhu che, sarvagata che. tene madhyamaparimANavALo mAnIe to tene sAvayava mAnavo paDe ane tene sAvayava mAnatAM te vinAzI banI jAya. paraMtu te sAvayava ane vinAzI nathI. te aNuparimANa paNa nathI. tene tevo mAnatAM dehavyApI jJAna ghaTI zakaze nahi. eTale tene vibhu ja mAnavo joIe. tene vibhu mAnIzuM to pachI tenI dezAntaragatinI vAto kevI rIte ghaTaze evI zaMkA udbhave che. tenuM nirAkaraNa sAMgAcAryo nIce pramANa kare che. kharekhara to puruSane gati saMbhavatI ja nathI. tenI je gati jaNAya che te to pAdhika che. dehanI sAthe puruSa saMbaddha che. tethI dehanI gati puruSamAM AropAya che. ghaTanA pANImAM AkAza pratibiMbita thAya che. A ghaTane jyAre eka sthAnathI bIje sthAna laI javAmAM Ave che tyAre ghaTanA sthAnAntaragati thAya che, AkAzanI nahi. AkAzanI gati to aupAdhika che. jema vibhu AkAzanI gati aupAdhika che tema vibhu puruSanI gati paNa aupAdhika che. 25 puruSa triguNAtmaka nathI. tethI te kaivalyayukta che. kevalyano artha che mukti ke traNeya prakAranA duHkhono Atmattika abhAva. puruSa triguNAtmaka hoya to duHkha teno svabhAva banI jAya. vastune potAnA svabhAvathI vikhUTI pADI zakAtI na hoI puruSanI mukti asaMbhava banI jAya. puruSa triguNAtmaka na hovAthI duHkha teno svAbhAvika dharma nathI paNa Aropita dharma che. pariNAme mukti asaMbhava banatI nathI. puruSa sukha-duHkhamoharahita hovAthI tene madhyastha yA udAsIna kahyo che. duHkhamAM dveSa ane sukhamAM rAga teno svabhAvasiddha dharma nathI. sukha ane duHkhanI sAthe puruSano tAttvika saMbaMdha nathI. niHsaMbaMdha vastu upara rAga ke dveSa thAya nahi. 26 Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAMkhyadarzana 85 jema jaMDa sattvanA prakAzathI bhinna zreNIno prakAza puruSano svabhAva che tema jaDa sattvanA sukhathI bhinna zreNInuM sukha yA AnaMda puruSano svabhAva kema na hoI zake evo prazna UThe che. paraMtu sAMkhyAcAryo AvA AnandanI kalpanAne bhrAnti ane prapaMcanA ja gaNe che. dharma, adharma vagere paNa puruSanA dharmo nathI. sAMkhyamatamAM dharma, adharma vagere antaHkaraNanA dharmo che.27 puruSamAM sAkSAt saMbaMdhathI dharma, adharma vagere rahetA nathI. dharma, adharma vagerene antaHkaraNanA dharmo tarIke svIkAratAM pralayakALe jyAre aMtaHkaraNano abhAva hoya che tyAre dharma, adharma vagere zemAM raheze ? AvI ApattinA uttaramAM sAMkhyAcAryone kahevuM paDe che ke te vakhate paNa antaHkaraNano atyanta vinAza thato nathI; te sUkSmadehamAM rahe ja che. Ama pralayakALe sUkSmadehano sadbhAva sAMkhyone svIkAravo paDyo che. ane A svIkRti pralayanI kalpanAnA mULamAM ja ghA kare che, kAraNa ke pravAhaviccheda sivAya pralaya bIjuM kazuM nathI, ane pravAhaviccheda na thato hoya to pralaya kyAM rahyo ? 28 puruSa kartA nathI. eno artha e ke te niSkriya che. kriyA traNa prakAranI gaNAvI zakAya-pariNamanarUpa, gatirUpa ane adhiSThAnarUpa (preraNArUpa). puruSa niSkriya che eno artha e ke tenAmAM pariNamanarUpa, gatirUpa ke adhiSThAnarUpa kriyA nathI. tenAmAM pariNamanarUpa kriyA nathI. tema chatAM te pariNamanarUpa kriyAyukta lAge che. tenuM kAraNa e che ke tenuM pratibiMba sAnnidhyane laIne pariNAmI buddhimAM paDe che, pariNAme buddhigata pariNAmIpaNAno Aropa puruSamAM karavAmAM Ave che. acala caMdranuM pratibiMba caMcala pANImAM paDeluM joIne jeNe sthira caMdrabiMba kadI joyuM nathI te caMdrane paNa caMcala mAnI le tenA jevuM A che.29 ApaNe joI gayA ke AtmAmAM gatikriyA paNa Aropita ja che. prerakatvarUpa kartRtvane adhiSThAtRtva kahevAmAM Ave che. A adhiSThAtRtva paNa puruSamAM Aropita yA bhrAnta che evuM aniruddha vagere keTalAka sAMkhyAcAryo jaNAve che. mukhya adhiSThAtRtva to puruSanAM prakAzathI ujjvaLa banelA antaHkaraNamAM che ane sAnnidhyane laIne teno Aropa puruSamAM thAya che. paraMtu puruSanA astitvane siddha karatI veLAe to sAMkhyAcAryo jaNAve che ke jema jagatamAM 2tha vagere jaDa padArthonA temanAthI bhinna sArathi vagere adhiSThAtA hoya che tema prakRti vagere jaDa tattvonA paNa temanAthI bhinna adhiSThAtA hovA joIe. A to puruSamAM adhiSThAtRtva mukhya hoya tevI vAta thaI. A sthAne aniruddha paNa jaNAve che ke cetana ja adhiSThAtA che, prakRti to jaDa che. 'puruSathI adhiSThita pradhAna pravRtti kare che' e matane mAThara svIkAratA jaNAya che. vaLI, te jaNAve che ke kartRtva be prakAranuM che-eka che pariNatirUpa kriyA karanAranuM kartRtva ane bIjuM che prayotvarUpa yA adhiSThAtRtvarUpa kartRtva. te spaSTapaNe jaNAve che ke sAMkhyakArikA 19mAM amAva' padathI prathama prakAranA kartRtvano niSedha karavAmAM Avyo che jyAre bIjA prakAranuM adhiSThAtRmUlaka kartRtva to puruSamAM che ja.' puruSamAM 31 33 Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padarzana pariNAmIpaNuM AvI jaze e bhaye puruSanA ucita svabhAvane paNa puruSamAM mAnatAM keTalAka sAMgAcAryo kevA khacakAtA hatA tenuM A paNa eka udAharaNa che. sukha-duHkhAkAra buddhi che. buddhi pote potAne bhogavI na zake. bIjI rIte kahIe to sukha, duHkha pote potAne bhogavI na zake. eTale, emano bhogavanAra, emane anubhavanAra puruSa avazya che. A vAta ApaNe karI gayA chIe. puruSa bhoktA che. ahIM prazna UThe che ke puruSa to apariNAmI che ane tethI sukha, duHkharUpe pariNamyA vinA te kevI rIte temano bhoktA banI zake? AnA uttaramAM bhikSu jaNAve che ke sukhaduHkhAkAra buddhi puruSamAM pratibiMbita thAya che ane Ama buddhigata sukha-duHkhAkArano tene anubhava thAya che. te bhArapUrvaka kahe che ke puruSamAM pariNAmarUpa bhogano ja niSedha che jyAre pratibiMbarUpa bhoga to tenAmAM che ja." tene mate bhoga puruSaniSTha che. mizra AnAthI UlaTuM kahe che. tene mate sukhaduHkhAkAra buddhimAM puruSanuM pratibiMba paDe che ane Ama tene sukhaduHkhano anubhava thAya che. "mizrasaMmata prakriyAthI bhoga buddhiniSTha bane che; bhoga buddhi ja kare che; alabatta, buddhimAM temane bhogavavAnuM sAmarthya puruSanuM pratibiMba tenAmAM paDavAthI Ave che; A kAraNe upacArathI puruSamAM bhoga che ema kahevAya che. bhikSu mizranA matanI sakhata TIkA kare che. te jaNAve che ke puruSamAM sukhaduHkhAkAra buddhinuM pratibiMba mAnatAM tenAmAM pariNAmIpaNuM AvI jaze e bhayamAMthI mizrano mata udbhavelo che. paraMtu tuccha avastubhUta pratibiMbane kAraNe puruSamAM pariNAmIpaNuM AvI javAno bhaya asthAne che. bhogane puruSaniSTha ja mAnavo joIe. sukha, duHkha vagereno anubhava puruSa ja pAme che." buddhi vagere to tenA bhogane sAdhI ApanAra sAdhano ja che. mAThara ane yuktidIpikAkAra paNa A ja mata dharAve che. A uparathI spaSTa thAya che ke sAMsArika avasthAmAM arthAt vivekodaya na thAya tyAM sudhI puruSa svayaM sukha, duHkhano anubhava kare che. e ja eno bhoga che. buddhi vagere kAraNo bhoganA sAdhana mAtra che, AdhAra nahi. sukha-duHkhAnubhavarUpa bhogano AdhAra to puruSane ja gaNavo joIe, buddhine nahi. sukha, duHkha buddhinA dharmo che e barAbara, paraMtu tenA te sukha, duHkha dharmono bhogavanAro, anubhavanAro to puruSa ja che. puruSanA bhokatRtvanI bAbatamAM eka zaMkA thavI svAbhAvika che. puruSa to akartA che. eTale te bhoktA banI ja kevI rIte zake? kartA eka ane bhoktA bIjo e to bane ja nahi. sukha-duHkhAkAre pariName buddhi ane sukha, duHkhano bhoga kare puruSa-A to vicitra kahevAya. ema mAnatAM to akRtAtmAgama ane kRtavinAzarUpa doSo Avaze. AnuM samAdhAna nIce pramANe che : jema rasoyAe rAMdhIne taiyAra karelA bhojanano upabhoga teno svAmI puruSa kare che. vaLI, ucca kakSAnA puruSo potAnA rasoyAe taiyAra karelA bhojanane ja jame che, bIjAnA rasoyAe taiyAra karelA bhojanane jamatA nathI. tevI ja rIte puruSa potAnI buddhinI sukhaduHkhAkAra vRttine ja bhogave che, anyanI buddhinI sukhaduHkhAkAra vRttine bhogavato nathI. uparAMta, puruSa buddhino adhiSThAtArUpa kartA to Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAMkhyadarzana che ja. buddhi tenI preraNAthI ja pariNamanarUpa kriyA kare che. eTale e pariNamanarUpa kriyAnuM phaLa te bhogave che. rAjA sainyanI yuddhakriyAno preraka che, eTale yuddhanAM phaLa jayaparAjayane te bhogave che. A to ApaNA anubhavanI vAta che. Ama kRtapraNAza ane akRtAtmAgama doSono paNa nirAsa thaI jAya che. vyakta ane avyakta padArthonA dharmo vize ApaNe vAta karI che. mahat vagere vyakta padArthothI ane avyakta prakRtithI puruSanuM pArthakya che. vyakti tattvo ane avyakta prakRti triguNAtmaka che paraMtu puruSa to triguNAtmaka nathI. vyakta tattvo ane avyakta prakRti avivekI che, jyAre puruSa vivekI che. vyakta tattvone ane avyakta prakRtine guNothI judAM pADI zakAtAM nathI kAraNa ke guNo to temano svabhAva che. eTale vyakta tattvo ane avyakta prakRtine avivekI kahyAM che. bIjI bAju, puruSanI sAthe bIjA koIno abheda saMbaMdha nathI. puruSa kevala che. eTale tene vivekI kahyo che. avivekano bIjo artha saMbhUyakAritA arthAt sAthe maLI kAma karavuM te. vyakti tattvo ane avyakta prakRti A arthamAM paNa avivekI che jyAre puruSa vivekI che. vyakta padArtho ane avyakta prakRti acetana, pariNamanazIla, anyanA bhogano viSaya ane sAdhAraNa che. tethI UlaTuM, puruSa cetana, apariNAmI, aviSaya arthAt bhoktA ane asAdhAraNa che. vyakta tattvonI sAthe puruSanuM sAdRzya e che ke te banneya saMkhyAmAM aneka che. vaLI, avyakta prakRti sAthe paNa puruSanuM keTalIka bAbatomAM sAdRzya che. avyakta prakRti ane puruSa banneya anutpanna hoI temanuM koI kAraNa nathI ane e arthamAM banneya nitya che. banneya vyApaka che. vyApaka hovAthI banneya sthAnAntaragatirUpa kriyAthI rahita che. banneya prabhaviSNu che arthAt kAraNAntaramAM anAzrita che. banneyanuM koI kAraNa na hovAthI banneyane svatantra gaNyAM che. svatantrano bIjo paNa artha thAya che. je bIjAne mATe astitva na dharAvatuM hoya te svataMtra. A arthamAM puruSane ja svataMtra gaNAvI zakAya, avyakta prakRtine nahi ja. avyakta prakRtinuM astitva puruSane mATe che. eTale ja yogabhASyakArane kahevuM paDyuM che ke prakRti svataMtra hovA chatAM tenuM astitva parArthe hovAthI te parataMtra paNa che. banneya anutpattidharmayukta hovAthI temane aliMga kahyA che. kArya e kAraNanuM liMga (jJApakahetu) che. puruSa ane avyakta prakRtine kAraNe ja nathI, eTale te konAM liMga bane ? liMgano bIjo paNa artha che. jeno svakAraNamAM laya thAya te liMga. A arthamAMya bane aliMga ja Thare che. puruSa ane avyakta prakRti baMneyane niravayava varNavyAM che. paraMtu paramArthathI to puruSa ja niravayava che, kAraNa ke te asaMhata che. avyakta prakRti to traNa guNono saMghAta che. eTale tene paramArthathI niravayava kahI zakAya nahi. tenA avayavo tenA AraMbhaka nathI eTalA arthamAM ja tene niravayava kahI che. puruSa ane prakRti vaccenA bhedano nirdeza thaI gayo che. te be vacce eka mahattvano bheda e che ke puruSa saMkhyAmAM bahu che jyAre avyakta prakRti saMkhyAmAM eka che.'' Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Sadarzana puruSabahutva sAMkhyadarzane puruSabahutva svIkAryuM che. tenA anusAra badhAM zarIromAM AtmA eka ja nathI paraMtu pratyeka zarIramAM te judo judo che. sAMkhyonI dalIlo nIce pramANe che : (1) janmanI vyavasthAne kAraNe e mAnavuM Avazyaka che ke AtmA aneka che.45 jagatamAM bhinna kALamAM ane bhinna dezamAM aneka puruSone janma letA ApaNe joIe chIe. jo ke janma AtmAno nathI thato, kAraNa ke te apariNAmI che, janma to deha ja le che tema chatAM dehanI sAthe AtmAno saMbaMdha thayA vinA janma thato nathI, eTale AtmAmAM janmano vyavahAra karavAmAM Ave che. jo AtmA eka hoya to ekanA janma sAthe badhAMno janma thaI javo joIe, kAraNa ke saMyoga saMbaMdha baMne saMbaMdhIomAM rahe che. vaLI, jo AtmA eka hoya to eka kALe astitva dharAvatA badhA ja dehono saMyoga saMbaMdha tene che tema mAnavuM paDe ane Ama eka kALe ekanA aneka janma mAnavA paDe. uparAMta, AtmAne eka mAnatAM janmelAno janma mAnavAnI Apatti Avaze, kAraNa ke prathama kSaNe prathama deha sAtheno thayelo saMbaMdha bIjI kSaNe cAlu ja hoya che tyAre bIjI kSaNe bIjA deha sAthe teno saMyoga saMbaMdha thAya che. (2) maraNanI, vyavasthA paNa AtmA aneka mAnyA vinA ghaTatI nathI.46 jo AtmA eka hoya to badhAnuM mRtyu eka sAthe thavuM joIe. vaLI, AtmAne eka mAnatAM ekanA eka kALe eka puruSanAM aneka mRtyunI tema ja marelAnA mRtyunI Apatti Ave. (3) karaNonI vyavasthA dvArA paNa AtmAnuM bahutva siddha thAya che." cakSu vagere tera karaNo che. jo AtmA eka hoya to vikala cakSurindriyanI sAtheno teno saMyoga badhAMne eka sAthe aMdha banAvaze. paraMtu tevuM to che nahi. vaLI AtmAne eka mAnatAM vikala ane avikala cakSurindriya sAtheno saMyoga eka AtmAne ekasAthe dekhato ane aMdha banAvI deze. paraMtu jagatamAM to koI aMdha che ane koI dekhato che, badhAM aMdha nathI ke badhAM dekhatAM nathI, tema ja badhAM ja aMdha ane dekhatAM nathI. AvI vyavasthA AtmAnuM bahutva mAnyA sivAya ghaTaze niha. (4) ayugapat pravRtti paNa AtmAnuM bahutva siddha kare che.48 prayatnarUpa pravRtti antaHkaraNano dharma che. paraMtu antaHkaraNano puruSa sAthe saMyoga saMbaMdha hovAthI antaHkaraNagata pravRttino puruSamAM Aropa thAya che. jo AtmA eka hoya to dharmamAM pravRtta antaHkaraNa sAthe teno saMyoga thatAM jagatanI badhI vyaktio eka sAthe dharmamAM pravRtta thavI joIe. paraMtu ApaNane evuM to jaNAtuM nathI. vaLI jo AtmA eka hoya to dharmamAM pravRtta antaHkaraNa ane adharmamAM pravRtta antaHkaraNa evAM be antaHkaraNo sAtheno saMyoga thatAM pratyeka vyaktimAM yugapat dharmanI ane adharmanI pravRtti thavI joIe. paraMtu paristhiti evI nathI. A sUcave che ke puruSo aneka che. (5) sukha, duHkha ane moharUpa guNatrayano viparyaya arthAt anyathAbhAva dekhAto hoI puruSabahutva puravAra thAya che. puruSa eka ja hoya to badhI ja vyaktione sukha, duHkha vagere eka sAthe ekasarakhAM thavAM joIe. sAMkhyadarzana devone sattvaguNapradhAna, manuSyane rajoguNapradhAna ane pazupakSI vagerene 88 Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 89 sAMkhyadarzana tamoguNapradhAna gaNe che. paraMtu devatAno AtmA mAnavanA AtmAthI jo bhinna na hoya to A bheda saMbhave nahi. sattvabahula deha, indriya vagere sahita je AtmAno ghaniSTha saMbaMdha che tene devatA kahyo che. guNonA tAratamya pramANe manuSya, pazu vagere saMjJAno prayoga karavAmAM Avyo che. eTale, puruSabahuvano svIkAra karavo ja joIe. (6) jo AtmAne eka mAnavAmAM Ave to puNyavAnuM svargamAM jAya che, pApI narakamAM AvA arthavALI zruti-smRtio paNa saMbhave nahIM. AvI zruti-smRtio che. tethI siddha thAya che ke puruSo aneka che. jo ema mAnavAmAM Ave ke puruSa eka ja che ane janmamaraNanI vyavasthA aneka upAdhionA tenI sAthenA saMyogaviyogathI ghaTI zake che to kahevuM joIe ke upAdhione AdhAre AvI vyavasthA saMbhavI zake nahiH (1) jema eka AkAzane aneka upAdhiono saMyoga eka sAthe hoya che tema eka puruSane paNa hovAno ja.50 pariNAme, eka ja puruSane vividha janmo eka kALe eka sAthe AvI paDavAnA. vaLI, eka AkAzane aneka upAdhiono viyoga paNa eka sAthe thAya che tema puruSane paNa thavAno ja. pariNAme eka ja puruSane eka sAthe aneka maraNo AvI paDavAnAM. eTaluM ja nahi paNa eka ja puruSane eka kALe aneka janmo ane aneka maraNonI Apatti Avaze. AvuM ja karaNa vagerenI bAbatamAM banavAnuM. AmAM vyavasthA kyAM rahI? jema eka ja vRkSamAM jyAre eka kALe eka vAnarano saMyoga ane bIjA vAnarano viyoga thAya che tyAre te saMyogaviyogane AdhAre te vRkSane vize ApaNe evI vyavasthA nathI karatA ke eka vRkSa kapisaMyogI che ane bIjuM vRkSa kapiviyogI che.'' tema eka ja puruSamAM paNa eka kALe eka upAdhino saMyoga ane bIjI upAdhino viyoga thatAM te saMyogaviyogane AdhAre evI vyavasthA nA ja thaI zake ke eka puruSa janme che ane bIjo maTe che. (2) jo aneka upAdhione kAraNe ja upAdhiviziSTa arthAt jIva aneka hoya to to upAdhino nAza thatAM jIvano nAza thaI javo joIe. paraMtu zrutio to kahe che ke jIvano nAza thato ja nathI. Ama jIvonuM bahuta upAdhine kAraNe nathI ja paraMtu svAbhAvika che. upAdhiyukta hoya tyAre jIva jIva kahevAya che ane upAdhirahita hoya tyAre te puruSa kahevAya che eTaluM ja. vaLI, jeo 'puruSane eka mAnI upAdhiviziSTane arthAt jIvane aneka mAne che temane pUchIe ke jIvono puruSathI bheda che ke abheda ? bheda mAnatAM jIvo acetana banI jaze ane chevaTe eka puruSamAM ja janma-maraNa, baMdha-mokSa, vagerenI vyavasthA karavI joIze paraMtu te to azakya che. abheda mAnatAM kAM to puruSo aneka mAnavA paDaze kAM to upAdhiviziSTane eka mAnavo paDaze. puruSane aneka mAnatAM puruSabahuta siddha thaI jaze. upAdhiviziSTane eka mAnatAM baMdha, mokSa, vagerenI vyavasthA nahi thaI zake. Ama puruSane eka ane jIvane aneka mAnatAM aneka Apatti AvI paDe che. paraMtu puruSa ane jIva baneyane aneka mAnatAM e Apattio AvatI nathI. (3) jo AtmA eka ja hoya to temAM baMdha-mokSa vagere paraspara virodhI dharmo eka sAthe saMbhavI ja na zake. jo kahevAmAM Ave pa-7 Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Sadarzana ke e dharmo to buddhinA che, puruSanA nathI, ane buddhio to aneka che, eTale paraspara virodhI dharmo bhanna bhinna buddhiomAM Azrayabhede eka kALe che ane te paraspara virodhI dharmono to puruSamAM Aropa mAtra che to eno uttara e che ke je svabhAvathI eka ja hoya temAM paraspara virodhI dharmono Aropa paNa na ja saMbhave.55 ahIM koI zaMkA uThAve ke AkAza to eka che tema chatAM temAM ghaTasaMyoga ane ghaTaviyogarUpa virodhI dharmo eka kALe saMbhave che to eka AtmAmAM kema na saMbhave ? AnuM samAdhAna e che ke AkAzamAM saMyoga-viyoga rUpa paraspara virodhI dharmo saMbhave che kAraNa ke te dharmo adhyApravRtti che arthAtuM AkAzane vyApIne rahenArA nathI jyAre bandha-mokSa vagere paraspara virodhI dharmo AtmAne vyApIne rahenAra che eTale te dharmo eka kALe eka AtmAmAM na saMbhave." (4) jo upAdhine kAraNe ja puruSo aneka hoya to kaivalyAvasthAmAM puruSonuM bahutva saMbhave ja nahi kAraNa ke tyAre to upAdhio hotI ja nathI. paraMtu yogabhASyakAra spaSTapaNe jaNAve che ke kaivalya prApta karanAra kevalI AtmAo aneka che. A darzAve che ke puruSabahatva aupAdhika nathI paNa svAbhAvika che. (5) vaLI, prazna UThe che ke eka AtmAnI aneka upAdhio zA kAraNe ? jyAre AtmAne aneka mAnavAmAM Ave che tyAre to emanA potapotAnA vividha karma, saMskAra, vAsanA vagerene kAraNe vividha upAdhionuM hovuM saMbhave. paraMtu eka AtmA mAnatAM ane enAM karma, saMskAra, vAsanA ekarUpa hotAM enI. vividha upAdhionI kalpanAno AdhAra ja kyAM rahyo ? (6) vadhArAmAM, e paNa vicAravuM joIe ke AtmA to cetanasvarUpa manAya che, e eka AtmAnI vividha upAdhio cetana che ke acetana ? jo cetana hoya to e badhI AtmasvarUpa ja hovI joIe, to pachI AtmAnuM ekatva kyAM rahyuM? jo emane acetana mAnavAmAM Ave to acetanamAM jeTalAM kAryo jaNAya che te badhAM cetananI preraNA vinA thatAM na hoI eka AtmA ananta upAdhiomAM eka ja kSaNamAM ATalI badhI paraspara viruddha pravRttiono preraka mAnavo paDe. paraMtu A vicitra lAge che. sAthe sAthe eka puruSamAM eka kSaNamAM ananta vibhinna vividha bhAgonI kalpanA paNa asaMgata lAge che. bhoktA puruSa che, buddhi nahi; bhoga puruSaniSTha che, buddhiniSTha nathI - A vastuno khyAla rahe. vRttibhAna puruSane che, buddhine nahi. eTale apavarga paNa puruSane che, buddhine nahi. anAdi kALathI cAlatA saMsAramAM eka AtmAe to apavarga prApta karyo ja haze. je vakhate te mukta thayo e samaye ja saMsAra samApta thaI javo joIto hato kAraNa ke pratipakSIne mate AtmA to eka ja che. AtmAne eka mAnatAM to saMsArano uccheda ja thaI jAya. AtmAne aneka mAnatAM anAdi kALathI cAlatA saMsAranA ucchedano kadI prasaMga Avato nathI, kAraNa ke AtmA saMkhyAmAM ananta che. Ama sAMkhya AtmAne aneka ja nahi balake ananta svIkAre che. jo puruSo aneka hoya to "mevadvitIyama jevI kRtio khoTI Thare. AnuM samAdhAna e che ke AtmA eka che evuM pratipAdana karatI zruti-smRtiono virodha Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAMkhyadarzana 91 puruSabahutva sAthe nathI kAraNa ke e zrutiomAM Atmajjano prayoga jAtinA arthamAM karavAmAM Avelo che. aikyapratipAdaka zrutivacanonuM tAtparya jAti yA sAmAnyamAM che ane nahi ke akhaMDa eka AtmAmAM. vedAntasUtra "sAmAnyAta tuM paNa A ja vastu jaNAve che. jAtiparakatAno artha che vijAtIyatA na hovI. puruSonA cinmaya rUpamAM koI vaidharme nathI, paraMtu samAnatA che. A aikyanI bhAvanAthI sAdhakanuM abhimAna gaLI jAya che ane eno muktimArga TUMko ne saraLa thAya che. zrutionA Atmakya pratipAdananuM A ja prayojana che. mAThara jaNAve che ke keTalIka bAbatomAM puruSanuM vyakti sAthe vaisAdRzya che jyAre avyakta sAthe sAdRzya che. AmAMnI eka bAbata te tenuM ekatva." A bAbatamAM te vyaktathI visaduza che jyAre avyakta sAthe tenuM sAdRzya che. arthAt je arthamAM vyakta aneka che te arthamAM puruSa aneka nathI ane prakRti je arthamAM eka che te arthamAM te eka che. Ano svAbhAvika artha e thaze ke jema vyaktano pratisarga bheda thAya che tema puruSano pratisarga bheda thato nathI ane jema avyaktano pratisarga bheda thato nathI tema puruSanoya pratisarga bheda thato nathI. ahIM ekatvano artha che pratisargabhedabhAva vyaktanA anekatva sAthe puruSanA ekatvanI barAbara viparItatA A arthamAM ja ghaTe, bIjA koI arthamAM nahi. tema ja avyaktanA ekatva sAthe puruSanA ekatvanuM barAbara sAdRzya A arthamAM ja ghaTe, bIjA koI arthamAM nahi. A vastu spaSTa karavAmAM ke samajavAmAM gauDapAda, mAThara, vAcaspati, vilsana, kolabUka, e. ke. majumadAra vagere badhA ja niSphaLa gayA che. Ama puruSanuM pratisargabhedabhAvarUpa ekatva tenA bahatvanuM virodhI nathI e ApaNe dhyAnamAM rAkhavuM joIe. - sAMkhano puruSabahutvAda DaoN. sAtakaDi mukharjIne tarkapUta jaNAto nathI. teo jaNAve che ke puruSabahutvanA viSayamAM sAMkhe ApelI dalIlo pAMgaLI che. sAMkhyadarzanane mate AtmA ke puruSa jyAre ahaMkAraviziSTa bane che tyAre tene "jIva' nAme oLakhavAmAM Ave che. sAMkhyanI dalIlo deDakozamAM baddha "jIva'mAM prayojavI joIe ane nahi ke sAMkhyadarzanamAM prasiddha apariNAmI AtmA yA puruSamAM janma, mRtyu, naitika yA - buddhigata tAratamya vagere prakRti ane tenA vikAromAM che. nitya zuddha AtmAnI sAthe temano koI saMbaMdha nathI. tethI koInuM mRtyu, koIno janma, koIno aMdhApo, koInuM dekhatApaNuM vagerethI puruSabahuta niHsaMdigdhabhAve pramANita thatuM nathI. mekasamUlara paNa puruSabahutano virodha kare che. teo jaNAve che ke puruSanuM vibhutva svIkAratAM tenuM bahutva ghaTI zake nahi ane jo puruSanuM bahutva svIkAro to tenuM vibhutva ghaTI zake nahi.' DaoN. rAdhAkRSNanuM paNa sAMkhanA puruSabahutane asaMgata gaNe che. teo kahe che ke sAMkhyamate puruSa vibhu ane cetana che. eka puruSathI bIjA puruSano koI bheda jaNAto nathI. tethI puruSabahuta svIkAravAmAM koI tarka jaNAto nathI. vadhArAmAM teo kahe che ke sAMkhyanI puruSabahuta taraphI dalIlo dvArA to prakRti sAthe saMbaddha ahaMkAraviziSTa Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 padarzana zarIrI jIvonuM bahutva pratipAdita thayuM lAge che, paraMtu zuddha nitya nirvikAra AtmAnuM yA puruSanuM bahutva pratipAdita thayuM hoya ema lAgatuM nathI. te to sarvadA eka ane advitIya che." upara jemanA mato TAMkyA che te traNeya vidvAno vedAntapakSapAtI che. eTale, temanuM mUlyAMkana enA pAsathI rasAyeluM hoya te svAbhAvika che. DaoN. mukharjI ane De. rAdhAkRSNanane mate guNakRta bheda (qualitative difference) sivAya ke tAratamyanA bheda (difference of degree) sivAya saMkhyAkRta bheda (numerical difference) jevI koI cIjanuM astitva lAgatuM ja nathI. vaLI, temanAmAM UMDe UMDe evuM vasatuM lAge che ke jANe apariNAmitvano bahuta sAthe virodha hoya! pro. mekasamUlarane mana be vibhu dravyo sAthe rahI ja na zake. paraMtu bhAratIya darzanakAro evuM mAnatA nathI. naiyAyiko aneka vibhu dravyo mAne che. ane te badhAM sAthe rahe che - sAMkaryA vinA. jo paristhiti AvI che to aneka vibhu Atmadravyone sAthe rahevAmAM zI bAdhA hoI zake ? vibhutvano bahutva sAthe koI virodha nathI. puruSabahutvanI mAnyatA khUba prAcIna che. te AryonA Agamana pUrvenI mULa bhAratIyonI che evo mata DaoN. jhImarano che. A vAta sAcI ane sUcaka lAge che. AjIvaka ane jaina darzanamAM paNa A mAnyatA maulika che, uchInI lIdhelI nathI. Atmabahutva sAthe karmavAdano meLa khAya che. eTale karmavAda paNa Atmabahuta jeTalo prAcIna che ane hovo joIe. ekAtmavAdIoe paNa karmasiddhAnta svIkArI tenI upapatti ekAtmavAda sAthe karavA prayatna karyo che paNa ekAtmavAda sAthe karmasiddhAntano meLa buddhigamya lAgato nathI. puruSa ane buddhi : deha AdinI sAthe saMbaddha jIvamAM sukha, duHkha, icchA, dveSa prayata, dharma, adharma, saMskAra vagere dharmo jaNAya che. paraMtu vAstavamAM te badhA dharmo buddhinA che. prakRti ane puruSa baMne anAdi che ane temano saMyoga paNa anAdi che. prakRti-puruSanA anAdi saMbaMdhane kAraNe vRtti sahita buddhinuM puruSamAM pratibiMba paDe che ane puruSanuM buddhimAM pratibiMba paDe che. A paraspara pratibiMba bhikSu svIkAre che. buddhi puruSamAM pratibiMbita thAya che eTale buddhigata vividha viSayAkAronuM ane sukha-duHkhAkAronuM puruSane bhAna thAya che. A bhAna ja puruSano bodha ane bhoga che. vRttivALI buddhinA puruSagata A pratibiMbane lIdhe puruSa pote ja viSayAkAre pariName che ane te pote ja sukhaduHkhAkAre pariName che evuM mAnavA jIva (=saMsArI puruSa) prerAya che. jIvanuM A abhimAna e ja puruSane buddhino uparAga che, vAstavika uparAga nathI. buddhino koI dharma puruSamAM vAstavikapaNe saMkrAnta thato nathI. puruSa to phUTasthanitya, apariNAmI ja rahe che. jema bAhya viSayonuM bhAna yA darzana buddhivRtti dvArA ja puruSane thAya che tema tene potAnuM bhAna yA darzana paNa buddhivRtti dvArA ja mAnavuM joIe. tema na mAnIe to puruSa pote potAno joya nahi banI zake, kAraNa ke puruSa sAkSAt pote potAnuM darzana kare che evI Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAMkhyadarzana 93 mAnyatAmAM karmakavirodhano doSa rahelo che. game teTalo kuzaLa naTa hoya toya te pote potAnA khabhA upara caDhI zake nahi. eTale jema bAhyaviSayAkAra buddhimAM mAnIe chIe tema puruSAkAra paNa buddhimAM mAnavo joIe arthAt jema buddhimAM bAhyaviSayonuM pratibiMba svIkAravAmAM AvyuM che tema temAM puruSanuM pratibiMba paNa svIkAravuM joIe. bAhyaviSaya ke puruSa jyAre buddhayArUDha thAya che tyAre ja te puruSanA bodhano viSaya bane che. 'draSTra-dRzyoparakta citta sarvArtha che' - A pataMjalinuM yogasUtra spaSTapaNe darzAve che ke buddhimAM puruSanuM ane bAhyaviSayanuM pratibiMba paDe che. buddhinI bAbatamAM pratibiMba zabdathI pariNAma samajavAnuM bhikSu kahe che. buddhino viSayAkAre ane puruSAkAre pariNAma eTale ja buddhimAM viSayanuM ane puruSanuM pratibiMba. AthI UlaTuM vRrisahitA buddhinuM puruSamAM pratibiMba pariNAma svarUpa nathI. arthAtuM, buddhi jema potAnA viSayanA AkAre pariName che tema puruSa potAnA viSayanA AkAre pariNamato nathI. puruSano sAkSAt viSaya buddhivRtti che. paMcazikha puruSane jyAre apariNAmI ane apratisaMkramA kahe che tyAre te evuM sUcavatA lAge che ke jyAre vRttisahitA buddhinuM puruSamAM pratibiMba paDe che tyAre puruSa te te vRttvAkAre pariNamato nathI ane jyAre buddhimAM puruSanuM pratibiMba paDe che tyAre te dezAntaragatirahita hovAthI buddhimAM pravezato nathI yA to teno koI svabhAva paNa buddhimAM saMkrAnta thato nathI. koIne prazna thAya che ke jo puruSamAM buddhinuM pratibiMba mAnIzuM to asaMprajJAtayoga asaMbhavita banI jaze kAraNake saMskArazeSa buddhi puruSamAM pratibiMbita thatI ja raheze. AnA uttaramAM bhikSu jaNAve che ke vRttirahita paramANamAM jema pratibiMbita thavAnI zakti nathI tema vRttirahita buddhimAM pratibiMbita thavAnI zakti nathI. eTale saMpUrNa vRttinirodha thatAM asaMprajJAtayoga siddha thaze ja. bIjI rIteya zaMkAnuM samAdhAna thaI zake che. buddhimAM sukhaduHkhanI ane bAhyaviSayajJAnanI vRttionA taraMgono nirodha thatAM puruSanuM spaSTa pratibiMba buddhimAM paDe che. pariNAme buddhimAM vivekajJAnarUpavRtti UThe che. te vRttinuM bhAna jIva yA baddha puruSane thAya che. tethI abhimAnarUpa uparAga gaLI jAya che. ane tema thatAM puruSa ane buddhi vacceno svasvAmIbhAvarUpa anAdi saMbaMdha tUTI jAya che. chevaTe, ene pariNAme puruSanuM buddhimAM ke buddhinuM puruSamAM paDatuM pratibiMba baMdha thAya che. ane A ja to asaMprajJAta yoga che. puruSanuM buddhimAM pratibiMba to badhA ja sAMgAcAryo mAne che. paraMtu puruSamAM buddhinuM pratibiMba keTalAka ja mAne che. puruSamAM buddhinuM pratibiMba mAnatAM puruSanuM apariNAmapaNuM cAlyuM jaze evo keTalAkane bhaya lAge che. paraMtu ApaNe joyuM ke te bhayane bhikSu mithyA gaNe che. vaLI, "buddhi puruSanA bhoga ane apavarga mATe che," "bodha pauruSeya che vagere vidhAno puruSamAM buddhinA pratibiMbanI mAnyatAnA poSaka lAge che. vaLI, 'jema sphaTika jAsudanA phUlanA sAnnidhyane kAraNe lAla lAge che tema puruSa paNa buddhinA sAnidhyane laI buddhinA dharmavALo lAge che," "jema taTa uparanAM vRkSo sarovaramAM pratibiMbita thAya che tema cidarpaNamAM vastudRSTio pratibiMbita thAya che' vagere bhikSupUrvakAlIna keTalAMka dRSTAnto paNa bhikSunA matanuM samarthana kare che. Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yagdarzana vAcaspati buddhinuM pratibiMba puruSamAM paDe che evuM mAnatA nathI. AvuM na mAnavAmAM te ekalA nathI. puruSanuM pratibiMba buddhimAM paDe che eTaluM ja te mAne che. eTale temane mate to evuM thAya ke buddhinI vRttionuM bhAna ke bhoga kharA puruSane nahi paNa pratibiMbarUpa tuccha puruSane thAya che, kaho ke puruSaprakAzathI prakAzita buddhine thAya che. buddhi svagata puruSapratibiMbane kAraNe pote ja puruSa che evuM abhimAna kare che, ane sukha, du:kha tema ja viSayanA AkAre puruSarUpa huM ja pariNamI rahI chuM evuM kalpa che. vRttinirodha thatAM puruSanuM pratibiMba vizada bane che ane tema thatAM buddhimAM vivekajJAnarUpa vRttino udaya thAya che. pariNAme, atyAra sudhI jene potAno svAmI mAnI jenI 'sAthe tadAtmabhAve rahI hatI te to niSkriya che, nirguNa che vagerenuM bhAna buddhine thatAM te tenuM svAmIpaNuM phagAvI mukta thAya che, te puruSanA prakAzathI prakAzavAnuM choDI de che. atyAra sudhI puruSanA Adhipatya ane adhiSThAtRtvamAM potAnA vyaktitva - jaDatA - ne dabAvI je buddhi cetana jevI banI gaI hatI te have potAnuM kharuM vyaktitva prApta karI svasvabhAvamAM rahevAnuM pasaMda kare che. Ama bhAna, bhoga, baMdha, mokSa badhuM buddhiniSTha che, buddhine che. A mate AvuM phalita thAya che ane A matanA puraskartAo ema ja jaNAve che. temane emAM kaMI asaMgata nathI lAgatuM. : * 94 yogabhASyakAra puruSa ane buddhi vacceno bheda sUkSma rIte jgAve che. puruSa buddhithI atyanta sarUpeya nathI ke virUpeya nathI. te atyanta sarUpa nathI kAraNa ke puruSa apariNAmI che jyAre buddhi pariNAmI che. puruSa apariNAmI hovAthI teno viSaya buddhivRtti tene kadI ajJAta hoto nathI. buddhi pariNAmI hoI teno viSaya bAhya padArtho tene ajJAta paNa hoI zake che. puruSa tenA viSayanuM grahaNa pratibiMba dvArA kare che, jyAre buddhi tenA viSayanuM grahaNa te viSayAkAre pariNamIne kare che. AthI ja kahyuM che ke puruSamAM pratyayAnupazyatA che jyAre buddhimAM pratyayapazyatA che. pratyayAnupazyatA eTale viSayAkAra buddhivRttinA pratibiMbanuM dhArakatva, ane pratyayapazyatA eTale viSayAkAra pariNAmanuM dhArakatva. puruSa buddhithI atyanta virUpa paNa nathI. te zuddha hovA chatAM pratyayAnupazyatAne laIne buddhisarUpa jaNAya che. puruSanuM astitva koIne mATe nathI, jyAre buddhinuM astitva puruSa mATe che. puruSa svArthe che, buddhi parArthe che. puruSa asaMhata che, jyAre buddhi traNa guNonA saMghAtarUpa che. puruSa asaMhata hoI paraprayojanasAdhaka nathI jyAre buddhi saMghAtarUpa hovAthI paraprayojanasAdhaka che.1 prakRti ane puruSa prakRti pravRtti kare che paNa te acetana che. puruSa niSkriya che paNa te cetana che. puruSano bhoga ane apavarga sAdhI ApavA prakRtinI pravRtti che. adaSTAdhIna puruSonA sAnnidhyane laIne prakRtinI sAmyAvasthAno bhaMga thAya che. lohacuMbaka kevaLa potAnA sAnnidhyathI lohazULone gati karAve che paraMtu te svayaM gati karatuM nathI; puruSa paNa evI ja rIte svayaM sthira rahI kevaLa potAnA sAnnidhyathI prakRtine kAryonmukha banAve che. Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 95 sAMkhyadarzana pariNAme, prakRtino mahattajvarUpe pariNAma thAya che. IzvarakRSNa paMgu ane aMdhanA sahakAranI upamA dvArA prakRtinI sAthenA puruSanA saMyoganI upayogitA suMdara rIte varNave che. dekhato hovA chatAM paMgu raste cAlI zakato nathI. bIjI bAju, cAlavAnI zakti hovA chatAM AMdhaLo rasto joI zakato nathI. paraMtu paMgune jo AMdhaLAnA khabhA upara besADI daIe to paMgu AMdhaLAne raste cAlavAnI doravaNI ApI zake. paMgu ane aMdha paraspara milana dvArA je eka samAna prayojana sAdhe che te prayojana te bemAMthI koI eka svataMtra rIte sAdhavA zaktimAna nathI. A ja rIte puruSa niSkriya hovA chatAM cetana che ne prakRti sakriya hovA chatAM acetana che; baMne maLIne eka kriyAzIla cetana vyaktinI jema kArya kare che. e kArya che mahattattva vagerenI utpatti. ahIM puruSane paMgunI sAthe ane prakRtine aMdhanI sAthe sarakhAvI che. paMgu jema aMdhane raste cAlavAnI doravaNI Ape che tema cetana niSkriya puruSa paNa acetana pariNAmI prakRtine doravaNI Ape che, kAryonmukha kare che. keTalIka vAra evI zaMkA karavAmAM Ave che ke acetana prakRti prayojanapUrvakanI kriyA kevI rIte karI zake? prastuta zaMkAnuM samAdhAna A samajUtImAMthI maLI rahevuM joie ema lAge che. prakRtine doravaNI ApanAra tenI sAthe saMyukta aSTAdhIna puruSa che. svayaM kriyAzIla prakRtinI kriyAne bhoga tarapha vALavI ke kaivalya tarapha vALavI te adaSTAdhIna puruSanA hAthamAM che. prakRtinI prayojanapUrvika kriyAmAM kriyAnuM prayojanapUrvakatva prakRti sAthe saMyukta puruSane kAraNe che. jyAre mAtra kriyA te prakRtine kAraNe cheH parantu prakRti ane puruSanuM joDuM eka vyaktinI mAphaka varte che. paMguaMdhavALI kArikA pachI AvatI eka kArikAmAM to IzvarakRSNa kahe che ke jema dUdha ajJA hovA chatAM vatsavivRddhinimitte kare che tema pradhAna paNa ajJa hovA chatAM puruSanA vimokSane mATe pravRta thAya che. A vidhAnamAMthI zaMkarAcArya vagere virodhIoe ema phalita karyuM che ke puruSa prakRtine doravaNI ApanAra che. jo AvuM phalita thatuM na mAnIe to IzvarakRSNa asaMbaddhapralApI Thare. temane AvA TheravavAmAM kArikAnA TIkAkAro virodhIone sahAyaka thayA che. paraMtu arthaghaTanano prayAsa karIe to dUdhanuM daSTAnta paMguaMdhanA daSTAntathI viruddha jatuM nathI ema avazya lAgaze. gAyathI prerAyA vinA dUdha vahetuM nathI. dUdhane "corI levuM ke vahevaDAvavuM te gAyanA hAthamAM che. A hakIkatane dhyAnamAM levI ja joIe. e dhyAnamAM letAM kArikAno artha evo thAya ke jema gAyaprerita dUdha ajJa hovA chatAM vatsavivRddhinimitte vahe che tema puruSaprerita prakRti ajJa hovA chatAM puruSanA bhoga ne apavargane mATe pravRtta thAya che. ajJa hovAne lIdhe ja koI bIjAne mATe pravRtta thaI zake ja nahi evuM nathI. ajJa paNa bIjAne mATe pravRtta thaI zakejo te cetanAdhiSTita hoya, jo cetana puruSa tene doranAro hoya. prakRtinI mahatattva vagere rUpe pariNati yAMtrika nathI paraMtu uddezyamUlaka che. prakRtinI A pariNatinA mULamAM be uddezya rahyAM che-eka prakRti saMbaMdhI che, bIjuM puruSa saMbaMdhI. prakRti jyAre puruSanI bhogasAmagrIrUpe pariNata thAya che tyAre prakRtisaMbaMdhI uddezya siddha thAya che. prakRti sukha-duHkha-mohAtmaka che. e sukha-duHkhano anubhava koI na Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padarzana kare to tenI sukhaduHkhamohAtmakatA viphaLa thAya. bhoktA na hoya to bhogya nirarthaka che. bhogya vastune bhoktAnI apekSA che. eTale bhoktA puruSanI bhogya prakRti apekSA rAkhe che. bIjI bAju, puruSa mukti mATe prakRtinI apekSA rAkhe che. puruSa muktasvabhAva ane niHkha hovA chatAM avivekavaze prakRtinI sAthe aviviktabhAve saMyukta thAya che. prakRti sAthe saMbaddha puruSa prakRtimAMthI udbhUta buddhirUpa darpaNamAM pratibiMbita thaI yA to buddhinuM pratibiMba jhIlI potAnA upara duHkhatrayano Aropa kare che. duHkhajvAlAthI jarjarita thaI puruSa Atmattika bhAve duHkhatrayanI nivRtti karavA prakRti sAtheno saMbaMdha toDavAnI kAmanA kare che. AtmattikabhAve duHkhatrayanivRttirUpa kevalya mATe puruSa ane buddhi baMne bhinna svabhAvavALAM che evuM vivekajJAna Avazyaka che. A vivekajJAnane vivekakhyAti ke sattvapuruSAnyatAkhyAti nAme oLakhavAmAM Ave che. vivekakhyAti mATe jarUrI che zravaNa, manana, nididhyAsana, vagere. buddhitattva vinA zravaNa, manana, nididhyAsana vagere saMbhave nahi. prakRti nA hoya to buddhitattva utpanna na thAya. A kAraNe ja kaivalyaprApti mATe puruSa paNa prakRtinI apekSA rAkhato jaNAya che. A parasparanI apekSAne kAraNe prakRti ane puruSano saMbaMdha che. A saMbaMdhane AdhAre prakRtino mahattattva vagerarUpe pariNAma zakya bane che. mahattattva vagerenI sRSTi vinA kevaLa prakRti-puruSano saMyoga kadIya bhoga ke kaivalyanA utpAdanamAM samartha bane nahi. sAmyavasthApana prakRtino bhoga thaI zake nahi. prakRtinI pariNatinA vaicitryanA mULamAM rahyuM che jIvanuM karmavaicitrya. jIvanA upArjita dharma ane adharma ananta prakAranA che, tadanusAra prakRtinI sRSTi paNa ananta prakAranI thAya che. prakRti jagatanuM upAdAnakAraNa che ane jIvanA dharma-adharma nimittakAraNa che. bALapaNathI je vyakti sevaka hoya te je rIte zeThanI paricaryA mATe nAnA prakAranI ceSTA kare che tevI rIte prakRti paNa puruSane mATe nAnAvidha kAryo kare che. puruSanI sAthe prakRtino svasvAmIbhAva saMbaMdha che. eTale, prakRti eka hovA chatAM puruSanAM vividha karmone lIdhe vicitra sRSTi saMbhavita bane che." mahattattvathI mAMDI paMcamahAbhUta sudhInAM tattvonI utpatti prakRtimAMthI thAya che e avazya svIkAravuM joIe. emanI utpatti kAraNarahita che ema kahevAya nahi. sRSTine kAraNahIna mAnatAM jagata nitya banI jAya. paraMtu jagata to sAvayava ane rUpavAnuM hovAthI tenI utpatti ane vilaya avazyabhAvI che. eTale jagatane nitya gaNI zakAya nahi. je kAraNahIna hoya tenI utpatti saMbhave nahi. sRSTine kAraNazUnya gaNatAM zazaviSANanI jema tene mithyA mAnavI paDe. paraMtu sRSTi pratyakSa vagere pramANothI siddha che. tene mithyA gaNI zakAya nahi. tethI mahattattvathI mAMDI paMcabhUta sudhInAM tatvo prakRtinuM pariNAma che. cetana jagatanuM upAdAna kAraNa banI zake nahi kAraNa ke te apariNAmI che. pariNAma vinA rUpaviziSTa sAvayava jagatanI utpatti thaI zake nahi. cetana to mAtra niyAmaka, doravaNI ApanAra adhiSThAtA che. A niyattA koI eka Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAMkhyadarzana puruSavizeSa Izvara nathI paraMtu badhA ja jIvo che. ahIM e yAda rAkhavuM jarUrI che ke vyakta prakRti pratipuruSa bhinna che. sAMkhyakArI Izvarane mAnavAnI koI AvazyakatA jotA nathI. puruSathI saMyukta prakRti ja mahatuM vagere rUpe pariNata thAya che. prakRti sadAkALa adAdhIna puruSathI saMyukta rahevAnI che kAraNa ke puruSo ananta che. bhale temAMthI game teTalA puruSo dhIme dhIme prakRtino saMbaMdha choDatA jAya paNa anaMta hovAthI baddha puruSono ene Avaze ja nahi ane prakRtinuM sRSTi-cakra sadA cAlyA ja karaze. Ama prakRtino koIne koI puruSa sAtheno saMyoga anAdi-anaMta che ane tethI tenI pralayAntarita sRSTiono pravAha paNa anAdi-anaMta banI rahe che. eTale, puruSavizeSa Izvarane mAnavAnI koI jarUra nathI. prakRti nitya pravRttizIla hovA chatAM tenuM sRSTikArya badhA puruSo mATe sarvadA cAlatuM nathI. prakRtinI mahattattva vagere rUpe pariNatinuM prayojana che. pratyeka puruSane mukti prApta karAvI ApavI. paraprayojana hovAthI prakRti e kAryamAMthI aTakI jAya che yA to e kAryamAM zithila banI jAya che evuM nathI. puruSanI mukti sAdhI ApavI te prakRtine svaprayojanAlya che. potAnuM prayojana siddha thatAM vyakti tene pharIthI prApta karavA prayatna karatI nathI e to suvidita hakIkata che. tevI ja rIte prakRti paNa nitya pravRttizIla hovA chatAM je puruSane mukti sAdhI Ape che tenA prati pharIthI pravRtta thatI nathI. pratyeka puruSanuM liMga zarIra juduM che. prakRti bIjA puruSane mATe liMga zarIra vagere utpanna karavA chatAM je puruSe mukti saMpAdana karI che tene mATe pharIthI liMga zarIra vagere utpanna karavAmAMthI virame che. jyAM sudhI puruSanI mukti nathI thaI hotI tyAM sudhI puruSane mATe prakRti pravRtti kare che. mukti saMpAdita thatAM te puruSane mATe prakRtinI pravRtti aTakI jAya che. nartakI jema raMgasabhAmAM nRtyapradarzana karI nRtyamAMthI virata thAya che tema prakRti paNa puruSa samakSa potAnuM svarUpa pragaTa karI nivRtta thAya che. prakRti potAnAthI taddana bhinna svabhAvavALI che evuM puruSane bhAna karAvavuM te prakRtinA svasvarUpaprakAzano artha che. puruSanA apavarga mATe prakRtinI pravRtti che. te siddha thatAM prakRti nivRtta thAya che. nartakI to nRtyapradarzana karI raMgamaMca parathI cAlI gayA pachIya prekSakonI tene pharI jovAnI prabaLa icchAne vaza thaI punaH raMgamaMca para praveza kare che. paraMtu prakRti sAmAnya nartakI jevI nathI ane puruSa sAmAnya prekSaka jevo nathI. prakRti kulavadhUthIya vadhu lajjAzIla che. eTale je puruSa samakSa tenuM svarUpa ekavAra pragaTa thaI jAya che tenI samakSa te pharI kadI upasthita paNa thatI nathI. ane puruSa paNa jevo ekavAra tene tenA kharA rUpamAM nihALI le che eTale tenI badhI ja tRSNAono Atyantika viccheda thaI jAya che. sAmAnya prekSakanI jema te tRSNAyukta raheto nathI. - prakRti puruSanI mukti mATe pravRtta thAya che paNa badalAmAM puruSa pAsethI te kaMI prApta karatI nathI. jema guNavAna upakArI sevaka nirguNa anupakArI zeThanI mAtra evA ja kare che, badalAmAM kaMI pAmato nathI tema guNavatI prakRti nirguNa ane pariNAme anupakArI puruSanuM prayojana vividha upAye niHsvArthabhAve sAdhI Ape che.* Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98. Sadarzana puruSanI mukti sAdhI ApavA prakRtinI pravRtti che. paraMtu puruSa to apariNAmI che. tenI bAbatamAM baMdhana, mocana ke saMsaraNa saMbhave nahi. baMdhanano artha che avidyA, asmitA, rAga, dveSa ane abhinaveza e pAMca kalezo tema ja saMskAra ane dharmadharma, saMsaraNano artha che eka dehamAMthI bIjA dehamAM gamana. mocanano artha che baMdhanamAMthI nivRtti. puruSa to nityamukta che. baMdhana to cittamAM che. puruSamAM cittanuM pratibiMba paDe che eTale puruSamAM teno Aropa thAya che eTaluM ja. puruSane duHkhayogAtmaka baMdhana ane du:khaviyogAtmaka mokSa ekAntika nathI. te avivekane laIne thAya che. prakRti-puruSanuM bhedajJAna na thAya tyAM sudhI jIvano baMdha che. bhedajJAna thatAM te mukta thAya che.79 Aropita sukhaduHkhane laI puruSane baMdhana che ane Aropita sukhaduHkhanI nivRtti ja puruSanI mukti che. Aropita sukhaduHkhano bhoga ane Aropita sukhaduHkhanI nivRtti A be puruSanA puruSArtho che. prakRti svArthanirapekSa thaI puruSanA Aropita bhogane mATe dharma, adharma, ajJAna, vairAgya, avairAgya, aizvarya ane anaizvarya dvArA potAMne pote bAMdhe che arthAt dharma, adharma, ajJAna, saMskAra vagerenI sRSTi kare che.paraMtu te vivekakhyAtirUpa tattvajJAna dvArA pote potAne mukta kare che. puruSane vivekakhyAti (bhAna) thatAM tene tenA bhoga ane apavargarUpa puruSArtho siddha thaI jAya che. tethI te puruSanA bhoga ane apavarga mATe prakRti potAne punaH pravartita karatI nathI. 8 81 sAMkhyanuM khaMDana karanArAo kahe che ke sAMkhyamAM sarga vinA puruSano baMdha ghaTe ja nahi. puruSa nirguNa che, te bhrAntine kAraNe guNonA sukha, duHkha vagere dharmono potAnA upara Aropa kare che ane pariNAme baMdhanadazAne pAme che AvuM sAMkhyAcAryo kahe che. paraMtu prakRtinI sRSTi vinA guNono prakAza ane temanA dvArA puruSanuM baMdhana saMbhave nahi. bIjI bAju, sAMkhyAcAryo pote ja kahe che ke sRSTi puruSanI mukti mATe ja che. Ama sRSTithI ja puruSano baMdha ane mokSa banneya thAya che. kevI vicitra vAta ! eka ja kAraNamAMthI paraspara virodhI be kAryo thaI ja na zake. yuktidIpikAkAra A khaMDanakartAone nIce pramANe yogya uttara Ape che. puruSa ane prakRtinA saMyogathI sRSTi thAya che. puruSane potAnA svarUpanA sAkSAtkAra yA prAkaTyane mATe eka AdhAra jarUrI che. jema agninI dahanazakti ane kuThAranI chedanazaktinA prAkaTyane mATe dAhya ane chedya vastu jarUrI che tema puruSanA prAkaTyane mATe koI mAdhyama jarUrI che arthAt puruSanA pratibiMbane jhIlavA koI phalaka jarUrI che. prakRti A mAdhyama yA phalaka che. vaLI, acetana prakRti puruSanI sahAya vinA saMpUrNAMga-sRSTikriyA saMpanna karI zakatI nathI. puruSanuM pratibiMba grahaNa karIne prakRti caitanyachAyA pAme che. tethI puruSa ane prakRti bhinna dharmAvalaMbI hovA chatAM ekabIjAnI apekSA rAkhe che. A parasparApekSitA e ja temano saMyoga che. anAdi avidyAne laIne puruSa ane prakRtino saMyoga paNa anAdi che. pralayakALe prakRtinI sAmyAvasthAmAM paNa A saMyoganuM bIja raheluM ja hoya che. anyathA, punaH sRSTikriyA thaI zake nahi. mukta puruSanI bAbatamAM A saMyoga atyantabhAve tUTI gayo che, eTale prakRti temanA mATe sRSTikriyA karatI nathI, paraMtu Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAMkhyadarzana anya puruSo sAthe teno saMbaMdha hoya che ja. eTale temanA bhoga mATe tenI sRSTikriyA cAle che. A uparathI spaSTa thAya che ke prakRtinI sAmyAvasthAmAM paNa prakRti-puruSano saMyoga che ja. sAmyavasthAmAM puruSa ane prakRtinA A saMyogane arthAt temanI paraspara apekSAne "adhikAra baMdha'nAma prAcIna sAMgAcAryo Ape che. tethI draSTA ane dRzyarUpe jyAM sudhI puruSa ane prakRtino saMbaMdha che tyAM sudhI ekathI bIjAne pRthaka karI zakAtuM nathI. A ja baMdhana che. te sRSTinuM phaLa nathI. puruSanA baMdhanano artha che prakRtinA guNo dvArA puruSanuM baddha thavuM ane sRSTi vinAya prakRti-puruSanA anAdi saMyogane laIne AvI baMdhanadazA puruSane ghaTe che. tethI prakRtikRta sRSTi vinA puruSano baMdha saMbhave ja nahi e khaMDanakAronI vAta yuktidIpikAkArane mate barAbara nathI. puruSanI muktine mATe ja sRSTi che A sAMkhyasiddhAnta saMpUrNa yuktiyukta che. 22 pAdaTIpa 1 jAnAmItyevaM pratIyamAnatayA puruSaH sAmAnyataH siddha evAsti / sA0 pra0 bhA0 6.1 / 2 sAM0 kA0 17 / . 3 sAM0 kA0 17 / 4 sAM0 ta0 kau0 17 / 5 sAM0 kA0 17 / 6 api coktaM SaSTitantre puruSAdhiSThitaM pradhAnaM pravartateiti / mATharavRtti, sAM0 kAo 17 / 7-8-8 sAM0 kA0 17 / . 10 tadetaccittamasaMkhyeyAbhirvAsanAbhireva citrIkRtamapi parArthaM parasya bhogApavargArthaM na svArtha saMhatyakAritvAt gRhavat / saMhatyakAriNA cittena na svArthena bhavitavyam / na sukhacittaM sukhArtham, na jJAnaM jJAnArtham, ubhayamapyetat parArtham / yazva bhogenApavargeNa cArthenArthavAn puruSaH sa eva paro na paraH sAmAnyamAtram / yogabhASya 4.24 / ..11 na sAMsiddhikaM caitanyaM pratyekAdRSTeH / sAM0 sU0 3.20 / 12 prapaJcamaraNAdyabhAvazca / sAM0 sU0 3.21, sAM0 pra0 bhA0 3.21 / / 13 madazaktivaccet pratyekaparidRSTe sAMhatye tadudbhavaH / sAM0 sU0 3.22 / 14-15 sAM0 pra0 bhA0 3.22 / 16 sadA jJAtAzcittavRttayastatprabhoH puruSasyApariNAmitvAt / yo0 sU0 4.18 / * 17 sA cArthAkAratA buddhau pariNAmarUpA, svapnAdau viSayAbhAvena tatpratibimbAsambhavAt; ___ puruSe ca pratibimbarUpA, vidyamAnavRttimAtragrAhake puMsi pratibimbenaivopapatteH / yogavArtika, 1.4 / 18 yadyapi puruSazcinmAtro'vikArI tathApi buddheviSayAkAravRttInAM puruSe yAni pratibimbAni Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Sadarzana tAnyeva puruSasya vRttayaH, na ca tAbhiH avastubhUtAbhiH pariNAmitvaM sphaTikasyevAtattvato'nyathAbhAvAt / yogavArtika, 1.4 / 100 18 jaDaprakAzAyogAt prakAzaH / sAM0 sU0 1.145; prakAzasvarUpa eva puruSaH / sAM0 pra0 mA0 1. 145 / 20 asmiMzca sUtre jaDameva prakAzayati cidrUpo na tvAtmAnamiti nArthaH / sAM0 pra0 bhA0 6.50 / 21 tadA sarvAvaraNamalApetasya jJAnasya / yo0 sU0 4. 31, tataH kSIyate prakAzAvaraNam / yo0 sU0 2.52 / 22 sAM0 ta0 rau0 19 / 23 ato buddhereva sAkSI puruSo'nyeSAM tu draSTRmAtramiti zAstrIyo vibhAgaH / sAM0 pra0 bhA0 1. 161 / 24 madhyamaparimANatve sAvayavatvApattyA vinAzitvamaNutve ca dehavyApijJAnAdyanupapattiH / sAM0 pra0 mA0 1. 51 / 25 gatizrutirapyupAdhiyogAdAkAzavat / sAM0 sU0 1.51 / 26 sA0 ta0 kau0 19 / 27 antaHkaraNadharmatvaM dharmAdInAm / sAM0 sU0 5.25, nirguNatvAt tadasambhavAdahaGkAradharmA hyete / sAM0 sU0 5.52 / 28 sA0 kA0 40 / na ca pralaye'ntaH karaNAbhAvAddharmAdikaM kva tiSThatIti vAcyam AkAzavad antaHkaraNasyAtyantavinAzAbhAvAt / sAM0 pra0 bhA0 5.25 / 27 yathA hi candramasaH kriyAmantareNApi saGkrAntacandrapratibimbamamalaM jalamacalaM calamiva candramasamavabhAsayatyevaM vinApi citivyApAramupasadvAntacitipratibimbaM cittaM svagatayA kriyayA kriyAvatImaGgatAmapi saGgatAM citishktimvbhaasyt...| tattvavaizAradI, 4.22 / 30 tasmAccetano'dhiSThAteti bhrAntiH / aniruddha, sAM0 sU0 1.96 / 31 antaHkaraNasya tadujjvalitatvAllohavadadhiSThAtRtvam / sAM0 sU0 1.99 / 32 cetano hyadhiSThAtA bhavati prakRtizca jaDetyarthaH / aniruddha, 1.142 / 33 juo TippaNI 6 34 yadyakartA tatkiM parakRtAnAM prayoktA ? atrocyate - kartRbhAvazca dvividho hi prayoktA kartA ca / atrodAsInasya puraSasya kartRtvaM pratiSiddhaM guNalakSaNena / mAThara, sAM0 kA0 19 / 34 sAM0 pra0 bhA0 1.104 / 36 cityA'sampRktamapi buddhisattvamatyantasvacchatayA citibimbodgrAhitayA samApana caitanyamiva zabdAdyanubhavatIti, ata eva ca zabdAdyAkArapariNatabuddhisattvopanItAn sukhAdIn bhuJjAnaH svAmI bhavati draSTA / tattvavaizAradI 2.17 / Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 101 sAMkhyadarzana 101 37 juo TippaNI 18 38 atra jarAmaraNakRtaM duHkhaM prApnoti cetanaH puruSaH / sAM0kA0 55 / 38 sarva pratyupabhogaM yasmAt puruSasya sAdhayati buddhiH / sAM0kA0 37 / 40 duHkhAni sarvANi prApnoti cetanaH puruSa eva pradhAnAdInAmacetanatvAt / mAThara, sAM0 kA0 55 / 41 yuktidIpikA, sAM0 kA0 55 / 42 akarturapi phalopabhogo'nnAdyavat / sAM0 sU0 1.105 / 43 yathA vijayaH parAjayo vA yoddhRSu vartamAnaH svAmini vyapadizyate sa hi tasya phalasya bhokteti / evaM bandhamokSau buddhAveva vartamAnau puruSe vyapadizyate / sa hi tatphalasya bhokteti / yogabhASya 2.18 / 44 sAM0 kA0 10-11 / 45-48 sAM0 kA0 18 / 50 upAdhibhede'pi ekasya nAnAyoga AkAzasyeva ghaTAdibhiH / sAM0 sU0 1.150 / 51 na hyavacchedakabhedena kapisaMyagatadabhAvavatyekasminneva vRkSe vyavasthA ghaTate eko vRkSaH ___ kapisaMyogI, anyazca neti / sAM0 pra0 mA0 1.150 / 52 upAdhiviyoge ghaTAkAzanAzavat tannAzena jIvo na mriyate' ityAdizrutivirodhaprasaGgAt / sAM0 pra0 bhA0 1.153 / 53 sAM0 pra0 bhA0 1.151 / ' . 54 evamekatvena parivartamAnasya na viruddhadharmAdhyAsaH / sAM0 sU0 1.152 / 55 anyadharmatve'pi nAropAt tatsiddhirekatvAt / sAM0 sU0 1.153 / . 56 AkAzasya tu dhUmAdiyogAyogAvaviruddhau, saMyogasyAvyApyavRttitvAt / aniruddha, sAM0 sU0 1.151 / 57 kaivalyaM prAptAstarhi santi ca bahavaH kevalinaH / yogabhASya, 1.24 / 58 nAdvaitazrutivirodho jAtiparatvAt / sAM0 sU0 1.154 / 54 sAM0 pra0 bhA0 1.154 / 60 sAM0 pra0 bhA0 maMgalazloka / 1 / 61 mATharavRtti, sAM0 kA0 11 / 12 ekatvaM ca sargabhedena nAnAtvAbhAvaH / bhAvAgaNeza, tattvasamAsa 1 / F3 History of Philosophy-Eastern and Western p. 253 14 Indian Philosophy, vol. III. pp. 71-72 E4 Indian Philosophy, II, pp. 321-322 ..... FF Philososphies of India, p. 330 . 67 ato'rthoparaktavRttipratibimbAvacchinnaM svarUpacaitanyameva bhAnaM puruSasya bhogaH / sAM0 pra0 Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padarzana bhA0 1.105 / 68 yathA ca citi buddheH pratibimbamevaM buddhAvapi citpratibimbaM svIkAryamanyathA caitanyasya bhAnAnupapatteH svayaM sAkSAt svadarzane karmakartRvirodhena buddhyArUDhatayaivAtmano ghaTAdivad jJeyatvAbhyupagamAt / yogavArtika, 1.4 / 68 yogavArtika 1.4 / 70 paramANoriva vRttyatiriktAnAM pratibimbasamarpaNAsAmarthyasya phalabalena kalpanAt / yogavArtika 1.4 / 71 yogabhASya, 2.20 / 72 sAM0 kA0 21 / 73 sAM0 kA0 57 / / 74 karmavaicitryAt sRSTivaicitryam / sAM0 sU0 6.41 / 75 pratipuruSavimokSArthaM svArtha iva parArtha ArambhaH / sAM0 kA0 56 / / 76 sAM0 kA0 59 / ... 77. sAM0 kA0 61 / 78 sAM0 kA0 60 78 naikAntato bandhamokSau puruSasyAvivekAdRte / sA0 sU0 3.71 / 80 sAM0 kA0 62 / 81 sAM0 kA0 63 / 82 yuktidIpikA, kA0 21 / Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayana 7. tattvasarga pralayakALa prakRti sAmyavasthAmAM hoya che. traNe guNo samabala hoya che, jUnAdhika hotA nathI. eTale te guNo ekabIjAne potAnuM kArya karavA detA nathI. traNeya guNo sadazapariNAma pAmyA kare che. te vakhateya rajoguNa kriyAzIla hoya che. paNa tamoguNa avarodha nAkhI visadaza pariNAma thavA deto nathI. paraMtu pralayakALeya pUrva pUrva janmonAM karmonA phalasvarUpa adaSTa to dareka jIvanI sAthe hoya che. A adaSTa jyAre vipAkonukha bane che tyAre tamoguNano prabhAva ghaTe che ane pariNAme sAmyavasthAno bhaMga thatAM prakRtimAM kSobha thAya che. A kSobhane kAraNe sAmyavasthArUpa prakRtimAMthI mahatuM, ahaMkAra vagere vyakta tattvo AvirbhAva pAme che. sAMkhyamate prakRtimAMthI mahatuM, mahatumAMthI ahaMkAra, aMhakAramAMthI agiyAra Indriyo tema ja pAMca tanmAtra ne pAMca panmAtromAMthI pAMca bhUto utpanna thAya che. A sRSTikrama IzvarakRSNane abhimata che.' keTalAka AcAryone mate pradhAnamAMthI prathama eka anirdezyasvarUpa tattva utpanna thAya che, ane mahattattvanI utpatti te tattvamAMthI thAya che. pataMjali, paMcAdhikaraNa, vArSagaNa, IzvarakRSNa, vagere to pradhAnamAMthI ja mahattattvanI utpatti mAne che. - ahaMkAramAMthI pAMca tatpAtronI utpatti sAmAnya rIte badhA sAMgAcAryo svIkAre che, jyAre viMdhyavAsI mahattattvamAMthI ahaMkAra sAthe paMcatanmAtranI utpatti mAne che. yogabhASyamAM viMdhyavAsInA matanuM samarthana che. paraMtu yogabhASyamAM ja bIje eka sthAne ahaMkAramAMthI paMcatanmAnanI utpattinuM varNana maLe che." yuktidIpikAmAM eka pataMjalino ullekha che. te ahaMkAratatvanA astitvane svIkAratA nathI. temanA mate ahaMjJAna mahattattvanuM rUpa che.* tanmAtra pAMca che-zabdatanmAtra, sparzataknAtra, rUpatanmAtra, rasatanmAtra ane gandhatanmAtra. A pAMceyanI utpatti tAmasa ahaMkAramAMthI thAya che. temanI utpattino krama A pramANe che : prathama tAmasa ahaMkAramAMthI zabdatanmAtra udbhave che. pachI kame tAmasa ahaMkArathI sahakRta zabdatanmAtramAMthI sparzataknAtra, tAmasa ahaMkArathI sahakRta sparzataknAtramAMthI rUpatanmAna, tAmasa ahaMkArathI sahakRta rUpatanmAtramAMthI rasatanmAtra ane tAmasa ahaMkArathI sahakRta rasatanmAtramAMthI gadhetanmAtra udbhave che. vyAsabhASyagata upara darzAvelo virodha dUra karavAno prayatna karatAM yogavArtikakAre kahe che ke tanmAtronuM buddhipariNAmitva ahaMkAra dvArA ja mAnavuM joie.' Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 padarzana sAttvika ahaMkAramAMthI indriyo utpanna thAya che evuM saghaLA sAMgAcAryo svIkAre che. paraMtu paMcAdhikaraNane mate indriyo paMcabhUtamAMthI utpanna thAya che. , pAMca tatpAtromAMthI pAMca bhUtonI utpatti badhA sAMgAcAryo svIkAre che. temanI utpattino krama A pramANe che : prathama zabdatanmAtramAMthI AkAza utpanna thAya che. pachI krame zabdatanmAtrathI yukta sparzataknAtramAMthI vAyu, zabda-sparza be tanmAtrathI yukta rUpatanmAtramAMthI teja, zabda-sparza-rUpa traNa tanmAtrathI yukta rasatanmAtramAMthI jala ane zabda-sparza-rUpa-rasa cAra tanmAtrathI yukta gandhatanmAtramAMthI pRthvI utpanna thAya che." - buddhitattvamAMthI ahaMkAranI utpattine pariNAme buddhitattvamAM je kSINatA Ave che tenuM pUraNa prakRti kare che. vaLI, ahaMkAramAMthI indriyasamUha ane tanmAtrasamUhanI utpattine kAraNe je kSaya ahaMkArano thAya che tenuM pUraNa buddhi ane prakRta baMne) kare che. A rIte sRSTinA pratyeka stare utpanna thatI kSINatAnuM paripUraNa anantarapUrvavartI stara ane chevaTe prakRti kare che.' ahIM prasaMgavaza e kahevuM joIe ke mahatattvanI utpatti pachI ahaMkAranI, ahaMkAranI utpatti pachI paMcatanmAtra tema ja agiyAra indriyanI ane chevaTe paMcatanmAnanI utpatti pachI paMcamahAbhUtanI utpatti AvI rIte sRSTinI bAbatamAM kAlika paurvAparya svIkArI zakAya nahi, kAraNa ke mahattattva vagerenI utpatti pahelAM deza ane kALanI sRSTi to thaI nathI hotI. sAMkhyakArikAmAM IzvarakRSNa tattvasarganI aMdara deza ane kALano samAveza karatA nathI. tethI mahattattva vagerenI utpattinA vyApAramAM kAlika ane daizika paurvAparya kevI rIte svIkArI zakAya? keTalAka vidvAno jaNAve che ke "prakRtirmahAna tatoDadAra'(sAM. kA. 22) vagere sthaLe je paMcamI vibhaktino prayoga che tene jJApakatunA arthamAM samajavAno che. jema "parvato vanimIna dhUmAta vagere sthaLe dhUmanA astitva dvArA vaninuM astitva jANI zakAya che tema ahIM paNa prakRtinuM astitva mahattattva AdinA astitvanuM bodhaka che. paraMtu A samajUtI barAbara lAgatI nathI. sAMkhyakArikA spaSTapaNe jaNAve che bhUta tatpAtranuM, tanmAtra ane indriya ahaMkAranuM, ahaMkAra mahat nuM ane mahat avyaktanuM liMga(jJApakata) che. Ama prakRtinuM astitva mahat vagerenA astitvanuM bodhaka nathI paNa tethI UlaTuM mahat vagerenuM astitva prakRtinA astitvanuM bodhaka che. eTale nIce pramANe kahevuM joIe. sAmAnya rIte ApaNe bhUla kArya uparathI sUkSma kAraNanuM anumAna karIe chIe. eTale jenA jJAna pachI jenuM jJAna thAya che tene tenuM kArya kalpavA ApaNe prerAIe chIe. ahIM paNa bhUta, tanmAtra, vagerenuM jJAna prathama thAya che ane pachI ja tanmAtra, ahaMkAra vagerenuM jJAna thAya che. eTale ApaNe bhUta ane tanmAtra, tanmAtra ane ahaMkAra, ahaMkAra ane mahatuM, mahatuM ane avyakta vacce kAryakAraNabhAva arthAt kAlika paurvAparya mAnI laIe chIe. hakIkatamAM, mAtra ApaNA jJAnamAM ja kAlika paurvAparya che. bahAra tattvomAM kAlika pauvaMya nathI. tattvonuM jJAna ApaNane kramathI thAya che, yugapa thatuM nathI. jJAnanA A kramikatva uparathI ApaNe evuM varNana karIe chIe ke bhUtanI utpatti pahelAM tanmAtranI, tanmAtranI utpatti pahelAM ahaMkAranI utpatti, ahaMkAranI utpatti Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 105 sAMkhyadarzana pahelAM mahatnI utpatti thAya che arthAt pahelAM mahatnI utpatti thAya che, pachI ahaMkAranI, pachI tanmAtranI ane pachI bhUtanI. Ano artha e thaze ke deza ane kALa jJAtRniSTha che, vastuniSTha nathI. zuM sAMkhyono kharekhara Avo abhiprAya che? joke sAMkhya deza ane kALane AkAza vageremAMthI utpanna thanAra kahe che tema chatAM te vastu che, prajJaptisatuM nathI, sezvara sAMkhyane mate kAla nitya padArtha che. tethI temane kAlika kramavALI sRSTi mAnavAmAM kaMI bAdhA nahi Ave. paraMtu tattvasRSTi pachI AkAzarUpa mahAbhUtamAMthI jeo kALanI utpatti svIkAre che temane mate tattvasRSTi kAlika krama (temporal order) dharAvatI nathI paraMtu tArkika krama (logical order) dharAve che. jema trikoNanuM trikoNatva, zizapAnuM vRkSatva kAryakAraNabhAvAtmaka nathI paraMtu svabhAvarUpa che tema sRSTino krama paNa svabhAvarUpa che. jIvanI buddhine tenA asAmarthyane kAraNe tattvasRSTimAM kAlikapaNAnuM jJAna thAya che; jIvane kAlAnavacchinna koI vastunuM jJAna saMbhavatuM nathI. A eka ukela che. A uparAMta A samasyAnA bIjA be ukelo paNa saMbhave che. eka, prakRti nitya ane vibhu hoI jo ke te deza ane kALathI paricchinna banI na zake tema chatAM prakRtino svabhAva pariNAma chebhale pachI te pariNAma sadRza hoya ke visadRza. A pariNAma kALa vinA buddhine agamya che. eTale, pariNAmAvinAbhAvI kALane prakRtinA svabhAva tarIke svIkAratAM tarkabAdha Avato nathI. kALa prakRtinA svabhAvamAM antargata hoI tenI tattvomAM gaNatarI nathI karavAmAM AvI evo khulAso thaI zake. A mata svIkAratAM sRSTino kAlika krama svIkAravAmAM koI bAdhA AvatI nathI, bIjo ukela e ke ApaNe AkAzobhUta kALane vyAvahArika kALa gaNIe. vyAvahArika kALa kriyAbhivyaMgya che. kriyA eTale gati. kriyA parimita vastuno - dharma che, vibhuno nathI. sAMkhyanI prakRti, mahatuM ane mahAbhUta sudhInAM tattvo vibhu che. eTale temanAmAM gatikriyA nathI. eTale temanAmAM vyAvahArika kAlanI apekSA nathI. mAtra bhautika sRSTimAM vyAvahArika kAlajJAnanI apekSA hovAthI sAMkhyasUtramAM anitya kAlane AkAzamAMthI utpanna thato kahyo che. A kAla bhautika ane vyAvahArika che. jo nitya ane anitya kALano bheda svIkAravAmAM Ave to kAlika sRSTi ghaTI zake. ahIM eka vastu noMdhIe. mahatu, ahaMkAra, indriyonA vyApArano krama temanI utpattinA kramathI UlaTo che. pahelAM Alocana, (pachI manano vyApAra vikalpa), pachI abhimAna ane tyAra pachI adhyavasAya thAya che. (io ta va 30) pratyeka puruSano mUlA prakRti sAtheno saMyoga pratyeka puruSanI bhinna bhinna sRSTi utpanna kare che. Ama jeTalA jIvo teTalI sRSTio utpanna thAya che. A sRSTionI utpatti eka sAthe thAya che ane badhI sRSTiono pralaya paNa ekasAthe thAya che. sRSTi e sarvasAdhAraNa ane vaizvika nathI paraMtu viziSTa ane vaiyaktika che. Ama mAnavAne aneka kAraNo che : (1) puruSavizeSa Izvara na mAnanAra sAMkhe vaizvika (Cosmic) sRSTinI vAta karavI barAbara nathI. ane teno tema karavAno irAdo paNa nathI. pusapavizeSa Izvara mAnanAra sAMkhya ja vaizvika sarvasAdhAraNa sRSTinI vAta purANomAM kare che. (2) ApaNane spaSTapaNe sAMkhya jaNAve che ke vyakti prakRti pratipuruSa bhinna che. ane A vyakta Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 paDradarzana prakRti ja to samagra sRSTi che. eTale, sRSTi vaiyaktika ane AgavI che, vaizvika ane sarvasAdhAraNa nathI. (3) sAMkhya puruSabahatvanuM nirUpaNa karyA pachI tarata ja sRSTiprakriyAnuM varNana kare che. A batAve che ke sAMkhya te prakriyAnuM nirUpaNa karavA mAge che je prakriyA dvArA puruSavyakti potAno bhoga ane apavarga siddha kare che. A uparathI phalita thAya che ke sRSTiprakriyA vaiyaktika che, vaizvika nathI. (4) jo sAMkhyavarNita tattvavikAsakrama joIzuM to jaNAyA vinA nahi rahe ke te vikAsa kharekhara vaiyaktika ane manovaijJAnis (Psychological) cha." | sRSTayAma thata bha. tatvo ne prApta thayAM te kramanuM punarAvartana pratyeka janme garbhAvasthAmAM to thatuM nathI ne? ' ', nitI 22 / pAdaTIpa 1 sAM0 kA0 22, 25 / 2 kecidAhuH-pradhAnAdanirdezyasvarUpaM tattvAntaramutpadyate; tato mahAniti / pataJjaliprazcAdhikaraNa vArSagaNAnAM pradhAnAt mahAn utpadyata iti / yuktidI0 22 / 3 ahaGkArAt paJcatanmAtrANIti sarve / mahataH SaDavizeSAH sRjyante paJcatanmAtrANyahaGkArazceti vindhyavAsimatam / yuktidI0 22 / 4 ete sattAmAtrasyAtmano mahataH SaDavizeSapariNAmAH / yogabhASya 2.19 / 5 pArthivasyANorgandhatamAtraM sUkSmo viSayaH, Apyasya rasatanmAtram, taijasasya rUpatanmAtram, vAyavIyasya sparzatanmAtram, AkAzasya zabdatanmAtramiti / teSAmahaGkAraH / asyApi liGgamAnaM sUkSmo viSayaH / yogabhASya 1.45 / / 6 evaM tarhi naivAhajhAro vidyata iti pataJjali: mahato'smiMpratyayarUpatvAbhyupagamAt / yuktidI0 3 / 7 tanmAtrANAM cautpattau yogabhASyoktaprakriyaiva grAhyA / yayA - ahaGkArAcchabdatanmAtraM tatazcAhaGkArasahakRtAcchandatanmAtrAcchabdasparzaguNakaM sparzatanmAtram / evaM krameNaikaikaguNavRddhyA tanmAtrANyutpadyanta / sAM0 pra0 bhA0 1.62 / 8 tanmAtrANAM buddhipariNAmitvamahaGkAradvAraiva mantavyam / yogavA0 2.19 / 8 sAM0 kA0 25 / tathA'hakArAdindriyoNIti sarve / bhautikAnIndriyANIti pajAdhika raNamatam / yuktidI0 22 / 10 sAM0 ta0 ko0 22 / 11 jAtyantarapariNAmaH prakRtyApUrAt / yogasUtra 4.2 / 12 dikkAlAvAkAzAdibhyaH / sAM0 sU0 2.12 / / 13 A ukelano sAMkhyanA pariNAmavAda sAthe meLa khAto nathI. 98 The Sarkhya Conception of Personality, University of Calcutta, 1930, p. 87. Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayana 8 mahatattva (buddhi) eka evo prazna uThAvavAmAM Ave che ke sAmyavasthAno bhaMga thatAM kALamAM prathama utpatti mahatattvanI kema thAya che ? Ano javAba nIce pramANe ApI zakAya : tamoguNano prabhAva to adRSTa vipAkonmukha thatAM dUra thaI gayo ane rajoguNa to sattvaguNanuM saMcAlana karavAmAM rokAyelo hato eTale sattvaguNa ja pradhAna banI buddhinI abhivyakti kare che. vaLI, puruSa prakAzasvarUpa che, guNomAM sattvaguNa prakAza svarUpa che. eTale kSobhakALe sattvaguNa je puruSanI samIpa vadhu AvI zake che ane tethI prathama sattvapradhAna mahattattvano AvirbhAva thAya che. uparAMta, badhAM vyakta tattvomAM buddhi sauthI vadhu sUkSma tattva che. ane utpattinA kramamAM prathama sUkSmano ja AvirbhAva thAya che ane pachI pachInA kAryamAM sUkSmatA ghaTatI jAya che. A kAraNe mahattattvano AvirbhAva sau prathama thAya che. pratyeka jIvane potapotAnI buddhi yA mahatuM hoya che. mahatuM badhA jIvone sAdhAraNa eka vaizvika zaktirUpa nathI. jo ke badhAM ja buddhitattvomAM sarva pradhAna hoya che tema chatAM keTalIka buddhimAM sattva adhika ubhUta hoya che ane keTalIkamAM tamasuM. Ama buddhi sAtvika ya tAmasika hoya che. sAttvika buddhinA dharmo che-dharma, jJAna, vairAgya ane aizvarya. ethI UlaTuM tAmasika buddhinA dharmo che-adharma, ajJAna, avairAgya ane anaizvarya. A ATha dharmone sAMgAcAryo "bhAvasarga' kahe che. utpAdya vyakti tattvomAM sauthI vadhu vyApaka ane sthAyI tattva mahat che. deza ane kALanI dRSTie sauthI vadhu vyApaka hovAne kAraNe tene "mahatu" evuM nAma apAyuM che. keTalAkane mate A tattvamAM dharmAdi utkRSTa guNo hovAne kAraNe tene mahat nAma - apAyuM che. 2 yogabhASyakAra jaNAve che ke sattvaguNanA Adhikyane kAraNe mahatuM ujvala AkAza jevuM bhAsvara che. pArthiva sthUla dehanA hRdayakendramAM mahatattvanuM sthAna che.' bhAvAgaNeza kahe che ke buddhi, mana ane ahaMkAra mahatattvanA ja pariNAmavizeSo che. A traNane ja antaHkaraNa kahevAmAM Ave che. antaHkaraNa jyAre nizcayAtmaka vRttinA rUpamAM pariName che tyAre tene buddhi kahevAya che. abhimAnAtmaka vRttinA rUpamAM pariNata antaHkaraNane ahaMkAra kahevAmAM Ave che ane saMkalpAtmaka vRttinA rUpamAM pariNata antaHkaraNane mana kahevAmAM Ave che. mana, buddhi ane ahaMkArAtmaka vRkSanI aMkurAvasthA mahatattva che." Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 padarzana A varNana uparathI evuM phalita thAya che ke mahattattvanA dharma tarIke avyavasAyane amuka khAsa dRSTie ja svIkArI zakAya. kharekhara to teno dharma paNa vikalpa, abhimAna ane adhyavasAyarUpa vRkSanI aMkurAvasthArUpa ja manAvo joIe. vyavahAramAM mANasa koI paNa vastunuM pahelAM jJAnendriyo dvArA Alocana kare che, pachI mana dvArA tenA guNadoSa vicAre che, pachI pote tene vize kaMIka karavA samartha che evo ahaMbhAva yA abhimAna dhAraNa kare che ane chevaTe te kriyA vyApAra karavAno adhyavasAya kare che. A adhyavasAya buddhino asAdhAraNa dharma che.' ' jJAnotpattinI prakriyAmAM buddhinuM prAdhAnya che. buddhi pote ja sAkSAt ya vastuone puruSa samIpa upasthita kare che. gAmano kara bhego karI grAmodhyakSa sarvAdhyakSane ane sarvAdhyakSa rAjAne Ape che. tevI ja rIte indriyo puruSanA bhoganA viSayo mana AgaLa, mana ahaMkAra AgaLa, ahaMkAra buddhi AgaLa ane buddhi puruSa AgaLa yathAkrame. rajU kare che. tethI buddhinuM jema indriyothI prAdhAnya che tema mana ane ahaMkArathI paNa che. puruSanA bhoga ane apavarga buddhi dvArA ja saMpanna thatA hoI buddhinuM prAdhAnya svIkAravuM joIe. bhoga ane apavargarUpa puruSArthane siddha karavAmAM buddhi ja puruSane sAkSAt sahAyaka che. badhAM ja karaNone vyApIne buddhi rahe che eTale buddhinuM prAdhAnya che ja. koI paNa puruSArtha kema na hoya tene buddhi vinA niSpanna thato jANyo ke joyo nathI. eTale badhAM karaNomAM buddhinuM prAdhAnya che. sarva saMskArono AdhAra che buddhi, ahaMkAra, mana ke indriya sarva saMskAronA AdhArarUpa ghaTI zakatA nathI. indriyane sarva saMskArono AdhAra mAnatAM AMdhaLA ane baherAne pUrva ke pUrvazruta padArthanuM smaraNa asaMbhava banaze. ahaMkAra ke manane paNa sarva saMskAronA AdhAra tarIke na svIkArI zakAya kAraNa ke tattvajJAnano udaya thatAM ahaMkAra ane manano to nAza thaI jAya che paNa te vakhate puruSane smaraNa to hoya che. eTale buddhine ja sarva saMskAronA AdhAra tarIke svIkAravI joIe. A hakIkata paNa buddhinuM prAdhAnya siddha kare che. cintAvRttine AdhAreya buddhinuM prAdhAnya pramANita kare che. dhyAnarUpa vRtti (cintAvRtti) badhI vRttiomAM zreSTha che. cittArUpa zreSTha vRttino Azraya hovAne kAraNe buddhinuM bIjuM nAma citta paNa che. je pote pradhAna na hoya te kadI paNa zreSThavRttino Azraya banI zake ja nahi." cakSu vagere indriyonA vyApAramAM mananuM prAdhAnya che, mananA vyApAramAM ahaMkAranuM prAdhAnya che ane ahaMkAranA vyApAramAM buddhinuM prAdhAnya che. Ama sAMgAcAryo karaNomAM buddhinuM prAdhAnya siddha kare che. buddhi yA citta pariNAmI che. tenAmAM bAhya padArtho ane puruSa pratibiMbita thAya che. pratibiMbano artha ahIM pariNAma che. citta bAhya padArthonA AkAra ane puruSanA AkAre pariName che eTale tene tenA viSayo sadA jJAta nathI. cittano viSayAkAra ke sukhadu:khAkAra tenI vRtti kahevAya che. cittanI vRtti puruSane sadA jJAta hoya che. citta svaprakAzaya nathI ke paraprakAzaya nathI. arthAt cittane potAne potAnuM bhAna thatuM nathI, ke Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAMkhyadarzana 109 tene paranuM bhAneya thatuM nathI. bhAna, bodha yA anubhava puruSane thAya che. puruSa ja svaparaprakAza che. citta bAhya viSayone (te te viSayAkAre pariNamI) grahaNa kare che. paraMtu te pote potAne grahaNa karatuM nathI, tema ja tenuM grahaNa anya cittathI paNa thatuM nathI. tenuM grahaNa to puruSa ja kare che. cittamAM tamoguNanuM AvaraNa saMpUrNa dUra thatAM citta sarva arthone jANe che. citta ananta che arthAt cittane ananta jJAna che. keTalAka yogAcAryo cittane ja saMkocavikAsazIla mAne che jyAre keTalAka cittane vibhu mAnI tenI vRttine saMkocavikAsazIla mAne che.15 bhAvasarga buddhinA dharma vagere ATha" dharmone 'bhAvasarga' kahevAmAM Ave che. dharma eTale zAstravihita karmathI utpanna adRSTa. jJAna eTale zabda vagerenI upalabdhi ane sattvapuruSa-anyatAkhyAti (prakRti-puruSavivekajJAna), vairAgyane pariNAme viSayanI tRSNAno nAza thAya che ane aizvaryamAMthI aNimA vagere udbhave che.20 buddhinA vairAgyarUpa dharmanA cAra bheda sAMkhyadarzanamAM jaNAvyA che-yatamAna, vyatireka, ekendriya ane vazIkAra. cittagata viSayAbhilASA puruSanI indriyone vividha viSayomAM pravRtta kare che. indriyo te viSayomAM na AkarSAya te mATenA prayatnane yatamAna' kahevAya che. tevo prayatna zarU thatAM keTalAka viSayAbhilASI indriyone pravRtta karavAmAM asamartha bane che ane keTalAka viSayAbhilASI Indriyone baLapUrvaka viSayomAM kheMcI jAya che. prathama prakAranA viSayAbhilASIne padma kahevAmAM Ave che. jyAre bIjA prakAranA viSayAbhilASone apakva kahevAmAM Ave che. A pakva ane apakva viSayAbhilASIne judA pADI temano te rUpe nizcaya karavo tenuM nAma "vyatireka che. pakva viSayAbhilASAmAMnA keTalAka indriyone pravRtta karavAmAM asamartha hovA chatAM sukyarUpa manovedanA janmAve che. temanI te zaktino nAza karavA je prayatna karavAmAM Ave che tene "ekendriya' kahevAmAM Ave che. A sukyanI nivRtti thavI te vazIkAra' vairAgya che. pataMjali paNa Ane vazIkArasaMzaka vairAgya kahe che. pataMjali AnAthI para evA sarvotkRSTa vairAgyane paravairAgya kahe che. paravairAgyamAM traNeya guNonA sakaLa dharmothI arthAt vivekajJAnathI paNa puruSa virakta banI jAya che.2 buddhinA aizvaryarUpa dharmamAMthI aNimA, ladhimA, prApti, mahimA, prAkAmya, Izitva, vazitva ane yatakAmAvasAyitva A ATha siddhi ke aizvaryano AvirbhAva thAya che. A aNimA vagererUpa aizvarya prayatnavizeSa che. "aNimA' aizvaryane baLe bhAre dehane eTalo halako banAvI zakAya ke te sUryanAM kiraNone jhAlI UMce caDhI zake. "prApti aizvaryano udaya thatAM caMdrane AMgaLIthI sparzI zakAya. "prAkAmya'no artha che icchAno. vyAghAta na thavo te. A aizvaryanA sAmarthyathI vyakti pANInI jema samatala bhUmimAM paNa DUbakI mArI zake. "vazitvarUpa aizvaryane baLe vyaktione vaza karI zakAya. A Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 padarzana aizvaryanA pratApe siMha ane vAgha jevAM hiMsaka prANIo paNa vaza thaIne rahe. 'Izitva'. aizvaryanA pariNAme paMcabhUtanAM ane bhautika padArthonAM sarjana, poSaNa ane saMhAra karavAnuM sAmarthya janme che. "yatakAmAvasAyitva'aizvaryathI vyaktimAM satyasaMkalpatA Ave che. A aizvaryane pariNAme jevo saMkalpa manamAM UThe tevuM ja kArya bAhya jagatamAM thAya. "mahimA' aizvaryane pratApe mahattvanI prApti thAya.23 tamoguNapradhAna buddhinA dharmo adharma vagere che. adharmanuM phaLa narakagamana,14 ajJAnanuM phaLa baMdhana, 25 avairAgyanuM phaLa saMsAra tema ja sAMsArika bhoga ane anaizvaryanuM phaLa icchAnI apUrti che. 27 pUrvokta ajJAnanuM phaLa bandhana traNa prakAranuM che-prAkRtika, vaikRtika ane dAkSaNika. 