________________
પરીશ્વરે વિમા ગાર-૪ / प्राप्तेऽप्राप्त उभयत्र वेति संदेहः । कथं च प्राप्ते कथं वाऽप्राप्ते कथं वोभयत्र । ईश्वर ति वा नित्ये प्राप्तेऽन्यत्र वाऽप्राप्त उभयत्र वेति ।अप्राप्ते। ईश्वर इति हि वर्तते ॥ दिवस्तदर्थस्य। विभाषोपसर्गे ॥२१-५॥ प्राप्तेऽन्यत्र वाऽप्राप्त उभयत्र वेति संदेहः। कथं च प्राप्ते कथं वाऽप्राप्ते कथं वोभयत्र । तदर्थस्येति અધિરીશ્વરે વિમા બિ ર-૪ . pઅહીં પ્રાપ્તવિભાષા છે, અપ્રાપ્તવિભાષા છે કે ઉભયત્રવિભાષા છે એમ સંદેહ થાય છે. હવે પ્રાપ્તવિભાષા કેવી રીતે થશે, અપ્રાપ્તવિભાષા કેવી રીતે થશે અથવા ઉભયત્રવિભાષા કેવી રીતે થશે ? (અહીં મધઃ) શ્વરની અનુવૃત્તિ કરવામાં આવે તો કર્મપ્રવચનીય સંજ્ઞા નિત્ય પ્રાપ્ત થશે, ત્યાં વિકલ્પ કરવાથી પ્રાપ્ત વિભાષા થશે, અન્યત્ર ( જયાં સુંધર નો અર્થ ન હોવાથી કર્મપ્રવચનીય સંજ્ઞા અપ્રાપ્ત હોય ત્યાં વિકલ્પ કરવામાં આવે તો) અપ્રાપ્તવિભાષા થશે અથવા (કર્મપ્રવચનીય સંજ્ઞા પ્રાપ્ત હોય ત્યાં તેમ જ અપ્રાપ્ત હોય ત્યાં વિકલ્પ કરવામાં આવે તો ) ઉભયત્રવિભાષા થશે. અહીં પ્રાપ્તવભાષા જ છે, કારણ કે શ્વરે ની
અનુવૃત્તિ થાય છે વિસ્તર્થસ્થા વિમાવોપાર-૬ ણ અહીં પ્રાપ્તવિભાષા છે, અપ્રાપ્તવિભાષા છે કે ઉભયત્રવિભાષા છે એમ સંદેહ થાય છે. હવે પ્રાપ્તરિભાષા કેવી રીતે થશે, અપ્રાપ્ત વિભાષા કેવી રીતે થશે અથવા ઉભયત્રવિભાષા કેવી રીતે થશે ? (અહીં) તર્થસ્થની અનુવૃત્તિ
337 વિમાથા ગા(૧-૪-૯૮) ના પૂર્વવર્તી સૂત્ર પરીશ્વરે (૧-૪-૯૭) પ્રમાણે જ્યારે મધ રિંશ્વર સ્વામી (અને સ્વામી હંમેશાં 4 નીજેનો તે સ્વામી હોય તેની અપેક્ષા રાખે છે. તેથી] સ્વવામિભાવના અર્થમાં હોય ત્યારે કર્મપ્રવચનીય સંજ્ઞક બને છે. આમ નિત્ય કર્મપ્રવચનીય સંજ્ઞા થાય છે. જો વિમા વના માં પૂર્વસૂત્રની અનુવૃત્તિ કરવામાં આવે તો પરસૂત્રથી વિભાષા થતાં અહીં પ્રાપ્તવિભાષા થશે. પરંતુ પૂર્વસૂત્રમાંથી ક્યારે અનુવૃત્તિ કરવામાં ન આવે તો જ્યાં સ્વસ્વામિભાવનો અર્થ હોય ત્યાં જ નિત્ય સંજ્ઞા થશે જેમ કે મુવે મૂપ ા (રાજા પૃથ્વીનો સ્વામી છે, પરંતુ જ્યાં સ્વસ્વામિભાવ સંબંધ ન હોય, જેમ કે મધ મુવિ ટઃ (ઘડો પૃથ્વી પર છે) ત્યાં વિભાષાને અવકાશ છે તે બન્ને મુપો મુવિ ધોતિ જોવામાં પ્રાપ્ત થતાં પૂર્વવિપ્રતિષધથી નિત્ય સંજ્ઞા પ્રાપ્ત થતાં વિભાષા બાકીના
