________________
एङ् प्राचां देशे शैषिकेष्विति- एङ् प्राचां देशे शैषिकेष्विति वक्तव्यम्। सैपुरिकी सैपुरिका। स्कौनगरिकी स्कौनगरिकेति॥ इति श्रीभवत्पतञ्जलिविरचिते व्याकरणमहाभाष्ये प्रथमस्याध्यायस्य प्रथमे पादे नवममाह्निकम् ॥९॥ પ્રત્ નાં 40 ટેરો એમ (જે કહ્યું છે તે શૈષિક પ્રત્યય 21 પર થતાં થાય છે , એમ કહેવું પડશે,42 જેથી) સૈપુરી ૧૪ સૈપુ1િ , સૈનિરિવહી, સ્ક્રીન રિા (સિદ્ધ થાય). અહીં શ્રી ભગવાન પતંજલિ વિરચિત વ્યાકરણ મહાભાષ્યમાં પ્રથમ અધ્યાયના પ્રથમ પાઠના ગુજરાતી અનુવાદમાં નવમું આહ્િન સમાપ્ત
420 અહીં ખાવાન્ એ દેશવિશેષનો નિર્દેશ કરે છે કે પૂર્વે થએલા આચાર્યોનો, તે બાબતમાં ટીકાકારોમાં મતભેદ છેઃ કા.પ્રમાણે પ્રજામ્ એ તેવો નું વિશેષણ છે (પાના ફેરામિષાને ). તેને સ્પષ્ટ કરતાં ન્યાસ. કહે છે, “પ્રજા સન્યી યો વાસ્તમાને ત્યર્થ અર્થાત્ પૂર્વના લોકોને લગતો જે દેશ તેના નામમાં (ઉદ્દ આદિ હોય તો તેની વૃદ્ધ સંજ્ઞા થાય છે).” પછી કહે છે, તેને પ્રારામિતિ હેવાવિરોષ, ને વિસ્વાર્થમિતિ તિા પ્રાપાં મતે રીતિ શી વિવક્ષિતત્વાહિત્યારાતે મતિ ચાસ’ હર. વધુ સ્પષ્ટ કરતાં કહે છે, પ્રરિ તેરો રે વસન્તિ તે કાઃ તેષાં સંવધી યો રાસ્તમિહનો એટલે કે પૂર્વમાં રહેતા લોકો-પૂરબીઆ-નો જે દેશ તેના નામમાં (આદિમાં હોય તો તેની વૃદ્ધ સંજ્ઞા થાય છે). વળી કહે છે તેને શ્રુતી વિરોષ પ્રજા ગ્રહ નાવામિતિ તથતિ અર્થાત્ આથી સૂત્રમાં જે પ્રારમ્ એમ કહ્યું છે તે જેનું શ્રવણ થાય છે તે (રો) નું વિશેષણ છે (જેનું શ્રવણ નથી થતું તે) નાવાળા નું નહીં, કારણ કે મારવા મતે એટલું અધ્યાહાર્ય રાખવું પડે છે. કે.નોંધે છે કે આચાર્ય કુણી ખાવાન્ ને આચાર્યોનો નિર્દેશ માને છે અને ભાષ્યકાર તેને અનુસરે છે. ભ.દી પણ તેમ જ માને છે તેમના મતે પ્રાપામ્ ને વિધેયભૂત વૃદ્ધ સંજ્ઞા સાથે સંબંધ છે તે કારણે તથા પ્રાયમ્ ની ભિન્ન વિભક્તિ કરી છે (એટલે કે પ્રારો એમ ન કહેતાં પ્રવાર્ એમ કહ્યું છે, તેથી સૂત્રમાં કરેલું પ્રા નું ગ્રહણ આચાર્યનો નિર્દેશ કરે છે. ના.