'prakRti ja AtmA che' evA jJAnane pariNAme je baMdhanadazA udbhave che tene prAkRtika baMdhana kahe che. ene purANomAM prakRtilaya'ne nAme oLakhavAmAM Ave che. A ja rIte paMcabhUta, indriyo, ahaMkAra ane buddhine AtmA mAnavAne pariNAme je bandha thAya tene vaikRtika baMdhana kahe che kAraNa ke paMcabhUta vagere prakRtinA vikAro che. puruSanA svarUpane jANyA vinA sakAmabhAve yajJa, yAga vageremAM pravRtta rahevAne pariNAme je baMdhanadazA udbhave tene dAkSaNika baMdhana kahe che. niSkAmabhAve yajJa vageremAM pravRtti ane puruSatattvanA jJAnane pariNAme kramazaH pApono kSaya thatAM apavarganI prApti thAya che. yajJa, yAga, adaSTa, svarga, naraka, sukha ane duHkhanI sAthe AtmAno koI saMbaMdha nathI, prakRti ane vikRtithI AtmAnuM svarUpa bhinna che-Avo sAkSAtkAra daDha thatAM koI baMdhanano bhaya rahI zakato nathI. puruSatattva vize ajJAna dharAvatA jIvane vairAgya utpanna thAya toya kaivalyane te pAmI zakato nathI. teneya prAkRtika ke vaikRtika baMdhanadazA saMbhave che. tethI mumukSue puruSatattvano sAkSAtkAra avazya karavo joIe evuM sAMgAcAryo mAne che. pratyayaMsarga buddhitattvanA dharma vagere ATha dharmomAMthI kayA heya che ane kayA upAdeya che e darzAvavA temanA cAra vibhAga pADyA che - (1) viparyaya, (2) azakti, (3) tuSTi ane (4) siddhi. A viparyaya vagere buddhinA dharmo che. pUrvokta dharma vagere ATha dharmono A viparyaya vageremAM samAveza thaI jAya che. ajJAnano samAveza viparyayamAM thAya che; adharma, avairAgya ane anaizvaryano samAveza azaktimAM thAya che. dharma, vairAgya ane aizvaryano samAveza tuSTimAM thAya che. jJAnano samAveza siddhimAM thAya che." guNonI nyUnAdhikatAne pariNAme buddhinA viparyaya vagere dharmonA kula pacAsa bheda thAya che - viparyayanA pAMca bheda, azaktinA aThyAvIsa bheda, tuSTinA nava bheda ane siddhinA ATha bheda." viparyaya che avaLuM jJAna. zuktimAM rajatanuM jJAna e mithyAjJAna che. tamoguNanA Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAMkhyadarzana 111 prabhAve buddhino Avo pariNAma thAya che. A viparyayanA pAMca prakAra che - avidyA, asmitA, rAga, dveSa ane abhiniveza. pataMjali A pAMcane pAMca kalezo kahe che. mithyAjJAnamAMthI ja asmitA, rAga, dveSa ane abhiniveza janme che eTale asmitA vagerene viparyayanA bheda gaNyA che. avidyA, asmitA, rAga, dveSa ane abhiniveza yathAkrame tama, moha, mahAmoha, tAmisra ane aMdhatAmisra nAme paNa prasiddha che.32 avidyAnA ATha prakAra che. prakRti, mahat, ahaMkAra ane paMcatanmAtramAM AtmAnuM jJAna te avidyA che. Ama avidyAnA viSaya prakRti vagere ATha hoI avidyAnA prakAro ATha manAyA che. asmitA paNa ATha prakAranI che. devo aNimA vagere ATha aizvarya prApta karIne 'huM amara chuM' evuM dhAre che ane aNimA vagere aizvarya azAzvata hovA chatAM zAzvata mAnI le che. vaLI, aNimA vagere aizvarya buddhino dharma che. amaratvanuM abhimAna karanAra jIva sAthe teno koI saMbaMdha nathI. tema chatAM 'huM aizvaryavALo chuM' evuM jJAna jIva kare che. eTale te bhrama ja che. asmitAnA viSayasvarUpa aNimA vagere ATha hoI asmitAnA paNa ATha prakAra manAyA che. rAganA daza prakAra che. rAgano artha che IcchA, anurAga kai Asakti. zabda, sparza, rUpa, rasa ane gandha anurAganA viSayo che. A zabda vagere pratyekanA be prakAra che--svargIya ane asvargIya. Ama zabda vagere viSayonA daza prakAra thAya che. zabda vagere daza prakAranA viSayo sAkSAt sukhanAM sAdhano hoI rAgane paNa daza prakArano kahyo che. yuktidIpikAkAra kahe che ke mAtA, pitA, putra, bhAI, putrI, patnI, bena, guru, mitra ane upakArIrUpa dazavadha kuTuMbamAM 'A mArAM che' evo bhAva te rAga che. dveSanA aDhAra prakAra che. sukhanAM sAdhana hoIne tema ja duHkhavinAzanA hetu hoIne zabda vagere viSayo svAbhAvika rIte ja icchAnA viSayo bane che. aNimA vagere ATha aizvarya icchita zabda vagere viSayonI prAptinA upAyo che. indriyonA viSaya zabda vagere upasthita thatAM koI koI vAra teo ekabIjAno avarodha paNa kare che ane pariNAme dveSano viSaya paNa bane che. udAharaNArtha, sparzasukhanA anubhava vakhate madhura zabda paNa sAMbhaLavo gamato nathI. Ama zabda vagere dveSano viSaya paNa bane che. temanI prAptinA upAyo aNimA vagere paNa dveSano viSaya bane che. zabda vagere daza ane aNimA vagere ATha dveSanA viSayo che, eTale dveSane aDhAra prakArano kahyo che. abhinivezano artha che mRtyuno bhaya. abhinivezanA paNa aDhAra prakAra che. devo aNimA vagere aizvaryane prApta karIne jyAre zabda vagere viSayono bhoga kare che tyAre temanA zabda vagere viSayono ane temanI prAptinA upAyo aNimA vagereno rakhe nAza thAya evo bhaya temane hamezAM rahe che. AvA bhayano viSaya aDhAra (zabda vagere dasa ane aNimA vagere ATha) prakArano hoI abhinivezane aDhAra prakArano kahyo che. mAThara kahe che davidha zabda vagere bhogya vastuothI ane temanA prAptinA aNimA vagere ATha upAyothI maraNa ApaNane vaMcita karI nAkhaze evo maraNabhaya aDhAra prakArano che kema ke maraNabhayamAM aDhAra prakAranI iSTa vastuonA viyogano bhaya rahelo che. 33 Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradarzana azaktino artha che buddhinI apaTutA. azaktinA aThyAvIsa prakAra che. indriyonA doSane kAraNe udbhavatI azakti agiyAra prakAranI che, jyAre buddhinA vyAghAtane kAraNe udbhavatI azakti sattara prakAranI che. indriyonA doSane kAraNe udbhavatI azaktio - kAnanA doSane laI baherAza, cAmaDInA doSane laI koDha, cakSunA doSane laI aMdhApo, rasanAnA doSane laI jaDatA, nAkanA doSane laI gaMdhaagrAhakatA, vANInA doSane laI mUMgApaNuM, hAthanA doSane laI ThUMThApaNuM, paganA doSane laI paMgutA, jananendriyanA doSane laI napuMsakapaNuM, gudAnA doSane laI maLamUtrano avarodha ane mananA doSane laI mUDhatA. indriyonI vikalatAne kAraNe buddhimAM vRttino anudaya yA ayathArthabhAve udaya indriyavyAghAta nAme oLakhAya che. dRSTi ane siddhi buddhinA dharma che. buddhimAM jyAre sattvaguNanuM prAbalya hoya che tyAre nava prakAranI tuSTi ane ATha prakAranI siddhi udbhave che. buddhimAM sattvaguNanA udrekano abhAva hoya che tyAre tuSTi ke siddhi udbhavatI nathI. tuSTi ane siddhinA kula sattara bheda che. eTale buddhivyAghAtanA paNa sattara bheda thAya che. Ama azaktinA kula aThyAvIsa bheda thAya che.34 112 : tuSTinA mukhya be bheda che--AdhyAtmika ane bAhya, 'prakRtithI bhinna svabhAvavALo AtmA che' evo upadeza gurumukhethI sAMbhaLyA pachI koI vyakti zravaNa, manana ane nididhyAsana dvArA prakRtipuruSanA bhedanA jJAnane daDha karavA prayatna na karatAM pratArakanI mithyA vAtothI saMtoSa pAme tyAre tenA cittamAM tuSTirUpa je buddhidharma utpanna thAya che tene AdhyAtmika tuSTi kahevAmAM Ave che. AdhyAtmika tuSTinA cAra prakAra che : (1) prakRti, (2) upAdAna, (3) kAla ane (4) bhAgya. 'prakRti-puruSano vivekasAkSAtkAra prakRtinuM kArya che. eTale prakRti ja te niSpanna karaze' evA khoTA upadezane pariNAme ghaNA prakRti upara nirbhara rahI saMtoSa pAme che. Ane prakRtituSTi kahe che. enuM bIjuM nAma 'aMbha' che. 'saMnyAsa grahaNa karatAM ja vivekakhyAti utpanna thAya che' evA khoTA upadezane pariNAme je saMnyAsa upara nirbhara rahI santoSa pAme che tenI tuSTi upAdAnasaMjJaka che. tenuM bIjuM nAma 'salila' che. 'kALa pAke che tyAre vivekasAkSAtkAra thAya che' evA khoTA upadezane pariNAme sAMbhaLanAra kALa upara nirbhara rahI je santoSa pAme che tene 'kAla' nAmanI tuSTi kahevAmAM Ave che. tenuM bIjuM nAma 'megha' che. 'bhAgyavaza ja vivekasAkSAtkAra thAya che' evA khoTA upadezane pariNAme zrotA bhAgya upara nirbhara banI je saMtoSa anubhave che tene 'bhAgya'nAmanI tuSTi kahe che. tenuM bIjuM nAma 'vRSTi' che. bAhya tuSTinA pAMca prakAra che. bAhya tuSTinuM kAraNa viSayavairAgya che. viSayavairAgyanA pAMca hetuo che : (1) arjanadoSadarzana (2) rakSAdoSadarzana (3) kSayadoSadarzana (4) bhogadoSadarzana (5) hiMsAdoSadarzana. dhana kamAvA vividha upAyo jIve prayojavA paDe che; jIvane A duHkhakara che' AvI pratItimAMthI jIvanA cittamAM viSayavairAgya jAge che. A viSayavairAgyane pariNAme udbhavatA santoSa (tuSTi)ne 'pAra'nAme sAMkhyadarzanamAM oLakhavAmAM Ave che. 'mahAkaSTathI arjita Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAMkhyadarzana 113 dhanane rAjA harI le che, cora lUMTI jAya che, agni bALI nAkhe che; eTale enuM rakSaNa karavA jIvane ghaNAM kaSTo veThavo paDe che AvI pratItimAMthI viSayavairAgya jAge che. A viSayavairAgyajanya saMtoSane 'supAra' nAmanI vRSTi kahevAmAM Ave che. "ghaNI ja mahenatathI upArjita karelA dhanano bhoga karavAthI teno kSaya thAya che ane pariNAme duHkho uddabhave che. AvI pratItimAMthI viSayavairAgya jAge che. A viSayavairAgyane pariNAme janmatI tuSTi "pArApAra" nAme prasiddha che. "agnimAM ghI nAkhatAM agni krame adhika prajvalita thAya che; e rIte ja viSayopabhogane pariNAme bhogI vyaktinA cittamAM viSayavAsanA vadhe che; paraMtu kAmanAne anurUpa bhogya vastuo jyAre prApta thatI nathI tema ja bhoganI kAmanA prabaLa hovA chatAM bhoga bhogavavAnI zArIrika zakti jyAre bhogImAM hotI nathI tyAre tene pariNAme apAra duHkho janme che. AvI pratItimAMthI viSayavairAgya jAge che. A viSayavairAgyajanya tuSTinuM nAma che "anuttamAMbha". vaLI, 'hiMsA vinA bhoga saMbhavato ja nathI ane hiMsA to adharma ane duHkhamAM ja pariName che" evI dRDha pratItimAMthI viSayavairAgya janmatAM cittamAM eka prakArano saMtoSa janme che. tenuM nAma che "uttamabha" tuSTi. AdhyAtmika suSTinA cAra ane bAhya tuSTinA pAMca ema badhA maLI tuSTinA kula nava prakAra thAya. mAThara pramANe A nava tuSTionAM nAma cheaMbha, salila, ogha, vRSTi, tAra, sutAra, sunetra, sumarIca ane uttamAMbhasika. AmAMnAM keTalAMka nAmo vAcaspatie Apela nAmothI bhinna che." have siddhinuM nirUpaNa karIe. prakRti-puruSa vize zravaNa, manana ane nididhyAsana karavAne pariNAme prakRti-puruSano vivekasAkSAtkAra thAya che. vivekakhyAti utpanna thatAM AdhyAtmika, Adhidaivika ane Adhibhautika duHkhatrayano Atmattika ane ekAntika nAza thAya che. heya duHkhatrayano vinAza siddha thatAM mukhya traNa siddhio udabhave che. bAkInI pAMca siddhio mukhya traNa siddhionA upAyarUpa hovAthI temane paNa siddhio gaNavAmAM AvI che. Ama kula ATha siddhio thAya che. mukhya traNa siddhionAM nAma che-pramoda, mudita ane modamAna. bAkInI pAMca siddhio che-adhyayana, zabda, Uha, suhastrApti, dAna (zuddha vivekajJAna). adhyayana eTale gurumukhe adhyAtmavidyAnuM vidhivat akSaragrahaNa. A siddhinuM bIjuM nAma che "tAra'. zabda eTale gurumukhathI sAMbhaLelA adhyAtmavidyAviSayaka zabdonuM arthajJAna. te "sutAra" nAme paNa prasiddha che. Uha eTale zAstrakathita paraMtu pratikULa dalIlothI grasta vastuno sabaLa tarkathI bacAva. Ane manana paNa kahevAya. enuM bIjuM nAma che "tAratAra. sutrApti eTale potAnI zAstrasamajaNamAM kaMI doSa to nathI ne te zodhavA potAnA guru, ziSya ke samAnazIla vyakti sAthe carcAvicAraNA. A che dvitIya manana. tene "rakhyaka nAme paNa oLakhavAmAM Ave che. dAna eTale vivekajJAna. vivekajJAna eTale guruvAkyamAM AsthA rAkhI dIrghakALa sudhI satata prakRti-puruSanA bhedanuM ciMtana punaH punaH karavAne pariNAme udbhavato prakRtipuruSanA bhedano sAkSAtkAra. te vakhate badhA saMskAra, saMzaya ane mithyAjJAnano nAza thaI jAya che ane vivekaJAtino svaccha pravAha rahe che. A siddhinuM Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 padarzana bIjuM nAma che "sadAmudita. pataMjalie paNa kahyuM che ke vivekakhyAti duHkhatrayano nAza karavAno upAya che. A pAMca siddhi tema ja duHkhatrayanA nAzarUpa mukhya traNa siddhi maLI kula ATha siddhio bane che." viparyaya, azakti, tuSTi ane siddhirUpa cAra prakAranA pratyayasargamAMthI siddhi upAdeya che. siddhinA virodhI hovAthI viparyaya, azakti ane tuSTi heya che. siddhinuM upara ApeluM varNana vAcaspati anusAra che. yuktidIpikAgata varNanamAM kaMIka vizeSatA che. yuktidIpikAkAra kahe che ke abhipreta viSayane pratyakSa, anumAna ke AgamanI sahAya vinA mAtra potAnI vicAraNAne baLe ja jANavo te UharUpa prathama siddhi che. te 'tAraka' nAme paNa prasiddha che kAraNa ke te jIvane saMsArasAgaramAMthI tAre che. abhipreta viSayane svayaM jANavAnuM sAmarthya na hotAM gurunA upadeza dvArA tene jANavo te dvitIya siddhi "zabda' che. tene "sutAra' nAme paNa oLakhavAmAM Ave che, kAraNa ke tenA dvArA jIva sahelAIthI bhavasAgara tarI jAya che. abhipreta viSaya anyanA upadezathI bodhagamya na thatAM adhyayana dvArA tene bodhagamya karavo te 'tArayata" siddhi che. te te upAyo dvArA A traNa siddhione pAmavAnA mArgamAM avarodharUpa che duHkhatraya. tethI duHkhatrayanA vinAzane paNa traNa siddhio mAnavAmAM AvI che. Uha vagere traNa siddhionI prAptimAM vighnarUpa AdhyAtmika vAta, pitta, kapha vagereno AyurvedoktaprakriyA dvArA nAza karI Uha vagere traNamAMthI koI ekanA dvArA jyAre sAdhya viSayanI siddhi karavAmAM Ave che tyAre cothI siddhi pramoda'no udaya thayo kahevAya che. A siddhinuM nAma 'pramoda' rAkhyuM che kAraNa ke nIrogI avasthAmAM ja jIva sukha anubhave che. Uha vagere traNa siddhionA mArgamAM vighnarUpa manuSya vagerethI utpanna Adhibhautika duHkhone sAma, dAna vagere dvArA ke yatidharma dvArA dUra karI Uha vagere traNamAMthI koI ekanA dvArA abhipreta viSayane upalabdha karavAmAM Ave che tyAre pAMcamI siddhi "samudita" utpanna thaI kahevAya che. tene "samudita' nAma ApyuM che kAraNa ke jIva anudvigna avasthAmAM ja hRSTa thAya che. vaLI Adhidaivika TADha-tApa vagere dvandrone potAnI zaktithI dUra karI Uha vagere traNa siddhiomAMthI eka dvArA jyAre zeyaviSayanI upalabdhi karavAmAM Ave tyAre modamAna' siddhino udaya thayo kahevAya. AnuM nAma "modamAna' sArthaka che kAraNa ke TADha-tApa vagere dvandro dvArA anudvigna jIva tRpti pAme che. A che chaThThI siddhi. suyogya sanmitrane pUchI saMdehanI nivRtti karavI te che sAtamI siddhi. tenuM nAma "ramyaka che kAraNa ke sanmitralAbha jagatamAM ramaNIya che. dAna dvArA durbhAgyano nAza karI Uha vagere traNa siddhiomAMthI koI eka dvArA jyAre zeyaviSayanI upalabdhi karavAmAM Ave che tyAre sadApramudita' nAmanI siddhi thaI gaNAya che. tenuM nAma "sadApramudita" che kAraNa ke saubhAgyayukta jIva sadA pramudita hoya che. A che AThamI siddhi.... siddhionuM svarUpa mAThara bIjI rIte varNave che. sukha zuM che, AtmAnuM svarUpa zuM che, sukhaprAptinA upAyo zA che, vagere prazno vize manuSyanA cittamAM ciMtana jAge che. AvuM Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAMkhyadarzana 115 ciMtana karatAM karatAM potAnI ja zaktithI ke zAstranI madadathI ke gurunA upadezathI jIvane yathArtha jJAna utpanna thAya che. 'pradhAna, buddhi, ahaMkAra, paMcatanmAtra, indriyo tema ja paMcabhUta A badhAthI huM bhinna chuM' evuM jJAna jyAre koI vyaktine potAnI ja vicArazaktidhaH udbhave che tyAre tene mokSanI prApti thAya che. A che Uha nAmanI prathama siddhi. koI vyaktine AvuM vivekajJAna zAstra dvArA thAya che ane pariNAme te mukta thAya che. A che 'zabda' nAmanI bIjI siddhi. koI vyaktine te vivekajJAna guru pAse zAMstranuM adhyayana karavAthI thAya che ane pariNAme teno mokSa thAya che. A che 'adhyayana' nAmanI trIjI siddhi. AdhyAtmika, Adhibhautika ane Adhidaivika duHkhatraya dvArA pIDita vyakti Atmantika ane aikAntikapaNe duHkhano nAza karavA mATe Uha, zabda ke adhyayanarUpa upAyone prayojIne jyAre mukta thAya tyAre te duHkhatrayanAzane paNa siddhitrayarUpe kalpavAmAM Ave che. maMdabuddhi jIva guru pAse jJAnaprApti mATe jato nathI. badalAnI icchA na rAkhanAra dayALu kalyANamitranA prakRtipuruSa-viveka-bodhaka sadupadezathI jyAre te maMdabuddhino mokSa thAya che tyAre te siddhine 'suhRtprApti'ne nAme oLakhavAmAM Ave che. AvAhana, sevA ane bhikSApAtra vagerenA dAna dvArA gurune prasanna karI temanI pAsethI sAMkhyane samajIne je mukta thAya che, tenI mokSaprAptine AThamI dAnarUpa siddhi gaNavAmAM Ave che. mATharane mate A ATha siddhionAM nAma yathAkrame A pramANe che--tAra, sutAra, tAratAra, pramoda, pramudita, mohana, ramyaka ane sadApramudita.39 viparyaya, azakti, tuSTi ane siddhinA kula pacAsa bhedanuM varNana karyuM. viparyaya, azakti, tuSTi ane siddhine sAMdhyo 'pratyayasarga' kahe che.4. A cArano pratyayasargamAM samAveza karavA vize vAcaspati kahe che ke pratyayasargano artha che buddhisarga; pratyaya eTale buddhi; viparyaya vagere buddhinA ja dharma che, eTale emano pratyayasargamAM samAveza karAyo che. mAThara kahe che ke buddhimAMthI viparyaya vagere utpanna thAya che; eTale temano pratyayasargamAM samAveza karavAmAM Avyo che. yuktidIpikAkAre 'pratyayasarga'nA vividha artho karyA che.41 42 yuktidIpikAmAM sarva jIvonA cAra vibhAga jaNAvyA che--UrdhvasrotaHsaMpanna, avaksotaHsaMpanna, tiryakmotaHsaMpanna ane mukhyasrotaHsaMpanna. prathama sattvaguNapradhAna, dvitIya rajoguNapradhAna, tRtIya ane caturtha tamoguNapradhAna che. prathamamAM devono, bIjAmAM manuSyono, trIjAmAM pazu, pakSI ane sarIsRpano ane cothAmAM udbhid ane sthAvarano samAveza thAya che. devone tuSTi sahajAta, manuSyamAM ja siddhino saMbhava, udbhid ane sthAvaramAM viparyaya sahajAta, tiryaMcamAM azakti sahajAta. prakRtimAMthI siddhino srota anavarata vaheto ja hovA chatAM viparyaya, azakti ane tuSTirUpa bAkInA pratyayasarga dvArA teno pratibaMdha thAya che. eTale badhI ja jIvazreNIomAM siddhi utpanna thatI nathI. kevaLa manuSyo ja siddhi prApta karavA samartha che. 43 Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 padarzana jJAna vagerenI zreNIo bhAvasargamAM buddhinA dharma, jJAna, vagere ATha dharmonuM varNana karyuM. emanI zreNIonI bAbatamAM sAMgAcAryo vacce matabheda che. AcArya paMcAdhikaraNane mate jJAna dvividha che-prAkRtika ane vaikRtika. prAkRtika jJAnanA vaLI traNa prakAra che-tattvasamakAla, sAMsiddhika ane AbhiSyandika. 'tattvasamakAla' jJAna eTale prakRtimAMthI buddhitattvanI utpattinI sAthe sAthe temAMthI Avirbhata thatuM jJAna. sAMsiddhika jJAna eTale indriyasamanvita paMcabhUtamAMthI utpanna thatA zarIranI sAthe sAthe ja utpanna thatuM jJAna. AvuM jJAna paramarSi kapilane hatuM. indriyasamanvita pAMca bhUtonA banelA zarIramAM raheluM jJAna jyAre bahAra pragaTa thavAne mATe kAraNAntaranI apekSA kare tyAre tene AbhiSyanTika jJAna kahevAya. vaikRta jJAnanA be bheda che-svavaikRta ane paravaikRta. svarvakRta jJAnamAMthI 'tAraka' siddhi udbhave che ane paravaikRta jJAnamAMthI bAkInI sAta siddhio udbhave che. A thayo jJAnano zreNIbheda, AvI ja rIte Avo ja zreNIbheda dharma vagereno paNa che." AcArya viMdhyavAsI jJAnanuM tattvasama ane sAMsiddhika rUpa svIkAratA nathI. temane mate jJAna svata:pravRtta thatuM nathI. jJAna sahajAta nathI paraMtu arjanano viSaya che. RSi kapilanA dehanI utpattinI sAthe ja jJAna paNa prakaTa yA utpanna thatuM nathI. janma grahaNa karyA pachI gurumukhe upadeza sAMbhaLIne ja kapilane jJAna thayeluM. A vize upaniSadonuM paNa samarthana che. vidyamAna vastune prakaTa karavA mATe nimitta kAraNa jarUrI che. paraMtu nimittakAraNa avidyamAna padArthane kadIya utpanna yA prakaTe karI zake nahi. sAdhAraNa vyaktithI kapilanI vizeSatA e che ke sAdhAraNa vyaktimAM tamoguNanuM Adhikya hovAne kAraNe tenA jJAnane prakaTa thavAmAM khUba bAdhA che jyAre kapilamAM sattvaguNanI prabaLatA hovAne kAraNe tenuM jJAna ekadama bahAra AvirbhAva pAme che. eTale viMdhyavAsIne mate jJAnanI be ja zreNIo che-prAkRtika ane vaikRtika. prAkRtika jJAnanA tattvasama ane sAMsiddhika e be rUpo te svIkAratA nathI; te kevaLa AbhiSyandika rUpa ja svIkAre che." yuktidIpikAkAra kahe che ke IzvarakRSNane mate buddhinA dharma, jJAna, vagere ATha dharmonI traNa zreNIo che-sAMsiddhika, prAkRtika ane vaikRtika. IzvarakRSNa paMcAdhikaraNe svIkArelI "tattvasamakAla'rU5 zreNIno svIkAra karatA nathI. 'tattvasamakAla'rUpa jJAnanuM astitva saMbhavatuM ja nathI. sAMkhya mate puruSa buddhigata jJAna, sukha, duHkha vagereno anubhava kare che. jo prakRtimAMthI buddhitattvanI utpattinI sAthe sAthe buddhimAM jJAnano AvirbhAva thato hoya to te jJAnano anubhava kevI rIte saMbhave ? kAraNa ke, puruSano jyAre bhUtendriyasamanvita dehanI sAthe saMbaMdha thAya che tyAre ja buddhigata jJAna, sukha vagereno anubhava zakya bane che. vaLI, padArtha sAthe saMbaddha indriya dvArA buddhimAM jJAna uddabhave che. jo prakRtimAMthI buddhitattvanI utpattinI sAthe sAthe ja buddhimAM, jJAnano AvirbhAva thato hoya to tattvAntaranI ane indriyothI samanvita bhautika dehanI Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAMkhyadarzana 117. utpattino koI artha raheto nathI. eTale tattvasamakAlIrUpa jJAnanuM astitva saMbhavI zake nahi. jamyA pachI guruno upadeza sAMbhaLavAne pariNAme kapilane jJAna prApta thayuM evo viMdhyavAsIno mata paNa IzvarakRSNa svIkAratA nathI. IzvarakRSNa "sAMsiddhikarUpa zreNI svIkAre che. temane mate kapilamAM sattvaguNanuM prAbalya hovAne kAraNe temanuM jJAna svataH prakaTa thAya che. dehotpattinI sAthe ja te AvirbhAva pAme che. koI pratibaMdha na hovAne kAraNe te kAlAntaranI pratIkSA karatuM nathI. tene prakaTa thavA mATe koI nimittakAraNanI jarUra nathI, kAraNa ke nimittakAraNa to mAtra pratibaMdha dUra kare che jyAre tene koI pratibaMdha to che nahi. jema kapilanuM jJAna sAMsiddhika che tema bhRgu vagereno dharma, mAhAbhyazarIradhArIonuM aizvarya, sanaka vagereno vairAgya, yakSa, rAkSasa vagereno adharma, manuSyanuM anaizcarya ane pazuono avairAgya sAMsiddhika che.' IzvarakRSNane mate prAkRtika jJAna jyAre avyaktabhAve vidyamAna hoya che tyAre te vyakta thavA mATe koI bAhya kAraNa ke uttejanAnI apekSA rAkhe che. jema mArgamAM sarpa jotAM vaTemArga ekAeka ane jhaDapathI pAcho haTI dUra bhAge che tema prAkRtika jJAna vagere paNa bAhya uttejanAne pariNAme asvAbhAvika rIte ane jhaDapathI pragaTa thaI jAya che. sAMsiddhika jJAnane prakaTa thavA bAhya koI kAraNanI apekSA nathI, paraMtu prAkRtika jJAnane to che. prAkRtika jJAnanI jema prAkRtika vairAgya vagerenI bAbatamAM paNa samajavuM. vaikRta ke vaikRtika jJAna vagere ApaNA jevA sAmAnya lokomAM hoya che. sAmAnya jIvamAM tamoguNa prabaLa hoya che. te buddhinI jaDatA dUra karavA pote prayatna kare che. tethI tenAmAM rahelo sattvaguNa dhIme dhIme vahevA lAge che ane chevaTe jJAna vagereno AvirbhAva dhIme dhIme thavA lAge che. sAMsiddhika ane prAkRtika jJAna vagerenI bAbatamAM sattvaguNano srota prakRtimAMthI vahevAnuM zarU kare che; paraMtu vaikRtika jJAna vagerenI bAbatamAM sattvaguNanuM pramANa khUba thoDuM hoya che ane teno pravAha buddhimAMthI vahevAnuM zarU kare che. buddhi sUkI nadI jevI che evA paMcAdhikaraNanA matane IzvarakRSNa svIkAratA nathI. IzvarakRSNane mate jyAre jJAna vagere bhAvonuM asvAbhAvika ane ekAeka prAkaTya dekhAya che tyAre sarvapravAha prakRtimAMthI vahe che paraMtu jyAre potAnA prayatathI pratibaMdhaka tamoguNane dUra karI jJAna vagerene pragaTa karavAmAM Ave che tyAre sarvapravAha buddhimAMthI vahevAnuM zarU kare che. vArSagaNyano mata paNa Avo ja che. te kahe che ke karaNo jyAre asvAbhAvika rIte kArya kare che tyAre sattvapravAha prakRtimAMthI vahI zake che paraMtu sAmAnya paristhitimAM te buddhimAMthI vahe che. 50 karaNI hamezAM potAnI zaktithI ja kArya kare che evo pataMjalino mata IzvarakRSNa svIkAratA nathI, tema ja teo hamezAM bAhyazaktinA baLe ja kArya kare che evo paMcAdhikaraNano mata paNa te svIkAratA nathI. IzvarakRSNa baMne matano samanvaya kare che. 53 - yuktidIpikAkAre buddhinA jJAna vagere dharmonI sAMsiddhika, prAkRtika ane vaikRtika rUpe jevI rIte zreNIo karI che tevI rIte ja lagabhaga mATharAcArya zreNIo karI che. Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 padarzana mAkara kare che ke sRSTinI zarUAtamAM utpanna thayelA bhagavAna kapilane janma sAthe je dharma, jJAna, vairAgya ane aizvarya udbhave che eTale emanA e bhAvo sAMsiddhika che. indriyasamanvita paMcabhautika deha dhAraNa karyA pachI sanaka vagerene soLa varSe akasmAtu dharma, vagere utpanna thAya che eTale emanA e bhAvo prAkRtika che. bIjAone guru pAse abhyAsa karyA pachI te bhAvo janme che eTale emanA e bhAvo vaikRtika che. AcArya pAsethI jJAna, jJAnamAMthI vairAgya, vairAgyamAMthI dharma ane dharmamAMthI aizvarya Avo krama vaikRtika bhAvono che. sAmAnya vyaktione vaikRtika bhAvo hoya che. yuktidIpikAkArano mAThara sAthe thoDoka matabheda che. yuktidIpikAkArane mate prAkRtika jJAna vagerene utpanna thavA nimittakAraNanI apekSA che paraMtu mAThara temanI utpattimAM nimittakAraNanI jarUra hoya evuM mAnatA nathI lAgatA. gauDapAda paNa jJAna vagere bhAvone traNa zreNImAM ja vibhakta kare che. gauDapAdanuM A zreNIvarNana mATharanA zreNIvarNana jevuM ja che."" vAcaspati buddhine jJAna vagere dharmone be vibhAgamAM vaheMce che-sAMsiddhika ane asAMsiddhika. sAMsiddhikanuM ja bIjuM nAma prAkRtika arthAt svAbhAvika che. asAMsiddhikanuM ja bIjuM nAma vaikRta arthAt naimittika che. sRSTinI AdimAM utpanna thayelA kapilanA jJAna vagere sAMsiddhika yA prAkRtika yA svAbhAvika che, bIjI bAju, je jJAna vagere upAsanA vagere upAyonA anuSThAnathI udbhave che te che asAMsiddhika, vaikRtika yA naiimittika. maharSi vAlmIki vagerenA jJAna vagere bhAvo asAMsiddhika che. temane te svAbhAvika nathI paNa naimittika che.57 yuktidIpikAkAranI vyAkhyA pramANe ajJAna, adharma, avairAgya ane anaizvarya sAMsiddhika hoI zake che, jema ke yakSa, rAkSasane adharma, pazuone avairAgya, vagere sahajAta hoI sAMsiddhika che. , vAcaspati buddhiniSTha dharma, jJAna vagere ATha bhAvano jema sAMsiddhika ane asAMsiddhika evo vibhAga kare che tema zarIraniSTha kalala vagere ATha avasthAono paNa sAMsiddhika ane asAMsiddhika evo vibhAga kare che. kalala vagere ATha avasthAo(1) kalala - cAmaDInuM garbha uparanuM AvaraNa. garbha dhAraNa karyA pachI pAMca divasamAM te utpanna thAya che. (2) bubud - sUkSma sphoTa. tenI utpatti sAta divasamAM thAya che. (3) mAMsapezI - tenI utpatti be saptAhamAM thAya che. (4) hAtha, paga vagere aMga ane AMgaLI vagere pratyaMga. (5) bAlya (6) kaumAra (7) yauvana ane (2) vArdhakya. vAcaspati kahe che ke AmAMnI prathama cAra avasthAo garbhamAM jIva hoya che tyAre utpanna thAya che eTale te sAMsiddhika ke svAbhAvika kahevAya che. paraMtu bAkInI cAra avasthAonuM nimitta che khAnapAnane lIdhe thato zarIrano apacaya ane upacaya. eTale A cAra avasthAone asAMsiddhika arthAt naimittika gaNavAmAM AvI che. yuktidIpikAkAra to A ATheya avasthAone vaikRta arthAt naimittika gaNe che. A prasaMge yuktidIpikAkAra caudeya bhuvanamAM jeTalAM zarIra che te badhAMne traNa vibhAgamAM vaheMce che-sAMsiddhika, prAkRtika ane vaikRta. je zarIro svabhAvathI ja utpanna thAya che te Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAMkhyadarzana 119 badhAM sAMsiddhika. graha, tArA vagerenI AkRtio sAMsiddhika che. mahezvara, hiraNyagarbha vagere mAhAbhyazarIradhArI devone abhimAnane pariNAme je deho prApta thAya che te badhAM prAkRta che. mAhAtmazarIradhArI devAnI icchA pramANe prakRtimAMthI e badhAM zarIro utpanna thAya che. je zarIro yA AkRtio naimittika te zarIro yA AkRtio vaikRta. kalala vagere vaikRta che. garbhavatI nArI dUdha pIe to tene pariNAme gauravarNa AkRti janme evuM Ayurveda kahe che. tethI e badhI AkRtio nimittajanya hoI naimittika kahevAya che. 59 tattvasarga, bhAvasarga ane pratyayasargano paraspara saMbaMdha yuktidIpikAmAM varNavyo che. vyakta arthAt utpanna tattvonAM traNa lakSaNo che-(1) vyaktanuM rUpa (2) vyaktinI pravRtti ane (3) pravRttinuM anuyAyI phaLa." tattvasargamAM vyaktanuM svarUpa varNavavAmAM AvyuM che. tattvasargamAM mahattattvathI mAMDI paMcabhUta sudhInAM tattvonI utpattinI vAta karI che. bhAvasargamAM vyaktinI pravRttinuM vivaraNa che. vyaktanI pravRtti be kAraNe thAya che-hitaprApti mATe ane ahitanivRtti mATe. vyaktinI pravRttinA mULamAM che dharma, adharma, ajJAna, jJAna vagerenI prApti. bhAvasargamAM dharma vagere AThanuM varNana che. pravRttinuM phaLa be prakAranuM che ane adRSTa. dRSTa phaLa che-siddhi, tuSTi, azakti ane viparyaya. adraSTa phaLa che nUtana janmamAM bhoga. dharma vagere bhAvomAMthI ajJAnanuM phaLa viparyaya che; adharma, avairAgya ane anaizcaryanuM phaLa azakti che; dharma, vairAgya ane aizvaryanuM phaLa tuSTi che; ane jJAnanuM phaLa siddhi che. siddhi mokSalAbhano upAya che ane viparyaya, azakti tathA tuSTi mokSaprAptimAM bAdhaka che. pratyayasargamAM viparyaya, azakti, tuSTi ane siddhinuM varNana che. A rIte tattvasarga, bhAvasarga ane pratyayasargano ekabIjA sAthe saMbaMdha che. pAdaTIpa 1 sa tu dezamahattvAt kAlamahattvAcca mahAn sarvotpapAdyebhyaH mahAparimANayuktatvAt mahAn / yuktidI0 22 / 2 tasyA dharmajJAnavairAgyaizvaryakhyaprakRSTaguNayogAt mahatsaMjJA / bhAvAgaNeza, tattvasamAsaTIkA 1 / 3 buddhisattvaM hi bhAsvaramAkAzakalpam / yogabhASya 1. 36 / 4 hRdayapuNDarIke dhArayato yA buddhisaMvit / yogabhASya 1. 36 / 5 mahadahakAramanastritayAtmakasyAntaHkaraNavRkSasya mahattattvam aGkurAvastheti / bhAvAgaNeza, tattvasamAsaTIkA 1 / 6 sAM0 ta0 kau0 23 / 8 kao lo rU7 | Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Sadarzana 120 8. avyabhicArAt / sAM0 sU0 2. 41 / 10 tathA'zeSasaMskArAdhAratvAt / sAM0 sU0 2. 42 / sAM0 pra0 bhA0 2.42 / 11 cintAvRttirhi dhyAnAkhyA sarvavRttibhyaH zreSThA, tadAzrayatayA ca cintAparanAmrI buddhireva zreSThA'nyavRttikaraNebhya ityarthaH / sAM0 pra0 bhA0 2. 43 / 12 ApekSiko guNapradhAnabhAvaH kriyAvizeSAt / sAM0 sU0 2.45 / 13 na tat svAbhAsaM dRzyatvAt / ekasamaye cobhayAnavadhAraNam / cittAntaradRzye buddhibuddheratiprasaGgaH smRtisaGkarazva / yogasUtre 4 19 - 21 / 14 tadA sarvAvaraNamalApetasya jJAnasyA''nantyAjjheyamalpam / yogasUtra 4. 31 / 15 ghaTaprAsAdapradIpakalpaM saGkocavikAsi cittaM zarIraparimANAkAramAtramityapare pratipannAH / ... vRttirevAsya vibhunazcittasya saGkocavikAsinItyAcAryaH | yogabhASya 4. 10 / AcAryaH svayaMbhU... tattvavai0 4.10 / ... apare saangkhyaa...| AcAryaH ptnyjli...| yogavArtika 4. 10 / 16 sAM0 kA0 23 / 17 dharmo'bhyudayaniHzreyasahetuH, tatra yAgadAnAdyanuSThAnajanito dharmo'bhyudayahetuH, aSTAGgayogAnuSThAnajanitazca niHzreyasahetuH / sAM0 ta0 kau0 23 / 18 guNapuruSAnyatAkhyAtirjJAnam / sAM0 ta0 kau0 23 / 18 virAgaH vairAgyaM rAgAbhAvaH / sAM0 ta0 kau0 23 / 20. aizvaryamapi buddhidharmaH yato'NimAdiprAdurbhAvaH / sAM0 ta0 kau0 23 / 21 sAM0 ta0 kau0 23 / 22 tat paraM puruSakhyAterguNavaitRSNyam / yogasUtra 1. 16 / 23 sAM0 ta0 kau0 23 / 24 gamanamadhastAd bhavatyadharmeNa / sAM0 kA0 44 / 25 viparyayAdiSyate bandhaH / sAM0 kA0 44 / 26 saMsAro bhavati rAjasAd rAgAt / sAM0 kA0 45 / 27 aizvaryAdavighAto viparyayAt tadviprayAsaH / sAM0 kA0 45 / 28 sAM0 ta0 kau0 44 / 27 sAM0 ta0 kA0 46 / 30-31 sAM0 ta0 kau0 46 / sAM0 kA0 47 / 32 avidyA'smitArAgadveSAbhinivezA yathAsaGkhyaM tamomohamahAmohatAmisrAndhatAmisrasaMjJakAH paMJcaviparyayavizeSAH viparyayaprabhavANAmasmitAdInAM viparyayasvabhAvatvAt / sAM0 ta0 kau0 47 / 33 sAM0 ta0 kau0 48 / 34 sAM0 kA0 49 / sAM0 ta0 kau0 49 / 35 sAM0 kA0 50 / sAM0 ta0 kau0 50 / mAThara 50 / Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 2 1 sAMkhyadarzana 3F-37 sAM0 kA0 51 / sAM0 ta0 kau0 51 / 38 yuktidI0 51 / 38 mAThara, sAM0 kA0 51 / 40 pratIyate'neneti pratyayo buddhiH, tasya sargaH / tatra viparyayaH ajJAnamavidyA ca buddhidharmaH, azaktirapi karaNavaikalyahetukA buddhidharma eva, tuSTisiddhI api vakSyamANe buddhidharmAveva / sAM0 ta0 kau0 46 / 41 yuktidI0 46 / 42 sattvabahulA UrdhvasrotasaH, rajobahulA aksriotasaH, tamobahulAstiryasrotaso mukhya srotasazca / yuktidI0 54 / 43 nityapravRttasyApi pradhAnAt siddhisrotaso viparyayAzaktituSTipratibandhAt sarvaprANiSvapravRtti rbhavati / viparyayAt tAvat sthAvareSu / te hi mukhyasrotaso viparyayAtmAnaH / azaktestiryakSu / te hi tiryaksrotaso'zaktyAtmAnaH / tuSTideveSu / te hi UrdhvamrotasastuSTyAtmAnaH / mAnuSAstvakisrotasaH saMsiddhyAtmAnaH / tasmAt ta eva tArakAdiSu pravartante / sattvarajastamasAM cAGgAGgibhAvaniyamAd viparyayAzaktituSTibhiH pratihanyanta iti na sarveSAM sarvadA siddhirbhavati / yuktidI0 51 / 44 paJcAdhikaraNasya tAvad dvividhaM jJAnam- prAkRtikaM vaikRtikaM ca / prAkRtikaM trividham - tattvasamakAlaM sAMsiddhikamAbhiSyandikaM ca / tatra tatvasamakAlaM saMhatazca mahAMstattvAtmanA / mahati pratyayo bhavati / utpannakAryakAraNasya tu sAMsiddhikamAbhiSyandikaM ca bhavati / sAMsiddhikaM yat saMhatavyUhasamakAlaM niSpadyate, yathA paramarjJAnam / AbhiSyandikaM ca saMsiddhakAryakAraNasya kAraNAntareNotpadyate / vaikRtaM tu dvividham - svavaikRtaM paravaikRtaM ca / svavaikRtaM tArakam, paravaikRtaM siddhyantarANi / ... tathA jJAnamevaM dharmAdayo'pIti / yuktidI0 43 / (utthAnikA) / 45 vindhyavAsinastu nAsti tattvasamaM sAMsiddhikaM ca / kiM tarhi siddhirUpameva / tatra paramarSerapi sargasaMghAtavyUhottarakAlameva jJAnaM niSpadyate yasmAd gurumukhAbhipratipatteH pratipatsyata ityapItyAha-siddhaM nimittaM naimittakasyAnugrahaM kurute, nApUrvamutpAdayatIti / nimittanaimittikabhAvazcaivamupapadyate / tatra paramarSeH paTurUhaH anyeSAM kliSTa ityayaM vizeSaH / sarveSAmeva tu tArakAdyaviziSTam / yuktidI0 43 / (utthAnikA) / 46 AcArya Aha-trividhA bhAvAH sAMsiddhikAH prAkRtikA vaikRtikAzceti / tatra sAMsiddhikagrahaNAt tattvasamakAlaM pratyAcaSTe, naiva tadastIti / katham ? yadi hi tathA syAt tattvAntarAnutpattiH saGghAto vyUhazcAnarthakaH syAt / mahatyutpanaM jJAnaM tatraivopalabdhamiti kaH saGghAtArthaH ? / tathA carSerUho nopapadyate pratibandhAbhAvAt / na hi yasya kAryakAraNavyUhasamakAlajJAnotpattau kazcit. pratibandho'sti, yataH kAlAntaraM pratIkSate / tasmAdasya sahaiva kAryakAraNAbhyAM jJAnamabhiniSpadyate pradIpaprakAzavadityataH sAMsiddhikam / anyeSAM tu sattvasyApaTutvAt kAlAntareNa prakRtyabhiSyandAd drAgiti bhavati, 5-8 Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 2 SaDradarzana kRSNasarpadarzanavat, tat prAkRtam / vaikRtaM tu dvividham / yathA ca paramarSeniM sAMsiddhikamevaM mAhAtmyazarIrasyaizvaryam, bhRgvAdInAM dharmaH, sanakAdInAM vairAgyam, adharmo yakSarakSaHprabhRtInAma, anaizvaryaM SasiddhikSayakAlotpannAnAM mAnuSANAma, tirazcAM ca rAgaH, ajJAnaM paramarSi vayA'nAm / yuktidI0 43 (utthAnikA) / 47 prAkRtAstu tadyathA vairAgyaM bhagavadAsure.... | yuktidI0 43 / 48 vaikRtAstu bhAvA asmadAdInAm / yuktidI0 43 / 48 tathA karaNaM nilikhitasvarUpaM zUnyagrAmanadIkalpam, prAkRtavaikRtikAni tu jJAnAni prerakAGgasaGgrahItAni pradhAnAdAgacchanti ceti, na tu tathetyanye / yuktidI0 22 / (utthAnikA) 50 karaNAnAM mahatI svabhAvAtivRttiH pradhAnAt, svalpA ca svata iti vArSagaNyaH / yuktidI0 22 (utthAnikA) 51 sarvA svata iti patajjaliH / yuktidI0 22 / 52 sarvA parata iti paJcAdhikaraNaH / yuktidI0 22 / ... * 53 evaM trividhabhAvaparigrahAt tvAcAryasya na sarva. svataH pataMjalivat, na sarva parataH paJcAdhikaraNavat / kiM tarhi ? mahatI svabhAvAtivRttiH prakRtitaH, alpA svato vikRtitaH / yuktidI0 43 (utthAnikA) 54 mAThara 43 / 55 gauDapAdabhASya 43 / 5 vaikRtAH vaikRtikAH naimittikAH / prAkRtikAH svAbhAvikAH sAMsiddhikA bhAvAH / sAM0 ta0 - kau0 43 / 57 sAM0 ta0 ko0 43 / 58 sAM0 ta0 ko0 43 / 58 yuktidI0 43 / 60 tatra rUpapravRttiphalalakSaNaM vyktm...| yuktidI0 2 / Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayana 9 ahaMkAratattva prakRtino bIjo vikAra ahaMkAra che. te mahattattvano pariNAma che. "huM" ane "mAruM" evuM abhimAna ahaMkAranI vRtti che. A abhimAnane lIdhe ja puruSa bhramamAM paDI potAne kartA ane svAmI mAne che. indriyo vastune sAmAnyarUpe grahaNa kare che, mana tene vizeSarUpe grahaNa kare che. pachI ApaNAmAM 'A viSayo mArA che, "A viSayo mArA mATe che,' 'huM temano bhoktA chuM, jJAtA chuM, kartA chuM'-vagerarUpe je abhimAna janme che te ahaMkAratattvano khAsa vyApAra che. abhimAna ja ApaNA badhA sAMsArika vyavahAranuM mULa che.' ahaMkAra traNa prakArano che-vaikRta arthAt sAttvika, taijasa arthAt rAjasa, ane bhUtAdi arthAt tAmasa. jyAre ahaMkAramAM rajoguNa ane tamoguNane dabAvI sattvaguNa prabaLa bane che tyAre tevA ahaMkArane prAcIna AcAryo vaikRta ahaMkAra tarIke oLakhAve che. jyAre ahaMkAramAM sattvaguNa ane rajoguNane dabAvI tamoguNa prabaLa bane che, tyAre tevA ahaMkArane "bhUtAdi' nAme oLakhavAmAM Ave che. vaLI jyAre ahaMkAramAM sattvaguNa ane tamoguNa durbaLa hoya ane rajoguNa prabaLa hoya tyAre tevA ahaMkArane taijasa' nAme oLakhavAmAM Ave che. triguNAtmaka ahaMkAra eka tattva hovA chatAM guNavizeSanA udbhava ane abhibhava dvArA tenAM judAM judAM nAmo ane kAryo saMbhavI zake che." - ahaMkAratattvamAMthI be prakAranI sRSTi udbhave che. agiyAra indriyo ane pAMca tanmAtro. emAMthI agiyAra indriyo sattvaguNapradhAna che jyAre pAMca tatpAtro tamoguNapradhAna che. agiyAra Indriyo vaikRta arthAt sarvapradhAna ahaMkAramAMthI ane pAMca tatpAtro bhUtAdi arthAt tamoguNapradhAna ahaMkAramAMthI utpanna thAya che. indriyo ane tatpAtro bannenI utpattimAM taijasa ahaMkAra nimittakAraNa tarIke kAma kare che. indriyo jJAnanA dvArarUpa che, eTale prakAzadharma indriyamAM rahelo che. indriyo karmatatpara paNa hoya che. jJAnendriyo dUra dUranI vastuone jhaDapathI grahaNa kare che. karmendriyo paNa potapotAnuM kArya karavAmAM paTu hoya che. A kAraNe indriyone sattvaguNapradhAna gaNavAmAM AvI che. je pote sarvapradhAna hoya tenuM utpAdanakAraNa paNa sarvapradhAna hovuM joIe. kAcamAMthI darpaNa banI zake che, mATImAMthI banI zakatuM nathI. tethI sattvaguNapradhAna ahaMkAramAMthI indriyonI utpatti svIkAravAmAM AvI che. bIjI bAju, paMcatanmAtra taddana jaDa che; temanAmAM viSayanuM pratibiMba jhIlavAnuM sAmarthya nathI. eTale te paMcatatpAtro Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padarzana 124 tamoguNapradhAna che. pariNAme temane tAmasa ahaMkAramAMthI utpanna thatAM nirUpyAM che. parantu sattvaguNa ane tamoguNamAM kriyAzakti nathI. kriyAzakti rajoguNano dharma che. kAraNamAM kriyAzakti na hoya to kArya utpanna na thAya. eTale, ahaMkAranI sAttvika avasthA hoya ke tAmasika banne vakhate jyAre rAjasika bhAva arthAt kriyAzaktino samAveza thAya tyAre ja indriyo ane paMcatatpAtronI utpatti thAya che. Ane lIdhe Indriyo ane tanAtro baMneyanI utpattimAM rAjasa ahaMkArane nimittakAraNa gayuM che. A vAcaspatino mata che. 'vijJAnabhikSane mate sattva pradhAna ahaMkAramAMthI mana utpanna thAya che, kAraNa ke ahaMkAranA kAryarUpa indriyomAM mana ja sAttvika che. rAjasa ahaMkAramAMthI pAMca jJAnendriyo ane pAMca karmendriyo utpanna thAya che. tAmasa ahaMkAramAMthI utpanna thAya che pAMca tanmAtrI. vijJAnabhikSu sAMkhyakArikAgata "ekAdazaka'no artha kare che "mana" ane ubhaya'no artha kare che "jJAnendriya ane karmendriya'.' ahaMkAra abhimAnavRttiviziSTa aMtaHkaraNadravya che. te kevaLa abhimAna nathI, abhimAna ahaMkAranI vRttimAtra che. ahaMkArane abhimAna ja gaNatAM te dravyanuM upadAnakAraNa banI zake nahi. dravya ja dravyanuM upAdAnakAraNa banI zake. ahaMkAramAMthI sakaLa bhUtonI utpatti thAya che. vaLI, ahaMkArane abhimAna mAtra gaNatAM suSuptimAM ahaMkAranI vRttino nAza thavAne pariNAme sakaLa bhUtonA nAzanI Apatti Ave. kAraNanAze kAryanAza thavo joIe. suSuptikALe vAsanAzrayarUpa ahaMkAranuM astitva hoya che, vAsanA guNavizeSa che. guNano Azraya dravya ja hoI zake. eTale ahaMkArane dravya tarIke ja svIkAravo joIe.' yuktidIpikAmAM ahaMkAranA sAmAnyarUpa ane vizeSarUpano nirdeza che. ahaMbhAva tenuM sAmAnyarUpa che ane "zabdamAM huM chuM "rUpamAM huM chuM vagere ahaMkAranAM vizeSa rUpa che." pAdaTIpa 1 abhimAno'haGkAraH / sAM0 kA0 24 / sAM0 ta0 ko0 24 / / 2 sAM0 ta0 ko0 25 / 3 prakAzalAghavAbhyAmekAdazaka indriyagaNaH sAttviko vaikRtAt sAttvikAdahakArAt pravartate / bhUtAdestu ahaGkArAt tAmasAt tu tanmAtro gaNaH pravartate / kasmAt ? yataH sa tAmasaH / etaduktaM bhavati - yadyeko'pyahaGkArastathApi guNabhedodbhavAbhibhavAbhyAM bhinnaM kAryaM karotIti / ... rajastu calatayA te yadA cAlayati tadA svasvakArya kuruta iti tadubhayasminnapi kArye sattvatamasoH kriyotpAdanadvAreNAsti rajasaH kAraNatvamiti na vyartha raja iti / sAM0 ta0 kau0 25 / Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAMkhyadarzana - 1 2 5. 4 sAttvikamekAdazakaM pravartate vaikRtAdahazArat / sAM0 sU0 2.18 / ekAdazAnAM pUraNamekAdazakaM manaH SoDazAtmagaNamadhye sAttvikam / atastadvaikRtAt sAttvikAhazA- rAjjAyata ityarthaH / atazca rAjasAhaGkArad dazendriyANi, tAmasAhakArAcca tanmAtrANItya vagantavyam / sAM0 pra0 bhA0 / 5 ahaGkArazcAbhimAnavRttikamantaHkaraNadravyaM na tvabhimAnamAtram / dravyasyaiva loke dravyopAdAnatvadarzanAt / suSuptyAdAvahAravRttinAzena bhUtanAzaprasaGgAd vAsanAzrayatve naivAhaGkArAkhyadravyasiddhezca / sAM0 pra0 bhA0 1.63 / 6 tathA ca zAstramAha - "etasmAddhi mahata Atmana ime traya AtmAnaH sRjyante vaikArikataijasabhUtAdayo'hakAralakSaNAH / ahamityaivaiSAM sAmAnyalakSaNaM bhavati / guNapravRttI ca punarvizeSalakSaNamiti"...eSA guNapravRttirvyAkhyAtA yasyAmasmipratyayasya vizeSagrahaNaM bhavati-zabde'haM sparze'haM gandhe'hamiti / yuktidI0 24 / Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayana 10 paMca tanmAtra ane paMca mahAbhUta bhUtAdi arthAt tamoguNapradhAna ahaMkAramAMthI zabdatanmAtra, sparzatanmAtra, rUpatabhAtra, rasatanmAtra ane gandhanAtra - A pAMca tatpAtronI utpatti thAya che." AcArya viMdhyavAsIne mate mahattattvamAMthI pAMca tatpAtronI utpatti thAya che.' tatpAtronA guNo vize sAMgAcAryomAM matabheda che. keTalAka prati tanmAtra eka guNa mAne che. zabdatanmAtrano guNa zabda, sparzatanmAtrano guNa sparza, rUpatanmAtrano guNa rUpa, rasatanmAtrano guNa rasa ane gaMdhatanmAtrano guNa gabdha. vArSagaNyane mate pUrva pUrva tanmAtranA guNanI apekSAe paravartI tanmAtramAM eka guNa vadhu hoya che. pUrva pUrvanI tanmAtrano guNa ke guNo paravata tanmAtramAM Ave che. temane mate zabdatanmAtrano guNa kevaLa zabda che; sparzataknAtranA guNo zabda ane sparza che; rUpatanmAtranA guNo zabda, sparza ane rUpa che; rasatanmAtranA guNo zabda, sparza, rUpa ane rasa che; ane gandhanAtranA guNo zabda, sparza, rUpa, rasa ane gaMdha che.yogabhASyamAM vArSagaNyanA matanuM samarthana che. yogabhASyamAM kahyuM che ke paravartI tanmAtra pUrvavartI tanmAtranA guNo dhAraNa kare che. e kAraNe zabdatanmAtra, sparzatanmAtra, rUpatanmAtra, rasatanmAtra ane gandhatabhAtra yathAkrame eka, be, traNa, cAra ane pAMca guNothI yukta hoya che. zabdatanmAtra, sparzatanmAtra, rUpatanmAtra, rasatanmAtra ane ganvanmAtramAMthI yathAkrame AkAza, vAyu, teja, jaLa ane pRthvI - A pAMca mahAbhUto utpanna thAya che. pariNAme AkAzano guNa zabda che; vAyunA guNo zabda ane sparza che; tejanA guNo zabda, sparza ane rUpa che; jalanA guNo zabda, sparza, rUpa ane rasa che; ane pRthvInA guNo zabda, sparza, rUpa, rasa ane gabdha che. vArSagaNya ane yogabhASyane mate amuka tanmAtramAMthI amuka mahAbhUta utpanna thato hoI te pUrvokta guNo dharAve che. kAraNanA guNo kAryamAM Ave che evo sAMkhyasiddhAnta che. vAcaspati kahe che ke zabdatanmAtramAMthI AkAzanI utpatti thAya che ane te AkAzano guNa zabda che; zabdatanmAtra sahita milita sparzataknAtramAMthI vAyunI utpatti thAya che ane tethI vAyumAM zabda ane sparza be guNo che; zabdatanmAtra ne sparzata--Atra sAthe maLIne rUpatanmAtra tejane utpanna kare che ene tethI tejamAM zabda, sparza ane rUpa traNa guNo che; zabdatanmAtra, sparzataknAtra ane rUpatabhAtra sAthe maLI rasatanmAtra jaLane utpanna kare che ane tethI jaLamAM zabda, sparza rUpa ane rasa cAra guNo hoya che; zabdatanmAtra, sparzataknAtra, rUpatanmAtra ane Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAMkhyadarzana 127 rasatanmAtra sAthe maLI ganvanmAtra pRthvIne utpanna kare che ane tethI pRthvImAM zabda vagere pAMca guNo hoya che. vAcaspati mizra prAcIna sAMgAcAryone anusarI pratyeka tanmAtramAM eka eka guNa ja svIkAre che. yuktidIpikAkAra A matanuM samarthana karatA nathI. te kahe che ke eka eka guNavALA tatpAtramAMthI ekAdhika guNavALA mahAbhUtanI utpatti ghaTAvavA tanmAtronuM milana yA parasparAnupraveza mAnavAnI vAtano ame pratikAra karIe chIe. temane mate eka tanmAtramAMthI eka mahAbhUta utpanna thAya che. eTale, tanmAtronA samilana yA parasparAnupravezanuM koI prayojana nathI. paravartI tanmAtra pUrvavartI tanmAtrano guNa dharAve che. tethI zabdatanmAtra, sparzatanmAtra, rUpatanmAtra, rasatanmAtra ane gadhatanmAtra yathAkrame eka, be, traNa, cAra ane pAMca guNo dharAve che. kAraNanA guNo kAryanA guNomAM UtarI AvatA hoI tanmAtromAMthI yathAkrame utpanna AkAza, vAyu, teja, jala ane pRthvI paNa yathAkrame eka, be, traNa, cAra ane pAMca guNo dharAve che. Ama yuktidIpikAkArano mata vArSagaNya ane yogabhASyanA matathI abhinna che. yogavArtikamAM vijJAnabhikSu spaSTapaNe jaNAve che ke paravartI tanmAtra pUrvavartI tanmAtranuM kArya che; eTale pUrvavartI tanmAtranA guNa paravartI tanmAtramAM AvI zake che. zabdatanmAtrano guNa zabda che. ahaMkAra sahita zabdatanmAtramAMthI sparzataknAtra utpanna thAya che. sparzataknAtra zabdatanmAtranuM kArya che ane eTale temAM zabda ane sparza baMne guNo rahelA che. e ja rIte rUpatanmAtra, rasatanmAtra ane gandhatanmAtra pUrvavartI tanmAtranI apekSAe eka eka vadhu guNa dharAve che. A carcA uparathI ema lAge che ke je sAMgAcAryo pratyeka tanmAtramAM eka eka ja guNa svIkAre che te pUrva pUrvanA tanmAtramAMthI uttara uttaranA tanmAtranI utpatti nahi svIkAratA hoya ane pAMce tanmAtrone svataMtra rIte ahaMkAramAMthI utpanna thatAM mAnatA haze; arthAtu, temane mate tatpAtro vacce kAryakAraNabhAva asaMbhava haze. tAmasa ahaMkAramAMthI utpanna thavAne kAraNe tanmAtro tamoguNapradhAna che. te jaDa che. tanmAtro ati sUkSmabhAve astitva dharAve che. teo yogipratyakSagamya che, paraMtu sAmAnya mANasane to apratyakSa che. sAMkhyadarzanamAM tanmAtrane "avizeSa" ane tanmAtramAMthI utpanna bhUtane 'vizeSa' kahevAmAM Ave che. tanmAtrane "avizeSa' zA mATe kahevAmAM Ave che enA khulAsArUpe vAcaspati kahe che ke AkAza vagere sthULa padArthomAMthI keTalAka sarvapradhAna hovAne kAraNe zAnta, laghu ane sukhakara che; keTalAka rajoguNapradhAna hovAne kAraNa caMcala, ghora ane duHkhakara che, ane keTalAka tamoguNapradhAna hovAne kAraNe mUDha, viSaNa ane guru che. vastuo keTalAkane sukhI, keTalAkane duHkhI ane keTalAkane mohagrasta kare che. vaLI, eka ja vastu eka ja vyaktine vibhinna samaye sukhI, duHkhI ke mohagrasta kare che. A sthUla padArtho ekabIjAthI bhinnarUpe ApaNA anubhavamAM Ave che. eTale emane vizeSa" ke "skUla" evuM nAma ApavAmAM AvyuM che. bIjI bAju, tanmAtro ekabIjAthI bhinnarUpe ApaNA anubhavano viSaya banatAM nathI. temano sattva, rajas ke, tamoguNa spaSTapaNe ApaNane gRhIta thato nathI e kAraNe temane Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paDradarzana 128 "avizeSa" ke "sUkSma' evuM nAma ApyuM che. yuktidIpikAmAM A vAta vizada rIte rajU karI che. zabdatanmatramAM sAmAnyarUpe zabdaguNa hoya che; paraMtu udAtta, anudAtta, svarita, anunAsika vagere vizeSothI yukta zabdaguNa hoto nathI. e ja rIte, sparzatanmAtramAM sAmAnyarUpe sparzaguNa hoya che, paraMtu mRdu, kaThina vagere vizeSa sparzaguNo hotA nathI. rUpatanmAtra, rasatanmAtra, gandhatanmAtramAM paNa temanA guNo sAmAnyarUpe hoya che, vizeSarUpe hotA nathI. A kAraNe tanmAtrane "avizeSa" evuM nAma ApyuM che." yogadarzanamAM kahyuM che ke paMcatanmAtra "avizeSa' che ane temanA vizeSa che paMcamahAbhUta. e ja rIte indriyo 'vizeSa" ane temano "avizeSa ahaMkAra. tethI, tattvasargamAM "avizeSa" thaze - paMcatanmAtra ane ahaMkAra, ane "vizeSa" thaze soLa - agiyAra Indriyo ane paMcamahAbhUta. mahattattva "avizeSa" varganI pahelAM utpanna thAya che ane te jagatanA aMkurarUpa che.A cha "avizeSa mahattattvano pariNAma che. te mahattattvamAM avasthAna karIne carama vivRddhi pAme che ane pralayakALe mahattattvamAM vilIna thAya che. "avizeSa" vargano tattvAntararUpa pariNAma dekhAya che, paraMtu soLa vizeSono tattvAntararUpa pariNAma nathI. soLa vizeSomAM dharmapariNAma, lakSaNapariNAma ane avasthA pariNAma ja jaNAya che.'' paMcamahAbhUtanI utpattinA varNana vakhate temanA guNa vize nirdeza karyo che. yuktidIpikAmAM A vize vistRta nirUpaNa che. vAyu, jala, teja ane pRthvI A cAreyamAM sparzaguNa hovA chatAM vAyu ane jaLamAM sparza zItaLa che, tejamAM sparza uSNa che ane pRthvImAM sparza zItaya nathI ke uSNaya nathI. vaLI, teja, jaLa ane pRthvI traNeyamAM rUpa guNa hovA chatAM teja ane jaLanuM rUpa zukla che ane pRthvInuM rUpa kRSNa che. uparAMta, jaLa ane pRthvI banneyamAM rasaguNa hovA chatAM jaLano rasa madhura che jyAre pRthvIne koI vizeSa rasa nathI. gaMdha kevaLa pRthvIno ja guNa che, paraMtu judA judA padArthomAM pArthiva paramANunA anupravezane laIne temanAmAM gaMdhanI upalabdhi thAya che. pratyeka mahAbhUtanA viziSTa guNo vize yuktidIpikAmAM varNana che. te nIce pramANe che. pRthvI mahAbhUtanA guNo-AkAra, gurutA, rukSatA, bAdhAdAnazakti, dhairya, kSamA arthAt dhAraNazakti, sthiti, vibhAjyatA, kRSNavarNa ane sarvopabhogyatA. jaLanA guNotaralatA, sUkSmatA, jvalya, zuklatA, mRdutA, gurutva, zItalatA, rakSaNazIlatA, pavitratA ane vistAra. teja(agni)ne guNo - UrdhvagAmitA, pAvitryajanakatA, dahanazIlatA, pAcakatA, laghutA, jvalya, nAzakAritA, vIryavattA ane jyoti. vAyunA guNo-tiryagUgati, pavitratA, preraNazakti, bala, rukSatA, chAyAhInatA ane zItalatA AkAzanA guNo-sarvatragAmitA ane avakAzadAna.12 paMcabhUtanA A vizeSa guNo vAcaspatie tattvavaizAradImAM ane vijJAnabhikSue yogavArtikamAM najIvA pheraphAra sAthe gaNAvyA che. A uparathI lAge che ke A traNeye koI samAna AkaragraMthamAMthI yA Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAMkhyadarzana 129 srotamAMthI te uddhRta karyA haze. mahAbhUtonA A badhA viziSTa guNo jIvonA vibhinna prayojano siddha kare che. pArthiva mahAbhUtamAM AkAraguNa hovAthI enA dvArA gAya, ghaTa, manuSya vagerenI AkRti utpanna thAya che. enA gurutvadharmanA pariNAme gAya, manuSya vagere bhautika deha dhAraNa karI zake che. enA rukSatAdharmane lIdhe bhautika deho jalane grahaNa karI zake che ane temAMthI dehanI komaLatA udbhave che. pRthvI mahAbhUtanA Avarakatvadharmane baLe manuSya AdimAM anabhipreta vastune AcchAdita karavAnI zakti, svairyadharmane baLe jIva ane padArthomAM sthitizIlatA ane kSAntidharmane baLe upabhogayogyatA niSpanna thAya che. jaLa, vAyu vagere judA judA mahAbhUtonA bhinna bhinna dharmonI upayogitAno viSaya paNa A ja rIte yuktidIpikAmAM varNavyo che.15 yogadarzanamAM paMcamahAbhUtanA sAmAnya rUpa ane vizeSa rUpanI vAta che. paMcabhUtanuM sAmAnya rUpa che--pratyeka mahAbhUtano vizeSa vizeSa dharma; jema ke pRthvInuM kAThinya, jaLanI taralatA, vidhnanI uSNatA, vAyunI gati ane AkAzanI vyApakatA. Ane yogasUtramAM 'svarUpa' ane yogabhASyamAM 'svasAmAnyarUpa' kahyuM che. ane A pAMca mahAbhUtanA zabda, sparza, rUpa, rasa ane gaMdha guNonA je vizeSo che temane temanuM vizeSa rUpa kahyuM che, jema ke zabdaguNanA vizeSo SaDja, gAndhAra vagere; sparzanA vizeSo zIta, uSNa, vagere; rUpanA vizeSo nIla, pIta, vagere; rasanA vizeSo kaSAya, madhura vagere; ane gaMdhanA vizeSo surabhi vagere. AkAra, rukSatA, gurutva, vagere dharmonI sAthe zabda, sparza, rUpa, rasa ane gandha vastunuM 'sthUlarUpa'gaNAya che. utpanna pratyeka padArthamAM sAmAnya ane vizeSa rUpa che. yogabhASyakAra dravyanA svarUpanI vAta karatAM kahe che ke sAmAnya ane vizeSa dharmonA samudAyane dravya kahevAmAM Ave che. paMcatanmAtramAMthI paMcamahAbhUtanI utpatti vize ApaNe vicAra karyo. A pAMca mahAbhUtomAMnuM pratyeka paramANuonA samUharUpa che. pRthvImAM pArthiva paramANu, jaLamAM jalIya paramANu, tejamAM rUpaparamANu, vAyumAM vAyavIya paramANu ane AkAzamAM zabdaparamANu hoya che. pArthiva paramANunI utpatti gaMdhatanmAtramAMthI, rU552mANunI utpatti rUpatanmAtramAMthI, jalIya paramANunI utpatti rasatanmAtramAMthI, vAyavIya paramANunI utpatti sparzatanmAtrAmAMthI ane AkAzaparamANunI utpatti zabdatanmAtramAMthI thAya che. eka tanmAtra sAthe bIjA tanmAtronA maLavAthI mahAbhUtonI utpatti thAya che evuM je mAne che teo pratyeka mahAbhUtanA pradhAna kAraNarUpe to eka ja tanmAtrane gaNe che. udAharaNArtha, zabdatasmAtra, sparzatanmAtra, rUpatanmAtra ane rasatanmAtranI sAthe maLIne gandhatanmAtramAMthI jyAre pRthvInI utpatti thAya che tyAreya pArthiva paramANunI utpattimAM pradhAna kAraNa to gandhatanmAtra ja che. A ja rIte zabdaparamANu, vAyavIya paramANu, rUpaparamANu ane rasaparamANunuM pradhAna kAraNa anukrame zabdatanmAtra, sparzatanmAMtra, rUpatanmAtra ane rasatanmAtra che. Ama paramANuo tanmAtromAMthI utpanna thAya che.17 Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 Sadarzana pAdaTIpa 1 sAM0 kA0 25 / 2 mahataH SaDavizeSAH sRjyante paJcatanmAtrANyahaGkArazceti vindhyavAsimatam / yuktidI0 22 (utthAnikA) 3 ekarUpANi tanmAtrANItyanye / yuktidI0 22 (utthAnikA) 4 ekottarANi iti vArSagaNyaH / yuktidI0 22 (utthAnikA) 5 SaDavizeSAH / tadyathA - zabdatanmAtraM sparzatanmAtraM rUpatanmAtraM rasatanmAtraM gandhatanmAtra cetyekadvitricatuSpaJcalakSaNAH zabdAdayaH paJcAvizeSAH SaSTha cAvizeSo'smitAmAtra iti / yogabhA0 1. 19 / 6 tatra zabdatanmAtrAdAkAzaM zabdaguNam, zabdatanmAtrasahitAt sparzatanmAtrAd vAyuH zabdasparzaguNaH, zabdasparzatanmAtrasahitAd rUpatanmAtrAt tejaH zabdasparzarUpaguNam, zabdasparzarUpatanmAtrasaMhitAd rasatanmAtrAd ApaH zabdasparzarUparasaguNAH, zabdasparzarUparasatanmAtrasahitAd gandhatanmAtrAd zabdasparzarUparasagandhaguNA pRthivI jAyata ityarthaH / sAM0 ta0 kau0 22 / 7 tatra zabdatanmAtrAdAkAzam, sparzatanmAtrAd vAyuH, rUpatanmAtrAt tejaH rasatanmAtrAd ApaH, gandhatanmAtrAt pRthivI / tebhyo bhUtAnItyetAvati vaktavye paJca paJcabhya iti grahaNaM samasaGkhyAkatastadutpattijJApanArtham / tenaikaikasmAt tanmAtrAdekaikasya vizeSasyotpattiH siddhA / tatazca yadanyeSAmAcAryANAmabhipretam ekalakSaNebhyastanmAtrebhyaH parasparAnupravezAdekottarA vizeSA sRjyanta iti tat pratiSiddhaM bhavati / kiM tarhi ? antareNApi tanmAtrAnupraveza- mekottarebhyaH tanmAtrebhya ekottarANAM bhUtavizeSANAmutpattiH / tatra zabdaguNAt zabdatanmAtrAdAkAzamekaguNam, zabdasparzaguNAt sparzatanmAtrAd dviguNo vAyuH, zabdasparzarUpaguNAd rUpatanmAtrAt triguNaM tejaH, zabdasparzarUparasaguNAd rasatanmAtrAd caturguNA ApaH zabdasparzarUparasagandhaguNAd gandhatanmAtrAt paJcaguNA pRthivI / yuktidI0 38 / 8 lakSyate'neneti lakSaNaM dharma, tanmAtrANAM dravyatvalAbhAya lakSaNapadam / tathA cottarottaratanmAtreSu pUrvatanmAtrANAM hetutvAt zabdatanmAtraM zabdamAtradharmakaM, tatkAryatayA sparzatanmAtraM zabdasparzobhayadharmakam evaM krameNaikaikalakSaNadharmavRddhirityarthaH / yogavA0 2.19 / 8 sAM0 ta0 kau0 34 tathA 38 / 10 yuktidI0 38 / 11 yogabhA0 2.19 / Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAMkhyadarzana 131 12 yuktidI0.38 / 13 tattvavai0 3.44 / 14 yogabhA0 3.44 / 15 yuktidI0 38 / 16 yogasUtra 3.44 / yogabhA03.44 / 17 pRthivIparamANustanmAtrAvayavaH / yogavA 4.14 / tathA pArthivasyANorgandhatanmAtraM sUkSmo viSayaH, Apyasya rasatanmAtram, taijasasya rUpatanmAtram, vAyavIyasya sparzatanmAtram, AkAzasya zabdatanmAtramiti / yogabhA0 1.45 / Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayana 11 Indriyo ane karaNo indriya sAMkhyadarzanamAM agiyAra indriyonuM astittva svIkAravAmAM AvyuM che. emAM cakSu vagere pAMca jJAnendriyo che ane vANI, hAtha, paga, pAyu (gudAdvAra) ane upastha (jananendriya) A pAMca karmendriyo che. mana ubhayarUpa che arthAt e jJAnendriya paNa che ane karmendriya paNa che. e indra arthAt AtmAnA cihnarUpa che eTale emane "indriya kahevAmAM Ave che. cakSu, vagere indriya karaNa che. karyA vinA karaNanI kriyA saMbhave nahi. e kAraNe cakSu vagere karaNonA astittva dvArA AtmAnA astittvanuM anumAna thAya che. AtmaviSayaka anumitinA sAdhana cakSu vagere kAraNone "indriya" nAme oLakhavAmAM Ave che. pANini paNa "Indriya' zabdanI vyutpatti karatI veLAe kahe che ke je indra arthAt AtmAnuM cihna che tene "indriya" nAme oLakhavAmAM Ave che. karaNa dvArA kartAnuM anumAna thAya che." AcArya IzvarakRSNane mate vaikRta ahaMkAramAMthI sattvaguNapradhAna indriyonI utpatti thAya che. bhikSane mate vaikRta ahaMkAramAMthI mana utpanna thAya che ane rAjasa ahaMkAramAMthI bAkInI dasa Indriyo utpanna thAya che. paMcAdhikaraNane mate Indriyo bhautika che. paraMtu aneka sAMgAcAryoe paMcAdhikaraNano virodha karyo che. sAMkhya sUtrakAra paNa kahe che ke indriyo ahaMkAranuM kArya che, te bhautika nathI. indriyo atIndriya che. te pratyakSagocara nathI. jeo brAnta che teo indriyanA adhiSThAnamAM "indriya" zabdano prayoga kare che.' indriyano vastunI sAthe saMbaMdha na thAya to koI kaMI jANI zake nahi. pradIpanI sAthe Alokano saMbaMdha na thAya to te pradIpa kaMI prakAzita karI zake nahi. jo indriyo asaMbaddha padArthane jANavA samartha hota to te sarvadA vyavahita vastuone jANI zakata; paraMtu vAstavamAM evuM thatuM nathI. vyavahita padArthone koI vyakti joI zakatI nathI, sparzI zakatI nathI, vagere. dUravartI sUrya vagere sAthenA saMbaMdhane kAraNe Indriyone golakathI bhinna gaNI svIkAravAmAM AvI che. jo Indriyo golakasvarUpa hoya to kaMdIya dUrastha sUrya sAthe saMbaMdha ghaTI zake nahi, kAraNa ke golaka vagere puruSanA zarIramAM ja hoI zake che. paraMtu cakSuindriya to sUryasaMbaddha thAya che. eTale indriyane golakAtirikta mAnavI joIe. indriyo che adhiSThAnanI pAchaLa rahelI zaktio. jenA baLe ApaNe Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAMkhyadarzana 133 joI zakIe chIe te ja netramaNinI aMdara rahelI cakSuindriya che. "AkarNavistRta cakSu vagere prayogomAM jene ApaNe cakSu samajIe chIe te kharekhara cAindriya nathI; te prayogano artha eTalo ja che ke "AkarNavistRta sthAna cakSunuM kSetra che. A rIte vicAratAM jene ApaNe karNa, nAsikA, vagere kahIe chIe te kharekhara karNa, nAsikA, vagere indriyo nathI. je sUkSma zaktinA abhAvamAM dekhAtAM kAna, nAka, jIbha, cAmaDI, calu, zabdagrahaNa, gandhagrahaNa, rasagrahaNa, sparzagrahaNa ane rUpagrahaNa na karI zake te ja kharekhara indriya che. karmendriyanI bAbatamAM paNa A ja vAta che. hAthapaga paNa dekhAtA hAthapaga nathI samajavAnA; kAraNa ke pakSAghAtagrasta rogIne hAthapaga hovA chatAM te akarmaNya hoya che. jenA abhAve akarmaNyatAnI utpatti thAya che te ja karmendriya che. indriyo bhautika hota to te pratyakSano viSaya banata. indriyonA daihika adhiSThAnone ja indriya tarIke svIkAratAM jenI AMkhamAM motiyo hoya te paNa joI zake, ane pAMgaLo paNa cAlI zake. paraMtu paristhiti evI nathI. eTale indriyonAM daihika adhiSThAno ane Indriyo eka nathI. yuktidIpikAmAM kahyuM che ke vastunI sAthe indriyano saMbaMdha thatAM te vastu vize ApaNane jJAna thAya che. eTale koI najIkanI vastu ane ApaNI vacce jo koI asvaccha vyavadhAna hoya to najIkanI vastu paNa ApaNA jJAnano viSaya banI zakatI nathI. eTale ja sAMkhyadarzanamAM indriyone "prApyakArI' gaNI che, arthAtu, indriya jyAre koI vastunA saMbaMdhamAM Ave che tyAre te vastune vizenuM tenuM kArya thaI zake che. jo cahyuindriya sImita ane bhautika hoya to dUranI vastune ane kAcanI pAchaLa rahelI vastune cakSuindriya grahaNa karI zake ja nahi. paraMtu cakSuindriya vyApaka che eTale te banI zake che. cakSuIndriya vyApaka hovAne kAraNe ene ahaMkAramAMthI utpanna thatI mAnI che. eTale, te bhautika nathI. bIjI indriyonI bAbatamAM paNa Ama ja samajavuM. vaLI, indriyo dvArA nAnI, moTI badhI vastuonuM jJAna thAya che. jo te bhautika hoya to te saMbhave nahi. bhautika indriyo to potAnA parimANa jevI vastuone ja grahaNa karI zake. paraMtu vAstavamAM indriyo to nAnI-moTI badhI vastuone grahaNa kare che. eTale ja kahyuM che ke indriyo vyApaka che ane pariNAme ahaMkArotpanna che. " indriyo sAmIta che ke vyApaka e bAbate sAMkhyAcAryomAM matabheda jaNAya che. keTalAka evuM mAne che ke indriyone potAnuM koI rUpa nathI. indriya jJAnotpattikALe je vastu sAthe saMyukta hoya che te vastuno ja AkAra grahaNa kare che. keTalAka evuM mAne che ke indriyonuM rUpa sImAbaddha che. viMdhyavAsIne mate indriyo vyApaka che. IzvarakRSNa A bAbata aMge kaMI kahetA nathI "yuktidIpikAkArane mate indriyo vyApaka che." karaNa. karaNo tera che-pAMca jJAnendriya, pAMca karmendriya, mana, ahaMkAra ane buddhi. A IzvarakRSNano mata che.' A bAbata aMge sAMgAcAryomAM matabheda che. yuktidIpikAmAM Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padarzana 134 ulikhita eka pataMjaline mate karaNo bAra che. te ahaMkAranuM svataMtra astitva svIkAratA nathI. temane mate ahaMkAra buddhimAM aMtabhUta che. vArSagaNyanA anuyAyIo agiyAra karaNo svIkAre che. viMdhyavAsI paNa A matano svIkAra kare che. A badhA ahaMkAra ane buddhinA pRthapha astittvanA virodhI che. saMkalpa, abhimAna ane adhyavasAya yathAkrame mana, ahaMkAra ane buddhinuM kArya che. paraMtu temanuM ekatva viMdhyavAsIne abhimata che. bIjA AcAryone mate buddhimAM badhA viSayonI upalabdhi thAya che, jyAre vidhyAvAsIne mate manamAM badhA viSayonI upalabdhi thAya che. vaLI, AcArya paMcAdhikaraNane mate karaNo dasa che. 15 tera karaNomAMthI bAhya karaNo che dasa-pAMca jJAnendriyo ane pAMca karmendriyo. antaHkaraNo che traNa-mana, buddhi ane ahaMkAra, A traNanI vRtti zarIranI aMdara niSpanna thAya che eTale temane "aMtaHkaraNa' nAme oLakhavAmAM Ave che." zrotra vagere pAMca jJAnendriyanI vRtti che zabda vagerenuM Alocana. zrotrendriyanI vRtti zabdAlocana, tvagindriyanI vRtti sparzaAlocana, vagere.17 "Alocana' zabdanA arthanI bAbatamAM sAMkhyakArikAnA TIkAkAromAM matabheda che. vAcaspatine' mate "Alocana' zabdano artha che vibhakta sAmAnya ane vizeSanA anubhava vinAnuM mAtra zaddha vastune ja grahaNa karanAruM jJAna.' viSaya sAthe indriyano saMparka thavAnA pariNAme prathama nirvikalpa jJAna janme che. pachInI kSaNe mananI saMkalpanI kriyA dvArA e vastunuM savika jJAna janme che. dUranI vastune joI ApaNane eTaluM jJAna thAya che ke koI vastu che. A jJAna nirvikalpaka che. te vakhate te vastu manuSya che ke thAMbhalo che e jJAta thatuM nathI. e dUranI vastunuM mAtra vasturUpe ja jJAna thAya che. A jJAna indriyano vyApAra che. pachI e vRkSa nathI paNa manuSya che evuM sAmAnyavizeSabhAve pRthakkaraNa te manano vyApAra che. pachI buddhi te viSayanA AkAre pariNata thAya che. A buddhino vyApAra che.19 yuktidIpikAkAra "Alocana' zabdano artha judo kare che. temane mate "Alocana' zabdano artha che kevaLa grahaNa arthAt dhAraNa. te kahe che ke karmendriyano vyApAra viSayonuM AharaNa che, jJAnendriyano vyApAra dhAraNa kare che, ane antaHkaraNano vyApAra prakAza che.' yuktidIpikAkArane mate karmendriyo viSayonuM AharaNa kare che. pratyakSajJAnakALe jJAnendriyo viSayanA saMparkamAM AvIne viSayanA AkAre pariNata thAya che arthAt temanI vRtti dvArA viSayanuM dhAraNa kare che. pachI antaHkaraNa dvArA e viSayano prakAza thAya che. tethI yuktidIpikAkArane mate jJAnendriyonuM viSayanA saMparkamAM AvI viSayanA AkAre pariNata thavuM e ja jJAnendriyano vyApAra che, bIjo kaMI nathI. A siddhAMtane pariNAme je AcAryo kahe che ke "sAmAnyajJAna indriyanuM che ane vizeSajJAna buddhinuM che temano mata khoTo Thare che, khaMDita thAya che. pUrvAcAryanA te matanuM khaMDana karavA yuktidIpikAkAra jaNAve che ke sAmAnya ane vizeSa paraspara sApekSa che ane paraspara viruddha na hovAthI Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAMkhyadarzana 135 temanuM ekatra hovuM saMbhave che. tethI ekanA vinA bIjAnI kalpanA karavI nirarthaka che. sAMkhya ane yoga darzanane mate pratyeka viSaya sAmAnyavizeSAtmaka che. jo viSayanA saMparkathI indriyane sAmAnyajJAna utpanna thAya to tenA saMparkathI tene vizeSajJAna paNa thavuM ja joIe, kAraNa ke sAmAnya vizeSanI ane vizeSa sAmAnyanI apekSA kare che. A rIte viSayanI sAthe saMbaMdhamAM AvavAthI indriyane sAmAnya ane vizeSa baMnenuM jJAna thatAM aMtaHkaraNanI kalpanA nirarthaka banI jaze. vaLI, viSayanI sAthenA saMparkane pariNAme antaHkaraNane vizeSajJAna utpanna thatAM tene te viSayanuM sAmAnya jJAna paNa sAthe sAthe utpanna thavuM ja joIe. jo antaHkaraNane vizeSanuM ane sAmAnyanuM baMnenuM jJAna janme to indriyanI kalpanA vyartha banI jAya. eTale, zrotra vagere indriyonI zabda vagere viSayaka AlocanavRttine sAmAnyajJAna gaNI zakAya nahi. bIjuM, indriyanI AlocanavRttine jJAna tarIke svIkAratAM pratyayaviziSTa antaHkaraNanI jema indriya aniyataviSayaka banI jAya. vastutaH indriya aniyataviSayaka nathI, paraMtu niyataviSayaka che. tethI indriyanI AlocanavRtti jJAna nathI. trIjuM, traNeya kALa sAthe antaHkaraNano saMbaMdha jaNAya che. nadImAM pUra joI anumAna karAya ke uparavAsa varasAda thayo che (atItakALa), parvata upara dhumADo joI anumAna karAya ke tyAM agni che (vartamAnakALa). kIDIone IMDAM laI jatI joI anumAna karAya ke varasAda paDaze (bhaviSyakALa), indriyanI AlocanavRttine jJAna gaNatAM indriyano paNa pratyayaviziSTa antaHkaraNanI jema traNeya kALa sAthe saMbaMdha bane. paraMtu vastutaH to bAdhendriyano atIta ane bhaviSya sAthe saMbaMdha nathI, kevaLa vartamAna sAthe eno saMbaMdha thAya che. tethI zrotra vagere indriyonI AlocanavRttine jJAna gaNI zakAya nahi. cothuM, indriyanI AlocanavRtti jo jJAna hoya to indriya paNa pratyayaviziSTa antaHkaraNanI jema AdirUpa (anubhava) ane aMtarUpa (mRti) jaNAvI joIe. paraMtu vAstavamAM te evI jaNAtI nathI. tethI zrotra vagere indriyonI AlocanavRtti jJAna nathI e avazya svIkAravuM joIe.23 indriyo viSayane dhAraNa kare che ke pradIpanI jema tenuM prakAzana kare che e vicAravuM joIe. yuktidIpikIkAra kahe che ke indriya viSayanI dhAraka che, prakAzaka nathI. indriyane jo viSayanI prakAzaka mAnavAmAM Ave to indriyotirikta bIjA karaNonI kalpanA karavI paDe. pradIpa dvArA prakAzita ghaTa vagere padArthane grahaNa karavA mATe karaNAntara indriyanI kalpanA karavAmAM AvI che; evI ja rIte indriya pradIpanI jema viSayanI prakAzaka hotAM te indriya dvArA prakAzita viSayane grahaNa karavA mATe indriyotirikta karaNAntaranI kalpanA karavI paDe. paraMtu evI karaNAntaranI kalpanA koI karatuM nathI. eTale pradIpanI jema indriyane viSayaprakAza gaNavI joIe nahi, paNa dhAraka gaNavI joIe. jo indriya dvArA prakAzita viSayane grahaNa karavA mATe buddhirUpa antaHkaraNane karaNAntara gaNI svIkArIe to pradIpa ane indriya bemAMthI koI eka dvArA viSayano prakAza thavo saMbhava hoI bemAMthI ekanI kalpanA nirarthaka thaI jaze, kAraNa ke jeo eka ja kArya karavA samartha Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padarzana 136 hoya che teonuM eka ja kArya karavAmAM yugapad sAmarthya hotuM nathI. je sthaLe pradIpa dvArA viSayano prakAza thAya te ja sthaLe jo indriya pradIpanI jema te viSayano prakAza kare to viSayaprakAzarUpa kAryamAM Indriya ane pradIpa baMne samartha che evuM avazya svIkArI zakAya. tema thatAM indriya dvArA athavA pradIpa dvArA jyAre viSayano prakAza thAya tyAre indriya ke pradIpa bemAMthI eka anAvazyaka banI jAya. vastutaH pradIpaprakAzanA sthaLe indriya karaNAntararUpe gRhIta thAya che; te nirarthaka nathI. eTale pradIpano prakAza ane indriyanuM prahaNa ekarUpa hoI zake nahi. vaLI, pradIpanI jema indriya dvArA prakAzita bAhyaviSayane antakaraNa sAkSAbhAve grahaNa kare che evuM svIkAratAM aMtaHkaraNanuM antaHkaraNatva ja nAza pAme. tethI antaHkaraNa viSayane grahaNa kare che evuM svIkArI zakAya nahi. jo puruSane viSayanA sAkSAt grAhakarUpe svIkArIe to cakSu vagere indriyonI karaNatvakalpanA vyartha banI jAya. tethI jJAnendriya viSayanI dhAraka che, te viSayanI prakAzaka nathI." jo indriyavRttirUpa grahaNane pratyaya ke prakAzarUpa nathI gamyuM to grahaNa, pratyaya ane prakAzano taphAvata avazya jaNAvavo joIe. vastutaH e traNa vacce bheda che ja. jJAnendriyo viSayanA saMparkamAM AvIne viSayano AkAra dhAraNa kare che. indriyanuM viSayAkAradhAraNa "prahaNa' nAme prasiddha che. indriyavRtti pachI e vRttine anurUpa "A ghaTa", "A paTa' vagere AkArano buddhimAM je nizcaya janme che tene pratyaya yA adhyavasAya kahevAmAM Ave che. grahaNa vartamAnakAlaviSayaka ja hoya che; eTale viSayano saMparka chUTatAM indriyanI viSayAkAprApti paNa dUra thAya che. bIjI bAju, pratyaya trikAlaviSayaka hoya. che. anubhava jene viSaya kare che tene ja anubhavajanya saMskAra ane saMskArajanya smRti viSaya kare che. eTale, pratyaya trikAlaviSayaka che. A rIte grahaNa ane pratyayano bheda samajI zakAya. prakAza be prakArano che - bAhya prakAza ane Antara prakAza. pradIpa vagereno prakAza bAhya prakAza che. antaHkaraNajanya je viSayano prakAza thAya che te Antara prakAza che. bAhya prakAza viSayanA sArUpyane prApta karato nathI, paraMtu te prakAza ghaTa, paTa vagere viSayanA AcchAdaka aMdhakArarUpa dharmane dUra karI cakSune madadarUpa thAya che. keTalAkane mate A bAhya prakAza cahyuM ane viSaya baMneno anugrAhaka che. AMtara prakAza bAhya prakAzathI sAva UlaTo che. AMtara prakAza viSayasArUpya dhAraNa kare che. sAMkhya mate AMtaprakAza koI vyavadhAyakane dUra karato nathI; te to kevaLa viSayagata tamoguNano abhibhAvaka che. eTale pradIpa vagere prakAzaka che, zrotra vagere indriya grAhaka che ane antaHkaraNa vyavasAyaka yA nizcAyaka che evo sAMkhya siddhAMta che." pratyeka karmendriyane potAnuM niyata kArya che. ekanuM kArya bIjI karatI nathI. eTale sAMkhyadarzanamAM vApha, pANi, pAda, vAyu ane upasthane svataMtra indriyo tarIke svIkAryA che. vacana, grahaNa, gamana, utsarga ane AnaMda yathAkrame ukta pAMca indriyonI vRtti che. A indriyo vinA bhramaNa, gamana vagere kArya thatAM nathI eTale emane svataMtra indriyo tarIke svIkAravAM paDyAM che. , Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAMkhyadarzana 137 27 manane jJAnendriya ane karmendriya ubhayarUpa gaNavAmAM AvyuM che. mananI madada vinA jJAnendriya jJAna utpanna karI zakatI nathI tema ja karmendriya paNa potAnuM kArya karI zakatI nathI. mana cakSu vagerenI sAthe joDAI temanI sAthe aikaca saMpAdana karI darzana, sparzana vagere kriyAo kare che. karmendriya sAthe joDAI mana karmendriyarUpe pariName che ane jJAnendriya sAthe joDAI mana jJAnendriyarUpe pariName che. sattva, rajas ane tamas A traNa guNonA pariNAmabhedane kAraNe manamAM bhinna bhinna prakAranuM sAmarthya janme che. 'huM anyamanaska hato eTale huM sAMbhaLI zakyo nahi' vagere pramANo dvArA siddha thAya che ke cakSu vagere indriyo sAthe mana joDAyeluM na hoya tyAre te te indriya potAno vyApAra karI zakatI nathI.28 29 saMkalpa arthAt samyak klpanA manano asAdhAraNa dharma che. indriyagRhIta piMDamAM gaLAnI dhAbaLI vagere joIne tenAthI yukta piMDa gojAtino che, anya jAtino jIva nathI evI rIte sAmAnyAkAre gRhIta piMDane vizeSyavizeSaNarUpe pRthak karI grahaNa karavo te manano vyApAra che. A vAcaspatino mata che. vijJAnabhikSu kahe che ke buddhinI vRtti adhyavasAya yA nizcaya che, ahaMkAranI vRtti abhimAna che ane manano vyApAra saMkalpa ane vikalpa che. temane mate saMkalpano artha che kArya karavAnI icchA ane vikalpano artha che saMzaya athavA to yogadarzanaprasiddha eka khAsa prakArano bhrama. teo bhArapUrvaka jaNAve che ke viziSTa jJAnane saMkalpa ke vikalpa kahI zakAya nahi, kAraNa ke tenuM to sAMkhyo buddhivRttirUpe nirUpaNa kare che. 30 manano asAdhAraNa vyApAra hovA chatAM tenuM ane indriyonuM upAdAnakAraNa sAttvika ahaMkArarUpa eka ja hoI mananI gaNanA paNa indriyomAM karavAmAM AvI che. adRSTano artha che anAdi karmapravAhathI utpanna thayela pApapuNya. e jIvonA zabda vagere upabhogonuM janaka che. adRSTa e sattva vagere guNonI eka avasthA che. A adRSTanA paNa jIvanA karma pramANe aneka bheda che. A adRSTanA vizeSone laI indriyonA ATalA badhA prakAra thAya che. sAttvika ahaMkAra indriyonuM eka sAdhAraNa kAraNa hovA chatAM sahakArikAraNa adRSTanA vizeSone laIne te te adRSTanI sAthe maLIne ahaMkAra bhinna bhinna indriyone utpanna kare che. jIvonA karmabhedane kAraNe temanA adRSTamAM paNa sattva vagere guNono pariNAmabheda udbhave che ane A pariNAmabhedane laIne indriyonuM nAnAtva ane temano bAhya racanAbheda paNa ghaTe che. A uparathI phalita thAya che ke sAMkhyo AMtara (zaktirUpa) ane bAhya (viziSTa racanArUpa) ema be prakAranI indriyo mAnatA hovA joIe. paraMtu prastuta sAMkhyakArikA 27no Avo artha spaSTa hovA chatAM TIkAkAro enuM arthaghaTana judI rIte kare che e noMdhavuM joIe. 31 sAMkhyadarzanane mate mana niravayava nathI, kAraNa ke te judI judI indriyo sAthe ekIvakhate joDAya che. niravayava vastu eka kALe aneka sAthe joDAI zake nahi. ghaTanI jema mana madhyamaparimANavALuM che ane tethI te sAvayava che. koI antaHkaraNane vibhu mAnI Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 padarzana zakAya nahi, kAraNa ke te karaNa che. je karaNa hoya te avazya paricchinna parimANavALuM ja hoya. vaLI, mana indriya paNa che ane indriya to parimita parimANavALI ja hoya che. eTale manane dehavyApI arthAt madhyamaparimANavALuM ja mAnavuM joIe." mana sUkSma che ema jyAre kahevAmAM Ave che tyAre sUkSmano artha paramANuparimANavALuM evo nathI samajavAno. mana dehamAM rahenAra padArtha che. mane ahaMkArarUpa dravyamAMthI utpanna thayuM hovA chatAM te kSaNika nathI. tattvajJAna utpanna na thAya tyAM sudhI enuM astittva parivartanazIla dravyarUpe TakI rahe che. prANasaMyoga naSTa thatAM jyAre skUla zarIrano nAza thAya che tyAre te te dehamAM rahetuM nathI. prati zarIra eka eka mana hoya che. mananI utpatti paNa che ane anta paNa che eTale e anitya che. AtmAne lokAntaragamanamAM mana sahAya kare che. tethI mana sakriya che ane gatizaktisaMpanna che. mana sakriya hoIne te sarvavyApI nathI." Ama mana aNuparimANa paNa nathI ke vibhu paNa nathI paraMtu dehaparimANa che. ahIM e noMdhIe ke aniruddha manane aNuparimANa mAnavAnA matanA hoya ema lAge che." antaHkaraNo traNa che buddhi, ahaMkAra ane mana, A traNa antaHkaraNone potapotAnI vRtti che. buddhinI vRtti adhyavasAya (nizcaya) che; ahaMkAranI vRtti abhimAna che ane mananI vRtti saMkalpa che. A temanI asAdhAraNa vRttio che. A traNanI sAdhAraNa vRtti prANa vagere pAMca vAyu che. A traNa antaHkaraNo dvArA zarIrasthita vAyu vibhinna pradezamAM pratiSThita thaIne vibhinna kAryo kare che ane zarIradhAraNamAM sahAyaka bane che. prANa vagere pAMca vAyune jIvana kahevAmAM Ave che kAraNa ke temanI kriyA hotAM jIvanaspandana hoya che ane temanA abhAvamAM jIvanuM mRtyu thAya che. jIvanA mRtyumAM jo ke prANavAyunI kriyAnI virati mukhyapaNe jaNAya che tema chatAM apAna vagere vAyunI viratinuM paNa anumAna thaI zake che. mukhya prANavAyunI kriyAnI nivRttimAM apAna vagere vAyunI paNa nivRtti hoya che evuM zrutimAM kahyuM che. prANavAyu nAsAgre, hRdaye, nAbhisthAne ane paganA aMguThe rahe che. apAnavAyunuM sthAna kaMThadeze, pRSTha (pIThamAM), page, pAyudeze, upastha ane pAzvadaze (paDakhAMmAM) che. hRdayamAM, nAbhimAM ane sarva sandhimAM samAnavAyunuM sthAna che. udAnavAyunAM sthAno che hRdaya, kaMTha, tAlu, mastaka ane bhUyugalano madhyabhAga. vyAnavAyunuM sthAna cAmaDImAM che." yuktidIpikAmAM prANa vagere pAMca vAyunuM vistRta varNana che. pAMceya vAyunAM kAryo dvividha che-Antara ane bAhya, mukha ane nAka dvArA prANavAyu levAya che ane kaDhAya che. A zvAsaprazvAsanI kriyA prANavAyunuM aMtara kArya che. prANano artha che mukha ane nAka dvArA gamanAgamana ane praNati. senApati AgaLa sainyane vaza thaI javuM, phaLanA bhAre vRkSanuM namI javuM, sAmAnya jananI dharma, artha, vidyA vageremAM Asakti e prANavAyunA prabhAve che arthAt A prANavAyunuM bAhya kArya che. "apAna" zabdano artha che apakramaNa. apAna vAyu dehamAM rahelA rasa, dhAtu, zukra, mUtra, maLa vagerene nimnAbhimukha kare che. Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAMkhyadarzana 139 A tenuM AMtarakArya che. jIvanuM dharmamAMthI adharma tarapha javuM ke adharmamAMthI dharma tarapha javuM e apAnane AbhArI che. A tenuM bAhya kArya che. dehamAM prANavAyunI nIce enuM sthAna che ane prANavAyunI apekSAe e baLavAna che. prANavAyune nIce tarapha kheMcI tyAM pakaDI rAkhavAno te prayatna kare che. "samAna" zabdano artha che sahAvasthAna ane sahabhAva. samAna vAyu prANa ane apAna vacce temanI sAthe sahAvasthAna kare che. A enI Attara kriyA che. enI bAhya kriyAnA prabhAve loko sAthe maLI dAna kare che, sAthe maLI rahe che, vagere. prANa ane apAnanI apekSAe te baLavAna che, kAraNa ke te prANa ane apAnanI vacce rahI madhyastharUpe temane samatola rAkhavAno prayatna kare che; bannene madhyamAM kheMcavA te prayatna kare che. "udAna' zabdano artha che mastakAvarohaNa ane AtmotkarSa, udAna vAyu dehastha rasa ane dhAtune prANa, apAna ane samAna vAyuonAM sthAnone vaTAvI zirodeza sudhI kheMcI jAya che. pachI tyAMthI bAdhA pAmI A udAna vAyu pAcho nIce UtaravA mAMDe che ane mukha dvArA varNa, zabda, vAkya, zloka, vagerenA uccArano hetu bane che. A enI Antara kriyA che. enI bAhya kriyAnA prabhAve jIvamAM AtmotkarSamUlaka abhimAna jAge che; "huM ucca chuM,' 'huM temanAthI vadhu unnata chuM', "mArA jevuM unnata koI nathI" vagere abhimAnarUpa dhAraNAonuM kAraNa udAna che. A pUrvokta vAyuo karatAM baLavAna che kAraNa ke A vAyu te badhAne UrvAbhimukha kare che. "vyAna' zabdano artha che zarIravyApti ane atyaMta avinAbhAva. vyAnavAyunI AMtara kriyAne pratApe lomAjhathI mAMDI nakhAjha sudhI samasta zarIramAM lohI, rasa vagerenuM saMcaraNa thAya che. enI bAhya kriyAnA baLe jIvomAM atyanta satAvasthAnanI spRhA janme che. A vAyu pUrvokta badhA vAyuothI baLavAna che, kAraNa ke vyAnavAyu jeTalI ghaDI samagra dehamAM vyApta hoya che teTalI ghaDI anya vAyu tene adhIna thaI enI sAthe maLIne rahe che ane kArya kare che. vyAnavAyunI kriyAviratinI sAthe ja samasta deha kriyAvirata thaI jAya che. vyAnavAyu sarvAge dehane vyApIne tene kriyAzIla rAkhe che. vyAnavAyunI kriyA aTakatAMnI sAthe ja samasta deha dhIre dhIre ThaMDo paDI jAya che. mRtyukALe jIvanA dehanAM judAM judAM aMgo ThaMDAM paDavAnI sAthe ja dehanI kriyA baMdha thaI jAya che. A uparathI puravAra thAya che ke vyAnavAyu samasta dehamAM vyApIne dehane kriyAzIla rAkhe che. * * prANa vagere pAMca vAyuo karmendriya, jJAnendriya ane ahaMkArane sAMkhyamAM "prANASTaka nAma ApavAmAM AvyuM che. A prANASTaka achagha, abhedya, adAhya ane avinAzya che. jyAM sudhI sRSTipravAha cAlyA kare che tyAM sudhI temanI sthiti che. teo ja eka dehamAMthI bIjA dehamAM jAya che ane teo ja attarAlagatimAM jIvanA AzrayarUpa che." yogabhASyamAM ane tattvavaizAradImAM pAMca vAyunuM nirUpaNa che. yogabhASyane mate pAMca vAyuomAM prANavAyu pradhAna che,' kAraNa ke dehamAMthI prANavAyunA javA sAthe bIjA cAreya vAyu dehamAMthI jatA rahe che. paraMtu yuktidIpikAnA mate vyAnavAyu sarvapradhAna che. Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Sadarzana paraMtu A pAMca vAyuonI vRttiono udgama zemAMthI che ?-pAMca karmayonimAMthI A pAMca karmayonine vize yuktidIpikAkAra vistArathI nirUpaNa kare che. dhRti, zraddhA, sukhA, vividiSA ane avividiSA nAme prasiddha pAMca karmayonio jIvonI vibhinna karmomAM thatI pravRttinuM mULa che." jJAna buddhinI sAttvika pariNati hovA chatAM rajoguNa dvArA buddhi pravartita na thAya to buddhi svayaM jJAna utpanna karI zakatI nathI. buddhi jyAre jJAnarUpe pariNamavAnuM zarU kare che tyAre adhavacce buddhimAMthI bahAra paDelA rajoguNamAMthI pAMca karmayoninI utpatti thAya che. Ama buddhinuM prAthamika spaMdana ane tenI jJAnarUpe carama pariNatinI vacalI avasthA paMcakarmayoni che, eTale zAstramAM karmayoninI tulanA moranA IMDA sAthe karavAmAM AvI che. mayUrInuM garbhadhAraNa ane moranA baccAnuM bahAra nIkaLavuM e benI vaccenI avasthA e moranuM IMDuM che; karmayoni paNa AvI madhyavartI avasthA che.44 140 dhRti eTale potAnA dhyeya yA uddezyamAMthI cuta na thavuM te. dhRtinA baLe jIva pratijJA karI tene mana, vacana ane karmathI pAra pADavA yatna kare che. daihika ane mAnasika badhAM karmomAM dhRtino prabhAva jaNAya che. kRtimAM rajoguNa ane tamoguNanuM prAbalya hoya che. zraddhA eTale phaLamAM Asakti rAkhyA vinA zAstravihita karmane kartavyarUpe grahaNa karavuM te. anasUyA, brahmacarya, yajana, yAjana, tapasyA, dAna, pratigraha ane zauca A badhAM zraddhAnAM lakSaNo che. jIvananA bhinna bhinna AzramonAM karmo e zraddhAnuM kSetra che. zraddhAmAM sattvaguNa ane rajoguNanuM Adhikaca hoya che. sukhA eTale laukika ane vaidika karma dvArA sukhabhoganI spRhA. aihika ane pAralaukika sukhanI icchAthI jIvo vedapATha, vividha satkarma, tapa ane prAyazcitta kare che. laukika ane vaidika karmo, vagere sukhAno viSaya che. sukhAmAM sattvaguNa ane tamoguNanI adhikatA hoya che. yathArthajJAnanI spRhAne vividiSA kahevAya che. vividiSAne vaza thaI jIva vastu eka che ke aneka, nitya che ke anitya, cetana che ke acetana, utpatti pUrve te sat hatI ke asat vagere vize jANavA pravRtta thAya che. samasta vyakta padArtha vividiSAno viSaya che. vividiSAmAM rajoguNanuM prAbalya hoya che. vividiSAthI UlaTI avividiSA che. avividiSAne vaza thaI jIva jIvanonnatinA mArgamAM AgaLa vadhato aTake che ane indriyajanya sukhane ja iSTa gaNI temAM rata rahe che. mAdaka pINuM pIvAthI, auSadhanA sevanathI ane gADha nidrAne pariNAme jIvanI AvI avasthA thAya che. avividiSAmAM tamoguNanuM prAbalya che. Ama pAMca karmayoninAM lakSaNo, temanAM kAryakSetra ane temanAmAM guNonI nyUnAdhikatA vize yuktidIpikAkAre varNana karyuM che. 45 prANa vagere pAMca vAyu ane dhRti vagere pAMca karmayoninI vAta karyA pachI yuktidIpikAkAra punaH muktilAbhanA prayojanane siddha karavA emane asatyathathI vALI satpaMthe kAryAnvita karavAnI vAta kare che. prathama te pAMca vAyu vize kahe che. pAMca vAyunI AMtara ane bAhya vRttionI vAta karI gayA chIe. prANa vagerenI antavRtti Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 141 sAMkhyadarzana anupAdhika che. te svataH ja pravAhita thAya che; eTale tene kupatha uparathI supatha upara lAvavAno prazna ja UThato nathI. paraMtu bahivRtti vize evuM na kahI zakAya. temanI bahivRtti suniyaMtrita hotAM buddhimAM sattvaguNanuM prAbalya thAya che ane pariNAme jIva muktimArge aTakyA vinA AgekUca karI zake che. prANa"zabdano artha praNati che. prati eTale namratA, vazyatA, Asakti. jo prANavAyunI bahivRttine dharma, jJAna vagerenA mArge vALIe to buddhimAM sattvaguNanI vRddhi thAya che. apAnanI apakramaNa kriyAne adharma, ajJAna vagere tAmasika kAryamAMthI vALI dharmanA pathe prasthApita karavI ucita che. tene pariNAme tamoguNano hrAsa thAya che. samAna vAyunI sahAvasthAnarUpa kriyAne jema bane tema buddhinI sAttvika pariNatinA sAhacaryamAM rAkhavI ucita che. tene pariNAme AtmA thoDA ja vakhatamAM sattvaguNamAM pratiSThita thAya che. udAnanI AtmotkarSarUpa kriyAne "huM aksathI para chuM, AsaktithI para chuM, baMdhanathI para chuM' ityAdi bhAvanAmAM vALavI joIe. vyAnavAyunI vyAptikriyAne jJAnaviSayaka banAvavI vAMchanIya che, "huM jJAne pratiSThita chuM, huM jJAnathI sabhara chuM, huM jJAnathI abhinna chuM' AvI bhAvanA jIve karavI joIe. Ama prANa vagere vAyunI bAhya vRttine sumArge vALavI joIe. AnA pachI yuktidIpikAkAra karmayonione sumArga upara lAvavAnI vAta kare che. avividiSA sivAyanI bIjI cAreya karmayoni dharma utpanna kare che; paraMtu dharma paNa chevaTe heya che, kAraNa ke te punarjanmanuM kAraNa che. eTale A cAra karmayonionI bAbatamAM vairAgya ja dhAravo joIe. jo avividiSArUpa karmayonine kuphaLaprasavakArI karmomAM ja rokI rAkhavAmAM Ave athatu AvAM karmone ja jANavAnI aspRhA hoya to jIvane sumArge AgaLa vadhavAmAM sahAya thAya che. jIvanI AvI pravRttine pariNAme karmayonio vizuddha thAya che ane tema thatAM jIvanA muktimArgamAM je bAdhAo hoya che te dUra thAya che; jIva buddhinI sAttvika pariNatimAM Asakta bane che; sattvaguNamAMthI vizuddha Ananda pragaTe che, jIvano ahaMkAra dUra thAya che, jJAnano udaya thAya che ane chevaTe muktilAbha thAya che.' pUrvokta tera karaNone pradhAna ane apradhAna evA be vibhAgamAM sAMkhyo vaheMce che. emanAmAMthI buddhi, ahaMkAra ane mana pradhAna che ane bAhya dasa indriyo apradhAna che. bAhya indriyo dvArA upasthita karavAmAM AvelA badhA viSayone mana, ahaMkAra ane buddhi prahaNa kare che eTale A traNa antaHkaraNonuM prAdhAnya che. kevaLa bAhya jJAnendriyano viSaya sAthe saMbaMdha thatAM jJAna utpanna thatuM nathI. kevaLa bAhya karmendriya viSayanI sAthe saMbaMdha sthapavAmAM samartha nathI. koI suMdara dRzya jovAmAM ApaNe tallIna hoIe te vakhate koI ApaNane bolAve to ApaNe sAMbhaLI zakatA nathI kAraNa ke te vakhate te zabda sAthe manano saMyoga thato nathI. bIjuM, buddhivRtti sAthe caitanyasaMbaMdha na hoya tyAreya jJAna thatuM nathI. antaHkaraNa upara caitanyano Aropa thAya che. bAhya jJAnendriya viSayanA saMparkamAM AvI tene antaHkaraNa sudhI AgaLa pahoMcADe che. Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 padarzana antaHkaraNa jyAre te viSayane grahaNa kare tyAre jJAna thAya che. Ama jJAnotpattimAM aMtaHkaraNanuM prAdhAnya che. antaHkaraNanI madada vinA karmendriyanI ceSTArUpa kriyA thatI nathI. ceSTAnA abhAvamAM viSayanI sAthe karmendriyano saMbaMdha thato nathI. ceSTAnuM kAraNa pravRtti che, pravRttinuM kAraNa icchA che. icchA antaHkaraNano dharma che. tethI karmendriyanI kriyA paNa antaHkaraNane adhIna che. eTale ja antaHkaraNane pradhAna ane bAkInA dasa karaNane apradhAna gayAM che. bAhya karaNo dvArA antaHkaraNo viSayano bodha kare che arthAt bAhya karaNo dvArasthAnIya che. viSaya jJAnendriya dvArA buddhimAM praveze che ane karmendriya dvArA buddhinI vRtti bahAra prakAza pAme che. jJAnendriyo AlocanarUpa vRtti dvArA saMkalpa, abhimAna ane adhyavasAyarUpa vRttio utpanna karI zake che. karmendriya potapotAnA vyApAra dvArA saMkalpa, abhimAna ane adhyavasAyarUpa vRttine bahAra pragaTa kare che. bAhya Indriyo atIta ane bhaviSya viSayo sAthe saMbaMdha dharAvatI nathI, kevaLa vartamAna viSayo sAthe ja e saMbaMdhamAM AvI zake che. vartamAnanI ati nikaTa rahelA atIta ane bhaviSyano paNa vartamAnamAM ja samAveza samajavo. eTale vAgindriyanA vyApArathI kSaNavilaMbe zabda utpanna thavA chatAM te indriyagrAhya che. bIjI bAju, antaHkaraNono saMbaMdha traNeya kALa sAthe hoya che.' A tera karaNo acetana hovA chatAM kAryakALa temanI vRttiomAM viparyaya yA avyavasthA jaNAtI nathI. sainiko zatrune jItavA jyAre raNamedAnamAM upasthita thAya che tyAre laDAI zarU karavAno saMketa maLatAM dareka potAnuM ja zastra yA astra dhAraNa kare che, ekanuM zastra ke astra bIjo prahaNa karato nathI. evI ja rIte badhAM karaNA kAryomukha banatAM potapotAnI vRttine ja grahaNa kare che. bAdhendriyo zabdAlocana, rUpAlocana vagerene, mana saMkalpane, ahaMkAra abhimAnane ane buddhi avyavasAyane prApta kare che; kadIya vRttivyatikrama thato nathI.49 "karaNo acetana hovA chatAM pravRtta thavA mATe pravartakanI apekSA karatA nathI' - Avo artha vAcaspati na vanavita te meM (sAM. kA. 31)no kare che paNa AnI sAthe pUrve kArikAkAre karela vidhAna puruSa (karaNono) adhiSThAtA che'50 eno meLa zI rIte khAze? Ano khulAso ema thaI zake ke puruSa baLapUrvaka temanI pAse kaMI karAvato nathI paraMtu tenA sAnidhya mAtrano ja prabhAva evo che ke karaNo puruSanAM ISTa prayojano (bhoga ane apavarga) sAdhI ApavA ApameLe ja pravRtti karavA maMDI jAya che. svAmInI hAjarIthI ja prerAIne bhaktasevaka Apa meLe ja svAmIne gamatI vastuo karavAmAM pravRtta nathI thato zuM? bIjuM, A prasaMge yuktidIpikAkAra jaNAve che ke keTalAka manane anya kAraNonA pravartaka tarIke mAnanArA che; temanA matano ahIM pratiSedha che." uparAMta, karaNonA pravartaka tarIke puruSavizeSa Izvarane mAnanArAnA matano niSedha karavAno Azaya paNa kArikAkArano hoI zake che. acetana karaNo kaI rIte puruSArtha sAdhI ApavAnA uddezyathI pravRtta thaI zake ? - AvA praznano Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 143 sAMkhyadarzana uttara e che ke karaNo puruSanA sAnnidhyamAM acetana hovA chatAM cetanayukta hoya tevAM banI jAya che. vAcaspatine mate pratyakSanI bAbatamAM bAhmendriya, mana, ahaMkAra ane buddhi A cAranI vRttio yugapat athavA kramathI thAya che. apratyakSanI bAbatamAM paNa mana, ahaMkAra ane buddhinI vRttio yugapat athavA kramathI thAya che; paraMtu temanI pUrve koI ne koI samaye pratyakSa thayuM hovuM joIe. gADha aMdhakAramAM vIjaLIno camakAro thatAM vaTemArgu sarpa jue che. Ave prasaMge AlocanavRtti, saMkalpavRtti, abhimAnavRtti ane adhyavasAyavRtti yugapat utpanna thAya che. cakSuno sarpa sAthe saMyoga thatAM ja te dUra haTI jAya che. bIjI bAju, musAphara AchA prakAzamAM dUra jue che ke kaMIka che (AlocanavRtti); pachI dhyAnathI jotAM tene jaNAya che ke e cora che (saMkalpavRtti); pachI tene jaNAya che ke te enI tarapha ja AvI rahyo che (abhimAnavRtti); pachI te nizciya kare che ke teNe tyAMthI jhaDapathI bhAgI javuM joIe (adhyavasAyavRtti); pachI te tyAMthI bhAgI jAya che. ahIM karaNonI pravRtti kramathI thAya che. apratyakSanI bAbatamAM smRti, anumiti, ke zAbdabodha ane temanuM kArya palAyana ke avasthAna eka sAthe thaI zake che, ane koIka vAra dhIme dhIme smRti vagereno unmeSa thatAM kArya janme che. paraMtu smRti hoya, anumAna hoya ke zAbdabodha hoya - temanA mULamAM pratyakSa to hoya ja che.para yuktidIpikAkArano mata A bAbate bhinna che: te zrotra vagere bAhyakaraNanI ane antaHkaraNanI vRttio yugapat saMbhave che evA matanA virodhI che. te AlocanavRtti, saMkalpavRtti, abhimAnavRtti ane adhyavasAyavRttine kramika ja gaNe che, kAraNa ke jJAnendriyanI sahAya vinA antaHka2Na koI vastune grahaNa karI zakatuM nathI. jo jJAnendriyanI sahAya vinA antaHkaraNane vastu grahaNa karatuM mAnavAmAM Ave to karNa vagere bAhmendriyanuM kaMI prayojana ja rahe nahi. paraMtu IzvarakRSNa bAhmendriyone dvAra ane antaHkaraNone dvArirUpa kalpe che. bAhyendriya ane antaHkaraNanI yugapavRtti mAnatAM A dvAradvAribhAvano vyAghAta thAya. eTale bAhmendriyanI ane antaHkaraNanI vRttione kramika ja mAnavI joIe. aMtamAM yuktidIpikAkAra jaNAve che ke pUrvAcArye dRSTa vartamAna viSayanI bAbatamAM cAreya vRttionA yaugapadyanA saMbhavane svIkAre che paNa IzvarakRSNa to atIta ane vartamAna baMne prakAranA viSayonI bAbatamAM cAreya vRttionI kramika utpatti ja svIkAre che. aniruddha paNa yuktidIpikAkAranA matanA che. te kahe che ke pUrvokta cAreya vRttio kadIya eka sAthe thatI nathI. vAcaspatie ApelA akramanA dRSTAMtamAM paNa krama che ja paNa te eTalo jhaDapI che ke ApaNane te jaNAto nathI.54 mATharapa ane goDapAdapa vAcaspatinA jevo ja mata dharAve che. have bIjo prazna e che ke bAhya jJAnendriyonI AlocanavRttio yugapad saMbhave che ke nahi ? arthAt, zabdAlocana, sparzalocana, vagere pAMca AlocanavRttio eka sAthe utpanna thaI zake ke nahi ? Ano uttara sAMkhyasUtrakAra hakAramAM Ape che.57 bhikSu paNa enuM samarthana kare che.58 Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 Sadarzana pAdaTIpa 1 sAM0 kA0 26-27 / 2 ubhayamapyetadindrasyAtmanazvinatvAdindriyamucyate / sAM0 ta0 kau0 26 / 3 indriyamindraliGgam / pANini 5 / 2 / 63 / 4 tathA'haGkArAdindriyANIti sarve I bhautikAnIndriyANIti paJcAdhikaraNamatam yuktidI0 22 ( utthAnikA) / 5 AhaGkArikatvazruterna bhautikAni / sAM0 sU0 2.20 / 6 atIndriyamindriyaM bhrAntAnAmadhiSThAnam / sAM0 sU0 2.23 7 nAprAptaprakAzakatvamindriyANAmaprApteH sarvaprAptervA / sAM0 sU0 5.104 / 8 evaM sAGkhyavRddhA AhuH - "AhaGkArikANIndriyANI artha sAdhayitumarhanti nAnyathA / tathAhi kArakaM kArakatvAdeva prApyakAri bhavati / bhautikAni cendriyANi kathaM prApyakArINi dUravartini viSaye bhaveyuH ? AhaGkArikANAM tu teSAM vyApakatvAt / viSayAkArapariNAmAtmikA vRtirvRttimato'nanyA sambhavatyeveti suvacaM prApyakAritvam / api ca mahadaNugrahaNamAhaGkArikatve teSAM kalpate, na bhautikatve / bhautikatve hi yatparimANaM karaNaM tatparimANaM grAhyaM gRhaNIyAt / yukti0 28 / 8 indriyANi saMskAravizeSayogAt parigRhItarUpANIti kecit / paricchinnaparimANAnItyapare / vibhUnIti vindhyavAsimatam / yuktidI0 22 (utthAnikA) / 10 yuktidI0 28 / 11 karaNaM trayodazavidham / sAM0 kA0 32 / karaNamapi kecit trayodazavidhamAhuH / yuktidI0 22 ( utthAnikA) / 12 dvAdazavidhamiti pataJjaliH / yuktidI0 32 / 13 ekAdazavidhamiti vArSagaNAH / yuktiMdI0 32 / 14 tathA'nyeSAM mahati sarvArthopalabdhiH manasi vindhyavAsinaH / saGkalpAbhimAnAdhyavasAyanAnAtvamanyeSAm ekatvaM vindhyavAsinaH / yuktidI0 22 (utthAnikA) / ekAdazakamiti vindhyavAsI / yuktidI0 22 ( utthAnikA) / 15 dazavidhamiti tAntrikAH paJcAdhikANaprabhRtayaH / yuktidI0 32 / sAM0 kA0 32-33 / 16 zarIrAbhyantaravRttitvAd antaHkaraNamiti / sAM0 kA0 33 / 17 rUpAdiSu paJcAnAmAlocanamAtramiSyate vRttiH / sAM0 kA0 28 / 18 buddhIndriyANAM sammugdhavastumAtradarzanamAlocanamuktam / sAM0 ta0 kau0 28 / 17 sAM0 ta0 kau0 27 / 20 AlocanaM grahaNamityarthAntaram / yuktidI0 28 / Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAMkhyadarzana 145 21 kiM tarhi tadAharaNadhAraNaprakAzakam ? tatrAharaNaM karmendriyANi kurvanti, viSayArjanasamarthatvAt / dhAraNaM buddhIndriyANi kurvanti viSayasannidhAne sati zrotrAdivRttestadUpApatteH / prakAzamantaHkaraNaM karoti nizcayasAmarthyAt / yuktidI0 32 / 22 tena kiM siddhaM bhavati ? yaduktamanyairAcAryaiH sAmAnyajJAnamindriyANAM vizeSajJAnaM buddheriti tat pratiSiddhaM bhavet / yuktidI0 28 / 23 Aha-kaH punarasmin darzane doSo yata etat pratiSidhyata iti ? ucyate sAmAnyavizeSayoritaretarApekSatve satyekasminnavirodhAdanyataraparikalpanA''narthakyam / yadi khalvindriyasya sAmAnyajJAnaM na syAt tena vizeSApekSaM sAmAnyaM sAmAnyApekSazca vizeSa iti yatra sAmAnyajJAnaM tatra vizeSajJAnamapi na pratiSidhyata ityubhayamapIndriyasya syAt / tatazcAntaHkaraNaparikalpanA''narthakyam / vizeSavato vA'ntaHkaraNasya kaH sAmAnyena virodha ityubhayasyApi tatra saMbhavAd indriyAnarthakyam / tasmAdapratyayamindriyamiti / indriyasya cet pratyayaH syAd yathA pratyayavato'ntaHkaraNasyAniyataviSayatvam, evamasyApi syAt, na tu tadasti / tasmAdapratyayamindriyamiti / kiJca kAlAtivRttiprasaGgAt / indriyasya cet pratyayaH syAd yathA pratyayavato'ntaHkaraNasya trikAlaviSayatvamevamasyApi syAt / na tu tadasti / tasmAdapratyayamindriyamiti / kiJcAnyat smRtyadarzanAt / indriyasya cet pratyayaH syAd yathA pratyayavato'ntaHkaraNasyAdirUpopapattirevamatrApi syAt / na tu tadasti / tasmAdapratyayamindrayaM siddhamiti / yuktidI0 28 / 24 bhavatu tAvadapratyayamindriyam / tat tu grahaNarUpaM na tu prakAzakaM pradIpavadityatra ko heturiti ? ucyate-na, karaNAntaraprasaGgAt / yadi pradIpavadindriyaM prakAzakaM syAt tena yathA tatprakAziteSu ghaTAdiSvartheSu karaNAntaramArgaNamevamatrApi syAt / na caitadiSTam / ato na pradIpavadindriyaM prakAzakamiti / antaHkaraNasaddhAvAdayuktamiti cet syAnmatam-asti karaNAntaraM buddhilakSaNaM yadindriyeNa pradIpavat prakAzitama) gRhNAti / tasmAt paravAdAnuvAdo'yaM kriyate, na pratiSedha iti / tacca naivam / / kasmAt / pradIpendriyayoranyatarAnupAdAnaprasaGgAt / indriyamapi prakAzakam, pradIpo'pi . ' / tatrAnyatarasyAnupAdAnaM prasaktam / kasmAt ? na hyekArthakAriNo yugapatkaraNe sAmarthyamastIti / kiJca anyat / antaHkaraNahAneH / indriyeNa pradIpavat prakAzitAn bAhyAnarthAn sAkSAdantaHkaraNaM gRhaNAtIti vadato'taHkaraNameva hIyate / tasmAdayuktamantaHkaraNasya grahaNasAmarthyam / puruSasyeti cenna karaNAnarthakyaprasaGgAt / sAkSAd viSayagrahaNasamarthaM puruSamicchataH karaNAnarthakyaM prasajyate / tasmAd yuktametat grAhakamindriyaM na tu pradIpavat prakAzakamiti / yuktidI0 28 / 25 Aha, bhavatu tAvad grahaNamAtramindriyavRttirapratyayA / grahaNa-pratyaya-prakAzAnAmidAnI ... ko bhedaH ? ucyate-viSayasamparkAt tAdUpyApattirindriyavRttirgrahaNam / tathA Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yagdarzana viSayendriyavRttyanukAreNa nizvayaH 'gaurayaMzuklo dhAvati' ityevamAdiH pratyayaH / tathA viSayasamparkApagame zrotrAdivRtteH tAdUpyApagamo vartamAnakAlatA / grahaNasyAnubhavAt tu saMskArAdhAnaM tatpUrvikA ca smRtiriti trikAlaviSayA (yatA) pratyayasyetyayamanayorvizeSaH / bAhyastu prakAzo na viSayarUpApannaH / saMskArAt tu ghaTAdInAM vyavadhAnarUpaM pArthivaM chAyAlakSaNaM dharmamapahRtya vyaJjakatvAya kalpate cakSuSo'nugrahAya / ubhayorvA cakSurviSayayorityapare / tasmAdupapannametat prakAzakaM pradIpAdi, grAhakaM zrotrAdi, vyavasAyAtmakamantaHkaraNamiti / yuktidI0 28 / 26 sA0 kA0 28 / 146 27 ubhayAtmakamatra manaH / sAM0 kA0 27 / 28 ubhayAtmakaM... cakSurAdInAM vAgAdInAM ca mano'dhiSThitAnAmeva svasvaviSayeSu pravRtteH / sAM0 ta0 kau0 27 / mano'pi cakSurAdisaGgAd cakSurAdyekIbhAvena darzanAdivRttiviziSTatayA nAnA bhavati / tatra heturguNetyAdi / guNAnAM sattvAdInAM pariNAmabhedeSu sAmarthyAdityarthaH / etacca 'anyatramanA abhUvaM nAzrauSam' ityAdi zrutisiddhAd cakSurAdInAM manaHsaMyogaM vinA vyApArAkSamatvAdanumIyate / sAM0 pra0 bhA0 2.27 / 28 saGkalpena rUpeNa mano lakSyate ... ' idamevaM naivam' iti samyak kalpayati vizeSaNavizeSyabhAvena vivecayatIti yAvat / sAM0 ta0 kau0 27 / 30 tathA ca vuddhivRtteradhyavasAyo'bhimAno'haGkArasya saGkalpavikalpau manasa ityAyAtam / saGkalpazcikIrSA, 'saGkalpaH karma mAnasam' ityanuzAsanAt / vikalpazca saMzayo yogoktabhramavizeSo vA, na tu viziSTajJAnam tasya buddhivRttitvAditi / sAM0 pra0 bhA0 2.30 / 31 guNapariNAmavizeSAd nAnAtvaM bAhyabhedAzca / sAM0 kA0 27 / 32 na nirbhAgatvaM tadyogAd ghaTavat / sAM0 sU0 5.71 / manaso na niravayavatvam anekendriyeSvekadA yogAt, kintu ghaTavad madhyamaparimANaM sAvayavamityarthaH / sAM0 pra0 bhA0 / 33 badhA ja sAMkhyAcAryo indriyane madhyamaparimANa mAnatA na hatA. keTalAka tene vibhu mAnanAra paNa hatA. 34 na vyApakatvaM manasaH karaNatvAdindriyatvAdvA / sAM0 sU0 5.69 / bhanane dehavyApI mAnanAranA mata sAthe cittane dehavyApI mAnanAranA yogabhASya nirdiSTa (4.10) matane sarakhAvo. tyAM bhikSu spaSTapaNe jaNAve che ke cittane dehavyApI mAnanAra sAMkhyo che, jyAre cittanI vRttine dehavyApI mAnanAra pataMbha che. 35 sakriyatvAd gatizruteH / sAM0 sU0 5.70 / 35 yacca 'zirasi me vedanA, pAde me sukham ' jJAnaM manaso vibhutvaM pratipAdayati tadAzusaJcAritvAt kramAgrahaNanimittam / nAnena vibhutvasiddhiH [ kintu Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAMkhyadarzana 147 paramANuparimANatvasiddhiH / paramANuparimANasya manasaH kathaM sabhAgatvasiddhiH ? ucyate--] SaTkena yugapad yogAt paramANUnAM sabhAgatvasiddhiH / aniruddhavRtti, sA0 sU0 69 tathA 71 / 39 sAM0 kA0 29 / 38 sAM0 ta0 kau0 29 / 38 kiM punareSAM prANAdInAM lakSaNamiti ? ucyate - dvividhAH prANAdayaH antarvRttayo bahirvRttayazca / ... teSAM prerikA sAmAnyakaraNavRttiH / yuktidI 29 / (yuktidIpikAno A Akho bhAga vAMcavo joIe). 40 zAstraM caivamAha - prANApAnasamAnodAnavyAnAH paJca vAyavaH / SaSThaM manaH / saptamI pUraSTamI vAk / vAggrahaNena karmendriyaparvaNo grahaNam / manograhaNena buddhIndriyaparvaNo grahaNam / tadetat prANASTakaM vaikArikaM guNazarIrasya paridraSTuH kSetrajJasya zarIramAdadAnasya nityaM stambhasthAnIyaM pratyaGgaM bhavati, acchedyamabhedyamadAhyamavinAzyamavikampyam / anityAni punarbhautikAni bAhyAni zarIrANi kuzamRttikAsthAnIyAni upacIyante ca / yuktidI0 29 / 41 teSAM pradhAnaM prANaH / yogabhA0 3.39 / 42 Aha, kutaH punariyaM prANAdivRttiH pravartata iti ? ucyate - karmayonibhyaH / yuktadI0 29 / 43 tatra phalechAyA yonI: prANAdIMzca sammukhIkRtya kriyAmArabhate / yuktidI0 42 / 44 mahataH pracyutaM rajo vikRtam aNDasthAnIyAH paJca karmayonayo bhavanti - dhRtiH zraddhA sukhA vividiSA avividiSeti / yuktidI0 29 / 45 yuktidI0 29 / 46 yuktidI0 29 / 47 sAM0 kA0 35 / 48 sAM0 kA0 33 / sAM0ta0 kau0 33 / 49 sAM0 kA0 31 / 50 sa0 kA0 17 / 51. ...nendriyANAM manaH prayojakamiti / yuktidI0 31 / 52 yugapaccatuSTayasya iti / dRSTe yathA - yadA santamasA'ndhakAre vidyutsampAtamAtrAd vyAlamabhimukhamatisannihitaM pazyati tadA khalvasyA''locanasaGkalpAbhimAnAdhyavasAyA yugapadeva prAdurbhavanti yatastata utplutya tatsthAnAdekapade'pasarati / kramazazca yadA mandAloke prathamaM tAvad vastumAtraM sammugdhamAlocayati, atha praNihitamanAH karNAntAkRSTasazaraziJjitamaNDalIkRtakodaNDaH pracaNDataH pATaccaro'yamiti nizcinoti, atha ca 'mAM pratyeti' ityabhimanyate, athAdhyavasyati 'apasarAmItaH sthAnAt ' Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 padarzana iti / parokSe tvantaHkaraNatrayasya brAhyendriyavarja vRttirityAha- 'aSTe trayasya tatpUrvikA' / antaHkaraNasya yugapat krameNa ca vRttidRssttpuurviketi...| sAM0 ta0 kau0 30 / 53 kramazazca tasya nirdiSTA / tasyeti catuSTayamapi sambadhyate / cazabdo'vadhAraNArthaH / kramaza evetyarthaH / kramaza eva hi bAhyAntaHkaraNavRttyorekArthanipAtaH / dRSTe tathA'pyadRSTe kramazaH eva catuSTayasya vRttiH |...trysy tatpUrvikA vRttiH / na tAvad buddhayahakAramanasAM sAkSAd bAhyArthagrahaNasAmarthyamasti, antaHkaraNAnupapattiprasaGgAt, zrotrAdivaiyarthyaprasaGgAt, dvAridvArabhAcavyAghAtAcca / tasmAt pUrvaM zrotrAdInAmarthasambandho'sti / meghastanitAdAvapyavazyametadabhyupagantavyam / pazcAttu tavRttyupanipAtAdantaHkaraNasyetyasti kramo'trApi / tatra yaduktam 'meghastanitAdISu kramAnanugate yugapaccatuSTayasya vRttiH' ityetadayuktam |...asy dRSTe vartamAne yugapavRttiH pUrvAcAryairnidiSTA, AcAryeNa tu krameNetyarthaH / adRSTe'tItAdAvapi kramazazca krameNaiva, yatastrayAntaHkaraNasya tatpUrvikA bAhyendriyapUrvikA vRttiH / yadA yathA'nubhavastathA saMskAraH, yathA ca saMskArastathA smRtirityevaM vRttirbAhyendriyapUrviketi / yuktidI0 30 / 54 akramazazca rAtrau vidyudAloke vyAghraM dRSTvA jhaTityapasarati tatra caturNAmekadA vRttiH / yadyapi vRttInAmekadA'smbhavAt tatrApyutpaladalazatapatravyatibhedavadavabhAsanAdakrama ityuktam / aniruddhavRtti, sAM0 sU0 2.32 / / 55 evameSA yugapaccatuSTasya vRttiH / kiJca, anyat kramazazca tasya nirdiSTA / mAThara sAM0 kA0 30 / 56 yugapaccatuSTayasya buddhyahaGkAramanasAmekaikendriyasambandhe sati catuSTayaM bhavati...kizya kramazazca tasya nirdiSTA / tasyeti catuSTayasya kramazazca vRttirbhavati / gauDapAda sAM0 kA0 30 / 57 kramazo'kramazazcendriyavRttiH / sAM0 sU0 2.32 / 58 sAM0 pra0 bhA0 2.32 / / Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayana 12 kALa ane dika sAMkhya sUtrakAra jaNAve che ke dipha ane kALa 'gAri' mAMthI utpanna thAya che.' TIkAkAro "gAri'no evo artha kare che ke chevaTe sUtrArtha evo thAya ke dipha ane kALa AkAzamAMthI je utpanna thAya che. AkAzano bhinna bhinna upAdhio sAthe saMyoga thatAM dika ane kALa utpanna thAya che. arthAtu, sUrya vagerenI kriyAthI upalakSita AkAza ja dizA ane kALa kahevAya che. bhikSu kahe che ke AkAzamAMthI utpanna dipha ane kALa e to khaMDa dipha ane kALa che, jyAre akhaMDa dipha ane kALa AkAzamAMthI utpanna thatA nathI. akhaMDa dipha ane kALa to prakRtinA guNavizeSarUpa che, nitya che. bhikSu AthI vizeSa kaMI jaNAvatA nathI. akhaMDa kALane nitya" kayA arthamAM samajavo tema ja tene prakRtinA guNavizeSarUpa kahevAno artha zo eno ApaNe vicAra karI laIe. Ano artha thaI zake prakRtinA traNeya guNono mULabhUta sUkSma pariNAma; A pariNAma kadIya ApaNane pratyakSa thato nathI ane satata avicchinna rIte cAlyA kare che - sAmyAvasthAmAM ane asAmyavasthAmAM, pralayamAM ane sRSTimAM -, te ja kALa che; avicchinnatA e ja enI nityatA che. yuktidIpikAkAra kAlane evA koI svataMtra tattva tarIke svIkAravA taiyAra nathI jemAMthI jagatanI utpatti thatI hoya. kALa e koI svatanta tattva ke padArtha nathI. prahanakSatronI gati, nADInuM spaMdana, AMkhanI pAMpaNanuM UMcuMnIcuM thavuM, zvAsocchavAsa vagere kriyAone ja kALa nAme oLakhavAmAM Ave che. ethI atirikta koI kALa nathI. jema bAhya padArthomAM kriyA jaNAya che tema jIvanAM karaNo paNa kriyAyukta hoya che. eTale, karaNInI kriyAne paNa kALa kahevAmAM Ave che. vaLI, sAMkhyamAM kriyA ane kriyAvatno abheda hoI kALane kriyAyukta bAhya padArtho ane karaNonI aMdara samAviSTa mAnavAmAM Avyo che. eka sthaLe yuktidIpikAkAra jaNAve che ke padArthonI pariNatimAM kALa janaka nathI paraMtu temanI pariNatimAM kaMIka sahAya to kare che. Ano artha e thayo ke padArthonA pariNAmonuM upAdAnakAraNa kALa nathI paNa sahakArikAraNa to te che. padArthonA pariNAmonuM upAdAnakAraNa to mUlA prakRti che. padArthonA pariNAmonuM sahakAritAraNa kALa che eno artha e ke prakRtinA mULabhUta sUkSma pariNAma vinA padArthonA te te pariNAmo utpanna thatA nathI ane A mULabhUta sUkSma pariNAmane ja sAMkhyo kALa gaNe che, kALane koI svataMtra tattva yA padArtha tarIke te svIkAratA nathI. Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 . Sadarzana vAcaspatino mata paNa yuktidIpikAkAra jevo ja che. te kahe che ke kALane eka ane akhaMDa mAnIneya jo tenA atIta vagere bhedonI upapatti mATe upAdhiono Azaro levo paDato hoya to te upAdhione ja kALa gaNavI yogya che, temanAthI atirikta kALa nAmanuM nirarthaka tattva mAnavAnI bilakula jarUra nathI. yogabhASyamAM kALa vize saMkSipta vivecana che. jema dravyanI avibhAjya sUkSmatama avadhine parimANa kahevAmAM Ave che tema kALanI avibhAjya sUkSmatama avadhine kSaNa kahevAmAM Ave che. calita paramANune eka deza (unit of space) uparathI tenA avyavahita anya deza upara jatAM jeTalo samaya lAge te kSaNa che. A kSaNono avicchinna pravAha cAlyA kare che. A pravAha evo che ke jemAM koI paNa be kSaNono samAhAra, pracaya yA sahavidyamAnatA saMbhavatI nathI. muhUrta, rAtri, dina, vageremAM kSaNono samAhAra buddhikRta che, vAstavika nathI. A muhUrta, vagerarUpa sthUla kALa e to zabdanA prabhAve utpanna thato vastuzunya vikalpa che. sAmAnya jano tene vastusvarUpa mAnI le che, paraMtu kSaNa to vasturUpa che. vartamAna eka ja kSaNanI vidyamAnatA hoya che, pUrvottara kSaNo vidyamAna hotA nathI. paraMtu atIta ane bhaviSyan kSaNo saMpUrNapaNe asa che evuM nathI. vartamAna kSaNa atIta ane bhaviSyat kSaNothI nirapekSa bhAve rahI zakato nathI. vyakta padArthomAM satata je parivartana dekhAya che te parivartanakriyAmAM atIta ane bhaviSya kSaNonI upayogitA rahelI ja che. atIta ane bhaviSyat che vyakta padArthonI judI judI avasthAo. te atIta ane anAgata avasthAo vartamAna avasthAmAM anugata che, samAyelI ja che. vartamAna e atIta ane anAgatathI utaraDAyelo yA asaMbaddha nathI. vartamAnamAM bhUta paNa che ane bhaviSya paNa che. vartamAna kSaNamAM bhUta ane bhAvI kSaNo pariNAmarUpathI anvita che. bhikSa potAnA vArtikamAM jaNAve che ke kSaNa e sattva vagere guNono dravyarUpa pariNAma che. Ano artha e laI zakAya ke kSaNarUpa kALa e guNono mULabhUta ati sUkSma pariNAma ja che, je badhA sthUla pariNAmonA mULamAM rahelo che. dika vAstavika nathI paNa buddhikalpita che. dinI kalpanA ApekSika che, je eka vyaktinI bAbatamAM pUrvadika che, te anyanI bAbatamAM pazcimadika hoI zake che. kALane to kSaNarUpe svIkAravAmAM Ave che. paNa dino to sarvathA asvIkAra karavAmAM Ave che. A vAta bhikSue vArtikamAM kahI che." pAdaTIpa 1 sAM0 sU0 2.12 / 2 aniruddhavRtti, sAM0 sU0 2. 12 / 3 sAMo go ma. 2. 22 | Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAMkhyadarzana 151 4 yadapyuktaM kAlAjjagadutpattirbhaviSyatIti tadanupapannam / kasmAt ? kAraNaparispandasyaiva tadabhidhAnasannivezAta / na hi naH kAlo nAma kazcidastiH kiM tarhi ? kriyamANakriyANAmevAdityagati-godoha-ghanastanitAdInAM viziSTAvadhisvarUpapratyaya nimittatvam / yuktadI0 pR0 73 (kA0. 15) 5 prAgevaitadapadiSTaM na kAlo nAma kazcit padArtho'sti / kiM tarhi ? kriyAsu kAlasaMjJA / tAzca karaNavRttiriti pratipAditam / na cAnyA vRttivRttimataH / pR. 132 (kA0 50 / ) 6 kAlastu sambandhamAtropakArI, na vikriyAhetuH / yuktidI0 pR0 74 / 7 kAlazva vaizeSikAbhimata eko'nAgatAdivyavahArabhedaM pravartayitumarhatIti, tasmAdayaM yairupAdhibhedairanAgatAdivyavahArabhedaM pratipadyante santu ta evopAdhayo'nAgatAdivyavahArahetavaH, kRtamantargaDunA kAleneti sAGkhyAcAryAH / tasmAtra kAlarUpatattvAntarAbhyupagama iti / sAM0 ta0 kau0 33 / 8 yogabhASya 3. 52 / 8 sa ca kSaNAkhyaH kAlaH sattvAdInAM dravyarUpaH pariNAmavizeSa iti / yogavArtika, 3. 52 / 10 kAlaH kSaNarUpa iSyate dik tu sarvathaiva neSyata iti / yogavArtika, 3. 52 / Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayana 13 sUkSmazarIra karma ane punarjanma mAnanAre eka janmanA saMskAra bIjA janmamAM laI janAra 'zuM che teno tema ja jIvane aMtarAlagatimAM skUla bhautika deha na hovAthI te prayatna kevI rIte kare che teno vicAra karavo paDe che. Ane kAraNe karma ane punarjanma mAnanAre eka yA bIjA rUpe sUkSmazarIranI kalpanA karavI paDe che. sAmAnyataH sAMkhya sUkSmazarIra mAne che. tema chatAM A bAbate sAMkhyAcAryomAM matabheda to che ja. teno vicAra karIe. paMcAdhikaraNane mate vaivartazarIrarUpa sUkSmadehano Azaro laIne puruSanuM eka sthUla dehamAMthI bIjA sthUla dehamAM gamana thAya che. mAtApitAnA saMsargakALe vaivartazarIra amuka eka karaNa sAthe zukrazoNitamAM praveza kare che. A uparathI mAnI zakAya ke vaivartazarIranA ghaTakomAM te karaNano samAveza che. vartamAna janmamAM karela karmonI chApa yA saMskAra te karaNa upara paDe che ane tene pariNAme pachInA janmamAM te anusAra devagati, tiryati ke manuSyagati maLe che. vaivartazarIra nitya che. te indriyone grahaNa karavA ane dhAraNa ka2vA samartha che. bhautika sthUla deha sAthe teno saMbaMdha e che ke navo janma jIva jevo dhAraNa kare che tevuM ja te sthUla dehathI AviSTa thaI jAya che ane vartamAna janmamAM bhogavavAnA dharmAdharmano kSaya thatAM sthULa deha paDe che tenI sAthe te vaivartazarIra paNa tene choDI de che.. koI eka pataMjaline mate sUkSmazarIra janme janme juduM hoya che. mukti na thAya tyAM sudhI vibhinna sthULa dehomAM eka sthAyI sUkSmazarIra hoya che evI mAnyatA te dharAvatA nathI. temanA mate cha *siddhionA upabhoganA kALe sUkSmazarIra jIvanI indriyone bIjadeze laI jAya che. jIvanuM jyAre mRtyu thAya che tyAre sUkSmazarIra pApa-puNya sAthe saMyukta indriyone dhakko mArI vega Ape che jethI te indriyo paravartI janmagrahaNa mATe pitAmAtAnA zukrazoNitanA saMparkamAM AvI zake. A saMyoga saMpAdana karAvI ApIne te potAnI meLe nAza pAme che. mRtyunI sAthe sAthe ja sUkSma zarIrano nAza thAya che ane indriyo zukrazoNitamAM praveze che. A traNeya kriyAo eka sAthe thAya che evuM phalita thAya che. jIvanAM arjita pApapuNya dvArA tenI pachInuM janmasthAna-svarga athavA pRthvI athavA naraka - nirdhArita thAya che. jIvanA pApapuNyarUpa karmanA pariNAme paravartI janmamAM navuM sUkSmazarIra utpanna thAya che. A navuM sUkSmazarIra pharI indriyone pahelAnI jema bIjadeze prere che ane mRtyukALe emano navA janmamAM pitAmAtAnA zukrazoNita Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAMkhyadarzana 153 sAthe saMyoga thAya eTalA mATe dhakko mArI vega Ape che. A saMyoga saMpAdana thatAM sthULa dehanI sAthe sUkSmadeha paNa paDI jAya che. jyAM sudhI jIvanA pApapuNyano saMpUrNa kSaya (mokSa) na thAya tyAM sudhI A rIte pratyeka sthULadehanI utpattinI sAthe navuM sUkSma zarIra utpanna thAya che. pataMjaline mate sUkSmazarIranA ghaTako kayA che tenI mAhitI yuktidIpikAkAra ApatA nathI. pataMjalinuM sUkSmazarIra sthAyI nathI paNa prati janma juduM che. bIjI bAju, buddhi, ahaMkAra ane mana jIvanI mukti sudhI avasthAna kare che, pralayamAM paNa bIjarUpe rahe che. tethI pataMjalinA sUkSma zarIranA A traNa ghaTako na saMbhave. vaLI, sUkSmadeha indriyone vega Ape che ane paravartI janmasthAne javA prere che. eTale A sUkSmadehanA ghaTakorUpe indriyone paNa na mAnI zakAya. have bAkI rahyAM paMcatatpAtro ane paMcavAyu, A uparathI evI kalpanA thaI zake ke pataMjaline mate sUkSmazarIranA ghaTako A paMcatatpAtro ane pacavAyu che. pataMjaline mate sUkSmazarIra Indriyone dhakko (vega) Ape che. jo badhI gati saraLa mAnIe to to vAMdho nahi. paraMtu jo gatimAM vaLAMkano paNa saMbhava mAnIe to prathama vaLAMka vakhate sUkSmazarIre Apelo vega khatama thaI jAya. have indriyo zarIra vinA kevI rIte gati karI zake? bIjuM, indriyo zarIra jevA AdhAra vinA rahI zake kharI ? jema citrane AdhAra tarIke ubharI yA phalaka Avazyaka che tema indriyone paNa eka samAna AdhAra tarIke zarIra jarUrI che. trIjuM, sUkSmazarIra mAtra indriyone ja nUtana utpattisthAne pahoMcADe che ema kahevAmAM AvyuM che; buddhi ane ahaMkAra nUtana utpattisthAne kevI rIte pahoMcatA haze? ahaMkArane pataMjali buddhinI aMtargata ja gaNe che, eTale prazna rahe che mAtra buddhino. | viMdhyavAsI sUkSmazarIranuM astittva svIkAratA nathI. temane mate indriyo ahaMkAramAMthI utpanna thaI hoIne vibhu arthAt sarvavyApI che. tethI temanuM eka dehamAMthI bIjA dehamAM gamana saMbhavatuM nathI. jyAre koI sthUladehamAM potAno vyApAra (vRtti) indriyo aTakAvI de che tyAre mRtyu thayuM kahevAya che ane jyAre mAtApitAnA zukrazoNitarUpa koI bIjadezamAM te potAnI vRttio zarU karI de che tyAre janma thayo kahevAya che. indriyone vibhu mAnI aMtarAlegatino cheda uDADI devo ane pariNAme sUkSmazarIrane na mAnavuM keTaluM yuktiyukta che te vicAraNIya che. * izvarakRSNa sUkSmazarIranuM astittva svIkAre che. temane mate amukta prati puruSane mATe sRSTinA AraMbhe prakRti dvArA eka eka sUkSmazarIra utpanna thAya che. A sUkSmazarIra te te amukta puruSane eka dehamAMthI bIjA dehamAM javAmAM avalaMbanarUpa che. tenI gati sarvatra avyAhata che; te paththaranI ArapAra jaI zake che; te gUDha sthira bIjamAM pravezI zake che. te nitya che, arthAt pralaya sudhI teno pravAha avicchinna cAle che. pralayamAM paNa bIjarUpe te avasthAna kare che. alabatta, sRSTi daramyAna jyAre puruSa mukta thAya * tyAre tenuM sUkSma zarIra haMmeza mATe paDI jAya che. mukti vakhate sUkSmazarIra prathama paDe che ane pachI sthULa zarIra paDe che. buddhi, ahaMkAra, mana, paMcatatpAtra, pAMca karmendriyo ane pAMca jJAnendriyo A aDhAra sUkSmazarIranAM ghaTako che.' yuktidIpikAkAranA mate pAMca pa-11 Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 padarzana vAyu paNa sUkSmadehanAM ghaTako che. sAMkhyasUtrakArane mate tenAM ghaTako sattara che." bhikSu A sattarane nIce pramANe gaNAve che-agiyAra Indriyo, pAMca tatpAtro ane buddhi. te kahe che ke ahaMkArano samAveza buddhimAM samajI levo. sUkSmazarIra zAnta-ghora-mUDha svabhAvavALI IndriyothI anvita hovAne kAraNe tene vizeSa' kahevAmAM Ave che. sUkSmazarIra pUrva pUrvanA sthULa dehano tyAga karI navA navA sthULa deho dhAraNa kare che, kAraNa ke sthULa deha vinA sUkSma zarIranI bAbatamAM dharmAdharmAdino bhoga saMbhavato nathI. eTale aMtarAlagatimAM te upabhogarahita hoya che. paralokamAMthI sUkSmazarIra IhalokamAM pAchuM Ave che tyAre prathama te annamAM praveze che. pachI adRSTAnusAre amuka maradanA zarIramAM anna dvArA dAkhala thAya che ane pachI tenA zukamAM dAkhala thAya che. tyArabAda zukra sAthe amuka strInA jarAyumAM praveze che. tyAra pachI zuzoNitasaMbhUta sthULadehakozathI te AviSTa thAya che. pachI mAtAnA udaramAMthI cULadehakozathI vIMTaLAyeluM te bahAra Ave che. vartamAna janmamAM bhogavavAnA dharmAdharmAdino kSaya thatAM sthULa dehane choDI te navA dehane dhAraNa karavA gati kare che. AtmA ke puruSa gati karato nathI. sUkSmazarIranA gamanAgamanano Aropa puruSamAM karavAmAM Ave che. dharma, adharma, jJAna, ajJAna, vairAgya ane avairAgya buddhinA dharmo che. buddhi sUkSmadehanuM eka ghaTaka che. A dharma vagere liMgazarIranI gatinuM sahakArikAraNa che. saMsaraNa thA gati vinA liMgadehane bhoganI prApti thAya ja nahi. koIne koI kALe sUkSmazarIrano prakRtimAM laya thAya che eTale tene liMgazarIranA nAme oLakhavAmAM Ave che. IzvarakRSNa pataMjalinI jema prati janma bhinna bhinna sUkSmazarIra mAnatA nathI. yuktidIpikAmAM AcArya viMdhyavAsInA matanuM khaMDana che. yuktidIpikAkAra kahe che ke indriyonuM vibhutva arthAt sarvavyAdhitva saMbhavatuM nathI. jo indriyone vibhu mAnIe to dUranI ane najIkanI badhI vastuo indriyo dvArA gRhIta thatAM te badhI vastuonuM pratyakSa jJAna sarvadA utpanna thAya. bIjuM, indriyone vyApaka mAnatAM badhI vastuonuM yugapatuM pratyakSa jJAna thAya. trIjuM, indriyone vyApaka mAnatAM indriyonI bAbatamAM vyavahita vastu hoI zake ja nahi, badhI vastuo temanI sannihita ja banI rahevAnI. pariNAme anumAna ane Agama nirarthaka banI javAnAM. Ama Indriyone vyApaka mAnI sUkSmazarIrano asvIkAra karavAno viMdhyavAsIno mata tarkayukta nathI. IzvarakRSNa kahe che ke jema citra phalaka yA bhItarUpa AzrayanI apekSA rAkhe che tema karaNo sUkSmazarIrarUpa AzrayanI apekSA rAkhe che. karaNI sUkSmazarIra vinA nirAdhAra rahI zakatA nathI. tethI AzrayasvarUpa sUkSmazarIranuM astittva avazya svIkAravuM joIe. A sUkSmazarIra puruSArtha sAdhavAnA uddeze nimitta dharmAdharmAdi ane naimittika cUladehanuM avalaMbana laIne abhinetAnI jema varte che, arthAt vividha rUpa dhAraNa kare che. dareka jIvanI aMdara sUkSyadeha che ane tenI upara vIMTaLAyelo sthULa deha che. manuSya jema eka ' veza choDI bIjo veza grahaNa kare che tema liMgadeha paNa eka sthULa zarIrano tyAga karI navA Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAMkhyadarzana 155 sthaLazarIrane grahaNa kare che. nATakano abhinetA jema koI vAra parazurAmano veza le che, koI vAra ajAtazatruno veza le che, koI vAra kRSNano veza le che tema sUkSmazarIra paNa koI vAra devarUpe, koI vAra manuSyarUpe, koI vAra pazurUpe, koI vAra vanaspatirUpe saMsArarUpI raMgamaMca upara praveza kare che. puruSa sivAyanI badhI ja vastuonuM upAdAnakAraNa prakRti hoIne liMgadeha AvAM vicitra rUpa dhAraNa kare che, arthAt teno caturdazabhUtagrAma sAthe saMbaMdha zakya bane che. puruSanA bhoga ane apavarga sAdhI ApavA e ja udeza tenA vividha yoninAM sthULa zarIro dhAraNa karavA pAchaLa rahelo che. AmAM tene adRSTa ane sthULadeha madada kare che. tethI sUkSmadeha ane sthULadeha banneya anivArya che." sAMgasUtrakArane mate liMgazarIra sattara ghaTakonuM baneluM che. te eka che." arthAt prati janma bhinna nathI. te prati puruSa bhinna che. e bhedanuM kAraNa karmabheda che. karmano Azraya sUkSma zarIra che eTale karmabhede sUkSmazarIrano bheda saMbhave che. karmanA AzrayarUpa sUkSmazarIra mAnavuM ja joIe kAraNa ke jema phalaka vinA citra nirAdhAra rahI zakatuM nathI tema sUkSmazarIrarUpa AdhAra vinA karmo paNa svataMtrapaNe rahI zakatA nathI. te sUkSmazarIra aNuparimaNa che kAraNa ke zrutio jaNAve che ke te gati kare che ane te annamaya che.'' jema rasoyo svAmInuM bhojana taiyAra karavA rasoIghare jAya che tema sUkSmazarIra puruSanA bhoga ane apavarga sAdhI ApavA saMsaraNa kare che.'' vijJAnabhakSu sthUladeha ane sUkSmadehathI atirikta anya eka adhiSThAnadehanuM paNa astittva svIkAre chete kahe che ke jema chAyA ke citra nirAdhAra rahI zakatA nathI tema adhiSThAnabhUta zarIra vinA svataMtra rIte liMgadeha rahI zakato nathI. sthUladeha choDI jyAre liMgadeha gamana kare che tyAre tene AdhArarUpa adhiSThAnadehanI AvazyakatA UbhI thAya che. A adhiSThAnadeha tanmA-kArya che, mAtApitRjazarIranI apekSAe sUkSma che, pAMcabhautika che ane liMgazarIra jyAM sudhI Take tyAM sudhI TakanAro che. vijJAnabhikSu potAnA matanA samarthanamAM 41mI sAMkhyakArikA TAMkI teno potAne anukULa artha kare che. vaLI, temaNe sUtravyAkhyA paNa potAnA A matane anukULa ja karI che. bhikSunA A matamAM koI anavasthAdoSa jue to te taddana svAbhAvika che. Ama bhikSane mate zarIra traNa prakAranAM che-sthUlazarIra, sUkSmazarIra ane adhiSThAnazarIra. yogabhASyamAM cittane ke cittanI vRttine saMkocavikAsazIla mAnI saMsaraNa ghaTAvavAno yogadarzanakArono mata jaNAvyo che ane Ama sUkSmazarIranI nirarthakatA sUcavI che. paraMtu AnI TIkA tattvavaizAradImAM vAcaspati nIce pramANe lakhe che. citta saMkocavikAsazIla che arthAt zarIraparimANa che. ahIM prazna UThe ke AvuM citta bIjadeze kevI rIte pahoMce ? nirAzraya evuM A citta mRta dehamAMthI nIkaLI mAtApitAnA zukrazoNitarUpa bIjasthAne kevI rIte pahoMcI zake? AnA uttaramAM A matavAdIo jaNAve che ke pUrvadehatyAga ane uttaradehagrahaNanI vacce cittano saMyoga AtivAhikazarIra sAthe hoya che, te nirAzraya hotuM nathI. A matano virodha karatAM AcArya svayaMbhU jaNAve che ke jo anAzraya citta Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 padarzana eka dehamAMthI bIjA dehamAM na jaI zakatuM hoya to tene AtivAhika dehamAM Azraya levA javA mATe paNa bIjA dehanI kalpanA karavI paDaze ane Ama anavasthAdoSa Avaze. jo kahevAmAM Ave ke A doSa Avato nathI kAraNa ke citta AtivAhikazarIramAM sargathI mAMDI pralaya sudhI rahe che to kahevuM joIe ke AvA AtivAhikazarIra mATe koI pramANa nathI. AcArya svayaMbhUne mate citta vibhu che. tenI vRtti ja saMkocavikAsazIla che- citta jyAM tenI vRtti saMkelI le che tyAM mRtyu kahevAya che ane jyAM te potAnI vRtti zarU kare che tyAM janma thayo kahevAya che. citta vibhu hovA chatAM tenI vRtti sarvatra vikasatI nathI kAraNa ke tenA vikAsamAM nimittakAraNa dharmAdharmAdi che. AthI cittavRttino sarvatra yA sarvadA saMkocavikAsa thato nathI paraMtu jyAre dharmAdharmAdi phaLa devA unmukha bane che tyAre ja teno saMkocavikAsa thAya che. A matane viMdhyavAsInA mata sAthe sarakhAvavo raspada thaze. viMdhyavAsI indriyane vibhu mAnI tenI vRttine saMkocavikAsazIla mAne che. jyAre svayaMbhU cittane vibhu mAnI tenI vRttine saMkocavikAsazIla mAne che. pariNAme, banneyane sUkSmazarIra mAnavuM jarUrI nathI lAgyuM. A thayuM liMgasarganuM nirUpaNa. bhAvasarganuM arthAt buddhinA dharma vagere ATha bhAvonuM nirUpaNa ApaNe karyuM che. IzvarakRSNa kahe che ke liMgasa ane bhAvasarga paraspara saMbaddha che. liMgadeha puruSane eka skULadehamAMthI bIjA sthULadehamAM javAmAM avalaMbanarUpa che ane dharma, adharma vagere puruSanA paravartI dehanA svarUpanA niyAmaka che. dharma, adharma vagerene pariNAme Urdhvagamana, adhogamana, vagere thAya che. dharma, adharma nimitta che ane Urdhvagamana, adhogamana vagere naimittika che arthAt temanAM phaLo che. nimitta ane naimittikanI sahAya laI sUkSmadeha abhinetAnI jema nAnArUpa dhare che. bhAvanI sahAya vinA sUkSmadeha devayoni, manuSyayoni ke tiryaMgyonimAM jaI zakato nathI. bIjI bAju, dharma vagere bhAva liMgadeha vinA nirAzraya rahI zakatA nathI, kAraNa te bhAvo karaNAzrayI che19 arthAt buyAzrayI che ane buddhi to sUkSmadehanuM eka mahattvanuM ghaTaka che. vaLI, sUkSmazarIra vinA eka sthULadehamAMthI bIjA sthULadehamAM jIva jaI zakato nathI ane sthULadeha vinA jIvano bhoga saMbhavato nathI. Ama bhAvasarga ane liMgasarga vacce ane liMgasarga ane bhautikasarga vacce ghaniSTha saMbaMdha che. pAdaTIpa 1 paJcAdhikaraNasya tAvad vaivarta zarIraM mAtApitRsaMsargakAle karaNAviSTaM zukrazoNitamanupravizati / tadanupravezAcca kalalAdibhAvena vivardhate / vyUDhAvayavaM tUpalabdhapratyayaM mAturudarAnnissRtya yau dharmAdharmI SaTsiddhyupabhogakAle kRtau tadvazAdavatiSThate / yAvat tatkSayAt zarIrapAtastAvat / yadi dharmasaMskRtaM karaNaM tato dhudezaM sUkSmazarIreNa prApyate, tadviparyayAttu yAtanAsthAnaM tiryagyoni vA, mizrIbhAvena Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAMkhyadarzana 157 mAnuSyam / evamAtivAhikaM sUkSmazarIramindriyANAM dhAraNaprApaNasamarthaM nityaM bAhyenA'pAyinA pariveSTyate parityajyate ca / yuktadI0 pR0 121 / A cha siddhio pelI prasiddha ATha siddhiothI judI jAtanI che. A cha siddhionuM yuktidIpikAmAM (kArikA 39) ApeluM varNana nIce pramANe che : (1) saMkalpasiddhi - sRSTinA AraMbhe jIvomAM sattvaguNa prabaLa hoya che. eTale teo zarIrasaMyoga vinA kevaLa saMkalpa dvArA ja pUrNa kAmasukha pAme che. kevaLa saMkalpa dvArA ja temanI maithunakriyA pUrI thAya che. (2) dRSTisiddhi - sRSTinA bIjA tabakke jIvomAM sattvaguNa kaMIka kSINa thAya che. eTale temane saMkalpasiddhi hotI nathI. temanI maithunakriyA kevaLa sakAma dRSTipAta dvArA pUrNa thAya che. atyAre paNa keTalAMka prANIomAM A siddhi jaNAya che. kAcabI kAcabA prati sakAma dRSTipAta karI garbha dhAraNa kare che. (3) vAsiddha - sRSTinA trIjA tabakke sattvaguNamAM vadhu kSINatA Ave che. eTale jIvone pahelI be siddhio hotI. nathI. temanI maithunakriyA kevaLa priyajananA zabdazravaNa dvArA pUrI thAya che. atyAre paNa zaMkhI zabdazravaNa dvArA garbhadhAraNa kare che. priyajana sAthe madhura AlApa karI manuSyavyakti pracUra AnaMda pAme che te A siddhino avazeSa che. (4) hastasiddhi - sRSTinA cothA tabakke jIvagata sattvaguNamAM kaMIka vadhAre kSINatA Ave che. eTale, jIvIne pahelI traNa siddhio hotI nathI, teo kevaLa hAthanA sparza dvArA saMpUrNa kAmasukha pAme che. temanI maithunakriyA kevaLa sparzathI ja pUrNa thAya che. Ajeya priyajananA hAthane dabAvavAthI atyanta AnaMda thAya che te A siddhino avazeSa che. (5) AzleSasiddhi - sRSTinA pAMcamA tabakke jIvomAM sattvaguNa vadhu kSINa thAya che. eTale jIvone pahelI cAra siddhio hotI nathI. kevaLa AzleSa dvArA temanI maithunakriyA pUrNa thAya che. (6) dvandvasiddhi - sRSTinA chaThThA tabakke pUrvavartI sattvazaktimAM vadhu kSINatA Ave che eTale pUruM kAmasukha ane pUrNa maithunakriyA mATe jIvone zarIrasaMgharSaNa jarUrI bane che. mahAbhAratamAM paNa A cha siddhionuM nirUpaNa che. santi devanikAyAzca saGkalpAjjanayanti ye / vAcA dRSTyA tathA sparzAt saGgharSeNeti paJcadhA // mahAbhArata 11 | 28 | 26 | yogabhASyamAM (3.26) saMkalpasiddhino nirdeza che. jaina upAMga paNavaNAsUtranA 34mA padamAM paricAraNA (=maithuna)nuM nirUpaNa che. temAM manaHparicAraNA, rUpaparicAraNA, zabdaparicAraNA, sparzaparicAraNA ane kAyaparicAraNAnuM varNana che. saMkalpasiddhine manaHparicAraNA sAthe, dRSTisiddhine rUpaparicAraNA sAthe, vAsiddhine zabdaparicAraNA sAthe, hastasiddhi-AzleSasiddhine sparzaparicAraNA sAthe ane dvandvasiddhine kAyaparicAraNA sAthe sarakhAvo. Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padarzana 158 2 patajjalestu sUkSmazarIraM yatsiddhikAle pUrvamindriyANi bIjadezaM nayati tatra 'tatkRtAzayavazAt dhudezaM yAtanAsthAnaM vA karaNAni vA prApayya nirvartate / tatra caivaM yuktAzayasya karmavazAdanyadutpadyate yadindriyANi bIjadezaM nayati tadapi nivartate, zarIrapAte cAnyadutpadyate / evamanekAni zarIrANi / yuktidI0 pR0 121 / 3 vindhyavAsinastu vibhutvAdindriyANAM bIjadeze vRttyA janma / tattyAgo maraNam / tasmAnAsti sUkSmazarIram / yuktidI0 pR0 121 / / 4 sAM0 kA0 40 / 5 mahadAdItyanena prANASTakaM parigRhNAti pUrvAtmAnaH prANAdyAzca paJca vAyava iti / yuktidI0 pR0 121 / 5 saptadazaikaM liGgam / sAM0 sU0 3.9 / 7 ekAdazendriyANi paJcatanmAtrANi buddhizceti saptadaza / ahaGkArasya buddhAvevAntarbhAvaH / sAM0 pra0 bhA0 3.9 / / 8 sAM0 kA0 38-39 / zAntaghoramUDhairindriyairanvitatvAd vizeSaH / sAM0 ta0 ko0, kA0 40 / 8 yuktidI0 pR0 122 / . 10 sAM0 kA0 41-42 / , 11 saptadazaikaM liGagam / sAM0 sU0 3. 9 / 12 vyaktibhedaH karmavizeSAt / sAM0 sU0 3. 10 / 13 tadadhiSThAnAzraye dehe tadvAdAt tadvAdaH / sAM0 sU0. 3. 11 / 14 na svAtantryAt tadRte chAyAvaccitravacca / sAM0 sU0 3.12 / 15 aNuparimANaM tatkRtizruteH / tadanamayatvazrutezva / sAM0 sU0 3. 14-15 / 16 puruSArtha saMsRtirliGgAnAM sUpakAravad rAjJaH / sAM0 sU0 3. 16 / 17 sAM0 pra0 bhA0 3. 12 / 18 ghaTaprAsAdapradIpakalpaM saMkocavikAsi cittaM zarIraparimANAkAramAtramityapare pratipatrAH / ___ tathA cAntarAbhavaH saMsArazca yukta iti / vRttirevAsya vibhunazcittasya saMkocavikAsinItyAcAryaH / tacca dharmAdinimittApekSam / yogabhASya, 4. 10 / 18 dRSTAH karaNAzrayiNaH / sAM0 kA0 43 / 20 sAM0 kA0 52 / Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayana 14 bhautika sarga prakRti ane puruSano saMyoga thatAM sRSTikriyAno AraMbha thAya che. puruSanA bhoga mATe deha Avazyaka che. nara-mAdAnA milananA pariNAme puruSano bhogadeha arthAt bhUladeha utpanna thAya che. puruSa liMgadehano Azraya laIne pitAmAtAnA zukrazoNitamAM AvI navo zULadeha dhAraNa kare che. navIna dehanI utpattinA mULamAM rahyA che dharmaadharma, dharma-adharma vinA dehotpatti saMbhavatI nathI. ane dehotpatti vinA dharma, adharma prakaTa thatA nathI. eTale ja e baMnene ekabIjAnI apekSA che. paraMtu dharmAdipUrvaka zarIra ane zarIrapUrvaka dharmAdi Avo saMbaMdha hovA chatAM anyonyAzrayadoSa Avato nathI. sRSTipravAha anAdi che. liMgasarga paNa anAdi che; bhAvasarga paNa anAde che. liMgasarga sAthe bhAvasargano saMbaMdha bIja aMkuranA saMbaMdhanI jema anAdi che. bIja-aMkurano saMbaMdha anAdi hovAthI bIjamAMthI aMkuranI ane aMkuramAMthI bIjanI utpattirUpa saMbaMdha doSarUpa nathI. pralayapUrvaka sarga che ane sargapUrvaka pralaya che. sRSTi-pralayono A rIte anAdi pravAha che. pralayakALe pUrvasargotpanna bhAva ane liMgadeha saMskArarUpe cAlu rahe che ane tethI navA sarganI zarUAtamAM bhAva ane liMganI utpattimAM koI Apatti AvatI nathI. tethI yuge yuge sRSTikriyA eka rIte ja cAle che ema kahI zakAya. vartamAna yugamAM puruSa jevI rIte mAtAnA udaramAM AvI navo deha dhAraNa karIne pUrvajanme arjita dharmaadharma, vagereno bhoga kare che ane bhoganI sAthe sAthe parajanmanA bIjA dharma-adharmane prApta kare che tevI ja rIte pUrvavartI yugomAM karato hato ane AgAmI yugomAM karaze. AvuM mAnanAro sAMgAcAryono eka varga che. sAMkhyakArikAmAM IzvarakRSNa A bAbate kaMI kahetA nathI. paraMtu tenI uparanI TIkA yuktidIpiDAmAM jaNAvyuM che ke pUrvokta siddhAnta IzvarakRSNane mAnya nathI. yuktidIpikAkAra kahe che ke dharma-adharmanA pariNAmarUpe prakRti-puruSano saMyoga che evI vyavasthA IzvarakRSNane svIkArya nathI. dharma-adharma buddhinA dharmo che. tethI prakRtinI prAraMbhika sRSTidazAmAM jyAre buddhinI utpatti haju thaI nathI tyAre dharma-adharmanuM astittva saMbhavatuM nathI. A uparathI e siddha thAya che ke dharma ane adharmano bhoga puruSa kare eTalA mATe prathama sRSTikriyAno AraMbha thayo nathI. kharekhara to puruSanA be uddeza sAdhI ApavA prathama sRSTikriyAno AraMbha thayo che-eka udeza che zabda, rUpa, rasa, vagerenI upalabdhi ane bIjo udeza che puruSa-prakRtinA bhedanI upalabdhi. A be uddeza pUrNa karavA prakRtinA traNa guNomAM kSobha janme che ane mahatuthI Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 padarzana mAMDI paMcamahAbhUta sudhInAM tattvo utpanna thAya che, ane A traNa guNo mahatu, ahaMkAra, tanmAtra, indriya ane bhUto rUpe pariNamI paramarSi hiraNyagarbha vagerenuM zarIra nirmANa kare che. sAMkhya pramANe bhautika sarganA traNa vibhAga che-deva, manuSya ane tiryaka.' liMgazarIra pUrvajanmArjita karmAnusAre devatA, manuSya ane tiryaka deha dhAraNa kare che. A trividha bhautika sarganA cauda vargo che : devasarganA ATha, manuSyasargano eka ane tiryasarganA pAMca vargo che. devasarganA vargo- (1) brahmalokavAsI (2) prajApatyalokavAsI (3) indralokavAsI (4) pitRlokavAsI, (5) gaMdharvalokavAsI (6) yakSalokavAsI (7) rAkSasavarga ane (8) pizAcavarga. A gaNanA vAcaspati ane mATharane abhimata che. gauDapAdabhASyamAM pitRlokavAsInA sthAne caMdralokavAsIno ullekha che. yuktidIpikAmAM yakSalokavAsInA sthAne nAgalokavAsIno ullekha che. samAna rUpa hovAne kAraNe yakSavargano rAkSasavargamAM samAveza karavAmAM Avyo che. yuktidIpikAkAra jaNAve che ke unnata staranA jIvono pUrvokta ATha vargomAM samAveza karAyo che; avAntara vibhAgo karavAmAM AvyA nathI; udAharaNArtha, asuravargane indralokavAsIvargamAM samAvyo che. asuro pUrve devatA hatA. A ja rIte samAna svabhAvane kAraNe kinnaravargane ane vidyAdharavargane gaMdharvalokavAsIvargamAM samAviSTa karavAmAM AvyA che, tema ja yamarUpa adhipati eka hovAne kAraNe pretavargane pitRlokavAsImAM aMtarbhata karavAmAM Avyo che. brahmathI mAMDI pizAca sudhIno ATha prakArano devasarga sattvabahula che. temanAmAM rajoguNa ane tamoguNa hovA chatAM sattvaguNa pradhAnabhAve pragaTa thAya che. eTale teo sukhI hoya che. alabatta, temanAmAM sattvaguNanuM tAratamya hoya che. pizAca karatAM rAkSasamAM, rAkSasa karatAM nAgamAM, nAga karatAM gaMdharvamAM, gaMdharva karatAM pitRomAM, pitRo karatAM svargalokavAsImAM, svargalokavAsI karatAM prAjApatyalokavAsImAM ane temanA karatAM brahmalokavAsImAM sattvaguNa adhika hoya che." manuSyasargano eka ja varga che. temanA brAhmaNa vagerarUpe avAntara bhedo karavAmAM AvyA nathI kAraNa ke badhAnI AkRti samAna che.'' manuSyavargamAM sattvaguNa ane tamoguNa hovA chatAM rajoguNanuM prAbalya hoya che. rajoguNanuM phaLa pravRtti che ane pravRttinuM phaLa kriyAnuSThAna che. eTale manuSyamAM duHkhanuM pramANa adhika hoya che.' - tirlaphasarganA pAMca varga che.(1) pazu arthAt tRNa khAnAra prANIo, (2) mRga arthAt mAMsAhArI prANIo, (3) pakSI, (4) sarIsRpa arthAt paga ane pAMkha vinA gati karanArA jIvo; sApa vagere, (5) sthAvara arthAt taru, latA, gulma vagere. pazu ane mRga vacceno bheda sAMkhyakArikA ke yuktidIpikAmAM jaNAvyo nathI. paraMtu sAMkhyasaMgrahamAM gAyathI mAMDI udara sudhInA jIvone pazu gaNyA che ane siMhathI mAMDI ziyALa sudhInA jIvone mRga gaNyA che. A uparathI lAge che ke tRNabhojI prANIone pazu tarIke ane mAMsabhakSI prANIone mRga tarIke gaNyA hoya. e badhAM nimnalokanA Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAMkhyadarzana 161 vAsI che. emanAmAM sattva ane rajoguNa hoya che ane tamoguNa pradhAna hoya che. Ama tirthakyoninA jIvo tamobahula che." paraMtu temanAmAM tamoguNanuM tAratamya hoya che. pazu karatAM mRgamAM, mRga karatAM pakSImAM, pakSI karatAM sarIsRpamAM ane sarIsRpa karatAM sthAvaramAM tamoguNanuM pramANa vadhu hoya che." yuktidIpikAmAM devonA zarIrone cAra prakAra jaNAvyA che-(1) prakRtimAMthI ja utpanna, jemake kapilanuM ane brahmAnuM zarIra, (2) AdhyAtmikazaktinA bale utpanna, jema ke brahmAnA putra ane patronAM zarIro, (3) pitAmAtAnA saMsargane pariNAme utpanna zarIra ane (4) kevaLa mAtAthI athavA kevaLa pitAthI utpanna zarIra, jema ke mitra ane varuNathI utpanna vasiSTha. manuSyadeha jarAyuja ja che. droNa, kRpa vageremAM A niyamano apavAda che. yajJasaMpAdanakALe puNyabaLe yajJAgnimAMthI temanA deho utpanna thayelA hatA. tiryaMgyoninA jIvonA deha cAra prakAranA hoya che (1) azva vagerenA deha jarAyuja, pakSI vagerenA deha aMDaja; tRNa vagerenA deha udbhijja ane zudrajajunA deha svedaja. yuktidIpikAkArane mate sthUladehanA A vividha prakAra che. sAMkhyasUtramAM skUla zarIronA cha prakAro jaNAvyA che-Ukhaja, aMDaja, jarAyuja, udbhijja, sAMkalpika ane sAMsiddhika. Ukhaja e ja svedaja che. sAMkalpika deha saMkalpathI utpanna karavAmAM Avato deha che. ane je deha maMtrazakti, tapobaLa vagere dvArA utpanna thAya te sAMsiddhika che.' cUladehanA upAdAnakAraNa vize matabheda che. keTalAka sthUladehane pAMcabhautika gaNe che.19 keTalAka tene cAturbhotika gaNe che. jeo tene cAtubhautika mAne che temane mate AkAza dehanuM AraMbhaka kAraNa nathI; AkAza koInuM upAdAnakAraNa banI zakatuM nathI; tethI pRthvI, jaLa, teja ane vAyu A cAramAMthI sthULazarIra utpanna thAya che. vaLI keTalAkane mate sthULa zarIra aikabhautika che. 21 kevaLa pRthvI ja tenuM upadAnakaraNa che; bIjA bhUto upaSTabhaka mAtra che arthAt pRthvInA A pariNAmamAM sahAyaka che. athavA aikabhautika' zabdano artha evo paNa thaI zake ke eka eka bhUtanuM eka eka zarIra baneluM che. manuSya vagerenA zarIramAM pArthivAMza adhika hovAne kAraNe temanA zarIrane pArthiva zarIra gayuM che. sUrya vagerenA dehamAM teja:padArthanuM Adhikya hovAthI temanA dehane taijasa gayuM che. suvarNa vageremAM pRthvI vagerenA aMza hovA chatAM temanAmAM teja:padArtha vadhAre pramANamAM hovAthI tene taijasa dehadhArI gayAM che. A rIte je zarIramAM je bhUtanuM pramANa vadhu te zarIrane te bhUtano pariNAma gayuM che. bhautika sarganuM varNana karyuM. jyAM sudhI liMgazarIra paDe nahi tyAM sudhI puruSa pUrvokta cauda prakAranA jIvone yogya bhautika zarIromAM baddha rahe che ane e zarIranA jarAmaraNathI pedA thatA duHkhane bhogave che. duHkha vagereno svAbhAvika saMbaMdha to liMgazarIra sAthe che. je cetana AtmA che te to puruSa che arthAt liMgadeharUpa puramAM sUtelo AtmA che. gharane Aga lAgatAM te gharamAM sUtelA mANasane jema garamI lAge che Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 Sadarzana ane dAha lAge che tema liMgazarIrano svAbhAvika duHkharUpa tApa puruSaneya lAge che. jayAre liMgazarIrathI puruSano chUTakAro thAya che tyAre te punarjanmamAMthIya chUTe che. tyAre te mukta puruSa banI jAya che. pahelAM sUkSmazarIra paDe che ane pachI ja sthULa zarIra paDe che. pralaya-prakriyA 4 ApaNe sAtamA adhyayanathI ahIM sudhInA lakhANamAM vistArathI sRSTiprakriyAnuM varNana karyuM. have TUMkamAM pralayaprakriyAnI vAta karIe. prakRti sAthe puruSano anAdi saMbaMdha che. puruSanA prabhAve prakRtinI sAmyAvasthAno bhaMga thAya che. vibhinna zreNInA jIvono bhoga ane chevaTe mukti saMpAdana karAvI ApavA prakRtino mahattattva vage2erUpa pariNAma ghaTe che. jyAre puruSonAM karmo sAthe maLI eka samaye bhogavatinI AkAMkSA kare che tyAre pralayaprakriyA zarU thAya che. amuka pralayamAM, puruSonA bhogane ane apavargane arthe pravRtti karavAnI je antarnihita prayojanazakti che te punaH jAgRta thatAM pariNAme sAmyAvasthAno bhaMga thAya che ane sRSTiprakriyA zarU thAya che. bIjI rIte kahevuM hoya to ema kahI zakAya ke puruSonAM karmo sAthe maLI eka samaye bhogonmukha yA vipAkonmukha thavAnI AkAMkSA kare che tyAre sRSTiprakriyA zarU thAya che. pralayakALe kAryo potapotAnAM kAraNomAM vilIna thAya che. paMcamahAbhUta paMcatanmAtramAM, paMcatanmAtra ane indriyo ahaMkAramAM, ahaMkAra mahattattvamAM ane mahattattva mUlA prakRtimAM lIna thAya che. prakRtinuM koI kAraNa nathI eTale teno kazAmAM laya thato nathI. A arthamAM te nitya che. pralayakALeya te avasthAna kare che. Ama tattvonA utpattikramathI temanA layano krama UlaTo che. pAdaTIpa 1 mAM nA 22 / 2 sAM0 ta0 kau0, kA0 52 / 3 yuktidI0 pR0 137 / 4 sAM0 kA0 52 / dek- manuSya- tiryagbhAvena vyavatiSThata iti vAkyazeSaH / yuktidI0 pR0 137 / 5 mAM hA 2 | 6 sAM0 ta0 kau0, kA0 53 / 7 mAnavRtti, vA0 13 / 8 gauDapAdabhAgye, jA re / 8 yuktidI0 pR0 137-138 / 10 UrdhvaM sattvavizAlaH / sAM0 kA0 54 / yuktidI0 pR0 138 / Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAMkhyadarzana 11 sAM0 ta0 kau, kA0 53 / 12 manye raMjovizAlaH / sAM0 kA0 54 / 13. sAM0 ta0 kau0, kA0 53 / 14 gavAdimUSakAntAH pazavaH siMhAdizRgAlAntA mRgAH / sAMkhyasaMgraha / 15 tamovizAlaH tu mUlataH sargaH / sAM0 kA0 54 / 16 yuktidI0 pR0 138 / 17 yuktidI0 pR0 120 / 18 sAM0 sU0 5.119 / sAM0 pra0 bhA0 5. 111 / 17 pAJcabhautiko dehaH / sAM0 sU0 3. 17 / 20 cAturbhItikamityeke / sAM0 sU0 3. 18 / 21 aika bhautikamityapare / sAM0 sU0 3.19 / 22 sAM0 pra0 bhA0 3. 19 / 23 sAM0 kA0 56 / 163 24 History of Indian Philosophy, Dasgupta, Vol. I, p. 248 sAM0 ta0 kau0, kA0 15 / Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayana 15 bandhana ane mukti bandhana jJAnIne jagatanI badhI vastuo duHkhamaya pratIta thAya che. viSayo dekhItI rIte sukhaprada lAge che paraMtu pariNAme to teo kaSTadAyaka che. viSayonA bhogathI indriyone kadIya saMtoSa thato nathI. e bhoganI tRSNA ke vAsanA atRpta rahetAM cittamAM azAMti ane duHkha ubhave che, sukhamAM bAdhaka prati veSa janme che, dveSane pariNAme adharma athavA pApanI vRddhi thAya che. ane A adharma vaLI duHkhanuM kAraNa bane che. bhoganI lAlasA vicitra che, bhogathI te vadhe ja che. bhogathI vividha vyAdhi ane upAdhi utpanna thAya che ane hiMsA vinA bhoga saMbhavato nathI. eTale, bhogathI adharma janme che ane adharmamAMthI vaLI duHkha janme che. Ama sukhArthI jIva viSayabhogamAM pravRtta thaIne gaMbhIra duHkhanA kaLaNamAM khUpe che. A che viSayonI pariNAmaduHkhatA. uparAMta, sukhabhogakALe viSayanA nAzanA bhaye cittamAM bhaya vyApe che, teno nAza karanAra pratye dveSa thAya che. sukhanI AzAmAM viSayabhogamAM pravRtta thaIne jIvo koIne pratye rAga kare che, koInA pratye dveSa kare che. pariNAme te saMcita dharma ane adharmano jaththo vadhAre che. A che vastuonI tApaduHkhatA. vaLI viSayomAM saMskAraduHkhatA paNa che, sukhAnubhavane pariNAme saMskAra janme che; saMskAra sukhasmaraNane janma Ape che; sukhasmaraNamAMthI bhogaspRhA jAge che; bhogaspRhAne kAraNe jIvanI mana, vacana ane kAyAnI pravRtti utpanna thAya che; te pravRtti puNyapApa yA dharmAdharmane janma Ape che; dharmaadharmane pariNAme sukhaduHkhAnubhava ane sukhaduHkhAnubhavane pariNAme vaLI saMskAra udbhave che. Ama anAdi duHkhanuM viSacakra jJAnIne sukhAvasthAmAM pIDA kare che. bhoganAzakALe saMskArotpatti thatI nathI, tene kAraNe jIvanI duHkhadhArA aTakI jAya che. paraMtu bhogakALe saMskArotpatti avazya thAya che. eTale viSayonI saMskAraduHkhatA svIkAravAmAM AvI che. guNavRtti virodhane laIne paNa badhA viSayo duHkharUpa che. vastumAtra traNa guNonA pariNAmarUpa che. sukha, duHkha ane moharUpa vRttiviziSTa A traNa guNo paraspara virodhI svabhAvavALA che. temanI vacce guNapradhAnabhAva sadA hoya che. tethI vastuo hamezAM badhA jIvomAM sukha utpanna karI zakatI nathI. eTale vastuone yogadarzanamAM duHkhamaya varNavI che. AvuM duHkhadarzana kevaLa jJAnIne ja saMbhave che. sAdhAraNa janane AvuM duHkhadarzana hotuM nathI. eTale ja Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAna 165 yogabhASyamAM jJAnIne 'akSipAtratulya' gaNyA che. cakSumAM sAmAnya Unano sUkSma taMtu cakSune asahya thaI paDe che, paraMtu te ja taMtu anya aMga upara paDatAM te aMgane kaMI ja thatuM nathI. tevI ja rIte jJAnIne bhoganA sAdhanarUpa badhA viSayo viSamizrita annanI jema .duHkhamaya ja jaNAya che. te viSayanAM pariNAmaduHkha, tApaduHkha ane saMskAraduHkhanuM darzana kare che. pariNAme te viSayano saMga choDI badhA prakAranA duHkhamAMthI chUTavAno saMkalpa kare che. jarA jeTaluMya du:kha te sahana karI zakato nathI. bIjI bAju viSayanA kaLaNamAM khUpelA sAdhAraNa jIva upara duHkhanA ghA upara ghA paDavA chatAM tene kaMI asara thatI nathI. puruSa svabhAvathI ja svaccha, mukta, nirguNa ane duHkhAtIta che. prakRtinI sAthe puruSano saMyoga hovAne kAraNe ja tene sukha, duHkha, vagereno anubhava thAya che. sukha, du:kha, vagere buddhinA dharma che. buddhitattvamAM pratibiMbita puruSa bhramane laIne buddhinA dharmono Aropa potAnA upara kare che. A ja puruSanI baMdhanadazAnuM kAraNa che. jyAM sudhI puruSa potAne prakRtithI abhinna gaNato rahe che tyAM sudhI tenI duHkhadhArA avyAhata cAlu rahe che. avivekaghaTita prakRti-puruSano saMyoga e ja puruSanI baMdhanadazA che ane A baMdhanamAMthI chuTakAro e ja teno mokSa che. avivekaghaTita saMyoga vicchinna thatAM puruSa svasvarUpamAM avasthAna kare che. Ama baMdhana ane mokSa puruSamAM aupAdhika che, te nityamukta puruSanuM svarUpa hoI zake nahi. je pazu rajjubaddha hoya te ja rajjumAMthI mukta thaI zake. AvI ja rIte prakRti ja sukha, du:kha vagerethI baddha che ane te ja temAMthI mukta thAya che. puruSa mAro svAmI che eTale mAre puruSanA bhoga ane apavargarUpa puruSArtho sAdhI ApavA joIe evA avaLA jJAnane kAraNe prakRti pote ja potAne potAnA dharma, adharma, ajJAna, vairAgya, avairAgya, aizvarya ane anaizvarya A sAta bhAvothI bAMdhe che. paraMtu jyAre prakRtine vivekajJAna thAya che ke puruSa to naguNo, niSkriya, udAsIna, asaMga ane kevaLa che tyAre te tenA mATe potAne potAnA sAta bhAvothI bAMdhavAnuM choDI de che ane e badhA prapaMcamAMthI pote mukta thAya che. Ama kharekhara baMdha ane mokSa prakRtino thAya che, puruSano nahi.' nirguNa puruSamAM vAstava duHkha hoI zake ja nahi. prakRti ane puruSanA saMyoganA mULamAM avidyA rahelI che. samyagdarzana arthAt prakRtithI puruSanuM bhedajJAna te saMyoganAzano arthAt mokSaprAptino upAya che.' prakRtino ja baMdha ane mokSa thAya che, puruSano nahi ema kahevuM vicitra lAge che. ene badale ema kahevuM joIe ke puruSa svabhAvathI kevaLa hovA chatAM te avighAne kAraNe potAnA upara prakRtinA sAta dharmono Aropa karI te dharmothI potAne bAMdhe che paraMtu jyAre vivekajJAnane kAraNe tene sAkSAtkAra thAya che tyAre avighA dUra thatAM avidyAkRta Aropa paNa dUra thAya che ane puruSanuM svAbhAvika kaivalya je avidyAne kAraNe apragaTa hatuM te pragaTa thAya che. A ja puruSano mokSa che. puruSano baMdha ane mokSa mAnatAM tenAmAM pariNAmIpaNuM AvI jaze e bhaye keTalAka sAMkhyAcAryoe prakRtino ja baMdha che ane mokSa che evI bhASA bolavI zarU karI lAge che. AvI bhASA bolavAthI buddhibhrama thAya che ane yogasAdhanA nirarthaka banI jAya che. Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Sadarzana yogadarzanamAM avidyAne puruSanA baMdhananuM kAraNa gaNI che. pataMjaline mate avighA arthAt ajJAna ke avivekano artha che anityamAM nityatAnuM jJAna, azucimAM zucitAnuM jJAna, duHkhamAM sukhanuM jJAna ane anAtmamAM AtmAnuM jJAna, yogabhASyakAra kahe che ke avidyA pramANeya nathI ke apramANeya nathI. te che tattvajJAnavirodhI jJAna." bhikSu paNa jaNAve che ke avidyA e vidyAno abhAva nathI paraMtu vidyAvirodhI anya jJAna che. avidyAnA pAMca prakAra che-avighA, asmitA, rAga, dveSa ane abhiniveza; temanAM bIjAM nAmo che tamas, moha, mahAmoha, tAmisra ane aMdhatAmisra.' IzvarakRSNa 'avidyA'ne badale 'viparyaya' zabda vApare che ane jaNAve che ke viparyaya baMdhanuM kAraNa che. avidyA buddhino dharma che. avidyA tuccha nathI, kAraNa ke te yukti, tarka ke upadezamAtrathI dUra thatI nathI. tenA mATe to aSTAMga yoganI sAdhanA jarUrI che. bIjarUpa yA vAsanArUpa avidyA saMyoga nAmanA janmanuM kAraNa che. aviveka yA avidyA saMyoga dvArA bandhanuM kAraNa che evo bhinnumata che. bhikSu enA samarthanamAM jaNAve che ke pralayamAM baMdha dekhAto nathI tema ja jIvanmuktane duHkha bhogavato joIe chIe. 166 12 sAMkhyasUtrakAra kahe che ke puruSanuM baMdhana svAbhAvika nathI, kAraNa ke jeno je svAbhAvika dharma hoya tenI temAMthI mukti kadIya saMbhave nahi. puruSanuM baMdhana svAbhAvika hoya to baMdhana toDavAno prayatna ane baMdhana toDavAno zAstropudeza vyartha banI jAya.10 kALanA saMyogathI paNa puruSano baMdha ghaTI zakato nathI kAraNa ke kALa to (virodhIone mate) nitya ane vyApaka che ane tethI teno saMbaMdha to mukta puruSa sAthe paNa che.1 kALanI mAphaka deza paNa (virodhIone mate) nitya ane vyApaka hovAthI dezanA saMbaMdharUpa nimittathI puruSane baMdha saMbhave nahi. vihita ke niSiddha karmonA anuSThAnathI paNa puruSane baMdha ghaTI zakato nathI kAraNa ke karma AtmAno nahi paNa dehano dharma che. ekanA dharma dvArA bIjAno baMdha thaI zake nahi. tema mAnatAM to mukta puruSanA baMdhanI Apatti Ave.13 paMcabhUtanI saMghAtarUpa dehAtmikA avasthA puruSanA duHkharUpa baMdhanuM kAraNa nathI, kAraNa ke puruSa asaMga che. paMcabhUtanI saMghAtarUpa avasthA dehano dharma che, te puruSano dharma nathI. deha acetana che. acetanano dharma cetananA baMdhanuM kAraNa banI zake nahi.14 prakRtine kAraNe puruSanuM baMdhana mAnI zakAya niha.15 buddhirUpa darpaNamAM jyAre puruSa pratibiMbita thAya che tyAre prakRtinI sAthe puruSano vizeSa prakArano saMyoga thAya che. ane A saMyogane kAraNe ja puruSanI baMdhanadazA che. saMyogavizeSa vinA kevaLa prakRtine baMdhananuM kAraNa svIkArIe to pralayakALeya puruSano duHkhasaMbaMdha rahevo joIe; paraMtu evuM nathI. tethI prakRti sAthe puruSano avivekane laI je saMyogavizeSa thAya che te ja puruSanA baMdhananuM kAraNa che.16 mukti sAMkhyadarzanamAM AdhyAtmaka, Adhidaivika ane AdhibhautikarUpa duHkhatrayanI atyaMta nivRttine mukti kahI che. duHkhonI atyanta nivRttino artha che duHkhanA punaH Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAMkhyadarzana AvirbhAvanI jemAM kadIya zakyatA nathI evI duHkhonI niHzeSa nivRtti, vartamAna duHkha thoDA vakhata pachI potAnI meLe ja nAza pAme che. eTale, e duHkhanI nivRtti mATe jJAnanI jarUra nathI. atIta duHkha to pahelAM nAza pAmI gayuM che eTale enI nivRttinA upAyane zodhavAnI jarUra nathI. bhaviSyat anAgata duHkhanI nivRtti karavA mATe ja tattvajJAna Avazyaka che. A duHkhanI nivRtti ja parama puruSArtha mokSa che. pataMjali paNa A vAta ja kahe che. ahIM "nivRtti zabdano artha dhvaMsa che. sAMkhyone mate utpanna vastuno potAnA kAraNamAM je laya te ja dhvaMsa che ane upAdAnakAraNagata je zakti arthAt upAdAnakAraNe avasthita je avyakta kArya te ja prAgabhAva ke anAgatAvasthA che. sAMkhyo satkAryavAdI hoI asat vastunI utpatti athavA koI vastuno ekAnta vinAza temane svIkArya nathI. ahIM koI evI Apatti uThAve ke anAgatAvastha duHkha to sarvadA avartamAna che, koI kALe te vidyamAna nathI. tethI anAgatAvastha duHkhanI nivRttine paramapuruSArtha tarIke kevI rIte svIkArI zakAya? AnA uttaramAM sAMkhyadarzana kahe che ke prAgabhAvaviziSTa arthAt anAgatAvastha kAryo upAdAnakAraNamAM avyaktAvasthAmAM vartamAna hovAthI e avasthAmAM paNa kAryano nAza thaI zake. eTale, anAgatAvasthApana kAryano nAza karavA mATe tenA upAdAnakAraNano nAza karavo joIe. badhAM dravyomAM svakAryajananazakti haMmezAM hoya che. dAhazaktizUnya agni kadIya dekhAto nathI. jyAM sudhI citta vidyamAna hoya tyAM sudhI temAM duHkhotpAdikA zakti hovAnI ja. e zakti ja anAgatAvasthAvALuM duHkha che. kArya dvArA zaktinuM anumAna thAya che. jo cittamAM dukhotpAdaka zakti hoya to duHkha utpanna kema na thAya? cittaniSTha anAgatAvastha du:khonI nivRtti e ja paramapuruSArtha che. anAgatAvastha bIjabhUta duHkhanI nivRtti ja jIvane ISTa che. tattvajJAna dvArA ja anAgatAvastha duHkhanI nivRtti thaI zake. jo ke tattvajJAnanI sAthe ajJAnano virodha hoI tattvajJAna ajJAnane ja dUra kare che, teno duHkha sAthe virodha nA hoI te duHkhane nivRtta karI zakatuM nathI, tema chatAM tattvajJAna dvArA ajJAna nivRtta thatAM cittagata duHkhotpAdaka zakti dagdha thaI jAya che, te punaH phaLa utpanna karI zakatI nathI. cittagata A zaktino dAha ja anAgata duHkhanI nivRtti che. jIvanamuktinI dizAmAM citta hovA chatAM cittAzrita duHkhotpAdaka zakti yA duHkhabIja jJAnAgni dvArA baLIne bhasma thaI jAya che. A avasthAmAM cittano nAza na thayo hovA chatAM tenI zaktio aMkurita thavA taddana asamartha hoya che. videhakaivalyAvasthAmAM citta pote ja svarUpaH nAza pAme che arthAt vAsanA sahita citta potAnA kAraNamAM laya pAme che. ' puruSa zuddha-buddha-nitya-mukta-svabhAva che. duHkha vagerarUpa koI azuddhi temAM saMbhavI zake nahi, duHkha cittano dharma che. eTale tenI nivRtti puruSamAM saMbhave ja nahi. to pachI duHkhanivRttine puruSArtha kevI rIte gaNI zakAya? A Apattino uttara bhikSu Ape che. te kahe che ke pratibiMbarUpe puruSamAM duHkha che ja. buddhino bAdhanArUpa AkAra ke pariNAma te duHkha che. bAdhanArUpa pariNAma pAmelI buddhi svaccha puruSamAM pratibiMbita thAya che. Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 SaDradarzana A puruSagata bAdhanApratibiMbane puruSanuM duHkha kahyuM che. puruSa kUTastha hoI te koI pariNAmadhAraNa karato nathI. eTale, svaccha puruSamAM bAdhanA vagerenuM pratibiMba svIkAravAmAM AvyuM che. pratibiMbathI puruSanI kUTasthatAne kaMI vAMdho Avato nathI. A puruSagata pratibiMbAtmaka duHkhabhoga Ama puruSane pakSe atAttvika Thare che, kAraNa ke vAstavamAM enAthI puruSamAM koI vikAra UThato nathI. vAcaspatine mate avighAvaze prakRti sAthe puruSano saMyoga thAya che, viSayAkAre pariNata buddhimAM cinmaya puruSanuM pratibiMba paDe che ane puruSa zuddha hovA chatAM ajJAnane kAraNe buddhigata sukha, duHkha vagereno potAnA upara Aropa kare che ane potAne sukhI, duHkhI kahyuM che. AmaMbhikSu ane vAcaspati baMnene mate duHkhabhoga puruSano atAtvika dharma hovA chatAM te duHkhabhoganAzane ja puruSArtha gaNavAmAM Avyo che. duHkhabhAganA nAzamAM AgAmibAdhanAyukta cittano nAza sahAya kare che eTale cittanA nAzane paNa puruSArtha tarIke svIkAravAmAM Ave che. sAMkhyamate prakRti-puruSanuM bhedajJAna utpanna thatAM puruSa mukta thAya che. bhedajJAna kevI rIte mukti utpanna kare che teno have vicAra karIe. prakRtithI puruSa sudhInAM pacIsa tattvonAM svarUpa vize zraddhApUrvakanA nirantara dIrghakALa parvatanA abhyAsane pariNAme sAdhakanA cittamAM sattvapuruSAnyatAkhyAti arthAt buddhi-puruSanI bhinnatAnuM bodhaka jJAna, utpanna thAya che. saMzaya ane viparyaya(mithyAjJAna)nA abhAve A bhedajJAna yA tattvajJAna vizuddha hoya che. tattvajJAna utpanna thatAM ajJAnotpAdaka koI jJAtavya viSaya raheto nathI. tattvajJAna utpanna thatAM evo koI viSaya nathI ke je potAne vize mithyAjJAna janmAvI zake. A arthamAM tattvajJAna niravazeSa che. A tattvajJAnanuM svarUpa che - "huM puruSa pariNAmI nathI; eTale kartA nathI; akartRtvane kAraNe mArAmAM vAstavika svAmitva paNa nathI." AvuM vivekajJAna jAgatAM puruSanI muktino mArga mokaLo thAya che. vidyA avidyAno nAza kare che. sattvapuruSAnyatAkhyAtirUpa vidyAno udaya thatAM avidyAno jaDamULathI nAza thAya che. avidyAnA abhAvamAM avighAnAM kArya rAga, dveSa vagere utpanna thatAM nathI. rAga, dveSa vagerenA abhAvamAM navA dharma, adharma utpanna thatA nathI tema ja pUrvasaMcita karmo rAga, dveSa vagere sahakArInA abhAvamAM dagdhabIjarUpa avasthAne pAme che. bIjI rIte kahIe to sAMkhyamate sukha, duHkha, kartRtva, bhokatRtva vagere dharmo prakRtinA pariNAmasvarUpa che ane buddhimAM Azrita che. avidyA vaze buddhinI sAthe puruSano saMyoga sthApita thAya che ane pariNAme buddhinA dharmone potAnAmAM AropIne puruSa potAne sukhI, duHkhI, kartA vagere mAne che. puruSano A bhokatRtva, kartutva vagere bodha AbhimAnika che. kartRtva, bhokatRtvarUpa abhimAnone abhimAnarUpe jANavA joIe. tattvajJAnano udaya thatAM A abhimAno gaLI jAya che. A abhimAno ja rAga ane dveSanA janaka che. rAga ane dveSane kAraNe ja puruSa dharma, adharma vagere upArjita kare che. rAga ane dveSanA abhAve navA dharma, adharma vagere utpanna thatA nathI. saMcita karmo rAga ane dveSano sahakAra laI punarjanmanuM kAraNa bane che. Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAMkhyadarzana 169 eTale, rAga, dveSa vagere sahakArI kAraNanA abhAvamAM pUrvasaMcita karmo navo janma utpanna karI zakatA nathI. sahakArI sAthenA saMyoganA abhAve pUrvasaMcita karmo dagdha thaI jAya che, kAraNa ke temanAmAM tyAre zabda vagerenA upabhogarUpa phaLa pedA karavAnuM sAmarthya hotuM nathI. tethI tyAre avaziSTa rahe che prArabdha karma. bhoga dvArA te prArabdha karmono kSaya thatAM puruSanI svAbhAvika kaivalyAvasthA pragaTa thAya che. Ama upara varNavelI rIte tattvasAkSAtkArane pariNAme puruSanI mukti saMbhavita bane che. yogadarzanamAM paNa Ane anurUpa vAta ja kahI che. yogadarzanamAM kahyuM che ke zAstra athavA gurunA mukhethI tattvajJAnanuM zravaNa karyA pachI manana ane nididhyAsana dvArA e tattvajJAnamAM dRDha thaIne niraMtara dIrghakALa sudhI teno abhyAsa karavo joIe.25 A vivekajJAnano pravAha aTakyA vinA dIrghakALa sudhI cAlavAthI sAdhakanA cittamAM krame jJAnanA sAta starono AvirbhAva thAya che: (1) heya duHkho niHzeSa jANI lIdhAM che, have jANavAnuM kaMI bAkI nathI, (2) duHkhanAM kAraNo paNa naSTa thaI gayAM che, have kazAno kSaya karavAno rahyo nathI, (3) nirodhasamAdhi dvArA duHkhahAni pratyakSa anubhavI che, (4) vivekajJAna dvArA duHkhanAzano upAya maLI gayo che. A cAra buddhinI bahiryApAramAMthI mukti sUcave che. cittanI vimukti traNa dvArA sUcavAya che (5) buddhino bhoga ane apavarga saMpAdita thayo che, (6) parvatanA zikhara parathI gabaDatA paththaranA TukaDAnA jeTalI jhaDapathI guNo prakRtimAM laya pAmI jAya che, prayojanAntara na hovAthI temanI punaH utpatti saMbhavatI nathI, (7) A avasthAmAM guNasaMyogazUnya puruSa svasvarUpamAM pratiSThita thaI nirmaLabhAve asaMga avasthAmAM avasthAna kare che. " - vivekakhyAti utpanna thavAne pariNAme puruSanA kartutva vagerenI nivRtti kevI rIte thAya che tenI vAta vicArI laIe. sAMkhyamate sRSTivyApAramAM prakRti svataMtra che. paraMtu teno te vyApAra anyane arthe che e arthamAM ene parataMtra paNa gaNI zakAya. bIjI dRSTie paNa tene parataMtra gaNI zakAya kAraNa ke puruSanA saMyoga vinA te sRSTikriyAmAM pravRtta thatI nathI. puruSa ane prakRti e bannenA saMyoganA pariNAme prakRti bhogya vastunI sRSTi kare che ane puruSa te utpanna bhogya vastuno bhoga kare che. prakRtinI bhogyatvayogyatA ane puruSanI bhokatRtvayogyatAne sAMkhyadarzanamAM saMyoga nAme oLakhavAmAM AvI che. puruSanI cisvabhAvatA yA caitanya e ja tenI bhokatRtvayogyatA che, bIjI bAju prakRtinI jaDasvabhAvatA ke jaDatA e ja tenI bhogyatvayogyatA che. AvA yogyatArUpa saMyogane lIdhe ja puruSa ane prakRtine potapotAnuM kArya karavuM zakya bane che. bhikSu bhinna mata dharAve che. te bhogyabhokatRyogyatAne ja prakRti-puruSano saMyoga nathI gaNatA kAraNa ke yogyatA nitya hovAthI te tattvajJAnathI dUra thaI zake ja nahi. vivekakhyAti pachI paNa puruSanuM caitanya ane prakRtinuM jaDatva pUrvavat vartamAna ja hoya che. te to avidyAhatuka saMyogane ja svIkAre che. "acetana prakRtine sRSTi karavA potAnuM to koI prayojana nathI. puruSanAM prayojana sAdhI ApavA prakRti vividha bhogya vastuomAM pariName che. niprayojana sRSTinI kalpanA asahya che. bhoga ane Sa-1). Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170. padarzana vivekasAkSAtkAra - A be prakRtinAM kAryo che. vivekakhyAtisaMpanna vyaktinA viSayamAM prakRtinAM A be kAryo saMpanna thaI gayAM hoI prakRtine te vyaktinI bAbatamAM kaMI karavAnuM rahetuM nathI. prayojanAntaranA abhAvamAM prakRti punaH te vyaktine mATe sRSTikAryamAM pravRtta thatI nathI. A vivekasaMpanna puruSavyakti paNa buddhigata sukha, duHkha vagerene potAnA upara AropI baddha thato nathI. tattvajJAna thatAM dharma, adharma, ajJAna, vairAgya, avairAgya, aizvarya ane anaizcarya--A sAteya bhAvonI nivRtti thAya che, kAraNa ke A sAteya atattvajJAnanuM pariNAma che. tattvajJAnanA udaye atattvajJAnanI nivRtti thAya che ane pariNAme dharma, adharma vagerenI nivRtti thAya che. tethI puruSane pharIthI baMdhanamAM paDavAno saMbhava raheto nathI. A avasthAmAM puruSa niSkriya ane svastha banIne prakRtine udAsInabhAve ja jue che. tethI vivekakhyAti utpanna thayA pachI prakRti ane puruSano saMyoga hovA chatAM sRSTinuM prayojana - bhoga ane bhedajJAna - siddha thaI gayuM hovAthI ane bIjuM koI sRSTinuM prayojana na hovAthI vivekasaMpanna puruSanA saMyogathI. prakRti sRSTikAryamAM pravRtta thatI nathI. tethI tattvajJAnano udaya thayA pachI puruSanI muktimAM koI pratibaMdhaka yA bAdhaka banI zakatuM nathI.' | kuMbhArano vyApAra baMdha thayA pachI paNa jevI rIte saMskArane arthAt vegane kAraNe kuMbhArano cAkaDo keTalAka vakhata sudhI pharyA kare che tevI rIte tattvajJAna utpanna thayA pachI paNa vivekasaMpanna vyaktinA zarIrano pAta thato nathI. tattvajJAnane kAraNe dharma-adharma potAnA phaLane utpanna karavA asamartha banI jAya che. tethI tattvajJAnIne janmAntaramAM zarIra dhAraNa karavAnI koI zakyatA rahetI nathI. paraMtu pUrvajanmakRta je dharma-adharma vartamAna dehamAM potAnuM phaLa ApavA pravRtta thayA che ane jemanI phaladAnakriyA haju pUrI thaI nathI te dharma-adharmano nAza karavo vartamAna zarIramAM utpanna thayela tattvajJAnathI zakya nathI. tethI tattvajJAnIne te phaladAnakriyA pUrI thaI jAya tyAM sudhI zarIra dhAraNa karI rAkhavuM Avazyaka che. AvI rIte jeTalo vakhata zarIra dhAraNa karI rAkhavuM paDe teTalA vakhatane jIvanamuktinI avasthA kahevAya che. phaLa devA pravRtta thayelAM puNya-pApanA bhoga dvArA ja temano kSaya thAya che evI vAta brahmasUtramAM paNa kahI che. yogabhASyamAM paNa jIvanmuktano ullekha che. bhASyakAra kahe che ke vivekasaMpanna vyaktinA avidyA vagere kalezo saMpUrNarUpe nirmULa thaI jAya che ane dharma-adharma dagdhabIjabhAva prApta kare che. e jJAnI puruSa jyAM sudhI zarIra dhAraNa karato kalezakarmamukta jIve che tyAM sudhI te jIvanmukta kahevAya che." - jIvanmukta avasthA svIkAravAnuM eka prayojana che. je puruSoe videhakaivalya prApta karyuM che te badhAne zarIra hotuM nathI eTale te upadeza daI zakatA nathI. ane je avivekI che te pote ja ajJAnI che eTale teo bIjAne upadeza ApavAne lAyaka nathI. jIvanmukta puruSa ja upadeNa banI zake che. eTale jIvanmuktAvasthAno svIkAra karavAmAM Avyo che. 33 Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAMkhyadarzana 171 jIvanmukta puruSanA zarIrano pAta thatAM kRtakRtyatAne pariNAme prakRtinI sAthe teno koI saMbaMdha raheto nathI. bhoga ane apavarga kriyA saMpanna thatAM prakRti kRtakRtya thaI jAya che. je dharma-adharma phaladAne pravRtta thayA nathI hotA te tattvajJAnanA prabhAve pharI zarIrotpattimAM asamartha banI jAya che. Arabdha dharma-adharmano kSaya bhogathI ja thAya che. tethI tattvajJAnI puruSanA dehapAta pachI ja aikAntika ane Atyantika mukti ghaTe che.34 zuM badhA jIvo mukta thavAne yogya che ke amuka ja jIvo ? sAMkhyone mate badhA jIvo mukta thavAne yogya che. paraMtu badhA ja mukta thaI jaze ane saMsArano aMta AvI jaze evo bhaya sAMkhyone nathI, kAraNa ke jIvo anaMta che. aneka puruSoe kaivalyaprApti karI hovA chatAM bAkI rahelA anaMta jIvone mATe prakRtinuM sRSTikArya cAle che. tethI eka dina evo Avaze jyAre prakRtinuM sRSTikArya baMdha thaI jaze ema mAnavuM ayogya che. yogadarzana kahe che ke bhogya bhogyane mATe na ja hoya. bhogyane bhoktAnI apekSA che. bhoktA puruSane mATe bhogya prakRtinuM astittva che. puruSanA bhoga ane apavargarUpa puruSArtho siddha na thAya tyAM sudhI puruSano prakRtinI sAthe saMbaMdha che. jevA te puruSArtho siddha thAya che tevo ja te saMbaMdha tUTI jAya che paraMtu bIjA akRtArtha puruSo sAthe to prakRtino saMbaMdha cAlu ja rahe che. prakRti eka che paraMtu puruSo to agaNita che. draSTA ane dRzya nitya hoIne prakRti ane puruSano saMbaMdha anAdi che. prakRtinI sRSTikriyA anAdi kALathI cAlyA kare che. keTalAka puruSo mukta thayA hovA chatAM amukta puruSonA bhoga ane apavarga mATe prakRtino sRSTipravAha anaMta kALa cAlyA jakaraze. sAMkhyono gANitika tarka e che ke anaMtamAMthI anaMta bAda karo toya anaMta bAkI rahe che. eTale sRSTipravAhano Atmantika anna kadIya saMbhavato nathI ane pariNAme saMsArano aMta paNa kadIya thavAno nathI. pAdaTIpa 1 pariNAmatApasaMskAraduHkhairguNavRttivirodhAcca duHkhameva sarvaM vivekinaH / yogasUtra 2. 11 / 2 akSipAtra po phri vidvAn / coLamALa, 2. 29 / 3 pravRtterAna vAtsasaMmatvAt pazuvat / sAMsU rU. 72 / 4 yogamALa, 2. 29 / 5 evamavidyA na pramANaM na pramANAbhAvaH kintu vidyAviparItaM jJAnAntaramavidyeti / yogabhASya 2. 5 / 6 seyaM paJcaparvA bhavatyavidyA; avidyA'smitArAgadveSAbhinivezAH klezA iti eta eva svasaMjJAbhistamo moho mahAmohastAmisro'ndhatAmisra iti / yogabhASya, 1. 8 / 7 viparyayAdiSyate bandhaH / sAM0 kA0 44 / tatra viparyayo'jJAnamavidyA / sAM0 ta0 jA 46 / mA0 40 nA 47 / 8 aviveko yuktitaH zravaNatazca na bAdhyate nocchidyate / sAM0 pra0 bhA0 1. 59 / Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 Sadarzana 8 avivekazca saMyogadvAraiva bandhakAraNam, pralaye bandhadarzanAt, avivekanAze'pi jIvanmuktastha duHkhabhogadarzanAcca / tataH sAkSAdevAviveko bandhakAraNaM prAG noktaH / sAM0 pra0 bhA0 1. 55 / 10 na svabhAvato baddhasya mokSasAdhanopadezavidhiH / sAM0 sU0 1. 7 / 11 na kAlayogato vyApino nityasya sarvasambandhAt / sAM0 sU0 1. 12 / 12 na dezayogato'pyasmAt / sAM0 sU0 1. 13 / 13 na karmaNA anyadharmatvAdatiprasaktezca / sAM0 sU0 1. 16 / 14 nAvasthAto dehadharmatvAt tasya / sAM0 sU0 1. 14 / 15 prakRtinibandhanAccet, na tasyA api pAratantryam / sAM0 sU0 1. 18 / 16 tasmAdeva saMyogavizeSAdaupAdhiko bandho'gnisaMyogAjjalauSNyavat / sAM0 pra0 bhA0 1.1 / / 17 atha trividhaduHkhAtyantanivRttiratyantapuruSArthaH / sAM0 sU0 1. 1 18 heyaM duHkhamanAgatam / yo0 sU0 2. 16 / 18 nivRttizca na nAzo'pi tvatItAvasthA / dhvaMsaprAgabhAvayoratItAnAgatAvasthAsvarUpatvAtsatkAryavAdibhirabhAvAnaGgIkArAt / sAM0 pra0 bhA0 1.1 / 20 bIjadAhazvAvidyAsahakAryucchedamAtram, jJAnasyAvidyAmAtrocchedakatvasya loke siddhatvAt / ata eva cittena sahaiva duHkhasya naashH| jJAnasya sAkSAt dukhAdinAzakatve pramAMNAbhAvAt / sAM0 pra0 bhA0 1. 1 / 21 jIvanmuktidazAyAM ca prArabdhakarmaphalAtiriktAnAM duHkhAnAmanAgatAvasthAnAM bIjAkhyAnAM dAho, videhakaivalye tu cittena saha vinAza ityavAntaravizeSaH / sAM0 pra0 bhA0 1.1 . / 22 sAM0 pra0 bhA0 1. 1. / 23 sAM0 ta0 kau0 5 / 24 sAM0 ta0 kau0 64 / 25 vivekakhyAtiraviplavA hAnopAyaH / yo0 sU0 2. 2 / 26 yogabhASya 2. 27 / 27 yogyatA ca saMyogaH / bhoktRtvayogyatA ca puruSasya caitanyam / bhogyatvayogyatA ca prakRterjaDatvaM viSayatvaM ca / sAM ta0 kau0 66 / 28 sa ca saMyoga evAnyasyAprAmANikatvAt / sAM0 pra0 bhA0 1. 19 / 27 sAM0 kA0 65-66 / 30 sAM0 kA0 67 / 31 bhogena tvitare kSapayitvA saMpadyate / brahmasUtra 4.1. 19 / 32 klezakarmanivRttau jIvanneva vidvAn vibhukto bhavati / yogabhA0 4 30 / 33 aniruddhavRtti, sAM0 sU0 3. 79 / 34 sAM0 kA0 68 / Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayana 16 pramANanirUpaNa vastunA yathArtha nizcayAtmaka jJAnane pramA kahe che ane jenA dvArA AvuM jJAna thAya tene pramANa kahevAmAM Ave che. sAMkhyamate buddhivRtti pramANa che. viSaya sAthe Indriyano sannikarSa thatAM athavA vyAptijJAna vagerene kAraNe buddhino je viSayAkAra pariNAma thAya che tene sAMkhyo pramANa gaNe che. viSayano je AkAra ane prakAra hoya che te cittamAM UThe che. buddhivRttino artha che nizcayarUpa cittavRtti. badhI ja cittavRttio pramANa nathI gaNAtI paNa je cittavRttiono viSaya asaMdigdha hoya, avyabhicArI hoya ane anadhigatA hoya te cittavRttio ja pramANa che. je cittavRttino viSaya saMzayAviSTa, jJAnottarakALe bAdhya ane pahelAM jJAnano viSaya banI cUkelo che te cittavRtti pramANa nathI. viSayAkAra pariNamelI buddhimAM raheluM cinmaya puruSanuM pratibiMba buddhivRttigata arthAkAra dhAraNa kare che; A pramAM che. A vAcaspatino mata che. bIjA zabdomAM, vAcaspati anusAra buddhimAM pratibiMbita caitanya ja cittavRttine prakAzita kare che ane pratibiMbarUpa caitanyane ja arthabodha thAya che. te kahe che ke pramANa ane phaLa bannenuM adhikaraNa eka ja hovuM joIe, lImaDA upara kApavAnI kriyA thAya ane tenA phaLarUpe khIjaDo kapAI jAya evuM te kadIya bane? pramANa ane phaLa (pramA) banneyanuM adhikaraNa buddhi ja che. bhikSu vAcaspatinA matanuM jussApUrvaka khaMDana kare che. te jaNAve che ke buddhigata cetana-pratibiMbane arthabhAna thaI ja na zake. pratibiMba to tuccha che, te prakAza vagere arthakriyA karavA asamartha che. AthI arthabodha kharekhara puruSane mAnavo joIe, puruSaniSTha mAnavo joIe. bodha puruSane kevI rIte thAya che ? bhikSu kahe che ke arthoparakta buddhivRttinuM puruSamAM pratibiMba paDatAM puruSane arthabodha thAya che; arthanuM sAkSAt pratibiMba paDatuM nathI, paraMtu arthAkAra buddhivRttinuM ja pratibiMba temAM paDe che; arthAkAra buddhivRttinuM ja pratibiMba jhIlavAnI yogyatA puruSamAM che. Ama arthAkAra cittavRtti e pramANa che ane pauruSeya bodha e pramAM che. je viSayanuM jJAna thAya che te prameya yA zeya che ane je puruSane jJAna thAya che te pramAtA yA jJAtA che. Ama pramANakriyAnAM cAra aMgo che- pramAtA, pramo, prameya ane pramANa. pramANanA ukta lakSaNathI saMzayarUpa cittavRtti, viparyayarUpa cittavRtti ane smRtirUpa cittavRtti pramANa nathI e spaSTa thAya che. enuM kAraNa e che ke saMzayarUpa cittavRttino viSaya saMzayAviSTa Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padarzana 174 - thAya che, viparyayarUpa cittavRttino viSaya jJAnotpatti pachI bAdhita thAya che ane smRtirUpa cittavRttino viSaya pUrve gRhIta yA jJAta thayelo che. pramANasaMkhyAnI bAbatamAM bhAratIya dArzanikomAM matabheda che. sAMkhyo traNa ja pramANo svIkAre che-pratyakSa, anumAna ane Agama.' pratyakSa pratyakSapramANa badhA ja dArzaniko svIkAre che. pratyakSapramANa anya pramANonA pAyArUpa che, mULarUpa che, eTale pratyakSapramANano yathArtharUpe nirNaya thatAM bAkInAM pramANone samajavA saraLa thaI jAya che. Ane laIne tenuM ja sauprathama nirUpaNa karavAmAM Ave che." IzvarakRSNa ApeluM pratyakSapramANanuM lakSaNa che-prativiSayaSyavasAyo daSTa, viSaya eTale jeno AkAra jJAnamAM UThe che te. sAMkhya bAhya viSayanuM astitva svIkAre che. tene mate jJAnanA AkAro svayaM viSayo nathI. viSaya jJAnabAhya che. vaLI, viSaya mAtra sAmAnyAtmaka ke mAtra vizeSAtmaka nathI paraMtu sAmAnya ane vizeSa - ubhayAtmaka che. pratyakSamAM sAmAnyanuM avadhAraNa gauNa hoya che ane vizeSanuM avadhAraNa mukhya hoya che jyAre anumAna ane zAbdamAM sAmAnyanuM avadhAraNa mukhya hoya che ane vizeSanuM avadhAraNa gauNa hoya che. viSaya be prakAranA che - bAhya ane AMtara. zabda vagere bAhya viSayo che; sukha, duHkha vagere AMtara viSayo che. AMtara viSayo paNa jJAnabAhya che. sukha, duHkha vagere svayaM jJAnarUpa nathI." prativiSayano artha che-1. indriya, 2. indriyavyApAra 3. vyApAravALI indriya. sAMkhyone mate jJAnendriyano samagra vyApAra AvI che. potAnA viSaya prati unmukha banI indriya viSaya bhaNI jAya che. Ane pariNAme indriyano viSaya sAthe saMyoga thAya che. AthI chevaTe indriya viSayAkAra dhAraNa kare che. Ama indriyano utkRSTa yA chevaTano vyApAra te tenuM viSayAkAra rUpe pariNamana che. indriyanI A viSayAkAra pariNatine tenI vRtti kahevAmAM Ave che. indriyanI A viSayAkAra pariNati e ja tenI prakAzanavRtti che. indriyanI A vRttine AlocanamAtrarUpe varNavI che. A AlocanamAtrano artha zo che tenA vize ApaNe vicArI gayA chIe ane AgaLa teno nirdeza pharI karIzuM. sAMkhyadarzanamAM triguNAtmaka ahaMkAranI sattvaguNapradhAna avasthAmAMthI indriyonI utpatti mAnI che. eTale sAttvika indriyonA potAnA viSaya sAthenA saMbaMdhane pariNAme buddhino AvaraNAtmaka tamoguNa abhibhUta thatAM sattvaguNa prabaLa bane che ane buddhi Indriyagata viSayAkArarUpe pariName che. Ama buddhi Indriyo dvArA bAhya viSayAkAre pariNamatI hoI buddhine dvArI ane indriyone dvAra kahyAM che. buddhi viSayAkAre pariName che tyAre buddhimAM "A viSaya Avo che' evo adhyavasAya thAya che. buddhigata Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAMkhyadarzana viSayAkArathI adhyavasAya bhinna nathI. arthAt buddhigata viSayAkAra adhyavasAyAtmaka, nizcayAtmaka, spaSTa, vizada che; ane Avo buddhigata viSayAkAra te ja buddhinI vRtti che. 12 175 ja acetana prakRtimAMthI utpanna buddhitattva paNa acetana ja che. eTale, teno pariNAma paNa ghaTa vagerenA jevo acetana ja hoya. acetanapaNAne kAraNe buddhitattva svabhAvataH prakAzahIna che. cetana sAthenA saMbaMdha vinA jaDa vastuno prakAza saMbhave nahi. eTalA mATe sattvAdhikacane pariNAme svaccha yA vizada viSayAkAre pariNata buddhivRttimAM cinmaya puruSanA pratibiMbanI kalpanA karavAmAM AvI che. A cetana puruSanA pratibiMba dvArA buddhi ane teno adhyavasAya cetanatulya bane che. viSayAkAre pariNata buddhitattvamAM puruSanuM pratibiMba paDatAM e viSayano bodha thAya che. bIjI rIte kahIe to AvI cetanAprakAzathI prakAzita buddhivRtti ja dRSTa yA pratyakSa pramA kahevAya che. A prakriyA vAcaspatisaMmata che. bhikSune mate, ApaNe joyuM tema, viSayAkAre pariNata jaDa buddhi cetana puruSamAM pratibiMbita thAya che ane AvI puruSArUDha arthoparakta cittavRtti ja pratyakSapramA che. vAcaspati kahe che ke buddhivRttimAM puruSanuM pratibiMba paDavAne kAraNe buddhisvarUpa puruSamAM AropAya che. pariNAme buddhitattvagata jJAna dvArA puruSa potAne jJAnI mAne che. hakIkatamAM puruSa svabhAvataH jJAnarahita che. sarovaramAM jyAre caMdranuM pratibiMba paDe che tyAre jo sarovaramAM taraMgo UThe caMdrane paNa ApaNe sarovarajaLanI jema taraMgAyamAna gaNIe chIe, kahIe chIe; barAbara AvuM ja buddhipratibiMbita puruSanI bAbatamAM che. anAdi avidyAne kAraNe puruSano buddhinI sAthe Avo saMbaMdha sthApita thayo che. Avo vAcaspatino mata che. Ama temane mate viSayAkAre pariNata buddhivRtti pramANa che; je viSayanA AkAre buddhi pariNata thAya che te prameya yA jJeya che; buddhigata puruSanA pratibiMbane thato buddhigata viSayAkAra bodha te ja pramA che. temane mate buddhimAM ja pramANa ane pramA utpanna thAya che. vAcaspatine mate 'huM ghaDAne jANuM chuM' evo bodha buddhigata puruSapratibiMbane thAya che, puruSane nahi.1 vijJAnabhikSunA mate niyata viSayanI sAthe te viSayanI grAhaka indriyano saMbaMdha thAya che. indriyarUpa dvAra dvArA viSayanI sAthe buddhino saMbaMdha thatAM te viSayanA AkAre buddhi pariName che. viSayAkAre pariNata buddhinI A avasthAne buddhivRtti kahe che. viSayAkAre pariNata thatAMnI sAthe buddhinuM puruSamAM pratibiMba paDe che ane 'A ghaTa che' 'A paTa che' evuM kevaLa viSayanuM bhAna yA jJAna thAya che. te vakhate jJAnano ke AtmAno prakAza thato nathI arthAt tyAre jJAnanuM ke jJAtAnuM bhAna hotuM nathI. 'huM ghaDAne jANuM chuM' evuM jJAnanuM jJAna thavA mATe 'A ghaTa che' evA jJAnathI yukta jJAtRsthAnIya puruSanuM grahaNa Avazyaka che. 'A ghaTa che' evA jJAnathI yukta puruSanuM grahaNa cittanI tevA puruSanA AkAranI vRtti dvArA saMbhavita bane che. 'A ghaTa che' evA jJAnathI yukta puruSanA AkAre pariNata buddhivRtti jyAre puruSamAM pratibiMbita thAya tyAre ja 'huM ghaTa jANuM chuM' evuM jJAna udbhave che. citta jaDasvarUpa che ane jaDa vastune koI bodha saMbhave Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 padarzana nahi. eTale badhA ja bodha bhikSane mate puruSarUpa adhikaraNamAM thAya che, kAraNa ke puruSa caiitanyasvabhAva che. jema "A ghaTa che evuM jJAna ghaTAkAra cittavRttinuM puruSamAM pratibiMba paDe to ja zakya bane che tema ghaTAkAra cittavRttinA bodhathI yukta puruSarUpa viSayanuM jJAna tevA bodhavALA puruSanA AkAravALI cittavRttinuM puruSamAM pAchuM pratibiMba paDe to ja zakya bane che. Ama A ghaTa che" evA bodhavALA puruSanuM cittamAM pratibiMba paDe che tathA citta evA puruSanA AkAre pariName che; tyAra pachI evA puruSanA AkAre pariNata cittavRtti puruSamAM pAchI pratibiMbita thAya che; tema thatAM ja "huM ghaTane jANuM chuM evuM jJAna udbhave che; "huM ghaTane jANuM chuM. A jJAnamAM jJAnanuM jJAna ane jJAtAnuM jJAna samAyeluM che. - cinmaya ane vibhu hovA mAtrathI ja puruSane badhA ja padArthanuM jJAna thAya nahi kAraNa ke puruSa to asaMga che. puruSane svAbhAvika arthakAratA nathI. arthAkAratA na hoya to kevaLa saMyogathI kaMI arthanuM grahaNa na thAya. jala AdimAM rUpavALI vastunuM ja pratibiMba paDe che. jemane rUpa nathI temanuM pratibiMba jaLamAM paDatuM nathI. puruSamAM e rIte viSayoparakta potAnI buddhinI vRttinuM ja pratibiMba paDe che ane tyAre ja puruSane viSayanuM bhAna yA bodha thAya che. Ama bhikSune mate cetana puruSa ja jJAtA yA pramAtA che, puruSapratibiMba jJAtA ke pramAtA nathI; viSayAkAra pariNata buddhivRtti pramANa che; viSayo parata buddhivRttinuM puruSamAM pratibiMba paDatAM pramA janme che; je viSayanA AkAre buddhi prariName che te viSaya prameya yA joya che. puruSa buddhivRttino sAkSAt draSTA che jyAre bAhyaviSayano buddhivRtti dvArA draSTA che.'' vijJAnabhikSane be vAta kahevAnI che. eka, viSayanuM jJAna kevaLa sannikarSathI thatuM. nathI, paraMtu saknikarSane pariNAme cittano je viSayAkAra pariNAma thAya che te jJAnano hetu che. viSaya koI vakhate ghaTa vagere bAhya vastu hoya che to koI vakhata puruSa, jJAna, vagere AMtare vastu hoya che. viSaya bAhya hoya ke AMtara paNa jyAre viSayAkAre pariNata cittavRtti caitanyasvabhAvavALA puruSamAM pratibiMbita thAya che tyAre ja jJAna yA bodha saMbhave che. bIjuM, cittavRtti puruSamAM pratibiMbita thAya che arthAt puruSAdhikaraNamAM ja bodha utpanna thAya che, buddhimAM ke buddhivRttimAM jJAna utpanna thatuM nathI. vAcaspatine mate viSayAkAre pariNata cittavRttimAM puruSa pratiphalita thAya che; puruSanuM pratibiMba puruSanI jema svaccha svabhAvavALuM prakAzavattvadharmayukta hoI viSaya, buddhivRtti ane buddhigata puruSapratibiMbarUpa jJAtAno yugapatuM prakAza saMbhave che. Ama vAcaspatine mate viSayAkAra buddhivRtti thatAM temAM puruSanuM pratibiMba avazya paDe che; tethI pratibiMbarUpa puruSacaitanya viSaya (zeya), cittavRtti (jJAna) ane AtmArUpa bodhane eka sAthe prakAzita kare che. pariNAme A ghaTa che" ane "huM ghaTane jANuM chuM' evAM beya jJAno eka sAthe utpanna thAya che. bhikSu vAcaspatinA matanuM khaMDana karatAM kahe che ke buddhivRttimAM cetana puruSanuM pratibiMba paDavAne kAraNe buddhi ane teno adhyavasAya caitanyamaya thAya che ema mAnavuM Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 177 - sAMkhyadarzana barAbara nathI, kAraNa ke pratibiMba tuccha che. cetana puruSanuM pratibiMba kaMI cetanAmaya nathI. eTale cetana puruSanA pratibiMba dvArA buddhivRtti caitanyalAbha karI zake nahi. bIjI bAju, cetana puruSamAM viSayAkAre pariNata buddhivRttinuM pratibiMba paDavAne pariNAme puruSanI cetanA sAthe teno yathArtha saMbaMdha ghaTe che - Ama mAnavuM yogya che. vAcaspatine mate puruSanuM pratibiMba buddhimAM paDavAne pariNAme buddhi ja jJAtA che kAraNa ke icchA vagere jemAM rahe che temAM ja jJAna rahe che ane e to anubhavasiddha che ke icchA vagere buddhimAM rahe che, eTale jJAna paNa buddhimAM ja rahe che. vaLI, vAcaspati jaNAve che ke potAnI mAnyatAmAM jJAna ekamAM ane pravRtti bIjAmAM e doSa Avato nathI. vAcaspatinI A vAta paNa bhikSu svIkAravA mAgatA nathI. te kahe che ke buddhinuM jJAtRtva svIkAra karavA jatAM sAMkhyasiddhAnta sAthe virodha thAya che. sAMkhyasUtra (1.104)mAM kahyuM che ke cetana puruSamAM buddhivRttinuM avasAna arthAt pratibiMbapAta thAya che ane A pratibiMbapAta e ja bhoga che. vaLI, buddhimAM ja bhoga (arthAt buddhigata puruSapratibiMbamAM bhoga) svIkAravA jatAM puruSanA astitvane siddha karanAra pramANano abhAva thaI jaze, kAraNa ke bhogane ja puruSAstitvano sAdhaka hetu gaNyo che. prathama biMba hoya to ja pratibiMba paDe eTale pratibiMba dvArA biMbarUpa puruSanuM astitva siddha thAya che ema kahI zakAya nahi, kAraNa ke A tarkamAM anyonyAzrayadoSa rahelo che. biMbanuM svatantra astitva siddha thAya to ja buddhistha cetanapratibiMba siddha thAya ane buddhistha cetanapratibiMba siddha thAya to ja biMbarUpa puruSa siddha thAya. Ama biMbasiddhi dvArA pratibiMbasiddhi ane pratibiMbasiddhi dvArA biMbasiddhi--A rIte biMba ane pratibiMba parasparanA AzrayIbhUta bane che. A che anyonyAzrayadoSa. bhikSu kahe che ke pote to zArtA tarIke siddha puruSanuM jJeyatva anya prakAre saMbhavatuM na hoI buddhimAM puruSanuM pratibiMba svIkAryuM che ane eTale potAnI A mAnyatAmAM anyonyAzrayadoSa Avato nathI. AtmadarzanamAM puraSasAkSAtkAra mATe buddhimAM puruSanA pratibiMbanI kalpanA karavI Avazyaka che. e kalpanA na karIe to karmakartRvirodhano doSa Ave. eka ja vastu eka vakhate karma ane kartA saMbhavI na zake. bIjuM, buddhivRttinA sAkSI tarIke biMbarUpa cetana puruSanuM astitva siddha thAya che ema jo kahevAmAM Ave to, bhikSu jaNAve che ke, kahevuM joIe ke sAkSIrUpa puruSane ja jJAtArUpeya svIkAravo ucita gaNAya. vaLI; buddhi ane puruSa banneno to jJAtArUpe svIkAra karI zakAya nahi, kAraNa ke emAM kalpanAgaurava che. eTale buddhine nahi paNa puruSane jJAtA tarIke svIkAravo joIe. buddhivRttijJAna ane ghaTajJAna samAna adhikaraNamAM ja anubhavAI zake. ane A samAna adhikaraNa tarIke puruSane ja svIkAravo joIe. uparAMta, sAMkhyadarzanamAM bhoktArUpe puruSanuM pRthak astitva svIkAravAmAM AvyuM che. buddhine bhoktArUpe svIkAratAM e siddhAntano vyAghAta thaze. bhikSu kahe che ke potAnA siddhAntamAM 'ekane jJAna ane bIjAne pravRtti' e doSa dekhAya paNa sAMkhyadarzanamAM jJAna ane pravRttinuM vaiyadhikaraNa pramANita che. eka vyakti anAja pedA kare che paNa bIjI vyakti teno bhoga kare che e to anubhavasiddha vAta che. Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ `Sadarzana yuktidIpikAmAM IzvarakRSNanA pratyakSalakSaNanA pratyeka padanI sArthakatA darzAvI che. 'adhyavasAyo kRSNam' ('adhyavasAya pratyakSa che') evuM pratyakSanuM lakSaNa hota to mRgatRSNikA, gaMdharvanagara, vagere asat viSayonA adhyavasAyamAM pratyakSalakSaNanI ativyApti thAta, kAraNa ke te paNa adhyavasAya to che ja. A ativyApti dUra karavA prativiSayAvyavasAyane pratyakSanuM lakSaNa kahyuM che. asadviSayaka adhyavasAya kadIya prativiSayAdhyavasAya na hovAthI temAM pratyakSalakSaNanI ativyApti nahi thAya. 'viSaya' padathI sastu ja samajavI. koI pUrvapakSI ahIM vAMdho uThAvI jaNAve che ke 'viSayAvyavasAyo dRSTabh' evuM pratyakSalakSaNa pUratuM che, ethI paNa asadviSayaka adhyavasAyamAM ativyApti thaze nahi, eTale pratyakSalakSaNamAM 'prati'zabda nirarthaka che. AnA uttaramAM yuktidIpikAkAra kahe che ke viSayAdhyavasAya mAtrane ja pratyakSanuM lakSaNa gaNatAM viSayAvyavasAyarUpa anumAna vageremAM pratyakSalakSaNanI ativyAptinI Apatti Avaze. A ativyAptine dUra karavA prativiSayAvyavasAyane pratyakSanuM lakSaNa gaNyuM che. ahIM 'prati' zabdano artha che indriyanuM Abhimukhya. indriyanuM Abhimukhya sannikarSa vinA saMbhave nahi eTale 'prativiSaya' zabdathI sannikRSTa indriyano viSaya evo artha samajavo joIe. Ama viSayasaMbaddha indriyanI vRtti dvArA je adhyavasAya thAya te pratyakSapramANa che. anumAna vageremAM je adhyavasAya hoya che te viSayasaMbaddha indriyavRtti dvArA utpanna thayelo nathI hoto, paraMtu vyApyavyApaEbhAvajJAna vagere dvArA utpanna thayelo hoya che. Ama prativiSayAdhyavasAyarUpa pratyakSalakSaNa anumAna vagerene lAgu paDatuM nathI. ahIM koI pUrvapakSI vaLI vAMdho uThAve che ke pratyakSapramANathI anumAnane pRthak karavA IzvarakRSNe 'prati'zabdano prayoga karyo nathI, viSayamAtramAM sAdhAraNabhAve je buddhivRtti utpanna thAya che te pratyakSapramANa che, vyApyavyApakabhAva dvArA viSayasaMbaMdhI je buddhivRtti janme te anumAna che, Ama pratyakSapramANa sAdhAraNabhAve nirdiSTa che, ane anumAna vizeSabhAve nirdiSTa che, vizeSa dvArA sAmAnyanI bAdhA thatI nathI, eTale 'prati' zabdanA prayoga vinA paNa viSayAdhyavasAya mAtrane pratyakSanuM lakSaNa gaNatAM anumAnamAM pratyakSalakSaNanI ativyApti nahi Ave, paristhiti AvI hoI kevaLa viSayAdhyavasAyane ja pratyakSanuM lakSaNa mAnavuM joIe. pUrvapakSInI A ApattinA uttaramAM yuktidIpikAkAra kahe che ke jo viSayAdhyavasAyane ja pratyakSanuM lakSaNa gaNavAmAM Ave to smRtirUpa adhyavasAyamAM e lakSaNanI ativyApti thAya kAraNa ke pUrvokta sAmAnyavizeSanyAya smRtinI bAbatamAM yojI zakAze nahi. pUrvapakSI AnI sAme vAMdho uThAvatAM jaNAve che ke IzvarakRSNa ahIM pramANanI AlocanA kare che, smRti e pramANa nathI kAraNa ke te bIjA pramANa dvArA gRhIta viSayane grahaNa kare che. Ama viSayAdhyavasAyarUpa pratyakSapramANanA lakSaNanI smRtimAM ativyApti thavAno prasaMga Avato ja nathI; A ja rIte, 'prati' zabda dvArA saMzayane pratyakSalakSaNa lAgu paDatA aTakaze ema paNa nahi kahI zakAya kAraNa ke pratyakSalakSaNamAM 'adhyavasAya' zabda che ja ane eno artha nizcayarUpa jJAna thAya che, eTale 'prati' zabda na hoya to saMzayamAM paNa 178 Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAMkhyadarzana 179 pratyakSalakSaNa lAgu paDavAnI Apatti Ave e vAta barAbara nathI. AnA uttaramAM yuktidIpikAkAra jaNAve che ke jo viSayAvyavasAyane ja pratyakSanuM lakSaNa gaNIe to anya indriya dvArA gRhIta viSaya indriyAntaranA adhyavasAyarUpa pratyakSanuM lakSya thaI paDe. A doSanA nivAraNa mATe IzvarakRSNa "prati' zabdano prayoga pratyakSalakSaNamAM karyo che, eTale niyata viSaya sAthe ja te viSayagrAhaka indriyanA saMbaMdhanA pariNAme te ja viSayanA saMbaMdhI je buddhivRtti thAya te pratyakSapramANa che.17 pUrvokta rIte pratyakSalakSaNanuM svarUpa samajAvatAM sukha, duHkha, vagere AMtara viSayo pratyakSanA viSaya ghaTI zake nahi kAraNa ke sukha, duHkha vagerenuM jJAna sannikRSTa indriya dvArA thatuM nathI. AthI sukha, duHkha vagere AMtara viSayonA jJAnamAM IzvarakRSNanA pratyakSalakSaNanI avyAptino doSa Avaze. Ama kahevuM barAbara nathI. A ApattinuM khaMDana karavAnA udezathI yuktidIpikAkAre prativiSayAdhyavasAyanI bIjI rIte vyAkhyA karI che. A bIjI vyAkhyAmAM prati' zabdane adhyavasAyanA vizeSaNa tarIke lIdho che. (viSaye viSaya prati yo madhyavasAyaH ti). "prati'no artha Abhimukhya yA saMmukhIbhAva che e to ApaNe joI gayA. eTale A bIjI vyAkhyA anusAra pratyakSalakSaNa thaze"Abhimukhya yA saMmukhIbhAvathI yukta evo viSayano adhyavasAya te pratyakSa." arthAt bAhya yA AMtara, dUravartI yA nikaTavartI viSaya sAthenA Abhimukhya yA saMmukhIbhAvarUpa saMbaMdhane laI thato adhyavasAya te pratyakSapramANa. prathama vyAkhyAmAM to "prati indriyanA vizeSaNa tarIke che (viSayaM viSayaM prati yo vartata tasmina yodhyavasAyaH ta6 4STama). ahIM bIjI vyAkhyAmAM to indriyane vacce lAvavAmAM AvI ja nathI. eTale sukha, duHkha, vagerenuM jJAna indriyaja na hovA chatAM temAM viSayAbhimukhya yA viSayaumukhya hovAthI te pratyakSalakSaNAkrAnta banI rahe ja che.' yuktidIpikAkAranI bIjI vyAkhyA svIkAratAM zabda vagere viSayonA indriyaja jJAnamAM pratyakSalakSaNa nahi ghaTe, kAraNa ke bIjI vyAkhyAnusAra prati zabdano artha che viSayano antaHkaraNa (jeno nirdeza upara "adhyavasAya" zabdathI karyo che) sAtheno saMbaMdha. antaHkaraNa sAthe zabda vagere viSayono sAkSAt saMbaMdha ghaTato nathI. tethI zabda vagere viSayono je adhyavasAya thAya te viSayasaMbaddha antaHkaraNa dvArA thaI zake nahi. eTale A bIjI vyAkhyA pramANe zabda vagere viSayonA adhyavasAyane pratyakSalakSaNa lAgu paDI zake nahi. jo zabda vagerenI sAthe antaHkaraNano sAkSAt saMbaMdha svIkArIe to zrotra vagere indriyonI kalpanA nirarthaka thaI jAya. vaLI, IzvarakRSNa bAlvendriyone dvArarUpe ane antakaraNane dvArIrUpe varNave che. jo zabda vagere viSayono antaHkaraNa sAthe sAkSAt saMbaMdha svIkAravAmAM Ave to A dvAradvAribhAvano vyAghAta thAya. bAdhendriya dvArA gRhIta viSayanI ja buddhitti thAya che. buddhinI sAthe bAhya viSayono sAkSAt saMbaMdha thato ja nathI. eTale, bAhya viSayanA indriyaja jJAnane pratyakSalakSaNa lAgu paDI zake te mATe prathama vyAkhyAne paNa avazya svIkAravI joIe. A kAraNe yuktidIpikAkAra prativiSayAvyavasAyane ekazeSa samAsa tarIke svIkArI banneya vyAkhyAno svIkAra kare che.19 Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 paDradarzana - IzvarakRSNa pratyakSapramANanA lakSaNamAM "adhyavasAya"zabdanuM grahaNa karIne saMzayane pratyakSanA kSetramAM pravezato aTakAvyo che. saMzayAtmaka buddhivRtti pramANa banI zake nahi kAraNa ke tevI buddhivRttinuM svarUpa "pelo thAMbhalo che ke mANasa" evA AkAranuM anizcita che jyAre pramANa nizcayAtmaka buddhivRtti che. pratyakSalakSaNamAM 'viSaya' zabda mUkI viparyaya jJAnano pratyakSapramANamAM samAveza thato aTakAvyo che. viparyaya pramANa nathI. viparyaya yA. viparItavRttirUpa jJAnano viSaya avidyamAna che, mithyA che. maMda aMdhakAramAM paDeluM doraDuM joIne ApaNane keTalIka vAra sarpajJAna thAya che. te pramANa nathI kAraNa ke AvA sarpajJAna pachI tarata ja lAkaDI laI AghAta karavA jaIe to te sarpajJAnanA adhiSThAnarUpa doraDAno tarata ja sAkSAtkAra thAya che, prathama utpanna thayeluM sarpajJAna dUra thAya che ane sarpa dekhAto nathI. tattvapakSapAtI svabhAvavALuM jJAna te vakhate satyane ja grahaNa kare che arthAt "A sApa nathI paNa doraDuM che" evo nizcaya kare che. A pratyakSalakSaNamAM 'prati'nA prahaNathI viSayanI sAtheno indriyano saMbaMdha sUcavAyo che. tenA pariNAme anumAna, smRti vagereno pratyakSapramANamAM samAveza thato aTake che." vAcaspati mizranA mate pratyakSanI utpattinA kramamAM prathama nirvikalpaka jJAna ane pachI savikalpaka jJAna utpanna thAya che. indriyano viSaya sAthe saknikarSa thatAM indriyanI viSayAkAra vRtti thAya che. A indriyavRttine "AlocanamAtra' nAme oLakhavAmAM Ave che. A AlocanavRtti samugdhavastumAtradarzanarUpa hoya che, arthAt A vakhate vastugata sAmAnya, vizeSa pRtharUpe gRhIta thatAM nathI. 21 dravya, guNa, karma, sAmAnya, vizeSa badhuM avibhaktarUpe gRhIta thAya che. Ane ja darzananI paribhASAmAM nirvikalpa jJAna kahe che. pachI mananI saMkalpa ane vikalparUpa kriyA zarU thAya che arthAt mana pRthakkaraNa zarU kare che. A vakhate mana vastunI vivecanA kare che, tenA dravya, guNa, karma, sAmAnya, vizeSane pRthaka karI temane grahaNa kare che. Ane pariNAme vastu spaSTarUpe gRhIta thAya che. teno AkAra-prakAra pragaTa thAya che. buddhimAM "A viSaya Avo che" evI adhyavasAya nAmanI vRtti janme che. A che savikalpaka jJAna. vAcaspati vadhumAM jaNAve che ke indriyanI AlocanavRtti, mananI saMkalpavRtti, ahaMkAranI abhimAnavRtti ane buddhinI adhyavasAyavRtti keTalIka vAra yugapatuM hoya che ane keTalIka vAra kramika hoya che. 2 A cAra vRttionuM varNana ApaNe karI gayA chIe. vijJAnabhikSuno mata vAcaspatithI judo che. sAMkhyapravacanabhASyamAM (2.32) te kahe che ke keTalAka indriyana AlocanajJAnane nirvikalpaka ja gaNe che ane manomAtrajanya jJAnane savikalpaka gaNe che paNa A mata barAbara nathI kAraNa ke viziSTa arthAt savikalpaka jJAna paNa indriyaja hoya che. Ano artha e thAya ke indriyanI AlocanavRtti nirvikalpa ja hoya che e matano svIkAra bhikSu karatA nathI. mananI vRtti saMkalpa-vikalpa che eno artha bhikSu evI kare che ke mananI vRtti icchA, saMzaya ke bhrama che. saMkalpano artha bhikSane mate kArya karavAnI icchA che jyAre vikalpano artha temane mate saMzaya athavA khAsa prakArano bhrama che. 2 mananI vRtti vizenA bhikSunA matane khyAlamAM rAkhI dAsaguptA bhikSune nIce pramANe mAnatA kahyuM che Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAMkhyadarzana 181 'indriya dvArA bAhya vastunI sAthe buddhino sAkSAt arthAt manirapekSa saMyoga thAya che. saMyoganI A prathama kSaNe vastuviSayanuM jJAna anirdiSTa AkAravALuM janme che, ane dvitIya kSaNe e jJAna suspaSTa ane sunirdiSTa AkAravALuM thAya che. bhikSunA mate manano vyApAra yA vRtti icchA, saMzaya ane kalpanA che. pratyakSajJAnamAM manano vyApAra gauNa che.'24 paraMtu e dhyAnamAM levuM joIe ke bhikSue kyAMya evuM nathI kahyuM ke pratyakSajJAnanI utpattimAM prathama anirdiSTa AkAravALuM arthAt nirvikalpaka jJAna janme che ane pachI suspaSTa ane sunirdiSTa AkAravALuM arthAt savikalpaka jJAna janme che. UlaTuM, sAMkhyapravacanabhASyanA upara ApelA saMdarbhamAM to te A vAtano virodha karatA jaNAya che. sAMkhyasUtra (2.32)nI vyAkhyAmAM bhikSu indriya, mana, ahaMkAra ane buddhinI cAra vRttionA kramayaugapadyanA praznane aprastuta gaNe che.25 paraMtu temano potAno mata zo che te jaNAvatA nathI. tema chatAM te sUtra paranuM samagra bhASya vAMcyA pachI evI chApa UThe che ke te cAra vRttionA kramane ja svIkAratA hoya. paraMtu pAMca indriyonI pAMca AlocanavRttionI bAbatamAM to te krama ane yaugapadya baMneya svIkAre che. yuktidIpikAkAra indriyanI AlocanavRttine nirvikalpakajJAnarUpa gaNatA nathI. AlocanavRtti e sAmAnyajJAna che evI mAnyatAno teo virodha kare che. AlocanavRttine teo jJAna tarIke svIkAravA icchatA nathI. AlocanavRtti viSayane dhAraNa kare che eTaluM ja. AlocanavRtti pachI tene anurUpa 'A ghaTa che''A paTa che'evA AkArano nizcaya buddhimAM janme che; te pratyaya yA adhyavasAya che. vadhArAmAM te jaNAve che ke AlocanavRtti viSayano prakAza karatI nathI jyAre aMtaHkaraNavRtti viSayagata tamoguNano abhibhava karI viSayano prakAza kare che. Ama yuktidIpikAkAra pratyakSanI utpattimAM kramika bhUmikAo svIkAravA chatAM temAMnI koIne nirvikalpaka ke sAmAnyajJAna tarIke varNavavA te bilakula taiyAra nathI. vindhyavAsIne mate pratyakSanuM lakSaNa che. zrotrAddivRttiravittpiA. temanA pramANe koI vastu sAthe indriyano saMbaMdha thatAM indriya te viSayanA AkAre pariName che; viSayAkAre pariNata tAdaza indriya ja pratyakSapramANa che; indriyanI A vRtti nirvikalpaka che. guNaratna potAnI yagdarzanasamuccayanI TIkAmAM viMdhyavAsInA A matanI vyAkhyA kare che.7 yogabhASyakAra vyAsa jaNAve che ke indriya dvArA sAmAnyavizeSAtmaka vastu sAthe saMparkamAM AvavAthI te vastunA vizeSane pradhAnapaNe grahaNa karatI cittanI je vRtti thAya che te pratyakSapramANa che.28 26 yuktidIpikAmAM vArSagaNanA matano ullekha che. te zrotra vagerenI vRttine pratyakSapramANa gaNe che. yuktidIpikAkAra A matanuM khaMDana kare che. A lakSaNa mAnatAM sukha, duHkha, vagere AMtara viSayonuM jJAna yA yogijJAna pratyakSapramANamAM samAviSTa nahi thAya. sukha vagere kadIya zrotra vagerenI vRttiothI gRhIta thatAM nathI ane yogijJAna atIndriya che. paraMtu sukha vagere pratyakSapramANagrAhya che ane yogijJAna pratyakSa che evuM to sAMkhya sahita sau darzanakAro svIkAre che.29 Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yagdarzana jayaMta bhaTTa sAMkhyanI pramANa-phaLanI mAnyatAnI TIkA kare che. te kahe che ke pramANa ane tenuM phaLa eka ja adhikaraNamAM rahe evo niyama che. paraMtu sAMkhyamAM Ano vyatikrama che. sAMkhyamAM jJAna, bodha ane adhyavasAya buddhimAM rahe che, buddhi acetana che. paraMtu jJAna, bodha ane adhyavasAyanuM phaLa arthadarzana buddhimAM nathI kAraNa ke te acetana che. uparAMta je arthadarzana kare che te draSTA puruSamAM jJAna, bodha ke adhyavasAya nathI rahetA. paraMtu buddhimAM puruSanuM pratibiMba paDavAthI jJAna, bodha ane adhyavasAyano puruSamAM Aropa karAya che ane buddhi acetana hovA chatAM cetanAkAravALI hoya evI lAge che. Ama pramANa-phaLanuM ekAdhikaraNamAM hovuM vAstavika nathI paNa mithyA che. ciddharma buddhimAM mRSA che tema ja buddhidharma citmAM mRSA che." bhikSue pramANa ane phaLa eka ja adhikaraNamAM hovuM joIe teno virodha karelo che e vAta ApaNe joI gayA chIe. 182 jayaMta bhaTTe potAnI nyAyamaMjarImAM IzvarakRSNanA pratyakSalakSaNanI parIkSA karI che. te kahe che ke IzvarakRSNanuM 'prativiSayAdhyavasAyo daSTam' evuM pratyakSalakSaNa barAbara nathI kAraNa ke anumAna vagere pramANo paNa prativiSayAdhyavasAya svabhAvavALA ja che. 'prati' zabdano artha Abhimukhya karI ativyAptidoSa TALavAno prayatna paNa vyartha che kAraNa ke 'A ghaTa che' evA pratyakSanI jema 'A parvata agnivALo che' evuM anumAna AbhimukhyathI yA sammukhIbhAve nizcayarUpa che. pratyakSa spaSTapratItirUpa che ane anumAna aspaSTa pratItirUpa che ema kahevuM paNa yogya nathI kAraNa ke badhI ja pratItio potapotAnA viSayamAM spaSTa che. jo kahevAmAM Ave ke liMgajanyajJAna te anumAna ane zabdajanya jJAna te zAbda ane temanAthI bhinna je jJAna yA adhyavasAya te pratyakSa ema samajI levuM joie to te paNa barAbara nathI kAraNa ke tema mAnIe to pratyakSalakSaNanuM nirUpaNa prathama thaI zake nahi. pahelAM liMgajanya ane zabdajanya jJAnanuM nirUpaNa karyA pachI temanAthI vilakSaNa hovAne kAraNe pratyakSane jANI zakAya. eTale 'indriya ane arthanA sannikarSathI utpanna' A padAvalI pratyakSalakSaNamAM hovI jarUrI che ane to ja anumAna vagere jJAnonI vyAvRtti thaI zake. Ama IzvarakRSNanuM lakSaNa nirdoSa nathI.1 sAMkhyo jayaMta bhaTTane nIce pramANe javAba ApI zake. anumAna ane zAbdamAM nizcaya saMmukhIbhAve yA AbhimukhyathI thato nathI. Abhimukhya sUcave che viSayanuM sAkSAt . grahaNa. viSayanuM sAkSAt grahaNa pratyakSamAM ja thAya che jyAre anumAna ane zAbdamAM to viSayanuM grahaNa liMga ane zabda dvArA thAya che. anumAnapramANa IzvarakRSNe anumAnanuM lakSaNa ApyuM che- ''tiignipUrvam'.liMga eTale vyApya yA hetu ane liMgI eTale vyApaka yA sAdhya. 'liMgaliMgipUrvaqam'no artha che liMgaliMgijJAnajanya arthAt vyApyavyApakabhAvanA jJAna dvArA utpanna. vyApyavyApakabhAva eTale vastuno svAbhAvika niyata saMbaMdha. je vastunI sAthe je vastuno svabhAvasiddha Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAMkhyadarzana - 183 niyata saMbaMdha hoya che tenI vyApya te vastu kahevAya che, agninI sAthe dhUmano niyata saMbaMdha hoI dhUma vyApya kahevAya che ane agni vyApaka kahevAya che. dhUma jyAM hoya tyAM agni hoya ja. Ama dhUmano svabhAva ja evo che ke te agnino saMbaMdha choDI rahI zakato nathI. A niyata svAbhAvika saMbaMdha e ja vyApyavyApakasaMbaMdha yA vyApti kahevAya che. vyApyane hetu, liMga ke sAdhana paNa kahevAmAM Ave che. vyApakane hetuma, liMgI, sAdhya ke pratijJA paNa kahevAmAM Ave che. pakSa eTale anumAnanuM sthAna. sAdhya yA pratijJAno AdhAra pakSanA nAme oLakhAya che, jema ke, "parvata agniyukta che, dhumADo hovAne kAraNe ahIM dhumADo vyApya che, agni vyApaka che ane jyAM agninuM anumAna thAya che te parvata pakSa che. vyApya vastu (dhUma) pakSamAM (parvata upara) che A jJAnane pakSadharmatAjJAna kahevAmAM Ave che. anumAna mAtra vyAptijJAnapUrvaka ja nathI paNa pakSadharmatAjJAnapUrvaka paNa che. chatAM IzvarakRSNanA lakSaNamAM pakSadharmatAjJAnano ullekha nathI. eTale vAcaspati lakSaNagata "liMgi' padanI punarAvRtti kare che. ane bIjA liMgi" pada dvArA te pakSadharmatAjJAnanuM paNa grahaNa kare che. Ama "liMgaliMgipUrvakam'no chevaTe artha thaze vyAptijJAna ane pakSadharmatAjJAna dvArA utpanna thayelI buddhivRtti. AvI buddhivRtti anumAna pramANa che." dhUma agnino nitya sahacara che ane dhUma parvatamAM atAre vidyamAna che arthAt dhUma agnivyApya che ane parvata dhUmavAnuM che. AvA vyAptijJAna ane pakSadharmatAjJAna dvArA parvatasthita agnino, te indriyagocara na hovA chatAM, bodha thAya che. A bodha anumiti che ane te bodhanuM kAraNa je cittavRtti che te anumAna pramANa che. sAMkhyasUtramAM (1.100) anumAnanuM lakSaNa nIce pramANe che pratibdhadaH tivajJAnama anumAna'. pratibaMdha eTale vyAptisaMbaMdha. vyAptisaMbaMdhanuM jJAna dharAvanAra vyaktine vyApta vastunA darzana pachI vyApaka vastunuM je jJAna thAya che te anumAna che. anumAnanA avayavonI saMkhyA vize matabheda jaNAya che. paMcAvayava anumAna aneke svIkAryuM che. te pAMca avayavo che-pratijJA, hetu, udAharaNa, upanaya ane nigamana. (1) pratijJA eTale jene siddha karavAnuM hoya teno ullekha, jema ke parvata agniyukta che'. parvata upara agninuM astitva siddha karavAnuM hoI upara mujaba teno ullekha karavo te pratijJA che. (2) hetu eTale hetu yA vyApya vastune jaNAvavI te. je adazya vastu siddha karavAnI hoya tenI sAthe jeno avinAbhAva saMbaMdha hoya teno ullekha, jema ke "kAraNa ke tyAM dhUma che"35 (3) udAharaNa eTale vyApya hotAM vyApaka hoya che ja e vyAptinA dRSTAMtarUpa koI eka sthaLa batAvavuM, jema ke rasoDuM. rasoDAmAM dhUmADo hoya che ane dhUmADAnI sAthe agni paNa hoya che. (4) upanaya eTale sAdhyavyApya sAdhanavALo prastuta pakSa che ema darzAvavuM, jema ke "A parvata agnivyApya dhUmavALo che.'37 (5) nigamana eTale sAdhana vyApta sAdhyavALo prastuta pakSa che evo nirNaya jaNAvavo te, jema ke "tethI A parvata agnivALo che."38 IzvarakRSNa avayavo saMbaMdhI kaMI spaSTa kahyuM nathI. paraMtu te pAMca avayavomAM mAnatA jaNAya che. yuktidIpikAkAre Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 Sadarzana - dasa avayavono ullekha karyo che-jijJAsA, saMzaya, prayojana (jijJAsAno udeza), zakyaprApti (saMzayanA nirAkaraNanuM sAmarthya), saMzayanirAkaraNa, pratijJA, hetu, daSTAnta, upanaya ane nigamana. AmAMthI prathama pAMca vyAkhyAnAM aMga che jyAre aMtima pAMca pratyayotpattinAM aMga che. vyAkhyAMga pAMca avayavonI samajUtI nIce pramANe che : (1) koI vyakti AcArya pAse jaIne puruSa vize jANavAnI icchA pragaTa kare che- puruSa che ke nahi? A che jijJAsA. (2) AcArya jANavAne icche che ke Avo saMzaya thavAnuM kAraNa zuM che? javAba maLe che ke AtmAnI anupalabdhi. A che saMzaya. (3) AcArya pUche che ke AvI jijJAsAnuM prayojana zuM che? uttara maLe che ke "vyakta avyakta ane puruSanA svarUpajJAnathI mukti maLe che AvuM zAstramAM kahyuM che, eTale mokSaprApti vize je kahyuM che temAMthI janmelI A jijJAsA che. A che prayojana. (4) AcArya jaNAve che ke A saMdehanuM samAdhAna thaI zake che. A che zakyaprApti. (5) pramANatraya dvArA nizcita siddhAMtamAM zraddhA thAya che. A che saMzayanirAkaraNa. tyAra pachI pratijJA vagerenA prayoga dvArA puruSanuM astittva nirdhArita thAya che. mAThara anumAnanA traNa avayavo svIkAre che-pakSa, hetu ane daSTAnta. pakSano artha ahIM che pratijJA. temanA mate pakSAbhAsa nava che, hetvAbhAsa cauda che ane daSTAnnAbhAsa daza che. eTale A tetrIsa AbhAsothI rahita ane traNa avayavothI yukta anumAna hoya che. vaLI, anumAna paMcAvayavaviziSTa paNa hoI zake che e vAtano temaNe svIkAra karyo che. te pAMca avayavo che-pratijJA, apadeza, nidarzana, anusaMdhAna ane pratyAkhkhAya. A pAMca avayavo pUrvokta pAMca avayavo jevA ja che.' jijJAsA vagere dasa avayavo purANA naiyAyiko svIkAratA hatA evuM vAtsyAyane potAnA nyAyabhASyamAM jaNAvyuM che, ane e dasane temaNe gaNAvyAM che." yuktidIpikAkAre ApelAM nAmo ja nyAyabhASyamAM paNa che. - koI eka padArtha koI eka padArthanI sAthe niyata avasthAna kare che. koI eka vastunA abhAvamAM anya eka vastuno abhAva thAya che. koI eka padArtha utpanna thatAM tenI sAthe ke tenI avyavahita para anya eka padArtha utpanna thAya che. koI eka vastunuM jJAna thatAM tenI sahacara bIjI vastunuM jJAna thAya che. Ama aneka prakAre eka padArthanI sAthe bIjA padArthano avinAbhAva arthAt svAbhAvika aviyuktabhAve hovAno niyama dekhAya che. te niyama te ja vyAti che. A avinAbhAvaviziSTa vastu vyApya kahevAya che ane tenI sAthe je padArthanI vyApti te padArtha che vyApaka. vyAptisaMbaMdha trividha cheanvayI, vyatirekI ane anvayavyatirekI. sAdhana hotAM sAdhya hoya che AvI rItanI vyApti anvayI che, jema ke dhUma hotAM vahni hoya che. sAdhya nA hotAM sAdhana hotuM nathI. AvI rItanI vyApti vyatirekI che, jema ke vati na hotAM dhUma paNa hoto nathI athavA kAraNanA abhAvamAM kAryano abhAva hoya che. hotAM hovuM, na hotAM na hovuM A rItanI ubhayamukhI vyApti anvayavyatirekI che, jema ke dvaidhanayoga (bhInAzavALA iMdhaNa sAthe agnino saMbaMdha) hotAM dhUma hoya che, na hotAM nathI hoto. Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAMkhyadarzana 185 anumAna vIta ane avIta ema be prakAranuM che. sAdhana hotAM sAdhyanA hovArUpa anvayamukhe je buddhivRttirUpa jJAna thAya ane je pramANAntara dvArA agrAhya bhAvavastunuM jJApaka hoya te vItA anumAna, sAdhyanA abhAvamAM sAdhananA abhAvarUpa vyatirekamukhe je buddhivRtti utpanna thAya ane je pramANAntare na grahaNa karelA viSayane grahaNa kare te avItAnumAna. vItAnumAna vidhAyaka che ane avItAnumAna niSedhaka yA abhAvabodhaka che. vItAnumAnanA be prakAra che - 'pUrvavat' ane 'sAmAnyato daSTa'. avItAnumAnano eka ja prakAra che 'zeSavat. ,43 'pUrvavat'anumAna eTale kArya uparathI kAraNanuM anumAna. je sAdhyanI jAtinI vastu pUrve pratyakSagocara thaI hoya te sAdhyanA anumAnane pUrvavat kahevAmAM Ave che, jema ke 'parvata upara agni che kAraNa ke tyAM dhumADo che.'ahIM parvata pakSa che, agni sAdhya che ane dhumADo hetu che. sAdhya agni ahIM parvata upara dekhAto na hovA chatAM e jAtinA bIjA agnine to ApaNe pahelAM rasoDA vagere sthAne pratyakSa jANelo hoya che. rasoDAnA agnimAM ane sAdhya agnimAM jAtibheda nathI, bannemAM agnitvarUpa sAmAnya che. agnitvarUpa sAmAnya dharAvatA agnivezeSo yA agnivyaktio pratyakSagocara thaI zake che. evI vastuo ke je kadIya pratyakSagocara thaI zake ja nahi temanuM anumAna pUrvavat prakAranuM hotuM nathI. te anumAna kAM to 'zeSavat' hoya che kAM to sAmAnyato daSTa' hoya che.44 'sAmAnyato dRSTa' anumAna 'pUrvavat' anumAnathI UlaTuM che. A anumAnamAM je sAdhyanuM anumAna karavAmAM Ave che te sAdhyanI jAtinI koIpaNa vastu kadIya pratyakSagocara thavI zakya nathI. eka udAharaNathI A anumAnane samajIe. rUpajJAna, rasajJAna vagere jJAno kriyArUpa che. je kriyArUpa hoya te karaNayukta hoya ja. eTale A jJAno paNa karaNayukta hovA ja joIe. ane A jJAnanA karaNarUpa vastu bIjI karaNarUpa vastuothI taddana bhinna jAtinI che. jJAnanA karaNarUpa vastu indriyajAtinI che jyAre bIjI karaNarUpa vastuo indriyajAtinI nathI. indriyarUpa karaNa kadIya pratyakSa thatuM nathI jyAre bIjAM karaNo pratyakSa thAya che. eTale kriyA u52thI karaNasAmAnyanuM anumAna (A thaze 'pUrvavat') karI jJAnanA karaNavizeSa indriyanuM anumAna karavuM te 'sAmAnyato dRSTa' anumAna che. ahIM karaNasAmAnya dRSTa che, karaNavizeSa dRSTa nathI; koIka karaNa dRSTa che, indriyarUpa ka2Na dRSTa nathI. sAdhya iMdriya che. temAM indriyatva ane karaNatva be sAmAnyo che. iMdriyatva sAmAnya karaNatvAntargata che. karaNatva dRSTa che jyAre iMdriyatva dRSTa nathI. eTale iMdriyatvanuM anumAna te iMdriyatva karaNatvAntargata hoI zakya bane che. Ama iMdriyarUpa karaNavizeSanuM anumAna 'sAmAnyato dRSTa'nuM udAharaNa che. 'sAmAnyato dRSTa' anumAnathI atIndriya padArthonuM astitva siddha thAya che.45 vyatirekavyApti dvArA prApta niSedhAtmaka nigamanavALuM anumAna avIta kahevAya che. ane avItano eka ja prakAra zeSavat hovAthI tevA anumAnane zeSavat paNa kahevAya che. 5-13 Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 padarzana tenuM udAharaNa nIce pramANe che : "je vastuo vacce saMyoga saMbhavato nathI temanI vacce bheda hoto nathI, kAraNa ane kArya vacce saMyoga saMbhavato nathI, eTale temanI vacce bheda nathI." eka sthAne A pramANe jaNAvI bIje sthAne vAcaspati kahe che ke niSedha karatA karatA bAkI rahe te ja je anumAnano viSaya bane te zeSavatuM. AnuM saraLa udAharaNa joIe. traNa peTImAMthI ekamAM rata che te ApaNe jANIe chIe paNa kaI peTImAM che te jANatA nathI. pahelI peTI tapAsI, temAM rata na jaNAyuM. bIjI peTI tapAsI. temAMthI paNa te na nIkaLyuM. eTale trIjI peTI tapAsyA vinA anumAna karIe chIe ke trIjI peTImAM rata che. "traNamAMthI eka peTImAM rata che, A prathama peTImAM rata nathI, A bIjI peTImAM rasa nathI, eTale A trIjImAM rata che." taiyAyikone mate zabda guNa che. A guNa kono che e siddha karavA taiyAyiko zeSavat anumAnano prayoga kare che. pRthvI vagere ATha dravyone eke eke laI nakkI kare che ke zabda guNa temanAmAM saMbhavato nathI. vaLI zabda guNa hoI e koI guNamAM ke koI kriyAmAM raheto paNa saMbhave nahi. eTale chevaTe anumAna karavAmAM Ave che te bAkI rahelA navamA dravya AkAzano te guNa che. AnuM bIjuM nAma parizeSa anumAna paNa che.* upara "pUrvavat' vagere anumAnonuM ja svarUpa batAvyuM che te vAcaspati anusAra che. yuktidIpikAkAra kaMIka bhinna mata dharAve che. temane mate "pUrvavatu' zabdamAMnA 'pUrva'no artha che kAraNa; eTale kAraNa uparathI bhaviSya kAryanuM je anumAna tene pUrvavat' kahevAya che. enAM udAharaNo che vAdaLo uparathI varSAnuM anumAna, vagere. "zeSavatuM zabdamAM "zeSa'no artha che kArya; eTale kArya uparathI kAraNanuM je anumAna te "zeSavat' kahevAya che. enAM udAharaNo che dhUma uparathI agninuM anumAna, vagere. yuktidIpikAkArano "sAmAnyato dRSTa' anumAna vizeno mata vAcaspatinA mata jevo ja che.49 pUrvavatnI tema ja "zeSavat'nI A baMne vyAkhyAo nyAyabhASyamAM maLe che." gauDapAdabhASyamAM varNavavAmAM Avela pUrvavat' ane 'zeSava' vAcaspatie varNavela pUrvavatu" ane "zeSavatuthI kaMIka bhinna che. gauDapAda jaNAve che ke jyAre sAdhya ane hetu pUrvadaSTa hoya tyAre anumAna 'pUrvavatu" kahevAya che. eTale AmAM kArya uparathI kAraNanuM ane kAraNa uparathI kAryanuM anumAna baMneya samAI jAya che. meghodaya uparathI vRSTinuM anumAna lo ke dhUma uparathI agninuM anumAna lo. baMneya sthaLe sAdhya ane sAdhana pUrve ghaNIvAra ApaNe sAthe sAthe joyAM che. gauDapAdane mate "zeSavatuM anumAnanuM svarUpa nIce pramANe che. aMzInA eka aMzanA viziSTa guNa uparathI bAkInA aMzomAM te viziSTa guNanA hovAnuM anumAna karavuM te zeSavat anumAna che. samudranA eka jalabiMdune cAkhI te khAruM jaNAtAM samudranAM badhAM ja jalabiMduo khArAM che evuM anumAna zeSavat che.' sagaDI upara mUkelI tapelImAMthI cokhAno eka dANo kADhI dabAvI jotAM te caDI Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAMkhyadarzana 187 gayelo jaNAtAM badhA cokhAnA dANA caDI gayA che evuM anumAna "zeSavanuM bIjuM udAharaNa che. "sAmAnyato dRSTa' anumAna bAbate gauDapAdane vAcaspatithI kaMI juduM kahevAnuM nathI. yogabhASya jaNAve che ke jijJAsita dharmathI viziSTa anya dharmIomAM rahenAra, jijJAsita dharmano jyAM abhAva che tyAM na rahenAra ane prastuta pakSamAM rahenAra hetunA viSayane sAmAnyarUpe mukhyapaNe grahaNa karanArI cittavRtti anumAna pramANa che. Ama yogabhASyakAra sahetunA traNa svarUpo svIkAre che-sapakSasattva, vipakSavyAvRtti ane pakSasattva. vaLI temane mate anumAna mukhyapaNe sAmAnyarUpe sAdhyane grahaNa kare che. , zabdapramANa IzvarakRSNa Apela zabdapramANanuM lakSaNa che-"gatakRti. Aptavanama' arthAt Aptazruti zabdapramANa che. AptatAno artha che bhrama, pramAda, saMzaya, pratAraNAbuddhi vagerethI rahita. je zruti AvI hoya te zabdapramANa. aparuSeya vedarUpa zruti AvI che. eTale te zabdapramANa che. vedamUlaka smRti, itihAsa, purANa vagere paNa zabdapramANa che. AdividvAna kapilanI bAbatamAM kalpanI zarUAtamAM pahelAMnA kalpomAM bhaNelI zrutinuM smaraNa saMbhave che. tethI kapilanAM vAkyo paNa zabdapramANa che. A che vAcaspatino mata. vAcaspati AptatA vacanamAM mAnatA lAge che, puruSamAM nahi. yogabhASyane mate AptatA vAkyamAM nathI paraMtu puruSamAM che. bhrama, pramAda, indriyanI azakti, parapratAraNecchA vagere doSarahita puruSa Apta kahevAya che. evo puruSa je bole ke upadeza de te zabdapramANa che. bIjI rIte kahIe to vAkyagata AptatA puruSagata AptatAmUlaka che.55 yuktidIpikAkAra 'sAptakRti' ne ekadeza samAsa tarIke gaNe che ane e rIte uparanA baMneya matone svIkAre che." mATharAcArya jaNAve che ke je kSINadoSa puruSa hoya te khoTuM bole ja nahi.57 Ano artha e ke rAga vagere doSothI rahita puruSa vastune yathArtha jANe che ane te rAga vagere doSothI rahita hovAthI tenAmAM bIjAne chetaravAnI vRtti hotI nathI, eTale tenAM vacano vastunuM yathArtha pratipAdana kare che. Ama tenAM vacano zabdapramANa che. ahIM vacanone zabdapramANa kahyAM che paraMtu kharekhara to e vacano dvArA zrotAnA cittamAM je yathArtha vRtti janme che te ja zabdapramANa che. yogabhASyakAra jaNAve che ke pote pratyakSa yA anumAnathI jANelA arthanA jJAnane zrotAmAM saMkrAnta karavA Apta puruSa zabdopadeza kare che. A zabdo sAMbhaLI zrotAnA cittamAM zabdapratipAdita arthanI je yathArtha vRtti udbhave che te AgamapramANa yA zabdapramANa che." vAcaspati vagereya vAkyajanita, vAkyapratipAdita arthane anurUpa zrotRgata cittavRttine ja zabdapramANa gaNe che. Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 Sadarzana pAdaTIpa 1 taccAsaMdigdhAviparItAnadhigataviSayA cittavRttiH / bodhazca pauruSeyaH phalaM pramA / tatsAdhanaM pramANamiti / etena saMzayaviparyayasmRtisAdhaneSvaprasaGgaH / sAM0 ta0 kau0 - 4 / anena ( = viSayAkAradhAriNA buddhitattvena ) yazcetanAzakteranugrahastat phalaM pramabodha iti / buddhitattvaM hi prAkRtatvAdacetanamiti tadIyo'dhyavasAyo'pyacetano ghaTAdivat / evaM buddhitattvasya sukhAdayo'pi pariNAmabhedA acetanAH, puruSastu sukhAdyanuSaGgI cetanaH / so'yaM buddhitattvavartinA jJAnasukhAdinA tatpratibimbitastacchAyApattyA jJAnasukhAdimAniva bhavatIti cetano'nugRhyate / citichAyApattyA cAcetanA'pi buddhistadadhyavasAyo'pyacetana zvetanavad bhavatIti / sAM0 ta0 kau0 5 / 2 nanu puruSavartI bodhaH kathaM cittagatAyA vRtteH phalam ? na hi khadiragocaravyApAreNa parazunA palAze chidA kriyate / ... na hi puruSagato bodho janyate'pi tu caitanyameva buddhidarpaNapratibimbitaM buddhivRttyA'rthAkArayA tadAkAratAmApadyamAnaM phalam / tattvavai0 1. 7 / 3 vRttirUpasya karaNasya phalaM puruSaniSThazcittavRttiviSayako bodha... pratibimbasya tucchatayA'rthabhAnarUpatvAnupapatteH / yogavA0 1. 7 / sA ca vRttirarthoparaktA pratibimbarUpeNa puruSArUDhA satI bhAsate, puruSasyApariNAmitayA buddhivat svato'rthAkAratvAsambhavAt, arthAkAratAyA eva cArthagrahaNatvAt anyasya durvacatvAditi / pramAtA cetanaH zuddhaH pramANaM vRttireva naH / pramA'rthAkAravRttInAM cetane pratibimbanam || sAM0 pra0 bhA0 1.87 / dukho sAM0 pra0 bhA0 1. 99 / 4 sAM0 kA0 4 / 5 pratyakSasya pramANeSu jyeSThatvAt, tadadhInatvAccAnumAnAdInAm, srvvaadiviprtiptteshc...| sAM0 ta0 kau0 5 / 6 visinvanti viSayiNamanubadhanti svena rUpeNa nirUpaNIyaM kurvantIti yAvad viSayAH pRthivyAdayaH sukhAdayazca / sAM0 ta0 kau0 5 / ... sAmAnyavizeSAtmano'rthasya vizeSAvadhAraNapradhAnA vRttiH pratyakSaM pramANam / yogabhA0 1. 7 / 7 viSayaM viSayaM prativartata iti prativiSayatam (1) indriyam (2) vRttizca sannikarSaH (3) arthasannikRSTamindriyamityarthaH / sAM0 ta0 kau0 5 / 8 buddhIndriyANi ca prakAzayanti / sAM0 ta0 kau0 32 / 8 rUpAdiSu paJcAnAmAlocanamAtramiSyate vRttiH / sAM0 kA0 28 / 10 upAttaviSayANAmindriyANAM vRttau satyAM buddhestamo'bhibhave sati yaH sattvasamudrekaH so'dhyavasAya iti (buddhi)vRttiriti jJAnamiti cAkhyAyate / sAM0 ta0 kau0 5 / adhyavasAyo buddherasAdhAraNo vyApAraH / sAM0 ta0 kau0 23 / Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 189 sAMkhyadarzana 11 sAM0 kA0 35 / 12 adhyavasAyo buddhiH / sAM0 kA0 23 / 13 sAM0 ta0 kau0 4-5 / 14 yogavArtika 1. 7 / 15 etena puruSANAM kUTasthavibhucidUpatve'pi na sarvadA sarvAbhAsanaprasaGgaH / asaGgatayA svato'rthAkAratvAbhAvAt / arthAkAratAM vinA saMyogamAtreNArthagrahaNasyAtIndriyAdisthale buddhAvadRSTatvAditi / puruSe ca svasvabuddhivRttInAmeva pratibimbArpaNasAmarthyamiti phalabalAt kalpyate / yathA rUpavatAmeva jalAdiSu pratibimbanasAmarthya netarasyeti / pramAtA cetanaH zuddhaH pramANaM vRttireva naH / pramA'rthAkAravRttInAM cetane pratibimbanam // pratibimbitavRttInAM viSayo meya ucyate / sAkSAd darzanarUpaM ca sAkSitvaM vakSyati svayam |....saaN0 pra0 bhA0 1. 87 / ato buddhereva sAkSI puruSo'nyeSAM tu draSTramAtramiti / sAM0 pra0 bhA0 1. 161 / 16 kazcit tu 'buddhigatayA cicchAyayA buddhereva sarvArthajJAtRtvamicchAdibhirjJAnasya sAmAnAdhikaraNyAnubhavAdanyasya jJAnenAnyasya pravRttyanaucityAcca' ityAha / tadAtmAjJAnamUlakatvAdupekSaNIyam / evaM hi buddhereva jJAtRtve 'cidavasAno bhogaH' ityAgAmisUtradvayavirodhaH / puruSa pramANAbhAvazva puruSaliGgasya bhogasya buddhAveva svIkArAt / na ca pratibimbAnyathAnuprapattyA bimbabhUtaH puruSaH setsyatIti vAcyam / anyonyAzrayAt pRthag bimbasiddhau buddhisthacaitanyasya pratibimbatAsiddhiH, pratibimbatAsiddhau ca tatpratiyogitayA bimbasiddhiriti / asmanmate ca 'jJAtRtayA puruSasiddhyanantaraM tasya jJeyatvAnyathAnupapattyA pratibimbasiddhau nAnyonyAzrayaH / atha vRttisAkSitayA bimbarUpazcetanaH siddhyatIti cet tarhi * sAkSiNa eva pramAtRtvamapyucitam / ubhayotRitvakalpane gauravAt / vRttijJAna-ghaTajJAnayoH sAmAnAdhikaraNyAnubhavAcca / kiJcaivaM sati buddhareva bhoktRtve bhoktabhAvAdityAgAbhisUtreNa bhoktRtayA puruSasAdhanaM virudhyeta / atha buddhigatacicchAyArUpeNa sambandhena bimbasyaiva jJAnaM na tu citau buddhipratibimbaH kalpyata ityetAvanmAtre cet tasyAzayo varNyate, tadapyasat...asmAbhizcitau buddhipratibimba eva sarvArthabhAnahetutayA sambandhaH kalpita iti / yaccoktamanyasya jJAnenAnyasya pravRttyanupapattiriti, tadapi na / akarturapi phalopabhogojAdhavat ityAgAmisUtreNa jJAnapravRttyorvaiyadhikaraNasya dRSTAntenopapAdayiSyamANatvAt / sAM0 pra0 bhA0 1. 99 / pratibimbasya tucchatayA'rthabhAnarUpatvAnupapattezca, pratibimbasya prakAzAdyarthakriyAkAritAyAH kvApyadarzanAcca...buddhezcicchAyA''pattizcAhamityAdirUpaizcitau bhAnArthameveSyate, buddhyArohaM vinA sAkSAtsvabhAne karmakartRvirodhAt / yogavA0 1.7 / 17 yuktidI0 5 / 18 Aha-rAgAdhupasaGkhyAnam / yadi sannikRSTendriyavRttyupanipAtI yo'dhyavasAyastad Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 padarzana dRSTamityabhyupeyate, tena rAgAdiviSayaM vijJAnamanindriyatvAt pratyakSaM na prAproti / tasyopasaGkhyAnaM kartavyam / ucyate-na tIdaM pratigrahaNamindriyavizeSaNaM viSayaM viSayaM prati yo vartate tasmin yo'dhyavasAyastad dRSTamiti / kiM tarhi ? adhyavasAyavizeSaNaM viSayaM viSayaM prati yo'dhyavasAya iti / yuktidI0 5 / 18 ...ekazeSanirdezAt siddham / evaM tarhi prativiSayAdhyavasAyazca prativiSayAdhyavasAyazca prativiSayAdhyavasAya iti sarUpANAmekadezaH kariSyate / tatraikena bahiraGgasyendriyasya parigrahaH, dvitIyenAntaHkaraNasya rAgAdiviSayaM...yad vijJAnaM tat saMgRhItaM bhavatIti vyAkhyAtaM pratyakSam / yuktidI0 5 / / atrAdhyavasAyagrahaNena saMzayaM vyavacchinatti / saMzayasyAnavasthitagrahaNenAnizcitarUpatvAt / nizcayo'dhyavasAya ityanAntaram / / viSayagrahaNena ca asadviSayaM viparyayamapAkaroti / prati'-grahaNena ca indriyArthasannikarSasUcanAdanumAnasmRtyAdayaH apAkRtA bhavati / sAM0 ta0 ko0 5 / 21 sAM0 ta0 kau0 27 / 22 sAM0 ta0 ko0 30 / . 23 kazcit tu 'nirvikalpakaM jJAnamevAlocanamindriyajanyaM ca bhavati, savikalpakaM tu manomAtrajanyam' iti zlokArthamAha / tantra / yogabhASye 1.7 vyAsadevairviziSTajJAnasyApyandriyakatvasya vyavasthApitatvAt, indriyaiH viziSTajJAne bAdhakAbhAvAcca / sAM0 pra0 bhA0 2. 32 / indriyapraNAlikayA cittasya bAhyavastUparAgAt dviSayA sAmAnyavizeSAtmano'rthasya vizeSAvadhAraNapradhAnA vRttiH pratyakSaM pramANam / vyAsabhA0 1. 7 / sAM0 pra0 bhA0 2.30 / / 24 History of Indian Philosophy, Dasgupta, Vol. I, p. 262 25 tadapyasat / sUtra indriyavRttInAmeva kramikAkramikatvavacanAt, na buddhyahaGkAravRttyoH prasaGgo'pyasti / sAM0 pra0 bhA0 2. 32 / / 26 yuktidI0 28 / 27 zrotrAdivRttiravikalpikA pratyakSamiti / ...avikalpikA nAmajAtyAdikalpanArahitA / 28 vyAsabhA0 1. 7 / 28 zrotrAdivRttiriti vArSagaNAH...Aha-yadIyaM zrotrAdivRttireva pratyakSamityabhyupeyate ka evaM sati doSaH syAt ? rAgAdiviSayaM yad vijJAnaM yoginAM ca prAtibhaM yadvijJAnamutpadyate tadupasaGkhyeyaM syAt / kutaH ? na hi sukhAdayaH zrotrAdivRttiprAyAH, yoginAM cAnindriyaM jJAnamiti / yuktidI0 5 / 30 yo hi jAnAti buddhayate'dhyavasyati na tasya tatphalamarthadarzanamacetanatvAd mahataH / yasya cArthadarzanaM na sa jAnAti na budhyate nAdhyavasyatIti bhinnAdhikaraNatvaM Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAMkhyadarzana 191 pramANaphalayoH / jJAnAdidharmayogaH pramANaM puMsi na vidyate, tatphalamarthadarzanaM buddhau nAstIti / atha svacchatyA puMso buddhivRttyanupAtinaH, buddhervA cetanAkArasaMsparza iva lakSyate / evaM sati svavAcaiva mithyAtvaM kathitaM bhavet / ciddharmo hi mRSA buddhau, buddhidharmazcitauM mRSA / nyAyamaMjarI / 31 IzvarakRSNastu 'prativiSayAdhyavasAyo dRSTam' iti pratyakSalakSaNamavocat tadapi na manojJam, anumAnAdijJAnAnAmapi viSayAdhyavasAyasvabhAvatvenAtivyApteH / yat tu rAjA vyAkhyAtavAn- 'pratirAbhimukhyena vartate tenAbhimukhyena viSayAdhyavasAyaH pratyakSam' iti tadapyanumAnAdAvastyeva / ghaTo'yamitivadagnimAn parvata ityAbhimukhyenaiva pratIteH / spaSTatA tu sarvasaMvidA svaviSaye vidyate eva / atha manyase sAmAnyavihitasya vizeSeNa bAdhAdanumAnAdivyAvRttiH setsyati / yadyevaM pratyakSalakSaNamidAnImavyAkAraNIyameva, zabdaliGgagrahaNe varNite sati tadvailakSaNyAdeva pratyakSaM jJAsyate iti / nyAyamaMjarI / / 32 'talliGgaliGgipUrvakam' iti liGgaM vyApyam / liGgi vyApakam / ..yena ca pratibaddhaM tad vyApakam liGgaliGgigrahaNena ca viSayavAcinA viSayiNaM pratyayamupalakSayati / dhUmAdiApyo bahnayAdiApaka iti. yaH pratyayastatpUrvakam / liGgigrahaNaM caavrtniiym| tena liGgamasyAstIti pakSadharmatAjJAnamapi darzitaM bhavati / tad vyApyavyApakabhAvapakSadharmatAjJAnapUrvakamanumAnamiti anumAnasAmAnyaM lakSitam / sAM0 ta0 kau0 5 / 33 vyAptidarzanAd vyApakajJAnamanumAnaM pramANamityarthaH . / anumitistu pauruSeyo bodha iti| sAM0 pra0 bhA0 1. 100 / . 34 sAdhyAvadhAraNaM pratijJA / yuktidI0 6 / 35 sAdhanasamAsavacanaM hetuH, sAdhyate'neneti sAdhanaM liGgama, samAsaH saMkSepaH, sAdhanasya samAsavacanaM sAdhanasamAsavacanam / liGganirdezamAnaM hetuH / yuktidI0 6 / 35 udAharaNaM tvatra nidarzanaM dRSTAntaH, tasya sAdhyena sahabhAvitvanidarzanaM dRSTAntaH / . yuktidI0 6 / 37 sAdhyadRSTAntayorekakriyopasaMhAra upanayaH / yuktidI0 6 / 38 hetudRSTAntopasaMhArApekSayA punarabhyAsastannigamanam / yuktidI0 6 / 38 tasya punaravayavAH jijJAsA-saMzaya-prayojana-zakyaprApti-saMzayavyudAsalakSaNAzca vyAkhyAGgama, pratijJA-hetu-dRSTAntopasaMhAra-nigamanAni parapratipAdanAGgamiti / .. yuktidI0 6 / 40 yuktidI0 6 / 41 mATharavRtti 5 / Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 SaDradarzana 42 nyAyabhASya 1.1.32 / 43 sAmAnyato lakSitamanumAnaM vizeSatastrividham-pUrvavata, zeSavat, sAmAnyatodRSTaM ca / tatra prathamaM tAvad dvividham-vItamavItaM ca / anvayamukhena pravartamAnaM vidhAyaka vItam, vyatirekamukhena pravartamAnaM niSedhakamavItam / tatrAvItaM zeSavat |...viitN ca dvedhA pUrvavat sAmAnyatodRSTaM ca / sAM0 ta0 ko0 5 / 44 tatraikaM dRSTasvalakSaNasAmAnyaviSayaM yat tat pUrvavat / pUrva prasiddhaM dRSTasvalakSaNasamAnyamiti yAvat tadasya viSayatvenAstyanumAnasyeti pUrvavat / yathA dhUmAd vahinatvasAmAnyavizeSaH parvate'numIyate tasya ca vahnitvasAmAnyasya svalakSaNaM vahnivizeSo dRSTo rasavatyAm / sAM0 ta0 ko0 5 / 45 aparaM ca vItaM sAmAnyatodRSTam adRSTasvalakSaNasAmAnyaviSayama, yathendriyaviSayamanu mAnam / atra hi rUpAdivijJAnAnAM kriyAtvena karaNavattvamanumIyate / yadyapi karaNatvasAmAnyasya chidAdau vAsyAdi svalakSaNamupalabdham, tathApi yajjAtIyasya rUpAdijJAne karaNatvamanumIyate tajjAtIyasya karaNasya na dRSTaM svalakSaNaM pratyakSeNa / . indriyajAtIyaM hi tatkaraNam, na cendriyatvasAmAnyasya svalakSaNamindriyavizeSaH pratyakSagocaro'rvAdRzAm, yathA vahinatvasAmAnyasya svalakSaNaM vahniH / sAM0 ta0 kau0 5 / 46 itazca nArthAntaratvaM tantupaTayoH saMyogAbhAvAt, arthAntaratve hi saMyogo dRSTo yathA .. kuNDabadarayoH, na ceha saMyogaH, tasmAnnArthAntaratvamiti...tAnyetAnyabhedasAdhanAnyavItAni / sAM0 ta0 kau0 9 / 47 tatrAvItaM zeSavat / ziSyate pariziSyata iti , zeSaH, sa eva viSayatayA yasyAstyanumAnajJAnasya taccheSavat / sAM0 ta0 ko0 5 / 48 nyAyabhA0 1. 1. 5 / 48 anumAnaM triHprakAramAcAryairvyAkhyAtam-pUrvavat, zeSavat sAmAnyatodRSTaM ca / tatra pUrvamiti kAraNamucyate / yasya hi yatkAraNaM sa loke tatpUrvaka ityucyate; yathA tantupUrvakaH paTo devadattapUrvako yajJadatta iti / pUrvamasyAstIti pUrvavat / zeSa iti vikAro nAma, ziSyata iti kRtvA...zeSo'syAstIti zeSavat |...ydaa paNaM dRSTvA zAlukaM pratipadyate, aGkuraM vA dRSTvA bIjamiti tathA zeSavat / yuktidI0 5 / 50 nyAyabhA0 1.1.5 / 51 zeSavat yathA-samudrAdekaM jalapalaM lavaNamAsAdya zeSasyApyasti lavaNabhAva iti / gauDapAdabhASya 5 / 52 yogabhASya 1.7 / tathA tattvavaizAradI / 53 sAM0 kA0 5 / Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAMkhyadarzana 193 54 sAM0 ta0 kau0 5 55 Aptena dRSTo'numito vA'rthaH paratra svabodhasaMkrAntaye zabdenApadizyate / zabdAt tadarthaviSayA vRttiH zroturAgamaH / yasyAzraddheyArtho vaktA na dRSTAnumitArthaH, sa AgamaH plavate / mUlavaktAri tu dRSTAnumitArthe nirviplavaH syAt / yogabhA0 1. 7 / 6 yuktidI0 5 / 57 Agamo hyAptavacanamAptaM doSakSayAd viduH brUyAddhetvasaMbhavAt // mATharavRtti 5 / 58 juo TippaNI 55. / kSINadoSo'nRtaM vAkyaM na Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayana 17 Izvara sAMkhyadarzana IzvaranA astitva bAbate udAsIna che. IzvarakRSNanI kArikAmAM IzvaranuM astitva pratiSThita nathI thayuM tema ja nirAkRta paNa nathI thayuM. sAMkhyasiddhAntamAM Izvara jagatano sraSTA nathI. prakRtimAMthI jagatanI utpatti thAya che. sRSTinuM upAdAnakAraNa che prakRti ane nimittakAraNa che jIvonA dharmAdharma. jIvonA dharmAdharma anusAra temanA bhoga ane apavarga mATe prakRti vicitra jagatanuM sarjana kare che.' sRSTinI zarUAtamAM karmAdhIna puruSonA saMsparzanA prabhAve prakRtinI sAmyAvasthAno bhaMga thAya che ane sRSTikriyAno prAraMbha thAya che. Izvara jagatano kartAya nathI, dhartAya nathI ke hartA(dhvaMsakartA)ya nathI. sAMkhyakArikAnA TIkAkAra vAcaspati potAnI sAMkhyatattvakaumudI (kA. 57)mAM sRSTivyApAramAM IzvaranI apekSA puravAra karanAra koI pramANa nathI ema jaNAve che. IzvarAstitvavAdIo kahe che ke acetana ane ajJa prakRti vicitra jagatanuM sarjana na karI zake; vaLI, te te dehastha jIvAtmAo prakRtinA preraka banI jagatanuM sarjana karI zake nahi kAraNa ke teo prakRtinA svarUpathI ajJAta che; eTale sarvadarzI nitya Izvara ja prakRtinA sRSTikAryano preraka banI zake. A ApattinA uttaramAM vAcaspati jaNAve che ke vatsapoSaNa mATe gAyanA stanamAMthI jema ajJa dUdha jhare che tevI rIte puruSanA bhoga ane mokSa mATe anna prakRti sRSTikriyAmAM pravRtta thAya che. Izvarane jo prakRtino preraka mAnIe to sRSTikAryamAM tenI preraNArUpa pravRttinuM kAraNa zuM hoI zake ? jagatamAM buddhimAna loko svArthathI prerAIne ke karuNAthI prerAIne pravRtti kare che. paraMtu Izvarane to koI svArtha hoI zake nahi, kAraNa ke te to pUrNa che. karuNAvaze paNa tenI pravRtti ghaTatI nathI. sRSTi pahelAM duHkha hotuM nathI, kAraNa ke jIvonAM deha, indriyo ane duHkhadAyaka vastuonI utpatti thaI ja hotI nathI. eTale sRSTi pUrve karuNA ja saMbhavatI nathI. sRSTi pachI duHkha joIne Izvarane karuNA janme che ema paNa na kahI zakAya, kAraNa ke ema mAnatAM ItaretarAzrayadoSa Ave karuNAvaze sRSTi ane sRSTijanya duHkha joIne karuNA. vaLI, kruNAvaze IzvaranI sRSTikAryamAM pravRtti hoya to te badhAM prANIone sukhI ja kema na sarje ?, koI sukhI ane koI duHkhI evI vicitra sRSTi kema kare ? jo "kahevAmAM Ave ke jIvonA dharmAdharmarUpa karmavaicitryane pariNAme sRSTivaicitrya che to kahevuM joIe ke karmonA Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAMkhyadarzana 195 adhiSThAtArUpe Izvarane svIkAravAnI koI ja jarUra nathI. karmo svayaM potapotAnuM phaLa Ape che. prakRti ajJa che; te svArthe ke karuNAvaze sRSTi karatI nathI. te pote svayaM mahat vagerarUpe pariName che. jagatanuM upAdAnakAraNa prakRti che, nimittakAraNa jIvonAM dharmAdharmarUpa karmo che. tethI sRSTivyApAramAM IzvaranI koI jarUra yA apekSA nathI. yuktidIpakAkAra paNa vAcaspatinI dalIlo jevI dalIlo ApIne IzvaranA jagatakartutvano niSedha kare che.' sAMgasUtrakAra Izvarano joradAra pratiSedha kare che. Izvarane puravAra karanAra koI pramANa nathI." "prameyasiddhiH pramANAddhinA niyamane mAnanAra sAMkhyone mate prameyanI asiddhi ane prameyano abhAva be judI vastu rahetI ja nathI kAraNa ke prameyanuM astitva hoya to te koI ne koI pramANathI grAhya yA siddha thAya ja evo sAMkhyamata che. eTale, Izvara koI pramANathI siddha thato nathI. eno artha Izvara nathI e ja thAya. sUtrakAra kahe che ke jo Izvara hoya ja to te kAM to baddha hoya kAM to mukta hoya, trIjo koI prakAra yA vikalpa saMbhavato nathI. Izvarane baddha (kalezAdiyukta) mAnI zakAya nahi kAraNa ke ema mAnatAM to Izvara sAdhAraNa jana jevo banI jAya ane tenAmAM aciMtyaracanAvALuM jagata utpanna karavAnuM sAmarthya rahe nahi. Izvarane mukta (kalezAdirahita) mAnavAthI tenAmAM abhimAna tema ja rAgAdino abhAva ja thAya ane Avo Izvara paNa jagatano kartA banI na zake. jo Izvara na ja hoya to zrutismRtimAM "te sarvajJa che, sarvakartA che" evAM je vAkyo Ave che teno zo artha ghaTAvazo? AvAM vAkyo siddhapuruSone uddezIne che, nitya Izvarane uddezIne nathI. A siddhapuruSothI prakRtilIna jIvo sUcavAya che. pUrva sargamAM prakRtinI upAsanA karavAthI je puruSo prakRtimAM lIna thayelA hoya che te puruSo punaH navA sarganA AdikALamAM sarva vastuone yathAyogya jANanAra ane sarva padArthone karavAnuM sAmarthya dharAvanArA AdipuruSo thAya che, arthAt navA sargamAM mahAsiddha thAya che. AvA anitya Izvarane sAMkhyo mAne che. paraMtu nitya Izvarane sAMkhyo mAnatA nathI. ajJa ane acetana dUdhamAMthI dahIM niyata krame ja thAya che; bIjamAMthI yogya krame ja aMkura, prakAMDa, zAkhA, prazAkhA, patra, puSpa, phaLa udbhave che. koI paNa puruSanA prayatna vinA te dUdha ane bIjA svabhAvathI ja niyata krame dahIM ane aMkurAdimAM pariName che-mAtra dUdhane aspharasanA saMyoganI ane bIjane pANI vagerenA saMyoganI apekSA che.'' tevI ja rIte prakRtimAMthI mahat vagere tattvonI utpatti niyatakramamAM prakRtinA potAnA svabhAvathI ja thAya che - mAtra temanI sRSTinA prAraMbha mATe prakRtine dharmAdharmaviziSTa puruSonI sannidhinI ja mAtra apekSA rahe che. jeo Izvarane adhiSThAtA mAne che temane paNa kahevuM paDe che ke Izvara karmonI upekSA karI potAnA sAmarthyathI phaLa ApI zakato nathI. eTale, karmo ja mAnavAM joIe je potapotAnA svarUpAnusAra ApameLe niyatakrame phaLe che. vadhArAno Izvara mAnavAnI jarUra ja nathI. adhiSThAtAnI pravRtti jagatamAM svArthaprerita yA rAgaprerita hoya che ane Izvara to pUrNakAma ane vItarAga ja hoI zake eTale tevo Izvara adhiSThAtA che evuM mAnavuM ayogya che.'' Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 padarzana vijJAnabhikSu kahe che ke sAMkhyadarzana IzvaranA astitvamAM mAnatuM nathI ema na kahI zakAya. sAMkhyadarzanamAM IzvaranuM astitva pramANothI siddha karavAmAM AvyuM nathI e vAta sAcI paraMtu sAMkhyadarzana IzvaranuM astitva svIkAratuM nathI ema na kahI zakAya. sAMgasUtra "zvamasi"no artha che kAraNa ke IzvaranA astitvamAM koI pramANa nathI." paraMtu "zvamAvata' arthAt "kAraNa ke Izvarano abhAva che evuM sUtra nathI. A uparathI phalita thAya che ke Izvarano abhAva sAMgasUtrakArane abhipreta nathI.' sAMkhyadarzanano mULa uddezya che puruSanI mukti mATe AtmA ane anAtmAno bheda darzAvavo. bIjI bAju, vedAntano pratipAdya viSaya che Izvara. vedAntadarzanamAM sAdhakanI dRSTine IzvaranA pUrNa, nitya ane zuddha jagatakartutva tarapha AkarSavAmAM AvI che. paraMtu sAMkhyano jhoka sAdhakamAM aizvarya prati vairAgya janmAvavAno che eTale e dRSTie Izvarano pratiSedha sAMkhya kare che. sAMkhya paramArthathI Izvarano pratiSedha karatuM nathI. jo sAMkhyadarzana bhagavAnanA nitya aizvaryane pratiSThita kare to te nitya, nirdoSa, paripUrNa IzvaranA darzana karavA sAdhakanuM citta talase ane sAdhakanA vivekajJAnanA abhyAsamAM khalela paDe. eTale. vyAvahArika dRSTie ja sAMkhyamAM IzvaraniSedha che. IzvapratiSedha e to sAMkhyadarzanano vyAvahArika upAya mAtra che. Ama nirIzvarasAMkhya kharekhara nirIzvara nathI. tema chatAM sAMkhyamAM IzvaranA svarUpanuM yA astitvanuM pratipAdana na hoI bhikSu bahu ja sAvacetIpUrvaka jaNAve che ke citsAmAnya ja Izvara che;" sAMkhyamAM IzvaranI mAnyatAnA abhAvane kAraNe kAraNabrahmarUpa nirguNa puruSasAmAnya ja svIkAravAmAM Ave che; ahIM kAraNabrahma" zabdamAMnA 'kAraNa zabdano artha che "potAnI zaktibhUta prakRtinI upAdhivALu' athavA "nimittakAraNarUpa'. A puruSa sAmAnya svazaktibhUtaprakRtirUpa upAdhine dhAraNa karI jagatanuM nimittakAraNa bane che. A citsAmAnya nitya che. enAthI vizvanA rUpamAM sattva, vagere zaktio vikase che. aMzarUpa jIva paNa citisAmAnyano aMza hovAne kAraNe citisAmAnyanI zakti che ane prakRti paNa citisAmAnyanI zakti che. A baMne prakAranI zaktionA vikAsanuM nimittakAraNa IzvarasthAnIya sAmAnyaciti ja che. Ama bhikSue sAMkhyamAM citisAmAnyane ja IzvaranA sthAne sthApI che." pAdaTIpa 1 puruSArtha eva heturna kenacit kAryate karaNam / sa0 kA0 31 / 2 sAM0 kA0 56 / 3 tao do a , #0 ka7 | 4 yuktidIpikA / 5 tA. sUo 2. 12 | Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhyA sAMkhyadarzana 197. 5 sAM0 kA0 4 / / 7 sAM0 sU0 1. 93-94 / sAM0 sU0 3. 56 / sU0 3. 57 / 10 sAM0 sU0 3. 59-60 / 11 sAM0 sU0 5. 2-3 / 12 sAM0 pra0 bhA0 kA0 1. 92 / 13 sAM0 pra0 bhA0, bhUmikA / 14 sAM0 pra0 bhA0 maMgalAcaraNa lo0 3-4; sAM0 pra0 bhA0 3. 57 / 15 atra zAstre kAraNabrahma tu puruSasAmAnyaM nirguNameveSyate, IzvarAnabhyupagamAt / tatra ca kAraNazabdaH svazaktiprakRtyupAdhiko vA nimittakAraNatAparo vA puruSArthasya prakRtipravartakatvAditi mantavyam / sAM0 pra0 bhA0 / 16 sAMkhyasAra 2.5 / Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayana 18 ahiMsA yA sAdhanazuddhi ahiMsAnA saMpUrNa AcaraNa vinA AtyaMtika duHkhamukti saMbhavatI ja nathI. bIjAne duHkhI karI kadIya sukhI thaI zakAtuM nathI, eTale ja sAMkhyone mate duHkhamuktinA vaidika upAyo dRSTa upAyo jevA azuddha che ane tethI temanAthI je sadhAya che te anitya temaja atizayayukta ja hoya che. je anitya ane atizayayukta hoya te duHkhamaya ja hoya, vaidika upAyonI azuddhi temanI hiMsAparastIne kAraNe che. jo nirbheLa zuddha cidAnaMda pAmavo hoya to tene pAmavAnA upAyo paNa zuddha ja joIe. sAdhanAno prakarSa e ja sAdhya che. eTale, sAdhyanAM sAdhano yA sAdhanA zuddha ja joIe. Ama duHkha-vaiyaktika ke sAmUhika-dUra karavA hiMsaka upAyono Azaro levAno sAMkhya sakhata virodha kare che. hiMsaka upAyothI duHkha dUra thatuM ja nathI e mahattvanI vAta sAMkhe karI che. sAMkhyanI bIjI mahattvanI vAta e che ke hiMsAmAMthI nivRtta thavA icchanAre bhogamAMthI nivRtta thavuM ja joIe kAraNa ke bhoga hiMsA vinA saMbhavato ja nathI. nAnuNhatya mUri viSayoponaH saMpati. evI vyaktie bhogamAMthI nivRtta thaI tyAga ane yogano mArga ja grahaNa karavo joIe. tyAgI ane yogI ja niSkAma banI zake che. bhogI kadIya niSkAma banI zake nahi. niSkAma ane anAsakta vivekI puruSa kadIya hiMsA Acare nahi. aMte, anAsakti ane ahiMsA eka ja banI jAya che. bhogI sakAma puruSane ahiMsA pALavI muzkela che, azakya che. bhoga, sakAmatA ane hiMsA e paNa chevaTe eka ja vastu banI rahe che. sAMkhyano ahiMsA, tyAga ane sAdhanazuddhi uparano atyaMta bhAra ane vaidika kriyAkalApano virodha ghaNo ja sUcaka che, ane vaidika paraMparAthI bhinna mULa bhAratIya paraMparAno kadAca ghAtaka paNa hoya. pAdaTIpa 1 dRSTavadAnuzravikaH sa hyavizuddhikSayAtizayayuktaH / tadviparItaH zreyAn vyaktAvyaktajJa vijJAnAta | saMva 1. 2 | 2 sAM0 ta0 kau0 50 / Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadarzana adhyayana 1 pIThabandha jemane aviveka yA mithyAdarzanathI mukta thavuM che, jemane rAga vagere klezothI mukta thavuM che, jemane karmanA vipAkomAMthI mukta thavuM che temane mATe maharSi pataMjalinuM yogadarzana eka amUlya khajAno che. yogadarzana darzana hovA sAthe sAthe eka aNamola kalA che. e che amRtA AtmanI kalA. 'yoga' zabdano artha 'yoga' zabdanI judI judI vyutpattio karI judA judA artho karI zakAya che. kaThopaniSada (6.11)mAM 'yoga'zabdano prayoga 'indriyone vaza karavA'nA arthamAM karavAmAM Avyo che. gItAmAM yoganI aneka vyAkhyAo ApI che temAMnI be bahu jANItI che--'samatva yo|3vyate" ane 'yoga: rmasu kauzam / ', paraMtu A be vyAkhyAonA arthamAM koI bheda nathI. samatvano artha klezarAhitya che. 'kauzala'no artha sAmAnyapaNe ApaNe je laIe chIe tenAthI kaMIka judo che. 'kauzala' eTale zuM ? yogabhASyamAM klezarahita vivekIne kuzala kahyo che ane klezavALA avivekIne akuzala kahyo che. A uparathI spaSTa thAya che ke prastuta 'kauzala' yA 'kuzaLatA'no artha klezarAhitya ja che. vaLI, ApaNe tyAM sAmI vyaktine 'kuzaLa cho ne ?' ema pUchavAno rivAja che. ahIM paNa kuzaLatAno artha klezarAhitya arthAt cittanI prasannatA ja che. karmomAM (pravRttimAM) klezarahitabhAve arthAt niSkAmabhAve vartavuM te yoga che. Ama samatva ane kauzala e be judI vastu nathI ja. manue 'yoga' zabdano artha 'vaza karavu' evo karyo che.' ahIM yujh dhAtuno saMyamanA arthamAM prayoga thayo hoya tema lAge che. aneka sthaLe yogano artha jIvAtmA ane paramAtmAno saMyoga (yuna saMyone) evo karavAmAM Avyo che. yAjJavalkaca kahe che ke 'saMyogo yoga rUtyu nIvAtmapamAtmano '. pataMjali yogano artha cittavRttinirodha kare che. paraMtu saMprajJAta avasthAmAM AlaMbana sivAyanA viSayonI cittavRttiono nirodha ane AlaMbana upara cittanI sthiratA yA ekAgratA (arthAt AlaMbanaviSayaka cittavRttiono sadRza pravAha) e baMne paraspara avinAbhAvI hovAthI yogano artha cittavRttinirodha uparAMta samAdhi paNa karavAmAM : 5 Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 padarzana Avyo che. eTale kahevAmAM Ave che ke "yoga' zabda "yuga samAdhI dhAtumAMthI banelo che. pataMjalie paNa tene samAdhinA arthamAM vAparyo che. vyAsa paNa kahe che : "jo samadhaH'. vAcaspatine mate prastuta "yoga' zabda "yuga samAthI' dhAtumAMthI niSpanna thayelo che ane nahi ke "yuga soLe" dhAtumAMthI. paraMtu pataMjalie yoganI vyAkhyAmAM cittavRttinirodhane yoga gaNyo che te sahetuka che. asaMprajJAta* dazAmAM badhI cittavRttiono nirodha ja che. A dizAmAM ekAgratA yA samAdhi nathI. cittavRttinirodhane yoga gaNavAthI asaMprajJAta dazAno yogamAM aMtarbhAva thaI jAya che. jo pataMjalie yogano artha mAtra samAdhi ja karyo hota to jyAM mAtra cittavRttinirodha ja che ane ekAgratA che ja nahi te asaMprajJAtadazAno "yoga' zabdathI saMgraha na thAta. asaMprajJAtane samAdhi kahevAmAM Ave che e to rUDhi che. sAMkhya ane yoga sAMkhya ane yoga vacce ghaniSTha saMbaMdha che. kharekhara to sAMkhyanA siddhAMtono vyAvahArika jIvanamAM prayoga e ja yoga che. yoga sAMgano vyAvahArika pUraka che. jJAnotpattinI sAMkhyokta prakriyAne yoga svIkAre che. yoga sAMkhyanAM pacIsa tattvoneya svIkAre che. paNa emAM te eka vadhu umere che-Izvara. sAMkhya mata anusAra vivekajJAna ja muktinuM sAdhana che. yoga A vAta mAnI vadhumAM jaNave che ke yogAbhyAsa je vivekajJAnanuM sAdhana che. eTale ja citta ane cittanI avasthAono vistRta vicAra yogamAM che, sAMkhyamAM nathI, sAMkhya e siddhAMta che, yoga e sAdhana che. yogasAdhanA vinA sAMkhyokta tattvonuM jJAna, vivekajJAna ane AtyaMtika duHkhamukti azakaya che. sAMkhya ane yoga baMnenA samanvayathI ja tattvajJAna, vijJAna ane duHkhamukti zakya bane che. eTale ja gItAkAra kahe che: "sAthiyo pRtha vATA: pravatti na pactAH | vAstavamAM sAMkhya ane yoga baMne maLIne ja eka zAstra vA taMtra bane che. yogadarzanane "sAMkhyapravacana' paNa kahevAmAM Ave che kAraNa ke temAM prAyaH sarva prakriyA sAMkhyanI che. yogasUtra uparanA potAnA bhASyanuM nAma vyAse A ja kAraNe "sakhyapravacanabhASya' evuM rAkhyuM che. yogadarzanamAM Izvarano svIkAra karAyela hoI tene "sezvara sAMkhya' tarIke paNa oLakhavAmAM Ave che. yogasAhityaparicaya yoga yA sAdhanAnI paraMparA khUba prAcIna che ane AryonA Agamana pahelAMnA kALamAM tenA mULa hovAno vizeSa saMbhava che. A ja paraMparA pataMjalinA yogadarzanamAM jainonA AgamomAM ane bauddhonA piTakomAM maLe che. sAdhanAparaMparA eka hovA chatAM bhinna bhinna tattvavyavasthAoe tene apanAvI bhinnabhinna opa Apyo che. pataMjalie I. sa. pUrve 200 AsapAsa yogasaMbaMdhI dhAraNAone potAnA yogasUtramAM saMgRhIta karI che. ane e dhAraNAone sAMkhyavicAradhArAne anukULa banAvI eka vyavasthita rUpa ApyuM che. yogasUtra upara vyAse prasiddha bhASya racyuM che. vizvanA dArzanika Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadarzana 201 gadyasAhityanA atyaMta prabhAvaka graMthomAM A bhASyanI gaNanA thAya che.1. A bhASya upara vAcaspatinI prAmANika TIkA tattvavaizAradI che. A ja bhASya upara vijJAnabhikSue vArtika lakhyuM che. vijJAnabhikSue svataMtra graMtha yogasArasaMgraha paNa racyo che. yogasUtra upara bhojanI vRtti paNa che. A sivAya bIjI paNa aneka nAnImoTI TIkAo che ane svataMtra grantho paNa che paraMtu teomAM koI khAsa vizeSatA nathI. pataMjalinuM 'yogasUtra' cAra pAdamAM vibhakta che. samAdhipAda, sAdhanapAda, vibhUtipAda ane kaivalyapAda, samAdhipAdamAM yoga ane samAdhinuM nirUpaNa che. A nirUpaNa A pAdamAM ja samApta nathI thatuM paNa bIjA pAdamAMya cAlu rahe che. bIjA pAdano viSaya che yoganAM sAdhano paraMtu sAdhanonuM varNana A pAdanA 29mA sUtrathI zarU thAya che. vaLI, A pAdamAM yoganAM ATha sAdhanomAMthI mAtra pAMcanuM ja nirUpaNa karavAmAM AvyuM che. jyAre bAkInAM traNa sAdhanonuM nirUpaNa trIjA vibhUtipAdamAM che. trIjA pAdano viSaya vibhUtio (siddhio) che. vibhUtio te te sAdhananI siddhinA pariNAme sAdhakane prApta thAya che. vibhUti e aizvarya che. vibhUtiono viSaya cothA kaivalyapAdamAM paNa cAlu rahe che. paraMtu A cothA pAdano mukhya viSaya to kaivalya che. yoga zA mATe ? saMsAra duHkharUpa che. tenuM kAraNa sAMsArika viSayonI pariNAmaduHkhatA, tApaduHkhatA ane saMskAraduHkhatA che. viSaya bhogavatI vakhate jIva sukha mAne che paraMtu bhoganAM pariNAmo kharekhara du:kharUpa che. bhogakALe viSayasukhamAM rAga ane te sukhanA bAdhaka pratye dveSa thAya che. rAga ane dveSa duHkharUpa janma-maraNanA cakrane cAlu rAkhe che. bIjuM viSayabhogathI tRSNA ghaTavAne badale vadhe ja che ane tRSNA pote duHkharUpa che. trIjuM, viSayabhogane pariNAme aneka roga janme che. cothuM, viSayomAM pariNAmaduHkhatA uparAMta tAparUpaduHkhatA paNa che. zatru, vyAdhi, sarpadaMza vagere viSayothI janmatAM laukika duHkho tAparUpa che. A viSayo sadA duHkharUpa che. vaLI, duHkhAnubhava vakhate cittamAM kleza thAya che ane tene kAraNe duHkharUpa janmamaraNanI paraMparA cAle che. A thaI viSayonI tApaduHkhatA. pariNAmaduHkhatA ane tApaduHkhatA vacce bheda e che ke pariNAmaduHkhatAmAM . viSaya bhogakALe sukha Ape che paNa bhaviSyamAM duHkhAnubhavanuM kAraNa bane che jyAre tApadu:khatAmAM to viSaya bhogakALa pahelAM bhogakALe ane pachI ema traNeya kALamAM du:kha Ape che. saMskAraduHkhatA saMskArane laIne thAya che. sukhaduHkhano anubhava sukhaduHkhano saMskAra cittamAM pADe che. e anubhavanA yA jJAnanA saMskArane vAsanA kahevAmAM Ave che. saMskAra cittamAM avyakta dazAmAM paDI rahe che ane jyAre kALa vagere abhivyaMjaka maLe che tyAre te jAge che. saMskAra jAgatAM sukhaduHkhanI smRti janme che. e smRtithI rAgadveSa udbhave che. rAgadveSa pravRttine janma Ape che. pravRtti duHkhanuM kAraNa bane che. A duHkhanA anubhavathI vaLI saMskAra, smRti vagerenuM cakra zarU thAya che. A pramANe saMskArathI janma, maraNa vagere asaMkhya duHkho janme che. vaLI, karma karavAthI karmanA saMskAra 514 Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padarzana 202 cittamAM paDe che. tene karbhAzaya kahe che. karbhAzayathI jAti (janma), AyuSa ane bhogarUpa phaLa thAya che. ane tene pariNAme janma-maraNarUpa asaMkhya duHkho udbhave che. Ama baMne rIte sAMsArika viSayomAM saMskAraduHkhatA paNa che. jo ke saMskAraduHkhatA pariNAmaduHkhatA. jevI ja che to paNa saMskAraparaMparA anaMta duHkharUpa che e spaSTapaNe darzAvavA saMskAraduHkhatAne pariNAmaduHkhatAthI judI pADI jaNAvI che. uparAMta, viSayo triguNAtmaka hoI sukhaduHkhamohatmaka che. tethI viSayasukha asaMbhinna yA nirbheLa sukharUpa hotuM ja nathI. te haMmeza dubamizrita ja hoya che. Ama, saMsAra duHkharUpa ja che, sAMsArika viSayono bhoga duHkharUpa ja che.'' duHkhamukti sau jhaMkhe che. duHkhane dUra karavuM ja joIe. duHkhanA avasthAbhede traNa prakAra che- atItaduHkha, vartamAnaduHkha ane anAgataduHkha. atItaduHkha to bhoga vaDe dUra thaI gayuM che eTale tene dUra karavAno prazna ja nathI. vartamAna duHkhano joke bhoga vaDe nAza karyo nathI to paNa tenA bhogano AraMbha thaI gayo che. ane pachInI kSaNe te potAnI meLe ja dUra thaI jaze. eTale tene dUra karavA prayatna karavAnI jarUra nathI. ane tethI anAgata duHkhane ja dUra karavAnuM rahe che. anAgata duHkha ja heya che. ahIM koIne zaMkA thAya ke anAgata duHkha to abhAvarUpa che. eTale tene dUra karavAnI vAta vyartha che. AnA uttaramAM yogadarzana jaNAve che ke anAgata duHkha abhAvarUpa che ja nahi. asanI utpatti koI kALe thaI zakatI nathI. jenI utpatti thaI nathI te paNa sat hoya che. cittamAM duHkho anAgata avasthAmAM satarUpe ja che. cittagata, anAgata avasthAvALA satarUpa duHkhone dUra karavA e ja puruSArtha che. A duHkhone dUra karavA prakRtipuruSanA saMyogane toDavo joIe, kAraNa ke duHkhanuM kAraNa te saMyoga che. ane saMyoganuM kAraNa avidyA hoI te saMyogane toDavA avidyAne dUra karavI joIe. paraMtu avidyAnI nivRtti to vivekajJAnanA udayathI ja thAya che." vivekajJAnano udaya yogAMganA anuSThAnane pariNAme cittanI azuddhio dUra thatA thatA chevaTe thAya che." Ama duHkhamukta thavA yogasAdhanA atyaMta Avazyaka che. pAdaTIpa 1 bhagavadgItA 2. 48 / / 2 mAvatA 2. 20 3 mate: lIvaza zA... | copAmAtha, 2. 4pratidhyAtiH pILagM: suza... | yojanA 4. rUrU | 4 manusmRti 7. 44 / 5 yogacittavRttinirodhaH / yogasUtra 1. 1 / 6 yogamANa 1. 2 | 7 yuga samAdhAvityasmAd vyutpannaH samAdhyartho, na tu yujir yoga ityasmAt saMyogArtha rUtyartha. | vaizArI 2. 2 | Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadarzana 203 * jyAM cittane kevaLa vivekajJAna hoya che te saMprajJAta samAdhi kahevAya che ane jyAM cittane vivekajJAna pratye paNa virakti thatAM vivekajJAna paNa aTakI jAya che te asaMprajJAta samAdhi kahevAya che. 8 bhagavadgItA 5. 4 / 8 isakA pratyAkhyAna nahIM kiyA jA sakatA ki paravartI bhAratIya dhArmika jIvana ke aneka mahattvapUrNa tattva sindhusabhyatA se liye gaye, jinameM vizeSarUpa se ullekhanIya haiM - pazupati, yogIzvara tathA kadAcit naTarAja ke rUpoM meM ziva kI pUjA,... aura yogAbhyAsa jo ki Asana aura mudrA ke aMkana se saMketita hai / ... RksaMhitA ke kezisUkta meM kezadhArI, maile 'gerue' kapaDe pahane havA meM uDate, jahara pIte, 'mauneya' se 'unmAdita' aura 'deveSita' muniyoM kA virala citra Alikhita hai / muniyoM kA ullekha RksaMhitA meM anyatra bhI hai, para virala hai, aura aisA lagatA hai ki camatkAra dikhalAte hue muniyoM ke darzanane sUktakAra ko vismaya meM aura isa bhrAnti meM DAla diyA thA ki ve unmAda athavA Aveza meM haiM / yahAM para yaha bhI smaraNIya hai ki nivRttiparaka athavA klezalakSaNa tapa RksaMhitA ke suvidita jIvanadarzana ke viruddha thA tathA yogajanya siddhiyAM unakI aparicita thIM ataeva yaha svAbhAvika hai ki muniyoM kA AcaraNa vaidika RSiyoM ko vicitra pratIta ho / ... sAMkhya ke sAdhanapakSa kA kucha paricaya to sAMkhya ke siddhAntapakSa ke paricaya se hI AkSepya hai / isa ke atirikta yoga kI anya prakriyAoM kA sAMkhya se koI aparihArya saMbaMdha nahIM hai aura unakA kucha-na-kucha paricaya nAnA prakAra ke rahasyavAda kI paramparAoM meM milatA hai / kintu, guru-ziSyaparamparA meM saMrakSita, eka vyavasthita AdhyAtmika vijJAna ke rUpa meM yogavidyA sAMkhyAdi zramaNa - sampradAyoM meM udbhUta aura paripuSTa huI / bauddha dharma ke vikAsa kA itihAsa ( DA. govindacandra pANDeya) pR0 2 - 15 / 10. Philosophies of India (Zimmer ), p. 283 11. pariNAmatApasaMskAraduHkhairguNavRttivirodhAcca duHkhameva sarvaM vivekanaH / yogasUtra 2. 15 / abhidharmakozavyAkhyA (Woghara 1971) pR0 23 12. heyaM duHkhamanAgatam / yogasUtra 2. 16 / 13. draSTRdazyayoH saMyogo heyahetuH / yogasUtra 2. 17 / 14. tasya heturavidyA / yogasUtra 2. 24 / 15. paramArthatastu jJAnAdadarzanaM nivartate / yogabhASya 3. 55 / 16. yogAGgAnuSThAnAdazuddhikSaye jJAnadIptirAvivekakhyAteH / yogasUtra 2. 18 / Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayana 2 citta ApaNe joyuM ke pataMjali yogano artha 'cittavRttino nirodha' kare che. eTale citta, cittavRtti ane cittavRttino nirodha karavAnA upAyono ja yogadarzana mukhyapaNe vicAra kare che. A dRSTie yogadarzana e viziSTa prakAranuM cittazAstra che. citta sattva, rajas ane tamas e traNe dravyonuM baneluM che.' citta pUrvokta traNa dravyonuM baneluM hovA chatAM temAM sattvadravya pradhAna kAraNa che. tethI tene cittasattva ke buddhisattva paNa kahevAmAM Ave che. tene 'antaHkaraNa'ne nAme paNa oLakhavAmAM Ave che. citta triguNAtmaka hovAthI te sukhaduHkhamohAtmaka che tema ja prakhyA-pravRttisthitirUpa che. prakhyAno artha che jJAna yA prakAza. A sattva, rajas ane tamas dravyo potAnAmAMthI eka pradhAna ane bAkInA be gauNa banI cittanI anukrame zAMta, ghora ane mUDha avasthAo upajAve che. citta saMkocavikAsazIla che. jevaDA zarIramAM hoya tevaDuM thaIne te rahe che. kIDInuM citta kIDInA zarIra jevaDuM ane hAthInuM citta hAthInA zarIra jevaDuM. Ama te madhyamaparimANa yA zarIraparimANa che. Avo keTalAka yogAcAryono mata che. paraMtu ethI UlaTuM keTalAka yogAcArye cittane vibhu yA sarvavyApaka mAnI tenI vRttine arthAt pravRttine yA vyApArane saMkocavikAsazIla mAne che. ApaNuM citta tenA badhA ja viSayone jANatuM nathI, te keTalAkane jANe che ane keTalAkane nathI jANatuM. AnuM kAraNa e che ke cittane potAnA viSayane jANavA viSayAkAre pariNamavuM paDe che. citta je viSayanA AkAre pariName che tene ja te jANe che, bIjAne jANatuM nathI. jo viSayane jANavA cittane mAtra viSayanuM pratibiMba ja jhIlavAnuM hota to svapnamAM cittane hAthInuM jJAna na thAta kAraNa ke biMba vinA pratibiMba saMbhavatuM nathI. paraMtu cittane svapnamAM hAthInuM jJAna thAya che. A batAve che ke citta hAthInA AkAre pariNamI hAthInuM jJAna kare che, hAthIne jANe che; cittane hAthInA AkAre pariNamavA citta samakSa hAthInuM upasthita hovuM atyaMta Avazyaka nathI. Ama citta pariNamanazIla puravAra thAya che. citta pariNamanazIla che eno artha evo nathI ke te niranvaya kSaNika che. citta niranvaya kSaNika che eno artha e thAya ke pahelI kSaNanA cittano atyaMta nAza thAya che ane bIjI kSaNe taddana navuM ja citta utpanna thAya che, ane te bemAM koI jAtanI Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadarzana 205 ekasUtratA, anvaya, ekatA yA abheda nathI, baMne atyaMta bhinna che. jo cittane AvuM niranvaya kSaNavinAzI mAnIe to cittavikSepa ane cittaekAgratA ja azakya banI jAya.. jo citta niranvaya kSaNika hoya to utpanna thaI tarata ja atyaMta naSTa thaI jAya ane pariNAme eka viSayane choDI bIjA viSaya upara javAnuM tene azakaya ja banI jAya eTale tene an-ekAgra kevI rIte gaNI zakAya ? ane jo an-ekAgratA yA vikSepa ja saMbhavato na hoya to ekAgratAnA upAyono upadeza ApavAnI jarUra ja rahetI nathI. jo cittane niranvaya kSaNika mAnanAra kahe ke sadRza cittakSaNonI zRMkhalA e ja cittanI ekAgratA che ane visadRza cittakSaNonI zRMkhalA e ja cittavikSepa che to yogadarzanakAra tene pUche che ke A ekAgratA ane vikSepa konA dharma che- cittakSaNonI zRMkhalAnA ke te zRMkhalAnA aMzabhUta cittakSaNanA ? emane zRMkhalAnA dharma gaNI zakAya nahi kAraNa ke cittakSaNothI atirikta cittakSaNazRMkhalA nAmanI koI svataMtra vastu to che ja nahi. emane cittakSaNazRMkhalAnA aMzabhUta cittakSaNanA dharma paNa gaNI zakAya nahi kAraNa ke te sadRza cittakSaNonI zRMkhalAno aMza hoya ke visadRza cittakSaNonI zRMkhalAno, paraMtu te kSaNika hovAthI ekAgra ja hovAno ane pariNAme vikSipta cittano asaMbhava thaI javAno. vaLI, jo citta niranvaya kSaNika hoya to eka kSaNanuM citta ane bIjI kSaNanuM citta atyaMta bhinna banI jAya ane pariNAme eka citte anubhavelI vastune tenAthI bhinna bIjuM citta smarI zakatuM na hoI smRti azakya banI jAya. uparAMta, eka citte karela karmanuM phaLa bIjuM citta bhogavI zakatuM na hoI cittane kSaNika mAnavAmAM karmasiddhAMta azakaca banI jAya. anubhava karanAra ja smaraNa kare che ane karma karanAra ja tenuM phaLa bhogave che A beya niyamo cittane kSaNika mAnatAM tUTe che. Ama cittane niranvaya kSaNika mAnatAM jIvanavyavahAra, nIti, AcAra, sAdhanA badhuM azakya banI jAya. eTale, yogadarzana cittane niranvaya kSaNika mAnatuM nathI paraMtu pariNAmI mAne che. yogamatamAM cittadravya kaivalya sudhI eka ja rahe che, mAtra tenA AkAro yA pariNAmo kSaNe kSaNe badalAya che. dhyeya viSayano tyAga karI cittanuM bIjA viSayonA AkAre pariNamavuM te cittano vikSepa che ane tenuM dhyeyanA AkAre pariNamyA karavuM te ekAgratA che. Ama yogadarzanasaMmata cittapariNAmitAnA siddhAMtamAM cittavikSepa ane cittaekAgratA saMbhave che. citta potAne ane potAnA viSayane eka sAthe jANe che ema mAnavuM barAbara nathI kAraNa ke eka ja kSaNe cittane potAnuM ane potAnA viSayanuM jJAna thaI zake ja nahi. citta mAtra potAnA viSayane ja jANe che. te pote potAne jANatuM ja nathI, kAraNa ke te dRzya che. je dRzya che te puruSasaMvedya che. arthAt, citta pote potAne jANatuM nathI paNa puruSa tene jANe che. cittanuM jJAna cittane potAne nathI paraMtu puruSane che. jJAtA ane jJeya eka ja na hoI zake kAraNa ke kartA ane karma kadI eka hotAM nathI. game teTalI dhAravALI talavAra hoya paNa te pote potAne kApI na zake. vaLI, citta sadA agrAhya yA ajJAta Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 padarzana ja rahe che evuM to mAnI zakAya ja nahi, kAraNa ke "mAruM citta krodhayukta che," "mAruM citta bhayamukta che, "mAruM citta amuka viSayamAM Asakta che ema potAnA cittanI avasthA ochevadhate aMze jANIne ja ApaNe pravRtti karIe chIe. Ama citta svaprakAza ke sarvathA agrAhya na hovAthI te puruSagrAhya che ema mAnavuM ja rahyuM. cittane kSaNika mAnanAra ahIM ema kahe che ke prathama kSaNanA cittane tenI pachI tarata ja utpanna thatuM bIjI kSaNanuM citta grahaNa kare che eTale cittane puruSa grahaNa kare che evuM mAnavAnI jarUra nathI. AnI sAme yogadarzana jaNAve che ke A rIte cittane cittAntaragrAhya mAnavAmAM to anavasthAdoSa ane smRtisaMkaradoSa Ave. ghaTa vagerene jANanAruM citta tenI pachI tarata bIjI kSaNe utpanna thanAra citta vaDe gRhIta thAya che ema mAnavAmAM Ave to te bIjuM citta konAthI gRhIta thaze ? tene svagrAhya to mAnI zakAya nahi. eTale tene trIjI kSaNanA cittathI grAhya mAnIe to trIjI kSaNanA cittane cothI kSaNanA cittathI, cothI kSaNanA cittane pAMcamI kSaNanA cittathI grAhya mAnavuM paDe ane AvI grAhyagrAhaka cittanI anaMta dhArA cAlyA ja kare. A thayo anavasthAdoSa. vaLI, pUrva pUrva kSaNanA cittane uttara uttara kSaNanuM citta prahaNa kare che ema mAnavAthI viSayanA anubhavakALe viSayanuM jJAna, viSayanA jJAnanuM jJAna, viSayanA jJAnanA jJAnanuM jJAna vagere anaMta jJAno mAnavA paDe. pariNAme smRtikALe te anaMta jJAnonI eka sAthe smRtio mAnavI paDe, kAraNa ke jevo anubhava thayo hoya tevI smRti thavI joIe. tethI "ghaDAne meM jANyo hato" evI rItanI mAtra eka AkAravALI smRti thAya che tene badale "ghaDAne meM jANyo hato", "ghaDAnA jJAnane meM jANyuM hatuM "ghaDAnA jJAnanA jJAnane meM jANyuM hatuM vagere anaMta AkAravALI smRtio eka sAthe jAge. paraMtu A vastu anubhavathI viruddha che. smRtikALe mAtra arthanI ja smRti thAya che, paNa tenI sAthe asaMkhya jJAnonI smRti thatI nathI. A thaI smRtisaMkara doSanI vAta. eTale, cittane cittAntaragrAhya paNa mAnI na zakAya. tene puruSagrAhya ja mAnavuM paDe: asaMga, apariNAmI ane nirvikAra puruSa cittano jJAtA kevI rIte banI zake ? AnI yogasaMmata prakriyA nIce mujaba che : vAcaspatine mate puruSanuM cittagata pratibiMba ja cittagata viSayAkArane dhAraNa kare che. A ja puruSanuM cittajJAna che. AthI UlaTuM bhikSane mate puruSamAM cittanuM pratibiMba paDe che ane puruSa pote ja cittagata viSayAkArane potAnAmAM pratiphalita kare che. bhikSane mate A puruSanuM cittajJAna che. citta jema ghaTa, paTa, vagere bAhya viSayonA AkAre pariName che tema te puruSanA AkAre paNa pariNamI zake che. Ane laIne ja puruSane potAne potAnuM jJAna (=sAkSAtkAra) zakya bane che. puruSa pote sIdhesIdho to potAne kadI jANI zakato ja nathI. cittagata potAnA pratibiMba dvArA ja te pote potAne jANI zake che. puruSa pote sIdhesIdho potAne kema na jANI zake ? enuM kAraNa e ke eka ja vastu kartA ane karma baMne eka ja kriyAmAM hoI zake nahi.' Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadarzana citta bAhya viSayonA tema ja puruSanA AkAre pariNamI zakatuM hoI tene draSTA ane dRzya ema badhA ja ane jANanAruM kahyuM che.15 tamoguNarUpa yA klezarUpa AvaraNa saMpUrNapaNe dUra thatAM cittamAM anaMtajJAna AvirbhAva pAme che. jo ke citta sattvaguNapradhAna hovAthI svabhAvathI ja te sarva padArthone jANavAnA sAmarthyavAnuM che tema chatAM sAmAnya avasthAmAM tamoguNathI DhaMkAyeluM hovAthI badhA padArthone jANI zakatuM nathI, paraMtu kriyAzIla rajoguNa vaDe pravRttizIla banatAM tamoguNanA AvaraNane saheja dUra karI koI koI viSayane grahaNa kare che. je vyaktie kleza ane karmano kSaya karI cittane vizuddha karyuM che tenA citta uparathI tamoguNanuM AvaraNa saMpUrNapaNe dUra thaI jAya che ane tenA svabhAvarUpa anaMtajJAna pragaTa thAya che. jeTalA viSayo che te badhAne ja te jANe che. jo jeTalA che tenAthI vadhAre viSayo hota to temane paNa te jANI leta. Ama nirAvaraNa cittanA jJAnane koI sImA nathI. puruSa ane citta vacce svasvAmIbhAvasaMbaMdha che. citta lohacuMbaka jevuM che. jema cuMbaka mANasanA saMyogamAM AvyA vinA mAtra sAmIpyathI ja tenAmAM pesI gayelI khIlIne kheMcI kADhI tenA upara upakAra kare che tema citta paNa puruSanA saMyogamAM AvyA vinA mAtra sAmIpyathI ja svagata viSayAkArone puruSamAM pratibiMbita karI puruSa upara upakAra kare che. A dRSTie puruSa ane citta vacce svasvAmIbhAva saMbaMdha che. jayaparAjaya sainyanA hovA chatAM te jayaparAjaya jenuM e sainya che te rAjAnA gaNAya che tema bhoga ane apavarga cittajanya ane cittagata hovA chatAM je puruSanuM te citta che te puruSanA gaNAya che. 20 cittanA dharmo arthAt pariNAmo, AkAro be prakAranA che-paridRSTa arthAt pratyakSa ane aparidRSTa arthAt parokSa. paridRSTa dharmo pratyayarUpa arthAt jJAnarUpa che jyAre aparidRSTa dharmo vastumAtrAtmaka che. cittanA pratyayarUpa dharmo pramANa vagere vRttio che jyAre cittanA vastumAtrAtmaka dharmo nirodha, dharma, saMskAra, pariNAma, jIvana, ceSTA ane zakti che. nirodha eTale cittavRttiono nirodha. dharmathI pApapuNya karma samajavuM. saMskArano artha che vAsanA. te anubhavanuM kArya che ane smRtinuM kAraNa che. pariNAma eTale pratikSaNa parivartanazIlatA. jIvanano artha che prANadhAraNa. cittanI ceSTA eTale cittanI saMcArarUpa kriyA; A kriyAne laI cittano indriya sAthe saMyoga-viyoga thAya che. cittanI zaktino artha che cittanAM uddabhUta kAryonI sUkSmAvasthA. A nirodha vagere cittanA sAteya dharmo Agama yA anumAnathI grAhya che. eTale temane darzanavarjita kahyA che. darzanavarjitano artha e paNa thaI zake ke te puruSamAM pratibiMbita nathI thaI zakatA. ethI UlaTuM je dharmo paridaSTa che te puruSamAM pratibiMbita thAya che. A ja temanI pratyakSatA yA darzana-avArjitatA che. 21 cittane eka zarIramAMthI kADhI bIjA zarIramAM dAkhala karI zakAya che. tenA mATe khAsa prakriyA jarUrI che. 22 Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 padarzana pAdaTIpa * 1 cittaM prakhyApravRttisthitizIlatvAt triguNam / yogabhASya 1. 2 / 2 cittasya sattvaprAdhAnyapratipAdanAya punaruktaM prakhyArUpamiti / yogavArtika 1. 2 / na 3 cittazabdenAntaHkaraNaM buddhimupalakSayati / tattvacaizArado 1. 1 / 4 prakhyApravRttisthitirUpA buddhiguNAH parasparAnugrahatantrIbhUtvA zAntaM ghoraM mUDhaM vA pratyayaM triguNamevArabhante / yogabhASya 2. 15 / 5 ghaTaprAsAdapradIpakalpaM socavikAsi cittaM zarIraparimANAkAramAtraMmityapare pratipannAH / __ yogabhASya 4. 10 / F vRttirevAsya vibhunaH socavikAsinItyAcAryaH / yogabhASya 4. 10 / . 7 taduparAgApekSitvAccittasya vastu jJAtAjJAtam / yogasUtra 4. 17 / vastuto jJAtA jJAtasvarUpatvAt pariNAmi cittam / yogabhASya 4. 17 / sA cArthAkAratA buddhau pariNAmarUpA svapnAdau viSayAbhAvena tatpratibimbAsambhavAt / yogavArtika 1. 4 / 8 yasya tu pratyarthaniyataM pratyayamAnaM kSaNikaM ca cittaM tasya sarvameva cittamekAgrama, nAstyeva vikSiptam / ... yo'pi sadRzapratyayapravAhena cittamekAgraM manyate tasyaikAgratA yadi pravAhacittasya dharmastadaikaM nAsti pravAhacittaM kSaNikatvAt / atha pravAhAMzasyaiva pratyayasya dharmaH sa sarvaH sadazapratyayapravAhI vA visadRzapravAhI vA pratyarthaniyatatvAdekAgra eveti vikSiptacittAnupapattiH / tasmAdekamanekArthamavasthitaM cittamiti / yadi ca cittenaikenAnanvitAH svabhAvabhinnAH pratyayA jAyeran atha kathamanyapratyayadRSTasyAnyaH smartA bhavet anyapratyayopacitasya ca karmAzayasyAnyaH pratyaya upabhoktA bhavet / yogabhASya 1. 32 / 5 ekasamaye cobhayAnavadhAraNam / yogasUtra 4. 20 / / 10 na tat svAmAsaM dRzyatvAt / yogasUtra 4. 19 / 11 svabuddhipracArapratisaMvedanAt sattvAnAM pravRttidRzyate- 'kruddho'haM bhIto'hamamutra me ___rAgo'mutra me krodhaH' iti, etat svabuddheragrahaNe na yuktamiti / yogabhASya 4. 19 / 12 cittAntaradRzye buddhibuddheratiprasaGgaH smRtisakarazca / yogasUtra 4. 21 / 13 citerapratisaMkramAyAstadAkArApattau svabuddhisaMvedanam / yogasUtra 4. 22 / na hi puruSagato. bodho janyate'pi tu caitanyameva buddhidarpaNapratibimbitaM buddhivRttyA'rthAkArayA tadAkAratAmApadyamAnaM phalam / tattvavaizAradI 1.6 / ayaM ghaTa ityAkArA bimbarUpA vRttiH, tasyA eva vRtte caitanye pratibimbanAt caitanyamapi 'ayaM ghaTaH' ityAkAramiva sadbodhAkhyaM phalaM bhavatIti / yogavArtika 1.6 / vRttisArUpyamitaratra / yogasUtra 1.4 / Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadarzana 204 14 buddhezcicchAyApattizcAhamityAdirUpaizciteH bhAnArthameveSyate, buddhyArohaM vinA sAkSAt ___svabhAne karmakartRvirodhAt / yogavArtika 1.6 / 15 draSTudRzyoparaktaM cittaM sarvArtham / yogasUtra 4. 23 / / 16 tadA sarvAvaraNamalApetasya jJAnasyAnantyAjjJeyamalpam, / yogasUtra 4. 31 / 17 AvarakeNa tamasA'bhibhUtamAvRtajJAnasattvaM kvacideva rajasA pravartitamudghATitaM grahaNasamartha bhavati / yogabhASya 4. 31 / 18 sarvaiH klezakarmAvaraNairvimuktasya jJAnasyAnantyaM bhavati / yogabhASya 4. 31 / 18 cittamayaskAntamaNikalpaM sannidhimAtropakAri dRzyatvena svaM bhavati puruSasya svAminaH / yogabhASya 1. 4 / yathA'yaskAntamaNiH svasminnevAyaHsannidhikaraNamAtrAt zalyaniSkarSaNAkhyamupakAraM kurvan svAminaH svaM bhavati bhogasAdhanatvAt tathaiva cittamapyayaHsadRzaviSayajAtasya svasmin sannidhikaraNamAtrAd dRzyatvarUpamupakAraM kurvan puruSasya svAminaH svaM bhavati / yogavArtika 1. 4 / 20 tAvetau bhogApavargI buddhikRtau buddhAveva vartamAnau kathaM puruSe vyapadizyate iti ? yathA vijayaH parAjayo vA yoddhRSu vartamAnaH svAmini vyapadizyate sa hi tasya phalasya bhokteti, evaM bandhamokSau buddhAveva vartamAnau puruSa vyapadizyate sa hi tatphalasya bhokteti / yogabhASya 2. 18 / 21 citasya dvaye dharmAH-paridRSTAzcAparidRSTAzca / tatra pratyAtmakAH paridRSTAH / vastumAtrAtmakA aparidRSTAH, te ca saptaiva bhavanti; anumAnena prApitavastusadbhAvAH - nirodha-dharma-saMskArAH pariNAmo'tha jIvanam / ceSTA zaktizca cittasya dharmA darzanavarjitAH // iti // yogabhASya 3. 15 // 22 bandhakAraNazaithilyAt pracArasaMvedanAcca cittasya parazarIrAvezaH / yogasUtra 3.38 / Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayana 3 cittabhUmio cittanI avasthAne cittabhUmi kahevAmAM Ave che. cittabhUmio pAMca che - kSipta, mUDha, vikSipta, ekAgra ane niruddha. citta sattva, rajas ane tamas e traNa dravyonuM baneluM che. paraMtu badhAM cittomAM e dravyo ekasarakhA pramANamAM rahelAM nathI. adRSTa yA karmane laIne judAM judAM cittomAM te judI judI mAtrAmAM hoya che. A mAtrAbhedane kAraNe cittanI kSipta vagere pAMca avasthAo thAya che. 2 kSipta - cittamAM rajoguNa prabaLa bane che tyAre citta bahu ja caMcaLa banI jAya che, sAMsArika viSayomAM bhaTakavA kare che, eka viSaya uparathI bIjA viSaya upara kUdakA mAre che ane sthira rahI zakatuM ja nathI. cittanI A avasthAne kSipta kahevAmAM Ave che. A avasthA yogane anukULa nathI kAraNa ke emAM indriyo ane mana upara saMyama hoto nathI. dAkhalA tarIke, A avasthA dhananA madathI chakelA lokomAM jovAmAM Ave che. mUDha - tamoguNa prabaLa bane che tyAre cittanI kRtyAtyano vicAra karavAnI zakti kuMThita banI jAya che, tene avaLuM jJAna ke nidrArUpa jJAna hoya che ane te viSayAnurAga tathA mohathI gherAyeluM hoya che. cittanI A mUDha avasthA che. Ama A avasthAmAM citta adharma, ajJAna, avairAgya ane anaizvarya dharmothI yukta hoya che. dAkhalA tarIke, mAdaka dravya khAI,pI unmatta banelI vyaktinA cittanI AvI avasthA hoya che. mUDhatA e sthiratA nathI. mUDhatAmAM cittano jJAnasvabhAva tamoguNanA prabhAve udbhavatA mohathI dabAI jAya che. sthiratAmAM tamoguNanuM AvaraNa ochuM hovAthI ane sattvaguNanI prabaLatA hovAthI cittano jJAnasvabhAva khUba pragaTa thAya che. ane rajoguNa paNa gauNa thaI gayo hovAthI cittanI caMcaLatA dUra thaI jAya che. vikSipta - sattvaguNanA AdhiksathI tamoguNanuM AvaraNa A avasthAmAM kSINa thaI gayuM hoya che ane rajoguNa paNa gauNa banI gayo hoya che. A kAraNe cittane aneka viSayonuM jJAna hoya che temaja te eka viSaya upara thoDoka vakhata sthira paNa thaI zake che. kSipta avasthAthI A avasthAmAM A ja vizeSatA che. eTale A avasthAne 'vikSipta' nAma ApyuM che. A avasthAmAM cittane AMzika sthiratA hoya che. paraMtu A avasthAno yogamAM samAveza thato nathI kAraNa ke ahIM cittanI sthiratAno tarata ja vikSepathI bhaMga thAya che, tema ja avidyAjanya klezone dUra karavA A avasthAvALuM citta paNa asamartha hoya che. Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadarzana 211 ekAgra-vikSipta avasthAvALA citta karatAM A avasthAvALA cittamAM sattvaguNanI prabaLatA ghaNI hoya che ane tamoguNanuM AvaraNa ghaNuM ghaTI gayuM hoya che. A avasthAnI utkRSTa dazAmAM to sattvaguNanI prabaLatA utkRSTa sthitie pahoMce che, tamoguNanuM AvaraNa saMpUrNa dUra thaI jAya che ane cittamAM anaMta jJAna pragaTe che. uparAMta, vikSipta avasthA karatAM A avasthAmAM rajoguNanI mAtrA paNa khUba ochI thaI jAya che eTale citta lAMbA kALa sudhI eka viSaya upara sthira rahe che, tema ja A avasthAnI utkRSTa dazAmAM A sthiratA paNa utkRSTa hoya che. A avasthAvALA cittane prakRti-puruSanA svarUpabhedanuM jJAna satata rahyA kare che. cittane anya viSayonuM jJAna hovA chatAM te jJAnane klezano pAza maMda hoya che yA samULago hoto nathI. A avasthAvALuM citta lezone dUra kare che, karmonuM dharmAdharmarUpa adRSTa utpanna karavAnuM sAmarthya haNe che. A avasthAvALA cittano yogamAM samAveza che ane teno yoga saMprajJAta kahevAya che." niruddha-cittamAM vivekajJAnarUpa jJAnAkArano nirodha thaI jAya tyAre cittanI niruddha avasthA thaI kahevAya. A avasthAmAM cittanI badhI ja vRttiono virodha thaI jAya che paNa haju pahelAMnAM jJAnonA saMskAramAtra bAkI rahyA hoya che. nirUddha avasthAvALA cittano yoga aprajJAta kahevAya che." pAdaTIpa 1 kSiptam, mUDham, vikSiptam, ekAgram, niruddham iti cittabhUmayaH / yogabhASya 1.1 / 2 sadaiva rajasA teSu viSayeSu kSipyamANamatyantamasthiram / tattvavaizAradI 1.1 / / 3 mUDhaM tu tamaHsamudrekAd nidrAvRttimat / tattvavaizAradI 1.1 / yadA hi tamo rajo vijitya prasRtaM tadA cittasattvAvarakatamaHsamutsAraNe'zaktatvAd rajasastamaHsthagita cittamadharmAdhupagacchati, ajJAnaM ca viparyayajJAnamabhAvapratyayAlambanaM ca nidrAjJAnamuktam, tatazca mUDhAvasthA'pi sUciteti / tattvavaizAradI 1.2 / 4 vikSiptaM kSiptAd viziSTam / vizeSo'sthemabahulasya kAdAcitkaH sthamA |...vikssipte cetasi samAdhiH kAdAcitkaH sadbhUtaviSayasya cittasya sthamA na yogapakSe vartate / - kasmAt ? yatastadvipakSavikSepoparsajanIbhUtaH, vipakSavargAntargatasya svarUpameva durlabham / tattvavaizAradI 1.1 / 5 yastvekAgre cetasi sadbhUtama) pradyotayati, kSiNoti ca klezAn, karmabandhanAni ulathayati, nirodhamabhimukhaM karoti, sa samprajJAto yoga ityAkhyAMyate / yogabhASya 1.1 / tadeva rajolezamalApetaM svarUpapratiSThaM sattvapuruSAnyatAkhyAtimAtraM dharmameghadhyAnopagaM bhavati / yogabhASya 1.2 / niruddhasakalavRttikaM saMskAramAtrazeSa cittaM niruddham / tattvavaizAradI 1.1 / 7 sarvavRttinirodhe tvasamprajJAtaH samAdhiH / yogabhASya 1.1 / Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayana 4 cittavRttio niruddha avasthA sivAya bIjI badhI avasthAomAM citta viSayAkAre pariName che arthAt cittane koI ne koI viSayanuM jJAna thatuM rahe che. cittanA A viSayAkAra pariNAmane cittavRtti kahevAmAM Ave che. A viSayAkAra pariNAma arthAt jJAna avazya sukhayukta yA duHkhayukta hoya che. jJAnanI sAthe sukha yA duHkha paNa udbhave che. uparAMta, sAmAnya janonI bAbatamAM sukha yA duHkhanI sAthe cittamAM rAga yA dveSano bhAva paNa avazya jAge che. ethI UlaTuM saMprajJAta yoganI parAkASThAe pahoMcelA vivekajJAnasaMpanna yogInA cittamAM sukha sAthe rAgano bhAva jAgato nathI. Ama, sAmAnya jananA cittamAM jJAnanI sAthe sukha yA duHkha tema ja rAga yA DheSa avazya hoya che. jyAre vivekInA cittamAM tamoguNanuM AvaraNa ane rajoguNanuM AvaraNa saMpUrNa dUra thatAM anaMtajJAna ane aMtasukha pragaTe che. paraMtu vivekInuM jJAna sukha sahita hovA chatAM rAgarahita hoya che. pataMjalie spaSTapaNe jaNAvyuM che ke cittavRttio kAM to klezayukta hoya che kAM to klezarahita hoya che. pataMjalinI A vAta uparathI cittazAstranI be mahattvanI hakIkato phalita thAya che. eka, sAmAnya mAnavInuM citta jyAre koIpaNa vastune jANe che tyAre temAM jJAnanI sAthe sukha yA duHkha temaja rAga yA dveSano bhAva UThe che. Ano svIkAra anya darzanomAM paNa thayo che. sukha yA duHkha temaja rAga yA dveSa vagere bhAvo jJAnanI sAthe avazya UThatA hovAnI hakIkatane AdhAre bauddho to badhA bhAvone jJAnanI koTimAM ja mUke che. teo bhAvone jJAnathI abhinna mAne che, kAraNake je jJAnano hetu che te ja bhAvono paNa hetu che. bIjuM, sAdhanAne pariNAme vItarAga banI zakAya che ane AvI vItarAga vyaktinuM jJAna nirmaLa hoya che, rAga-dveSanA bhAvathI asaMgRkta hoya che. A vAta paNa lagabhaga badhAM ja darzano kahe che. A ja kahevAtA vaidika darzanonI jIvanmukti che, jainonI kevalIdazA che ane bauddhono mokSa che. bauddha zAMtarakSite to asaMdigdha zabdomAM kahyuM che ke jJAnanI nirmaLatA e ja mokSa che. yogadarzana anusAra cittavRttio puruSane sadA jJAta ja hoya che. koI paNa cittavRtti puruSane ajJAta rahetI nathI. Ano artha e ke jJAna kadIya puruSathI yA jJAtAthI ajJAta rahetuM nathI.' jJAna saMvedya nathI paNa puruSasaMvedya che. niruddha avasthAvALA cittamAM cittavRtti yA jJAna hotuM ja nathI tema ja temAM sukha, duHkha, rAga, dveSa vagere paNa hotAM nathI. Ama A avasthAvALA cittamAM Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadarzana 213 jJAna ane bhAva baMneya hotAM nathI, temAM mAtra saMskAro ja hoya che. niruddhAvasthAmAM mAtra saMskArono pravAha zAMta vahyA kare che. cittavRttio pAMca che-pramANa, viparyaya, vikalpa, nidrA ane smRti. yogadarzana badhAM ja jJAnonuM A pAMca vibhAgomAM vargIkaraNa kare che. pramANa yogadarzana traNa pramANo svIkAre che-pratyakSa anumAna ane zabda (Agama) ." A traNeya pramANonI bAbatamAM sAMkhya ane yogano mata eka ja che eTale emanuM nirUpaNa pharI karavAnI jarUra nathI. viparyaya viparyaya mithyAjJAna che. te vastunA yathArtha rUpane nahIM paraMtu tenAthI UlaTA rUpane darzAve che. te mithyAjJAna hoI pramANajJAnathI teno ane tene AdhAre cAlatA vyavahArano bAdha thAya che. "viparyayamAM bhrAnti ane saMzaya baMneno samAveza thAya che. chIpa vize A cAMdI che evuM jJAna bhrAnti che, ane A chIpa haze ke cAMdI" evuM jJAna saMzaya che. A baMneya jJAno vastunA yathArtha AkAravALA nathI. A baMneya jJAnonI bAbatamAM bAhya viSayanA AkAra ane cittamAM UThelA AkAra vacce sArUpya nathI hotuM. vaLI, te jJAno dharAvatI vyaktio chIpane jevI hAthamAM le che tevI ja temanI bhrAnti ane saMzaya TaLI jAya che kAraNa ke tene hAthamAM letAM te cAMdI karatAM vajanamAM khUba halakI temane jaNAya che. ahIM uttarakAlIna halakApaNAnuM pramANajJAna pahelAMnA "A cAMdI che" evA bhrAnta jJAnane ke "A cAMdI haze ke chIpa' evA saMzayajJAnane dUra kare che. hakIkatamAM, viSayanA AkAra jevo ja AkAra cittamAM UThyo nathI tenuM bhAna to ApaNane tyAre ja thAya che jyAre te vastuviSayaka uttarakAlIna jJAnothI te pUrvanuM jJAna bAdhita thAya. ' ahIM koI nIce pramANe prazna uThAve. pUrvanuM jJAna pachInA jJAnathI bAdhita thAya e saMbhave ja nahi. tethI amuka jJAna viparyayarUpa che evo nirNaya thavo kadIya zakya na bane. amuka jJAna viparyaya che evo nirNaya tyAre ja thaI zake jyAre uttarakALe pramANarUpa jJAnathI teno bAdha thAya. paraMtu te to thavAnuM ja nahi kAraNa ke pramANajJAna ane . viparyayajJAna baMne virodhI hovAthI jyAM sudhI viparyayajJAna hoya tyAM sudhI pramANajJAnano udaya thaI ja na zake. chIpamAM cAMdInuM bhrAnta jJAna to udbhavI zake che kAraNa ke tenA virodhI "A chIpa che' evA pramANajJAnanuM tyAM astitva nathI. paraMtu eka vAra "A cAMdI che evA bhrAnta jJAnano udaya thayo to pachI enA virodhI "A chApa che' evA pramANajJAnano udaya nahi thavAno, kAraNa ke pramANajJAnanuM virodhI brAntajJAna pramANajJAnanA pratibaMdhakarUpe tyAM hAjara che ja. Ama viparyayajJAnano udaya thayA pachI pramANajJAnano udaya thavo saMbhavato ja nathI. eTale pramANajJAna viparyayajJAnano bAdha kare che ema mAnavuM vyartha che, khoTuM che. AnA javAbamAM yogadarzana jaNAve che ke viparyayajJAna potAnAM kAraNothI utpanna thAya che ane pramANajJAna potAnAM kAraNothI utpanna thAya che. Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 Sadarzana baMneya ekabIjAthI nirapekSa potapotAnAM kAraNothI utpanna thAya che. bemAMthI je baLavAna hoya te potAnA virodhIno parihAra kare emAM kaMI ajugatuM nathI. viparyayajJAna pachI utpanna thatuM pramANajJAna baLavAna hoI viparyayajJAnane dUra kare che. AnI sAme vaLI koI vAMdho uThAve che ke pUrvanA jJAna karatAM pachInA jJAnane vadhu baLavAna mAnavuM barAbara nathI. baLavAna to pUrvanuM jJAna ja hoya che. zruti smRtinI pahelAM hoya che, pratyakSa anumAnanI pahelAM hoya che. eTale, jema smRtithI zrutine ane anumAnathI pratyakSane baLavAna mAnIe chIe tema pramANathI viparyayajJAnane baLavAna mAnavuM joIe. A vAMdho uThAvanArane yogadarzana uttara Ape che ke tamArA kathanamAM doSa che. zruti smRti karatAM ane pratyakSa anumAna karatAM baLavAna che tenuM kAraNa zruti smRtinI pahelAM ane pratyakSa anumAnanI pahelAM che e nathI paraMtu zruti smRtinA mULamAM che ane pratyakSa anumAnanA mULamAM che e che. smRti smrutimUlaka che ane anumAna pratyakSamUlaka che. smRti zrutimUlaka hoI zruti smRtithI baLavAna che. anumAna pratyakSamUlaka hoI pratyakSa anumAnathI baLavAna che. AthI UlTuM viparyaya pramANa pahelAM hovA chatAM te pramANanuM mULa nathI. pramANa viparyayamUlaka nathI. eTale, pramANathI viparyayane baLavAna na gaNI zakAya. paraMtu viparyaya paNa pramANamUlaka nathI ke jene kAraNe ApaNe pramANane viparyayathI baLavAna gaNI zakIe. to pramANane viparyayathI baLavAna gaNavAnuM kAraNa zuM che ? pramANa viparyayathI baLavAna che kAraNa ke te sadarthaviSayaka che ane sadarthaviSayaka hovAne kAraNe arthakriyAkArI che arthAt tene AdhAre ApaNe karelI pravRtti saphaLa thAya che. bhikSu kahe che ke yogadarzanane mate bhrAntimAM viSaya upara jJAnAkArano Aropa karavAmAM Ave che.12 chIpamAM cAMdInI bhrAntinA dRSTAMtamAM chIpa upara cittagata cAMdInA AkArano Aropa thAya che. vaLI, teo jaNAve che ke yogadarzana mAtra bhedAgrahaNane ja bhrAnti gaNatuM nathI paraMtu bhedAgrahaNa uparAMta bhedAgrahaNane pariNAme viSayanA anyarUpe thatA grahaNane ya bhrAntimAM samAve che.13 viparyaya be prakArano che--pAramArthika ane vyAvahArika. pAramArthika viparyaya e avidyA che. te puruSa ane prakRtinA bhedanA agrahaNane kAraNe prakRtinA dharmonA puruSamAM thatA AroparUpa che. te saMsAranuM ane sAMsArika vyavahAranuM bIja che. kharI rIte joIe to paramArthika viparyayane jJAnarUpa gaNavA karatAM valaNarUpa, zraddhAnarUpa gaNavo vadhu yogya che. eTale ja yogadarzana tenI gaNanA phlezomAM kare che. vyAvahArika viparyaya e tarkazAstrasaMmata bhrAnti yA saMzayarUpa che. A ja cittavRttirUpa yA jJAnarUpa che. eTale ahIM vyAvahArika viparyaya ja prastuta che. vikalpa zabda sAMbhaLyA ke vAMcyA pachI utpanna thanAruM, jenuM astitva ja nathI evA viSayanA AkAravALuM ane jene AdhAre cAlato vyavahAra bAdha pAmato nathI evuM jJAna te vikalpa.14 Ama vikalparUpa jJAna zabdajanya che, vastusaMsparzazUnya che ane Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadarzana na vyavahArAvisaMvAdI che. rAhu ane mAthuM e be bhinna nathI. rAhu mAthArUpa ja che. rAhu ane mAthAno bhedaM nathI tema chatAM 'rAhunuM mAthuM' evA zabdo sAMbhaLI temanA bhedanuM jJAna thAya che. ahIM bahAra bheda na hovA chatAM mAtra zabdonA sAmarthyathI bhedanuM jJAna thAya che. dhagadhagato loDhAno goLo bALe che' A zabdo potAnA sAmarthyathI agni ane loDhAnA goLA vacce abheda na hovA chatAM temanA abhedanuM jJAna cittamAM janmAve che. ahIM bahAra abheda na hovA chatAM mAtra zabdonA sAmarthyathI cittamAM abhedanuM jJAna UThe che. A vikalpajJAnanI khUbI e che ke ApaNe jANatA hoIe ke rAhu ane tenA mAthA vacce bheda nathI tema chatAMya ApaNe bhedapratipAdaka 'rAhunuM mAthuM' e zabdaprayoga karatAM aTakatA nathI, athavA to rAhu ane tenA mAthA vacce bheda nathI evuM jANanArAya ApaNA evA zabdaprayogano virodha karatA nathI. Ama rAhu ane tenA mAthA vacce bheda nathI evuM jJAna ApaNane hoya ke na hoya ApaNe zabdaprayoga to bhedapratipAdaka 'rAhunuM mAthuM' evo ja karIe chIe. ahIM ApaNe eka vAta dhyAnamAM rAkhIe ke jema zabda vikalpano janaka che tema vikalpa paNa zabdano janaka che. cittamAM vikalpa UThyA vinA vaktA 'rAhunuM mAthuM' evo zabdaprayoga kare nahi. vikalpanI yoni zabda che ane zabdanI yoni vikalpa che. Ama vikalpa pahelo ke zabda pahelo evo prazna nirarthaka che. temanI zRMkhalA bIja ane aMkuranI zRMkhalAnI jema anAdi che. na 215 vikalparUpa jJAna zabda vaDe utpanna thAya che chatAM te zabdapramANa nathI kAraNa ke vikalpa vastune grahaNa karato nathI jyAre zabdapramANa vastune grahaNa kare che. vaLI, vikalpa vastune grahaNa karato nathI tema chatAM te viparyaya paNa nathI kAraNa ke vikalpa upara AdhArita zabdaprayoga, vagere vyavahAra kadIya bAdha pAmato nathI jyAre viparyaya upara AdhArita vyavahAra pramANajJAnathI viparyayano bAdha thatAM ja bAdhita thaI jAya che, aTakI jAya che.15 nidrA jAgrata ane svapnanI avasthAmAM udbhavatI cittanI vRttiono suSuptinI avasthA vakhate cittamAM laya thAya che. jAgRta ane svapnanI avasthAmAM zakaya jJAnomAMnuM koI paNa jJAna suSuptimAM hotuM nathI. AnuM kAraNa cittasattvane DhAMkI denAruM cittamAM prabaLa baneluM tamodravya che. A tamodravyane jANanArI cittanI vRtti nidrA kahevAya che.16 Ama nidrA e jJAnanA abhAvarUpa nathI paNa jJAnavizeSarUpa che. yogadarzana suSuptimAM jJAna mAne che. jo suSuptimAM jJAna na hoya to suSuptimAMthI jAgelAne 'huM sukhapUrvaka sUto hato, mane kAMI bhAna na hatuM' evuM smaraNa thAya che te na thavuM joIe. suSuptimAMthI jAgelAne thatuM AvuM jJAna smRtirUpa che. smRti anubhavelA viSayanI ja thAya. tethI suSuptimAM sukhano ane ajJAnano anubhava hoya che ema svIkAravuM joIe.1 ahIM e dhyAnamAM rAkhIe ke badhI ja suSuptiomAM sukhano anubhava thato nathI paraMtu je suSuptiomAM tamoguNa pradhAna hoya, sattvaguNa gauNa hoya ane rajoguNa atyaMta gauNa Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 Sadarzana hoya temAM ja sukhano anubhava thAya che. je suSuptiomAM tamoguNa pradhAna hoya, rajoguNa gauNa hoya ane sattvaguNa atyaMta gauNa hoya temAM duHkhano anubhava thAya che eTale AvI suSuptimAMthI jAgelAne 'huM du:khI hato, mana caMcaLa hatuM, gADha UMgha na AvI' AvuM smaraNa thAya che. je suSuptiomAM tamoguNa atyaMta pradhAna hoya ane bAkInA baMne guNo ekasarakhA atyaMta gauNa hoya temAM mUDhatAno anubhava thAya che. eTale AvI suSuptimAMthI jAgelAne 'huM mUDha hato, aMgo bhAre hatAM, jaDatA anubhavAtI hatI' AvuM smaraNa thAya che. paraMtu upara varNavelI traNeya suSuptiomAM ajJAnano anubhava hoya che. Ama suSuptimAM vRttino arthAt jJAnano abhAva nathI hoto. suSuptimAM jJAnano abhAva puravAra karavA apAtuM anumAna anyonyAzrayadoSathI dUSita che. suSuptimAM jJAnano abhAva jJAnotpAdaka sAmagrInA abhAvathI siddha ka2vAmAM Ave che ane jJAnotpAdaka sAmagrIno abhAva suSuptimAM jJAnanA abhAvathI siddha ka2vAmAM Ave che. A che anyonyAyaRyadoSa. eTale, sUcita anumAMnathI suSuptimAM jJAnano abhAva puravAra thato nathI. suSuptimAM jJAnano virodha karanAra koI vyakti yogadarzananI sAme nIce pramANe paNa dalIla kare che. suSuptimAM jJAna mAnatAM te jJAnano viSaya paNa mAnavo ja paDe. yogadarzana kahe che ke cittavRtti cittane ja te kALe grahaNa kare.che. Ano artha to evo thAya ke citta ja cittane grahaNa kare che. Ama yogadarzananI mAnyatAmAM karmakartRvirodhadoSa rahelo che. eka ja vastu eka ja kriyAmAM kartA ane karma baMne na hoI zake. A doSane TALavA teNe suSuptimAM cittane sAkSIbhAsya mAnavuM joIe. puruSa suSupti avasthAnA tamomaya cittano anubhava kare che. A anubhavane pariNAme jAgelAne smRti thAya che. Ama jAgelAnI smRtinA khulAsA mATe suSuptimAM cittavRtti yA jJAna mAnavuM jarUrI nathI. 18 AnA uttaramAM yogadarzana kahe che ke citta vaDe cittanuM grahaNa na mAnatAM cittavRtti vaDe cittanuM grahaNa mAnyuM che. eTale kharekhara karmakatRvirodhadoSa temanI mAnyatAne dUSita karato nathI.19 suSuptimAMnA tamomaya cittane puruSa anubhave che ema mAnI suSuptimAMthI jAgelAnI smRtino khulAso karavo barAbara nathI. puruSa to apariNAmI che. eTale te saMskAra dhAraNa kare nahi ane pariNAme suSuptimAMthI jAgelAne suSupti vakhate thayelA anubhavanI smRti thAya nahi. anubhava karanAra, saMskAra dhAraNa karanAra ane smaraNa karanAra vastu to pariNAmI ja hoya. vaLI, jo suSuptimAM jJAnano taddana abhAva ja mAnIe to teno artha e thAya ke te kALe cittane koI paNa prakAranI cittavRtti ja nathI. citta cittavRttizUnya che. AvA cittane puruSa grahaNa karato ja nathI. te to cittavRttine ja arthAt cittavRttiyukta cittane ja grahaNa kare che. jyAre citta cittavRttizUnya banI jAya che tyAre puruSa cittavRttine ke cittane grahaNa karato ja nathI paNa potAnA svarUpamAM ja sthira thaI jAya che. eTale suSuptimAM koI paNa jAtanI cittavRtti na mAnIe to puruSa '. Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadarzana 217 cittano anubhava paNa na karI zake. yogadarzana suSuptimAM puruSanA anubhavano niSedha nathI karatuM, kAraNa ke tenA mate koIpaNa cittavRtti puruSathI ajJAta rahetI ja nathI paraMtu A-puruSano anubhava e saMskAra ane smRtinuM kAraNa nathI, kAraNa ke te to mAtra pratibiMbarUpa ja che. pramANa vagere vRttio to ekAgratAnI virodhI che. paraMtu nidrAvRtti to ekAgratAtulya che. eTale teno yogamAM samAveza karavo joIe ema mAnavuM barAbara nathI. tenuM kAraNa e che ke te ekAgratAtulya hovA chatAM klezarahita hotI nathI, te vakhate citta tamoguNathI AcchAdita hoya che ane yogane mATe Avazyaka zuddhi citte saMpAdana karI hotI nathI.' suSuptimAM jJAna hoya che ke nahIM e cittazAstranA eka rasaprada prazna upara yogadarzane potAnI viziSTa mAnyatA ahIM rajU karI che. yogadarzana suSuptimAM jJAna mAne che. e jJAna kevuM hoya che ? teNe to potAnI paribhASAmAM kahyuM ke, te jJAna (cittavRtti) tamomaya cittane grahaNa kare che. A vAtane sAmAnya bhASAmAM DhALavI kaThaNa che. paraMtu ApaNe kahI zakIe ke nidrA e kaMIka svapna jevI che. svapnamAM jema cittamAM vividha jJAnAkAro UThe che, tema nidrAmAM paNa UThe che. paraMtu svapnakALe cittamAM mUDhatA na hoI cittano jJAnAkAra spaSTa prakAze che, jyAre nidrAkALe cittamAM mUDhatA vyApelI hoI cittamAM UThato jJAnAkAra spaSTa prakAzato nathI. pariNAme svapnamAM UThatA jJAnAkArane ApaNe jAgyA pachI prayatnapUrvaka yAda karI zakIe chIe, jyAre nidrAmAM UThatA jJAnAkArane ApaNe jAgyA pachI yAda karI zakatA nathI. Ane kAraNe suSuptimAMthI jAgelo jaNAve che ke mane suSuptimAM kAMI bhAna na hatuM. suSuptimAMthI jAgelo jJAnAkArane yAda nathI karI zakato paNa mAtra sAmAnyapaNe tenA cittanI sthiti te kALe sukharUpa hatI, duHkharUpa hatI ke jaDarUpa hatI teTaluM ja te jaNAvI zake che. Ama suSuptimAMya e jJAnAkAro UThe che paNa citta mUDha hoI te jJAnAkAro atyaMta aspaSTa ane jhAMkhA hoya che. pariNAme te jJAnAkAronuM smaraNa thatuM nathI paraMtu te jJAnAkAronI sAthe sukha, duHkha ke jaDatAno je sAmAnyapaNe anubhava thayelo hoya che tenuM ja smaraNa jAgyA pachI thAya che. smRti jeno anubhava thayo hoya te viSayanuM kAMI paNa umerA vinA yAda AvavuM te skRti che. 12 anubhava eTale ? anubhava kharA arthamAM anubhava che. te anuvyavasAyarUpa che. anubhava yA anuvyavasAya eTale jJAnanuM jJAna. ghaTa indriya samakSa upasthita thatAM citta ghaTAkAre pariName che ane "A ghaTa che" evuM jJAna (= grahaNa) thAya che. A jJAnano viSaya ghaTa (= grAhya) ja che. pachI ghaTa jJAnavALo chuM" evuM jJAna thAya che. A jJAna ghaTajJAna (= grahaNa)ne jANe che, arthAt A jJAnanuM jJAna che. AvA jJAnanA jJAnane anubhava yA anuvyavasAya kahevAmAM Ave che. ApaNA pa-15 Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Sadarzana 2 3 cAlu dRSTAMtamAM anubhava ghaTa (= grAhya) ane ghaTAkAravRtti (=ghaTajJAna=grahaNa) baMnene jANe che. arthAt baMneya tenA viSaya che. paraMtu ghaTAkAravRtti (=grahaNa) teno pradhAna viSaya che jyAre ghaTa (grAhya) teno gauNa viSaya che. Ama badhA anubhavo yA anuvyavasAyo grAhya ane grahaNa baMneyane jANe che. A anubhavo yA anuvyavasAyo ja potAnI jAtinA saMskAro cittamAM pADI zake che. bIjA zabdomAM, anubhUta viSaya ja potAno saMskAra cittamAM pADavA samartha che. jyAre udbodhaka sAmagrI upasthita thAya che tyAre cittamAM paDelA anubhUta viSayanA saMskAra jAge che. pariNAme, viSaya anupasthita hovA chatAM citta te viSayAkAre pariName che. cittanA A viSayAkAra pariNAmamAM jo anubhUta viSayathI kaMI vadhAre na hoya paNa teTaluM ja ke kaMIka ochuM hoya to tene smRti kahevAya. Ama smRti pUrvAnubhavanI maryAdAnuM ullaMghana karatI nathI. pahelAM jeTalo viSaya anubhavAyelo hoya teTalAnuM ke ochAnuM smaraNa smRti kare che. vadhArenuM smaraNa te karatI nathI.24 218 smRti saMskAra ane pratyabhijJAnathI bhinna che. jAgelA saMskAranuM kArya smRti che. eTale jAgelA saMskAra svayaM smRti nathI. na jAgelA saMskArane to smRti sAthe koI sIdho saMbaMdha nathI. saMskAra cittavRttirUpa nathI jyAre smRti cittavRttirUpa che. smRti pratyabhijJAna paNa nathI. pratyabhijJAnamAM pahelAM anubhavelI vastu pharI upasthita thAya che ane tene pariNAme pahelAM anubhavelI vastu ane atyAre anubhavAtI vastu eka jaM che evuM jJAna thAya che. pratyabhijJAnanuM kAraNa saMskArodbodha ane (je viSayanA saMskAro jAgyA hoya te ja viSayano) anubhava baMneya che. eTale pratyabhijJAnamAM ApaNane 'te ja A che' evA AkAranuM jJAna thAya che. ethI UlaTuM, smRtinuM kAraNa saMskArodbodha mAtra che. eTale smRti vakhate 'te (ghaTa)' evA AkAranuM jJAna thAya che. smRti vakhate cittane pUrvAnubhUta jJAna (=grahaNa)nuM smaraNa thAya che ke pUrvAnubhUta viSaya (=grAhya)nuM smaraNa thAya che ke pachI baMneyanuM ? ApaNe joI gayA ke anubhava ke haMmezAM grAhya ane grahaNa baMneyanA AkArane prakAze che arthAt anubhavanA viSaya grAhya ane grahaNa baMneya che eTale anubhavajanya saskAra paNa grAhya ane grahaNa baMnenA AkArovALo hoya che. pariNAme enA jAgavAthI je smRti janme che te paNa grAhya ane grahaNa baMnenA AkAravALI hoya che. Ama smRtikALe cittane pUrvAnubhUta grAhya ane grahaNa baMneyanuM smaraNa thAya che. Ama thavAnuM kAraNa e che ke jevo anubhava tevo saMskAra ane jevo saMskAra tevI smRti evo niyama che. anubhava grAhya ane grahaNa baMneyanA AkArovALo hoya che ane smRti grAhya ane grahaNa baMnenA AkAravALI hoya che. anubhava ane smRti vacce A samAnatA che. paraMtu anubhavano pradhAna viSaya grahaNa hoya che ane gauNa viSaya grAhya hoya che, Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 219 yogadarzana jyAre smRtino pradhAna viSaya grAhya hoya che ane gauNa viSaya grahaNa hoya che. Ane kAraNe anubhava "huM ghaTajJAnavALo chuMevo AkAra dharAve che jyAre smRti "te ghaTa' evo AkAra dharAve che. A che te baMne vaccenI asamAnatA.25 yogabhASyakAra smRti be prakAranI gaNAve che - bhAvitasmartavyA ane abhAvitasmartavyA. bhAvitasmartavyA smRti svapnAvasthAmAM hoya che ane abhAvitasmartavyA mRti jAgratAvasthAmAM hoya che. Ano artha e ke svapna pote eka jAtanI smRti che ane teno viSaya kalpita, pratibhAsika yA manomayI racanArUpa che. AthI UlaTuM jAgratAvasthAmAM thatI smRtino viSaya satya padArtha che. svapnamAM kalpita viSayanI smRti hoya che ane jAgratAvasthAmAM akalpita viSayanI smRti hoya che. svapnarUpa smRtimAM "A hAthI ahIM atyAre Ubho che' evA AkAranuM jJAna hoya che jyAre jAgrata avasthAmAM thatI smRtimAM "te hAthI' evA AkAranuM jJAna thAya che. vaLI, svapnamAMthI jAgelAne "meM amuka padArtha joyo hato evuM jJAna thAya che ane nahi ke "meM amuka padArthanuM smaraNa karyuM hatuM. A darzAve che ke svapnanI samAnatA viparyayarUpa pratyakSa jJAna sAthe paNa che. eTale keTalAka tene smRtirUpa gaNavAne badale eka prakAranA viparyayarUpa gaNe che. paraMtu svapnane eka prakAranI smRti gaNanArAo svapna ane smRti vaccenI samAnatAo lakSamAM le che. te samAnatAo che-banneyano viSaya asannihita che, banneya pramANarUpa nathI ane banneya mAtra saMskArajanya che. 26 yogavArtikakAra bhAvitasmartavyA smRtino artha judo kare che. temane mate bhAvitasmartavyAno artha che bhaviSyamAM thanAra ghaTanAnI smRti. ane AvI smRti svapnamAM thAya che. Ama temane mate yathArtha svapna e bhAvitasmartavyA smRti che. temane mate A smRtino artha kAlpanika nathI paNa satya che. bhaviSyanI ghaTanAnA anubhava vinA saMskAra kevA ane saMskAra vinA smRti kevI ? paraMtu yathArtha svapnano svIkAra karo eTale e badhAMno svIkAra karavo joIe. cittazAstranI A eka ajAyabI gaNAya. 27 vaLI, bIjI rIteya smRtine be prakAranI gaNI zakAya. te be prakAro che- ajAgrata skRti ane jAgrata smRti. ajAgrata smRti che saMskAra-avizrutirUpa. anubhavanI asara yA saMskAranuM vilAI na javuM, bhusAI na javuM te ja ajAgrata smRti che. jAgrata skRti che saMskAronuM vRttirUpe prakaTa thavuM ane vRttigata viSayAkArane oLakhavo. Ama jAgrata smRtimAM saMskAranuM bhusAI na javuM, uddhodhaka sAmagrI maLatAM tenuM vRttirUpe | pragaTa thavuM ane vRttigata viSayAkArane oLakhavo A traNeyano samAveza thAya che. - cittazAstramAM ajAgrata smRtino paNa svIkAra karavAmAM Ave che. kaMIka A ja ' khyAlathI yogasUtramAM smRtinuM lakSaNa ApatAM eTaluM ja kahyuM che ke anubhavelA viSayanuM 'sAI na javuM, corAI na javuM (pramoSa) e smRti che. Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 20 padarzana cittamAM cittavRttionuM UDyA karavuM e cittanI vyutthAna avasthA kahevAya che. cittamAM cittavRttionuM na UThavuM ane pariNAme cittanuM vRttizUnya banI javuM te cittanI nirodha avasthA che. cittanI vyutthAna avasthAmAM cittavRtti puruSamAM pratibiMbita thavAthI puruSa cittavRttinA jevo AkAra dhAraNa kare che. paraMtu cittanI nirodha avasthAmAM puruSa koI pratibiMba dhAraNa karato na hoI potAnA svarUpamAM ja sthira thAya che. eTale svasvarUpasthiti prApta karavA badhI cittavRttiono virodha karavo joIe. pAdaTIpa * 1 vRttayaH * paJcatayyaH kliSTA'kliSTAH / yogasUtra. 1.5 / klezahetukAH karmAzayapracayakSetrIbhUtAH kliSTAH, khyAtiviSayA guNAdhikAravirodhinyo'kliSTAH / yogabhASya 1.5 / 2 tadatadUpiNo bhAvAstadatadrUpahetujAH / tat sukhAdi kimajJAnaM vijJAnAbhinnahetujam / pramANavArtika 2. 251 / .. 3 muktirnirmalatA dhiyaH / tattvasaMgraha blo0 544 / / 4 sadA jJAtAzcittavRttayastatprabhoH puruSasya.... yogasUtra 4. 18 / 5 pramANaviparyayavikalpanidAsmRtayaH / yogasUtra 1.6 / 6 pratyakSAnumAnAgamAH pramANAni / yogasUtra 1.7 / / 5 viparyayo mithyAjJAnamatadUpapratiSTham / yogasUtra 1. 8 / 8 pramANena bAdhyate... / yogabhASya 1. 8 / & sataH saMzayo'pi saMgRhItaH / tattvavaizAradI 1. 8 / / 10 nottareNopajAtavirodhinA jJAnena pUrvaM bAdhanIyamapi tu pUrveNaiva prathamamupa jAtenAnupajAtavirodhinA paramiti bhAvaH / pariharati- 'yataH pramANena' iti / yatra hi pUrvApekSA parotpattistatraivam, iha tu svasvakAraNAdanyonyAnapekSe jJAne jAyete / tattvavaizAradI 1. 8 / 11 sadarthaviSayatvena pramANasya balavattvAt / yogavArtika 1. 8 / 12 bhramasthale jJAnAkArasyaiva viSaye samAropa iti bhAvaH / yogavArtika 1.8 / 13 atra ca zAstre'nyathAkhyAtiH siddhAnto na tu sAGkhyavadavivekamA / yogavArtika 1.8 / 14 zabdajJAnAnupAtI vastuzUnyo vikalpaH / yogasUtra 1.9 / stuzUnyatve'pi zabdajJAnamAhAtmyanibandhano vyavahAro dRzyate / yogabhASya 1. 9 / 15 kvacit abhede bhedamAropayati, kvacit punarbhinnAnAmabhedam / tato bhedasyAbhedasya ca Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadarzana 221 vastuto'bhAvAt tadAbhAso vikalpo na pramANam: nApi viparyayo vyavahArAvisaMvAdAt / tattvavaizA0 1. 1 / 16 abhAvapratyayAlambanA vRttirnidrA / yogasUtra 1. 10 / jAgratsvapnavRttInAmabhAvaH, tasya pratyayaH kAraNaM buddhisattvAcchAdakaM tamaH, tadevAlambanaM viSayaH yasyAH sA tathoktA vRttirnidrA / tattvavaizAradI 1. 10 / 17 sA ca saMprabodhe pratyavamarzAt pratyayavizeSaH...sa khalvayaM prabuddhasya pratyavamarzo na syAdasati pratyayAnubhave, tadAzritA smRtayazca tadviSayA na syuH, tasmAt pratyayavizeSo nidrA / yogabhASya 1.10 / 18 ahIM e dhyAnamAM laIe ke pataMjalie spaSTapaNe jaNAvyuM che ke citta pote potAne grahaNa karatuM nathI ke te cittAntarathI paNa gRhIta thatuM nathI paraMtu te puruSa dvArA ja gRhIta thAya che. A vAtanI sAthe ane virodha nathI lAgato? 18 na ca cittena cittagrahaNe karmakartRvirodhaH, vRttyA cittasya grahaNena karmakarjarbhedAt / yogavArtika 1. 10 / 20 nanu vRtiM vinA'pi sukhAdivat suSuptau svApasya sAkSibhAsyatvamabhyupagamya tatsmaraNamupapAdanIyamityAzaGkyAha-tadAzritA iti / tadviSayAH pratyayaviSayikAH smRtayo'pi tadAzritAzcittAzritA na syuranyadRSTasyAnyenAsmaraNAdityarthaH / na ca smaraNamapi sAkSiNyevAstviti vAcyam, tatra saMskArAsambhavAt smRtyAkhyapariNAmAsambhavAcca / yogavArtika 1. 10 / 21. ekAgratulyA'pi tAmasatvena nidrA sbiijni|jsmaadhiprtipksseti sA'pi niroddhavyA / tattvavaizAradI 1. 10 / 22 - anubhUtaviSayAsaMpramoSaH smRtiH / yogasUtra 1. 11 / 23 grAhyoparaktaH pratyayo grAdagrahaNobhayAkArani sastathAjAtIyakaM saMskAramArabhate, sa saMskAraH svavyajjakAjanastadAkArAmeva grAhyagrahaNobhayAtmikAM smRtiM janayati / yogabhASya 1. 11 / 24. 'smRtiH punarna pUrvAnubhavamaryAdAmatikrAmati, tadviSayA tadUnaviSayA vA na tu tadadhikaviSayA / tattvavaizAradI 1. 11 / 25 tayoH pratyayasmaraNayoratyantaM samAnAkAratvaM na mantavyaM yatastatra tayormadhye buddhiranuvyavasAyarUpA yathoktapratyayA grahaNAkAravizeSyikA bhavati, ghaTamahaM jAnAmItyanuvyavasAye jJAnasya ghaTAMze vizeSyatvAt, smRtistu grAhyAkAravizeSyikA * bhavati sa ghaTa ityeva smaraNAt, tattA ca pUrvajJAnatvarUpA, ataH smRtau jJAnasya grAhyaM vizeSyamiti / yogavArtika 1. 11 / tatra grahaNAkArapUrvA buddhiH, grAhyAkArapUrvA smRtiH / yogabhASya 1. 11 / Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222. padarzana 26 sA ca dvayI-bhAvitasmartavyA cAbhAvitasmatavyA ca / svapne bhAvatasmartavyA, jAgratsamaye tvabhAvitasmartavyeti / yogabhASya 1. 11 / svapne hi kalpanayA smRtiviSayA udbhAvyante, jAgare na tathA / tattvavaizAradI 1. 11 / / 27 bhAvita udbhAvitaH sUcitaH smartavyArtho yayeti bhAvitasmartavyA ... svapnadarzanameva hi bhAvyarthasUcakatayA zAstre siddhaM na tu jAgratkAlInA smRtiriti / nanu svapne pUrvadRSTatvAsmaraNAt saMskAramAtrajanyatvAbhAvAcca kathaM smRtitvamiti ced na, aMzatastadubhayarUpatvasya svapnajJAneSvapi sattvAt, tAdRzasya svapnAMzasyaivAtropanyAsAditi / yogavArtika 1. 11 / Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayana pa cittavRttinirodhanA upAyo cittavRttino nirodha karavA mATe pahelAM abhyAsa ane vazIkAravairAgya dvArA saMprajJAtasamAdhi saMpAdana karavI joIe. saMprajJAtRsamAdhimAM mAtra vivekajJAnarUpa yA puruSadarzanarUpa cittavRttinI prazAMta dhArA cAle che. A vivekajJAnarUpa cittavRttinoya nirodha para vairAgyathI thAya che ane tema thatAM cittavRttino saMpUrNa nirodha thaI jAya che. A ja vAta bhASyakAre bIjI rIte karI che. citta eka nadI che. te cittanadInA vRttirUpa pravAhane vahevAnA be' mArgo che--bahirmukha ane aMtarmukha. bahirmukha mArge vaheto vRttipravAha avivekarUpa DhALane kAraNe saMsArasAgara bhaNI doDe che ane aMtarmukha mArge vaheto vRttipravAha vivekarUpa DhALane kAraNe kaivalyasAgara bhaNI doDe che. cittavRttinA pravAhane saMpUrNapaNe nirodhavA prathama to tene bahirmukha mArge vaheto aTakAvI aMtarmukha mArge vaheto karavo joIe. tene bahirmukha mArge vaheto aTakAvavA apara vairAgya jarUrI che ane tene aMtarmukha karavA vivekadarzanano abhyAsa jarUrI che. ekavAra cittavRttiono pravAha dRDhapaNe aMtarmukha banI jAya pachI teneya para vairAgya (ane para vairAgyanA) abhyAsathI aTakAvI devo. Ama thatAM cittavRttinA pravAhano saMpUrNa nirodha thaI jAya che.' eTale ja sUtrakAre cittavRttinirodhanA sAmAnyarUpe be upAyo kahyA che--abhyAsa ane vairAgya. cittavRttino nirodha karavA mATe abhyAsa ane vairAgya baMneya Avazyaka che; eTaluM ja nahi, paNa sAdhake baMneyanuM anuSThAna sAthe ja karavuM jarUrI che. pahelAM vairAgya siddha karyA pachI ja abhyAsamAM pravezavuM joIe ema mAnavuM barAbara nathI, kAraNa ke abhyAsa ane vairAgya baMne ekabIjAnA upakAraka che. jeTalo vakhata citta viSaya pratyeno rAga choDe che teTalo vakhata te sahaja rIte aMtarmukha banI sthira thAya che ane jeTalo vakhata citta aMtarmukha banI sthira thAya che teTalo vakhata te viSayathI vimukha hoI viSayarAgathI mukta rahe che. vaLI, cittane bAhya viSayomAM bhaTakatuM aTakAvavA vairAgya jarUrI che jyAre tene aMtarmukha banAvI sthira thavAnI Teva pADavA abhyAsa jarUrI che. A dRSTie paNa abhyAsa ane vairAgyanuM eka sAthe anuSThAna jarUrI che. abhyAsa eTale zuM ? abhyAsano sAmAnya artha che amuka Teva pADavA karAto vAraMvAra yatna. prastuta saMdarbhamAM abhyAsano artha thaze cittanI pUrNa sthiratArUpa Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Sadarzana prazAntavAhitA mATe cittane sthira thavAnI Teva pADavA karAto prayatna." ekano eka akSara ghUMTavAthI te akSara hAtha sahelAIthI lakhI zake che. tevI ja rIte cittane eka viSaya upara amuka samaya sudhI sthira rAkhavAnI kriyA vAraMvAra karavAthI cittane teTalA samaya sudhI sthira rahevAnI Teva paDI jAya che arthAt teTalA samaya sudhI sthira rahevuM tene sahaja ane saraLa thaI jAya che. amuka samaya sudhI sthira rahevAnI Teva cittane paDI jAya eTale e samayanI avadhimAM thoDoka vadhAro karavo ane Ama cittane utkRSTa samaya sudhI eka viSaya upara sthira rahevAnI Teva paDe tyAM sudhI karatA rahevuM. A abhyAsa che. A abhyAsamAM viSayane paNa sthULamAMthI sUkSma ane bAhyamAMthI AMtara karavAnuM jarUrI che. 224 cittane amuka viSaya upara amuka vakhata sudhI sthira rahevAnI Teva pADavA mATe keTalo ane kevo abhyAsa karavo joIe ? AnA uttaramAM pataMjali jaNAve che ke abhyAsa lAMbA samaya sudhI karavo joIe, satata karavo joIe ane AdarapUrvaka pharavo joIe. cittane eka viSaya uparathI bIjA viSaya upara ThekaDA mAryA karavAnI Teva anAdi kALanI che eTale e Teva kadIya na chUTe evuM mAnavuM pataMjali yogya gaNatA nathI. temanuM mAnavuM che ke cittane sthira rahevAnI Teva pADavA lAMbA kALa sudhI abhyAsa karavo jarUrI che. tema karavAthI cittanI eka viSaya uparathI bIjA viSaya upara ThekaDA mAravAnI Teva zithila thaI TaLI jAya che ane cittane sthiratAnI Teva paDe che. lAMbA kALa sudhI abhyAsa kare paNa jo vacce vacce aTakIne abhyAsa kare to te anabhyAsanA gALA daramyAna citta ThekaDA mAravA mAMDe ane tenI ThekaDA mAravAnI Teva zithila na thatAM baLavAna bane. TukaDe TukaDe abhyAsa karavAthI te abhyAsa saphaLa thato nathI. eTale abhyAsa lAMbA kALa sudhI karavo eTaluM ja paryApta nathI, paraMtu sAthe sAthe abhyAsa niyamita karavo e paNa atyaMta jarUrI che. vaLI, abhyAsa AdarapUrvaka karavo joIe. jo abhyAsa AdarapUrvaka yA zraddhApUrvaka na karavAmAM Ave ane mAtra bahAranA dabANane kAraNe ke DoLa mATe karavAmAM Ave to tevo abhyAsa paNa saphaLa thato nathI. yogabhASyakAra jaNAve che ke abhyAsa AdarapUrvaka thato tyAre ja gaNAya jyAre te zraddhA, tapa, brahmacarya ane vidyAthI samanvita hoya. Ama cittanI utkRSTa sthiratArUpa prazAMtavAhitA saMpAdana karavA prazAMtavAhitA prApta na thAya tyAM sudhI niraMtara AdarapUrvaka cittane sthira karyA karavAno yatna e abhyAsa. cittane sthira thavAmAM sahAya karanAra bahiraMga ane aMtaraMga upAyonuM paNa lAMbA kALa sudhI niraMtara AdarapUrvaka vAraMvAra anuSThAna abhyAsa che. vairAgya eTale zuM ? vairAgya eTale rAgarahitapaNuM yA tRSNArahitapaNuM. vairAgya be prakArano che--apara ane 52. laukika ane alaukika viSayo pratyenA rAgano jaya e apara vairAgya jyAre vivekajJAnadhArIno potAnA citta pratyenA rAgano jaya e para vairAgya che. Ama apara vairAgya saMprajJAtayoga yA prazAMtavAhitAnuM kAraNa che jyAre para vairAgya asaMprajJAtayoga yA saMskArazeSa avasthA yA saMpUrNa vRttinirodhanuM kAraNa che. amuka viSaya pratye vairAgya thavAmAM ane te vairAgya dRDhIbhUta thavAmAM mukhya kAraNa te Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadarzana 225 viSayanA doSonuM darzana che. laukika ane alaukika viSayonA doSonuM darzana apara vairAgya janmAve che jyAre vivekajJAnanA doSanuM darzana para vairAgya janmAve che. viSayudoSadarzanathI vairAgya janme che ema kahevA karatAM rAgadoSadarzanathI vairAgya janme che ema kahevuM vadhu sAruM che. viSayone badale rAga tarapha doSadRSTi keLavavI e ja vadhu iSTa che. vaLI, doSadarzanathI vairAgya ane vairAgyathI doSadarzana puSTa thatAM rahe che. apara vairAgyanI cAra bhUmikA che--yatamAnasaMjJA, vyatirekasaMjJA, ekendriyasaMjJA ane vazIkArasaMjJA. cittamAM rahelA rAga vagere doSone lIdhe indriyo pheMkelA astranI jema potAnA viSayo bhaNI doDe che. rAga-dveSanA svarUpane jANI te indriyone potAnA viSayomAM rAga-dveSapUrvaka pravRtta na thavA devAnI icchAthI cittanA te rAga vagere maLone bALI nAkhavA mATe maitrI, karuNA, muditA ane upekSAnI bhAvanAne AraMbhavAno prayatna te yatamAnasaMjJA vairAgya che. cittanA rAga vagere maLone bALI nAkhanAra maitrI vagere upAyonuM anuSThAna karatAM karatAM cikitsakanI jema keTalA maLo baLyA ane keTalA maLo bALavAnA rahyA e pramANe baMneno vibhAga karavo te vyatirekasaMjJA vairAgya che. cittamaLone eTalI hada sudhI bALI nAkhavA ke te indriyone potAnA viSayomAM pravartAvI na zake paraMtu manamAM mAtra te viSayo prati autsukacane ja janmAvI zake e ekendriyasaMjJA vairAgya che. ane A autsucanI nivRttirUpa vazIkAravairAgya che. vazIkAra vairAgyanI prApti thatAM laukika-Alaikika viSayo mane adhIna che, huM temane adhIna nathI ema sAdhakane samajAya che. yamAnavasaMjJA, vyatirekasaMjJA ane ekendriyasaMjJAnI bhUmikAone vaTAvyA pachI ja vazIkArasaMjJAnI bhUmikAe pahoMcI zakAya che. vazIkAravairAgyane pariNAme puruSadarzana yA vivekajJAna janme che. puruSadarzananA abhyAsathI puruSanA zuddha svarUpano sAkSAtkAra dRDha thatAM vivekajJAnarUpa vRtti pratye paNa vairAgya janme che. vivekajJAna e sAttvika cittavRtti che. A vRtti paNa puruSasvarUpathI bhinna che. puruSa kUTasthanitya che, niSkriya che tathA asaMga che jyAre A vRtti to sattvaguNanuM kArya hovAthI vinAzI che, pariNAmI che ane viSayano saMga karanArI che. Ama potAnA svarUpathI A vRtti viparIta che ane tethI te tyAjya che evuM teno ghaNo anubhava thayA pachI lAge che, pariNAme e vRtti tarapha paNa vairAgya janme che. A para vairAgya che. para vairAgyanA udayathI jIvane spaSTa samajAya che ke AtmajJAnarUpa avazya prApta karavA yogya vastu huM pAmyo chuM, mArA kalazo kSINa thaI gayA che ane saMsAracakramAM bhramaNa karAvanAra dharma-adharma nirmULa karI nAkhyA che; eTale have kazuM pAmavAnuM ke karavAnuM bAkI rahetuM nathI. tethI A vivekajJAnarUpa vRtti paNa zamo--A prakAranA para vairAgyanA udayathI sarva vRttiono nirodha thaI jAya che, kAraNa ke teno udaya thatAM pahelAM vivekajJAna sivAyanI vRttio to niruddha thayelI ja hatI paNa vivekajJAnarUpa vRtti ja eka aniruddha rahI hatI. e vRtti para upekSA thavAthI e paNa zame che ane tethI have sarva vRttiono nirodha thAya che; arthAt para vairAgyanA udayathI asaMprajJAta samAdhino lAbha thAya che ane tethI zIghra kaivalyanI prApti thAya che.10 Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padarzana abhyAsa ane vairAgya uparAMta Izvarabhakti paNa cittanI sthiratA sAdhavA mATenuM eka agatyanuM ane sArvajanIna sAdhana che." bhaktine kAraNe bhakta IzvaranI eTalo najIka Ave che ke bhedano bhAva ja na rahe. bheda to rahe che paraMtu bhedanuM bhAna rahetuM nathI ane citta tallIna thaI jAya che. yogadarzana anusAra praNava yA "OM" Izvarano vAcaka che. praNavano jApa ane enA arthanuM ciMtana IzvaropAsanAnI ane cittanI ekAgratA sAdhavAnI saraLa rIta che. yogabhASyakAre to IzvarAnugrahanI vAta paNa karI che. te jaNAve che ke sAdhaka IzvarabhaktithI Izvarano anugraha saMpAdana kare che, te sarvazaktimAna IzvaranA "A sAdhakane samAdhilAbha thAo' evA siddha saMkalparUpa anugrahathI sAdhakane samAdhilAbha thAya che. amuka viSaya upara citta sahelAIthI sthira thaI zake jo te viSaya pratye tene utkaTa rAga hoya evuM kahenAranI vAtano yogadarzane ahIM AMzika svIkAra karyo che. eTale ja yogadarzane prazasta rAgarUpa Izvarabhaktine cittanI sthiratA sAdhavAno eka saraLa ane sarvasAdhAraNa upAya gaNyo che. alabatta, yogadarzana pramANe viSayo pratyeno rAga aprazasta che ane te cittanI sthiratA sAdhavA koI rIte upayogI nathI. yogane keTalAka udyogarUpa mAne che, keTalAka viyogarUpa mAne che ane keTalAka saMyogarUpa mAne che. vAstavamAM A traNeya rUpo yogamAM jaNAya che. abhyAsa udyoga che, vairAgya viyoga che ane Izvarabhakti saMyoga che. ahIM cittavRttinirodhanA upAyonuM vyApakarUpe yA sAmAnyarUpe nirUpaNa karyuM che. tenA vizeSa upAyonuM nirUpaNa yathAsthAne karIzuM. keTalAka evuM mAne che ke abhyAsa ane vairAgyarUpa sAdhanA yogArUDha uttAdhikArIo mATe che; tape, svAdhyAya ane IzvapraNidhAnarUpa sAdhano madhyama adhikArIo mATe che; yama vagere ATheya sAdhano maMda adhikArIo mATe che. tapa, svAdhyAya ane IzvapraNidhAna e traNane kriyAyoga kahe che. A traNeyano bIjA yogAMga niyamamAM samAveza thAya che. yama vagere ATha sAdhanone yoganA ATha aMgo (aSTA) gaNavAmAM Ave che. kriyAyoga tema ja aSTAMgayoganuM nirUpaNa yogya sthaLe karIzuM. pAdaTIpa 1 vorabhASya . 