________________
किं पुनरिद नियमार्थमाहोस्वित्प्रापकम्। कथं नियमार्थ स्यात्कथं वा प्रापकम्। यद्यत्राण्ग्रहणमनुवर्तते ततो नियमार्थम्। अथ निवृत्त ततः प्रापकम्॥ कश्चात्र विशेषः। तपरस्तत्कालस्येति नियमार्थमिति चेद्दीर्घग्रहणे स्वरभिन्नाग्रहणम् ॥१॥ तपरस्तत्कालस्येति नियमार्थमिति चेद्दीर्घग्रहणे स्वरभिन्नानां ग्रहणं न प्राप्नोति। केषाम् । उदात्तानुदात्तस्वरितानाम्। अस्तु तर्हि प्रापकम् ॥ આ (સૂત્ર) નિયમ માટે છે કે પછી વિધિ માટે ? નિયમ માટે કેવી રીતે (થશે)? અથવા તો સ્વતંત્ર વિધિવાચક કેવી રીતે થશે)? જો અહીં (પૂર્વ સૂત્રમાંથી) [ ની અનુવૃત્તિ થતી હોય તો નિયમાર્થક (થશે, પરંતુ જો (ગ) નિવૃત્ત થાય તો સ્વતંત્ર વિધિવાચક (થશે). 313 (પણ) તેમાં ફેર શો (છે)? જો તપુરતત્વસ્ટિક્યા એ નિયમાર્થે હોય તો (પ્રદેશ સૂત્રોમાં) જયારે દીર્થનું ગ્રહણ કર્યું હોય ત્યારે ભિન્ન સ્વરયુક્ત (અર્થાત્ ઉદાત્ત વગેરે) નું ગ્રહણ નહીં થાય /૧ાાં 16 તપરતતત્વત્રિા એ (સૂત્ર) નિયમાર્થે હોય તો (પ્રદેશ સૂત્રોમાં) જયારે દીર્ઘ (વર્ણ) નું ગ્રહણ કરવામાં આવ્યું હોય ત્યારે (તે વર્ણથી) ભિન્ન સ્વયુક્ત (દીર્ઘ) વર્ણનું ગ્રહણ ન થવાનો પ્રસંગ આવે છે. ક્યા ભિન્ન સ્વર યુક્ત વર્ગોનું)? ઉદાત્ત, અનુદાત્ત અને સ્વરિત (વગેરે) નું. તો પછી ભલે વિધ્યર્થક થાય.
31જે બાબત પહેલાં વિધિ દ્વારા કહેવામાં આવી હોય અર્થાત્ જે અપૂર્વ ન હોય તેને વિશે સ્પષ્ટતા કરનાર વાકય તે નિયમ. ત્રાહિમ
નેતા એ વાક્યમાં વ્રીહિ વડે યાગ કરવો એમ કહીને વ્રીહિનું અપૂર્વ વિધાન કર્યું છે તેથી તે વિષ છે, પ્રાપક વાક્ય છે (વિધિપત્યન્તમપ્રાપ્તી), પરંતુ વીદીન અવન્તિા એ વાક્યમાં વ્રીહિનું અપૂર્વ વિધાન નથી પણ વ્રીહિનાં છોડાં કાઢવા માટે અનેક વિકલ્પો છે--નખથી છોડાં કાઢવાં, કૂટીને કાઢવાં વગેરે-- તેમાં અહીં નિયમ કરે છે કે છોડાં ખાંડીને (મવદનન દ્વારા) જ કાઢવાં. તેથી તે વાક્ય નિયમ છે (નિયમઃ પાક્ષિ સતિ) અહીં પ્રશ્નકર્તા જાણવા માગે છે કે તારસ્તાટસ્થા એ સૂત્ર કોઇ અપૂર્વ વિધાન કરે છે કે પૂર્વ સૂત્રમાં જેનું વિધાન કરવામાં આવ્યું છે તે અન્વણ વિશે નિયમ કરે છે. 