નો પણ આ જ અભિપ્રાય છે, પરંતુ તે નોંધે છે કે ભાખ્યકાર અન્ય મતને અનુસરે છે, કારણ કે કુણીનો મત સ્વીકારવામાં આવે તો વા(૧)માં રૌષિપુ એમ જે કહ્યું છે તે વ્યર્થ થશે (તોડમતાળ વ મામ્ ૩૦). કે. પણ અન્ય મતનો ઉલ્લેખ કરે છે જે પ્રમાણે પ્રાવાન્ એ દેશનું વિશેષણ છે (ઝન્ટેન તુ પ્રાગ્ર વિરોષ વ્યારથતિમ્ g૦) 42સૌષિ = પે એ અધિકાર નીચે આવતા અપત્યાર્થકથી માંડીને ચાતુરર્થિક સિવાયના બાકીના (પત્યાવિતુર્થ્યન્તાન્યોથેઃ રોષઃ સિ0) પ્રત્યયો પર થતાં વૃદ્ધ સિંજ્ઞા થાય છે એમ કહેવામાં આવે, તેથી અપત્ય અને વિવાર ના અર્થમાં જે પ્રત્યય લાગે છે તે પર થતાં વૃદ્ધ સંજ્ઞા નહીં થાય. છતાં ડીવાં વૃદ્ધોત્રાતા અને નિર્ચ વૃદ્ધરારખ્યા એ સૂત્રોને પ્રતાપે સર્વ ઈષ્ટ રૂપો સિદ્ધ થશે. 42 અહીં વચમ્ એમ કહ્યું છે તેથી આ વા. છે, પરંતુ ભાખ્યકાર જે રીતે વાર્તિકની સ્પષ્ટતા કરે છે તે ન હોવાથી આ કાત્યાયન વા. નથી પરંતુ ભાષ્યવાર્તિક છે તેમ ચિૌખં (પૃ.૫૮૬,પા.ટી.૧)] માં નોધે છે.નિ.સા. (પૃ.૫૩૮,પી.ટી.૩] પણ વાર્તિક નથી ગણી.ના., કિ. વગેરે પણ તેને ભાગના ભાગ રૂપ ગણે છે. 425 સેપુર અને સ્ટ્રોનએ પૂર્વમાં ન હોય તેવાં વાહિક ગામો છે. તેને વૃદ્ધ સંજ્ઞા થવાથી વાહીયાખ્યા પ્રમાણે ન્ અને વિદ્ લાગીને સૈપુરિજી , સૈપુરા અને નારિજી, નારિ! એ રૂપો થયાં છે. પૂર્વમાં ન રહેલ હોવા છતાં વૃદ્ધ સંજ્ઞા થાય છે તેથી સમજાય છે કે ભાગકારે કુણીના મતનો સ્વીકાર કર્યો છે અર્થાત્ કાવત્ એ આચાર્યોનો નિર્દેશ છે એમ તેઓ માને છે. જો એ બે વાહીક ગામો પૂર્વદશનાં જ હોય તો પછી અન્ય મત પ્રમાણે (વા ને દેશનું વિશેષણ લઇએ તો) પણ આ રૂપો સિદ્ધ થશે. અનેક પ્રકારનાં શબ્દરૂપો રૂપી લક્ષ્મ જોવામાં આવે છે તેથી કુણી આ સૂત્રમાં વ્યવસ્થિતરિભાષા છે તેમ માને છે, પરંતુ વ્યવસ્થિતવિભાષા લેવામાં આવે તો ભાષ્યમાં રૌષિપુ એમ કહ્યું છે તે વ્યર્થ થશે, કારણ કે વ્યવસ્થિતવિભાષાથી જ ઈષ્ટ સિદ્ધિ થશે.
इति श्रीमद्भगवत्पतञ्जलिविरचितव्याकरणमहाभाष्ये प्रथमाध्यायप्रथमपादस्य गुर्जरभाषानुवादस्य तरलाटीकायां नवममाह्निकम् ॥९॥
મવતું
६४८
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