22 | 2 abhyAsavairAgyAbhyAM tannirodhaH / yogasUtra 1. 12 / 3 ...samuyo tu viva.. tArI 2. 22 / 4 tatra sthitau yatno'bhyAsaH / yogasUtra 1. 13 / 5 sa tu dIrghakAlanairantaryasatkArAsevito dRDhabhUmiH / yogasUtra 1. 14 / F dRSTAnuavikaviSayavitRSNasya vazIkArasaMjJA vairAgyam / yogasUtra 1. 15 / 7 tatparaM puruSakhyAterguNavaitRSNyam / yogasUtra 1. 16 / Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadarzana 2 27 8 viSayadoSadarzinaH...vairAgyam / yogabhASya 1. 15 / 8 rAgAdayaH khalu kaSAyAzcittavartinastairindriyANi yathAsvaM viSayeSu pravartyante tanmA pravartiSatendriyANi tattadviSayeSviti tatparipAcanAyArambhaH prayatnaH sA yatamAnasaMjJA / tadArambhe sati kecittu kaSAyAH pakvAH, pakSyante ca kecit, tatra pakSyamANebhyaH pakvAnAM vyatirekeNAvadhAraNaM vyatirekasaMjJA / indriyapravartanAsamarthatayA pakvAnAmautsukyamAtreNa manasi vyavasthAnamekendriyasaMjJA / autsukyamAtrasyApi nivRttirupasthiteSvapi divyA divyaviSayeSUpekSAbuddhiH saMjJAtrayAt parA vazIkArasaMjJA / tattvavaizAradI 1.15 / 10 yogabhASya 1. 15 / 11 IzvarapraNidhAnAdvA / yogasUtra 1. 23 / / 12 tasya vAcakaH praNavaH / tajjapastadarthabhAvanam / yogasUtra 1. 27-28 / 13 praNidhAnAd bhaktivizeSAd Avarjita IzvarastamanugRhNAtyabhidhyAnamAtreNa / abhidhyAnAdapi yogina AsannatamaH - samAdhilAbhaH phalaM bhavati / yogabhASya 1. 23 / Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayana 6. cittanI sthiratA sAdhavAmAM naDatA aMtarAyo cittane sthira thavAmAM bAdhaka arthAt cittane vikSipta karanAra nava vastuo che. A navane yogamaLo, yogAntarAyo ke yogapratipakSI tarIke oLakhavAmAM Ave che. A nava che-vyAdhi, sthAna, saMzaya, pramAda, ALasa, avirati, bhrAMtadarzana, alabdhabhUmikatA ane anavasthitatA.' vyAdhino artha zArIrika duHkha yA roga che. roga thavAthI citta vAraMvAra rogano ane tene dUra karavAnA upAyono vicAra karavAmAM vyagra rahe che ane yogamAM pravRtta thaI zakatuM nathI. Ama rogInuM citta zArIrika svAsthanA abhAvamAM sthiratA sAdhavAno abhyAsa karI zakatuM nathI. syAnano artha che mUDhatA yA akarmaNyatA. kharekhara to amuka kArya karavAnI icchA hovA chatAM te kArya karavAnuM sAmarthya na hovuM te sthAna che. prastuta saMdarbhamAM cittane sthiratA saMpAdana karavAnI icchA hovA chatAM te sthiratA saMpAdana karavAnuM tene asAmarthya te sthAna che. AvuM tyAnayukta citta ekAgra thaI zakatuM nathI. saMzayano artha che be vikalpo vacce jholAM khAvAM te. AvAM jholAM khAtuM citta nirNayanA abhAve dRDhapaNe koI paNa kAryamAM pravRtta thaI zakatuM nathI. eTale prastutamAM paNa yoga siddha thato haze ke nahi ?', yogasAdhanono varNavavAmAM Avato mahimA kharo haze ke khoTo ?', "yoganuM phaLa duHkhamukti haze ke nahi?' vagere saMzayo karanAruM citta yogAbhyAsamAM dRDhapaNe pravRtta thaI zakatuM nathI. pramAdano artha che beparavAhI yA ajAgRti. jo koI kArya karavA tatpara thayA pachI tene pAra pADavAnA upAyomAM beparavAha rahIe to te kArya siddha thatuM nathI. tevI ja rIte cittanI sthiratA sAdhavA taiyAra thayelI vyakti te mATenA upAyomAM beparavAha rahe to te cittanI sthiratA sAdhI ApanAra upAyo pratyenI beparavAhI e prastuta saMdarbhamAM pramAda che. ALasa eTale zarIra ane cittanuM bhArepaNuM. zarIra kaphanI vRddhine lIdhe bhAre thAya che ane citta tamasUnI vRddhine lIdhe bhAre thAya che. A bhArepaNuM sAdhakane yogAbhyAsamAM pravRtta thavA detuM nathI. Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadarzana 229 aviratino artha che viSayano saMparka thatAM tene bhogavavAnI tIvra icchA. cittanI ekAgratA sAdhavAmAM A eka moTuM vighna che. viSayatRSNA cittane aMtarmukha thavA detI ja nathI ane jo koI mahAprayatne tene aMtarmukha kare to paNa te teno bhaMga turata ja karI nAkhe che. bhrAMtino artha che mithyAjJAna yA viparyayajJAna, prastuta saMdarbhamAM cittanI sthiratAnA upAyone cittanI sthiratAnA upAyo na gaNavA, paNa ethI UlaTuM cittanI asthiratA karanArane cittanI sthiratAnA upAyo gaNavA e bhrAMti che. alabdhabhUmikatvano artha che abhyAsa karavA chatAM koI pratibaMdhakane kAraNe anurUpa yogabhUmino lAbha na thavo te. prayatnanI asaphaLatA utsAhane maMda banAve che, eTaluM ja nahi paNa tenA taraphathI citta UThI jAya che ane avaLI dizAmAM vaLe che. na anavasthitatvano artha che prApta thayela yogabhUmimAM cittanI apratiSThA yA dRDha sthiratAno abhAva. jo prApta thayelI yogabhUmine dRDha karavAmAM na Ave to sAdhaka AgaLanI yogabhUmine sara karI zakato nathI, eTaluM ja nahi paNa prApta thayelI yogabhUmimAMthIya bhraSTa thAya che. Ama anavasthitatA paNa yogAMtarAyarUpa bane che. A nava ja yogAMtarAyo nathI paNa A navanI sAthe utpanna thanAra bIjA cAra-duHkha, daurmanasya, aMgamejaya ane zvAsa-prazvAsa- paNa yogAMtarAyo che. je jIvone pIDe che ane tethI jIvo jene dUra karavA prayatna kare che te duHkha che. duHkhanA traNa prakAra che--AdhyAtmika, Adhidaivika ane Adhibhautika. A traNeya prakAranAM duHkho cittane vikSipta karanAra hoI yogAMtarAyarUpa che. daurmanasyano artha che icchA pAra na paDavAthI thatI cittanI kSubdhatA yA vyAkuLatA. A vyAkuLatA paNa cittane vikSipta karanAra hoI yogAMtarAyarUpa che. aMgamejayano artha che zarIranA aMgonuM dhrUjavuM. zarIranuM kaMpana yA asthiratA cittane sthira thavA detI nathI eTale te paNa yogAMtarAya che. cittanI sthiratA mATe zarIranI sthiratA Avazyaka che e vastu yogAMga AsanathI paNa sUcavAya che. zvAsa-prazvAsa eTale zuM ? vyaktinI icchA vinA yA prayatna vinA je prANa potAnI meLe ja bahAranA vAyune atyaMta vegathI nAka vATe zarIramAM dAkhala karAvI de che te zvAsa che, ane vyaktinI icchA yA prayatna vinA je prANa potAnI meLe ja peTamAM rahelA vAyune atyaMta vegathI nAka vATe bahAra kADhI de che te prazvAsa. A zvAsa-prazvAsa aniyamita ane aniyatrita hovAthI cittane sthira thavAmAM vighnarUpa bane che. duHkha ane daurmanasya ekAgratAnA sIdhA virodhI che, aMgamejayatva AsananuM virodhI che ane zvAsa-prazvAsa prANAyAmanA virodhI che. A badhA aMtarAyone dUra karavA zuM karavuM ? IzvarapraNidhAna yA Izvarabhakti. Izvara Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 yagdarzana sivAya bIjA koI viSaya upara citta ekAgra karavA jatAM A aMtarAyo cittane vikSipta kare che jyAre Izvara upara cittane ekAgra karavA jatAM A aMtarAyo cittane vikSipta karavA asamartha banI jAya che. eTale, A yogAMtarAyone jItavA Izvara upara cittane sthira karavAno abhyAsa karavo joIe ane sAthe sAthe bIjA viSayo pratye vairAgya keLavavo joIe. pAdaTIpa 1 yogasUtra 1. 30 / 2 yogasUtra . 31 / 3 tataH pratye zvetanAdhipamontarAyAmAvarSa / yogasUtra 1. 21 / Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayana 7 cittazuddhinA upAyo zuddha yA prasanna citta ja ekAgra thaI zake che eTale cittane zuddha karavuM jarUrI che. IrSyA, parApakAravRtti, asUyA ane amarSa-A cAra cittanI azuddhio che. potAnAthI vadhAre sukhI janane joI baLatarA thavI te IrSyA che. potAnAthI vadhAre duHkhIne joI tenA tarapha napharata ane tiraskAra darzAvI tene trAsa Apavo te parApakAra che. potAnAthI vadhAre guNavALI vyaktine joI tenA guNone utArI pADI te guNomAM doSAropaNa karavuM te asUyA che. ane duSTa vyaktine joI tenA tarapha krodha karavo te amarSa che. cittanI A cAreya azuddhio maitrI, karuNA, muditA ane upekSA bhAvanA keLavavAthI dUra thAya che. sukhI jano pratye maitrIbhAva keLavavAthI IrSyA nirmULa thAya che, duHkhI jano pratye karuNAbhAva keLavavAthI parApakAravRtti nirmULa thAya che, guNI jano pratye pramodabhAva keLavavAthI asUyA nirmULa thAya che ane duSTa jano pratye upekSAbhAva keLavavAthI amarSa nirmULa thAya che. ahIM amuka bhAvane dUra karavA mATe tenAthI virodhI bhAvane keLavavAnI paddhati svIkArI che. keTalAka rAga ane dveSarUpa be azuddhio vadhAre mAnI maitrIbhAvathI rAga ane karuNAbhAvathI dveSa nirmULa thAya che ema jaNAve che. yogadarzana ahIM spaSTapaNe jaNAvavA mAge che ke AsurIsaMpanuM unmUlana daivIsaMpad keLavavAthI ja thAya che ane AsurIsaMpannu unmUlana tema ja daivIsaMpanI prApti cittanI ekAgratA sAdhavA mATe atyaMta Avazyaka che. cAra bhAvanAnA anuSThAnathI zukla dharma utpanna thAya che. yogadarzana cAra prakAranAM karmo ane tajjanya cAra prakAranA dharmo kahyuM che-zukla, kRSNa, zukla-kRSNa ane azuklAkRSNa. pApasaMbaMdha rahita kevaLa puNyane zukla dharma kahe che. ethI UlaTuM puNyasaMbaMdha rahita kevaLa pApane kRSNa dharma kahe che. pApa ane puNyanA saMmizraNane zuklakRSNa dharma kahe che. pApa ane puNyathI para hovApaNuM te azukla-akRSNa dharma che. : jaino paNa A ja cAra bhAvanAo svIkAre che ane temaNe svIkArelA A cAra bhAvanAnA viSayo paNa yogadarzane je svIkAryA che te ja che, taphAvata eTalo ja ke yogadarzana maitrIbhAvanAnA viSaya tarIke sarva sukhI vyaktione gaNe che jyAre jainadarzana maitrIbhAvanAnA viSaya tarIke prANImAtrane gaNe che. eTale jainadarzananA anusAra maitrIno artha thAya che sarva prANIomAM potApaNAnI buddhi.' jaino jaNAve che ke ahiMsA Adi vratonI sthiratAmAM A cAra bhAvanA paNa khAsa upayogI che. Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Sadarzana A maitrI Adi cAra bhAvanAo ja bauddhanA cAra brahmavihAra che. cothA brahmavihAra ane yogazAstrasaMmata upekSAbhAvanA vacce thoDoka bheda che. yogazAstra anusAra upekSAbhAvanAno viSaya apuNyAtmAo che; jemane dharmamAM ruci nathI, jemane savRtti keLavavAmAM rasa nathI, je jaDa saMskAranA che ane kAMI paNa sastu grahaNa karavAnI yogyatA dharAvatA nathI teo apuNyAtmAo che. AthI ja apuNyAtmAone avineya paNa kahevAmAM Ave che. bauddho anusAra upekSAbhAvanAno viSaya pratItyasamutpAda (kAryakAraNabhAva) che. bauddhonI upekSA bhAvanA (=cotho brahmavihAra) bhAvakane sukhaduHkhanI anivAryatA, pratItyasamutpAdanI avyAhata gati ane laukika anubhavonI paratantratAnuM darzana karAvI tenAmAM dhIratA ane nirvikAratA janmAve che. Ama cotho brahmavihAra e dArzanika udAsInatAnI bhAvanA che.5 232 yoga, jaina ane bauddha traNeya paraMparAomAM A cAra bhAvanAono svIkAra spaSTapaNe temanI vyApakatA ane temanuM mahattva darzAve che. teo cittazuddhino uttama upAya che ane sAthe sAthe sAmAjika kalyANanI paNa poSaka che. teo eka tarapha vyaktine AdhyAtmika prasAda Ape che to bIjI tarapha sAmAjika hita-sukha paNa sAdhI Ape che. maitrI e rAga zruthI e samajI levuM ghaTe. maitrInI paridhimAM sarva prANIo AvI jAya che jyAre rAganI paridhimAM amuka ja prANIo Ave che. tethI maitrI hoya tyAM amaitrI saMbhave nahi, jyAre rAga hoya tyAM dveSa hoya ja. maitrImAM parArtha hoya che, rAgamAM svArtha hoya che. vaLI, karuNA e zoka nathI e dhyAnamAM rAkhavuM. karuNA bIjAnA duHkhane dUra kare che jyAre zoka to potAneya duHkhI kare che. pAdaTIpa 1 maitrIkaruNAmuditopekSANAM sukhaduHkhapuNyApuNyaviSayANAM bhAvanAtazcittaprasAdanam / yogasUtra 1. 32 / 2 evamasya bhAvayataH zuklo dharma upajAyate / yogabhASya. 1. 33 / 3 kRSNA zuklakRSNA zuklA azuklA'kRSNA ceti / yogabhASya 4. 7 / 4 maitrIpramodakAruNyamAdhyasthyAni sattvaguNAdhikaklizyamAnAvineyeSu / tattvArthasUtra 7. 6 / 5 bauddhadharma ke vikAsa kA itihAsa, pR0 124 / Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayana 8 cittanI sthiratA mATenA keTalAka vizeSa upAyo abhyAsa ane vairAgya e to sarvasAdhAraNa upAyo che arthAt temanuM badhA vizeSa upAyonI sAthe hovuM jarUrI che. ahIM keTalAka vizeSa upAyo darzAvyA che. bAkInA vizeSa upAyonuM nirUpaNa "yoganAM ATha aMgo' zIrSaka nIce karIzuM. je cha vizeSa upAyonI vAta ahIM karavAnA chIe te A che-prANapracchedana-vidhAraNa, viSayavatI pravRtti, jyotiSmatI pravRtti, vItarAgaviSaya laI cittane ekAgra karavAno abhyAsa, svapnajJAna ane nidrAjJAnamAM cittane ekAgra karavAno prayatna, abhimata viSayamAM cittane ekAgra karavAno abhyAsa. prANapracchana-vidhAraNa - prANanA praccharzana ane vidhAraNathI citta sthira thAya che. aMdaranA vAyune prayatnapUrvaka bahAra kADhavo te pra7Ina kahevAya che. A kriyAne recaka prANAyAma kahevAmAM Ave che. vAyuno jyAMno tyAM nirodha karI devo te vidhAraNa che. A kriyA kuMbhaka prANAyAma tarIke oLakhAya che. praccharzana ane vidhAraNane vAcaspati nIce pramANe samajAve che. yogazAstrasammata,khAsa prayatna vaDe peTamAM rahelA vAyune nAkanAM be chidro dvArA arthAt IDapiMgalA nADIo dvArA bahAra kADhavo te recana yA pracchardana che. ane A bahAra kADhelA vAyune bahAra ja aTakAvI devo arthAt bahArano vAyu je ekAeka aMdara praveza karavA mathe tene tema karavA na devuM te vidhAraNa yA bAhyakuMbhaka che.' viSayavatI pravRtti - gandha, rasa, rUpa, sparza ane zabda A pAMca viSayo che. te pratyekanA be bheda che - adivya ane divya. sthULa bhUtonA gaMdha vagere adivya viSayo kahevAya che kAraNa ke te adivya vyaktione sukha, duHkha ane moha janmAve che. pAMca tabhAtronA kAryabhUta sUkSma bhUtonA gaMdha vagere divya viSayo kahevAya che kAraNa ke te devatAonA sukhabhogamAM upayogI thAya che, vaLI temanAmAM duHkha ane mohanI prakaTatA hotI nathI paNa mAtra sukhanI ja prakaTatA hoya che. A pAMca divya gaMdha vagere viSayano yogazAstrapratipAdita upAya vaDe yogIone je sAkSAtkAra yA prakRSTa jJAna thAya che tene viSayavatI pravRtti kahI che. ahIM pravRttino artha che prakRSTa vRtti =jJAna). . nAkanA agrabhAge cittane ekAgra karavAthI divya gaMdhano sAkSAtkAra thAya che. jIbhanA agrabhAge cittane ekAgra karavAthI divya rasano sAkSAtkAra thAya che. tALavA upara cittane ekAgra karavAthI divya rUpano sAkSAtkAra thAya che. jIbhanA madhya bhAga upara pa-16 Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 Sadarzana cittane ekAgra karavAthI divya sparzano sAkSAtkAra thAya che. ane jIbhanA mULa upara cittane ekAgra karavAthI divya zabdano sAkSAtkAra thAya che. A viSayavatI pravRtti jyAre siddha thAya che tyAre te cittanI sthiratAmAM traNa rIte sahAyaka bane che- (1) cittane amuka viSaya para sthira thavAno abhyAsa thaI jAya che eTale te bIjA viSaya upara paNa sahelAIthI sthira thaI zake che. tethI A pAMcamAMthI eka ke vadhAre viSaya para citta ekAgra thaIne teno sAkSAtkAra kare eTale pachI vivekakhyAti sudhInA badhA viSayo para ekAgra thavAmAM tene vilaMba thato nathI. Ama A viSayo para cittanI sthiratA siddha thatAM te samAdhinI bhUmikA sahelAIthI sara karI zake che. (2) je sAdhakane divya gaMdha vagereno sAkSAtkAra thAya che te sAdhakanuM citta saMsAranA adivya viSayomAMthI virakta thAya che. A rIte viSayavatI pravRtti vairAgyane utpanna karanAra hovAthI paNa cittane samAdhinI bhUmikAe pahoMcADavAmAM sahAya kare che. (3) A viSayavatI pravRttithI yogamAM atizaya zraddhA janme che. jyAre zAstrano eka bhAga paNa svAnubhavathI sAco jaNAya che tyAre sAdhakane zAstranA bIjA badhA bhAgomAM paNa atizaya zraddhA bese che. gurunA upadezathI ane tarkathI zAstra para zraddhA thAya che e vAta kharI, paNa jyAM sudhI samagra zAstra parokSa jevuM hoya che tyAM sudhI te zraddhA dRDha thatI nathI ane dRDhIbhUta zraddhAne pariNAme janmato utsAha paNa sAdhakamAM hoto nathI. paraMtu potAnI cakSu vagere indriyathI yA manathI zAstranA eka bhAgano aparokSa anubhava thAya che tyAre zAstranA badhA bhAgo upara atyaMta dRDha zraddhA janme che ane A dRDhIbhUta zraddhAne laI sAdhaka yogasAdhanAmAM khUba utsAhathI maMDe che. yogasAdhanAmAM zraddhA ane utsAha utpanna karanAra hovAthI A viSayavatI pravRttine cittanI sthiratAno eka upAya gaNI che. jyotiSmatI pravRtti--jyotiSmatI pravRtti eTale jyotirmaya tattvano sAkSAtkAra. ahIM mukhyapaNe be jyotirmaya tattvanA sAkSAtkAranI vAta che--eka tattva che buddhisattva ane bIjuM tattva che asmitA. (1) peTa ane chAtInI vacce hRdayakamaLa che. te buddhisattvanuM sthAna che. eTale hRdayakamaLa upara cittane ekAgra karavAthI cittane sUrya, caMdra, graha ane maNinI prabhA jevA vividharUpe buddhisattvano sAkSAtkAra thAya che. A buddhisattvano sAkSAtkAra thavAthI sAdhaka siddhasaMkalpavALo bane che ane tenA klezo nAza pAme che. A kAraNe buddhisattvanI pra-vRttine vizokA gaNI che. vaLI, buddhisattvano sAkSAtkAra thatAM puruSano sAkSAtkAra sahajamAM thaI jAya che arthAt vivekakhyAtino udaya najIka Ave che. Ama A pravRtti cittanI utkRSTa sthiti prazAMtavAhitAno zreSTha upAya che. (2) asmitA upara cittane ekAgra karavAthI citta taraMgarahita mahAsAgara jevuM zAMta ane anaMta bane che ane tene asmitAno sAkSAtkAra thAya che. vAcaspati asmitAno artha ahaMkAra kare che,' jyAre bhikSu teno artha puruSa kare che.' ahaMkAra sattvapradhAna hovAthI prakAzamaya che ane puruSa to prakAzasvarUpa che ja. eTale temano sAkSAtkAra Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadarzana 235 jyotirmaya tattvano sAkSAtkAra gaNAya. vaLI, A baMnenA sAkSAtkArathI citta zokamukta banatuM hovAthI temane vizenI pravRti (prakRSTa vRtti) vizIkA paNa che. paraMtu asmitAno artha puruSa karatAM puruSano sAkSAtkAra svayaM cittanI utkRSTa sthiti prazAMtavAhitArUpa che. eTale tene prazAMtavAhitAno upAya na gaNI zakAya. tethI asmitAno artha puruSa nA karatAM ahaMkAra karavo vadhu ucita che. vItarAgadhyAnAbhyAsa - vItarAga puruSa upara cittane ekAgra karavAthI sAdhakanuM citta paNa rAgarahita bane che. vItarAgadhyAnAbhyAsathI cittanI ekAgratA ane vairAgya baMneya keLavAya che. Ane pariNAme te cittane prazAntavAhitArUpa utkRSTa bhUmikAe pahoMcavuM saraLa thaI jAya che.' svapna-nidrAjJAnAlaMbana-dhyAnabhyAsa - vAcaspati ane bhikSu Ane judI judI rIte samajAve che. vAcaspatine mate svapnamAM jAyelI mahezvaranI pratimA upara ja jAgrata thayA pachI cittane ekAgra karavuM te svapnajJAnAlaMbana dhyAna che. vaLI, temanA mate sAttvika nidrAmAM anubhavelA svarUpa upara ja cittane sthira karavuM te nidrAjJAnAlaMbana dhyAna che. A baMnene pariNAme citta prazAntavAhitAe sahelAIthI pahoMcI zake che.* bhikSane mate vyAvahArika jagata svapna jevuM ja mithyA ane kSaNabhaMgura che evA jJAna upara cittane ekAgra karavuM te svapnajJAnAlaMbana dhyAna che jyAre jagatanA sarva padArtho nidrAmAM bhAsatA abhAva yA zUnyarUpa ja che evA jJAna upara cittane ekAgra karavuM te nidrAjJAnAlaMbana vyA che. A baMnene pariNAme cittamAM viSayavairAgya keLavAya che tema ja sthiratA paNa keLavAya che. eTale pachI evA ptine utkRSTa sthiratArUpa prazAMtavAhitAe pahoMcavuM saraLa thaI jAya che. Ama bhikSane mate sAdhake prazAMtavAhitAe pahoMcavAnA upAya tarIke jagata pratye svapnadRSTi ane suSuptidRSTi (zUnyatAdRSTi) keLavavI joIe. abhimatadhyAna - sUtrakAra jaNAve che ke jene je rucikara hoya tenA upara teNe potAnuM citta ekAgra karavuM kAraNa ke enA upara sthira thavAnI ene Teva paDI jaze eTale e bIjA viSaya upara sahelAIthI sthira thaI zakaze. vAcaspati ane bhikSu spaSTapaNe jaNAve che ke abhimata viSayano artha abhimata devatA samajavo." A agAu cittane ekAgra karavA abhyAsa karavAnI vAta sAmAnyapaNe karI che, eTale zenA upara cittane ekAgra karavA abhyAsa karavo evo prazna svAbhAvika rIte UThe. A praznano uttara yogadarzanamAM Apyo che ane kahyuM che ke nAkanA agra bhAga upara, jIbhanA agrabhAga upara, tALavA upara, jIbhanA madhyabhAga upara, jIbhanA mULa upara, hRdayakamaLastha buddhisattva upara, ahaMkAra upara, vItarAga puruSa upara, svapnajJAna upara, nidrAjJAna upara ane ISTa devatA upara cittane ekAgra karavAno abhyAsa karavo. A viSayo upara sthitisaMpanna citta prazAMtavAhitAnI utkRSTa bhUmikA sara karavA lAyaka bane che. Ama utkRSTa sthiratA pAmavA A viSayo upara cittane sthira thavAnI Teva pADavI joIe. Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pagdarzana pAdaTIpa 1 pracchardanavidhAraNAbhyAM vA prANasya / yogasUtra 1. 34 / yomadhya zumo. 2 viSayavatI vA pravRttirutpannA manasaH sthitinibandhanI / yogasUtra 1. 35 / yogabhASya juo. 3 vizokA vA jyotiSmatI / yogasUtra 1. 36 / . 4 ...AtmAnamahaGkArAspadam anuvidya anucintya asmItyevaM tAvajjAnIta iti / tattvavai0 1. 36 / 5 asmitA'tra nAhaGkAraH kintvAtmatattvam / yogavArtika 1. 36 / 5 vItarAgaviSayaM vA cittam / yogasUtra 1. 37 / 7 svapnanidAjJAnAlambanaM vA / yogasUtra 1. 38 / 8 mI tattvavai0 1.38 / 8 hubho yogavArtika 1. 38 / . 10 abhimatadhyAnAd vA / yogasUtra 1. 39 / Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayana 9 ATha yogAMgo jeNe yogasAdhanAmAM tAjo ja praveza karyo che tevI vyaktie kevI rIte sAdhanAmAM AgaLa vadhavuM tenuM nirUpaNa ahIM karIe chIe. teNe yoganA ATha aMgonuM anuSThAna karavuM joIe. te ATha aMgo che-yama, niyama, Asana, prANAyAma, pratyAhAra, dhAraNA, dhyAna ane samAdhi. A ATha aMgonA anuSThAnathI azuddhiono arthAt klezono kSaya thato jAya che ane cittanI ekAgratA prazAntavAhitA na prApta thAya tyAM sudhI vadhatI ja rahe che. Ama yogAMgonuM anuSThAna azuddhione dUra karanAruM ane prazAMtavAhitA yA vivekajJAnane prApta karAvanAruM che." yogAMgo ATha ja che. abhyAsa, vairAgya, zraddhA vagere yoganAM aMgo che paNa temano samAveza A AThamAM ja thaI jAya che. prazAntavAhitA mATenA) abhyAsano samAveza samAdhimAM thAya che, vairAgyano samAveza niyamAntargata saMtoSamAM thAya che ane zraddhA vagereno samAveza yathAyogya tapa vageremAM thAya che. AThamA aMga samAdhino artha che prajJAtasamAdhi. saMprajJAtasamAdhi aMga che jyAre asaMprajJAtasamAdhi aMgI che. nididhyAsanano samAveza saMprajJAtasamAdhimAM thAya che eTale eno svataMtra yogAMga tarIke svIkAra nathI karyo. zravaNa ane manana jJAnanA hetu che, samAdhinA aMga nathI eTale temane yogAMga gaNyAM nathI. . yama yamano artha uparama, virati yA nivRtti che." hiMsA, corI, asatya, abrahma (mathuna) ane parigrahamAMthI viramavuM te yama. A kAraNe yamone nivRtyAtmaka gaNyA che. paraMtu e dhyAnamAM rAkhIe ke sUtrakAra ke bhASyakAra yamo nivRjyAtmaka che evuM spaSTapaNe jaNAvatA nathI. alabatta, asArvabhauma ane sArvabhauma ahiMsAnA bhASyagata nirUpaNa uparathI tema phalita thAya che. bhikSu yamone spaSTapaNe nivRtyAtmaka gaNe che. yama bIjA koIpaNa aMgane adhIna na hovAthI tenI gaNatarI pahelI karavAmAM AvI che ane yama vinA niyama saMbhavato na hoI niyamanI gaNatarI yama pachI karavAmAM AvI che. Ama 'uttara-uttara Asana vagere pUrva-pUrvanA niyama vagerene adhIna hoI temano kramanirdeza paNa te pramANe karavAmAM Avyo che. yama pAMca che-ahiMsA, satya, asteya, brahmacarya ane aparigraha, Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 padarzana - koI paNa rIte koI paNa kALe koI paNa prANIno droha na karavo te ahiMsA che. droha na karavAmAM pIDA na karavI AvI ja jAya che. satya vagere bAkInA yamo tema ja niyamo ahiMsAmUlaka che. ahiMsAnI siddhi mATe ja satya vagere bAkInA yamo ane niyamonuM pAlana karavAnuM che. jo satya vagere bAkInA yamo ane niyamonuM pAlana karavAmAM na Ave to tethI koI ne koI prANIno droha avazya thAya che ane pariNAme ahiMsA malina bane che, tethI ahiMsAne nirmaLa rAkhavA temanuM paNa pAlana avazya karavuM joIe. A uparathI spaSTa thAya che ke ahiMsA vinA pALavAmAM AvatA satya vagere yamo ane niyamo niSphaLa ane vyartha che. vaLI, satya vagere yamo ane zauca vagere niyamonuM pAlana zuddha che ke nahi tenI kasoTI paNa ahiMsA pUrI pADe che. satya vagere yamo ane zauca vagere niyamonuM je anuSThAna ahiMsAnuM poSaka hoya te zuddha ane je ahiMsAnuM virodhI hoya te azuddha. Ama pAMca yamo ane pAMca niyamomAM ahiMsA ja mukhya che." jevI vastu hoya tevI ja samajI tene jevI samasyA hoIe tevI ja kahevI te satya . che. pratyakSa, anumAna ane AgamathI vastune yathArtha jANI samajIne bIjAmAM potAnuM yathArtha jJAna saMkrAnta karavAnA IrAde tenI AgaLa pote jevI tene samajyA hoie tevI ja varNavavI te satya che. potAnuM yathArtha jJAna bIjAmAM saMkrAnta karavA je vANI bolavAmAM Ave te jo bIjAne chetaranAra na hoya, tenAmAM bhrama Ubho karanAra na hoya ane tenAmAM ISTa bodha utpanna karavA asamartha na hoya to ja tene satya gaNavAmAM Ave che. vaLI, vANImAM uparanA guNo hoya paNa jo te bhUtopakAraka na hoya to paNa tene satya na gaNAya. uparAMta, vANImAM badhA guNo hoya paNa jo te koIne paNa duHkhakara hoya to tene satya nahi gaNAya. tethI barAbara vicArI je satya sarvabhUtopakAraka hoya ane saune priya hoya te ja bolavuM. Ama satya vANI te ja kahevAya jemAM nIcenA chaye guNo hoya-(1) vaktAe je vastu yathArtha jANI hoya te vastune ja jevI jANI hoya tevI ja nirUpanAra, (2) sAMbhaLanArane chetare tevI na hoya, (3) sAMbhaLanAramAM bhrama jagADe tevI na hoya (4) sAMbhaLanArane samaja na paDe evI na hoya, (5) saunuM kalyANa karanArI hoya ane (6) koIneya duHkhakara na hoya." zAstramAM niSiddha upAyo vaDe bIjAnI vastu tenI jANa bahAra laI levI ke tenA jANavA chatAM paDAvI levI te teya che, corI che. AvI rIte bIjAnI vastu laI levI ke paDAvI levI te ja nahi paNa tevI rIte bIjAnI vastu laI levAnI ke paDAvI levAnI icchA karavI te paNa tema che. temAMthI viramavuM te asteya che.'' | guhya indriyano saMyama te brahmacarya evo prasiddha artha che paNa ahIM teno artha jarA laMbAvavAno che. brahmacarya eTale sarva prakAranI kAmaceSTAono tyAga 2 viSayadoSadarzanane pariNAme thato viSayono tyAga tema ja viSayo pratyenA mamatva ane Asaktino tyAga e aparigraha che. 13 jAti, deza, kALa ane samaya(avasara)thI maryAdita yA saMkucita na banelA sArvabhauma yamo mahAvrata kahevAya che.' jAti, deza, kALa ane samayanI chUTachATavALA Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadarzana 239 yamo mahAvrata gaNAtA nathI. A uparathI phalita thAya che ke evI chUTachATavALA yamo dezavrata che. paraMtu sAdhakoe to yamonA pAlanamAM AvI chUTachATa levAnI nathI ja. eTale temanA yamo mahAvrato che. have ApaNe jAti, deza, kALa ane samayanI chUTachATone ahiMsAne anulakSI samajIe. mAchImAra saMkalpa kare ke mAchalI sivAya huM koI paNa jIvanI hiMsA nahIM karuM ane te pramANe te varte to tenI ahiMsA matsyajAtithI maryAdita thaI gaNAya. tIrthakSetre huM koI paNa prANInI kadIya hiMsA nahi karuM evo saMkalpa karI te pramANe te varte to tenI ahiMsA dezathI maryAdita thaI gaNAya. caudaze huM koI paNa prANIno kyAMya ghAta nahi karuM evo saMkalpa karI te pramANe vartanAranI ahiMsA kALathI maryAdita thaI gaNAya. yuddhanA prasaMga vinA kadIya kyAMya koI paNa prANInI hiMsA huM nahi karuM evo saMkalpa karI te pramANe vartanAranI ahiMsA samaya yA avasarathI maryAdita thayelI gaNAya. yogadarzana dRDhatApUrvaka mAne che ke jo hiMsA vagere doSarUpa che to te sarva deza, sarva kALa, sarva avasara ane sarva vyaktionA saMbaMdhamAM doSarUpa che. emAM koI paNa jAtanI chUTachATa laI potAnI jAtane chetaravI joIe nahi." yamone mahattva ApI yogadarzane batAvI ApyuM che ke sAdhakanI sAdhanA samAjane nabaLo pADanArI nathI paNa dRDha karanArI che, te samAjavirodhI nathI paNa sAdhakanI unnatinI sAthe sAthe samAjanI unnati karanArI che. hiMsA vagere vRttiono uparama karavAnI ke temanuM UrdhIkaraNa karavAnI ke temane suyogya dizAmAM vALavAnI vAta choDI temane temanA pAzavI nagnarUpamAM muktapaNe vyakta thavA devAnI himAyata karanArA keTalAka Adhunika kahevAtA yogIone yogadarzanano jarAya Teko nathI. temanI paddhati kadAca sAdhakane saraLa ane amuka hada sudhI upayogI haze paraMtu te samAjaviruddha che, lokaviruddha che, samAjane zithila karanAra che temaja amuka hada pachI sAdhaka vyaktineya upayogI banavAne badale vighnarUpa banavAno saMbhava paNa dharAve che. niyama amuka karavuM joIe evo jene vize buddhi nizcaya kare che te niyama che. Ama niyama vidheyAtmaka yA pravRAtmaka che.'' niyamo pAMca che-zauca, saMtoSa, tapa, svAdhyAya ane IzvarapraNidhAna.' zauca eTale zuddhi. zarIra ane citta baMnenI zuddhi abhipreta che. zarIranI zuddhi paNa be prakAranI che-bAhya ane AMtara. zarIrano bAhya bhAga jaLa, mATI, vagere dravyothI zuddha karavo. zarIrano AMtara bhAga neti, dhati vagere kriyAo vaDe zuddha karavo. tema ja sAtvika AhArathI zarIragata rasa, rudhira vagere sAta dhAtuone zuddha karavA teya zarIranI AMtara zuddhi che. maitrI, karuNA, muditA ane upekSA bhAvanA dvArA IrSA, dveSa, asUyA, amarSa, rAga, dveSa vagere cittamone dUra karavA te cittazuddhi che.' - saMtoSa eTale pUrva karmanA pariNAme prApta thayelA ane deyAtrAno nirvAha karavA mATe jarUrI sAdhanothI adhika padArtho meLavavAnI icchA na rAkhavI te." Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Sadarzana tapa eTale cittanI prasannatAno bhaMga na thAya ane zarIramAM roga na udbhave evI rIte yathAzakti bhUkha-tarasa, TADha-tApa vagere dvandvone sahana karavA te. cAMdrAyaNa vagere vratono tapamAM samAveza thAya che.1 240 22 svAdhyAya eTale mokSazAstranuM adhyayana athavA praNavano japa. IzvarapraNidhAna eTale phalecchAno tyAga karI badhAM karmo paramaguru paramAtmAne arpaNa karavAM te. 23 ahiMsA vagere yamo nivRttirUpa hoI parama yogI paNa temanuM anuSThAna kare che. Ama yamo yoganI badhI ja bhUmie hoya che. eTale temane sArvabhauma kahyA che. AthI UlaTuM, niyamo pravRttirUpa hoI parama yogIne temanuM anuSThAna saMbhavatuM nathI, tevA yogIne to A pravRttioya yogamAM aMtarAyarUpa che. Ama, pravRttirUpa niyamo yoganI badhI ja bhUmie hotA nathI. eTale niyamo sArvabhauma nathI.24 dareka zubha anuSThAnamAM vighna Ave che e mAnyatA pramANe ahiMsA vagere yamo ane zauca vagere niyamonA anuSThAnamAM paNa vighna Ave che. A vighno bAhya nathI paNa AMtara che. A vighno cittamAM UThatA hiMsA vagerenA ane azuci vagerenA bUrA vicAro che. A viparIta tarkone vitarka nAma ApyuM che. 'huM apakAra karanArane mArI nAkhIza', 'huM jUTha bolIza', 'huM enuM dhana harI laIza,' 'huM enI patnInuM patana karIza', 'huM enI cIjavastuo paDAvI laI temano mAlika thaIza', 'huM zauca vagereno tyAga karIza, zauca vagere nirarthaka che'- AvA vitarko cittamAM UThe che. pratyeka vitarkanA kRta, kArita ane anumodita evA prakAra che. 'huM tene mArIza' A hiMsAno kRta vitarka che. 'Ane mAro' A hiMsAno kArita vitarka che. "tame tene mAryo te, sAruM karyuM' A hiMsAno anumodita vitarka che. kRta, kArita ane anumodita vitarkomAMthI pratyekanA vaLI pAchA nIce pramANe traNa-traNa bheda thAya che. lobhathI prerAyelA mRta, kArita ane anumodita vitarka; krodhathI prerAyelA kRta, kArita ane anumodita vitarka ane mohathI prerAyelA kRta, kArita ane anumodita vitarka. vaLI A lobha, krodha ke mohathI prerAyelA mRta, kArita ane anumodita vitarkomAMthI pratyeka vitarkanA traNa-traNa bheda thAya che kAraNa ke lobha, krodha ane mohanA traNa bheda che--mRdu (ochI tIvratAvALA) madhya (madhyatIvratAvALA) ane adhimAtra (khUba tIvratAvALA).5 yogabhASyakAra mRdu, madhya ane adhimAtra pratyekanA vaLI traNa-traNa bheda kare che-mRdumRdu, madhyamRdu, adhimAtramRdu, mRdumadhya, madhyamadhya, adhimAtramadhya, mRduadhimAtra, madhyaadhimAtra ane adhimAtra-adhimAtra. vaLI, bhASyakAra jaNAve che ke niyama, vikalpa ane samuccayanA bhedane AdhAre hiMsA vagerenA bhedo asaMkhyeya bane che, tema ja prANIonA prakAro asaMkhyeya hovAne kAraNeya te hiMsA vagerenA bhedo asaMkhyeya bane che.26 A badhA vitarko jyAre sAdhakanA cittamAM unmAda upajAve aneM yama niyamanA anuSThAnamAthI tene patita karavA prayatna kare tyAre teNe nIce pramANe te vitarkanA pratipakSanI bhAvanA karavI.7 ghora saMsAra dAvAnaLamAM baLIjhaLI rahelA sau Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadarzana 241 prANIone abhayadAna ApIne meM yogadharma aMgIkAra karyo che. te yogadharmano tyAga karI huM jo pharIthI hiMsA vagere vitarkone grahaNa karuM to okelAne khAnAra kUtarAmAM ane mArAmAM zo phera?'18 vaLI, A badhA vitarko kevAM duHkha ane ajJAnarUpa phaLo ApanAra che teno vicAra karavo e paNa vitarkonI pratipakSabhAvanA che. udAharaNArtha, hiMsAnA vipAkone sAdhaka nIce pramANe vicAre che : "hiMsA karanAra pahelAM to prANInuM baLa harI le che, pachI tenA upara prahAra karI tene du:kha upajAve che ane chevaTe tene mArI nAkhe che. prANInuM baLa harI levAne pariNAme hiMsA karanAranA cetana-acetana upakaraNo (strI, putra, gAya, sonuM, cAMdI vagere) nAza pAme che athavA to te upakaraNono bhoga karavAnuM tenuM sAmarthya haNAya che; prANInA upara prahAra karI tene pIDA upajAvavAne pariNAme prahAra karanAra naraka, tiryaMca ane preta vagere gatiomAM duHkha anubhave che, pIDA pAme che; tema ja prANIne mArI nAkhavAne pariNAme mArI nAkhanArane roga vagerethI maraNatulya vedanA ApanAra avasthAmAM, maravA icchato hovA chatAM, sIdAvuM paDe che."29 A rIte ja steya vagerenA vipAkone vicAravA." jyAre yogInA cittamAM e vitarko na UThe tyAre te yogInA yama ane niyama dRDha yA siddha thayA gaNAya. jyAre sAdhakanA yama ane niyama siddha thAya che tyAre sAdhakane amuka aizvaryanI prApti thAya che. yogInA evA aizvarya yA prabhAvane dekhI ApaNe jANI zakIe chIe ke te yogIne yama ane niyama siddha che. ahiMsA vagere yamo ane zauca vagere niyamonI siddhithI kevuM kevuM aizvarya sAdhakane prApta thAya che teno nirdeza karI daIe. ahiMsA siddha thatAM yogInA sAnidhyamAM hiMsaka prANIo vera tyajI ekameka sAthe snehabhAvathI rahe . che. satya siddha thatAM yogInI vANI pramANe kriyAo ane kriyAphaLo thAya che. bIjA zabdomAM kahIe to temanI vANI arthane anusaratI nathI paNa artha temanI vANIne anusare che. asteya siddha thatAM sAdhakane abhilASA na hovA chatAM, amUlya ratnonI prApti thAya che." brahmacarya siddha thatAM sAdhakane niratizaya sAmarthya prApta thAya che, tenA guNo apratihata vadhye ja jAya che ane te ziSyomAM jJAna utAravA zaktimAna bane che. 5 aparigraha siddha thatAM sAdhakane potAnA bhUta, vartamAna ane bhAvi janmonAM svarUpa ane hetuono sAkSAtkAra thAya che. pUrva janmamAM huM kevo hato, zA kAraNe evo hato, vartamAna janmamAM huM kevo chuM, zA kAraNe evo chuM, bhAvi janmamAM huM kevo hoIza, zA kAraNe evo hoIza' AvI jijJAsAo sAdhakane thatAM tene te jijJAsAnuM spaSTa samAdhAna thAya che. bAhya zauca siddha thatAM sAdhakane potAnA zarIra upara dhRNA thAya che ane parazarIranA saMsarganI kAmanA dUra thAya che. potAnA zarIrane zuddha karavAnA khUba prayatno karavA chatAM te zuddha thatuM nathI evI khAtarI thatAM sAdhakane potAnA zarIra pratye dhRNA thAya che. vaLI, jevuM potAnuM zarIra che tevuM ja bIjAnuM che eTale bIjAnA zarIranA saMsarganI kAmanA paNa nivRtta thAya che. AtyaMtara zauca siddha thatAM anukrame sAdhakanI buddhi zuddha thAya che, citta prasanna bane che, ekAgratA ubhave che, indriyo upara kAbU Ave che ane AtmadarzananI yogyatA prApta thAya che. saMtoSa siddha thatAM sAdhakane niratizaya sukhano Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 2 padarzana lAbha thAya che. tapa siddha thatAM azuddhirUpa AvaraNo nAza pAme che ane AvaraNono nAza thatAM aNimA vagere kAyasiddhio ane dUranA zabdanuM zravaNa, dUranI vastunuM darzana vagere indriyasiddhio sAdhakane prApta thAya che. svAdhyAya siddha thatAM sAdhakane iSTa deva, RSi ke siddhanuM darzana-milana thAya che ane ISTa kAryamAM te sAdhakane sahAya paNa kare che. IzvapraNidhAna siddha thatAM saMprajJAtasamAdhi yA prazAntavAhitA prApta thAya che; uparAMta, dezAMtara, kAlAMtara ke dehAMtaranI vastuonuM yathArtha jJAna paNa sAdhaka jANavA icche to tene thAya che.37 Asana zarIra nizcala rahe ane manane sukha thAya evI rIte amuka cokkasa samaya sudhI besavuM te Asana che. eTale AsananA aneka prakAro saMbhave che. paraMtu bhASyakAre nIcenAM Asano gaNAvyAM che-padmAsana, vIrAsana, bhadrAsana, svastikAsana, daMDAsana, sopAzraya, paryaka, krauMcaniSadana, hastiniSadana, uSTraniSadana ane samasaMsthAna. AsananI siddhi mATe arthAt zarIra nizcala rahe ane mana prasanna rahe evI rIte amuka cokkasa kALa sudhI besavAnI Teva pADavA zuM karavuM joIe ? tene mATe be upAyo che - prayatnazaithilya ane anantasamApatti. vAcaspatine mate prayatnazaithilyano artha che dehadhAraNa karanAra svabhAvasiddha prayatnane maMda pADavo te. ene maMda pADavo joIe kAraNa ke te zarIranI vividha kriyAomAM zarIrane dhAraNa karato hoI yogane anukULa AsananI siddhimAM e virodhI che. bhikSune mate prayatnazaithilyano artha che zarIranA vyApAro maMda karavA te. te vyApAro ochA karavA joIe kAraNa ke bahu vyApAra karI Asana karanArA sAdhakane zarIra sthira rAkhI besavuM kaThaNa paDe che. anaMtasamApattino artha che anaMta AkAzanuM ke anaMta zeSanAganuM dhyAna. zeSanAganuM dhyAna AsanasiddhimAM upakAraka che e vAta haThayogapradIpikAmAM paNa kahI che. (ananta pragamendra revaM nAza pI siddha). Asana siddha thatAM sAdhaka TADha-tApa vagere dvandrothI pIDA pAmato nathI, abhibhUta thato nathI. uparAMta, aMgamejaya yogAMtarAya paNa dUra thAya che. A darzAve che ke cittanI sthiratA mATe Asana keTaluM upayogI che. prANAyAma prANavAyunA cAMcalyane kAraNe cittamAM caMcaLatA Ave che. caMcaLa citta dhAraNA, dhyAna ane samAdhine upayogI nathI. prANAyAmanA abhyAsathI ja dhIme dhIme cittamAM ekAgratA AvavA lAge che. eTale dhAraNA ane dhyAna pahelAM prANAyAmano abhyAsa karavo atyaMta jarUrI che. zvAsa-prazvAsanI svAbhAvika niraMtara pravahaNazIla gatino viccheda thaI javo arthAt rokAI javuM te prANAyAma kahevAya che. bAhya vAyuno aMtaHpraveza thAya che. aMdaranA vAyunuM bahAra nIkaLavuM prazvAsa che. e baMnenI je niraMtara svAbhAvika gati che teno viccheda e prANAyAma zabdano mukhya artha che. recaka ane pUrakamAM gati rahevA chatAM te Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadarzana 243 svAbhAvika gatino viccheda hoya che ja. eTale recaka ane pUrakane paNa prANAyAma kahevAmAM Ave che. kuMbhaka ane caturthamAM ja zvAsa ane prazvAsa baMnenI gatino viccheda hoya che, paNa pUrakamAM mAtra prazvAsanI gatino viccheda hoya ane recakamAM mAtra zvAsanI gatino viccheda hoya che, tema chatAM zvAsa ane prazvAsa baMneyanI svAbhAvika gatino viccheda to recaka, pUraka, kuMbhaka ane caturtha cAreyamAM hoya che. recakane bAhyavRttiprANAyAma kahevAmAM Ave che, pUrakane ApyaMtaravRttiprANAyAma kahevAmAM Ave che ane kuMbhaka (tema ja caturthane) staMbhavRttiprANAyAma kahevAmAM Ave che. bhASyakAra jaNAve che ke zvAsapUrvaka gatino abhAva jyAM hoya te AtyaMtaravRtti pUraka che, prazvAsapUrvaka gatino abhAva jyAM hoya te bAhyavRtti recaka che, ane jyAM zvAsa ane prazvAsano abhAva eka ja vAranA vidhAraka prayatnathI karavAmAM Ave te saMbhavRtti kuMbhaka che. jema tapAvelA paththara upara paDeluM pANI baMdhI bAjuthI saMkoca pAme che tema kuMbhakamAM vahanazIla vAyu baLavAna vidhAraka prayatnathI cAre bAjuthI saMkocAI zarIramAM sUkSmarUpe rahe che. pANIne aMdara samAvavA ke bahAra kADhavAnA prayatna vinA mAtra dhAraNa karI rAkhavAnA prayatnathI ja kuMbha jevI rIte potAnI aMdara pANIne sthira dhAraNa karI rAkhe che tevI rIte sAdhaka pUraka ke recaka prayatna vinA mAtra dhAraka prayatnathI ja vAyune zarIramAM nizcala dhAraNa karI rAkhe che. A kuMbhaka prANAyAma che. jema tUNeluM rU phelAIne dIrgha tema ja sUkSma bane che tema prANAyAma paNa pratidina abhyAsa karavAthI deza, kALa tathA saMkhyAnI vRddhi dvArA parivardhita thato dIrgha ane sUkSma bane che. prANAyAmanuM lAMbA kALa sudhI rahevuM e enI dIrghatA che ane prANAyAmamAM vAyunuM atisUkSma saMcaraNa hovuM te enI sUkSmatA che. recaka, pUraka ane kuMbhaka traNeyane abhyAsathI dIrgha ane sUkSma karavA te sAdhakanuM kartavya che. A traNanI dIrghatA tathA sUkSmatAno nirNaya deza, kAla tathA saMkhyA dvArA thAya che. recaka prANAyAmanI dIrghatA-sUkSmatAno deza dvArA nirNaya kevI rIte thAya ? pavanarahita dezamAM nAkanA agrabhAgathI eka veMta dUra tUNeluM rU mUko ane juo ke nAkanI bahAra prANavAyunI gatithI te pharaphare che ke nahi. jo pharaphare to jANavuM ke tyAM sudhI bAhya vAyuno viSaya sthira thaI gayo che. veMtanI maryAdA vadhAratA jaI doDha hAtha sudhI karo. AvI rIte jyAre doDha hAtha cheTe bAhya vAyu sthira thAya tyAre mAnavuM ke recaka prANAyAma teTalo dIrdhasUkSma thayo che. pUraka prANAyAmanI dIrghatA-sUkSmatAno deza dvArA nirNaya kevI rIte karavo ? paganA taLiyAthI mAMDI mastaka sudhI kIDInA sparza jevA sparza tarapha lakSa rAkhavuM. e sparza jyAM anubhavAya tyAM te sthira thayo kahevAya. nAbhicakradeza sudhI sthira thayelA pUrakane teTalo dIrghasUkSma kahI zakAya. kuMbhakanI dIrghatA-sUkSmatAno nirNaya kevI rIte thAya ? recaka ane pUrakanA je bAhya-AtyaMtara deza che te ja bahAranA ane aMdaranA vAyunA eka sAthe vilaya thavAnA deza che, eTale kuMbhakanI dIrghatA ane sUkSmatAno nizcaya ukta rUnA prayoga dvArA ane ukta kIDInA sparza jevA sparza dvArA thAya che. kALa dvArA prANAyAmonI dIrghatA-sUkSmatAno nirNaya kevI rIte karavo ? AMkhanI nimeSakriyAmAM jeTalo kAla jAya che teTalA kAlanA cothA bhAgane kSaNa kahe che. te kSaNa vaDe trividha Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yagdarzana prANAyAmanI dIrghatA-sUkSmatAno kALa vaDe nirNaya karAya che, arthAt ATalA kSaNa recaka thayo, ATalA kSaNa pUraka thayo ane ATalA kSaNa kuMbhaka thayo. saMkhyA dvArA prANAyAmonI dIrghatA-sUkSmatAno nirNaya kevI rIte karavo ? kSaNonI IyattAne kALa gaNI che ane svAbhAvika zvAsa-prazvAsanI IyattAne saMkhyA gaNI che. svAbhAvika zvAsa-prazvAsanI saMkhyAthI temane mApavAthI temanI dIrghatA-sUkSmatA keTalI che te jANI zakAya che.45 244 recaka, pUraka ane kuMbhaka uparAMta eka cotho paNa prANAyAmano prakAra che. tene caturtha prANAyAma kahevAmAM Ave che. keTalAka trIjA prANAyAma kuMbhakane sahita kuMbhaka ane caturtha prANAyAmane kevaLa kuMbhaka kahe che. trIjo sahita kuMbhaka prANAyAma recaka ane pUrakanI vacce rahevAvALo hovAthI temanI apekSA rAkhanAro che. cotho kevaLa kuMbhaka recaka-kuMbhakanI apekSA rAkhanAra nathI arthAt te recaka-kuMbhakanuM atikramaNa karI rahenAra che. eTale ja sUtrakAra jaNAve che ke caturtha prANAyAma bAhya viSayavALA recaka ane AMtara viSayavALA pUrakanuM atikramaNa karI rahenAra che. bhASyakAranuM vyAkhyAna nIce pramANe che : jenI dIrghatA-sUkSmatA nirbhIta thaI che evA bAhya viSayavALA recakanuM ane AMtara viSayavALA pUrakanuM atikramaNa karanAra cotho prANAyAma che.,te recaka ane pUraka baMnenuM atikramaNa karanAra hoI tenI dIrghatA-sUkSmatAno nirNaya paNa be rIte thAya che. temAM recaka ane pUrakanA atikramaNa pachI bhUmijaya karIne kramathI zvAsa ane prazvAsa baMnenI gatino rodha karavAmAM Ave che. trIjA prANAyAmamAM to recaka ane pUrakanI dIrghatA-sUkSmatAno nirNaya karyA vinA ekavAranA prayatnathI ja ekI vakhate zvAsa-prazvAsanI gatino rodha thAya che jyAre caturtha prANAyAmamAM recaka-pUrakanI dIrghatA-sUkSmatAno nirNaya karyA pachI bhUmijaya karIne kramathI zvAsa-prazvAsanI gatino rodha karavAmAM Ave che. prANAyAmano abhyAsa karanAra sAdhakanA vivekajJAnane AvRta karanAra pApakarmano ane pApakarmanA mULarUpa avidyA vagere klezono nAza thAya che. pApa ane enAM mULa kAraNa avidyA vagere klezo ja mahAmohaka zabda, sparza vagere viSayonI sahAyatAthI vivekajJAnazIla buddhisattvane AvRta kare che. e avidyA vagere klezo buddhisattvane mAtra DhAMkatA ja nathI paraMtu akartavyamAM jIvane pravRtta paNa kare che. prANAyAmono niyamapUrvaka abhyAsa karavAthI kleza durbaLa banatAM banatAM potAnuM kArya karavA asamartha banI jAya che ane pratikSaNa kSINa thatA jAya che. vivekajJAnAvaraNIya karmane kSINa karanAra hovAne kAraNe prANAyAmane tapa gaNavAmAM Ave che. cAMdrAyaNa vagere tapa to kevaLa pApakarmane ja kSINa kare che jyAre prANAyAmarUpa tapa to pApakarmane ane enA mULabhUta klezone paNa kSINa ,kare che. eTale ja 'prANAyAmathI caDhiyAtuM koI tapa nathI' (tapo na paDyuM prALAyAmAt) ema kahyuM che. prANAyAmarUpa tapathI ja cittamaLo dUra thAya che ane vivekajJAnanI dIpti pragaTa thAya che. (tato vizuddhirmAnAM vIptizrva jJAnasya). pataMjalinuM vacana che ke prANAyAmathI prakAzanu AvaraNa kSINa thaI jAya che.4 A to prANAyAmanuM eka phaLa kahyuM. tenuM bIjuM phaLa che dhAraNA mATe cittanI yogyatAnI prApti. jyAre yama, niyama, Asana ane prANAyAmathI sAdhakanuM citta saMskRta bane che tyAre ja sAdhaka dhAraNAno adhikArI bane che. Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadarzana 245 prANAyAma vinA,cittano saMskAra nathI thato ane cittano saMskAra ryA vinA dhAraNAnI yogyatA cittamAM AvatI nathI.' AsananI yathArtha siddhi thayA pachI ja prANAyAmano AraMbha karavo joIe. yamaniyama anyakALe siddha karyA hoya to paNa temanuM yogAMgapaNuM saMbhave che paraMtu anyakALa siddha karelA AsananuM yogAMgapaNuM saMbhavatuM nathI. Ano artha evo paNa ghaTAvavAmAM Ave che ke yama ane niyamanI pUrvajanmamAM siddhi thaI hoya to te cAle che, paNa AsananI siddhi pUrvajanmamAM karI hoya chatAM paNa A janmamAM punaH karavI anivArya che. arthAtuM, pUrvajanmamAM karelI AsananI siddhi A janmamAM kAmiyAba nathI nIvaDatI. Ama hovAthI AsananuM anya pAMca aMgo sAthe ja anuSThAna karavAnuM che. pratyAhAra pratyAhArano artha che pAchuM vALavuM te. indriyone potAnA bahirmukha viSayothI pAchI vALI aMtarmukha karavI tene yogadarzanamAM pratyAhAra kahevAmAM Ave che. jyAre citta bAhya viSayomAM anurakta hoya che tyAre indriyo bAhya viSayo bhaNI jAya che. paraMtu jyAre citta bahAranA viSayothI virakta thaI Atmatattva upara ekAgra bane che tyAre indriyo potAnA viSayo taraphathI pAchI vaLI jAya che ane cittanA svarUpAkAra jevo teno AkAra bane che. citta bAhya viSayothI vimukha banI AtmAbhimukha bane che ane pariNAme AtmAkAra tenI vRtti thAya che paraMtu indriyo to A vakhate mAtra bAhya viSayothI vimukha ja bane che paNa cittanI jema AtmAkAra tenI vRtti thatI nathI. viSayothI indriyono saMbaMdha chUTI javo e ja indriyonuM cittasvarUpAkAra jevuM thayuM che ane e ja pratyAhAra che. cittavRttino nirodha thatAM indriyone potAnA viSayothI vimukha karavA mATe bIjo koI prayatna karavAnI jarUra rahetI nathI. jevI rIte madhamAkhIonI rANInA UDavA sAthe badhI madhamAkhIo tenI pAchaLa UDe che tevI rIte citta bAhya viSayomAMthI virakta thatAM Indriyo ApoApa ja bAhya viSayothI vimukha bane che." pratyAhAra siddha thatAM parama indriyajaya thAya che.51 indriyajaya be prakArano che-aparama ane parama. keTalAkane mate zAstraniSiddha viSayabhogamAMthI indriyone vALI zAstrasaMmata nyAdhya viSayabhogamAM pravRtta karavI te indriyajaya che. temanuM kahevuM che ke viSayonuM vyasana kharAba che, vyasana e Asakti che, te ja ApaNane kalyANathI vaMcita rAkhe che. eTale Asakti yA vyasanarahita indriyono viSayabhoga e indriyajaya che. A viSayabhoga svAbhAvika rIte ja zAstrAviruddha hoya che. keTalAka kahe che ke mAtra indriyono viSaya sAthe saMyoga thatAM ja jo indriyo viSayabhoga na karatI hoya paNa puruSecchA hoya to ja te indriyo te kALe viSayabhoga karatI hoya to indriyajaya thayo kahevAya. keTalAkane mate rAgadveSanA abhAve sukhadu:khazUnya, zabda vagere viSayonuM jJAna karavA ja indriyonuM pravRtta thavuM te indriyajaya che.... paraMtu jaigISatra anusAra cittanI ekAgratAne kAraNe potAnA viSayomAM indriyonI pravRtti baMdha thaI javI te indriyajaya Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 padarzana che."" prathama traNa Indriyajayo aparama che jyAre cotho indriyajaya ja parama che. aparama indriyajaya to viSayarUpa sarpa sAthe saMbaMdha rAkhanAro hovAthI te klezarUpa viSadaMzanI zaMkAthI sarvathA mukta nathI. viSavidyA jANanAro pravINa hoya, sarpane teNe vaza karelo hoya, to paNa tene khoLAmAM rAkhI te nirbhayapaNe UMghaze nahIM. aparama IjiyajayanuM paNa AvuM che. parama indriyajayamAM to viSayarUpa sarpano saMga ja chUTI gayo hoya che eTale temAM klezarUpa viSano daMza lAgavAnI zaMkAne koI avakAza ja raheto nathI. yatamAna, vyatireka ane ekendriya nAmanA vairAgyomAM jema indriyonA jaya mATe anya prayatnanI apekSA rahe che tema A parama indriyajayamAM IndriyonA jaya mATe anya prayatnanI apekSA rahetI nathI 5 dhAraNA amuka khAsa dezamAM yA viSayamAM cittano dRDha saMbaMdha sthApavo e dhAraNA che. eTale ja pataMjali kahe che ke cittano dezabaMdha dhAraNA che. nAbhicakra, hRdayakamaLa, mUrdhA, nAkano agrabhAga, jIbhano agrabhAga vagere Abhyattara viSayo che jyAre sUrya, caMdra, maNi, devapratimA vagere bAhya viSayo che. citta A viSayo sAthe dRDha saMbaMdha sIdho nahIM paNa potAnI vRtti dvArA ja sthApe che.58 dhAraNAnA sAdhake prathama bAhya deza yA viSayamAM dhAraNA siddha karavI ane pachI ja AMtaradeza yA viSayamAM e siddha karavI. bAhya viSayomAM pahelAM sthaLa viSayo levA ane pachI sUkSma viSayo levA. viSayamAM eka kSaNa mAtra cittano saMbaMdha rahevAthI kaMI dhAraNA thatI nathI paraMtu ochAmAM ochuM bAra prANAyAma karatAM jeTalo vakhata lAge teTalo vakhata sudhI citta eka ja viSayamAM vRtti dvArA baMdhAyeluM rahe to ja dhAraNA thaI kahevAya.59 , cittanA dezabaMdhano artha evo paNa karI zakAya ke cittanI pravRttinuM vartuLa nAnuM ne nAnuM karatA javuM. eka paththarane taLAvamAM pheMkIe to te jyAM paDe tyAMthI pANInI lahero nIkaLI vartuLAkAre phelAya che. jema jema kendrathI aMtara vadhe che tema tema vartuLo moTA thAya che paNa emanuM baLa ghaTatuM jAya che ane emanI sImAo aspaSTa thatI jAya che ane chevaTe to e paNa jaNAtuM nathI ke lahero kayAM alopa thaI gaI. AvI ja hAlata cittanI jJAnazikta yA ekAgratAzaktinI che. eTale cittanI e zaktine phelAtI rokI rAkhavA eka viSaya yA amuka dezamaryAdAmAM tene bAMdhI devI te dhAraNA che. Ano artha evo thayo ke cittanI vRttio te viSaya ke te deza pUratI ja maryAdita hoya che. A uparathI phalita thAya ke te viSayanA vividha pAsAonI cittavRttiono ahIM saMbhava che. vaLI, bIjA viSayonI cittavRttio dhAraNAmAM taddana hotI ja nathI evuM nathI paraMtu bIjA viSayo kendra bahAra hovAthI temanI cittavRttio nirbaLa hoya che. jyAre je viSayamAM cittane dhAryuM hoya che te viSaya kendramAM hovAthI te viSayanI cittavRttio ja baLavAna hoya che. Ama te viSayanI baLavAna cittavRttiono pravAha anya viSayonI nirbaLa cittavRttiothI aspaSTa hoto nathI. Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadarzana dhyAna dhAraNA pachI dhyAna Ave che. dhyAnano artha che pratyayanI ekatAnatA." pratyaya eTale cittavRtti yA jJAna. dhyAnamAM sadRza cittavRttino pravAha cAle che. vijAtIya cittavRtti niraMtara cAlatA A sadRza cittavRttinA pravAhane toDatI nathI. bhASyakAra to kahe che ke sadRza cittavRttiono pravAha jyAre visadaza cittavRttithI aparAkRSTa yA aspaSTa banI jAya tyAre dhyAna thayuM kahevAya. vaLI, ApaNe evuM paNa arthaghaTana karI zakIe ke dhyAnakALe to dhyeya viSayanAM vividha pAsAMone viSaya karatI cittavRttionoya saMbhava nathI paraMtu tenA eka ja pAsAne viSaya karatI tadana sadRza cittavRttio ja dhyAnamAM saMbhave che. Ama dhAraNAkALe je viSayamAM citta dhAryuM hoya che tenAM vividha pAsAMo upara javAnI cittanI caMcaLatAno saMbhava hoya che; A caMcaLatAya dhyAnamAM dUra thAya che ane citta dhyeya viSayanA kevaLa eka pAsA upara sthira thAya che. dhyAnakALe eka ja jJAnano pravAha hoya che. te bIjA koI jJAnapravAha sAthe mizrita hoto nathI. je deza yA viSayamAM citta dRDha saMbaMdha sthApe che (dhAraNA), te ja deza yA viSaya dhyAnano AdhAra bane che. dhAraNA ane dhyAnanuM AlaMbana eka ja hoya che. dhyAnakALe dhyAtA (citta), dhyAna (cittavRtti) ane dhyeya (cittavRttino viSaya) A traNeyanuM bhAna sAdhakane hoya che. bAra prANAyAmane jeTalo vakhata lAge teTalo vakhata eka dhAraNAno hoya che ane bAra dhAraNAne jeTalo vakhata lAge teTalo vakhata eka dhyAnano che. arthAtu, cittanI sadaza cittavRttiono pravAha ochAmAM ocho ATalA vakhata sudhI niraMtara cAle to ja tene dhyAnanI koTimAM gaNI zakAya. dhyAnanA be prakAra che-saguNa dhyAna ane nirguNa dhyAna. je dhyAnano viSaya triguNAtmaka hoya te saguNa dhyAna ane je dhyAnano viSaya triguNAtIta brahma hoya te nirguNa dhyAna. samAdhi dhyAna jyAre dhyeya arthanI ja sAdhakane pratIti karAve che ane pote jANe svarUpazunya hoya evuM banI jAya che tyAre te dhyAna ja samAdhi kahevAya che. samAdhi e dhyAnano prakarSa ja che. dhyAnakALe dhyeyanuM ane tenA pratyayanuM bhAna sAdhakane hoya che, jyAre samAdhikALe kevaLa dhyeyanuM ja bhAna sAdhakane hoya che. bIjA zabdomAM, dhyAnakALe citta, cittavRtti ane cittavRttino viSaya A traNeyanuM bhAna sAdhakane hoya che jyAre samAdhikALe to mAtra cittavRttinA viSayanuM ja bhAna tene hoya che. pANImAM nAkheluM mIThuM pANImAM hovA chatAM pANI sAthe ekAkAra thaI gayuM hovAthI mIThAnA rUpamAM dekhAtuM nathI paraMtu kevaLa pANI ja dekhAya che. tevI ja rIte samAdhikAne dhyAna (cittavRtti) hovA chatAM dhyAna dhyeyanI sAthe ekAkAra thaI gayeluM hovAthI te dhyAna dhyAnarUpe bhAsatuM nathI paNa mAtra dhyeyano ja bhAsa thAya che. jo samAdhikALe dhyAna(cittavRtti)nuM astitva ja na svIkArIe to dhyeyane prakAzaze koNa? kAraNa ke dhyeyane dhyAna ja prakAze che. samAdhikAne dhyAna vidyamAna hovA Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 Sadarzana chatAM enI pratIti na thatI hovAne kAraNe te jANe svarUpazUnya banI gayuM hoya ema lAge che.63 bAra dhyAna jeTalo vakhata AvI sthiti rahe to ja samAdhi thaI kahevAya che.ja ApaNe agAu saMprajJAta samAdhine yogAMgarUpa (yoganA sAdhanarUpa) gaNI che ane asaMprajJAta samAdhine aMgIrUpa (sAdhyarUpa) gaNI che. paraMtu vAcaspati ane bhikSu yogAMgarUpa samAdhine saMprajJAta samAdhithI bhinna gaNe che. tenuM mukhya kAraNa e che ke saMprajJAta ane asaMprajJAta baMneya samAdhione yoga gaNavAmAM AvI che; eTale yoganA sAdhanarUpa samAdhine yogarUpa saMprajJAta samAdhithIya bhinna ja gaNavI joIe. have ApaNe joIe ke yogAMgarUpa samAdhi ane yogarUpa saMprajJAta samAdhi vacce zo bheda AMkavAmAM Ave che. te be vacce mahattvano svarUpabheda che. aMgabhUta samAdhimAM vivekajJAnodaya yA puruSasAkSAtkAra hoto nathI jyAre aMgibhUta saMprajJAta samAdhimAM vivekajJAnano udaya thAya che, puruSano sAkSAtkAra thAya che. cittanI ekAgratA vivekajJAnayukta hoya to saMprajJAta yoga kahevAya ane jo te vivekajJAna rahita hoya to samAdhimAtra kahevAya. vaLI, aMgabhUta samAdhimAM dhyeya viSayanA kevaLa dhyAyamAna pAsAnuM ja bhAna thAya che, jyAre aMgibhUta saMprajJAta samAdhimAM dhyeya viSayanA dhyAyamAna pAsAnA bhAnanI sAthe te dhyeya viSayanAM saghaLAM a-ghyAyamAna pAsAMonuM paNa bhAna thAya che. arthAt aMgabhUta samAdhimAM dhyeya viSayanA dhyAyamAna aMzanuM ja jJAna hoya che jyAre saMprajJAta samAdhimAM dhyeya viSayanA saghaLA aMzonuM jJAna hoya che.5 ApaNe jANIe chIe ke yogane mate dharmImAM anaMta dharmo che. eTale anaMta dharmonuM jJAna saMprajJAta samAdhimAM sAdhakane thAya che. zuM A sakaLa dharmonuM jJAna-anaMta dharmonuM jJAna-e ja emanuM sarvajJatva che ? je viSayanA sakaLa anaMta dharmonA jJAnanI prAptinI sAthe dhyeya--adhyeya sakaLa viSayonA sakaLa dharmonA jJAnano paNa udaya yogane abhipreta hoya tema lAge che. dhyAyamAna pAsAnuM jJAna thatAM adhyAyamAna pAsAMonA jJAnano svIkAra sUcave che ke eka aMzanuM saMpUrNa jJAna thatAM bAkInA aMzonuM saMpUrNa jJAna thAya che; eka vastunuM saMpUrNa jJAna thatAM badhI vastuonuM saMpUrNa jJAna thaI jAya che. je eka vastune pUrNa rUpe jANe che te badhI vastuone pUrNarUpe jANI ja le che. A ATha yogAMgo vize sUtrakAra jaNAve che ke pahelAM pAMca aMgo saMprajJAta samAdhinAM bahiraMga aMgo che, chellAM traNa tenAM aMtaraMga aMgo che ane A chellAM traNa asaMprajJAta samAdhinAM bahiraMga aMgo che. asaMprajJAta samAdhinAM aMtaraMga aMgo kayAM che tema ja aMtaraMga ane bahiraMgano artha zo che tenI spaSTatA sUtrakAre karI nathI. paraMtu bhASyakAre kahyuM che ke jeno abhAva thatAM sAdhyano abhAva na thAya te bahiraMga sAdhana kahevAya.' arthAt, je sAdhana sAdhyamAM anusUta rahe che, sAdhyamAM pariName che te aMtaraMga sAdhana che jyAre je sAdhana sAdhyamAM anusUta rahetuM nathI, sAdhyamAM pariNamatuM nathI te bahiraMga sAdhana, bahiraMga sAdhana sAdhyathI bhinna koTinuM hoya che jyAre aMtaraMga sAdhana sAdhyathI bhinna koTinuM hotuM nathI. Ane laIne sAdhyane bahiraMga sAdhananI parAkASThA na gaNI zakAya jyAre tene aMtaraMga sAdhananI parAkASThA Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadarzana 249 gaNI zakAya. A vastune keTalAka bIjI rIte samajAve che. teo kahe che ke je sAdhanano viSaya sAdhyanA viSayathI bhinna nathI hoto te sAdhana aMtaraMga ane je sAdhanano viSaya sAdhyathI bhinna hoya te sAdhana bahiraMga. dhAraNA, dhyAna, aMgabhUta samAdhi ane aMgabhUta saMprajJAta samAdhi sapAna viSayaka hovAthI dhAraNA, dhyAna ane aMgabhUta samAdhine aMgibhUta saMprajJAta samAdhinAM aMtaraMga sAdhano gaNyAM che jyAre dhAraNA, dhyAna, aMgabhUta samAdhi ane aMgibhUta asaMprajJAta samAdhi samAnaviSayaka na hovAthI dhAraNA vagere traNa sAdhanone asaMprajJAta samAdhinA aMtaraMga sAdhano nathI gaNyAM paNa bahiraMga sAdhana ja gaNyAM che. A dRSTie vicAratAM asaMprajJAta samAdhinuM koI aMtaraMga sAdhana saMbhavatuM ja nathI kAraNa ke te nirviSaya che, cittavRttizUnya che, jyAre dhAraNA, dhyAna, aMgabhUta samAdhi ane saMprajJAta samAdhi to saviSaya che, cittavRtti sahita che. keTalAka aMtaraMga sAdhanono artha sAkSAt sAdhana ane bahiraMga sAdhanano artha paraMparAthI sAdhana evo karavA mAMge che ane jaNAve che ke A dRSTie dhAraNA, dhyAna, aMgabhUta samAdhi A traNa asaMprajJAta samAdhinA bahiraMga sAdhana che jyAre paravairAgya tenuM aMtaraMga sAdhana che. paraMtu sUtrakAra tema ja bhASyakArane A vastu abhipreta hoya ema lAgatuM nathI. dhAraNA, dhyAna ane aMgabhUta samAdhi samAnaviSayaka hovAthI e traNa aMgone eka samAna saMjJA "saMyama' ApavAmAM AvI che. amuka viSayamAM saMyama (dhAraNA, dhyAna ane samAdhi traNeya) karavAthI amuka alaukika zakti prApta thAya che. A alaukika zaktine vibhUti' kahevAya che. A badhI vibhUtionuM nirUpaNa yogya sthAne have pachI karIzuM. pAdaTIpa 1 yogAGgAnuSThAnAdazuddhikSaye jJAnadIptirAvivekakhyAteH / yogasUtra 2. 28 / 2 yamaniyamAsanaprANAyAmapratyAhAradhAraNAdhyAnasamAdhayo'STAvaGgAni / yogasUtra 2. 29 / * ' 3 abhyAsavairAgyazraddhAvIryAdayo'pi yathAyogameteSveva svarUpato nAntarIyakatayA vAtta vayitIH vaizArI 2. 22 tatra vairAgyasya santoSe pravezaH, zraddhAdInAM ca tapaAdISu, parikarmaNAM ca dhAraNAditrike iti, zravaNamananayozca pramANavidhayaiva jJAnahetutvaM sAkSAdastItyAzayenAzuddhikSayadvArakeSu jJAnasAdhaneSu na te parigaNite iti mantavyam / yogavArtika 2. 29 / / 4 yama uparama ityasya rUpaM yamA iti, uparamyante nivartyante viSayebhyo manasendriNIti / pAtaxrahI 2. 30 | 5 jaino paNa ahiMsA vagere vratone nivRtyAtmaka gaNe che. hiMsAnRtasteyAvrahmo virativratam / tattvArthasUtra 7. 1 / Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 yagdarzana 6 . yamAnAmabhAvarUpatayA... yamaniyamaryomadhye nivRttirUpatayA ... yamA... eva... yogavArtika 2. 32 / 7 yogasUtra 2. 30 / 8 tatrAhiMsA sarvathA sarvadA sarvabhUtAnAmanabhidroha:, uttare ca yamaniyamAstanmUlAstatsiddhiparatayA tatpratipAdanAya pratipAdyante, tadavadAtarUpakaraNAyaivopAdIyante / yogabhASya 2. 30 / 8 ahiMsAyA avirodhenaiva satyAdayo anuSTheyA iti / yogavArtika 2. 30 / 10 satyaM yathArthe vAGmanase, yathA dRSTaM yathA'numitaM yathA zrutaM tathA vAGmana ceti paratra svabodhasaGkrAntaye vAguktA sA yadi na vaJcitA bhrAntA vA pratipattivandhyA vA bhavediti, eSA sarvabhUtopakArArthaM pravRttA na bhUtopaghAtAya, yadi caivamapyabhidhIyamAnA bhUtopaghAtaparaiva syAt na satyaM bhavet pApameva bhavet tena puNyAbhAsena puNyapratirUpakeNa kaSTatamaM prApnuyAt tasmAt parIkSya sarvabhUtahitaM satyaM brUyAt / yogabhASya 2. 30 / 11 steyam azAstrapUrvakaM dravyANAM parataH svIkaraNam tatpratiSedhaH punaraspRhArUpamasteyamiti / yogabhASya 2. 30 / 12 brahmacaryaM guptendriyasyopasthasya saMyamaH / yogabhASya 2. 30 / saMyatopastho'pi hi strIprekSaNatadAlApakandarpAyatanatadaGgasparzanasato na brahmacaryavAniti tannirAsAyoktam. 'guptendriyasya' iti / indriyAntarANyapi tatra lolupAni rakSaNIyAnIti / tattvavaizAradI 2. 30 / 13 viSayANAmarjanarakSaNakSayasaGgahiMsAdoSadarzanAd asvIkaraNam aparigrahaH / yogabhASya 2. 30 / 14 jAtidezakAlasamayAnavacchinnAH sArvabhaumA mahAvratam / yogasUtra 2. 31 / yogadarzananI mahAvratanI kalpanAne jainonI mahAvratanI kalpanA sAthe saMpUrNa meLa che. sarvato viratirmahAvratamiti / sarvArthasiddhi 7. 2 / 15 yogabhASya 2. 31 / ahIM ApaNane jainonA mRta, kArita ane anumodita evA hiMsA vagerenA bhedonI" tema ja jainonA krodha, mAna, mAyA ane lobharUpa kaSAyonA anaMtAnubaMdhI (adhimAtra), pratyAkhyAnAvaraNIya ane apratyAkhyAnAvaraNIya (madhya) tebha4 saMbhvasana (mRhu) sevA lehonI yA khAvyA vinA rahetI nathI. 16 niyamyante kartavyatayA buddhau nizcIyante'mI iti niyamAH / pAtajjalarahasya 2. 32 1... niyamAH pravRttirUpatayA... | yogavArtika 2. 32 / 17 yogasUtra 2. 32 / Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadarzana 18 tatra zaucaM mRjjalAdijanitaM bhedhyAbhyavaharaNAdi cittamalAnAmAkSAlanam / yogabhASya 2. 32 / 251 ca bAhyam, Abhyantara 18 sattvasvabhAvasya cittasya malA rAgadveSAdayasteSAM maitryAdinA prakSAlanaM prasAda iti / yogavArtika 2. 32 / 20 santoSaH sannihitasAdhanAdadhikasyAnupAditsA / yogabhASya 2. 32 / 21 tapaH dvandvasahanam... vratAni caiva yathAyogaM kRcchracAndrAyaNasAntapanAdIni / yogabhASya 2. 32 / 22 svAdhyAyaH mokSazAstrANAmadhyayanaM praNavajapo vA / yogabhASya 2. 32 / 23 IzvarapraNidhAnam tasmin paramagurau sarvakarmArpaNam / yogabhASya 2. 32 / 24 tatra yamAnAmabhAvarUpatayA kAlAdyanavacchinnatvasaMbhavAt sArvabhaumatvamuktam, niyamAnAM tu pratiniyatakAlAvacchinnatayA na sArvabhaumatvaM sambhavatyato nAtra mahAvratarUpo vizeSa ukta iti / yathoktayozca yamaniyamayormadhye nivRttirUpatayA zakyasampAdanatvena yamA eva paramahaMsAnAmAvazyakA jaDabharatAdInAmapyahiMsApAlanasya viSNupurANAdau smaraNAd na tu niyamAH pravRttirUpatayA yogantarAyatvAt / taduktaM bhAgavate - yamAnabhIkSNaM seveta niyamAn matparaH kvacit / yogavArtika 2. 32 / * 25 vitarkA hiMsAdayaH kRtakAritAnumoditA lobhakrodhamohapUrvakA mRdumdhyaadhimaatraa...| yogasUtra 2. 34 / yogabhASya 2. 33-34 / 26 evamekAzItibhedA hiMsA bhavati / sA punarniyamavikalpasamuccayabhedAdasaGkhyeyA prANabhRdbhedasyAparisaMkhyeyatvAditi / evamanRtAdiSvapi yojyam / yogabhASya 2. 34 / 27 vitarkabAdhane pratipakSabhAvanam / yogasUtra 2. 33 / 28 ghoreSu saMsArAGgAreSu pacyamAnena mayA zaraNamupAgataH sarvabhUtAbhayapradAnena yogadharmaH, sa khalvahaM tyaktvA vitarkAn punastAnAdadAnastulyaH zvavRttena iti bhAvayet, yathA zvA * vAntAvalehI tathA tyaktasya punarAdadAna iti / yogabhASya 2. 33. 1 vitarkA... duHkhAjJAnAnantaphalA iti pratipakSabhAvanam / yogasUtra 2. 34 / 28 'hiMsakaH prathamaM tAvad vadhyasya vIryamAkSipati, tataH zastrAdinipAtena duHkhayati, tato jIvitAdapi mocayati / tato vIryAkSepAdasya cetanAcetanamupakaraNaM kSINavIrya bhavati, duHkhotpAdAd narakatiryakpretAdikaSu duHkhamanubhavati, jIvitavyaparopaNAt pratikSaNaM ca jIvitAtyaye vartamAno maraNamicchannapi duHkhavipAkasya niyatavipAkavedanIyatvAt kathaJcidevocchvasiti' / yogabhASya 2. 34 / 30 yogadarzananA yamabAdhaka vitarko ane niyamabAdhaka vitarkone jainonA ArtadhyAna ane raudradhyAna sAthe sarakhAvavA jevA che ane vitarkonI pratipakSabhAvanAne Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 yagdarzana jainonA dharmadhyAna sAthe sarakhAvavA jevI che. uparAMta, jainoe paNa ahiMsA vagerene dRDha karavA darzAvelI bhAvanAomAMthI keTalIka yogadarzane darzAvelI vitarkonI pratipakSabhAvanA jevI ja che. 31 yadA'sya syuraprasavadharmANastadA tatkRtamaizcaryaM yoginaH siddhisUcakaM bhavati / yogabhASya 2. 35 ( utthAnikA) / 32 ahiMsApratiSThAyAM tatsannidhau vairatyAgaH / yogasUtra 2. 35 / 33 satyapratiSThAyAM kriyAphalAzrayatvam / yogasUtra 2. 36 / amoghA vAg bhavati / yogabhASya 2. 36 / laukikAnAM hi sAdhUnAmarthaM vAganuvartate / RSINAM punarAdyAnAM vAcamartho'nudhAvati // uttararAmacarita 1.10 / 34. asteyapratiSThAyAM sarvaratnopasthAnam / yogasUtra 2. 37 / 35 brahmacaryapratiSThAyAM vIryalAbhaH / yogasUtra 2 38 / yasya lAbhAdapratighAn guNAnutkarSayati siddhazca vineyeSu jJAnamAdhAtuM samartho bhavati / yogabhASya 2. 38 / 36 aparigrahasthairye janmakathaMtAsambodhaH / yogasUtra 2.39 39 zaucAt svAGgajugupsA parairasaMsargaH / sattvazuddhisaumanasyaikAgryendriyajayAtmadarzanayogyatvAni ca / santoSAdanuttamasukhalAbhaH / kAyendriyasiddhirazuddhikSayAt tapasaH / svAdhyAyAdiSTadevatAsamprayogaH / samAdhisiddhirIzvarapraNidhAnAt / yogasUtra 2. 40-45 / 38 sthirasukhamAsan / yogasUtra 2 46 / huA yogabhASya 2.46 / 38 prayatnazaithilyAnantasamApattibhyAm / yogasUtra 2. 47 / 40 Asana na jANanAra paNa dehane dhAraNa karavAno svAbhAvika prayatna dharAve che. paNa A prayatna dehane ghaDIe ghaDIe vividha sthitimAM mUke che eTale dehane eka niyata sthitimAM lAMbo vakhata rAkhavA mATe ghaDIe ghaDIe dehane judI judI sthitimAM mUkanAra A prayatnane aTakAvI devo joIe. vAcaspatine mate A ja prayatnazaithilya che. 41 sAMsiddhiko hi prayatnaH zarIradhArakaH... svAbhAvikaprayatnazaithilyamAsanasiddhihetuH / tattvavai0 2. 47 / 42 bahuvyApArAnantaraM cedAsanaM kriyate tadA'GgakampanAdAsanasthairyaM na bhavatItyAzayaH / yogavArtika 1. 27 / 43 tato dvandvAnabhighAtaH / yogasUtra 2. 48 / 44 zvAsaprazvAsayorgativicchedaH prANAyAmaH / yogasUtra 2. 49 / Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadarzana 253 45 bAhyAbhyantarastambhavRttirdezakAlasaGkhyAbhiH paridRSTo dIrghasUkSmaH / yogasUtra 2.50 / mI mAsUtra 352nu bhASya, tattvavaizAradI ane yogavArtika / 46 , bAhyAbhyantaraviSayApekSI cturthH| yogasUtra 2.51 / humI mA sUtra 52nu bhASya. 47 tatra kSIyate prakAzAvaraNam / yogasUtra 2. 51 / praNAyAmAnabhyasyato'sya yoginaH kSIyate vivekajJAnAvaraNIyaM karma...tathA coktam-'tapo na paraM prANAyAmAt tato vizuddhirmalAnAM dIptizca jJAnasya' iti / yogabhASya 2. 52 / 48 dhAraNAsu ca yogyatA manasaH / yogasUtra 2. 53 / . 48 yathA' yamaniyamayoranyakAlakRtayoryogAGgatvaM naivamAsanasya kintu prANAyAmAdyaGga paJcakasAhityenetyetat / yogavArtika 2. 49 / svaviSayAsamprayoge cittasya svarUpAnukAra ivendriyANAM pratyAhAraH / yogasUtra 2. 54 / 50 cittanirodhe cittavanniruddhAnIndriAyANi nettarendriyavadupAyAntaramekSante, tathA madhukararAja makSikA utpatantamaRRtpatanti, nivizamAnamanu nivizante, tathendriyANi cittanirodhe niruddhAni, ityeSa pratyAhAraH / yogabhASya 2. 54 / 51 tataH paramA vazyatendriyANAm / yogabhASya 2. 55 / 52 zabdAdiSvavyasanamindriyajaya iti kecit / saktirvyasanaM vyasyatyenaM zreyasa iti / aviruddhA pratipattiAyyA / yogabhASya 2. 55 / 53 zabdAdisamprayogaH svecchayetyante / yogabhASya 2. 55 / 54 rAgadveSAbhAve sukhaduHkhazUnyaM zabdAdijJAnamindriyajaya iti kecit / yogabhASya 2. 55 cittaikAra yAdapratipattireveti jaigISavyaH / yogabhASya 2. 55 / 45 tattvavaizAradI 2. 55 / 57 dezabandhazcittasya dhAraNA / yogasUtra 3. 1 / 58. yogabhASya 3. 1 / 58 yogavArtika 3. 1 / 10 tatra pratyayaikatAnatA dhyAnam / yogasUtra 3. 2 / 11 tasmin deze dhyeyAlambanasya pratyayasyaikatAnatA sadRzaH pravAhaH pratyayAntareNAparAmRSTo ____ dhyAnam / yogabhASya 3. 2 / / 12 tasyaiva dvAdazaprANAyAmakAlena dhAritacittasya dvAdazadhAraNAkAlAvacchinnaM cintanaM proktamityarthaH / yogavArtika 3. 2 / 53 tadevArthamAtranirbhAsaM svarUpazUnyamiva samAdhiH / yogasUtra 3. 3 / zubho mAdhya. Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Sagdarzana 254 64 yogavArtika 3. 3 / 65 asya ca samAdhirUpasyAGgasyAGgiyogasamprajJAtayogAdayaM bhedo yadatra cintArUpatayA vizeSato dhyeyasvarUpaM na bhAsate; aGgini tu samprajJAte sAkSAtkArodaye samAdhyaviSayA api viSayA bhAsanta iti, tathA ca sAkSAtkArayuktaikAgryakAle samprajJAtayogo'nyadA tu samAdhimAtramiti vibhAgaH / yogavArtika 3. 3 / 66 trayamantaraGgaM pUrvebhyaH / tadapi bahiraGgaM nirbIjasya / yogasUtra 3. 7-8 / 67 tadapi antaraGgaM sAdhanatrayaM nirbIjasya yogasya bahiraGgam 1 kasmAt ? tadabhAve bhAvAditi / yogabhASya 3. 8 / 68 samAnaviSayatvamantaraGgatvaprayojakamiha / tattvavai 3.8 / 98 nirbIjayogasyAsamprajJAtasya tadapi trayaM bahiraGgamevaM vivekakhyAtiparavairAgyadvArA paramparayA hetutvena... | yogavArtika 3. 8 / 70 trayamekatra saMyamaH / yogasUtra 3. 4 / ekaviSayANi trINi sAdhanAni saMyama ityucyate / yogabhASya 3. 4 / Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayana 10 saMprajJAta yoga yoga be prakArano che - saMprajJAta ane asaMprajJAta. saMprajJAta yoganuM kAraNa apara vairAgya che ane asaMprajJAta yoganuM kAraNa para vairAgya che e vAta ApaNe joI gayA chIe. cittanI ekAgra avasthAmAM saMprajJAta yoga saMbhave che. te sadbhuta arthane prakAzita kare che, klezone kSINa kare che, karmabaMdhano DhIlA kare che, sarva cittavRttinA nirodharUpa asaMprajJAta yogane abhimukha kare che. yogavArtikakAre A pramANe 'saMprajJAta' padanI vyutpatti ApI che. 'saMprajJAyate sAkSAyite dhyeyamasmin niovizeSarUpe yone ti samprajJAto yoga kRti / je cittavRttinirodharUpa vizeSa yogamAM dhyeyane samyag rUpe jANI levAmAM Ave che, dhyeyano sAkSAtkAra karavAmAM Ave che, dhyeyanA dhyAyamAna ane adhyAyamAna badhA ja vizeSonuM bhAna hoya che tene saMprajJAta yoga kahevAmAM Ave che. vivekakhyAtiyukta cittakAgratA saMprajJAta yoga che. ahIM eka vAta dhyAnamAM rAkhIe ke vivekakhyAtinI paNa maMdatA-tIvratA pramANe aneka avasthAo saMbhave che. saMprajJAta yoganI cAra bhUmikAo che - vitarkAnugata, vicArAnugata, AnandAnugata ane asmitAnugata. vitarkAnugata-vitarkano artha che cittano sthUla Abhoga.' Abhoga eTale bhAvanA, prajJA yA tadAkAratA. AbhoganI sthULatAnuM kAraNa che viSayanI sthULatA.' je saMprajJAta yogamAM citta sthULa viSayanI bhAvanA kare che tene vitarkAnugata saMprajJAta yoga kahevAmAM Ave che. sthULa viSayomAM bhUta-bhautika padArthono samAveza thAya che. A bhUmikAmAM sthULa viSayanA azeSa vizeSono sAdhakane sAkSAtkAra thAya che. e vAtano khyAla rahe ke indriyapratyakSa, anumAna ane Agama e traNeya sAthe maLIneya sthULa viSayanA azeSa vizeSonuM jJAna karAvavA samartha nathI. vicArAnugata-vicArano artha che cittano sUkSma Abhoga. AbhoganI sUkSmatAnuM kAraNa che viSayanI sUkSmatA. je saMprajJAta yogamAM citta sUkSma viSayanI bhAvanA kare che tene vicArAnugata saMprajJAta yoga kahevAmAM Ave che. vitarkAnugata saMprajJAta yoga siddha thayA pachI te ja viSayamAM kAraNarUpe rahelA tathA uttarottara sUkSma evA paMcatanmAtra, ahaMkAra, mahat ane prakRti sudhInA padArthone yogI dhyeyarUpe kramazaH le che. skUla viSayano sAkSAtkAra karyA vinA sUkSma viSayano sAkSAtkAra thaI zake nahi. sUkSma viSayanI bhAvanAno paripAka thatAM te sUkSma viSayanA azeSa vizeSono sAdhakane sAkSAtkAra thAya che. Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padarzana 256 AnaMdAnugata-je prajJAta yogamAM citta AnaMdanI bhAvanA kare che tene AnaMdAnugata saMprajJAta yoga kahevAmAM Ave che. AnaMdathI kayo viSaya samajavo te bAbate matabheda che. vAcaspati anusAra AnaMdano artha Indriya che. te kahe che ke indriyo sarvapradhAna ahaMkAramAMthI utpanna thaI che ane sattva pote sukhAtmaka che eTale indriyone sukharUpa yA AnaMdarUpa gaNavAmAM AvI che.'' bhoja anusAra AnaMdano artha che rajoguNa ane tamoguNanA lezathI yukta buddhisatva. bhikSane mate vicArAnugata bhUmikAnI utkRSTa avasthAmAM sattvanA prakarSane pariNAme utpanna thato lAda e ja AnaMda che. te kahe che ke cittanI A AnaMdaviSayaka bhAvanA e ja AnaMdAnugata saMprajJAta yoga che. A bhUmikAmAM A lAdane ja viSaya karanArI "huM sukhI chuM' evI cittavRttino satata pravAha cAle che. bIjA zabdomAM kahIe to A bhUmikAmAM cittano sukhakAra ja cittanI bhAvanAno viSaya che. bhilu vAcaspatinA matanuM khaMDana karatAM kahe che ke indriyo sthULa hoI indriyaviSayaka cittanA AbhogavALI samAdhi vitarkanugata saMprajJAta yoga ja kahevAya. indriyo sthULa che kAraNa ke te koI tattvAntaranuM kAraNa nathI. A bhUmikAmAM citta AnaMdathI paripUrita thAya che ane sAdhakane azeSa yA pUrNa AnaMdano sAkSAtkAra thAya che. asmitAnugata-asmitAno artha 'ekAtmikAnsavitu che. paNa ekAtmika saMvituM. eTale zuM? vAcaspati anusAra teno artha che AtmA yA puruSanI sAthe ekIbhAvane pAmelI buddhi." A uparathI e phalita thAya che ke A bhUmikAmAM cittavRttino viSaya che puruSa. vArtikakAra to spaSTapaNe jaNAve che ke "ekAtmika saMvitu' eTale kevaLa puruSa ja jeno viSaya che evo sAkSAtkAra. te sAkSAtkAra (yA saMvitu) "huM chuM (gaIi)' evA AkArano thato hovAthI tene "asmitA' nAma apAyuM che. Ama A bhUmikAmAM kevaLa puruSa ja cittanI bhAvanAno viSaya che. je AlaMbanamAM vitarka, vicAra ane AnaMdathI anugata prajJAta yogano abhyAsa karavAmAM Avyo hoya te AlaMbanamAM asmitAnugata saMprajJAta yoga paNa bhalI rIte saMbhave che, kAraNa ke puruSa badhe vyApelo che. A asmitAnugata saMprajJAta yoganI bhUmikAmAM phUTastha, vibhu, cinmAtra, acetanavivikta puruSano sAkSAtkAra thAya che. A AtmajJAna pachI kaMI jANavAnuM bAkI rahetuM nathI. tethI asmitAnugata saMprajJAta yogane saMprajJAta yoganI carama bhUmikA mAnavAmAM AvI che. A asmitAnugata saMprajJAtanA be viSayo che-eka jIvAtmA ane bIjo paramAtmA. A bemAM paramAtmA sUkSmatama hovAthI pahelAM jIvAtmAno sAkSAtkAra karavAmAM Ave che ane pachI paramAtmAno sAkSAtkAra karavAmAM Ave che. Ama paramezvara yoga zreSTha saMprajJAta yoga che. 15 ahIM e noMdhavuM joIe ke asmitAnA viSayabhUta jIvAtmA ane paramAtmAnA upAdhirahita rUpano ja A asmitAnugata bhUmikAmAM sAkSAtkAra thAya che. temanA sopAdhika rUpano sAkSAtkAra to vitarkonanugata ane vicArAnugata bhUmikAomAM thaI jAya che. A asmitAnugata saMprajJAta yogamAM ja vivekajJAnano udaya thAya che.. A cAra saMprajJAta yoganI bhUmikAomAM ApaNane sAkSAtkAranI sUkSmatAnI vikAsaparaMparA jo nA maLe che. A cAreya yogabhUmikAo kramazaH eka ja AlaMbanamAM Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadarzana 257 sAdhavI joIe. pUrvavartI bhUmikAomAM uttaravartI badhI bhUmikAonA viSayonuM aspaSTa ciMtana hoya che; ane ethI UlaTuM uttavartI bhUmikAomAM pUrvavartI bhUmikAonA viSayonA ciMtanano sarvathA abhAva hoya che. Ano artha e thayo ke vitarkanugata saMprajJAta yogamAM vicArAnugata, AnaMdAnugata ane asmitAnugata A traNeya bhUmikAonI bhAvanAo aspaSTape vidyamAna hoya che; vicArAnugata saMprajJAta yogamAM AnaMdAnugata ane asmitAnugata e baMneya bhUmikAonI bhAvanAo aspaSTarUpe vidyamAna hoya che; AnaMdAnugata saMprajJAta yogamAM asmitAnugata bhUmikAnI bhAvanA aspaSTarUpe hoya che, paraMtu asmitAnugataprajJAta yoga AnaMda, vicAra tathA vitarkathI rahita hoya che; AnaMdAnugata saMprajJAta yoga vicAra tathA vitarkathI rahita hoya che. ane vicArAnugata saMprajJAta yoga vitarkathI rahita hoya che.' saMprajJAta yoganA bIjI rIte paNa bheda karavAmAM Ave che. citta potAnA dhyeya yA zeya viSayanA AkAre pariName che evo yogasiddhAMta che. saMprajJAtayogamAM cittamaLo kSINa thaI gayA hoI cittamAM dhyeya viSayano AkAra spaSTa UThe che. saMprajJAta yogamAM cittanuM viSayanA spaSTa AkAre pariNamana - taraMjanatA yA tadAkAratA - samApattine nAme oLakhAya che. A samApattinA viSayabhede sAmAnyapaNe traNa bheda thAya che- grAhyasamApatti, prahaNa samApatti ane grahItRsamApatti. grAhyamAM sthULa bhUtarUpa pRthvI vagere tattvo, sUkSma bhUtarUpa zabda vagere tatpAtrothI mAMDI prakRti sudhInAM tattvo tathA ghaTa, paTa, vagere sthAvara-jaMgama padArthono samAveza thAya che. grahaNano artha che Indriyo ane grahItRno artha che puruSa. samApattinA sAmAnya bhedonuM nirUpaNa karyA pachI have tenA vizeSa bhedonI vAta karIe. te vizeSa bhedo che-savitaka samapatti, nirvitaka samapatti, savicAra samApatti, nirvicAra samApatti. savitarka samApatti-vitarkano artha ahIM zabdArthajJAnavikalpa levAno che. je samApatti zabdArthajJAnavikalpathI yukta che tene savitarka samApatti kahevAmAM Ave che. ekabIjAthI bhinna evAM zabda, artha ane jJAnanA abhedanI pratItine ahIM zabdArthajJAnavikalpa kahyo che. udAharaNArtha, "A gAya che' evuM nizcayAtmaka jJAna jyAre ApaNane thAya che tyAre ApaNA te jJAnamAM gAya' e pada (zabda), dhAbaLI ane ziMgaDAvALuM prANI gAya (artha) ane gAya prANInA AkAranI cittavRtti (jJAna) e traNeya je kharekhara bhinna che temanuM abhinnarUpe grahaNa hoya che. bhinna vastuonuM abhirUpe grahaNa jo vyavahArathI bAdha pAmatuM na hoya to tene viparyaya nahIM paNa vikalpa kahevAmAM Ave che. bhinna zabda, artha ane jJAnamAM abhedanI pratIti vyavahArathI bAdha pAmatI nathI paraMtu tenAthI ja vyavahAra cAle che. eTale te pratItine vikalpa gaNI che. vaLI, A zabdArthajJAnavikalpamAM saMketasmaraNa paNa avazya hoya che. 