સ્વામી સિવાયના અર્થમાં થતી હોવાથી ત્યાં નિત્ય સંજ્ઞા અપ્રાપ્ત છે તેથી અપ્રાપ્તવિભાષા થશે. પરંતુ ઈંશ્વરે ની અનુવૃત્તિ ન કરીને પરવિપ્રતિષેધ લેતાં વિભાષા જ થતી હોવાથી ઈશ્વરનો અર્થ લેય ત્યાં સંજ્ઞા નિત્ય પ્રાપ્ત છે ત્યાં પ્રાપ્તવિભાષા, ઈશ્વરનો અર્થમાં ન હોય ત્યાં સંજ્ઞા અપ્રાપ્ત છે ત્યાં વિભાષા થવાથી અપ્રાપ્તવિભાષા થશે.એ રીતે ઉભયત્રવિભાષા થશે. આમ ત્રિવિધ સંશય છે. પરંતુ સિદ્ધાન્તી પ્રમાણે અહીં ધિરીશ્વરે ની અનુવૃત્તિ થાય છે જ તેથી નિત્ય કર્મપ્રવચનીય સંજ્ઞા પ્રાપ્ત હતી ત્યાં આ સૂત્રથી વિભાષા થતાં અહીં પ્રાપ્તવિભાષા જ છે, સંશયને કોઈ સ્થાન નથી. 338 વિસ્તર્થસ્થા (૧-૩-૫૮)એ સૂત્ર પ્રમાણે વિન્ ધાતુ જયારે યુત અને વ્યવહાર (લે વેચ રૂપી વ્યવહાર કરવો) એ અર્થમાં પ્રયોજાયો હોય ત્યારે તેના કર્મની ષષ્ઠીવિભક્તિ થાય છે આમ નિત્યષષ્ઠીનું વિધાન કરવામાં આવ્યું છે ત્યાં વિમા સોપણ (૧-૩-૫૯) થી હિન્દુ ને ઉપસર્ગ લાગ્યો હોય ત્યારે એ અર્થોમાં વિકલ્પ ષષ્ઠી થાય છે . આમ નિત્ય ષષ્ઠી પ્રાપ્ત હતી ત્યાં વિભાષા કરવામાં આવી તેથી પ્રાપ્તવિભાષા થશે. હવે પૂર્વસૂત્રમાંથી તર્થસ્થ ની અનુવૃત્તિ ન કરવામાં આવે તો ચૂત વગેરે અર્થમાં વિદ્ નો પ્રયોગ હોય (જેમ કે રાતબ્ધ વિવ્યતિ) ત્યાં નિત્ય ષષ્ઠી થશે, પરંતુ ભૂત વગેરેનો અર્થ ન હોય (દિવ્ એટલે સ્તુતિ કરવી એમ અર્થ હોય) ત્યાં (જેમ કે દ્રાક્ષ પ્રતિદ્વિલ્યતિ માં) વિભાષા પ્રાપ્ત થશે. પરંતુ રાત ગતિવિલ્યતા માં ઉપસર્ગયુક્ત વિદ્યુ ત વગેરે અર્થમાં પ્રયોજાયો છે તેથી નિત્ય ષષ્ઠી પ્રાપ્ત થશે તેથી ત્યાં વિસ્તર્થસ્થા ને અવકાશ છે અને સોપસર્ગ તિવનો પ્રયોગ થયો છે તેથી વિભાષા પ્રાપ્ત થાય છે એટલે કે ત્યાં વિમાપ ને અવકાશ છે તેથી પૂર્વવિપ્રતિષેધ લઇને નિત્ય ષષ્ઠી સ્વીકારતાં જયાં ધૂતાદિનો અર્થ ન હોય ત્યાં ષષ્ઠી અપ્રાપ્ત થતાં તેથી અહીં અપ્રાપ્તવિભાષા થશે.તર્થસ્થ ની અનુવૃત્તિ ન કરીને પરવિપ્રતિષેધ લઇએ તો વિભાષા જ સ્વીકારવી પડશે તેથી ચૂત વગરેનો અર્થ હોય ત્યાં નિત્ય ષષ્ઠી પ્રાપ્ત છે તેથી પ્રાપ્તવિભાષા થશે અને તે અર્થ ન હોય ત્યાં ષષ્ઠી પ્રાપ્ત નથી થતી ત્યાં વિભાષા થવાથી અપ્રાપ્તવિભાષા થશે અને એ રીતે ઉભયત્રવિભાષા થશે. સિદ્ધાન્તી પ્રમાણે તર્થસ્થ ની અનુવૃત્તિ અવશ્ય થાય છે તેથી ચૂત
३४४
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
