________________
क्व प्रकृतम्। षष्ठी स्थानेयोगा इति ॥
प्रकल्पकमिति चेन्नियमाभावः ॥१५॥
प्रकल्पकमिति चेन्नियमस्याभावः। उक्त चैतन्नियमार्थोऽयमारम्भ इति । प्रत्ययविधौ खल्वपि पञ्चम्यः प्रकल्पिकाः स्युः। तत्र को दोषः।
गुप्तिकद्भयः सन् गुप्तिज्किद्भय इत्येषा पञ्चमी सन्निति प्रथमायाः षष्ठी प्रकल्पयेत्तस्मादित्युत्तरस्येति ।
ક્યાં પ્રસ્તુત છે?237 gષ્ઠી થયોIT(સૂત્ર)માં . પ્રકલ્પક છે એમ (કહો) તો નિયમ નહીં રહે ૧ પા 238 આ (સૂત્રો) પ્રકલ્પક (ષષ્ઠીને ઉભાવે) છે એમ કહો) તો નિયમ નહીં રહે.299 અને પૂર્વે) કહ્યું છે કે આ (સૂત્રો ને) નિયમ માટે કરવામાં છે. વળી પ્રત્યયવિધિમાં પણ પંચમી (વિભક્તિ પ્રથમા વગેરેને ષષ્ઠીમાં) ફેરવનાર થશે તેમાં શો વાંધો છે? ગુતિભ્યિઃ સન માં ગુતિઃ એ પંચમી તરમાદ્રિત્યુત્તરથા થી સન્ એ પ્રથમાની ષષ્ઠી બનાવશે.
પંચમ્યન્ત તૂ ની અનુવૃત્તિ થાય છે. તે પંચમી એ સૂત્રમાં સાવકાશ છે. આમ આ મકિ સર્વનાશ્ન: સૂત્રમાં પંચમી અને સપ્તમી બન્ને સાવકાશ છે પરંતુ પંચમી પર હોવાથી તમાિિત પ્રમાણે ગામ એ સપ્તમીની મમઃ એમ ષષ્ઠી બનાવશે તેથી મેં-કારાન્ત સર્વનામ અંગ પછી આવતા મામ્ ને સુ આગમ થાય છે. 237 આ પરિભાષાઓમાં પૂર્વ કે પરની ષષ્ઠી બનાવી શકાય તે માટે તમિન્નિતિ નિર્વિષ્ટ (ઉઠી), તમાહિત્યુત્તરW (પછી) એમ ઉઠી શબ્દનું ગ્રહણ કરવાની જરૂર નથી, કારણ કે પછી સ્થાનેથT I (૧-૧-૪૯) માંથી ઉઠી ની અનુવૃત્તિ થાય છે તેથી કાર્ય સિદ્ધ થશે. 238 પ્રત્યે--ત્ર ૬ નિષ્પન્ન કરવું, બનાવવું એ ધાતુ ઉપરથી પ્ર મ્ એટલે બનાવનાર, નિષ્પન્ન કરનાર. જયાં ષષ્ઠી ન હોય
ત્યાં તેને ઉભાવવામાં આવે, એટલે કે અન્ય વિભક્તિની ષષ્ઠી બનાવવામાં આવે તે પથ્વીપ્રસૃપ્તિ. પરંતુ જો યા જેવાં સૂત્રમાં જ ષષ્ઠી (સૌત્રી ષષ્ઠી) છે ત્યાં ષષ્ઠી ઉદ્ભાવવાની જરૂર નથી. ત્યાં એમ સમજાશે કે જે અવ્યવહિત પૂર્વ હોય તેની એ ષષ્ઠી છે. એ નિયમ થશે, તેથી પર હોય કે વ્યવહિત હોય તેની નહીં. અર્થાત્ ત્યાં અવ્યવહિત પૂર્વને જ કાર્ય થશે, અવ્યવહિત પર નહીં થાય. તે રીતે પૂર્વ હેય પણ વ્યવહિત હોય તેને પણ કાર્ય નહીં થાય. આ સૂત્રોમાં ઉઠી ને માંથી ઉષ્ઠી ની અનુવૃત્તિ થાય છે તેથી સપ્તમીના અર્થનો નિર્દેશ હોય ત્યારે જે અવ્યવહિત રીતે પૂર્વ હોય તેની ષષ્ઠી થશે અને પંચમીના અર્થનો નિર્દેશ હોય ત્યારે અવ્યવહિત રીતે પર હોય તેની ષષ્ઠી થશે. આ પક્ષ પ્રમાણે આમ ષષ્ઠી બનાવવામાં આવે છે તે પઝHપક્ષ છે. 23 અહીં એમ કહેવા માગે છે કે પ્રકૃતિ પક્ષ સ્વીકારવામાં આવે તો આગળ (વા. ૨) માં કહ્યું છે કે આ બે સૂત્રો નિયમ માટે છે તેનું શું? નિયમ આ રીતે છે ઃ સપ્તમીના અર્થનો નિર્દેશ હોય ત્યાં પૂર્વને જ કાર્ય થશે ઉત્તરને નહીં અને પંચમીના અર્થનો નિર્દેશ હોય ત્યાં પરને જ કાર્ય થશે પૂર્વને નહીં. તેમાં પણ બીજો નિયમ છે કે જે અનન્તર પૂર્વ કે અનન્તર પર હોય તેને જ અનુક્રમે તમિન્નિતિ અને તમવિતિ પ્રમાણે કાર્ય થશે. બીજી રીતે કહેતાં એ પરિભાષાઓમાં પૂર્વી અથવા પરસ્થ અને નિષ્ટિ એ શબ્દોનું ગ્રહણ કર્યું છે તેથી તે નિયમાર્થક બને છે, પરંતુ કઠ્ઠણ પક્ષમાં જેમ પરત્વ અને અવકાશત્વને આધારે જ વ્યવસ્થા થાય છે તેમ નિયમપક્ષમાં પણ તેને આધારે વ્યવસ્થા થાય છે. 240 આ સૂત્રો ષષ્ઠીનું પ્રકલ્પન કરે છે એમ કલ્પવામાં આવે તો બીજો એક દોષ આવે છે, કારણ કે પ્રત્યયને લગતા વિધિઓમાં પણ પંચમી વિભક્તિ ષષ્ઠી બનાવનાર થશે. પરિણામે સિન્નિકૂવામાંની પંચમી સન્ એ પ્રથમાની ષષ્ઠી બનાવશે અને સનઃ એમ ષષ્ઠી થાય તો સન્ આદેશ થાય છે તેમ સમજાશે અને અન્ય આદેશનું સૂત્રમાં વિધાન નથી તેથી અન્તરતમ હોવાથી સન્ નો સન્ આદેશ થશે, પરંતુ એ સન્ નું સૂત્રમાં ઉચ્ચારણ કરવામાં નથી આવ્યું તેનું તો થાનેદન્તરતમ પ્રમાણે માત્ર અનુમાન કરવામાં આવ્યું છે. આમ તે સદ્ ઉપદેશમાંનો સન્ નથી તેથી તેના નૂ ની સંજ્ઞા નહીં થાય, કારણ કે ઉપદેશમાં અન્ય હજૂ હોય તેની દત્ સંજ્ઞા થાય છે એમ હત્યમ્ સૂત્રમાં કહ્યું છે. પરિણામે કાર્ય સિદ્ધ નહીં થાય એમ અહીં દલીલ છે.
५८२
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
