________________
૨ ૨૦
પદર્શન
ચિત્તમાં ચિત્તવૃત્તિઓનું ઊડ્યા કરવું એ ચિત્તની વ્યુત્થાન અવસ્થા કહેવાય છે. ચિત્તમાં ચિત્તવૃત્તિઓનું ન ઊઠવું અને પરિણામે ચિત્તનું વૃત્તિશૂન્ય બની જવું તે ચિત્તની નિરોધ અવસ્થા છે. ચિત્તની વ્યુત્થાન અવસ્થામાં ચિત્તવૃત્તિ પુરુષમાં પ્રતિબિંબિત થવાથી પુરુષ ચિત્તવૃત્તિના જેવો આકાર ધારણ કરે છે. પરંતુ ચિત્તની નિરોધ અવસ્થામાં પુરુષ કોઈ પ્રતિબિંબ ધારણ કરતો ન હોઈ પોતાના સ્વરૂપમાં જ સ્થિર થાય છે. એટલે સ્વસ્વરૂપસ્થિતિ પ્રાપ્ત કરવા બધી ચિત્તવૃત્તિઓનો વિરોધ કરવો જોઈએ.
પાદટીપ
• १ वृत्तयः • पञ्चतय्यः क्लिष्टाऽक्लिष्टाः । योगसूत्र. १.५ । क्लेशहेतुकाः
कर्माशयप्रचयक्षेत्रीभूताः क्लिष्टाः, ख्यातिविषया गुणाधिकारविरोधिन्योऽक्लिष्टाः ।
योगभाष्य १.५ । २ तदतदूपिणो भावास्तदतद्रूपहेतुजाः ।
तत् सुखादि किमज्ञानं विज्ञानाभिन्नहेतुजम् । प्रमाणवार्तिक २. २५१ । .. 3 मुक्तिर्निर्मलता धियः । तत्त्वसंग्रह ब्लो० ५४४ ।। ४ सदा ज्ञाताश्चित्तवृत्तयस्तत्प्रभोः पुरुषस्य.... योगसूत्र ४. १८ । ५ प्रमाणविपर्ययविकल्पनिदास्मृतयः । योगसूत्र १.६ । ६ प्रत्यक्षानुमानागमाः प्रमाणानि । योगसूत्र १.७ ।। 5 विपर्ययो मिथ्याज्ञानमतदूपप्रतिष्ठम् । योगसूत्र १. ८ । ८ प्रमाणेन बाध्यते... । योगभाष्य १. ८ । & सतः संशयोऽपि संगृहीतः । तत्त्ववैशारदी १. ८ । । १० नोत्तरेणोपजातविरोधिना ज्ञानेन पूर्वं बाधनीयमपि तु पूर्वेणैव प्रथममुप
जातेनानुपजातविरोधिना परमिति भावः । परिहरति- 'यतः प्रमाणेन' इति । यत्र हि पूर्वापेक्षा परोत्पत्तिस्तत्रैवम्, इह तु स्वस्वकारणादन्योन्यानपेक्षे ज्ञाने
जायेते । तत्त्ववैशारदी १. ८ । ११ सदर्थविषयत्वेन प्रमाणस्य बलवत्त्वात् । योगवार्तिक १. ८ । १२ भ्रमस्थले ज्ञानाकारस्यैव विषये समारोप इति भावः । योगवार्तिक १.८ । १३ अत्र च शास्त्रेऽन्यथाख्यातिः सिद्धान्तो न तु साङ्ख्यवदविवेकमा । योगवार्तिक
१.८ । १४ शब्दज्ञानानुपाती वस्तुशून्यो विकल्पः । योगसूत्र १.९ । स्तुशून्यत्वेऽपि
शब्दज्ञानमाहात्म्यनिबन्धनो व्यवहारो दृश्यते । योगभाष्य १. ९ । १५ क्वचित् अभेदे भेदमारोपयति, क्वचित् पुनर्भिन्नानामभेदम् । ततो भेदस्याभेदस्य च