________________
વૃત્તિસમવાય માટે વર્ગોનો ઉપદેશ કરવો જરૂરી છે. “વૃત્તિસમવાય માટે એ વળી છે? વૃત્તિ માટે નો સમવાય, વૃત્તિ અર્થેનો સમવાય, અથવા વૃત્તિ જેનું પ્રયોજન છે તે સમવાય. પરન્તુ વૃત્તિ એટલે શું? વ્યાકરણ શાસ્ત્રની પ્રવૃત્તિ તે’ વૃત્તિ'. તો પછી સમવાય’ એટલે શું? વર્ણોને અમુક કમપૂર્વક ગોઠવવા તે સમવાય. તો પછી ‘ઉપદેશ” એટલે શું?99 ઉપદેશ એટલે ઉચ્ચારણ. તે કેવી રીતે ? “તિરા ‘ ધાતુ “ઉચ્ચારવું એ અર્થનો છે. વર્ષો નું ઉચ્ચારણ કરીને (ઉચ્ચારનાર) કહે છે”, આ વર્ણોનો ઉપદેશ કર્યો (અર્થાત્ ઉચ્ચારવામાં આવ્યા)*. અનુબન્ધ રચવા માટે પણ ૦૦ (વર્ણો નો ઉપદેશ કરવામાં આવે છે) . ૧૬
અનુબન્ધો લગાડી શકું એમ વિચારીને અનુબંધ લગાડવા માટે વર્ણોનો ઉપદેશ કરવો પડ્યો , કારણ કે વર્ષોનો ઉપદેશ કર્યા વિના અનુબન્ધ લગાડી ન શકાય.આમ આ વર્ગોનો ઉપદેશ વૃત્તિ સમવાય (અર્થાત્ શાસ્ત્રની પ્રવૃત્તિ થઇ શકે તે દૃષ્ટિથી વર્ણોને વિશિષ્ટ ક્રમપૂર્વક ગોઠવવા) માટે તેમ જ અનુબન્ધ કરવા માટે છે અને વિશિષ્ટ કમમાં વર્ષોને ગોઠવવા તેમજ અનુબન્ધ રચવા એ પ્રત્યાહાર' (બની શકે તે) માટે છે. प्रत्याहारो वृत्यर्थः ॥ इष्टबुद्ध्यर्थश्च वर्णानामुपदेशः। इष्टान्वर्णान्भोत्स्य इति । न ह्यनुपदिश्य वर्णानिष्टवर्णाः शक्या विज्ञातुम् ॥ इष्टबुद्ध्यर्थश्चेति चेदुदात्तानुदात्तस्वरितानुनासिकदीर्घप्लुतानामप्युपदेशः ॥१७॥ इष्टबुद्ध्यर्थश्चेति चेदुदात्तानुदात्तस्वरितानुनासिकदीर्घप्लुतानामप्युपदेशः कर्तव्यः। एवंगुणा अपि हि वर्णा इष्यन्ते ॥आकृत्युपदेशात्सिद्धम् ॥ आकृत्युपदेशात्सिद्धमेतत् । अवर्णाकृतिरुपदिष्टा सर्वमवर्णकुल ग्रहीष्यति। तथैवर्णाकृतिः। तथोवर्णाकृतिः।
પ્રત્યાહાર શાસ્ત્રની પ્રવૃત્તિ થઇ શકે તે માટે છે. ઇષ્ટ વર્ગોનું જ્ઞાન થાય તે માટે પણ 02 વર્ણોનો ઉપદેશ જરૂરી છે, જેથી હું ઇષ્ટ વણનો બોધ કરાવી શકું, કારણ કે વર્ગોનો ઉપદેશ કર્યા વિના ઇષ્ટ વર્ણો જાણી શકાય નહીં.