'amuka zabda amuka arthano vAcaka che' evo zabda ane arthano niyata saMbaMdha saMketa Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 padarzana kahevAya che. zabdanA vAcya padArthane jotA saMketanuM smaraNa thAya che ane joyelA padArthane tenA vAcaka zabdathI varNavavAmAM Ave che. eTale jyAre ApaNane "A gAya che" evuM nizcayAtmaka jJAna thAya che tyAre pahelAM ApaNane saMketanuM smaraNa avazya thaI gayeluM ja hoya che. uparAMta, tyAM pUrvAparanuM anusaMdhAna paNa hoya che. "A gAya che' evuM jJAna jyAre ApaNane thAya che tyAre ApaNe ApaNA anubhavanA padArtha vartamAna gAyanuM pUrve anubhavelI gAyo sAthe anusaMdhAna karI cUkyA hoIe chIe. arthAt "A gAya che e jJAnamAM vartamAna anubhavanuM pUrvanA anubhavo sAthenuM anusaMdhAna raheluM ja che. savitaka samapattimAM dhyeya viSayanI prajJA zabdArthajJAnavikalpayukta hoya che. A samApattimAM zabdasaMketasmRti hoya che. A samApattimAM dhyeya viSayanuM pahelAM anubhavelA sajAtIya viSayo sAthe anusaMdhAna karavAmAM Ave che. Ama ahIM kevaLa dhyeya viSayanuM grahaNa nathI thatuM. A samApattimAM dhyeya viSaya zabdasaMskRSTa je gRhIta thAya che. pUrvAnubhUta viSayonuM dhyeya viSaya sAthe anusaMdhAna pUrvAnubhUta viSayonI smRti vinA to saMbhave ja nahi ane te viSayonI smRti sAthe temaNe ApelA sukha yA duHkhanI smRti paNa thayA vinA na ja rahe. A sukha yA duHkhanuM smaraNa ApaNane vartamAna dhyeya viSaya sukhakara che yA duHkhakara teno nirNaya karAve ane pariNAme beya viSaya prati AchopAtaLA rAgadveSa paNa jagADe. sthaLa viSayanI zabdasaMskRSTa samApattine savitarka samApatti gaNavAmAM Ave che." nirvitaka samapatti-A samApatti vitarkarahita hoya che. emAM zabdArthajJAnavikalpa saMbhavato nathI, temAM saMketasmaraNa hotuM nathI. temAM beya viSayanA sajAtIya pUrvAnubhUta viSayonuM smaraNa hotuM nathI tema ja te viSayo sAthe beya viSayanuM anusaMdhAna paNa hotuM nathI. temAM be viSaya zabdasaMsarga vinA gRhIta thAya che. temAM kevaLa beya viSaya ja gRhIta thAya che. eTale ja sUtrakAra jaNAve che ke jyAre saMtasmaraNano vilaya thatAM cittanI vRtti kevaLa dhyeya arthanA AkAravALI bane che (arthamAtranisA) tyAre nirvitaka samapatti thaI kahevAya. Ama ahIM kevaLa artha ane tenA AkAravALI cittavRtti be ja hoya che. paraMtu artha cittavRttimAM eTalo to spaSTa UDyo hoya che ke te artha sivAya cittavRtti jevuM bIjuM kaMI jANe hoya ja nahi evuM lAge che (varapaNUva). e noMdhavuM rasaprada thaze ke AThamA aMga samAdhinA lakSaNamAMya "arthamAtranisA' ane "svarUpazUva' A ja be vizeSaNo mUkavAmAM AvyA che. savitarkonI jema nirvitaka samapattino viSaya paNa sthULa ja che. Ama sthaLa viSayanI zabdAsaMskRSTa samApattine nirvitarka gaNavAmAM AvI che. A nirvitakA samApattine para pratyakSa kahevAmAM Ave che. te zruta ane anumAnanuM bIja che. enA baLe ja yogI arthane jANI tenuM zabda dvArA varNana kare che ane anumAna dvArA pratipAdana kare che. A nirvitaka samapattirUpa para pratyakSanuM kAraNa koI pramANa nathI tema ja te koI pramANathI saMmizrita paNa nathI. Ama te pramANAntarathI asaMkIrNa che. A samApattino viSaya sthULa artha che; ane laukika pratyakSa, anumAna ane Agama sthaLa arthane grahaNa kare che; to pachI A samApatti mATe sAdhanA karavAnI zI jarUra ? A Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 259 yogadarzana praznano uttara nIce pramANe che. laukika pratyakSa, anumAna ane Agama sthaLa viSayanA azeSa vizeSonuM jJAna karAvavA asamartha che jyAre samApatti to sthULa viSayanA azeSa vizeSono sAkSAtkAra karAve che, eTale samApatti mATe karelI sAdhanA sArthaka Thare che. savicArA samApatti-A samApattimAMya zabdArthajJAnavikalpa hoto nathI. eTale ahIM paNa dhyeya viSaya potAnA kevaLa udita yA abhivyakta yA vartamAna dharma sAthe gRhIta thAya che paNa te tenA atIta ane anAgata dharmo sAthe gRhIta thato nathI, tema ja te udita dharmavALo viSaya jyAre samApattimAM gRhIta thAya che tyAre te potAnA ja (potAnI udita avasthAnA ja) deza, kALa ane nimittanA bhAva sAthe ja gRhIta thAya che. Ama A dRSTie vicArA samApatti nirvitarka samApatti sAthe sAmya dharAve che. paraMtu nirvitarko samApattino viSaya sthaLa che jyAre savicArA samApattino viSaya sUkSma che. nirvicArA samApatti-A samApattimAMya zabdArthajJAnavikalpa hoto nathI. ahIM prajJAmAM sarva dharmonA AzrayarUpa ane sarva dharmonA AtmArUpa dharmI padArtha tenA zAnta (atIta), udita (vartamAna) ane avyapadezya (anAgata) dharmothI aviziSTarUpe bhAse che. jema mojAM samudrarUpa ja che ane samudra ja temano Azraya che tema dharmo yA AkAro dharmarUpa ja che ane dharmI ja temano Azraya che. mojAM vinAno samudra jevo bhAse tevo AkAro yA dharmo vinAno dharmI ahIM bhAse che. A dharmo padArtha sUkSma hoya che. vaLI, A dhyeyaviSaya svadeza-kAla-nimittathI yukta gRhIta thato nathI, paraMtu te badhAMthI rahita kevaLa ja gRhIta thAya che. arthAt ahIM dhyeya viSaya deza-kAla-nimittAtIta pratIta thAya che. A kAraNe ja A samApattigata prajJAne "arthamAtranirmAsA' gaNI che. 25 e vAta dhyAnamAM rAkhIe ke nirvitaka samapattineya "arthamAtranirmAsA' gaNI che, paraMtu tyAM arthano artha zabdArthajJAnavikalparahita kevaLa potAnA ja deza, kALa ane nimittathI yukta vartamAna dharmavALo dhULa dhyeya viSaya che jyAre ahIM arthano artha potAnA deza, kALa, nimittathIya rahita sarvadharmathI aviziSTa kevaLa sUkSma dhyeya viSaya che. Ama savitarka samApattimAM sthULa dhyeya viSaya zabdArthajJAnavikalpasahita gRhIta thAya che. nirvitarka samApattimAM sthULa dhyeya viSaya zabdArthajJAnavikalparahita gRhIta thAya che paraMtu te svadeza-kAla-nimittasahita ja gRhIta thAya che. savicAra samApatti nirvitarka samapatti jevI ja che paraMtu phera mAtra eTalo ja ke savicAra samApattino viSaya sUkSma hoya che jyAre nirvitarka samApattino viSaya chULa hoya che. nirvicAra samApattimAM to te sUkSma viSaya potAnA deza-kALa-nimitta vinA tema ja potAnA dharmo vinA kevaLa gRhIta thAya che. samApattionI saMkhyA vize zAstrakAromAM matabheda che. bhASyakAra spaSTapaNe savitarka Adi cAra prakAranI ja samApattio mAne che. vAcaspati tema ja temanA anuyAyIo anusAra samApattio ATha prakAranI che. teo vitarkanugatanuM savitarka samApatti ane nirvitaka samapattimAM, vicArAnugatanuM savicArA samApatti ane nirvicArA samApattimAM, AnaMdAnugatanuM sAnaMda samApatti ane AnaMdamAtra samApattimAM ane Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 padarzana asmitAnugatanuM sAsmita samApatti ane asmitA mAtra samApattimAM vibhAjana kare che. vAcaspatinA matanuM khaMDana karatAM vijJAnabhikSu yogavArtikamAM pAMca samApattio jaNAve che - prAhmaviSaya tema ja grahaNaviSayaka savitarka Adi cAra ane grahItRviSayaka pAMcamI. "grAhyanI jema prahaNa(indriyonA paNa sthaLa ane sUkSma be bhedo saMbhavatA hoI te grahaNanI bAbatamAMya je samApattio thAya che te savitarko Adi cAra ja che. A savitarka Adi cAra uparAMta grahItRviSayaka pAMcamI samApatti paNa che. paraMtu upara jaNAvyA pramANe ATha samApattio mAnavA mATe koI ja pramANa nathI. AnandAnagugata ane asmitAnugata samAdhinI dizAmAM sAnaMda-nirAnaMda tema ja sAsita-nirAsmita evA be be vikalpo saMbhavatA ja nathI. AnaMda to lAdamAtra che ane asmitA caitanyamAtrasaMvat che ema bhASyakAre pote ja kahyuM che. "lAda' zabdano artha indriya karavo tema ja "asmitA' zabdano artha ahaMkAroparaktacaitanya karavo anucita che. jyAM mukhyArtha bAdha pAmato na hoya tyAM lakSaNAno Azaro levo e paNa yogya nathI. eTale AnaMdAnugata prajJAta samAdhimAM halAdazUnyatvanA vikalpano tema ja asmitAnugata prajJAta samAdhimAM nirasmitAnA vikalpano svIkAra karavI anucita che. badhI ja samApattio sabIja che." arthAt saMprajJAta yoga sabIja che. sabIja eTale ? AlaMbanarUpa bIja jemAM hoya tene sabIja kahevAya. saMprajJAta yogamAM koI ne koI AlaMbana avazya hoya che ja ane pariNAme tenI cittavRtti paNa hoya che ja. A AlaMbana dhUla hoya ke sUkSma, prakRti hoya ke puruSa paNa hoya che jarUra. Ama ahIM bIjano artha thayo AlaMbana. vArtikakAra bIjano artha kare che saMskArahetRtA. saMskArahetutA jemAM hoya te sabIja. cittavRtti saMskAranI hetu yA janaka che." prajJAta yogamAM cittavRtti hoya che ja ane jyAM cittavRtti hoya tyAM tenuM koI ne koI AlaMbana paNa hovAnuM ja. Ama vArtikakArane mateya sabIjano artha chevaTe sAlaMbana ja thAya. nirvicAra samApattimAM AvaraNarUpa cittamaLo dUra thatAM prakAza svabhAva buddhisattva rajoguNa ane tamoguNanA prabhAvathI mukta thAya che. tene laI sadRza cittavRttiono pravAha ekadama svaccha thaI jAya che. pariNAme, A vakhate prajJA sarva arthane yugapad prahaNa kare che, yathArtha grahaNa kare che ane skuTarUpe grahaNa kare che. A prajJAne ja RtaMbharA prajJA nAma apAyuM che." RtaMbharAno vyutpatyartha che satyane dhAraNa karanAra (kRta satyaM virti rati RtaMbhara). temAM viparyaya lezamAtra hoto nathI. A prajJAvALo zokarahita hoya che. Ama RtaMbharA prajJA vivekaJAtirUpa ja che. bIjI rIte kahIe to taMbharA prajJA vivekIne hoya che. A RtaMbharA prajJAno viSaya AgamaprajJA ane anumAnaprajJAthI judo che. AgamaprajJA tathA anumAnaprajJA sAmAnyaviSayaka hoya che jyAre RtaMbharA prajJA vizeSaviSayaka hoya che." AgamaprajJA athavA zabdapramANa sAmAnyane ja grahaNa kare che. AgamaprajJA zabdathI janme che. tethI zabda je arthamAM saMketita thayo hoya te ja arthane e rahe. zabdano saMketa jo vyaktirUpa vizeSamAM hoya to e zabdathI thatI AgamaprajJA vyaktirUpa vizeSane jANI zake. Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadarzana 261 paNa tema to nathI. zabdano saMketa vyaktimAM - vizeSamAM - mAnavo ghaTato nathI. kAraNa ke tema karavAthI AtaMtyadoSa ke vyabhicAradoSa Ave. e to dIvA jevuM spaSTa che ke je arthamAM zabda saMketita thayo hoya te ja arthanuM te zabdathI jJAna thAya. tethI jo "gAya" zabdano gAyarUpa amuka vyakti sAthe saMketa karIe to e zabdathI te ja gAyanuM jJAna thAya. tethI badhI gAyonuM jJAna karavA dareka gAya sAthe saMketa karavo joIe. paNa e to azakya che, kAraNa ke atIta, anAgata ane vartamAna gAyo anaMta che. atIta ane anAgata gAyo badhI ja apratyakSa hovAthI temanAmAM saMketa karavo azakya che. vaLI, vartamAna gAyomAMthI moTA bhAganI apratyakSa ja hoya che eTale badhI vartamAna gAyomAMya vyaktiza saMketa karavo asaMbhava che. A ja che AmaMtyadoSa. A doSane TALavA jo koI ema sUcave ke jeTalI gAyo pratyakSa hoya teTalImAM saMketa karavo, to e sUcana paNa barAbara nathI, kAraNa ke temAM vyabhicAradoSa Ave che. jeTalI gAya vyaktiomAM saMketa karyo hoya te sivAyanI gAya vyaktione gAya nahi kahevAya. Ama je kharekhara gAya che tene agAya kahevAno vakhata Ave. A che vyabhicAradoSa, paristhiti AvI hoIne zabdano saMketa vyaktimAM nahi paNa jAtimAM manAya che. eTale zabdathI ApaNane mAtra jAti yA sAmAnyanuM ja jJAna thAya che, vizeSanuM nahi. anumAnaprajJA paNa sAmAnyane ja grahaNa kare che. ApaNe jyAre dhumADo joI agninuM anumAna karIe chIe tyAre te anumAna dvArA jANelo agni sAmAnya hoya che vizeSa nahi. te agni lAkaDAmAMthI udbhavelo che ke ghAsaphUsamAMthI udbhavelo che, jalada che ke maMda che e dhumADo joI ApaNe jANI zakatA nathI. Ama AgamaprajJA ane anumAprajJA mAtra sAmAnyane jANe che jyAre RtaMbharA prajJA vizeSone jANe che. paNa ema to indriyapratyakSa paNa vizeSane jANe che to RtaMbharA prajJAnI zI jarUra? indriyapratyakSa mAtra vartamAna ane teya sannikRSTa vizeSone ja jANe che jyAre RtaMbharA prajJA to atIta, anAgata ane vartamAna tema ja saknikRSTa ane asannikRSTa badhA ja vizeSone jANe che. atIta padArtha to nAza pAmyo che ane anAgata to haju utpanna thayo nathI to atIta ane anAgatane RtaMbharA prajJA kema karIne jANI zake? Ano uttara e che ke yoga satkAryavAdI che eTale atIta ane anAgata paNa zAMta ane avyaktarUpe vidyamAna che ja. | RtaMbharA prajJA ane vivekakhyAti vacce kaMI bheda che ke nahi tenI spaSTatA yogadarzana karatuM nathI. paraMtu vivekakhyAtinA varNana uparathI ApaNane jaNAze ke te RtaMbharA prajJAthI bhinna nathI. bIjI rIte kahevuM hoya to ema kahI zakIe ke sAdhakanI prajJA vivekaJAtinA udaya sAthe ja RtaMbharA banI jAya che. vivekakhyAti e samyaka dRSTi che. ane samyapha dRSTi saMpanna thatAMnI sAthe ja sAdhakanuM jJAna yA prajJA paNa samyaka banI jAya che. Ama vivekajJAnanA udaya sAthe ja RtaMbharA prajJAno udaya thAya che. A dRSTie paNa baMne abhinna che ema kahI zakAya. eka saMdarbha uparathI evuM phalita thAya ke te vivekajJAnanI prAthamika bhUmikA hoya. have vivekakhyAti zuM che teno vicAra karIe. vivekaJAti e prakRti ane puruSa ekabIjAthI taddana bhinna svabhAvavALA che evuM jJAna che. vivekakhyAtithI UlaTA yA Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 padarzana virodhI jJAnane ja aviveka, mithyAjJAna yA avidyA kahevAmAM Ave che. vivekakhyAtinA udaya mAtrathI mithyAjJAna nAza pAmatuM nathI. prakAza aMdhakArano virodhI hovA chatAM jyAM sudhI te prabaLa na bane tyAM sudhI aMdhakArano nAza karI zakato nathI. tevI ja rIte, udaya pAmelI vivekakhyAti jyAM sudhI niraMtara abhyAsathI prabaLa na bane tyAM sudhI te mithyAjJAnano nAza karI zakatI nathI. jo sAdhaka tene prabaLa yA dRDha karavAnI kALajI na le to te mithyAjJAna sAthenA dvandamAM hArI jAya che ane tene potAne mithyAjJAnano nAza karyA vinA raNamedAna choDI cAlyA javuM paDe che. Ama jo vivekaJAtino udaya thayA pachI tene prabaLa yA dRDha karavAnI kALajI na levAmAM Ave to sAdhakane te gumAvavI paDe che. paraMtu udaya pAmelI vivekAtine niraMtara abhyAsathI jo prabaLa banAvavAmAM Ave to te mithyAjJAnano nAza kare che ja. mithyAjJAnano nAza thavAthI saghaLA klazo dUra thaI jAya che. saghaLA klezo dUra thatAM buddhisatva vizada yA svaccha bane che ane para vazIkAra vairAgyamAM cittanI nirmaLa vRttiono pravAha vahyA kare che. mithyAjJAnano nAza thaI gayo hovAthI have tenA puna:prasavanI koI saMbhAvanA ja nathI.' vivekakhyAtiniSTha yogIne niratizaya utkarSa vALI sAta prakAranI prajJA thAya che.' kharekhara prajJA to eka ja hoya che. paraMtu tenA viSayabhede sAta bheda thAya che. te sAta viSayo che-yavimukti, he hetuvimukti, dAnavimuktiH hAnopAyavimukti, cittAdhikAravimukti, cittaguNavimukti, pralInacittaguNapunarbhAvavibhuti. 1. heyavimuktiviSayaka prajJA - 'je kaMI heya (yA tyAjya) che te badhuM meM te rUpe jANI lIdhuM che. have mArA jANavAmAM na hoya tevuM koI heya nathI.' AvI prajJA. 2. he hetuvimuktiviSayaka - heyanA jeTalA hetuo che te badhAno meM nAza karyo che, have mAre kSaya karavA jevuM kaMI nathI" AvI prajJA. 3. hAnavimuktiviSayaka prajJA - "mokSarUpa hAnanA svarUpano mane nizcaya thaI gayo che, teno nizcaya karavAno.mAre bAkI nathI' AvI prajJA 4. hAnopAyavimuktiviSayaka prajJA - "mokSanA upAyarUpa vivekaJAtine meM siddha karI che, prapta karI che, ene pAmavA mATe mAre kaMI karavAnuM rahetuM nathI' AvI jJA. 5. cittAdhikAravimuktiviSayaka prajJA - "buddhinAM prayojano siddha thaI gayAM che, te - kRtArtha thaI che" AvI prajJA. 6. cittaguNavimuktiviSayaka prajJA - "buddhisattvanA guNo buddhinI sAthe potAnA mULa kAraNamAM laya pAme che ja' AvI prajJA. 7. pralInacittaguNapunarbhAvavimuktiviSayaka prajJA - "atyaMta laya pAmelA cittaguNonI punaH utpatti thatI nathI, kAraNa ke te mATe koI prayojana nathI. paristhiti AvI hoI cittaguNo atyaMta laya pAmatAM anaMtakALamAM guNasaMbaMdhAtIta thayelo nirmaLa kevaLa puruSa potAnA svarUpamAM ja sthiti kare che" AvI prajJA.2 AmAMnI prathama cArane kAryavimuktiviSayaka ane chellI traNane cittavimukti Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadarzana 263 viSayaka gaNavAmAM AvI che." A sAteyane 'prAntabhUmi prajJA' evuM sAmAnya nAma apAyuM che. A sAta prAntabhUmi prajJAvALA vivekI puruSane kuzala kahevAmAM Ave che. paraMtu vivekakhyAtineya tyajI citta jyAre atyaMta laya pAmI jAya che tyAre yogIne kuzala uparAMta mukta paNa kahevAmAM Ave che kAraNa ke te vakhate ja te guNAtIta bane che. A sAta prAntabhUmivALA vivekI puruSane ja jIvanmukta kahevAmAM Ave che jyAre jenuM citta atyaMta laya pAmI gayuM che evA puruSane ja videhamukta kahevAmAM Ave che. Ama jyAre baMneyane mukta gaNavAnI prathA zarU thaI haze tyAre te baMnenI muktinI viziSTatA darzAvatAM pado joDavA paDyAM haze; baMneya mukta to kharA paNa eka jIvanmukta ane bIjo videhamukta. paraMtu bhASyakAre vivekI puruSane mATe eka sthaLe mAtra 'kuzala' nAma ja rAkhyuM che jyAre guNAtIta puruSane mATe ja 'kuzala' uparAMta 'mukta' nAma paNa rAkhyuM che.'" tema chatAM bIje eka sthaLe dharmameghasamAdhi sudhI pahoMcelA vivekI puruSane mATe 'jIvanmukta' padano upayoga paNa karyo che ja.45 jIvanmukti saMprajJAta yogamAM che jyAre videhamukti asaMprajJAta yoganuM phaLa che. saMprajJAta yoganI cAra bhUmikAo che. tene AdhAre saMprajJAta yogInA cAra bheda karyA che prathamakalpika, madhubhUmika, prajJAjyoti ane atikrAntabhAvanIya. saMprajJAta samAdhino yogAbhyAsa haju jeNe zarU karyo che te prathamakalpika yogI. savicAra samApatti sudhI te prathamakalpika ja gaNAya che. nirvicAra samAptine pAmelA yogIne RtaMbharA prajJA udbhave che. A RtaMbharA prajJAvALo yogI madhubhUmika yogI kahevAya che. A bhUmikAmAM devatAo yogIne aneka pralobhano Ape che. pralobhanathI calita yogI yogabhraSTa thAya che ane nizcala rahI sAdhanA karanAra AgaLa vadhe che. RtaMbharA prajJA ane tenI AnuSaMgika siddhione dRDha karI rakSanAra ane AgaLanI bhUmikA mATe sAdhanAmAM lAgyo rahenAra prajJAjyotiH yogI kahevAya che. asaMprajJAtayoga dvArA cittano laya karavAnuM ja have jene bAkI che tevo saMprajJAta yoganI sauthI upalI bhUmikAmAM rahelo atikrAntabhAvanIya yogI kahevAya che. A bhUmikAnA yogIne ja sAta prakAranI prAntabhUmi prajJA hoya che. 7 Te - re 50 vivekakhyAtivALA yogIne AtmasAkSAtkAra thAya che. eTale 'huM koNa chuM ? kAMthI thayo ? zuM svarUpa che mAruM kharuM ?' vagere bhAvanA aTakI jAya che. arthAt AtmabhAvabhAvanAnI nivRtti thAya che. tenuM citta vivekajJAna yA AtmasAkSAtkArane pAmI have kaivalya bhaNI doDe che." jyAM sudhI vivekakhyAti dRDha thaI hotI nathI tyAM sudhI vyutthAnasaMskAro vacce vacce anya jJAnone utpanna kare che. paraMtu jo yogI siddhi vagerenI spRhA vinA vivekakhyAtino abhyAsa karato ja rahe to tenA vivekakhyAtinA saMskAro 6Dha thaI vyutthAnasaMskArone nirvIrya karI nAkhe che. eTale te vyutthAnasaMskAro anya jJAno janmAvI zakatAM nathI. pariNAme vivekajJAnarUpa cittavRttiono pravAha vacce vacce anya jJAnothI tUTyA vinA have niraMtara vahe che. Ama ahIM apara vairAgyanI "utkaTatA temaja vivekajJAnanI niraMtaratA hoya che. Ama thatAM vivekI puruSane dharmameghasamAdhino lAbha thAya che.'' A kAraNe dharmamevasamAdhine vivekajJAnanI parAkASThA Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 Sadarzana gaNavAmAM AvI che.52 dharmameghasamAdhi klezono temanI vAsanAo sAthe nAza kare che. tevI ja rIte te sArA ke kharAba arthAt kuzaLa ane akuzaLa karmono paNa temanI vAsanA sAthe nAza kare che. kleza ane karmano nAza thatAM yogI jIvanmukta bane che, kAraNa ke have tene punarjanma saMbhavato nathI. teNe janmanAM kAraNono to nAza karI nAkhyo che.13 phleza ane karmonA AvaraNathI mukta baneluM tenuM jJAna anaMta bane che. enA jJAna AgaLa jJeyo alpa che, kAraNa ke jeTalA che tenAthI game teTalA vadhAre zeya hota to temane paNa tenuM jJAna jANI leta.54 A darzAve che ke dharmameghasamAdhivALA yogInuM citta sarvajJa bane che. A anaMtajJAnathI vivekaja tArakajJAna bhinna jaNAtuM nathI. bhASyakAra kahe che ke tArakajJAna badhA viSayone jANe che; evo koI viSaya nathI je enAthI ajJAta hoya; te atIta, anAgata ane vartamAna badhA ja paryAyone jANe che; te eka ja kSaNamAM eka sAthe badhA viSayone temanA badhA ja paryAyo sAthe jANe che; te vivekaja paripUrNa jJAna che.56 eka sthaLe bhASyakAra A pUrNajJAnane 'vizokA siddhi' kahe che.57 pAdaTIpa 1 yastvekAgre cetasi sadbhUtamarthaM pradyotayati, kSiNoti ca klezAn, karmabandhanAni zlathayati, nirodhamabhimukhaM karoti sa samprajJAto yoga ityAkhyAyate / yogabhASya 1. 1 / 2 yogavArtika 1. 1 / 3 virtakavicArAnandAsmitArUpAnugamAt saMprajJAtaH / yogasUtra 1.17 / 4 virtakaH cittasyAlambane sthUla AbhogaH / yogabhASya 1. 17 / 5 svarUpasAkSAtkarAvatI prajJA AbhogaH / saM sthUlaviSayatvAt sthUlaH / tattvavai 1. 17 / sthUlayorbhUtendriyayoradRSTAzrutAmatAzeSasAkSAtkAraH savitarka ityarthaH / yogavArtika 1. 17 / 7 sUkSmo vicAraH / yogabhASya 1. 17 / 8 sUkSma AbhogaH sthUlakAraNabhUtasUkSmapaJcatanmAtraliGgAliGgaviSayo vicAraH / yogavArtika 1. 17 / 8 ... yazcittasyAbhogaH sUkSmagatAzeSasAkSAtkAraH sa vicAraH / yogavArtika 1. 17 / 10 AnandaH halAdaH / yogabhASya 1. 17 / 11 indriye sthUlAlambane cittasyAbhoga AhalAda, prakAzazIlatayA khalu sattvapradhAnAd ahaGkArAdindriyANyutpannAni, sattvaM sukhamiti tAnyapi sukhAnIti tasminnAbhoga AhalAda iti / tattvavai0 1. 17 / 12 tatraivAlambane yazcittasya vicArAnugatabhUmyArohAt sattvaprakarSeNa jAyamAne hahlAdAkhyasukhavizeSe AbhogaH sAkSAtkAro bhavati sa AnandaviSayakatvAdAnanda ityarthaH tenAnugato yukto nirodha AnandAnugatanAmA yoga iti bhAvaH / tadAnIM cAnandagocare evAhaM sukhIti cittavRttirbhavati na sUkSmavastuSvapi iti vicArAnugatAd vizeSaH / indriyasyApi sthUlatayA tatrAbhogasyApi vitarkamadhye eva pravezAt / yogavArtika 1. 17 / Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 265 yogadarzana 13 ekAtmikA saMvid asmitA / yogabhASya 1. 17 / 14 sA (asmitA) cAtmanA grahItrA saha buddhirekAtmikA saMviditi / tattvavai0 1. 17 / 15 ekAtmikA saMvidasmiteti ekazabdo'tra kevalavAcI, ekAtmikA eka evAtmA'syAM viSayatvenAstItyekAtmikA, tathA coktam ekAlambane yA cittasya kevalapuruSAkArA saMvit sAkSAtkAro'smItyetAvanmAtrAkAratvAdasmitetyarthaH, sA ca jIvAtmaviSayA parAtmaviSayA ceti dvidhA vakSyate...atra cAsmitAzabdo viviktacetanAkAratAmAtropalakSakastenodAsInabhAvena ya IzvaracetanatvasAkSAtkArastasyApi saMgrahaH, sopAdhikezvarasaMprajJAtasya ca vicArAnugate pravezaH / yogavArtika 1. 17 / ataH sarveSu samprajJAteSu madhye pAramezvarayoga eva zreSThaH / yogasArasaMgraha pR0 22 / 16 etacca bhUmikAcatuSTayamekasminnevAlambane kramAt kartavyam / yogasArasaMgraha pR0 16 / 17 tatra prathamazcatuSTayAnugataH samAdhiH savitarkaH, dvitIyo vitarkavikala: savicAraH, tRtIyo vicAravikala: sAnandaH, caturthastadvikalo'smitAmAtra iti, sarva ete sAlambanAH samAdhayaH / yogabhASya. 1. 17 / 18 kSINavRtterabhijAtasyeva maNergrahItRgrahaNagrAhyeSu ttsthtdjjntaa| samApattiH / yogasUtra 1. 18 tatra zabdArthajJAnavikalpaiH saMkIrNA savitarkA samApattiH / yogasUtra 1. 42 / 20 zubho yogabhASya 1. 42 / 21 smRtiparizuddhau svarUpazUnyevArthamAtranirbhAsA. nirvitarkA / yogasUtra 1. 43 / yadA punaH saketasmRtiparizuddhau kSutAnumAnajJAnavikalpazUnyAyAM samAdhiprajJAyAM svarUpamAtrenAvasthito'rthastatsvarUpAkAramAtratayaivAvacchidyate sA ca nirvitarkAsamApattiH, tat paraM pratyakSama, tacca zrutAnumAnayorbIjam, tataH zrutAnumAne prabhavataH, na ca zrutAnumAnajJAnasahabhUtaM taddarzanam, tasmAdasakIrNaM pramANAntareNa yogino nirvitarkasamAdhijaM darzanamiti / yogabhASya 1. 43 (utthAnikA) 22 etayaiva savicArA ca sUkSmaviSayA vyAkhyAtA / yogasUtra 1. 44 / 23 tatra bhUtasUkSmeSvabhivyaktadharmakeSu dezakAlanimittAnubhavAvacchinneSu yA samApattiH sA savicArA / yogabhASya 1. 44 / 24 yA punaH sarvathA sarvataH zAntoditAvyapadezyadharmAnavacchinneSu sarvadharmAnupAtiSu . sarvadharmAtmakeSu samApattiH sA nirvicArA / yogabhASya 1. 44 / 25 prajJA ca svarUpazUnyevArthamAtrA yadA bhavati tadA nirvicAraH / yogabhASya 1. 44 / * dharmI uparathI tenA udita dharmo upara tema ja eka udita dharma uparathI bIjA udita dharma upara tathA udita dharmanA deza uparathI tathA kALa upara ke nimitta upara citta | vicaraNa kare che (ghUme che, tethI A samApattine savicArA kahI che. savitarka ane nirvitaka paNa savicAra che paraMtu ahIM savicArA samAptimAM vicAranuM (=viya29nu) kSetra va bhAhita cha. mauddhome dhyAnana yAra praharI svIya cha; Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Sadarzana temAMnA prathama be dhyAnane viSe buddhaghoSa temanA vizuddhimaggamAM jaNAve che ke prathama dhyAnamAM vitarka ane vicAra hoya che jyAre bIjA dhyAnamAM vitarka ane vicAra upazAMta thaI jAya che. buddhaghoSa vicArano artha vicaraNa kare che. jaino paNa zukla dhyAnanA cAramAMthI prathama be prakArone anukrame pRthavitarkasavicAra ane ekatvavitarkanirvicAra evAM nAma Ape che. umAsvAtie paNa vicArano artha saMkrAnti karyo che (tattvArthasUtra 9.46). vitarkano artha buddhaghoSa UhApoha kare che jyAre umAsvAti zruta kare che. A artha yogadarzane Apela artha 'zabdArthajJAnavikalpa'thI bhinna nathI ja. yogadarzanavarNita A cAra samApattione zAntiparvamAM (adhyAya 195) ullikhita cAra dhyAno sAthe sarakhAvo. 26 tAzcatasraH samApattayaH / yogabhASya 1. 46 / 27 tena grAhye catasraH samApattayo grahItRgrahaNayozca catasra ityaSTau te bhavanti / tattvavai0 1. 46 / 28 grAhyagrahaNayoH sthUlasUkSmabhedena savitarkAdyAzcatasraH paJcamI ca grahItRSvi / yogavArtika 1. 44 / 266 27 yaccAnyairuktaM grAhyaviSaye sthUlasUkSmabhedena savitarkAdirUpAzrcatasraH samApattayaH, grahaNAkhyeSu cendriyeSu sAnandanirAnandasvarUpe dve samApattI gRhItRSu ca sAsmitanirAsmitarUpe dve samApattI ityaSTau samapattayo bodhyA yuktisAmAnyAditi tadapi na pramANAdarzanAd, AnandAnugatAsmitAnugatayornirAnandanirasmitatvarUpavizeSAsaMbhavAcca, Anando hi halAdamAtro'smitA ca caitanyamAtrasaMviditi bhASyakRtA proktam, na tvindriyaM halAdazabdena vyAkhyeyam lakSaNAprasaGgAt, nApyahaGkAroparakta- caitanyamasmitAzabdena vyAkhyeyaM lakSaNApatteH / yogavArtika 1. 46 / 30 tA eva sabIjaH samAdhiH / yogasUtra 1. 46 / OM cittabIjasya saMskArasya / yogavArtika 1.2 / 32 nirvicAravaizAradye'dhyAtmaprasAdaH / yogasUtra 1. 47 / 33 ... bhUtArthaviSayaH kramAnanurodhI sphuTaprajJAlokaH / yogabhASya 1. 47. / 34 RtambharA tatra prajJA / yogasUtra 1. 48 / 34 satyameva bibharti, na tatra viparyAsagandho'pyastIti / yogabhASya 1. 48 / 35 zrutAnumAnaprajJAbhyAmanyaviSayA vizeSArthatvAt / yogasUtra 1. 49 / 39 dukhI yogabhASya 1. 49 / 38 dukho yogabhASya 3. 52 / 38 vivekakhyAtiraviplavA hAnopAyaH / yogasUtra 2. 26 / sattvapuruSAnyatApratyayo vivekakhyAtiH, sA tvanivRttamithyAjJAnA plavate / yadA mithyAjJAnaM dagdhabIjabhAvaM vandhyaprasavaM sampadyate tadA vidhUtaklezarajasaH sattvasya pare vaizAradhe parasyAM vazIkArasaMjJAyAM vartamAnasya vivekapratyayapravAho nirmalo bhavati / yogabhASya 2. 26 / Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadarzana 297 40 tato mithyAjJAnasya dagdhabIjabhAvopagamaH punshcprsvH...| yogabhASya 2. 26 / 41 tasya saptadhA prAntabhUmiH prajJA / yogasUtra 2. 27 / 42 yogabhASya 2. 27 / 43 eSA catuSTayI kAryavimuktiH prajJAyAH cittavimuktistu trayI / yogabhASya 2. 27 / 44 etAM saptavidhAM prAntabhUmiprajJAmanupazyan puruSaH kuzala ityAkhyAyate / pratiprasave cittasya muktaH kuzala ityeva bhavati guNAtItatvAditi / yogabhASya 2. 27 / 45 klezakarmanivRttau jIvanneva vidvAn vimukto bhavati / yogabhASya 4. 30 / / 46 catvAraH khalvamI yoginaH prathamakalpikaH, madhubhUmikaH, prajJAjyotiH, atikrAntabhAvanIya ceti / tatrAbhyAsI pravRttamAtrajyotiH prathamaH / RtaMbharaprajJo dvitIyaH / bhUtendriyajayI tRtIyaH sarveSu bhAvanIyeSu kRtarakSAbandhaH kRtakartavyasAdhanAdimAn / caturtho yastvati krAntabhAvanIyastasya cittapratisarga eko'rthaH / yogabhASya 3. 51 / 47 saptavidhA'sya prAntabhUmiprajJA / yogabhASya 3. 51 / 48 vizeSadarzina AtmabhAvabhAvanAvinivRttiH / yogasUtra 4. 25 / yastvasau paro ' vizeSaH...puruSa iti / yogabhASya 4. 24 / 48 tadA vivekanimmaM kaivalyaprAgbhAraM cittam / yogasUtra 4. 26 / / 50 tacchideSu pratyayAntarANi saMskArebhyaH / yogasUtra 4. 27 / 51 prasaGkhyAne'pyakusIdasya sarvathA vivekakhyAtedharmameghaH samAdhiH / yogasUtra 4. 29 / 52 taddharmameghAkhyaM dhyAnaM paramaM prasaMkhyAnaM vivekakhyAtereva parAkASTheti yogino vadanti / - yogavArtika 1. 2 / 53 tataH klezakarmanivRttiH / yogasUtra 4. 20 / tallAbhAdavidyAdayaH klezAH samUlakASaM .. kaSitA bhavanti, kuzalAkuzalAzca karmAzayAH samUlaghAtaM / hatA bhavanti, ____ klezakarmanivRttau jIvanneva vidvAn vimukto bhavati / yogabhASya 4. 30 / 54 tadA sarvAvaraNamalApetasya jJAnasyAnantyAjjJeyamalpam / yogasUtra 4. 31 / 55 tArakaM sarvaviSayaM sarvathAviSayamakramaM ceti vivekajaM jJAnam / yogasUtra 3. 54 / 56 sarvaviSayaM nAsya kiJcidaviSayIbhUtamityarthaH sarvathAviSayam atItAnAgatapratyutpannaM sarva paryAyaiH sarvathA jAnAtItyarthaH, etad vivekajaM jJAnaM paripUrNam / yogabhASya 3. 54 / 57 sarvajJAtRtvaM sarvAtmanAM guNAnAM zAntoditAvyapadezyadharmatvena vyavasthitAnAmakramopArUDhaM vivekajaM jJAnamityartha iti / eSA vizokA nAma siddhiyAM prApya yogI sarvajJaH kSINaklezabandhano vazI viharati / yogabhASya 3. 49 / Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayana 11 asaprajJAta yoga jyAre cittane vivekaJAtirUpa cittavRtti pratye virakti thAya che tyAre citta te cittavRttinoya nirodha kare che. Ama para vairAgyane laI vivekaJAtirUpa cittavRtti paNa aTake che. mAtra saMskAro ja cittamAM rahe che. sarvacittavRttino abhAva thatAM ahIM cittavRttinA AlaMbananI koI apekSA nathI. A yoga cittavRttinA abhAvarUpa hovAthI ahIM koI paNa jAtanuM jJAna hotuM nathI. eTale ja A yogane asaMprajJAta yoga kahyo che. jJAna ja na hoya to jJAnanuM A ke te AlaMbana paNa na ja hoya. eTale A yogane nirAlaMbana yA nirbIja yoga paNa kahevAmAM Ave che." para vairAgya pote nirvastaka che eTale tenAthI Upajato yoga paNa arthazUnya ane nirAlaMbana ja hoya. para vairAgyano abhyAsa karavAthI citta nirAlaMbana bane che, tenuM vRttirUpa kArya baMdha thAya che ane vRttirUpa kAryanA abhAvane laI te citta pote jANe abhAvane pAmyuM hoya tevuM jaNAya che. asaMprajJAta yoga be prakArano che - bhavapratyaya ane upAya pratyaya." bhavapratyayano artha che bhava jenuM kAraNa che te (mava: pratyayaH #AraNe varSa sa mavapratyaya:). vAcaspati bhavano artha avidyA kare che. jyAre bhikSu teno artha janma, kare che. bhavapratyaya asaMprajJAta dazA videha ane prakRtilayane hoya che. je puruSo bhUta tathA indriyane AtmA mAnI tenI bAna vagere rUpe upAsanA kare che temanuM citta te upAsanAnI vAsanAvALuM thAya che eTale vartamAna dehanuM patana thatAM te vAsanA anusAra ane upAsanAnA baLe e puruSo potapotAnA upAya je bhUta tathA indriya hoya temAM lIna thAya che. AvA puruSo videha kahevAya che. paMcatatpAtra, ahaMkAra, mahatuM ane avyakta prakRtimAMthI koI ekane AtmA mAnI tenI upAsanA karavAthI tenI vAsanAyukta cittavALA puruSo dehapAta pachI potAnA upAyamAM lIna thAya che. A puruSo prakRtilaya kahevAya che. A baMne prakAranA puruSonAM citta bhUta, indriya vagere potapotAnAM upAsya tattvomAM lIna thayelAM hoya che eTale saMskArazeSa hoya che. temane te vakhate cittavRtti yA jJAna hotuM nathI, paNa jANe kaivalyapadane anubhavatA hoya evI temanI dazA hoya che. tethI temanI asaMprajJAta dazA hoya che e spaSTa vAta che." e asaMprajJAta dazAnI prApti mATe potapotAnA upAyamAM laya thayA pachI temane koI prayatna karavo paDato nathI. tethI e asaMprajJAta dazAnuM kAraNa janmamAtra ja che e paNa dIvA jevI vAta che. vAcaspati kahe che ke temane aprajJAta dazA janmajAta hoya che e vAta sAcI paNa temanI te dazA Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadarzana 269 avidyAjanya che, te vivekajJAna pachI para vairAgyamAMthI janmatI dazA nathI, temaNe vivekajJAnathI avidyAne dUra karI hotI nathI. A kAraNe vAcaspati temanI A dazAno yogamAM samAveza karatA nathI. bhASyakAra paNa tenI gaNatarI yogamAM karavAnA matanA nathI. paraMtu bhikSu bhinna mata dharAve che. te bhavapratyayane avidyAjanya mAnatA nathI. bhavano artha avidyA lenAra kahe che ke bhavapratyaya asaMprajJAta dazAvALA videha ane prakRtilaya puruSo pharI janma grahaNa karatA hovAthI ane avidyA ja janmanuM kAraNa hovAthI bhavapratyayano artha "janmanuM kAraNa avidyA jemAM che te evo ja karavo joIe. paraMtu bhikSu jaNAve che ke temanI vAta barAbara nathI. videha ane prakRtilaya puruSone vivekajJAna hoya che, ane temanI avidyA dUra thaI gaI hoya che. temano devarUpe purnabhava to bhoga dvArA saMskArone samApta karavA mATe ja hoya che. temanI purnabhavamAM je vyutthAnAvasthA hoya che te jIvanmuktanI vyutthAnadazA jevI ja hoya che. bhoga dvArA saMskAro samApta thatAM teo kaivalyane pAme che. bhavapratyaya avidyAjanya nathI kAraNa ke : (1) bhavapratyaya paNa para vairAgyajanya che eTale te avidyAyukta puruSomAM saMbhave ja nahIM. (2) indriya vagerenI cintAmAtrathI asaMprajJAta yoga prApta thAya ja nahIM. eTale indriyacintaka, bhUtaciMtaka, ahaMkAraciMtaka, buddhiciMtaka ane avyaktaciMtaka mAtra te te tattvanI ciMtAmAtrathI asaMprajJAta yogane pAmatA nathI. arthAt teo je devabhAva pAme che te videha ane prakRtilayathI bhinna che. videha ane prakRtilayamAM avidyA hotI nathI." (3) mAtra vRjyabhAvane asaMprajJAta kahevAmAM Avato nathI. paraMtu je para vairAgyajanya hoya tene ja asaMprajJAta kahevAya che. anyathA pralaya ane maraNanI veLAe badhAmAM asaMprajJAtanI siddhi mAnavI paDe. para vairAgya hoya tyAM avidyA kyAMthI hoya ? bhavapratyaya mAtra vRtyabhAvarUpa nathI paNa para vairAgyajanya nRtyabhAvarUpa che. eTale te kharekhara asaMprajJAta yoga che.'' (5) indriya vagerenI upAsanAnA sUryapadaprApti vagere phaLa zAstramAM batAvyA che. indriya vagerenI upAsanAnuM phaLa asaMprajJAtalAbha nathI.' upAya pratyaya asaMprajJAta yoga- A aprajJAta yoga janmasiddha nathI paNa upAyonA anuSThAna dvArA te prApta thAya che eTale tene upAya pratyaya kahyo che. A upAyo che - zraddhA, vIrya, smRti, samAdhi ane prajJA, Agama, anumAna ane AcAryanA upadezathI parokSa rIte jANelA puruSano sAkSAtkAra karavAnI utkaTa icchA e zraddhA. A zraddhA kalyANI mAtAnI jema aneka vidgone dUra karI anarthothI yogInuM rakSaNa kare che. tethI tenA yogano bhaMga thato nathI. AvI zraddhAvALA yogImAM icchelA viSayanI prApti mATe te viSayamAM cittane punaH punaH sthApana karavArUpa dhAraNA nAmano prayatna Upaje che. mRtino artha che dhyAna. dhAraNAno abhyAsa karanAra yogIne dhyAnAvasthAnI prApti thAya che. dhyAnano abhyAsa karavAthI yogInuM citta sarva prakAranI vyAkuLatAthI rahita banI chellA yogAMgarUpa samAdhine pAme che. pachI A badhAM yogAMgomAM sArI rIte kuzaLa banelA yogIne saMprajJAta yoganI parAkASThArUpa vivekakhyAti prApta thAya che. tyAra bAda vivekaJAtinA abhyAsathI tathA te vivekakhyAti pratyenA vairAgyathI te yogIne Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270. padarzana asaMprajJAta yoganI prApti thAya che. Ama zraddhAnI siddhi thavAthI vIryano udaya, vIryanI siddhi thavAthI smRtino udaya, smRtinI siddhi thavAthI samAdhino udaya ane samAdhinI siddhi thavAthI prajJAvivekano udaya thAya che. abhyAsathI prajJAviveka prabaLa banatAM avidyAne dUra kare che. prajJAvivekano vizeSa abhyAsa karavAthI tenA pratye paNa vairAgya janme che. Ane paravairAgya kahe che. paravairAgyathI asaMprajJAta yoga janme che. A asaMprajJAta yoga kaivalyanuM kAraNa che. A upAya pratyaya asaMprajJAta yoga videha ane prakRtilaya sivAyanA puruSomAM saMbhave che. upAya pratyaya aprajJAta yoganI siddhi sau yogIone sarakhe vakhate thatI nathI paNa koIne vahelI thAya che ane koIne moDI thAya che. AnuM kAraNa upAyanA abhyAsanI ane saMvega arthAtuM vairAgyanI taratamatA che. jeTalI temanI tIvratA ochI tema samaya vadhu. je yogInA abhyAsa ane vairAgyanI tIvratA utkRSTa hoya che tene tarata ja upAya pratyaya asaMprajJAta yoganI prApti thAya che. je yogInA abhyAsa ane vairAgyanI tIvratA utkRSTa na hoya teNe jo A asaMprajJAta yoga ekadama prApta karavo hoya to teNe IzvapraNidhAnano Azaro levo. keTalAka asaMprajJAta yogane nirvikalpa samAdhi kahe che. paNa A mAnyatA barAbara nathI. tenuM khaMDana bhikSue karyuM che. te kahe che ke nirvikalpa AtmajJAna to prajJAta yoganI nirvicAra samApattimAM ja thaI jAya che. asaMprajJAta yoMgamAM to koI paNa prakAranA jJAnano saMbhava ja nathI. kema ke AtmasAkSAtkAriNI vivekakhyAtino paNa ahIM pUrNa nirodha thaI jAya che. Ama asaMprajJAta yogane nirvikalpa gaNavo ayogya che temaja tema mAnavuM bhAgyaviruddha paNa che. - saMprajJAta ane asaMprajJAta yoga , prajJAta yoga aprajJAta yoganI pUrvabhUmikA che. aprajJAta yoga yoganI caramasImA che. saMprajJAta yoganI paripakvatAnuM phaLa che vivekaJAti. vivekakhyAtinI utkRSTa avasthA che dharmameghasamAdhi. enA pratye para vairAgya thatAM aprajJAta yoganI avasthA thAya che. Ama saMprajJAta yoga aprajJAta yogano AdhAra che. prajJAta yogamAM rajomayI ane tamomayI vRttiono nirodha thAya che paNa kevaLa sAttvika vRtti rahe che. arthAt saMprajJAta yogamAM pUrNavRttinirodha nathI. aprajJAta yogamAM A sAttvika vRttino paNa nirodha thaI jAya che. paraMtu saMprajJAta yoganuM mahattva ochuM AMkavuM na joIe. mAnI laIe ke asaMprajJAta yoga zIgha mokSadAyaka che ane svayaM pUrNa che paraMtu ema to saMprajJAta yogamAM ya mokSadAyakapaNuM ane pUrNatA che. 19 saMprajJAta yoga vinA asaMprajJAta yoga saMbhavato ja nathI jyAre asaMprajJAta yoganI sahAyatA vinA saMprajJAta yoga pote ja mokSa prApta karAvavA samartha che. saMprajJAta yogamAM prArabdha karmo ane vivekaJAtijanya saMskAro sivAya badhAM karmo ane badhA saMskAro vivekakhyAtithI nAza pAme che. prArabdha karmono nAza karavAnuM sAmarthya vivekakhyAtimAM nathI eTale temanA bhoga dvArA temano nAza karI zakAya che. tema thatAM deha paDe che ane mokSa prApta thAya che. dehapAta sudhInI A vivekInI Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadarzana 271 avasthA jIvanmuktinI avasthA kahevAya che ane dehapAta pachInI tenI avasthA videhamuktinI avasthA kahevAya che. A kAraNe sAMkhyadarzanamAM vivekakhyAtithI kaivalyalAbha thAya che, ema jaNAvyuM che. A prArabdha karmono bIjI rIteya nAza thaI zake che. e rIta che asaMprajJAta yoganI. aprajJAta yoga vivekajJAnajanya saMskAro ane prArabdha karmono nAza karavA samartha che. eTale tenAthI zIghe mokSa prApti karI zakAya che. Ama kharekhara to vivekaJAti ja hAnopAya arthAt mokSopAya che kAraNa ke te prApta karanArane punarjanma nathI ja nathI. bAkI asamrajJAta yoga to prArabdhakarmono zIgha nAza karavAnI prakriyAmAtra che. ' pAdaTIpa 1 tatparaM puruSakhyAterguNavaitRSNyam / yogasUtra 1. 16 / virAmapratyayAbhyAsapUrvaH saMskArazeSo'nyaH / yogasUtra 1. 18 / atastasyAM viraktaM cittaM tAmapi khyAti niruNaddhi, tadavasthaM cittaM saMskAropagaM bhavati, sa nirbIjaH samAdhiH / yogabhASya 1. 1 / tasyApi nirodhe sarvanirodhAnnirbIjaH samAdhiH / yogasUtra 1. 51 / 2 bhavapratyayo videhaprakRtilayAnAm / zraddhAvIryasmRtisamAdhiprajJApUrvaka itareSAm / yogasUtra 1. 19-20 / . 3 bhavanti jAyante'syAM jantava iti bhavo'vidyA / tattvavai0 1. 19 / 4 bhavo janma / yogavArtika 1. 19 / 5 tattvavai0 1. 19 / / 6 tadasya punarbhavahetutayA heyatvaM siddham / tattvevai0 1. 19 / 7 upAyapratyayo yoginAM bhavati / yogabhASya 1.20 / 8 te . hi dainaMdinapralaye kadAcicca sargakAle'pi svasaMskAramAtropagatena cittena saMskArazeSeNa nirodhAvasthena cittena kaivalyapadamiva prApnuvanto vyutthAnakAle ca svasaMskArasya devabhAvaprApakasaMskArasya vipAkaM phalamaizvaryabhogaM prArabdhakarmayantritA ativAhayanti atikrAmanti tato mucyanta iti... / yogavArtika 1. 19 / 4 paravairAgyasyAsaMprajJAtahetutayA tasyAviduSyasaMbhavAt / yogavArtika 1. 19 / 10 indrayAdicintAmAtreNAsaMprajJAtAnupapatteH / yogavArtika 1. 19 / 11 vRttyabhAvasya kAdAcitkasya pralayamaraNAditulyatvenApuruSArthatvAcca / yogavArtika 1.19 / 12 indriyAdyupAsAkAnAmindriyAdyamimAnisUryAdipadaprApterevAnyatra phalavattvazravaNAcceti / yogavArtika 1. 19 / 13 yogasUtra 1. 20 / 14 zraddhA cetasaH saMprasAdaH / sa cAgamAnumAnAcAryopadezasamadhigatatattvaviSayo bhavati / tattvavai0 1. 20 / Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 padarzana 15 sA hi jananIva kalyANI yoginaM pAti, tasya hi zraddadhAnamya vivekArthino vIryamupajAyate samupajAtavIryasya smRtirupatiSThate, smRtyupasthAne ca cittamanAkulaM samAdhIyate, samAhitacittasya prajJAviveka upAvartate, yena yathAvad vastu jAnAti, tadabhyAsAt tadviSayAcca vairAgyAdasaMprajJAtaH samAdhiH bhavati / yogabhASya 1. 20 / A upAyo saMprajJAta yoganA paNa che. saMprajJAta yoga pote prajJArUpa (vivekajJAnarUpa) hovAthI prajJAne saMprajJAta yogano upAya na gaNIe toya prathama cAra to saMprajJAta yoganA upAyo che ja. vIryamAM yamathI mAMDI dhAraNA sudhInA cha yogAMgono samAveza thAya che. smRti e sAtamuM yogAMga dhyAna che ane samAdhi e AThamuM yogAMga samAdhi che. zraddhA to sarva yoganuM prabhavasthAna che. bauddho bodhi pAkSika dharmomAM A pAMcane gaNAve che ane emane baLa evuM samAna nAma Ape che. jainoe A pAMcane judA vezamAM svIkAryA che. tattvArthasUtra (8.1) mithyAdarzana, avirati, pramAda, kaSAya ane yogane bandhahetu tarIke varNave che. A mithyAdarzana vagerenA virodhIo anukrame darzana, virati, apramAda, akaSAya ane ayoga (= pravRjyabhAva) thAya. darzana e ja zraddhA che. virati e ja vIrya che. apramAda e ja smRti che. akaSAya e ja samAdhi che. kAraNa ke jyAre citta kaSAyothI mukta banI potAnA zuddha svarUpamAM sthira thAya che tyAre tene samAdhi saMpanna kahevAya che. ayoga e ja prajJA che. ayoga ane prajJAno abheda eTalA mATe che ke prajJA e ayoganuM kAraNa che. rAgadveSarahita jJAna (= prajJA) hAnopAdAnarUpa pravRttinA abhAvanuM kAraNa che. A zraddhA vagerene vizALa dRSTithI samajIe : (1) zraddhA - "huM chuM, huM duHkhI chuM, duHkhanAM kAraNo che, duHkhanAM kAraNone dUra karavAnA upAyo che ane duHkhanAM kAraNo pUrepUrAM dUra karI saMpUrNa duHkhamukta thaI zakAya che." - AnI dRDha pratIti e ja zraddhA che. (2) vIrya - A zraddhAne pariNAme zraddhALu vyakti duHkhanAM kAraNone dUra karI duHkhamukta thavA prayatna kare che. A prayatna ja vIrya, vyAyAma yA parAkramanA nAme adhyAtmazAstramAM prasiddha che. vIryanA svIkAramAM gozAlakanA niyativAdano pratiSedha che. huM duHkhI chuM, duHkhanAM kAraNo che, duHkhanA kAraNo dUra thAya che ane vyakti duHkhamukta thAya che e vAta sAcI paNa te badhuM niyata che ane temAM puruSa prayatnane kaMI avakAza nathI evA niyativAdano pratikAra vIryanA svIkArathI thaI jAya che. vaLI, vIryanA svIkAramAM izvarAnugrahavAdano (je yogadarzane svIkAryo che ema vidvAno mAne che) pratikAra paNa chupAyelo che. duHkhamukti mATenA prayatnamAM ahiMsApAlananuM prAdhAnya che. bIjAne duHkhI nahIM karo to tame duHkhI nahIM thAva" e sUra emAM che. (3) smRti - smRti e satata AdhyAtmika jAgRti che, jAgaraNa che. duHkhanAM kAraNa klezo cittamAM dAkhala na thAya te mATe satata jAgRta rahevuM e ja smRti che. A smRtinuM mahattva chAMdogya Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 273 yogadarzana (upaniSada (7.26.2) 59 // 4||ch : 'smRtilambhe sarvagranthInAM vipramokSaH / ' mA mRti eja AdhyAtmazAstramAM oLakhAto apramAda che. muMDakopaniSada kahe che : 'nAyamAtmA balahInena labhyo na ca pramAdAt' (3.2.4), 'apramattena veddhavyam...' (2.2.4). mahAvI3 temanA ziSya gautamane Ane para dhuMcha 3 'samayaM goyama ! mA pamAyae'. yuddha 591 mA 4 zo potAnA bhikSumIne 46. che. (4) samAdhi - satata AdhyAtmika jAgRtine pariNAme citta potAnI svAbhAvika klezarahita dazAne pAme che. have cittanI prasannatA = klezarAhitya) eTalI to dRDha thaI gaI hoya che ke sAdhakane kleza cittamAM dAkhala na thaI jAya te jovA mATe satata jAgRtinI jarUra rahetI nathI. cittanuM potAnI svAbhAvika prasannatAmAM dRDhapaNe prasthApita thavuM e ja samAdhi che. prasannatAno artha klezarAhitya che e kahevAnI 42 432 na DAvI. bha. (5) prA.-5vezahitya (= 2||dvessno samApa) jJAnane zuddha kare che. rAgadveSathI asaMskRSTa jJAna ja prajJA che. AvuM jJAna ja vastune yathArtha jANe che. rAgadveSathI saMskRSTa jJAna viSayane vikRtarUpe jANe che. 16 tIvrasaMvegAnAmAsannaH / mRdumadhyAdhimAtratvAt tato'pi vizeSaH / yogasUtra 1. 21 - 17 IzrvarapraNidhAnAd vA / yogasUtra 1. 23 / 18 nirvikalpaM tvAtmajJAnaM saMprajJAtakAla eva bhavati zabdArthajJAnavikalpazUnyasya saMprajJAtakAlInasyaiva. nirvikalpakasya / yogavArtika 1. 2 / 18 etenAsamprajJAtAbhAve'pi prArabdhabhogAnantaraM jJAninAM mokSo bhavatyeveti siddhAnto na : virudhyate / yogasArasaMgraha pR0 11 / 20 vivekakhyAtiraviplavA hAnopAyaH / yogasUtra 2. 26 / 21 tallabhAd (vivekadarzanalAbhAd) avidyAdayaH klezAH samUlakASaM kaSitA bhavanti / kuzalAkuMzalAzca karmAzayAH samUlaghAtaM hatA bhavanti / klezakarmanivRttau jIvanneva vidvAn vimukto bhavati / kasmAt ? yasmAdviparyayo bhavasya kAraNam / na hi kSINaviparyayaH kazcit kenacit kvacit jAto dRzyata iti / yogabhASya 4. 30 / 22 asamprajJAtayogastvAzutaramokSArthamevApekSyate ityAzayaH / yogavArtika 2. 15 / Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayana 12 klezo ApaNe joI gayA chIe ke jJAnarUpa vRttio kliSTa ane akliSTa ema be prakAranI hoya che. arthAta, jJAnarUpa vRttio kleza sahita yA klezarahita hoya che. vivekakhyAti rahita puruSonI jJAnarUpa vRttio klezarahita hoya che, jyAre vivekakhyAtiyukta puruSone jJAnarUpa cittavRttio klezarahita hoya che. klezo keTalA che? pAMca - avidyA, asmitA, rAga, dveSa ane abhiniveza.' ' avidyA - vivekajJAnathI UlaTuM jJAna te avidyA. Ama avidyA e abhAvarUpa nathI paNa bhAvarUpa che. A avidyA prakRtipuruSanA saMyoganuM arthAt saMsAranuM kAraNa che. eTale chIpamAM rUpAnI bhrAnti, doraDImAM sarpanI brAnti vagere mithyAzAnonI A avidyAmAM gaNanA nathI kAraNa ke te mithyAjJAno saMsAranA kAraNarUpa nathI. to pachI saMsAranA kAraNarUpa avidyA kevI che? anitya vastuomAM nityapaNAnI buddhi, apavitra vastuomAM pavitrapaNAnI buddhi, duHkharUpa vastuomAM sukharUpatAnI buddhi ane jaDavastuomAM cetanatAnI buddhi e saMsAranA heturUpa avidyA che. bAkInA cAra phlezonuM prabhavasthAna avidyA ja che." asmitA - dazakti (AtmA) ane darzanazakti (buddhi) e baMne Atma ane anAtma padArthonA svabhAva ekabIjAthI atyaMta bhinna hovA chatAM temano jANe eka ja svabhAva hoya tevo bhrama te asmitA che. anAtmane AtmA gaNavArUpa avidyAthI asmitA kaI rIte judI che? Ano javAba bhikSa nIce pramANe Ape che. anAtmane AtmA gaNavArUpa avidyA kAraNa che jyAre asmitA tenuM kArya che. anAtmamAM AtmabuddhirUpa avidyA thAya che tyAre buddhimAM sAmAnyarUpe ahabuddhi thAya che; buddhimAM sAmAnyarUpe thatI ahambuddhi buddhi ane puruSanA bhedabhedagrahaNathI thAya che ane nahIM ke temanA abhedagrahaNathI; buddhi ane puruSanI atyanta ekatAno bhrama hoto nathI ane tethI buddhinA guNono puruSamAM Aropa hoto nathI. AthI UlaTuM asmitAmAM buddhi ane puruSanA atyaMta abhedano bhrama hoya che temaja buddhinA guNono puruSamAM Aropa hoya che; kaho ke buddhi ane puruSanA atyaMta abhedanA bhramane laIne ja buddhinA guNono puruSamAM Aropa thAya che. koI prazna uThAvI zake ke sIsA ane rUpAnA abhedagrahaNa vinA paNa ekanA guNono bIjA upara Aropa saMbhave che to buddhi ane puruSanI bAbatamAM paNa tema zA mATe na mAnavuM? Ano uttara e Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadarzana 275 che ke jo tema mAnIe to bhoga ghaTe nahIM. bhoga to ja ghaTe jo buddhi ane puruSamAM abhedabhrama hoya. " rAga-sukha ane sukhanAM sAdhanonI icchA thA tRSNAne rAga kahevAmAM Ave che. lobhano samAveza rAgamAM ja thAya che. sukha ane sukhanA sAdhanonI tRSNA kevI rIte jAge che? pahelAM sukhano anubhava karyo hoya che. tenA saMskAro cittamAM hoya che. koI nimitta maLatAM e saMskAro jAgRta thAya che ane pariNAme pUrve anubhavelA sukhanI smRti thAya che. pUrvAnubhUta sukhanI smRti tevA sukhane mATenI tRSNAne janma Ape che. tevA sukhane mATenI tRSNA potAnI sAthe tevA sukhanAM sAdhanonI tRSNAne lIdhA vinA janmatI nathI. Ama jyAM sudhI vivekakhyAtino udaya thayo nathI hoto tyAM sudhI bhoga tRSNAne ane tRSNA bhogane janma ApyA kare che. dveSa-duHkha ane duHkhanAM sAdhano pratyenI dhRNA, krodha te dveSa che. duHkha ane duHkhanAM sAdhano pratye dhRNA kevI rIte janme che? pahelAM duHkhano anubhava karyo hoya che. tenA saMskAro cittamAM hoya che. koI nimitta maLatAM e saMskAro jAge che ane pariNAme pUrve anubhavelA duHkhanI smRti thAya che. pUrvAnubhUta duHkhanI smRti tevA duHkha pratye dhRNA pedA kare che ane tevA duHkhane janma ApanAra sAdhano pratye paNa dhRNA pedA kare che. jyAM sudhI vivekakhyAtino udaya thayo nathI hoto tyAM sudhI duHkhAnubhava dveSane janma Ape che." abhiniveza-abhiniveza mRtyuno bhaya che. mRtyuno bhaya kIDAthI mAMDI paMDita sudhI saune hoya che. badhAMne jIvavAnI ja icchA hoya che, koI maravA icchatuM nathI kAraNa ke badhAne mRtyuno Dara che. mRtyuno bhaya kema lAge che? mRtyunuM duHkha pUrvajanmomAM aneka vAra anubhaveluM che eTale vartamAna janmamAM mRtyunA duHkhanA smaraNathI mRtyuno bhaya lAge che.' pratyeka klezanI pAMca avasthAo che. A pAMca avasthAo te-(1) prasuptAvasthA, (2) tanuavasthA, (3) vicchinna avasthA, (4) udAraavasthA ane (5) dagdhabIja avasthA.2 prasuptAvasthA-klezanuM zaktirUpe (avyaktarUpe, sUkSmarUpe, saMskArarUpe) abhivyakta thavAnA sAmarthya sahita cittamAM rahevuM te tenI prasuptAvasthA che. A avasthAvALo phleza potAno yogya viSaya maLatAM vyakta thAya che.' tanuavasthA-klezanI maMdatA e tenI tanuavasthA che. te te klezanA virodhInI bhAvanA karavAthI te te kleza pAtaLo paDe che, zithila bane che. avidyA, asmitA, rAgadveSa ane abhinivezanA virodhI kramathI samyakajJAna, bhedajJAna, mAdhyazya tathA zarIrIne maraNanI aTalatA che.' ahIM zruti-upadeza dvArA prApta aparokSa samyakajJAna, bhedajJAna, vagerenI bhAvanA karavAnI che. tapa, svAdhyAya ane IzvarapraNidhAnathI paNa kleza pAtaLA paDe che.15 tanuavasthA e udAra arthAt vyaktAvasthA nathI te dhyAnamAM rAkhavuM joIe. eTale klezanI tanuavasthA te klezanA saMskAronI maMdatA che, zithilatA che. Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 padarzana , vicchinnaavasthA-koI kleza bIjo kleza prabaLa banavAthI dabAya ane e bIjA klezanI prabaLatA dUra thatAM vaLI pAcho te potAnA mULa rUpe vyakta thAya ane AvI rIte dhArA tUTyA karatI hoya to te kleza vicchinna avasthAvALo kahevAya. prasuptAvasthA ane vicchinnAvasthAmAM e bheda che ke prasuptAvasthAmAM klezanI avyakta dazA tenA viSayanA abhAvane kAraNe hoya che jyAre vicchinnAvasthAmAM tenI avyakta dazA anya klezathI tenA abhibhAvane kAraNe hoya che; vaLI, prasuptAvasthAmAM dIrghakALa sudhI avyakta dazA hoya che jyAre vicchinnAvasthAmAM alpakALanI avyakta dazA hoya che. tenuavasthA ane vicchinna avasthAmAM e bheda che ke tanuavasthAmAM klezanI (klezanA saMskAronI). tIvratA yA dRDhatA ghaTe che jyAre vichinna avasthAmAM klezanI (klezanA saMskAronI) tIvratA yA daDhatA ghaTatI nathI ane pariNAme eTalI ja tIvratAvALo kleza pharI vyakta thAya che. viccheda kALa ane deza baMne dRSTie saMbhave che. rAgakALe krodhano viccheda ane krodhakALe rAgano viccheda thAya che kAraNa ke rAga ane krodha ekabIjAnA virodhI hoI temanI abhivyakti eka sAthe saMbhavatI nathI. A thayo kALanI dRSTie viccheda. uparAMta, koI eka vyaktino eka viSayamAM rAga vyakti hoya che tyAre tenA bIjA viSayomAM rAga nathI hoto tema nahi paraMtu hovA chatAM te anabhivyakta hoya che. AnI pAchaLa e samaja kAma kare che ke koI paNa be viSaya pratye eka sAthe rAga vyakta thato nathI. ahIM samudAyane eka viSaya ja gaNavo joIe. bhASyakAra jaNAve che ke eka vyaktine eka viSaya pratye rAga vartamAna hoya che. tyAre teno bIjA viSayo pratye rAga avyakta hoya che (bhaviSyavRtti hoya che, ane A avyakta yA bhaviSyavRtti rAga kAM to prasupta hoya che, kAM to tanu hoya che ane kAM to vicchinna hoya che. A darzAve che ke tanuavasthA e avyakta dazAno ja eka prakAra che. A thaI dezanI dRSTie vicchedanI vAta.'' udArAvasthA-udArAvasthA e vyaktAvasthA che. potAnA viSayamAM pravRtta phleza udArAvasthAvALo kahevAya che. | dagdhabIjaavasthA-sUkSmarUpe, avyaktarUpe yA saMskArarUpe rahelA klezonuM abhivyakta thavAnuM sAmarthya jyAre haNAI jAya che tyAre te klezo dagdhabIjAvasthAvALA kahevAya che. AvA dagdhabIjabhAvavALA klezo arthAt klezonA saMskAro potAne yogya viSaya upasthita thavA chatAM jAgatA nathI, vyakta thatA nathI.' udArAvasthA e klezanI vyaktAvasthA che, sthULa avasthA che, vRttirUpa avasthA che jyAre bAkInI badhI avasthAo klezanI avyaktAvasthAo che, sUkSma avasthAo che, saMskArarUpa avasthAo che. dagdhabIja avasthA sivAyanI bIjI badhI avasthAomAM digvabIjapaNuM nathI. dagdhabIja avasthAvALA kleza mAtra vivekIne ja hoya che. jyAre bAkInI avasthAvALA kleza mAtra avivekIne ja hoya che. vivekIne mAtra dadhabIja avasthAvALA ja kleza hoya che jyAre avivekIne dagdhabIja sivAyanI ja avasthAvALA lezo hoya che. klezonA saMskAro tapa, svAdhyAya ane IzvapraNidhAnathI adRDha bane che, pAtaLA Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27 yogadarzana paDe che ane tethI mAtra maMdavRtti lezone janmAvavAnuM sAmarthya dharAve che. klezanA adRDha banelA saMskAro vivekakhyAtithI dagdhabIja bane che ane tethI koI paNa klezavRttine janmAvavA taddana asamartha banI jAya che. klezanA A dagdhabIja saMskAroya asaMprajJAta yogathI svakAraNamAM laya pAme che." vivekakhyAti dRDha thatAM avidyAnA saMskAro dagdhabIja thaI jAya che. avidyAnA saMskAro dagdhabIja thatAM bIjA badhA klezonA saMskAra dagdhabIja banI jAya che kAraNa ke bIjA klezonuM mULa avidyA che. Ama badhA ja klezonA saMskAro vivekakhyAtithI digdhabIja bane che. A klezo ja dharmAdharmarUpa adRSTanuM mULa che. A dharmAdharmarUpa adRSTane karma, karbhAzaya, karmasaMskAra, vAsanA vagere nAme oLakhavAmAM Ave che. klezavRtti sahita karAtI pravRtti ja karmasaMskAra cittamAM pADI zake che. klezavRtti rahita karAtI pravRtti cittamAM karmasaMskAra pADavA asamartha che. eTale jenA lezo dagdhabIja avasthAne pAmyA hoya che tenI pravRtti cittamAM karbhAzaya yA karmasaMskAra yA adRSTane janmAvI zakatI nathI. A darzAve che ke yogadarzana pravRttinI nivRtti upara bhAra nathI ApavA mAgatuM paNa klezonI nivRtti upara bhAra ApavA mAge che." - pAdaTIpa 1 avidyA'smitArAgadveSAbhinivezAH klezAH / yogasUtra 2.3 / 2 evamavidyA na pramANaM na pramANAbhAvaH, kintu vidyAviparItaM jJAnAntaramavidyeti / yogabhASya 2. 5 / 3 tasya heturavidyA / yogasUtra 2. 24 / 4 anityA'zuciduHkhA'nAtmasu nityazucisukhA''tmakhyAtiravidyA / yogasUtra 2. 5 / 5 avidyA kssetrmuttressaaN...| yogasUtra 2. 4 / 5 dRgdarzanazaktyorekAtmataivAsmitA / yogasUtra 2. 6 / 1 .avidyAta zvAsmitAyA ayaM bhedo yad buddhyAdAvAdau yA sAmAnyato'haMbuddhiH, ayaM ca bhedAbhedenA'pyupapadyate'tyantAbhedAgrahaNAt, saivAvidyA, na tu taduttarakAlInaH puruSe buddhayAdiguNadoSAropa...asmitA tu tadubhayarUpiNIti / yogavArtika 2. 6 / 8 ...parasparAropazca vyaktayorabhedagrahaM vinA'pi raGgarajatayoriva saMbhavatyeva... puruSabuddhyoravibhAgaprAptaviva satyAmekatvapratyaye satyeva bhogaH saMbhavati / yogavArtika 9 suvAnuzathI : | yogasUtra 2. 7 | bhASya juo. 10 duHvAnurAthI draSaH | yogasUtra 2. 7 | bhASya juo. 11 svarasavAhI viduSo'pi tathArUDho'bhinivezaH / yogasUtra 2. 9 / 12 yogasUtra 2. 4 / Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 paDradarzana 13 cetisa zaktimAtrapratiSThAnAM bIjabhAvopagamaH / tasya prabodha Alambane saMmukhIbhAvaH / yogabhASya 2. 4 / 14 pratipakSabhAvAnopahatAH klezAstanavo bhavanti / yogabhASya 2. 4 / 15 tapaHsvAdhyAyezvarapraNidhAnAni kriyAyogaH / samAdhibhAvanArthaH klezatanUkaraNArthazca / yogasUtra 2. 1-2 / 16 tathA vicchidya tena tenAtmanA punaH samudAcarantIti vicchinnAH / katham ? rAgakAle krodhasyAdarzanAd na hi rAgakAle krodhaH samudAcarati / rAgazca kvacid dRzyamAno na viSayAntare nAsti, naikasyAM striyAM caitro rakta ityanyAsu strISu virakta iti kintu tatra rAgo labdhavRttiranyatra bhaviSyavRttiriti / sa hi (bhaviSyavRttiH) tadA prasuptatanuvicchinno bhavati / yogabhASya 2. 4 / 17 viSaye yo labdhavRttiH sa udAraH / yogabhASya 2. 4 / 18 prasaGkhyAnavato. dagdhaklezabIjasya saMmukhIbhUte'pyAlambane nAsau punarasti, dagdhabIjasye kutaH praroha iti / ataH kSINaklezaH kuzalazvaramadeha ityucyate / tatraiva sA dagdhabIjabhAvA paJcamI klezAvasthA nAnyatreti / satAM klezAnAM tadA bIjasAmarthya dagdhamiti viSayasya saMmukhIbhAve'pi sati na bhavatyeSAM prabodhaH... / yogabhASya 2. 4 / 18 vivekakhyAtiraviplavA hAnopAyaH / yogasUtra 2. 26 / tato mithyAjJAnasya dagdhabIjabhAvopagamaH punazcAprasava ityeSa mokSasya mArgo hAnasyopAya iti / yogabhASya 2. 26 / dhyAnaheyAstavRttayaH / yogasUtra 2.11 / klezAnAM yA vRttayaH sthUlAH tAH kriyAyogena tanUkRtAH satyaH prasaGkhyAnena dhyAnena hAtavyA yAvat sUkSmIkRtA yAvaddagdhabIjakalpA iti / yogabhASya 2. 11 / 20 te pratiprasavaheyAH sUkSmAH / yogasUtra 2. 10 / te paJcaklezA dAdhabIjakalpA yoginazcaritAdhikAre cetasi pralIne saha tenaivAstaM gacchanti / yogabhASya 2. 10 / . 21 klezamUlaH karmAzayaH / yogasUtra 2. 12 / Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayana 13 karmasiddhAMta 'jevuM karazo tevuM pAmazo' A bhAvanA bhAratIya saMskRtinI rageragamAM vyApelI che. karmasiddhAMtanI pAyAnI vAta A ja che. paraMtu A siddhAMta kevI rIte kAma kare che te samajavuM ghaNuM kaThaNa che. eTale ja RSimunioe vAraMvAra kahyuM che ke A siddhAMta gahana che.' yogabhASyamAM vyAsane paNa kahevuM paDyuM che ke karmanI gati vicitra che ane kaLI na zakAya evI che. 'vargatizvitrA yurvijJAnA 7'' A karmasiddhAMta kevI rIte kAma kare che te vize yogadarzanane zuM kahevAnuM che te joIe. ApaNe ghaNI vAra joIe chIe ke sajjana mANasa'sukAryo karavA chatAM A janmamAM tenA phaLarUpa sukha pAmato nathI. AvI paristhitine laI ApaNI zraddhA karmasiddhAMtamAMthI na Dage ? yogadarzana jaNAve che ke sukAryanAM phaLa maLe ja che--A janmamAM nahIM to pachInA janmamAM. keTalAMka karmo A janmamAM phaLe che, keTalAMka karmo pachInA janmamAM phaLe che. paraMtu A mATe to yogadarzane prathama punarjanma sAbita karavo joIe. yogadarzana punarjanma nIce pramANe sAbita kare che. tAjA janmelA bALakane bhayaMkara padArthanA darzanathI bhaya ane trAsa thAya che. A bhaya ane trAsa duHkhanI smRti thavAne pariNAme thAya che. te smRti saMskAra vinA to saMbhave ja nahIM ane saMskAra pUrvAnubhava vinA bane nahi. ane tAjA janmelAmAM pUrve du:khAnubhava thayo hovAno saMbhava nathI. tethI te pUrvajanmamAM thayo hovo joIe. Ama tAjA janmelA bALakane bhayaMkara padArtha joI thato bhaya ane trAsa pUrvajanmane sAbita kare che.' vaLI, keTalAkane pUrvajanmanuM smaraNa paNa A janmamAM thAya che. A smaraNane jAtismaraNa kahevAmAM Ave che. jAtismaraNa paNa pUrvajanmane siddha kare che. pUrvajanma siddha thatAM punarjanma paNa ApoApa siddha thaI jAya che. jIva je pravRtti kare che tenA saMskAra cittamAM paDe che. Ane karmasaMskAra, karmAzaya ke mAtra karma kahevAmAM Ave che. A karmo prAkRtika (material) che.' te cAra prakAranAM che-(1) kRSNa, (2) zuklakRSNa, (3) zukla ane (4) azuklaakRSNa. durjanonAM karmo kRSNa hoya che kAraNa ke teo kALAM kAmonA karanArA che. sAmAnya mANasonAM karmo zuklakRSNa hoya che, kAraNa ke teo parapIDArUpa kALAM ane paropakArarUpa dhoLAM kAmonA karanArA hoya che. yajJa-yAgarUpa bAhya sAdhanonA anuSThAnathI UpajatAM karmoya zuklakRSNa ja hoya che. tapa, svAdhyAya ane dhyAnarUpa AMtarasAdhanonA anuSThAnathI UpajatAM karmo zukla hoya che. tapa, svAdhyAya ane dhyAna mAtra manane ja adhIna hoya che. teonuM Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 padarzana anuSThAna mAtra manathI ja thatuM hoI temane AMtara sAdhano kahevAmAM AvyAM che. bAhya sAdhanonA anuSThAnamAM je parapIDA anivAryapaNe rahelI hoya che te AMtara sAdhanomAM hotI nathI. eTale tapa, svAdhyAya ane dhyAnarUpa AMtara sAdhanonA anuSThAnathI UpajatAM karmo mAtra zukla ja hoya che. jemanA klezo kSINa thaI gayA hoya che arthAt jemanA klezasaMskAro dagdhabIja banI gayA hoya che te caramadeha vivekI puruSonAM karmo azukla-akRSNa hoya che. A vivekI puruSo paropakArarUpa zubha pravRtti karatA hovA chatAM temane pravRttinA phaLanI kAmanA na hovAthI temanI te niSkAma pravRttithI UpajatAM karmo azukla hoya che. kRSNa karmo to temane hotAM ja nathI kAraNa ke teo parapIDArUpa kharAba pravRtti to karatA ja nathI. tethI caramadeha vivekI puruSonAM karmo akRSNa-azukla ja hoya che. vivekI puruSa sivAyanA puruSamAM traNeya prakAranAM karmo saMbhave che. koI eka vyaktimAM mAtra kRSNa, mAtra zuklakRSNa ke mAtra zukla karmo ja hoya che evuM nathI, paraMtu vadhatAochA pramANamAM tenAmAM traNeya prakAranAM karmo saMbhave che. eTale ja to kahyuM che ke keTalIka vAra kRSNa karmono nAza zukla karmathI thaI zake che. klezapUrvaka pravRtti karIe to ja karmasaMskAro cittamAM paDe che. jo pravRtti klezarahita. hoya to karmasaMskAro cittamAM paDatA nathI. Ama kleza ja karmabaMdhanuM kAraNa che. karmasaMskAro klezamUlaka che." karmasaMskAro yA karmo puNyarUpa ane pAyarUpa ema be prakAranA hoya che. puNyarUpa karmo ane pAparUpa karmo baMneya klezamUlaka che arthAt kAma (rAga, abhiniveza), lobha (rAga), moha (avidyA, asmitA) ane krodha (vaiSa)mAMthI ja janme che. svarga, vagere meLavavAnI kAmanA ane lobhathI prerAI. ApaNe sukAryo karIe chIe ane tene pariNAme puNyarUpa karma bAMdhIe chIe. evI ja rIte kAma ane lobhathI prerAI ApaNe corI vagere duSkRtyo AcarIe chIe. ane tene pariNAme pAparUpa karmo bAMdhIe chIe. Ama kAma ane lobha e baMnemAMno pratyeka kleza puNyarUpa ane pAparUpa bane prakAranAM karmo utpanna kare che. brahmavadha vagere krodhajanya pravRtti pAparUpa karmo utpanna kare che. keTalIka vAra krodhapUrvaka karAtI pravRtti puNyarUpa karmo utpanna kare che. koI ApaNuM ajJAnI ane garIba mAnI apamAna kare to ApaNane krodha thAya che, te krodhathI prerAI ApaNe ajJAna ane garIbIne dUra karavA svAdhyAya, tapa vagere sukRtyo karIe chIe, A krodhajanya sArI pravRtti puNyarUpa karmone pedA kare che. avidyA yA moha to badhA klezonuM mULa che. eTale e dRSTie tene paNa pApa ane puNyarUpa baMne prakAranAM karmonuM kAraNa gaNI zakAya. jyAre krodha, kAma ke lobhathI prerAI karAtI pravRtti pAparUpa karmone utpanna kare tyAre temanA mULarUpa avidyA pAparUpa karmone utpanna kare che tema gaNAya ane jyAre krodha, kAma ke lobhathI prerAI karAtI pravRtti puNyarUpa karmo utpanna kare tyAre temanA mULarUpa avighA puNyarUpa karmone utpanna kare che tema gaNAya. vaLI, karmono bIjI rIte vibhAga thAya che. A rIte vibhAga karatAM karmo be vibhAgamAM vaheMcAI jAya che-dRSTajanmavedanIya karmo ane adRSTajanmavedanIya karmo'. keTalAMka karmo potAnuM phaLa (vipAka) vartamAna janmamAM ja ApI de che. AvAM karmo Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadarzana 281 dRSTajanmavedanIya kahevAya. AthI UlaTuM keTalAMka karmo evA hoya che je potapotAnuM phaLa bhAvi janmomAM Ape che. AvA karmo adRSTajanmavedanIya kahevAya. tIvra saMvegapUrvaka manna, tapa ane samAdhinA anuSThAna dvArA ke tIvra saMvegapUrvaka Izvara, devatA, maharSi ane mahAnubhAvonI ArAdhanA dvArA utpanna thayelAM puNyarUpa karmo e ja janmamAM potAnuM phaLa Ape che. tIvra klezapUrvaka bhayabhIta, vyAdhita, kRpaNa, vizvAsa rAkhanAra, mahAnubhAva ane tapasvI upara vAraMvAra apakAra karavAthI UpajatAM pAparUpa karmo paNa potAnAM phaLa e ja janmamAM Ape che.' nArakone dRSTajanmavedanIya karmo hotAM nathI jyAre kSINakleza arthAt dadhabIja klezavALAne aSTajanmavedanIya karmo hotAM nathI kAraNa ke tene punarbhava saMbhavato nathI. A uparathI phalita thAya che ke bAkInAne duSTajanmavedanIya ane adRSTajanmavedanIya ema baMne prakAranAM karmo hoya che. arthAtuM, temanAM keTalAMka karmo dRSTajanmavedanIya hoya che ane keTalAMka karmo adRSTajanmavedanIya hoya che. karmo traNa jAtanAM phaLo Ape che - jAti (janma), Ayu ane bhoga (sukhaduHkha saMvedana, sukha-duHkha sAkSAtkAra). Ane bIjI rIte kahevuM hoya to ema kahI zakAya ke keTalAMka karmo jAtirUpe phaLa Ape che, keTalAMka karmo AyurUpa phaLa Ape che ane keTalAMka karmo bhogarUpa phaLa Ape che. Ama karmanA traNa prakAra thayA-jAtivipAkI karma, AyuvipAkI karma ane bhogavipAkI karma. A traNa prakAramAMthI pratyekanAM aneka janmonAM asaMkhya karmo bhegAM thayelAM cittamAM paDI rahelA hoya che. mRtyu vakhate te traNa prakAramAMthI pratyekanA je pakva thayelA hoya che te mRtyuthI abhivyakta thAya che ane pariNAme navo janma (manuSyarUpa, tiryaMcarUpa, nArakarUpa ke devarUpa), tene anurUpa Ayu ane tene anurUpa bhoga jIva navA janmamAM pAme che. Ama navo janma, tene anurUpa Ayu ane tene anurUpa bhoga A traNa vipAko ApanAra te te pakva karmo mRtyuthI ja abhivyakta thAya che. A uparathI e sUcavAya che ke je prakAranuM Ayu ane je prakArano bhoga amuka ja jAtimAM saMbhave, bIjImAM nahIM tevA Ayu ane tevA bhogane niyata karanAra karmo ja mRtyuthI abhivyakta thAya che, bIjA nahIM. eTale jAtivipAkI karma mAtra adRSTajanmavedanIya ja hoya jyAre AyuvipAkI ane bhogavipAkI karma dRSTajanmavedanIya ane adUSTajanmavedanIya ema baMne prakAranAM saMbhave. bIjI rIte kahIe to adRSTajanmavedanIya karmo jAtivipAkI, AyuvipAkI ane bhogavipAkI ema traNeya prakAranAM hoya che, arthAt trivipAkI hoya che jyAre dRSTajanmavedanIya kAM to ekavipAkI kAM to bevipAkI hoya che. ekavipAkI hoya tyAre mAtra bhogarUpa vipAkane ApanAra hoya jyAre dvivipAkI hoya tyAre bhogarUpa ane AyurUpa be ja vipAkane ApanAra hoya che. jAtivipAkI karma kadIya dRSTajanmavedanIya saMbhavatuM nathI. - ahIM koI prazna thAya ke AyuvipAkI karma dRSTajanmavedanIya kevI rIte saMbhave ? vartamAna janmamAM manuSya devAyu bAMdhe ane devajAtimAM janmyA vinA ja te devAyu kevI rIte bhogavI zake? AnA ukela mATe yogadarzane janma vinA ja zarIra pariNamananI prakriyA svIkArI che.* A zarIra pariNamananI prakriyA samajAvavA sUtrakAre kaivalyapAdanuM Sa-19 Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 yagdarzana bIjuM ane trIjuM sUtra ema be sUtro lakhyAM che. te che--khAtyantarapariNAma pratyApUrAt / nimittamaprayojanaM prakRtinAM varaNabhedastu tataH kSetrikavat / dRSTajanmavedanIya karmone ekabhavika hovAno arthAt mRtyuthI abhivyakta thaI sAthe maLI eka bhava (janma)no AraMbha karanAra hovAno prazna ja upasthita nathI thato, kAraNa ke dRSTajanmavedanIya karmo hovAthI vartamAna janmamAM ja potAnuM phaLa ApI nivRtta thAya che. paraMtu adRSTajanmavedanIya karmo badhAM ja ekabhavika hoya che ke nahi te prazna Ubho thAya che. A praznane jarA vistArathI samajIe. je adRSTajanmavedanIya karmo che temAM ghaNAM jAtivipAkI, ghaNAM AyuvipAkI ane ghaNAM bhogavipAkI hovAnAM ja. AmAMthI keTalAMka jAtivipAkI, keTalAMka A AyuvipAkI ane keTalAMka bhogavipAkIe pUrvajanmamAM mRtyuthI abhivyakta thaI bhegA maLI, vartamAna janmano AraMbha karyo che. have vartamAna janmamAM mRtyu vakhate abhivyakta thaI bhegA maLI bIjAM keTalAMka jAtivipAkI, AyuvipAkI ane bhogavipAkI karmo pachInA janmane AraMbhaze ane Ama ja A ja krame zuM badhA ja adRSTajanmavedanIya karmo ekabhavika ja banaze ? A praznano javAba nIce pramANe che : adRSTajanmavedanIya karmo be prakAranAM hoya che--niyatavipAkI ane aniyatavipAkI. AmAMthI je niyatavipAkI che te ja ekabhavika che jyAre je aniyatavipAkI che te ekabhavika nathI ja. adRSTajanmavedanIya aniyatavipAkI karmonI bAbatamAM traNa vikalpo saMbhave che-(1) apakva dazAmAM ja temanAM virodhIthI nAza, (2) pradhAna karmamAM AvApagamana ane (3) niyatavipAkavALA pradhAna karmathI abhibhava pAmI cittamAM lAMbA samaya sudhI paDI rahevuM. have A traNa vikalpone jarA vistArathI samajAvIe. keTalAMka adRSTajanmavedanIya aniyatavipAkI karmono temanAM virodhIthI nAza thAya che. udAharaNArtha, kRSNa karmono nAza zukla karmothI thAya che. keTalAMka, adRSTajanmavedanIya aniyatavipAkI karmonuM pradhAna karmomAM AvApagamana thAya che. Ano artha e che ke jyAre pradhAna karma potAnuM phaLa Ape che tyAre ja te pradhAna karmanAM aMgabhUta karmo phaLa Ape che, te pahelAM ke te pachI nahi. dAkhalA tarIke, yajJa e pradhAna pravRtti che ane pazuhiMsA vagere tenI aMgabhUta pravRttio che. pradhAna pravRttijanya pradhAna karma thAya che ane tenI aMgabhUta pravRttiothI janya karmo te pradhAna karmanAM aMgabhUta karmo tarIke ja banI rahe che. yajJarUpa pradhAna pravRttithI janya pradhAna karma jyAre potAnuM phaLa Ape che tyAre ja yajJapravRttinI aMgabhUta pazuhiMsArUpa pravRttithI janya aMgabhUta karma paNa potAnuM phaLa Ape che, ane tyAM sudhI cittamAM emane ema paDI rahe che. aMgarUpa karmane abhivyakta karanAra mRtyu nathI paNa te je pradhAna karmanuM aMga che te pradhAna karma che. tethI e aMgarUpa karma pradhAna karmamAM AvApane pAmyuM kahevAya che. keTalAMka adRSTajanmavedanIya aniyatavipAkI karmo asamAna yA virodhI karmo vaDe abhibhUta thaIne mAtra bIjabhAve svataMtrapaNe lAMbA vakhata sudhI cittamAM paDI rahe che ane jyAre temanAM samAna yA avirodhI karma baLavAna bane che tyAre temanAthI teo abhivyakta thaI potapotAnuM phaLa 16 ApavA lAge che. A abhibhavane pAmelAM karmono abhivyakta karI vipAkonmukha Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadarzana 283 "nAvanAra nimittarUpa avirodhI karmo kayAM che eno nizcaya karavo kaThina che. arthAt abhibhavane pAmelA kayA karmanuM kayuM karma tenuM samAna karma hoI baLavAna banatAM abhivyaMjaka bane che te nirNaya karavo sahelo nathI. vaLI, A abhibhavane pAmelAM karmo kacAM, cAre ane kayA nimittathI abhivyakta thaI vipAkonmukha banaze te kahevuM kaThaNa che. kharekhara karmanI gati vicitra che ane durvijJeya che. 18 sUtrakAra jaNAve che ke karmo be prakAranAM che--sopakrama ane nirupakrama,deg bhASyakAra spaSTatA kare che ke sUtrakAra ahIM mAtra AyukarmanI vAta kare che. eTale Ayukarma be prakAranAM che--sopakrama ane nirupakrama, vaLI bhASyakAra vadhu spaSTatA kare che ke badhAM Ayukarmo nahi paraMtu adRSTajanmavedanIya niyatavipAkI ekabhavika Ayukarmo ja be prakAranAM hoya che.19 sopakrama ane nirupakramano artha zo ? sopakrama eTale eka vAra phaLa ApavAnuM zarU karyuM eTale jhaDapathI phaLa ApI nivRtta thanAra. nirupakrama eTale phaLa ApavAnuM zarU karyA pachI dhIme dhIme potAnuM phaLa ApI nivRtta thanAra. bhInuM vastra taDakAmAM phelAvIne sUkavyuM hoya to sukAvAnI kriyA jhaDapathI pUrI thAya che. agni sUkA ghAsanI gaMjImAM paDyo hoya ane cAre bAjuthI pavana phUMkAto hoya to badhAM ghAsanAM taNakhalAMne bALIne bhasma karI nAkhavAnI kriyA te jhaDapathI pUrI kare che. tevI ja rIte sopakrama Ayukarma tenI phaladAnakriyA jhaDapathI pUrI kare che. ethI UlaTuM, bhInuM vastra saMkelIne chAyAmAM sUkavyuM hoya to sukAvAnI kriyA dhIme dhIme thAya che. ghAsanAM taNakhalAM chUTAM hoya, eka pachI beMka ekaeka taNakhalA upara agni nAkhavAmAM Ave ane pavana paNa paDI gayo hoya to badhA ghAsane bALIne bhasma karI nAkhavAnI kriyA dhIme dhIme thAya 20 che ane lAMbo vakhata cAle che. tevI ja rIte nirupakrama AyukarmanI phaladAnakriyA paNa dhIme dhIme thAya che ane tethI lAMbo vakhata cAle che. ahIM e vAta noMdhavI rasaprada thaze ke jaino paNa AyukarmanA A be prakAro svIkAre che; teo paNa 'sopakrama' ane 'nirupakrama' e ja pAribhASika pado vApare che ane dRSTAMto paNa yogabhASyamAM ApelAM che te ja Ape che.21 '' 23 anubhavajanya saMskAra vAsanA che ane pravRttijanya karmasaMskAra karma che. vAsanA smRti janmAve che. karma (klezayukta hoya to) jAti, Ayu, ane bhogarUpa vipAka janmAve che. vAsanA vipAkane anurUpa ja jAge che. A vastune vistArathI samajIe. jIva amuka jAtivipAkI karmane pariNAme amuka jAtimAM janme che. udAharaNArtha, eka evuM jAtivipAkI karma che jene pariNAme jIva vartamAna janmamAM kUtaro bane che. jyAre jIva kUtaro bane che tyAre kUtarAjAtine anurUpa bhogavipAkI karmo vipAkonmukha banyAM hoI te kUtarArUpe janmelo jIva kUtarAjAtine anurUpa bhoga bhogave che. te hADakAM cATe che ne karaDe che, te viSTA khAya che, vagere. A badhuM te karavA mAMDe che kAraNa ke te jAtimAM janmelA jIvane tema karavAmAM sukha thAya che. paraMtu te kUtarArUpe janmelo jIva prathamavAra hADakuM cATavA-karaDavA jAya tyAre tene te jJAna hovuM joIe ke tema karavAthI tene sukha thaze. AvuM jJAna tene to ja saMbhave jo teNe pahelAM hADakuM cATyuM-karaDyuM hoya ane tethI tene Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 padarzana sukhAnubhava thayo hoya. hakIkatamAM, A pahelAM te anaMta vAra kUtarArUpe janmI cUkelo che ane tene evo anubhava thaI cUkelo che. e anubhavanA saMskAro tenA cittamAM paDelA hatA. e saMskAro kUtarAjAtimAM janma karAvanAra AyuvipAkI karmoe jevuM potAnuM phaLa ApavA mAMDyuM tevA ja jAgrata thaI gayA. te saMskAro jAgrata thavAthI tene smRti thaI ke hADakuM cATavA-karaDavAthI sukha thAya che ane te hADakuM cATavA-karaDavA lAgI sukha bhogavavA lAgyo. ahIM koI zaMkA uThAvI zake ke jIve jyAre sauprathama vAra kUtarAno janma lIdho haze tyAre to te jAtine anurUpa anubhavanA saMskAro tenA cittamAM haze nahi to sauprathama vAranA tenA kUtarAnA janmamAM bhogavipAkane anurUpa vAsanAnI jAgRti banaze nahi. Ano javAba e che ke saMsAra anAdi che, eTale jIvano sauprathama vAra kUtarAno janma hovAnI vAta karavI nirarthaka che. Ama yogadarzana jaNAve che ke je jAtimAM jIva janme che te jAtine anurUpa bhoga mATe te bhogane anurUpa evA ja saMskAro (vAsanAo) jAge che. pahelAMnA aneka UMTajanmomAM AkaDAne khAvAnA anubhavathI je saMskAro paDelA te saMskAro vartamAna janmamAM kUtarArUpe janmelA jIvane jAgatA nathI, tethI AkaDo khAvAthI sukha thAya che evI smRti tene thatI nathI ane pariNAme te AkaDo khAvAnI pravRtti karato nathI. jyAre ApaNe pravRtti karIe chIe tyAre karmasaMskAro cittamAM paDe che ane pravRttikALe thayela anubhavanA saMskAro paNa te ja vakhate paDe che. Ama ga-pravRtti ma-karmasaMskArone ane -anubhavasaMskArone eka sAthe cittamAM pADe che. eTale a-karmasaMskAro jyAre vipAkonukha bane che (jAge che, tyAre potAnI sAthe - anubhavanA saMskArone paNa jagADe che - bIjA anubhavasaMskArone jagADatA nathI. ahIM avinAbhAvI sAhacaryano ane eka-kAraNajanyatvano niyama kAma karato jaNAya che. karmasaMskAro ane anubhavasaMskAro eka kAraNajanya ane sahotpanna hovAthI temane ekarUpa paNa gaNavAmAM AvyA che. eTale karmasaMskAro vipAkonukha banatAM temanI sAthe eka ja kAraNamAMthI janmelA anubhavasaMskAro paNa jAgrata thAya che. A badhAne pariNAme sAmAnya rIte karmasaMskAra (karma) ane anubhavasaMskAra (vAsanA) vacce bheda karavAmAM Avato nathI. - vAsanA ane karma anAdi che. 25 je anAdi hoya te nitya paNa hoya. je nitya hoya teno uccheda thAya nahi. eTale vAsanA ane karmano paNa uccheda nahi thAya. to pachI temanA kAraNe cAlato janmamaraNarUpa saMsAra paNa nahi aTake ane mokSa asaMbhavita banI jAya. A zaMkAno uttara ApatAM sUtrakAra jaNAve che ke vAsanA yA karma hetu, phala, Azraya ane AlaMbanane adhIna hovAthI temano abhAva thatAM vAsanAno paNa abhAva thAya che. (1) hetu-dharmathI sukha ane adharmathI duHkha thAya che. sukhamAM rAga ane duHkhamAM dveSa thAya che. rAga ane dveSane kAraNe prayatna thAya che. prayatnathI mana, vacana ane kAyAnI ceSTAo thAya che. ceSTAothI jIva koIne anugraha kare che ane koIne pIDA kare che. A anugrahapIDAne kAraNe pharIthI dharma-adharma, sukha-duHkha ane rAga-dveSa thAya che. Ama A cha ArAovALuM saMsAracakra cAle che. A saMsAracakrane calAvanArI avidyA che. A Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadarzana avidyA ja badhA klezonuM mULa che. eTale avidyA ja vAsanAo yA karmono hetu che. (2) phala--phalano artha prayojana levAno che. vAsanAnuM prayojana yogya smRti janmAvI bhoga zakya banAvavAnuM che. karmanuM phaLa jAti, Ayu ane bhoga che. (3) Azraya-sAdhikAra citta vAsanA ane karmano Azraya che. sAdhikAra eTale jenAM bhoga ane apavargarUpa prayojano siddha thayAM nathI te. je cittanAM A prayojano siddha thaI jAya che te citta potAnA prakRtirUpa kAraNamAM laya pAmI jAya che. (4) AlaMbana-je viSaya karma vaDe abhimukha thaI vAsanAne vyakta kare te viSaya vAsanAnuM AlaMbana kahevAya. je viSaya karma vaDe abhimukha thAya te karmanuM AlaMbana kahevAya. kharekhara to je viSayane laI navuM karma baMdhAya te viSaya te karmanuM AlaMbana kahevAya. vivekakhyAti dRDha thatAM vAsanA ane karmanAM hetu, phala, Azraya ane AlaMbanano abhAva thaI ja jAya che. tema thatAM vAsanA ane karmano abhAva thaI jAya che. vastune anAdi be rIte mAnI zakAya--svarUpathI ke pravAharUpathI. je svarUpathI anAdi hoya che teno nAza kadI thato nathI ane je pravAhathI anAdi hoya che teno nAza tenA kAraNano nAza thatAM thaI zake che. citizakti (puruSa) svarUpathI anAdi che, eTale enuM koI kAraNa nathI, tethI kAraNanAzane pariNAme thato nAza tenI bAbatamAM nathI. vAsanA pravAharUpathI anAdi che, eTale enuM kAraNa saMbhave che, tethI kAraNano nAza thatAM teno nAza paNa saMbhave che. ane vAsanA yA karmano nAza thatAM mokSa thAya che.26 285 ApaNe upara joyuM ke karma jyAre vipAkonmukha bane che tyAre tene anurUpa vAsanA jAge che. A uparathI phalita thAya che ke jyAre karmo potAnAM phaLa ApavA asamartha bane tyAre vAsanAnuM jAgavuM paNa aTakI jAya. karmanuM mULa kleza che. eTale klezo dagdhabIja banatAM karmo potAnuM phaLa ApavAnuM sAmarthya gumAve che. pariNAme vAsanAnuM jAgavuM paNa baMdha thaI jAya che. keTalIkavAra karmonA traNa vibhAga karavAmAM Ave che--saMcita karmo, prArabdha karmo ane kriyamANa karyo. je karmo haju vipAkonmukha banyAM nathI te saMcita karmo. je karmo vipAkonmukha banI potAnAM phaLa ApI rahyAM che te prArabdha karyo. je karmo vartamAnamAM baMdhAI rahyAM che te kriyamANa karmo, vivekajJAna thavAthI jenA klezo dagdhabIja banI gayA che te vyaktinA saMcita karmo ane kriyamANa karmo vipAka ApavA asamartha hoya che. mAtra prArabdha karmo potAno vipAka ApI rahyAM hoya che. A che jIvanmukta dazA. A prArabdha karmono vipAka bhogavAI jatAM te vyakti videhamukta banI jAya che. karmasiddhAMta mULa bhAratIya anAryono hovAno saMbhava che.27 pachI Aryoe tene apanAvyo ane Arya-anAryanI samanvita vicAradhArAnuM mahattvanuM aMga banI rahyo. hAla upalabdha karmasiddhAMtanuM jUnAmAM jUnuM rUpa tema ja tenI prakriyAnI vistRta samajUtI jaina Agamo ane Amika graMthomAM maLe che. A dRSTie A graMthono abhyAsa bhAratIya darzananA abhyAsIne avazya phaLadAyI nIvaDaze. jaino karmane paulika (material) mAne che. yogadarzananA klezo ane jainadarzananA kaSAyomAM koI bheda nathI. Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 padarzana yogadarzananI jema jainadarzana paNa karmane kaSAyamUlaka gaNe che. eTale jainadarzana paNa kaSAyothI saMpUrNa mukta thanAra vyaktinI pravRttithI baMdhAtAM karmone nirvipAkI (IryApathika) gaNe che. yogadarzananI jema jainadarzana paNa kaSAyothI saMpUrNa mukta thanArane punarbhava nathI ja ema svIkAre che. jainadarzana paNa dRSTajanmavedanIya karma ane adRSTajanmavedanIya karma svIkAre che. yogadarzananA jAtivipAkI karmamAM jainadarzananAM nAmakarma ane gotrakarmono samAveza thAya che jyAre yogadarzananuM bhogavipAkI karma e jainadarzananu vedanIya karma che. baMne Ayukarma svIkAre che. ahIM noMdhavA jevI vAta e che ke yogadarzane svIkArelA A prakArone jaino aghAtI karma evuM sAmAnya nAma Ape che jyAre bIjA cAra prakArone (jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, aMtarAya ane mohanIya) jaino ghAtI karma gaNe che. A ghAtI karmonI vAta yogadarzanamAM nathI. yogadarzananI jema jainadarzana paNa AyukarmanA sopakrama ane nirupakrama bhedo svIkAre che. jaina Agama-Agamika graMthomAM nirUpita karmasiddhAMtanuM saMkSiptarUpa ja jANe ApaNane yogasUtra ane yogabhASyamAM maLatuM hoya evuM jaNAya che. pATI5. 1 karmaNo gahanA gatiH / gItA 2 yogabhASya 2. 13 / 3 ...karmAzayo dRSTAdRSTajanmavedanIyaH / yogasUtra 2. 12 / / 4 jAtamAtrasya jantorananubhUtamaraNadharmakasya dveSo duHkhAnusmRtinimitto maraNatrAsaH kathaM bhavet / na ca svAbhAvikaM vastu nimittamupAdatte / tasmAdanAdivAsanAnuviddhamidaM cittaM nimittavazAt kAzcideva vAsanAH pratilabhya puruSasya bhogAyopAvartata iti / yogabhASya 4. 10 / sarvasya prANina iyamAtmAzInityA bhavati mA na bhUvaM bhUyAsamiti / na cAnanubhUtamaraNadharmakasyaiSA bhavatyAtmAzIH / etayA ca pUrvajanmAnubhavaH pratIyate / sa cAyamabhinivezaH klezaH svarasavAhI kRmerapi jAtamAtrasya pratyakSAnumAnAgamairasambhAvito maraNatrAsa ucchedadRSTyAtmakaH pUrvajanmAnubhUtaM maraNaduHkhamanumApayati / yogabhASya 2. 9 / 5 saMskArasAkSAtkaraNAt pUrvajAtijJAnam / yogasUtra 3. 18 / F Buddhist Logic, vol. I, p. 133, fn. 3. 7 catuSpadI khalviyaM karmajAtiH / kRSNA zuklakRSNA zuklA azuklA'kRSNA ceti / tatra kRSNA durAtmanAm / zuklakRSNA bahiHsAdhanasAdhyA / tatra parapIDAnugrahadvAreNava karmAzayapracayaH / zuklA tapaHsvAdhyAyadhyAnavatAm / sA hi kevale manasyAyattatvAd bahiHsAdhanAnadhInA na parAn pIDayitvA bhavati / azuklA'kRSNA saMnyAsinAM kSINaklezAnAM caramadehAnAm / tatrA'zuklaM yoginaH eva, phalasaMnyAsAt / akRSNaM Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadarzana 287 cAnupAdAnAt / itareSAM tu bhUtAnAM pUrvameva trividhamiti / yogabhASya 4. 7 / ... zuklakarmodayAdihaiva nAzaH kRSNasya / yogabhASya 2. 13 / prauddho 59 // yA2 5.2na bhI svI. . kRSNazuklAdibhedena punaH karmacaturvidham / abhidharmakoza 4. 59. nobhe 59sA yAra ... svIDayo cha 59 temanAM nAma zubha, azubha vagere sAdhya che. sthAnAMgasUtra ( Agamodaya0 ) 4.4.361. 8 klezamUla: karmAzayaH... | yogasUtra 2. 12 / 8 tatra puNyApuNyakarmAzayaH kAmalobhamohakrodhaprabhavaH / yogabhASya 2. 12 / 10 sa dRSTajanmavedanIyazcAdRSTajanmavedanIyazca / yogabhASya 2. 12 / abhidharmakozabhASya (4. 50)mAM dRSTajanmavedanIya karmanI carcA che. tyAM dRSTajanmavedanIyane badale dRSTadharmavedanIya zabda vaparAyo che ane tenI samajUtI sA prabhArI mApIche.-' tatra dRSTadharmavedanIyaM yatra janmani kRtaM tatraiva vipacyate'. jaino paNa dRSTajanmavedanIya ane adRSTajanmavedanIya karmomAM mAne che. teo temane mATe anukrame IhalokavedanIya ane paralokvedanIya nAmo vApare che. juo dasakAliyasutta-agastyasiMhacuNNi (PT S) pR0 57 11 tIvrasaMvegena mantratapaHsamAdhibhirnirvartita IzvaradevatAmaharSimahAnubhAvAnAmArAdhanAd vA yaH pariniSpannaH sa * sadyaH paripacyate puNyakarmAzayaH / tathA tIvraklezena bhItavyAdhitakRpaNeSu vizvAsopagateSu * vA mahAnubhAveSu vA tapasviSu kRtaH punaH punarapakAraH sa cApi pApakarmAzayaH sadya eva paripacyate / yogabhASya 2. 12 / 12 tatra nArakANAM nAsti dRSTajanmavedanIyaH karmAzayaH / kSINaklezAnAmapi nAstyadRSTajanmavedanIyaH karmAzaya iti / yogabhASya 2. 12 / 13 sati mUle tadvipAko jAtyAyurbhogAH / yogasUtra 2. 13 / 14 tasmAjjanmaprayANAntare kRtaH puNyApuNyapracayo vicitraH pradhAnopasarjanabhAvenAvasthitaH / prayANAbhivyakta ekapraghaTTakena maraNaM prasAdhya sammUrchita ekameva janma karoti / tacca janma tenaiva karmaNA labdhAyuSkaM bhavati / tasminnAyuSi tenaiva karmaNA bhogaH saMpadyata iti / asau karmAzayo janmAyu gahetutvAt trivipAko'bhidhIyate iti / ata ekakarmAzaya ukta iti / yogabhASya 2. 13 / 15 dRSTajanmavedanIyastvekavipAkArambhI bhogahetutvAt dvivipAkArambhI vA bhogAyuhetutvAt / yogabhASya 2. 13 / * jainonA bhagavatIsUtramAM (1.9.20) bhagavAna mahAvIre paNa Ayukarmane IhabhavIya ane parabhavIya arthAt dRSTajanmavedanIya ane adRSTajanmavedanIya ema be prakAranuM svIkAryuM che. alabatta, dRSTajanmavedanIya Ayukarmano bhoga janma vinA ghaTAvavAnI yogasaMmata prakriyAno tyAM nirdeza nathI. paraMtu te prakriyA svIkAryA vinA Ayukarmane dRSTajanmavedanIya mAnavuM azakya che e bhUlavuM na joIe, Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 padarzana 16 yastvasAvekabhavikaH karmAzayaH sa niyatavipAkazcAniyatavipAkazca / tatrAdRSTajanmavedanIyasya . niyatavipAkasyaivAyaM niyamo na tvadRSTajanmavedanIyasyAniyatavipAkasya, kasmAt ? yo hyadRSTajanmavedanIyo'niyatavipAkastasya trayI gatiH - kRtasyAvipakvasya nAzaH, pradhAnakarmaNyAvApagamanaM vA, niyatavipAkapradhAnakarmaNA'bhibhUtasya vA ciramavasthAnamiti / yogabhASya 2.13 / 17 sopakramaM nirupakramaM ca karma... / yogasUtra 3. 22 / 18 AyurvipAkaM karma dvividhaM-sopakramaM nirupaktamaM ca / yogabhASya 3. 22 / 18 tadaikabhavikamAyuSkaraM karma dvividhaM-sopakramaM nirupakramaM ca / yogabhASya 3. 22 / ' 20 yogabhASya 3. 22 / 21 sopakramA nirupakramAzcApavAyuSo'napavAyuSazca bhavanti . / ... kiMtu yathoktairupakramairabhihatasya sarvasandohenodayaprAptamAyuSkaM karma zIghraM . pacyate tadapavartanamityucyate / saMhatazuSkatRNarAzidahanavat / yathA hi saMhatasya zuSkasyApi tRNarAzeravayavazaH krameNa dahyamAnasya cireNa dAho bhavati tasyaiva zithilaprakIrNopacitasya sarvato yugapadAdIpitasya pavanaprakamAbhihatasyAzu dAho bhavati tadvat / ... kiMcAnyat / yathA vA dhautapaTo jalAI eva saMhatazcireNa zoSamupayAti sa eva ca vitAnitaH sUryarazmivAyvabhihataH kSipraM zoSamupayAti ... / tattvArthabhASya 2. 22 dvaye khalvamI saMskArAH-smRtiklezahetavo vAsanArUpAH, vipAkahetavo dharmAdharmarUpAH / yogabhASya 3. 18 / 2.3 tatastadvipAkAnuNAnAmeva vyaktirvAsanAnAm / yogasUtra 4. 8 / 24 ...smRtisaMskArayorekarUpatvAt / yogasUtra 4. 9 / 25 tAsAmanAditvaM... / yogabhASya 4. 10 / 26 hetuphalAzrayAlambanaiH saMgRhItatvAdeSAmabhAve tadabhAvaH / yogasUtra 4. 11 / 27 Philosophies of India (Zimmer), 1953, p. 251. Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayana 14 kevalyA ekAkIbhAva e ja kevalya che. vivekaJAti dRDha thatAM avidyAno nAza thAya che. avidyAno nAza thatAM prakRtipuruSano saMyoga chUTI jAya che kAraNa ke saMyoganuM kAraNa avidyA che. prakRtithI chUTI svasvarUpamAM rahevuM e ja puruSanuM kaivalya che. vivekakhyAti dRDha thatAM bhoga ane apavargarUpa puruSArtho siddha thaI jAya che. vivekakhyAti dRDha thatAM sukhaduHkhano AbhimAnika bhoga samApta thaI jAya che ane apavarganI siddhi have mAtra samayano ja prazna rahe che. arthAt have vivekIne punarbhava nathI ja. Ama puruSArthanI siddhi thaI jatAM buddhi, ahaMkAra, indriyo vagere triguNAtmaka upAdhionuM kaMI prayojana rahetuM nathI. eTale te upAdhio potAnA mULa kAraNa prakRtimAM laya pAme che. Ama, puruSa nirupAdhika yA kevaLa bane che. kaivalyamAM prakRti ane puruSa baMne kevaLa bane che. eTale sUtrakAre kahyuM che ke puruSArthazUnya guNono pratiprasava (potAnA mULa kAraNamAM laya-involution) e kevaMlya che. athavA to svasvarUpamAM pratiSThita citizakti (puruSa) valya che. A beya vastu eka sikkAnI be bAjuo che. eka sthaLe sUtrakAra kahe che ke vivekakhyAtirUpa cittavRtti pratye vairAgya jAgatAM te vRtti paNa aTakI jAya che ane doSabIjano (dagdhabIja lezo, vipAka ApavAnI haNAyelI zaktivALAM karmo ane jJAnasaMskArono) saMpUrNa nAza thatAM kaivalya thAya che. ahIM nAzano artha mULa kAraNamAM laya che. vaLI eka sthaLe teo jaNAve che ke sattvanI zuddhi ane puruSanuM sAmya e ja kaivalya che. sattvanI zuddhi eTale rAjasika ane tAmasika maLothI sattvanI zuddhi arthAt kleza ane karmanA AvaraNomAMthI sattvanI saMpUrNa mukti. puruSanuM sAmya eTale sukha, duHkha vagerenA AbhimAnika mohano aMta. A ja tenuM samatva che. A vakhate cittamAM UThelA potAnA spaSTa AkAra dvArA puruSane potAno sAkSAtkAra thAya che, A vivekInI avasthA che, A jIvanmuktinI avasthA che. ahIM sUtrakAra vivekInI jIvanmuktAvasthAne kaivalya nAma ApatA jaNAya che.' vivekIne upAdhio hovA chatAM na hovA barAbara che kAraNa ke tenuM abhimAna sAva gaLI gayuM che, nAza pAmyuM che. vivekI arthAt jIvanmukta ane videhamukta vacceno bheda upAdhinA hovA-na hovA pUrato ja che. paraMtu A to mAtra bAhya bheda ja che. AMtarika koI bheda nathI. baMne saMpUrNa klezamukta che. eTale videhamuktinI avasthAnI jema vivekInI jIvanmuktinI avasthAne paNa kevalya nAma ApavuM ucita ja che. ahIM jIvanmukta avasthAne kaivalya gaNI che kAraNa ke kaivalyarUpa Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padarzana videhamukta avasthAthI teno koI tAttvika bheda nathI ane jIvanmukta avasthA niyamathI videhamukta avasthAnuM kAraNa che. vivekakhyAtithI avidyA dagdhabIja bane che. avidyA dagdhabIja thavA sAthe ja bIjA badhA klezo dagdhabIja banI jAya che kAraNa ke avidyA ja badhA klezonuM mULa che. lezonA dagdhabIja banavA sAthe ja karmo (prArabdha sivAyanA) potAno vipAka ApavAnuM sAmarthya gumAve che kAraNa ke klezo ja karbhAzayanuM mULa che. mULa vinA phaLa kyAMthI thAya? vivekajJAnavALAne mAtra puruSanuM jJAna hoya che, bIjA koI jJAno hotAM nathI. Ano artha evo karavo joIe ke tenAM badhAM jJAnomAM AtmajJAna vyApta hoya che arthAt tenAM badhAM jJAno samyakadarzanayukta hoya che. vivekajJAna e darzana che, dRSTi che. eTale ja bhASyakAra kahe che ke paramArthathI to vivekajJAnathI adarzana dUra thAya che. vivekajJAna adarzanavirodhI darzana che. Ama na mAnIe to vivekIne anaMtajJAna ane tArakajJAna (sarvajJatva)nI sUtrakAre karelI vAtano puruSane mAtra AtmajJAna yA vivekajJAna hoya che e vAta sAthe virodha Avaze. vivekIne aneka jJAno hoya che, ane anaMta jJAno hoya che, paNa tenAM te badhA jJAno samyaphadRSTiyukta hoya che. Ama ja mAnavuM joIe. vivekIne punarbhava nathI ja. tene mAtra prArabdhakarmo bhogavavAno bAkI rahe che. te dhIre dhIre svAbhAvika kramamAM bhogavAI jAya tyAre athavA te asaMprajJAta yoganI prakriyA dvArA zIgha bhogavAI jAya tyAre jIva dampabIja klezo, dagdhabIja karmo ane dagdhabIja jJAnasaMskArothI mukta bane che. te videha bane che. tenI buddhi, ahaMkAra vagere upAdhio prakRtimAM laya pAme che ane punaH kadIya upAdhimAM te jakaDAto nathI kAraNa ke tema thavAnuM kAraNa che ja nahIM. A videha avasthA ja kaivalya kahevAya che. kaivalyamAM puruSane jJAna hotuM nathI. saMsArI avasthAmAM tene je jJAna thatuM hatuM te to cittavRttionuM tenAmAM pratibiMba paDavAne laIne thatuM hatuM. kevaLa puruSano citta sAtheno saMbaMdha AtyaMtikapaNe chUTI gayo hoya che eTale tene jJAna hotuM nathI. paraMtu sAMsArika koTinA jJAnathI taddana bhinna koTinuM jJAna tene saMbhave ke nahIM? yogadarzanakAro AvI kalpanA karavI yogya gaNatA nathI. eTale teo kaivalya avasthAmAM sarvajJatvano svIkAra karatA nathI. sarvajJatva to saMsArI avasthAmAM vivekIne thatuM tArakajJAnayA anaMtajJAna" che ane te saMsArIavasthAmAM thanAra bIjAM jJAnothI taddana bhinna koTinuM jJAna hoya tema yogadarzana gaNatuM nathI. sUtrakAra ane bhASyakAra to kaivalya pUrveya sarvajJatvanI prAptine anivArya gaNatA nathI. bhASyakAra spaSTapaNe kahe che ke vivekaja tArakajJAna (sarvajJatva) prApta kare ke na kare to paNa vivekI kaivalyane pAme ja che. "eka sthaLe sUtrakAre jaNAvyuM che ke vivekakhyAti dRDha thatAM klezono (avidyA sahita) ane kuzala-akuzala sau karmono nAza thAya che ane tema thatAM kleza ane karmanAM AvaraNothI mukta thayeluM jJAna anaMta bane che. A anaMtajJAna ane tArakajJAna vacce koI bheda jaNAto nathI eTale kevalyapUrve vivekIne sarvajJatvanI prApti hoya ke na hoya to paNa te avazya kaivalya pAme che ema kahevAno evo Azaya hoI zake ke vivekajJAna ja kharekhara mahattvanI vastu che, te ja Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadarzana 291 kaivalyanuM niyamathI kAraNa che, sarvajJatva vivekIne thAya che paNa te kaivalyane mATe bilakula Avazyaka nathI. vivekajJAnathI avidyArUpa adarzana dUra thAya che, avidyAnI sAthe ja bAkInA klezo dUra thAya che, klezo dUra thavAnI sAthe ja karmonI vipAka ApavAnI zakti baLI jAya che, guNonAM prayojano pUrAM thAya che eTale guNo mULa kAraNa prakRtimAM laya pAme che ane puruSa kevaLa bane che. AmAM sarvajJatvanI kyAM jarUra che ? alabatta, sarvajJatva vivekIne prApta thatuM hoya to bhale thAva. e mAtra eka siddhirUpa che. te bahu bahu to kaivalyaprAptimAM zraddhA dRDha kare. ethI vizeSa kaMI ja nahIM. Ama bhASyakAre sarvajJatvane svIkAravA chatAM tene mahattva na ApIne mahAna upakAra karyo che. sAdhakane sarvajJanAM vacano yA upadezanI jarUra nathI paraMtu vivekInAM vacano yA upadezanI jarUra che. upadeSTA sarvajJa che ke nahIM tevo prazna sAdhakane ucita nathI paNa te vivekI che ke nahIM te parIkSA karavI ja sAdhakane ucita che. jenI vivekadRSTi khUlI gaI che te vyakti vastune pakSapAta yA rAgadveSathI potAnA darzanane vikRta karyA vinA vastu jevI che tevI ja jANe che ane ene je vastu jANavI hoya te vastune jANavAnuM tenAmAM sAmarthya hoya che - pachI bhalene te ekasAthe badhI vastuonA badhA paryAyone jANato hoya yA nahIM. kharekhara to ema lAge che ke sarvajJatvano siddhAMta yogadarzananI sAdhanA ane karmasiddhAMta sAthe meLa khAto nathI. eTale tenI pratiSThAne kAraNe yogadarzane tene sthAna ApyuM hoya tema bane. sarvajJatvano siddhAMta niyativAdI ane aSTAMganimittane ja mukhya mAnanAra AjIvaka paraMparAmAM ja barAbara baMdha bese evuM lAgyA kare che. sAMkhyanI jema yogadarzana paNa kaivalyamAM AnaMdano svIkAra karatuM nathI. kaivalyamAM sAMsArika avasthAnA sukhathI taddana bhinna koTinuM sukha hoya che evI kalpanA karavAnuM yogadarzana iSTa mAnatuM nathI. te to eTaluM ja kahevuM yogya mAne che ke kaivalyAvasthA sukha ane duHkha baMneyathI para che. sAmAnya rIte asaMprajJAta yogane kaivalyanuM sAkSAt kAraNa gaNavAmAM Ave che. paraMtu te prakriyAmAtra che. vaLI ApaNane yogadarzane ghaNIvAra spaSTapaNe kahyuM che..ke vivekakhyAti kaivalyano hetu che.1..vivekakhyAti dRDha thayA pachI punarbhava nathI ja ane niyamathI kaivalya thavAnuM ja che. vivekakhyAtivALAne prArabdha karmo bhogavavAnAM hoya che. te tenA svAbhAvika kramamAM bhogavAI jAya eTale kaivalya thAya. jo teNe zIghra bhogavavA hoya to ja asaMprajJAta yoga jarUrI che.11 jainadarzanamAM karmone TUMkA gALAmAM zIghra bhogavI levA mATe jene punarbhava nathI te vyakti amuka khAsa prakriyAno Azaro le che te noMdhavuM ahIM rasaprada che. alabatta jainasaMmata te prakriyA asaMprajJAta yogathI bhinna che. Ama asaMprajJAta yoga niyamathI kaivalyanuM kAraNa nathI paNa vivekajJAna ja kaivalyanuM niyamathI kAraNa che. yogavArtikakAra traNa muktio gaNAve che - pahelI mukti jJAnathI (vivekajJAnathI) thAya che. A mukti mithyAdarzanamAMthI mukti che. bIjI mukti rAgadveSanA kSayathI thAya che. A mukti klezomAMthI mukti che. trIjI mukti karmakSayathI thAya che. A mukti Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 Sadarzana karmomAMthI mukti che. 1 kha zeya mukti tattvataH viveDI hoya chete prArabdhakarmamAMthI hotI nathI, te to videhamuktane hoya che. vArtikakAra eka sthaLe vivekI yA jIvanmuktamAM klezavRtti mAnanAra vedAMtIone udhaDA le che ane kahe che ke temano A mata nitAMta bhrAmaka che ane ghora apasiddhAMta che.13 pAdaTIpa 1 tadabhAvAt saMyogAbhAvo hAnaM tad dRzeH kaivalyam / yogasUtra 2. 25 / 2 puruSArthazUnyAnAM guNAnAM pratiprasavaH kaivalyam svarUpapratitaSThA vA citizaktiriti / yogasUtra 4. 34 / 3 tadvairAgyAdapi doSabIjakSaye kaivalyam / yogasUtra 3.50 / 4 sattvapuruSayoH zuddhisAmye kaivalyam / yogasUtra 3. 55 / 5 paramArthatastu jJAnAdadarzanaM nivartate / yogabhASya 3. 55 / 6 tArakaM sarvaviSayaM sarvathAviSayamakramaM ceti vivekajaM jJAnam / yogasUtra 3. 54 // 7 tadA sarvAvaraNamalApetasya jJAnasyAnantyAjjJeyamalpam / yogasUtra 3. 31 / 8 etasyAmavasthAyAM kaivalyaM bhavatIzvarasyAnIzvarasya vA vivekajajJAnabhAginaH itarasya vA / yogabhASya 3. 55 / 8. yattu navInA vedAntibruvA nityAnandAvAptiM paramamokSaM kalpayanti tadeva ca vayaM na mRSyAmahe / yogasArasaMgraha / 10 vivekakhyAtiraviplavA hAnopAyaH / yogasUtra 2. 26 / 11 asaMprajJAtayogastu akhilavAsanAkSayeNa prArabdhAtikramadvArA 'jJaTitisvecchAmokSa eva upayujyata, na tu niyameneti prAgevoktam / yogasArasaMgraha / 12 Adyastu mokSo jJAneneti.... dvitIyo rAgAdikSayAditi..... karmakSayAt tRtIyaM vyAkhyAtaM mokSalakSaNam / yogavArtika pR0 441 - 549 (4.25-32). 13 jIvanmuktasya savAsanaklezAtyantadAhanirNayAd AdhunikavedAntinAmavidyAklezasvIkAro'vidyAmUlaka eva / yogavArtika 4. 30 / Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayana 15 vibhUtiyoga 'vibhUti'no artha che vizeSa zakti yA kSamatA. "bhUti', "siddhi', 'mahAsiddhi' ane "aizvarya tenA paryAyo che. yogasAdhanonuM anuSThAna karatI vakhate AgalI yogabhUmikAne sara karyA pachI ja tenA pachInI yogabhUmikAnI sAdhanA karavAmAM Ave che. Ano artha e ke eka bhUmikA svAbhAvika ane sahaja banyA pachI enA pachInI bhUmikA sara karavA prayatna karavo joIe. paraMtu ahIM prazna UThe che ke amuka bhUmikA sara thaI gaI che tenI khAtarI sAdhakane zA uparathI thAya? AnA javAbamAM yogadarzana jaNAve che ke jyAre amuka bhUmikA sara thAya tyAre tene anurUpa aizvaryarUpa cihno sAdhakamAM pragaTe che. Ama aizvarya yA vibhUti sAdhaka sAdhanAmArga upara barAbara AgaLa vadhI rahyo che eno saMketa kare che. e mAtra unnatinAM cihano che, svayaM unnati nathI, are ! unnatinAM sAdhanoya nathI. je sAdhaka A cihnone aMtima mAnI le che teno AdhyAtmika vikAsa aTake che, eTaluM ja nahIM paNa tenuM patana thAya che. eTale ja yogadarzana sAdhakane aizvaryathI lobhAyA vinA AgaLa vadhavAnuM kahe che. aizvaryane mAtra AgalI bhUmikA mATe AgaLa vadhavAnI rajA ApatI lIlI jhaMDI sivAya bIjuM kazuM gaNavAnI yogadarzana manA kare che. ethI vadhuM mahatva jo aizvaryane ApyuM to sAdhanAnI gADI aTakI jAya che eTaluM ja nahIM paNa te sAdhanAnA pATA parathI UtarI paNa jAya che ane sAdhakane behada nukasAna kare che. pote sAdhanAmAM keTalo AgaLa vadhelo che te batAvavA loko AgaLa vibhUtionuM pradarzana karavAnI sAdhake koI ja jarUra nathI ane lokoe paNa samajI levuM joIe ke jeo AvAM pradarzano kare che te kharekhara sAdhako nathI. sAdhaka jo vibhUtionuM pradarzana loko AgaLa kare to loko taraphathI tenI sAdhanAmAM aneka vighno UbhAM thAya che ane te sAdhanAmAMthI bhraSTa thAya che. sAdhakane AvAM pradarzanonI icchAthI ja tenI sAdhanA aTakI jAya che. alabatta, sAdhanAmAM yogya sAdhakanI zraddhA dRDha karavA pradarzanano mAtra tenI AgaLa ja prayoga thAya ane teno bilakula pracAra na thAya to te pradarzana iSTa che. lokoe paNa AvA sAmUhika pradarzanone bahu mahattva na ApavuM joIe kAraNa ke temAMthI aneka dUSaNo janme che. alabatta loko te pradarzanone mAtra jAdunA prayogonA jeTaluM ja mahattva Ape ane manoraMjananuM sAdhana gaNe to temane - sAdhakane bhale hoya - koI khAsa nukasAna nathI. paraMtu ema thavuM azakaya che. vibhUtinA prayogothI loko prayoga karanAra apAtra tarapha akhUTa bhakti dharAve che eTaluM ja nahIM paNa tenI AgaLa Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yagdarzana AtmasamarpaNa karI de che, tene Izvara banAvI de che. AmAMthI zuM zuM pariName tenI kalpanA paNa bhayaMkara che. samAje vibhUtionA AvA sAmUhika prayogo pratye khUba ja sAvadha rahevuM joIe ane yogadarzananA dRSTibiMdune ApaNe barAbara samajavuM joIe. vibhUtionAM pradarzanano khataro yogadarzane sUcavyo ja che. tene sAdhake ane samAje satata yAda rAkhavo joIe. 294 vibhUtione be vibhAgamAM vaheMcavAmAM Ave che--bahiraMgasAdhanajanya vibhUtio ane *saMyamajanya vibhUtio. bahiraMgasAdhanathI yama, niyama, Asana, prANAyAma ane pratyAhAra samajavAnAM che. A sAdhano siddha thatAM pragaTa thatI siddhionuM nirUpaNa te sAdhanonA nirUpaNa vakhate karI dIdhuM che. vaLI, te siddhiono aMtarbhAva saMyamajanya siddhiomAM mahad aMze thaI ja jAya che eTale temanuM pharI nirUpaNa na karatAM saMyamajanya siddhionuM ja nirUpaNa ahIM karIzuM. A saMyamajanya siddhione be vibhAgamAM vaheMcI zakAya - (1) karmasaMbaMdhI siddhio (2) jJAnasaMbaMdhI siddhio karmasaMbaMdhI siddhio aMtardhAna-zarIra netragrAhya thAya che kAraNa ke tene rUpa che. zarIranA rUpamAM saMyama karavAthI sAdhakanA zarIranuM rUpa netrane agrAhya banI jAya che ane jonAranI AMkhomAMthI nIkaLatA prakAza yA kiraNonA saMparkamAM te AvatuM nathI. pariNAme tenuM zarIra anyane dekhAtuM nathI. zarIranA rUpanI jema tenAM zabda, sparza, rasa ane gaMdhamAM saMyama ka2vAthI te zarIranA zabda, sparza, rasa ane gaMdha paNa agrAhya banI jAya che. hAthIbaLa, garuDabaLa vagerenI prApti-hAthInA baLa upara saMyama karavAthI sAdhaka hAthInuM baLa prApta kare che. garuDanA baLamAM saMyama karavAthI sAdhaka garuDanuM baLa prApta kare che, vagere.4 bhUkha, tarasa na lAgavI-kaMThakUpamAM saMyama karavAthI bhUkha ke tarasa lAgatI nathI. kaMThakUpa eTale zuM ? jIbhanI nIcenA bhAgamAM jihvAmUla che. jihvAmUlane taMtu kahevAmAM Ave che. taMtuthI nIcenA pradezamAM kaMThapradeza che. te kaMThapradezanI najIka nIcenI bAjue khADA jevo bhAga che. A bhAgane kaMThakUpa kahevAmAM Ave che. parazarIrapraveza--caMcaLa citta karmAzayane kAraNe eka ja zarIramAM joDAyeluM rahe che. eTale jo karmAzayane zithila karI devAmAM Ave tema ja cittane bahAra kADhavA mATe kaI nADIno upayoga karavo joIe tenuM jJAna meLavI levAya to cittane sAdhaka potAnA zarIramAMthI bahAra kADhI bIjAnA mRta ke jIvita zarIramAM dAkhala karI zake. samAdhinA baLathI karmAzaya zithila thAya che ane nADIsaMyama dvArA cittavahA nADInuM jJAna thAya che. citta jyAre paraza2I2mAM praveze che tyAre indriyo tene anusare che.' Ama anya zarIramAM yogInuM citta indriyo sAthe praveze che. AjIvaka siddhAMtamAM A parakAyapravezane paudyaparihAra kahevAmAM Ave che. zaMkarAcArye parakAyapraveza karyo hato evI daMtakathA che. aneka kathAomAM parakAyapravezanI mAnyatAno upayoga thayo che. Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadarzana 295 pANI vagere upara cAlavAnI zakti-udAnavAyumAM saMyama karavAthI udAnavAyu upara vijaya prApta thAya che. udAnajayane pariNAme yogI pANI, kAdava, kAMTA vagerene sparyA vinA temanA upara cAlI zake che. udAnavAyu nAkanA Terave thI mAMDI brahmaraMdhra sudhI rahelo hoya che ane tenuM kArya rasa vagerene upara caDhAvavAnuM unnayana) che. Urdhvagamana-udAnavAyumAM saMyama karavAthI UrdhvagamananI zakti paNa prApta thAya che. bhASyakAra Urdhvagamanano "mRtyakALe Urdhvagamana' evo artha kare che." AkAzagamana-zarIra jyAM hoya che tyAM AkAza hoya che. AkAza zarIrane avakAza yA jagA Ape che. Ama, zarIra ane AkAza vacce saMbaMdha che. A saMbaMdhamAM saMyama karavAthI e saMbaMdha upara jaya meLavAya che. te saMbaMdhano jaya thayA pachI jo sAdhaka rUnA polamAM paramANu sudhI samApatti sAdhe to tenuM zarIra ekadama halakuM banI jAya che. tene pariNAme te pANI upara cAlI zake che, karoLiyAnA tAMtaNA upara cAlI zake che, kiraNo upara cAlI zake che ane tethI icchA pramANe AkAzamAM viharI zake che. zarIramAMthI jvALAo kADhavAnI zakti-samAnavAyuviSayaka saMyama karavAthI samAnavAyu upara vijaya prApta thAya che. samAnajayane pariNAme yogI potAnA zarIramAMthI jvALAo pheMkI zake che.deg jainonI ane AjIvakonI tejovezyAnI mAnyatA sAthe A mAnyatA sarakhAvavA jevI che. samAnavAyu hRdayathI nAbhi sudhInA pradezamAM rahelo hoya che. te jaTharAgnine DhAMkI maMda rAkhe che. paraMtu samAna upara jaya thatAM yogI potAnI icchAthI samAnane jaTharAgnithI dUra karI te agninI jvALAone bahAra pheMke che. A jaTharAgninI kalpanAne jainonA taijasUzarIra sAthe sarakhAvavA jevI che. aNimA vagere ATha siddhio ane taddhanabhighAtarUpa siddhi-pAMca bhUtomAMthI pratyekamAM pAMca aMzo hoya che-(1) sAmAnya (pRthvImAM pRthvItva), (2) vizeSa (pRthvImAM AkAra, gaurava, rUkSatA, vagere dharmo), (3) tanmAtra, (4) traNa guNo ane (5) bhoga ane apavargarUpa prayojano sAdhI ApavAnuM sAmarthya. pAMceya bhUtonA pAMceya aMzomAM saMyama karavAthI bhUto upara vijaya maLe che. bhUtajayane pariNAme aNimA vagere ATha siddhio ane taddharmAnabhighAta nAmanI siddhi prApta thAya che. A pratyeka siddhino paricaya TUMkamAM karIe. aNimA-A siddhine pariNAme yogInuM zarIra aNu jevaDuM banI jAya che. ladhimA-A siddhine pariNAme yogInuM zarIra taNakhalA jevuM halakuM banI jAya che. mahimA-A siddhine pariNAme yogInA zarIranuM kada parvata vagere jevaDuM moTuM banI jAya che. prApti-A siddhine pariNAme yogI pRthvI upara rahyo rahyo potAnI AMgaLInA TeravAthI caMdrane sparzI zake che. *. prAkAmya-A siddhine pariNAme pRthvImAM DUbakI mAravAnI icchA jevI icchAo pAra paDe che. Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 padarzana vazitva-A siddhine pariNAme badhA bhUtabhautika padArtho yogIne vaza varte che. Izitva-A siddhine pariNAme yogI bhUtabhautika padArthonI utpatti, sthiti ane laya karavA samartha bane che. kAmAvasAyitva-A siddhine pariNAme yogI potAnA saMkalpathI amRta pAse viSanuM ane viSa pAse amRtanuM kArya karAvI zake che, paraMtu te padArthano viparyAsa nathI karI zakato. viSamAM je mAraka zakti che ane amRtamAM je jIvana zakti che te zaktiono viparyAsa yogI karI zake che paNa viSane amRta ke amRtane viSa karavArUpa padArthaviparyAya te karI zakato nathI." taddhanabhighAtaA siddhinA varNana uparathI lAge che ke te prAkAmyathI bhinna nathI. A siddhine pariNAme pRthvInA mUrtidharmathI yogInA zarIranI kriyA rUMdhAtI nathI, te paththaramAM paNa pravezI zake che, pANI tene bhIMjavI zakatuM nathI, agni tene bALI zakato nathI, vegavAna vAyu tene kheMcI zakato nathI, khullA AkAzamAM te siddhoneya adRzya banI jAya che.' manojavitva, vikaraNabhAva ane pradhAnajaya - indriyonA pAMca aMzo hoya che...(1) iMdriyavRtti, (2) prakAzarUpa svabhAva, (3) upAdAnabhUta sAttvika ahaMkAra, (4) mULa traNa guNo ane (5) bhoga ane apavarga sAdhI ApavAnuM sAmarthya. indriyonA A pAMceya aMzomAM saMyama karavAthI indriyono jaya thAya che. Indriyajayane pariNAme manojavitva, vikaraNabhAva ane pradhAnajaya e traNa siddhio udbhave che." manojavitva-A siddhine pariNAme zarIramAM mananA jevI atyaMta zIvra gati karavAnI zakti Ave che.' vikaraNabhAva-zarIranirapekSa indriyonI dUra dezanA, dUra kALanA ke sUkSma avasthAnA viSayanuM grahaNa karavAnI zakti e vikaraNabhAva che.* pradhAnajaya-pradhAnajayane pariNAme badhA ja vikAro yogIne vaza thaI jAya che." sarvabhAvAdhiSThAtRtva-gRhatu arthAt puruSamAM saMyama karavAthI sarvabhAvAdhiSThAtRtva nAmanI siddhi prApta thAya che. A siddhine pariNAme triguNAtmaka badhA padArthono yogI svAmI bane che. jeTalA guNamaya padArtho che te badhA puruSa AgaLa saMpUrNa dRzyarUpe, bhogyarUpe upasthita thAya che.' bahukAyanirmANa-yogI eka sAthe aneka zarIro nirmANa karI zake che.19 nirmANacitta-jyAre yogI aneka zarIro eka sAthe nirmANa kare che tyAre asmitAmAtra arthAt ahaMkAramAMthI citto paNa aneka nirmANa kare che ane pratyeka zarIra cittayukta hoya che. paraMtu e badhAM cittomAM eka citta mukhya arthAt prayojaka hoya che. A prayojaka cittanA abhiprAyathI dorAIne bAkInAM citto pravRtti kare che. Ane kAraNe bhinna bhinna cittonI pravRttiomAM ekavAkyatA jaNAya che.' Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadarzana 297 svairya--rmanADImAM saMyama karavAthI yogI zarIrane ekadama nizcala jaDavat banAvI zake che. kaMThakUpanI nIce kUrmanADI che.22 jJAnasaMbaMdhI siddhio atIta-anAgatajJAna-dharmapariNAma, lakSaNapariNAma ane avasthApariNAma A traNeyamAM saMyama karavAthI atIta ane anAgatanuM jJAna thAya che.23 sarvabhUtarutajJAna-'gAya' zabda, gAya-artha (prANI) ane gAya-jJAna A traNano vyavahAramAM ApaNe saMka2 (avibhAga, abheda) karIe chIe paNa vastutaH e traNa bhinna che. temanA bhedamAM saMyama karavAthI yogIne badhA pazu-paMkhIonI bhASA samajAya che. aneka kathAomAM ApaNane A mAnyatAno upayoga thayelo jovA maLe che.24 pUrvajanmajJAnasaMskAromAM saMyama karavAthI pUrvajanmanuM jJAna thAya che. saMskAro be prakAranA che-karmasaMskAro ane jJAnasaMskAro. A saMskAro cittanA dharmo che e to ApaNe jANIe chIe. A baMne prakAranA saMskAromAM saMyama karavAthI saMskArono sAkSAtkAra thAya che, ane saMskArono sAkSAtkAra thatAM temanA nimittabhUta deza, kALa ane anubhavono paNa sAkSAtkAra thAya che, pariNAme pUrvajanmanuM jJAna thAya che. bIjAnA cittanA saMskAromAM saMyama karavAthI te vyaktinA pUrvajanmanuM jJAna paNa yogIne thAya che." pUrvajanmanuM jJAna aneka darzanamAM svIkAravAmAM AvyuM che. jaino ane bauddhoe te mAneluM che. manusmRtimAM te svIkAreluM che. aneka kathAomAM paNa A mAnyatAno upayoga thayelo che. 26 paracittajJAna-bIjAnI parokSa rIte jANelI rAgAdi cittavRttimAM saMyama karavAthI te paracitta rAgI che ke virAgI ityAdino yogIne sAkSAtkAra thAya che. paraMtu te pacittanA rAgano viSaya zo che teno sAkSAtkAra yogIne thato nathI. kadAca parokSa rIte yogI te viSayane jANavo hoya to jANI zake. jainonA mana:paryAyajJAnane. A jJAna sAthe sarakhAvavA jevuM che. jainoe paNa prazna uThAvyo che ke mana:paryAyajJAna bIjAnA mananA viSayane jANe che ke nahi ? jo jANe che to sAkSAt jANe che ke parokSa rIte ? maraNakALajJAna-sopakrama ane nirUpakrama AyukarmamAM saMyama karavAthI maraNaphALajJAna thAya che. prasaMgavaza sUtrakAra jaNAve che ke ariSTo (amuka cihno) uparathI maraNakALajJAna thaI zake che. ariSTo traNa prakAranA che--AdhyAtmika, Adhibhautika ane Adhidaivika. (1) AdhyAtmika ariSTo-kAna dabAvI baMdha karI devAmAM Ave tyAre zarIramAM thato dhoSa na saMbhaLAvo, AMkho hAthathI dabAvI baMdha karavAmAM Ave tyAre jyoti na dekhAvI, vagere. (2) Adhibhautika ariSTo-yamanuM, pitRonuM, marI gayelA janonuM jANe sAme khaDA hoya ema dekhAvuM, vagere. (3) Adhidaivika ariSTo--akasmAt svarganuM dekhAvuM, siddhonuM dekhAvuM athavA badhuM UlaTAsUlaTI dekhAvuM, vagere. sAmAnya mANasa A ariSTo uparathI maraNakALa najIka che evuM anumAna kare che jyAre yogI * maraNakALane sAkSAt jANe che. sukSma-vyavahita-viprakRSTajJAna-jyotiSmatI pravRttinA abhyAsanA paripAkathI yogIne 5-20 Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 Sadarzana 28 mananA sAttvika prakAzano anubhava thAya che. A prakAzane paramANu jevA sUkSma, hIrA jevA pRthvInA peTALamAM chupAyelA ke bIjI koI rIte DhaMkAyelA tema ja dUra dezamAM rahelA padArtho upara pheMkavAthI yogIne te te padArthonuM pratyakSa thAya che. A sUkSma-vyavahitaviprakRSTajJAna tema ja AgaLa jaNAvI gayelA atIta-anAgatajJAnathI jainasaMmata avadhijJAnano saMgraha thaI jAya che. bhuvanajJAna-sUryamAM arthAt sUryadvAramAM (suSumlAnADImAM) saMyama karavAthI yogIne samagra bhuvananuM jJAna thAya che.29 tArAvyUhajJAna--caMdramAM saMyama karavAthI yogIne tArAonA viziSTa sannivezanuM, AkAzamAM temanA viziSTa sthAnanuM jJAna thAya che. keTalAka TIkAkAro caMdrano artha IDAnADI kare che.30 tArAgatijJAna-dhruvanA tArAmAM saMyama karavAthI tArAonI gatinuM jJAna thAya che.1 kAyavyUhajJAna--nAbhicakramAM saMyama karavAthI zarIranAM ghaTakonuM tema ja zarIramAM teM ghaTakonI racanAnuM jJAna thAya che. siddhadarzana-mAthA ane kapALa vacce prakAzamAna jyotirUpa brahmaraMdhra nAmanuM chidra che. A brahmaraMdhramAM saMyama karavAthI AkAza ane pRthvI vacce vicaratA siddhonuM darzana thAya che.33 brahmaraMdhrane zaMkaranA trIjA netranI mAnyatA sAthe sarakhAvo.. cittajJAna-zarIramAM hRdayapradeze adhomukha kamaLa che. temAM saMyama karavAthI cittajJAna thAya che arthAt yogIne potAnA cittamAM rahelI vAsanAo, klezo tema ja bIjAnA cittamAM rahelA rAgAdi klezono sAkSAtkAra thAya che.4 puruSasAkSAtkAra-gRhIt yA puruSamAM (puruSaviSayaka cittavRttimAM) saMyama karavAthI puruSano sAkSAtkAra thAya che. 35 prAtibha, zrAvaNa vagere--puruSaviSayaka cittavRttimAM saMyama karavAthI prAtibha, zrAvaNa, vedana, Adarza, AsvAda ane vArtA nAmanI gauNa siddhio puruSasAkSAtkArarUpa mukhya siddhi pahelAM udbhave che.6 prAtibhathI sUkSma, vyavahita, viprakRSTa, atIta ane anAgatanuM jJAna thAya che. zrAvaNathI divya zabda, vedanAthI divya sparza, AdarzathI divya rUpa, AsvAdathI divya rasa ane vArtAthI divya gaMdhanuM jJAna thAya che. divyazrotra--AkAza ane zrotrendriya vacce AdhArAdheya saMbaMdha che. te saMbaMdhamAM saMyama karavAthI divyazrotranI prApti thAya che arthAt sUkSma zabdone grahaNa karavAnuM sAmarthya janme che.37 38 sarvajJAtRtva-puruSaviSayaka saMyamane pariNAme vivekajJAna janme che. jene vivekajJAna thAya tene sarvajJatA nAmanI siddhi prApta thAya che. A sarvajJatAnuM bIjuM nAma tArakAna che. tArakajJAna siddhirUpa che. tArakajJAna badhA ja viSayone ane temanI atIta, anAgata ane vartamAna badhI avasthAone akramathI eka kSaNamAM jANI le che. tArakajJAnanuM A varNana jainonA kevaLajJAnanA varNana sAthe taddana maLatuM che. vivekajJAna thAya eTale yogIne 3 Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadarzana 299 kaivalya pahelAM tArakajJAnarUpa aizvarya prApta thavuM ja joIe evo koI niyama nathI ema bhASyakAra spaSTapaNe jaNAve che. Ama kahevAmAM bhASyakArano Azaya zo hoI zake tenI carcA ApaNe karI gayA chIe. atyaMta samAna vastuonuM bhedajJA - jAti, lakSaNa ane dezanI dRSTie atyaMta samAna vastuomAM bhedanI pratipatti vivekIne kSaNa ane kSaNonA kramamAM saMyama karavAthI thAya che.' ahIM eka prazna udbhave che ke moTA bhAganI vibhUtio jo bhAMga, gAMjo, caDasa vagere oSadhiothI (drugs) udbhavatI hoya to yogasAdhanAnI zI jarUra? Ano javAba yogadarzananA abhyAsIne yogadarzanamAMthI ja maLI rahe che : (1) vibhUtionI prApti mATe yogasAdhanA che ja nahi. yogasAdhanA to klezabhakti mATe che. alabatta, sAdhanAmArgamAM sAdhakane vibhUtio prApta thAya che, paraMtu temanI prAptinuM sAdhanAne mATe koI khAsa mahatva nathI. A vastunI spaSTatA ApaNe zarUAtamAM ja karI gayA chIe. (2) oSadhijanya vibhUtio ane yogaja vibhUtio vacce bheda che. oSadhijanya vibhUtiomAM sattvazuddhi yA AMtarazuddhi yogaja vibhUtio karatAM ochI hovAthI ApaNe kahI zakIe ke oSadhijanya vibhUtio yogaja vibhUtiothI ochI teja, ochI TakanArI ane maLyA pachI cAlI janArI hovI joIe. oSadhijanya vibhUtio vivekajJAnarUpa yA kleza-karmamuktirUpa prayojanathI niyaMtrita hotI nathI jyAre yogaja siddhio te prayojanathI niyaMtrita hoya che. A kAraNe ja temanI AMtarika zuddhimAM bheda hoya che. oSadhijanya vibhUtio jevI ja janmajAta, maMtrajAta ane tapajAta vibhUtio che. ahIM tapAta vibhUtio je tapathI pragaTe che te tapane sAdhanAmArganA tapathI bhinna koTinuM samajavuM joIe. A tapa vivekajJAnarUpa prayojanathI niyaMtrita nathI jyAre sAdhanAmArganuM tapa tenAthI niyaMtrita hoya che. A tapa bAlatapa che jyAre sAdhanA mArganuM tapa paMDitatapa che ema samajavuM joIe.' pAdaTIpa * 1 yadA'sya syuraprasavadharmANastadA tatkRtamaizcaryaM yoginaH siddhisUcakaM bhavati / yogabhASya 2. 35 (utthAnikA) 2 te samAdhAvupasargA vyutthAne siddhayaH / yogasUtra 3. 37 / sthAnyupanimantraNe saGgasmayAkaraNaM punaraniSTaprasaGgAt / yogasUtra 3. 51 / * saMyama eTale eka viSayamAM dhAraNA, dhyAna ane samAdhi traNeya karavAM te. 3 kAyarUpasaMyamAt tadgrAhyazaktistambhe cakSuHprakAzAsamprayoge'ntardhAnam / yogasUtra 3. 22 | 4 baleSu hastibalAni / yogasUtra 3. 24 / 5 kaSThakUpe kSutpipAsAnivRttiH / yogasUtra 3. 30 / Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Sadarzana hu bandhakAraNazaithilyAt pracArasaMvedanAcca cittasya parazarIrAvezaH / yogasUtra 3. 38 / 7 udAnajayAt jalapaGkakaNTakAdiSvasaGga utkrAntizca / yogasUtra 3. 39 / 8 utkrAntizca prayANakAle bhavati / yogabhASya 3 39 / 300 8 kAyAkAzayoH sambadhasaMyAmAd laghutUlasamAktezvAkAzagamanam / yogasUtra 3. 42 / 10 samAnajayAd jvalanam / yogasUtra 3. 40 / 11 sthUlasvarUpasUkSmAnvayArthavattvasaMyamAd bhUtajayaH / tato'NimAdiprAdurbhAvaH taddharmAnabhighAtazca / yogasUtra 3. 44-45 / yathA saGkalpastathA 12 aNimA bhavatyaNuH, laghimA laghurbhavati, mahimA mahAn bhavati, prAptiH aGgulyagreNApi spRzati candramasam, prAkAmyam icchA'nabhighAtaH - bhUmAvunmajjati nimajjati yathodake, vazitvam bhUtabhautikeSu vazIbhavati avazya zcAnyeSAm, Izitvam teSAM prabhavApyayavyUhAnAmISTe, yatra kAmAvasAyitvam satyasaGkalpatA bhUtaprakRtInAmavasthAnam na ca zakto'pi padArthaviparyAsaM karoti / yogabhASya 3. 45 / 13 taddharmAnabhighAtazca pRthvI mUrtyA na ruNaddhi yoginaH zarIrAdikriyAM zilAmapyanupravizatIti, nApaH snigdhAH kledayanti, nAgniruSNo dahati, na vAyuH praNAmI vahati, anAvaraNAtmake'pyAkAza bhavatyAvRtakAyaH siddhAnAmapyadRzyo bhavati / yogabhASya 3. 45 / 14 grahaNasvarUpAsmitA'nvayArthavattvasaMyamAd indriyajayaH / tato manojavitvaM vikaraNabhAvaH pradhAnajayazca / yogasUtra 3. 47-48 / 15 kAyasyAnuttamo gatilAbho manojavitvam / yogabhASya 3. 48 / 19 videhAnAmindriyANAmabhipretadezakAlaviSayApekSo vRttilAbho vikraraNabhAvaH / yogabhASya 3. 48 / 17 sarvaprakRtivikAravazitvaM pradhAnajayaH / yogabhASya 3. 48 / 18 sattvapuruSAnyatAkhyAtimAtrasya sarvabhAvAdhiSThAtRtvam / yogasUtra 3. 49 / 18 yadA tu yogI bahUn kAyAn nirmimIte... | yogabhASya 4. 4 ( utthAnikA) 20 nirmANAcittAnyasmitAmAtrAt / yogasUtra 4. 4 / 21 pravRttibhede prayojakaM cittamekamanekeSAm / yogasUtra 4. 5 / 22 kUrmanADyAM sthairyam / yogasUtra 3. 31 / 23 pariNAmatrayasaMyamAd atItAnAgatajJAnam / yogasUtra 3. 16 / 24 zabdArthapratyayAnAmitaretarAdhyAsAt saGkaraH, tatpravibhAgasaMyamAt sarvabhUtarutajJAnam / yogasUtra 3. 17 / 25 saMskArasAkSAtkaraNAt pUrvajAtijJAnam / yogasUtra 3. 18 / 26 pratyayasya paracittajJAnam / na ca tat sAlambanaM tasyAviSayIbhUtatvAt / yogasUtra 3. 19-20 / Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadarzana 301 27. sopakrama nirupakramaM ca karma, tatsaMyamAdaparAntajJAnamariSTebhyo vA / yogasUtra 3. 22 / 28 pravRttyAlokanyAsAt sUkSmavyavahitaviprakRSTajJAnam / yogasUtra 3. 25 / . 2.8 bhuvanajJAnaM sUrye saMyamAt / yogasUtra 3. 26 / 30 candre tArAvyUhajJAnam / yogasUtra 3. 27 / 31 dhruve tadgatijJAnam / yogasUtra 3. 28 / 32 nAbhicakre kAyavyUhajJAnam / yogasUtra 3. 29 / 33 mUrddhajyotiSi siddhadarzanam / yogasUtra 3. 32 / 34 hRdaye cittasaMvid / yogasUtra 3. 34 / 35 yogasUtra 3. 35 / 35 tataH prAtibhazrAvaNavedanA''darzAsvAdavArtA jAyante / yogasUtra 3. 36 / 37 zrotrAkAzayoH sambandhasaMyamAd divyaM zrotram / yogasUtra 3. 41 / 38 yogasUtra 3. 49 / 38 tArakaM sarvaviSayaM sarvathAviSayamakrama ceti vivekajaM jJanam / yogasUtra 3. 54 / sarvaviSayatvAnnAsya kiJcidaviSayIbhUtamityarthaH / sarvathAviSayamatItAnAgatapratyutpannaM sarvaM paryAyaiH sarvathA jAnAtItyarthaH / akramamityekakSaNopArUDhaM sarvaM sarvathA gRhNAtItyarthaH / etad vivekajaM jJAnaM paripUrNam / yogabhASya 3. 54 / 40 etasyAmavasthAyAM kaivalyaM bhavatIvarasyAnijvarasya vA, vivekajajJAnabhAgina itarasya ___ vA / yogabhASya 3. 55 / . 41 jAtilakSaNadezairanyatA'navacchedAt ' tulyayostataH pratipattiH / yogasUtra 3. 53 / 42 janmauSadhimantratapaHsamAdhijAH siddhayaH / yogasUtra 4. 1 / 43 janmauSadhimantratapaHsamAdhijAH siddhayaH / tatra yadeva dhyAnajaM cittaM tasyaiva nAstyAzayo rAgAdipravRtti taH puNyapApAbhisambandhaH, kSINaklezatvAd yogina iti, itareSAM tu vidyate karmAzayaH / yogabhASya 4. 6 / tatra dhyAnajamanAzayam / yogasUtra 4.6 / dhyAnasiddhaM cittamevAnAzayaM bhavati yogenaiva jJAnotpattyA (=vivekajJAnotpattyA) vAsanocchedasaMbhavAda, na mantrAdibhirityarthaH / yogavArtika 4. 6 / 44 bauddha buddhaghoSanA vizuddhi magnamAM "ddhividhanirdeza' nAmanA bAramA paricchedamAM aneka vibhUtionuM varNana che. Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayana 16 Izvara ApaNane kahevAmAM Ave che ke sAMkhyathI UlaTuM yoga Izvarane svIkAre che. yogasvIkRta IzvaranuM svarUpa kevuM che te vicAravuM Avazyaka che. pataMjali Izvara vize nIce pramANe kahe che kleza, karma, vipAka ane AzayanA saMsargathI rahita puruSavizeSa Izvara che. te sarvajJa che. te pahelAM thaI gayelAonoya guru che, kAraNa ke te kAlaviziSTa nathI. teno vAcaka praNava che. praNavano japa e IzvaranI bhAvanA (IzvapraNidhAna) che.' IzvapraNidhAnathI yogAntarAyo dUra thAya che ane samAdhilAbha thAya che.' - have ApaNe bhASyakArane anusarI IzvaranuM nirUpaNa karIzuM. kleza vagere kharekhara cittamAM hoya che paraMtu puruSa upara temano Aropa karavAmAM Ave che kAraNa ke te temanAM phaLono bhoktA che. (udAharaNArtha, jaya ane parAjaya kharekhara yoddhAnA thAya che paNa temano Aropa rAjAmAM karavAmAM Ave che kAraNa ke jaya-parAjayanuM phaLa rAjA bhogave che.) jene AvA bhoga sAthe saMbaMdha nathI te Izvara che. Ama baddha puruSothI Izvarano bheda che. kevalya pAmelA ghaNA kevalIo (mukto) che. te baMdhano chedI mukta banyA che. Izvarano baMdhano sAthe bhUtakALamAMya saMbaMdha na hato ane bhaviSyamAM paNa thavAno nathI. kevalIne to pahelAM baMdhana hatuM paraMtu IzvaranI bAbatamAM evuM nathI. "Izvara to sadA mukta che. Ama kevalIthI Izvarano bheda che. Izvarano utkarSa zAzvata che, nitya che. te traNeya kALa sarvajJa che. Ano artha e ke te traNeya kALa prakRSTa sattva arthAt zuddha sAttvika citta dhAraNa kare che. te sarvajJa che tenuM pramANa zuM? zAstra. zAstra pramANa che ema zA uparathI kaho cho? kAraNa ke te sarvajJakRta che. Ama sarvajJatAnI siddhi zAstrathI ane zAstraprAmANyanI siddhi sarvajJakartutvathI mAnatAM to parasparasApekSatA ane anyonyAzrayadoSa nahi Ave ? ahIM anyonyAzraya doSarUpaM nathI kAraNa ke zAstra ane sarvajJatAM vacceno saMbaMdha anAdi che. aMkura ane bIja vacceno anyonyAzraya ke paraspara sApekSatA doSarUpa nathI kAraNa ke te anAdi che." IzvaranuM aizvarya anupama che, tAratamyarahita che. bIjAnuM aizvarya tenAthI caDhiyAtuM nathI, je aizvarya bIjA badhAnA aizvaryathI caDhiyAtuM che te aizvarya ja IzvaranuM che. tethI aizvaryanI parAkASThA kyAM che te Izvara che. tenA aizvarya jevuM bIjuM aizvarya nathI." kema? jo be aizvarya tulya hoya to eka vastunI bAbatamAM eka "A navuM thAva' ane bIjuM "A Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadarzana 303 purANuM thAva" ema eka sAthe parasparavirodhI vastuo icchatAM ekanI icchA pAra paDe ane bIjAnI pAra paDe nahi; Ane pariNAme bIjA aizvaryane UtaratuM gaNavuM paDe ane to pachI be aizvarya tulya kyAM rahyAM ? tethI jenuM aizvarya anupama ane taratamabhAvarahita che te Izvara che." jagatamAM eka vyaktine amuka jJAna hoya che, bIjIne vadhAre jJAna hoya che, trIjIne tethIya vadhu jJAna hoya che. Ama, jagatamAM jJAnanuM ochAvadhatApaNuM jaNAya che. AvuM jJAna sarvajJatAnuM bIja che, kAraNa ke te jJAna vadhatuM vadhatuM je vyaktimAM parAkASThAe pahoMce che te sarvajJa kahevAya che. jJAnanI parAkASThA saMbhave che kAraNa ke jJAnamAM ochA vadhatApaNuM jaNAya che. jenI bAbatamAM ochAvadhatApaNuM saMbhavatuM hoya tenI parAkASThA paNa saMbhave ja, dAkhalA tarIke parimANa. jemAM jJAna parAkASThA pAme che te sarvajJa che. Izvara sarvajJa che.13 sarvajJa Izvarane potAno koI svArtha sAdhavAno nathI. tenuM prayojana bhUtAnugraha yA jIvono uddhAra che. jJAna ane dharmano upadeza karIne saMsArI puruSono huM uddhAra karIza evo sarvajJa Izvarano saMkalpa hoya che. eTale ja kahyuM che ke AdividvAna bhagavAna parama RSie nirmANacitta dhAraNa karIne zAstra jANavAnI jijJAsAvALA Asurine zAstrano upadeza Apyo. pahelAMnA guruo kAlavizaSTi che. jenI pAse avacchedaka yA vizeSaka tarIke kALa Avato nathI te Izvara pahelAMnA guruonoya guru che. jema A sarganI AdimAM, prakRSTa jJAna uparathI sarvajJa puruSavizeSa Izvara puravAra thayela che tema pratyeka sarganI AdimAM sarvajJa puruSavizeSa Izvara samajI levo." yogadarzananA IzvaranA prazna bAbate tattvavaizAradIkAra vAcaspati ane vArtikakAra vijJAnabhikSu bhASyakAra vyAsathI keTalA AgaLa vadhe che teno vicAra have karIe. bhASyakAre jaNAvyuM che ke Izvarano utkarSa zAzvatika che arthAt te traNeya kALe sarvajJa che. jo te traNeya kALe sarvajJa hoya to tenI sAthe yukta traNeya kALe prakRSTa sattvarUpa citta hovuM joIe. paraMtu Ama mAnavAmAM tattvavaizAradIkArane muzkelI jaNAya che. eTale te pralayakALe IzvaranA cittane prakRtimAM laya pAmatuM mAne che. to pachI sRSTinI zarUAtamAM te pAchuM Izvara sAthe kema joDAI jAya che ? tene Izvara sAthe joDanAra zuM che ? pralayanI zarUAtamAM Izvare karelo saMkalpa ke sRSTinI zarUAtamAM huM te cittayukta banuM. A saMkalpanI vAsanA te cittamAM pralaya daramyAna hoya che. A cittagata vAsanA sRSTinI zarUAtamAM jAge che ane pariNAme te citta Izvara sAthe joDAya che. jo cittane koI paNa vakhata prakRtimAM laya pAmatuM na mAnavAmAM Ave to tene prakRtinuM kArya gaNI zakAya nahi ane pariNAme teno prakRtitattvamAM samAveza na thaI zake. tema ja te puruSatattva to nathI ja. Ama te eka svataMtra tattva banI jAya. A to yogadarzanane ISTa nathI." vArtikakAra bhikSu vAcaspatithI UlaTo mata dharAve che temaja vAcaspatinA matanuM khaMDana kare che. te pralayakALeya cittane Izvarayukta rAkhavAnA matanA che. te pralayakALeya cittano Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 padarzana prakRtimAM laya svIkAratA nathI. jo pralayakALe cittano prakRtimAM laya mAnIe to sRSTinI zarUAtamAM Izvara sAthe teno saMyoga thato mAnavo paDe. paraMtu puruSa ane prakRtinA saMyoganuM kAraNa to avidyA che. eTale vAcaspatino mata svIkAratAM IzvaramAM avidyAnI Apatti Ave. yogadarzana IzvaramAM avidyA vagere klezo to mAnatuM ja nathI. vaLI, vAcaspati IzvaracittamAM vAsanA (saMskAra) mAnI tenA Izvara sAthenA punaH joDANane samajAve che te paNa barAbara nathI kAraNa ke IzvaracittamAM kleza, karma ne vipAkanI sAthe Azayano (vAsanAno) paNa niSedha yogadarzane karyo che. 19 vAcaspatie to karmaphalavyavasthAnuM kAma paNa yoganA Izvarane soMpyuM hoya tema jaNAya che. te Izvarane karmonA adhiSThAtA tarIke svIkAre che. karmonA adhiSThAtA tarIke Izvara zuM kare che? svakarmanuM yogya phaLa jIvane maLe eTalA mATe te prakriyAmAM je aMtarAyo hoya te dUra karavAnuM ja kAma Izvara kare che. bhikSu paNa A vAtane svIkAratA jaNAya che. uparAMta, bhikSu jaNAve che ke Izvarane bIjAnA duHkho dUra karavAnI utkaTa icchA hovA chatAM tene jIvonI yogyatA yA karmone gaNatarImAM levAM paDe che. vAcaspatie yoganA Izvarane jagatanuM sarjana ane saMhAra karato kahyo che. A bAbatamAM bhikSu vAcaspati sAthe sahamata che. ahIM bhikSu vAcaspatine jaNAve che ke prakRtimAM kSobha (sRSTinI zarUAta) IzvarecchAthI thAya che eTale sRSTinI zarUAta pahelAMya arthAt pralayamAM paNa Izvara prakRSTa cittathI yukta hoya che ema mAnavuM ja joIe. ahIM prazna thAya ke IzvarecchAthI prakRtimAMthI jagatanuM sarjana mAnatAM prakRtinuM svAtaMtrya kema rahe? Ano uttara vAcaspati ane bhikSa e Ape che ke IzvarecchAthI to prakRtimAMthI jagatanA sarjana ADe je aMtarAyo hoya che te kevaLa dUra thAya che. A aMtarAyo dUra thatAM ja prakRtinI sAmyavasthAno bhaMga thAya che arthAt kSobha thAya che. Ama Izvara prakRtimAMthI jagatanI utpattimAM mAtra nimittakAraNa che, prayojakakAraNa nathI. kAryajananazakti (= jagatasarjanazakti) prakRtimAM svAbhAvika che, Izvara to kevaLa te zaktino uddhodhaka che.' vArtikakAra bhikSue yoganA IzvaranI carcA karatI veLAe Izvara ane jIva vaccenA saMbaMdhanI carcA paNa karI che. temanA mate te baMne vacce aMza-aMzIbhAvano saMbaMdha che. e saMbaMdhane samajAvavA te agni ane tenA taNakhAnuM dRSTAnta Ape che. vaLI, te jaNAve che ke aMza ane aMzI vacce bhedabhedano saMbaMdha hoya che eTale Izvara ane jIva vacce paNa bhedabhedano saMbaMdha che. 25 je mukta hoya ane sAthe sAthe sarvajJa hoya te Izvara ke je sadA mukta hoya ane sAthe sAthe sadA sarvajJa hoya te Izvara enI spaSTatA pataMjalinAM sUtromAM nathI. pataMjali to eTaluM ja kahe che ke je mukta ane sAthe sAthe sarvajJa che te Izvara che. vaLI, temaNe Izvara kAlathI aviziSTa che eTaluM ja kahyuM che paraMtu te bhUtakALamAMya kAlathI aviziSTa hato ke nahi tenI spaSTatA paNa sUtromAM nathI. bhASyakAra to spaSTa zabdomAM jaNAve che ke Izvara sadA mukta che. te A sadA muktatva dharmane AdhAre Izvarano kevalIthI bheda darzAve che. A Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadarzana 305 sadA muktatva dharmano spaSTa nirdeza sUtromAM nathI tema chatAM sUtromAM Izvarano evo dharma to kahevAyo ja che jene AdhAre Izvarano kevalIthI bheda karI zakAya ane te dharma che sarvajJatva. Izvara sarvajJa che jyAre kevalI sarvajJa nathI. sUtramAM jaNAvela bhedaka dharmane choDI je dharmano spaSTa ullekha sUtromAM nathI te sadA muktatvane bhedaka dharma tarIke bhASyakAra jaNAve che. sUtrakAre IzvaramAM kevaLa sarvajJatvarUpa aizvaryanI vAta karI che, bIjA koI aizvaryanI vAta karI nathI. bhASyakAre IzvaramAM sarvajJatvarUpa aizvarya uparAMta prAkAmyarUpa aizvaryano paNa nirdeza karyo che. sUtrakAre IzvaranuM koI prayojana spaSTapaNe kahyuM nathI paNa sUtromAMthI evo dhvani nIkaLe che ke sUtrakArane mate Izvara kevaLa upAya che. bhASyakAra Izvarane uddhAraka tarIke paNa varNave che ane tenuM prayojana bhUtAnugraha che ema spaSTapaNe kahe che. vaLI, te Izvarane dharmopadeSTA tarIke svIkAre che. sUtrakAre kapilane Izvara tarIke yA IzvaranA AvirbhAva tarIke kahyA nathI. te to eTaluM ja jaNAve che ke Izvara kALanI dRSTie potAnI agAu thayelAono paNa guru che. bhASyakAra sarganI zarUAtamAM thayela AdividvAna bhagavAna parama RSi (= kapila)ne Izvara gaNe che. ane spaSTa zabdomAM jaNAve che ke pratyeka sarganI AdimAM sarvajJa puruSavizeSa Izvara hoya che. bhASyakAre Izvarane sadA mukta, sadA sarvajJa eka vyaktirUpe svIkAryA che eTale sargonI AdimAM thanAra sarvajJa puruSone eka IzvaranA AvirbhAva ja mAnavA paDe. vaLI, A uparathI phalita thAya che ke Izvara zarIra dhAraNa kare che-pachI te zarIra kevA prakAranuM che te judo prazna che. vAcaspati ane bhikSu bhASyakAranA maMtavyone svIkAre che, paraMtu vadhArAmAM pralayakALe Izvara cittayukta hoya che ke nahi te prazna carce che. vAcaspati pralayakALe Izvarane cittayukta mAnatA nathI jyAre bhikSu mAne che. jo pralayakALa Izvara cittayukta na hoya to tene sadA sarvajJa kevI rIte gaNI zakAya arthAt tenA prakarSane zAzvata kevI rIte gaNI zakAya e mahattvano prazna vAcaspatinA matanuM khaMDana karanAra bhikSue paNa uThAvyo nathI. pAdaTIpa 1. klezakarmavipAkAzayairaparApRSTaH puruSavizeSa IzvaraH / yogasUtra 1. 24 / 2 tatra niratizayaM sarvajJabIjam / yogasUtra 1. 25 / 3 pUrveSAmapi guruH kAlenAnavacchedAt / yogasUtra 1. 26 / 4 tasya vAcakaH praNavaH / tajjapastadarthabhAvanam / yogasUtra 1. 27-28 / che zvanidhAnA | yogasUtra 2. 23 .6 tataH pratyakcetanAdhigamo'ntarAyAbhAvazca / yogasUtra 1. 29 / 7 te ca manasi vartamAnAH puruSe vyapadizyante sa hi tatphalasya bhokteti / yo hyanena __ bhogenAparAmRSTaH sa puruSavizeSaH IzvaraH / yogabhASya 1. 24 / 8 kaivalyaM prAptAstarhi santi ca bahavaH kevalinaH / te hi trINi bandhanAni chittvA Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 padarzana . kaivalyaM prAptAH / Izvarasya ca tatsambandho na bhUto na bhAvI / yogabhASya 1. 24 / ' 9 sa tu sadaiva muktaH sadaivezvaraH / yogabhASya 1. 24 / / 10 yo'sau prakRSTasattvopAdAnAdIzvarasya zAzvatika utkarSaH sa kiM sanimitta ahosvinninimitta iti ? / tasya zAstraM nimittam / zAstraM punaH kiMnimittam ? prakRSTasattvanimittam / etayoH zAstrotkarSayorIzvarasattve vartamAnayoranAdisambandhaH / yogabhASya 1.24 / 11 tacca tasyaizvarye sAmyAtizayavinirmuktam, na tAvadaizvaryAntareNa tadatizayyate, yadevAtizAyi syAt tadeva tat syAt, tasmAd yatra kASThAprAptiraizvaryasya sa IzvaraH, na ca tatsamAnamaizvaryamasti / yogabhASya 1. 24 / 12 kasmAt ? dvayostulyayorekasmin yugapat kAmite'rthe navamidamastu purANamidamastvityekasya prasiddhAviratasya prAkAmyavighAtAdUnatvaM prasaktam, dvayozca tulyayoryugapat kAmitArthaprAptistyirthasya viruddhatvAt / yogabhASya 1. 24 / 13 yogabhASya. 1. 25 / / 14 tasyAtmAnugrahAbhAve'pi bhUtAnugrahaH prayojanam / yogabhASya 1. 25 / 15 yathAsya sargasyAdau siddhastathAtikrAntasargAdiSvapi pratyetavyaH / yogabhASya 1. 26 / 16 na cezvarasya citasattvaM mahApralaye'pi prakRtisAmyaM nopaitIti vAcyam / tattvavai0 1. 24 / 17 sargAntarasamutpannasaMjihIrSAvadhisamaye pUrNe mayA sattvaprakarSa upAdeya iti praNidhAnaM kRtvA bhagavAn jagat saMjahAra / tadA cezvaracittasattvaM praNidhAnavAsitaM pradhAnasAmyamupagatamapi paripUrNe mahApralayAvadhau praNiAdhAnavAsanAvazAt tathaivezvaracittaM sattvabhAvena pariNamate / tattvavai0 1. 24 / .. 18 yasya hi na kadAcidapi pradhAnasAmyaM na tat prAdhAnikam , nApi citizaktirazatvAdityarthAntarAprAmANikamApadyeta / tattvavai0 1. 24 / 19 taccAyuktam / 'tasya heturavidyA' ityAgAmisUtreNAvidyAyA buddhipuruSasaMyogahetutva vacanenezvarasyApyavidvattvApatteH...IzvaropAdhau saMskArasya pratiSiddhatvAt tadabhyupaMgamo'pi - teSAmapasiddhAnta eva / yogavArtika 1. 24 / 20 IzvarasyApi dharmAdhiSThAnArthaM pratibandhApanaye eva vyApAro veditavyaH / tattvavaizAradI 21 Izvarasya tu paraduHkhaprahANecchA vidyamAnA'pi bhaktavazatayA kuNThitA svakAryAya vilambata iti sarva samaJjasam, yacca sarvezvarasya karmasApekSatayA vaiSamyaM naighRNyaM caM brahmamImAMsAsUtreNApAkRtaM tatrApyayamevAzayaH / yogavArtika 1. 25 / 22 bhagavAn jagat saMjahAra / tattvavai0 1. 24 / 23 prakRtervaiSamyahetuH kSobho'pIzvarecchAta eva / yogavArtika 1. 24 / Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadarzana 307. 24 nanu prakRtizcet svatantrA kena prakAreNa * tarhi dharmezvarayogisaGkalpAdInAM - prakRtipariNAmahetutvamiti pRcchati-kathaM tanti ? sUtrArdhenottaramAha-varaNabhedastu tataH kSetrikavaditi / ... tathaiva prakRtireva jagatkAraNaM kAlakarmezvarAdayastu prakRteH kAryajananazaktyubodhakAH, ... Izvarastu sAmyapariNAmAdirUpAkhilAvaraNabhaGgenodbodhakaH... / tho vArti. 4. rU | 25 atrocyate-jIvezvarayoraMzAzinostAvad...nyAyAnugraheNa balavadbhiragnisphuliGgAdibhiH saradaSTAnta .. | yogavArtivA 2. 24. jAo vArtAno maMgalazloka. 1./ 26 sUtrakAre ApelA IzvaranA varNana uparathI to lAge che ke te jIvanmukta arthAt sarvajJa vivekIthI atirikta nathI. vivekIne vivekajJAna che. tene klezo ane karmo nathI. te klezAvaraNa ane karmAvaraNathI rahita che. te klezamukta hovAthI tenA saMskAro dadhabIja thaI gayA che. te karbhAzayathI mukta che ema gaNI zakAya. tenuM citta atyaMta vizuddha hoya che. pariNAme te anaMtajJAnavALo arthAt sarvajJa hoya che. teno punarbhava aTakI gayo che. te saMsAracakrathI ane kALathI para che. te potAnAthI kALanI dRSTie moTAono paNa guru che. AvA jIvanmukta vivekInI bhaktithI ane dhyAnathI sAdhakane lAbha thAya che, yogAttarAyo dUra thAya che. jIvanmukta vivekI svayaM yogya sAdhakane tenI yogyatA anusAra mArga darzAvI, upadeza ApI tenA upara anugraha kare che. pataMjalinAM sUtromAMthI to jIvanamukta vivekI e ja Izvara che evo dhvani nIkaLato lAge che. A dhvani jainonA tIrthakara ane bauddhonA buddhanI mAnyatA sAthe maLIne evo to dRDha bane che ke tenI saccAImAM koIne vizvAsa jAge to navAI na kahevAya. paraMtu bhASyakAra vyAse jIvanmukta vivekIne saikAlika banAvI dIdho ane sAthe sAthe vyaktirUpe eka banAvI dIdho ane AvA jIvanmukta vivekIne Izvarapada ApyuM. sUtrakAre IzvaramAM sarvajJatvarUpa aizvaryanI ja vAta kahI che ane AvuM aizvarya to ekathI vadhu puruSomAM saMbhave che. ekathI vadhu sarvajJo eka kALe hoI zake che. ekanuM sarvajJatva bIjAnA sarvajJatvano vyAghAta karatuM nathI. paraMtu bhASyakAre to prAkAmyarUpa aizvaryane IzvaramAM mAnyuM che. ene AdhAre bhASyakAra dalIla kare che ke ekathI vadhAre Izvara hoya to muzkelI UbhI thAya kAraNa ke eka vastune navI karavA icche ane bIjo tene purANI karavA icche to temanI icchAono vyAghAta thAya. A Apatti TALavA Izvara eka ja che ema mAnavuM joIe. ahIM bhASyakAre icchAvyAghAtanI Apatti TALavA Izvarane eka mAnyo che te barAbara lAgatuM nathI. ekathI vadhAre sarvajJa vivekI puruSone (jIvanmuktone) prAkAmyasiddhi saMbhave che tema chatAM temanI icchAono ekabIjA vyAghAta karatA nathI ema to yogadarzana mAne che. tyAM vyAghAta na thavAnuM kAraNa zuM che te ApaNe sahelAIthI kalpI zakIe chIe. te che vivekaJAti. vivekaJAtisaMpanna vyaktio to vyakti ane Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padarzana 308 samaSTinuM kalyANa kema thAya, rAgadveSa phlezo dUra kema thAya tenA prayatno kare; temanI icchAo klezo dUra karavAnI hoya. eTale AvI vyaktionI icchAo paraspara AthaDI paDavAno saMbhava ja nathI. saikAlika nitya ane ekamevAdvitIya IzvaranA prayojana tarIke vyAsajI bhUtAnugrahane ja svIkAre che. paraMtu vyAsajIe kalpelA lokottara Izvara karatAM vivekI jIvanmukta lokagata puruSothI A prayojana vadhu buddhigamya rIte siddha thAya che. vyAsajIne thayuM haze ke AvA jIvanmukto sarva deza ane sarva kALe hovAnA ja evuM to kaMI yogadarzana jaNAvatuM nathI to je kALe ane je deze vivekI jIvanmukta na hoya te kALa ane te dezanA lokonuM zuM thAya? temano uddhAra koNa kare? A prazna vyAsajInA manamAM udyo lAge che. eTale emaNe saikAlika ane eka (A ekatvamAMthI sarvavyApakatva upara javuM saheluM che) IzvaranI kalpanA karI hoya ema bane. paraMtu A kaMI praznano buddhigamya ukela nathI. e praznano ukela to jIvanmukta vivekIno dharmopadeza che, zAstro che- saikAlika ane eka IzvaranI kalpanA nahIM. vyAsajIe Izvarane traNe kALa zuddha prakRSTa cittathI yukta mAnyo che te uparathI koI prazna karI zake ke traNeya kALa to nahIM paNa eka vAra jIvanmukta vivekI thayA pachI sadAya jIvanmukta rahevAnI, sadAya zuddha cittayukta rahevAnI ane sadAya lokakalyANa karatA rahevAnI kalpanA saikAlika eka IzvaranI (temaja kevalInI) kalpanA karatA lokahRdayane vadhu AkarSaka ane lokasaMgrahanI dRSTie vadhu ISTa nathI zuM? ane AmAM-jIvanmuktonA avatAra mAnavAmAM-ja avatAravAdanAM mULa nathI zuM? bIjI rIte kahIe to AmAM ane avatAravAdamAM koI tAttvika bheda ja nathI. jIvanmukta vivekInA klezo nAza pAmyA hoI tene to punarbhava nathI, punarjanma nathI e mAnyatA sAthe tenA avatAranI mAnyatAno virodha nahIM thAya? ApaNane javAba maLaze ke te teno punarjanma nathI paNa avatAra che. Ano artha zo ? Ano artha e ke punarjanmamAM cittanI zuddhinuM tAratamya thAya che jyAre avatAramAM cittanA atizayanA tAratamyane koI avakAza nathI, te pratyeka avatAramAM prakRSTa ja rahe che. jIvanmukta vivekIne saikAlika ane eka banAvavA karatAM to Avo banAvyo hota to vadhu AkarSaka ane buddhigamya lAgata. Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayana 17 bAhyavastuvAda keTalAka dArzaniko (vijJAnavAdIo) vijJAnathI bahAra vastunuM astitva svIkAratA nathI. temane mate vijJAnathI atirikta bAhya vastu che ja nahIM. temanA matane samajIe. vijJAnanA astitva vakhate padArthanI pratIti thAya che ane vijJAnanA abhAvamAM tenI pratIti thatI nathI : vijJAna ghaTAkAra hoya che tyAre ApaNane ghaTanuM jJAna thAya che ane vijJAna ghaTAkAra nathI hotuM tyAre ApaNane ghaTanuM jJAna nathI thatuM. Ama ApaNane thatA ghaTanA jJAnano AdhAra bAhya. ghaTa nathI paraMtu vijJAnano ghaTAkAra ja che. bAhya ghaTa jevI koI vastu nathI, mAtra AMtara ghaTAkAra ja che. vijJAna ghaTAkAra bane che tyAre ghaTanuM jJAna thAya che, paTAkAra bane che tyAre paTanuM jJAna thAya che, vagere. paraMtu vijJAna AvA bhinna bhinna AkAro zene laI dhAraNa kare che? AnA uttaramAM jaNAvavAmAM Ave che ke tenuM kAraNa anAdi avidyArUpa vAsanA che. svapnamAM jema bAhya vastu vinA mAtra vAsanAne baLe vijJAna judA judA AkAro dhAraNa kare che tema jAgrata avasthAmAM paNa bAhya vastuo vinA mAtra avidyArUpa vAsanAne baLe vijJAna judA judA AkAro dhAraNa kare che.' yogadarzana A matanuM khaMDana karI bAhya vastunI sthApanA kare che. ahIM ApaNe sUtrakAra ane bhASyakAre ApelI dalIlone ja vistArathI samajAvIzuM. (1) bhASyakAra jaNAve che ke jo bAhya viSaya ghaTa na hoya ane vijJAna pote ja ghaTa hoya to "A ghaTa che evI pratIti thavAne badale "huM ghaTa chuM' evI pratIti thavI joIe paraMtu ApaNane to A ghaTa' 'A paTa' evI pratItio thAya che. A puravAra kare che ke vijJAnathI bhinna bAhya vastu che. (2) mAtra vikalparUpa jJAno yA cittavRttione AdhAre bAhya vastuno cheda uDADI devo ayogya che. vikalparUpa jJAno vastuzunya che e to yogadarzana paNa svIkAre ja che. paraMtu vikalparUpa jJAno vastuzunya jaNAtAM badhAM ja jJAnone vastuzunya gaNavAM e barAbara nathI. vaLI, A vikalparUpa jJAno apramANa che. eTale emanA baLe bAhya vastu che ja nahi evo nirNaya bAMdhavo tarkaviruddha che.(3) sUtrakAra jaNAve che ke vastu ane citta be bhinna che. vastu cittanI bahAra che. jyAre ApaNane vastunuM jJAna thAya che tyAre jJAnanI sAthe sukha, duHkha ke mohano bhAva paNa jAge che. AmAM jJAna bhAga vadhAre vastugata (objective) che, kAraNa ke eka vastune anulakSI badhAne samAna jJAna thAya che. jene eka vRkSa jANe che, tene bIjo, trIjo vagere paNa vRkSa ja jANe che. AthI UlaTuM bhAvabhAga vadhAre cittagata (subjective) che, kAraNa ke eka vastune anulakSI Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 padarzana ekane sukha thAya che, bIjAne duHkha thAya che ane trIjAne moha thAya che. keTalAka bhAvabhAganI A lAkSaNikatAnA baLe bAhya vastuno cheda uDADe che. teo kahe che ke ekanI eka vastu ekane sukhano, bIjAne duHkhano ane trIjAne mohano anubhava karAvatI hoya to anubhavanI vyavasthApaka bAhya vastu mAnavI vyartha che, enA badale to mAtra cittabheda mAnavo pUrato che. AnI sAme sUtrakAra kahe che ke vastu eka ja hovA chatAM te judI judI vyaktiomAM judA judA bhAvo jagADe che tenuM kAraNa cittabheda che te yogadarzana svIkAre ja che; koInA cittamAM sattvanuM prAbalya hoya, koInA cittamAM rajasUnuM, koInA cittamAM tamasanuM. bhAvabhAga A dRSTie cittagata che, sajekaTIva che. paraMtu e dhyAnamAM rAkhavuM joIe ke bAhya vastumAM sukha, duHkha, moha tadana nathI ja evuM yogadarzana mAnatuM nathI. arthAt yogadarzana anusAra bhAvabhAga mAtra cittagata (subjective) nathI. yogadarzanamAM bhAvabhAga cittagata che ema kahevAno artha eTalo ja thaze ke cittagata sukha, duHkha ane moha vastugata sukha, duHkha ane mohane pragaTa karavAnuM, kheMcavAnuM kAma kare che. sukha sukhane kheMce che, duHkha duHkhane kheMce che, ane moha mohane kheMce che. cittamAM sukha, duHkha ane mohanuM jeTaluM pramANa hoya che teTalA pramANamAM teo vastumAMthI potAnA sajAtIyane bahAra kheMcI kADhe che. AthI e phalita thAya che ke jyAre ApaNAmAM sukhano bhAva hoya che tyAre duHkha ane mohano bhAva hoya che ja pachI bhale game teTalo maMda hoya. Ama yogadarzana pramANe sukha yA duHkha ekAnta vastugata nathI ke ekAnta cittagata nathI paraMtu vastugata ane cittagata baMneya che. cittagata sukha, duHkha ane moha potAnA prAbalyanA pramANamAM vastugata sukha, duHkha ane mohane citta samakSa pragaTa kare che. AthI sukhapradhAna citta vastugata sukhane vadhumAM vadhu pragaTa kare che, duHkhapradhAna citta vastugata duHkhane vadhumAM vadhu pragaTa kare che ane moudhAna citta vastugata mohane vadhumAM vadhu pragaTa kare che. Ama cittabhedane kAraNe ekanI eka vastu eka vyaktimAM sukha, bIjImAM duHkha ane trIjImAM moha pedA kare che. Ama ekanI eka vastu eka vyaktimAM sukhano, bIjImAM duHkhano ane trIjImAM mohano bhAva jagADe che e hakIkata to eTaluM ja puravAra kare che ke temanA cittomAM bheda che (arthAt prathama vyaktinuM citta sattvapradhAna che, bIjInuM rajapradhAna che ane trIjInuM tamapradhAna che) ane nahi ke bAhya vastu jevI koI vastu ja nathI. vaLI, je eka vastu je vyaktiomAM judA judA bhAvo jagADe che te ja vastu te ja vyaktiomAM jJAna to samAna utpanna kare che. A jJAnanI samAnatA vastu cittabAhya che te puravAra kare che.' . keTalAka dArzaniko kahe che ke vastune cittanI bahAra mAnavA chatAM ame tene cittathI svataMtra mAnavAnA matanA nathI. bAhya vastunuM astitva jJAna upara nirbhara kare che. Ama bAhya vastu hovA chatAM te svataMtra nathI paNa cittane AdhIna che, cittataMtra che. A mAnyatAmAM rahelA doSa tarapha sUtrakAra saMketa karatAM kahe che ke jyAre citta jANatuM na hoya tyAre vastunI zI dazA thaze? mArA abhyAsakhaMDamAM Tebala che, khurazI che, ghoDo che, ghoDAmAM amuka kramamAM goThavelAM pustako che, vagere. rAtre dasa vAge Tebala parathI Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadarzana 311 lakhavAnuM kAma mUkI huM palaMgamAM sUI jAuM chuM. savAre UThI jouM chuM to e ja vastuo e ja rIte e ja kramamAM paDelI che. zuM A badhI e ja vastuo che ke pachI kharekhara te ja vastuo na hovA chatAM mane evI jaNAya che? zuM rAtre huM UMghato hato te daramyAna te badhI astitva dharAvatI hatI ke pachI mArI AMkha baMdha thaI javA sAthe te paNa lupta thaI gaI hatI ane savAramAM AMkha UghaDavA sAthe te pharI utpanna thaI gaI che? huM savAre bahAra pharavA jAuM chuM ane meM AgalI sAMje je amuka kramamAM ane amuka sthitimAM rastA, makAno, vRkSo vagere joyAM hatAM te ja kramamAM ane te ja sthitimAM rastA, makAno, vRkSo vagere jouM chuM. zuM rAtabhara te mojuda hatAM ke jyAre huM temane joto na hato te daramyAna rAte te lupta thaI savAre pharI te ja krama ane te ja sthitimAM utpanna thaI gayAM ? sUtrakAra Avo prazna upasthita karI cittatatra vastune mAnavAmAM zI muzkelI rahelI che teno nirdezamAtra kare che. paraMtu bhASyakAra to A mAnyatA viruddha eka rasaprada tarka paNa Ape che. ApaNe jyAre eka vastune dekhIe chIe tyAre AMkha sAmenI tenI bAjune dekhIe chIe-jANIe chIe paraMtu tenI pAchalI bAjune jotA-jANatA nathI. eTale prastuta mata pramANe AgalI bAju jJAta hoI astitva dharAve che ane pAchalI bAju ajJAta hoI astitva nathI dharAvatI ema mAnavuM paDe. paraMtu pAchalI bAju na hoya to AgalI bAju paNa kyAMthI hoya? na ja hoya. ane jo te na ja hoya to te paNa pAchalI bAjunI jema ajJAta ja banI rahe." Ama vastu cittanI bahAra astitva dharAve che eTaluM ja nahi paNa tenuM astitva cittathI svataMtra che, kAraNa ke te aneka vyaktiomAM samAna jJAna utpanna kare che.' pAdaTIpa 1 nAstyartho vijJAnavisahacaro'sti tu jJAnamarthavisahacaraM svapnAdau kalpitamityanayA dizA - ye vastusvarUpamapahanuvate 'jJAnaparikalpanAmAtraM vastu svapnaviSayopamaM, na paramArthato'sti' tti gADuM... | yojamALa 4. 24 / 2 pratyupasthitamidaMsvamAhAtmyena vastu / yogabhASya 4. 14 / 3. kathamapramANAtmakena vikalpajJAnabalena vastusvarUpamutsRjya tadevApalapantaH zraddheyavacanAH yuH ! thoLamANa 4. 24 4 vastusAmye cittabhedAt tayorvibhaktaH panthAH / yogasUtra 4. 15 / .5 na caikacittatantraM vastu tadapramANakaM tadA kiM syAt ? yogasUtra 4. 16 / . / yo cAsyAnupasthitA bhAgAste cAsya na syuH / evaM nAsti pRSThamityudaramapi na - pRta . yofmANa 4. 26 | 7 tasmAt svatantro'rthaH sarvapuruSasAdhAraNaH / yogabhASya 4. 16 / Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayana 18 upasaMhAra dareka jIva duHkhamukti vAMche che. duHkhamAMthI chUTavuM hoya to duHkhanAM kAraNo dUra karavAM joIe. duHkhanAM kAraNo bahAra nathI paraMtu ApaNI aMdara che, ApaNA cittamAM che. e kAraNo che rAga ane dveSa. temane dUra karavA cittane vaza karavuM joIe. cittane vaza karavA yama-niyamanuM pAlana ane dhyAnAbhyAsa baMne jarUrI che. yama-niyamanuM svarUpa zuM che ane dhyAnAbhyAsa kevI rIte karavo enuM vizada nirUpaNa yogadarzanamAM che. yogadarzanamAM ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya ane aparigraha A pAMca yamonI khUba pratiSThA che. yamo yogano pAyo to che ja paraMtu te yoMgamAM samagra rIte vyApta paNa che. yogadarzane yamone sArvabhauma gaNyA che. yoganI dareka bhUmikAe temanuM pAlana hovuM ja joIe. koI paNa yogI koI paNa bhUmikAe temanA pAlanamAMthI chaTakI jaI zake nahi. A darzAve che ke yamapAlanayukta dhyAnAbhyAsa ja yoganI koTimAM Ave jyAre yamapAlanaviyukta dhyAnAbhyAsa to yogAbhAsa ja Thare. A vastu ApaNane kharA yogInI kasoTI pUrI pADe che. dhyAnAbhyAsa dvArA cittanI ekAgratA keLavavAthI cittanI camatkArika zaktio prApta thAya che. yamapAlana karanAra vyakti A zaktiono upayoga lokone AMjI potAnA ahaMne poSavA ane potAnI duvRttione saMtoSavA na ja kare. ethI UlaTuM yamapAlananI paravA na karanAra vyakti A zaktiono upayoga tene mATe kare emAM zuM Azcarya ? paraMtu emAM nathI vyaktinuM kalyANa ke nathI samAjanuM kalyANa. yogadarzane kahelI yamonA sArvabhaumatvanI vAta "yoga'nI vAto karanArAoe ane yogIo' tarapha AkarSAnArAoe satata dhyAnamAM rAkhavA jevI che. Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pustaka paricaya (prathama AvRtti) 'Sadarzanano A prathama khaMDa che. A khaMDamAM sAMkhyadarzana ane yogadarzananA siddhAMtenuM mULa graMthane AdhAre pramANika nirUpaNa karavAmAM AvyuM che. sAMkhyadarzananuM nirUpaNa mukhyataH sAMkhyakArikA, sAMkhyatava kaumudI, yuktidIpikA ane sAMkhyapravacanabhASyanA AdhAre karavAmAM AvyuM che, jyAre yogadarzananuM nirUpaNa mukhyataH gasUtra vyAsabhASya, taravazAradI ane gavAtikanA AdhAre karavAmAM AvyuM che. nakkara AdhAra vinA kaMI paNa na lakhavAne lekhakano nirdhAra pAdaTIpamAM chato thAya che. ' sAMkhya - veganuM nirUpaNa ATaluM spaSTa ane surekha rIte karate anya koI gujarAtI graMtha ApaNI jANamAM nathI. bhASA saraLa che, pratipAdana rasavAhI che. zailI prasanna che ane dAza maka ramamasyAonI sUjha-pakaDa prazaMsanIya che. kaMthanI zarUAtamAM mUkelA pravezakamAM bhArata7 darzananI vividha zAkhAone saMkSipta, rocaka paricaya Apyo che, temaja bhAratIya darzananI lAkSaNikatAonuM sAmyapha darzana karAvyuM che. pAThayapustaka tarIke temaja saMdarbhagraMtha tarIke A graMtha tenuM yogya sthAna prApta karaze ja e niHzaMka che. Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parAmakazrIno abhiprAya (prathama AvRtti) DaoN. nagInabhAI zAhe temanA SaDradarzana khaMDa 1: mAM sAMkhya ane gadarzananA tamAma mULabhUta siddhAMtonuM kareluM nirUpaNa mULa praNetAonA graMtha 52 racAyeluM hoi te spaSTa hovA uparAMta prAmANika paNa che. Ama sAMkhya-ga dazanane mULagAmI ane sarvAgI paricaya karAvanArA A graMthanA prakAzanathI gujarAtI bhASAnA darzanazAstra paranA praziSTa pustakamAM eka mUlyavAna umero thAya che. Doja, A. yAjJika adhyakSa tatvajJAna vibhAga, gujarAta yunivarsiTI Sadarzana (prathama khaMDa) sAMkhya-yoga kimata : 72-00 1075 AvaraNa : dIpaka prinTarI * rAyapura, amadAvAda-380001.