314 પ્રસ્તુત સૂત્રમાં પૂર્વ સૂત્રમાંથી મ ની અનુવૃત્તિ કરવામાં આવે તો પૂર્વ સૂત્રમાં મ ને અનુલક્ષીને જે વિધાન કરેલ છે તેમાં પ્રકૃત સૂત્ર સ્પષ્ટતા કરતું હોવાથી, નિમાર્થક હોવાથી, તે નિયમ થશે પરિણામે તપોબળુ ત િવ એમ સૂત્રાર્થ થશે, એટલે કે જે મળ ને તપર કર્યો હોય તે મળુ પોતાના સમાન ઉચ્ચારણ કાળવાળા મ નું ગ્રહણ કરશે. તેનું પરિણામ શું આવશે તે આગળ ઉપર કહેશે. 5 પ્રકૃત સૂત્રમાં અન્ ની અનુવૃત્તિ ન કરવામાં આવે, એટલે કે પૂર્વે પ્રાપ્ત ન હતું તેને વિશે પ્રસ્તુત સૂત્રમાં સ્વતંત્ર વિધાન કરવામાં આવે છે તેમ માનવામાં આવે તો તે પ્રાપક અર્થાત્ વિધિ સૂત્ર થશે. તેમ હોય તો અહીં મન્ ની અનુવૃત્તિ ન હોવાથી આ સૂત્ર ઝળું હોય કે અન્ન હોય (મન) સર્વને લાગુ પડશે. તેનું પરિણામ શું આવશે તે આગળ ઉપર કહેશે. 36 ઉદાત્ત,અનુદાત્ત અને સ્વરિત એ ગુણો ભેદક છે (મેઃ ગુIE), એટલે કે ઉદાત્ત વગેરે ગુણો વર્ણોને પરસ્પરથી ભિન્ન બનાવે છે એમ સ્વીકારવામાં આવે તો સૂત્રમાં જયારે દીર્ઘ વર્ણને તાર કરીને મૂક્યો હોય ત્યારે તે દીર્ઘ વર્ણ મ ન હોવાથી પોતાનાથી ભિન્ન સ્વરયુક્ત સવર્ણનું ગ્રહણ નહીં કરી શકે. તેથી વૈદ્ વૃદિઃ પ્રમાણે દીર્ધ મા-કારની વૃદ્ધિ સંજ્ઞા થશે, એટલે કે ઉદાત્ત, અનુદાત્ત કે સ્વરિત, જે મા-કારનું સૂત્રમાં ઉચ્ચારણ કર્યું હોય તેની જ વૃદ્ધિ સંજ્ઞા થશે, ઉદાત્ત, અનુદાત્ત અને સ્વરિત એ સર્વ મા-કારની નહીં થાય, પરંતુ એ ત્રણ પ્રકારની વૃદ્ધિ સંજ્ઞા થાય તે જ ઇષ્ટ છે. વળી તપ૨ કરણ માત્ર હેન્ વર્ગો માટે જ સૂત્રકારે કર્યું છે (તાર પરત ૨ ) તેમ સમજવાનો અનિષ્ટ પ્રસંગ આવશે. ઉદાત્ત, અનુદાત્ત અને સ્વરિત એ સ્વરો તેમ જ અનુનાસિક અને અનનુનાસિક એ પાંચ ગુણો ભેદક છે, તેમને કારણે મજૂ વર્ણો જુદા પડે. પરંતુ ભાગમાં ડારાનુવારિતાનામ્ એમ પાઠ છે. કેટલીક પ્રતોમાં સત્તાનુવાસ્વરિતાનુનાસિનામ્ એમ પાઠ છે. પરંતુ વા.માં તો સ્વરભિન્ન એમ કહ્યું છે, ગુણભિન્ન એમ નથી કહ્યું નથી. વળી અનુનાસિકને વૃદ્ધિ સંજ્ઞા થાય તેથી કોઈ ફાયદો નથી તથા અંતમાં (અવસાને) વૃદ્ધિ આવતી નથી તેથી ત્રણ પ્રકારના મા-કારની વૃદ્ધિસંજ્ઞા થાય છે તેમ કહેવું ઉચિત છે.કે. કહે છે છ પ્રકાર ના મા-કારની વૃદ્ધિ સંજ્ઞા થાય તે ઇષ્ટ છે(souTમવિIRIો વૃદ્ધિષ્ય) પરંતુ તે યોગ્ય નથી(ના.).
६०६
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
