________________
संज्ञोपसर्जने च विशेषेऽवतिष्ठेते। यद्येवं संज्ञाश्रयं यत्कार्य तन्न सिध्यति। सर्वनाम्नः स्मै। आमि सर्वनाम्नः सुट् इति। अन्वर्थग्रहणं तत्र विज्ञास्यते। सर्वेषां यन्नाम तत्सर्वनाम सर्वनाम्न उत्तरस्य ः स्मै भवति सर्वनाम्न उत्तरस्यामः सुड् भवति। यद्येवं सकलं कृत्स्न जगदित्यत्रापि प्राप्नोति। एतेषां चापि शद्वानामेकैकस्य स स विषयस्तस्मिंस्तस्मिन्विषये यो यः शद्बो वर्तते तस्य तस्य तस्मिंस्तस्मिन्वर्तमानस्य सर्वनामकार्य प्राप्नोति ॥ પણ સર્વ વગેરે સંજ્ઞા કે ઉપસર્જન હોય ત્યારે તો (“બધા” એ અર્થ ન દર્શાવતાં માત્ર) વિશિષ્ટ અર્થને જ સૂચવે છે તેથી તે સર્વનામ ગણાશેનહીં).જો એમ હોય તો સર્વનાનઃ સ્ત્રી મમ સર્વનાનઃ સા માં સર્વનામ સંજ્ઞાને આધારે કહેવામાં આવેલાં કાર્યો સિદ્ધ નહીં થાય. ‘સર્વ (પદાર્થ)નું નામ તે સર્વનામ' એમ અન્વર્થ (સર્વનામ શબ્દ)નું ગ્રહણ કર્યું છે તેમ સમજાશે. (‘બધા એ અર્થવાળા) સર્વનામ (શબ્દ) પછી આવતા હિ નો મૈ આદેશ થાય છે, ( ‘બધા” એ અર્થવાળા) સર્વનામ (શબ્દ) પછી આવતા મામ્ પ્રત્યયને સુ આગમ લાગે છે એમ સમજાશે). (સર્વ પદાર્થનું નામ તે સર્વનામ) એમ જ સમજવાનું હોય તો સમ્, રત્નમ્ નતૂ વગેરેને પણ એ સૂત્રો) લાગુ પડવાનો પ્રસંગ આવશે. વળી આમાંથી પણ” દરેક (શબ્દ) ભિન્ન ભિન્ન વિષય દર્શાવે છે. તે તે વિષય ના અર્થ માં જે જે શબ્દ પ્રયોજાયો હોય તે દરેક (શબ્દ પણ) તે તે અર્થ દર્શાવતો હોય ત્યારે ત્યારે તેને સર્વનામ (ને થતું) કાર્ય થવાનો પ્રસંગ આવે છે.
5 સંજ્ઞા તો વિશિષ્ટદવ્યને સૂચવે છે. આમ સર્વનું નામ ન હોવાથી તે સર્વનામ નથી.જે સર્વાઢિ ઉપસર્જન તરીકે પ્રયોજાયો હોય તેનો અર્થ અન્યપઠના અર્થ સાથે સંબદ્ધ હોવાથી તે પ્રધાનતયા સર્વને સૂચવતો નથી તેથી તેને પણ સર્વનામ ન કહેવાય.મૂળમાં જે વિરોષે એમ કહ્યું છે તેમાં સંજ્ઞાના સંદર્ભમાં વિરોષ શબ્દ વિશિષ્ટદિવ્ય)ના અર્થમાં છે, પરન્તુ ઉપસર્જનના સંદર્ભમાં તેનો અર્થ વિશેષણ થશે. 54 એટલે કે સર્વાનિ સર્વનામના સૂત્ર સર્વનામ સંજ્ઞાનું વિધાન ન કરતું હોય અને સર્વનામ એ શબ્દ માત્ર સર્વાન્ટિ નું વિશેષણ હોય તો સંજ્ઞા ન થવાને કારણે સંજ્ઞાને અનુલક્ષીને સર્વનાનઃ સૈા વગેરે જે કાર્યોનું વિધાન કરવામાં આવ્યું છે તે સિદ્ધ નહીં શકે. 35 એટલે કે જે સર્વનાં નામ તે સર્વાઢિ એમ અર્થાનુરૂપ સંજ્ઞા સ્વીકારવામાં આવે તો. છાયા.