________________
સાંખ્યદર્શન
૧૫૧ ४ यदप्युक्तं कालाज्जगदुत्पत्तिर्भविष्यतीति तदनुपपन्नम् । कस्मात् ? कारणपरिस्पन्दस्यैव
तदभिधानसन्निवेशात । न हि नः कालो नाम कश्चिदस्तिः किं तर्हि ? क्रियमाणक्रियाणामेवादित्यगति-गोदोह-घनस्तनितादीनां विशिष्टावधिस्वरूपप्रत्यय
निमित्तत्वम् । युक्तदी० पृ० ७३ (का०. १५) ५ प्रागेवैतदपदिष्टं न कालो नाम कश्चित् पदार्थोऽस्ति । किं तर्हि ? क्रियासु
कालसंज्ञा । ताश्च करणवृत्तिरिति प्रतिपादितम् । न चान्या वृत्तिवृत्तिमतः । पृ.
१३२ (का० ५० ।) ६ कालस्तु सम्बन्धमात्रोपकारी, न विक्रियाहेतुः । युक्तिदी० पृ० ७४ । ७ कालश्व वैशेषिकाभिमत एकोऽनागतादिव्यवहारभेदं प्रवर्तयितुमर्हतीति, तस्मादयं
यैरुपाधिभेदैरनागतादिव्यवहारभेदं प्रतिपद्यन्ते सन्तु त एवोपाधयोऽनागतादिव्यवहारहेतवः, कृतमन्तर्गडुना कालेनेति साङ्ख्याचार्याः । तस्मात्र कालरूपतत्त्वान्तराभ्युपगम इति ।
सां० त० कौ० ३३ । ८ योगभाष्य ३. ५२ । ८ स च क्षणाख्यः कालः सत्त्वादीनां द्रव्यरूपः परिणामविशेष इति । योगवार्तिक,
३. ५२ । १० कालः क्षणरूप इष्यते दिक् तु सर्वथैव नेष्यत इति । योगवार्तिक, ३. ५२ ।