થઇ શકે છે અથવા વૃત્તિ યોગનઃ સમવા : અર્થાત્ શાસ્ત્રપ્રવૃત્તિ એ જેનું પ્રયોજન છે તે સમવાય, કારણ કે સમવાય શાસ્ત્રપ્રવૃત્તિનું પરંપરયા નિમિત્ત છે.દા.ત. મન: સવ ઢીઃા જેવા શાસ્ત્રની પ્રવૃત્તિ સન્ પ્રત્યાહાર ઉપર અવલંબે છે, પ્રત્યાહાર માહિત્યેન ૦ ઉપર આધાર રાખે છે અને તેનો આધાર સમવાય-- વર્ગોના વિશિષ્ટ કમ ઉપર છે. આમ સમવાય પ્રત્યક્ષ નહીં પણ પરોક્ષ રીતે શાસ્ત્રપ્રવૃત્તિનું નિમિત્ત છે. છે કોઇ ક્રિયા પૂર્ણ થાય તે પછી તેને અનુલક્ષીને કોઈ શબ્દ પ્રયોગ કરવામાં આવે તો તે શબ્દ તે ક્રિયાનો વાચક છે તેમ સમજાય છે.બાહાણો ના જમ્યા પછી કે પ્રવેશ્યા પછી કહેવામાં આવે કે બાહ્મણો જમ્યા અથવા બાહ્મણો પ્રવેશ્યા, તો તે ઉપરથી જમવું અને પ્રવેશવું એ ધાતુઓનો અર્થ ચોક્કસ સમજાય છે. તેમ અહીં પણ વર્ગોનું ઉચ્ચારણ કરવામાં આવે તે પછી તરત જ કોઇ પૂછે કે વર્ષોનો ઉપદેશ શા માટે, તો તે ઉપરથી સમજાય છે કે વિરા ધાતુ ઉચ્ચારણ કરવું” એ અર્થનો છે. 100 અનુબન્ધકરણ (અર્થાત્ અનુબમ્પ લગાડવો તે) વ્યાકરણશાસ્ત્રની પ્રવૃત્તિનું આવશ્યક અંગ છે તેથી અનબન્ધ જરૂર લગાડવો જોઇએ, પરંતુ ઉપદેશ વિના તે થઇ શકે નહીં. ion વિસ્તૃતનો સંક્ષેપ એટલે પ્રત્યાહાર (પ્રત્યાયિત્તે વળf g), વિશિષ્ટ પ્રકારના વર્ણસન્નિવેશ અને અનુબન્ધો વિના રિરન ૦ એ સૂત્ર પ્રમાણે મદ્ વગેરે પ્રત્યાહાર થઈ શકે નહીં, તેથી જ ભાષ્યકાર કહે છે : વૃત્તિસમવાયાશ્ચાતુવન્યવરને ૨ प्रत्याहारार्थम्। 102 વુથઈશ્વ વર્તાનામુવાડા એ વાક્યને કેટલીક આવૃત્તિઓમાં ભિન્ન વાર્તિક તરીકે આપ્યું છે. (જુઓઃનિ.સા. ૫.૭૩; શા.રે.પૃ.૧૩૫; કે.વી.અં.પૃ.૪૭; ચારુ.પૃ.૪૬; સુ.શા.પૃ.૮૦; ગો.શા.પૃ.૩૮).જયારે અન્ય (જુઓ કિ.પૃ.૧૩ વા.શા.મ. પૃ. ૨૯ , હિ.૪૩ ચેટર્જી પૃ. ૧૦૭ ચૌખપૃ.૮૧) માં વાર્તિક તરીકે લીધું નથી પણ ભાષ્યકારનું વિધાન ગયું છે.કદાચ મનુવન્ય - શરણાર્થશા ની જેમ હૃષ્ટદ્યુથર્થશા એટલી જ વાર્તિક હશે તેમ સૂવુચર્થતિ રેલાત્ત ૦ એ આક્ષેપ વાર્તિક ઉપરથી લાગે છે. કારણ કે તેમાં એટલો જ ભાગ લીધો છે અને રષ્ટતુ- - - વનામુપવા એ તે લુપ્ત વાર્તિક ઉપરનું ભાગ્ય છે. વર્ણાનો ઉપદેશ આવશ્યક છે તે ઉપરથી સમજાય છે કે તે ઉપદેશમાં જે (કલ વગેરે દોષરહિત રીતે વણ ઉચ્ચારવામાં આવ્યા હોય તે પ્રકારના વર્ષો જ સાધુ અને તેથી વિપરીત હોય તે અસાધુ છે અને તેથી ઉપદેશમાં નિર્દેશ્યા પ્રમાણે જ વણે પ્રયોજવા જોઇએ. ઉપરાંત અક્ષરસમાપ્નાયના ઉપદેશદ્વારા અભ્યાસ કરનારને ઇષ્ટ વર્ગોનો બોધ થઇ જાય છે તેથી તેને કક્કા (માતૃI) નો અભ્યાસ કરવાની જરૂર રહેતી નથી. અહીં મોઘે (કિ.પૃ.૧૩; વા.શા.મ.પૃ.૨૯ , હિપૃ.૪૩; કે.વી.એ.પૂ.૪૭;
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