માં કહ્યું છે કે પૂર્વે જે વેવમ્ છે તેમાં અન્વર્થ સંજ્ઞાનો પણ ઉલ્લેખ કર્યો છે તે ઉચિત જણાતું નથી.ખરું જોતાં પૂર્વ સર્વેકા યાનિ નામાનિ તાનિ સર્વાલીનિ એ વાક્યને અનુલક્ષીને યવમ્ કહ્યું છે અને ત્યાં સર્વાદ્ધિ ગણના વિશેષણ તરીકે શબ્દનો ખુલાસો કર્યો છે. જયારે અહીં સર્વેક્ષા થ#ામ તત્સર્વનામ એ અવર્થગ્રહણને લક્ષમાં રાખીને શંકાકાર થવ દ્વારા વાંધો પ્રસ્તુત કરે છે. 56 કારણ કે એ શબ્દો પણ સર્વનો અર્થ જ દર્શાવે છે. * મૂળમાં તેષાં વાપિ વગેરે શબ્દોથી એક વધારાનો દોષ ભાગકારે દર્શાવ્યો છે. તેવામ્ એટલે ઘટ વગેરે શબ્દો પણ સર્વ વગેરેના અર્થમાં પ્રયોજાયા હોય ત્યારે તે (સર્વના) અર્થમાં રહેલ ઘટ વગેરે શબ્દને સર્વનામને લગતું કાર્ય પ્રાપ્ત થવાનો પ્રસંગ આવશે, કારણ કે તે સમયે ઘટ વગેરે સર્વનાં નામ હોવાથી એ અર્થમાં સર્વનામ થશે.દાખલા તરીકે સર્વમિન મોર એમ કહેવાને બદલે માત્ર મોને એમ કહેવામાં આવે છતાં સર્વરિન ગો (બધા ભાતમાં) એમ અર્થ સમજાય છે ત્યારે મોન શબ્દ બધા મોન (ભાત)નું સૂચન કરે છે તેથી તેને ‘બધાનું નામ તે સર્વનામ’ એ ન્યાયે સર્વનામ ગણીએ તો મોન હિ એ સ્થિતિમાં હિ નો સ્પિન થવાનો પ્રસંગ આવશે. કે. એ સર્વમિન્ ગો એ દૃષ્ટાન્ત માનીને ચર્ચા કરી છે તેનો નાગેશે સ્વીકાર કર્યો નથી. કે. કહે છે કે આ ઉદાહરણમાં સર્વ અને મોલનનું સામાનાધિકરણ્ય છે. તેથી અહીં મોન શબ્દ સર્વ ના અર્થને સ્વીકારીને પ્રવૃત્ત થયો છે. પરિણામે જો એકને (અર્થાત્ સર્વ શબ્દને) સર્વનામ કાર્ય થાય તો બીજાને (અર્થાત્ મોન શબ્દને )પણ સર્વનામ કાર્ય ન થવા માટે કોઇ પ્રમાણ નથી.સાંભળનાર તો માત્ર સર્વ શબ્દમાંથી (કે માત્ર મોત શબ્દમાંથી) વિશિષ્ટ અર્થ સમજી શકતો નથી તે માટે જ સર્વ અને મોન બન્ને શબ્દોનો પ્રયોગ કરવામાં આવ્યો છે. વાસ્તવમાં ના.જે દલીલ કરે છે તે જ ભાષ્યકારને સંમત હોય તેમ જણાય છે. સમગ્ર પદનો પ્રયોગ કરવાનો હોય ત્યાં પદના એક ભાગનો પ્રયોગ કરવામાં આવે છે જેમ કે સત્યભામાને બદલે મHT) તેમ જયારે સર્વમિન મોને એ વાક્યપ્રયોગ કરવાને બદલે મોને એટલો વાક્યાંશ જ પ્રયોજવામાં આવે છે છતાં સંદર્ભ ઉપરથી તેટલા જ પદના (પ્રયોગમાં) થી વાક્યનો અર્થ સમજાય છે એમ ભાખ્યકારનો કહેવાનો આશય છે.
२५१
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
