________________
तत्कालकालस्येति। किमिदं तत्कालकालस्येति। तस्य कालः तत्कालः। तत्कालः कालो यस्य सोऽयं तत्कालकालः। तत्कालकालस्येति ॥ स तर्हि तथा निर्दशः कर्तव्यः। न कर्तव्यः। उत्तरपदलोपोऽत्र द्रष्टव्यः। तद्यथा। उष्ट्रमुखमिव मुखमस्य सोऽयमुष्ट्रमुखः । खरमुखः। एवं तत्कालकालस्तत्कालः। तत्कालस्येति ॥ अथवा साहचर्यात्ताच्छन्द्यं भविष्यति। कालसहचरितो वर्णोऽपि काल एव ॥ તત્વસ્થ (તેના કાળ જેટલો કાળ જેનો હોય તેનો) એમ (નિર્દેશ કરવો જોઇએ) આ તારણ્ય એ વળી) શું છે? તબ્ધ વઃ તાઃા તઃિ વારો વચ્ચે તા િતી તાત્રા (અર્થાત્ તેના ઉચ્ચારણ કાળ જેટલો ઉચ્ચારણ કાળ જેનો હોય તેનો) તો પછી એ (પ્રમાણે) નિર્દેશ કરવો જોઇએ. નહીં કરવો પડે, કારણ કે અહીં ઉત્તરપદનો લોપ થયો છે તેમ જાણવું જોઇએ. તે આ રીતે છે– મુવમેવ મુd યસ્થ સોડયમુમુલડા (ઊંટના મુખ જેવું જેનું મુખ હોય તે મુવ), (તેમ જ) વરકુવા એ રીતે તાત્કાઃ એ જ તત્કાર અને તેનું તે
ત સ્ય. અથવા સાહચર્યને કારણે તત (તે) એ શબ્દ (ક્રિયા માટે પ્રયોજયો છે. B12 ઉચ્ચારણ ક્રિયા સાથે વર્ણ સંકળાએલ છે તેથી વર્ણ એ જ કાળ (એમ કહ્યું છે).
છે, એક ગણ્યા છે તે યોગ્ય નથી, કારણ કે માત્ર કિયા રૂપ છે જયારે વર્ણ ગુણ કે દવ્ય રૂપ છે, ક્રિયા રૂપ નથી. તેથી શાસ્ત્ર વિશેષ્ય અને વર્ણ તેનું વિશેષણ થાય તો યોગ્ય નથી, એટલે કે કાળા અને વર્ણ એક જ છે તેમ કહેવું ન્યાયસંગત નથી. 10 એક વર્ણને જે નિમેષ (આંખના પલકારા) રૂપી ક્રિયા દ્વારા માપવામાં આવે છે તે ક્રિયા એ જ કહ્યું. તેટલો જ કાળ જે અન્ય વર્ણના ઉચ્ચારણમાં હોય તે વર્ણ તત્કાલ અર્થાત્ તે(વર્ણ)ના (ઉચ્ચારણ કાળ) જેટલો જેનો ઉચ્ચારણ કાળ હોય તે વર્ણ.
ઉપૂરા મુવમ્ ૩pમુવમ્ અને ૩મુવમવ મુd થી સા એ વિગ્રહ વાક્યનો સમાસ કરતાં મુવમ્ એ પૂર્વપદ ઉપમાન છે તેથી તેના ઉત્તરપદ મુસવ નો સપ્તપુષમાનપૂર્વપત્તરોપક્ષ વચઃા એ વા. પ્રમાણે લોપ થઇને મુવઃ એમ સમાસ થશે છતાં ‘કટના જેવા મુખવાળો' એમ અર્થ સમજાય છે, કારણ કે એક પ્રાણીનો ચહેરો બીજા પ્રાણી જેવો ન હોય, પણ તેના ચહેરા જેવો ચહેરો હોય. આમ અહીં મુરત નો બે વાર પ્રયોગ ન કરવા છતાં તેનો અર્થ સમજાય છે તેમ તત્કાસ્થિ એમ ન કહેતાં માત્ર તત્કારુણ્ય એમ કહેવા છતાં ઇષ્ટ અર્થ સમજાશે. ત વાર તા અને તારા વ& વ ાઃ થરા એ વિગ્રહ વાક્યનો સમાસ કરતાં પૂર્વપદ તો ના ઉત્તરપદનો સતયુગમાન વા. પ્રમાણે લોપ થઈને તારુણ્ય એમ સમાસ થશે, છતાં તે જેનો કાળ છે (ત ત્રિઃ થા)” એમ અર્થ નહીં સમજાય, કારણ કે તત્ અહીં વર્ણનો વાચક છે જ્યારે વઃિ (ઉચ્ચારણ કાળ) કિયાવાચી છે તેથી વર્ણ (દવ્ય કે ગુણ) અને ૪ (કિયા) એ બેનું એક હોવું સંભવિત નથી. પરિણામે તાક્ય એ સમાસમાં પણ તે (વર્ણ) ના ઉચ્ચારણ કાળ જેવો (અર્થાટલો) જેનો (ઉચ્ચારણ) કાળ હોય તે (વર્ણ)નું એમ અર્થ સમજી શકાય છે. 31 તાછામ--એટલે કે અહીં લક્ષણા લેવાથી લઘુ પ્રયત્ન અર્થ સમજાશે.વ્યવહારમાં ઘણી વાર એવું બને છે કે બે વસ્તુઓના સહચારને કારણે તેમાંની એક વસ્તુને સ્થાને બીજી વસ્તુનો વાચક શબ્દ પ્રયોજાય છે. જેમ કે ભાલા(શુન્તા) અને તેને ધારણ કરનાર (શુન્તયા) યોદ્ધાના સહચારને કારણે ભાલા ધારણ કરનાર પ્રવેશતા હોય ત્યારે શુન્તયારિખઃ પ્રવિરાન્તિા એમ ન કહેતાં શુન્તા પ્રવિરાન્તિા એમ પ્રયોગ કરવામાં આવે છે. તે પ્રમાણે તત્સા માં તત (તે) શબ્દ મુખ્યાર્થમાં વર્ણવાચી હોવા છતાં ઉચ્ચારણ કિયા તેની સાથે સંકળાયેલ છે તેથી લક્ષણા લઇને તત્વ એટલે ઉચ્ચારણ ક્રિયા એમ અર્થ કરીશું અને તાર(તઃ વો યો એટલે તે (વર્ણ) ની સાથે સંકળાએલી (ઉચ્ચારણ) કિયા જેટલો જેનો (ઉચ્ચારણ) કાળ હેય તે (વર્ણ).’ એમ અર્થ સમજાશે.અહીં નોંધવું જોઇએ કે કિયા પોતે પરિમાપક અર્થાત્ અન્યનું માપ કાઢવાનું સાધન થતી નથી પરંતુ બીજી ક્રિયાની અપેક્ષાએ જ તેમ થાય છે. જેમ કે પથરો પોતે બાટ નથી તેથી શાક કે કોઈ અન્ય વસ્તુનું વજન કરવા માટે તે ન વપરાય,પરંતુ જો તેર૦૦ કે ૨૫૦ ગ્રામ જેટલા વજનનો હોય તો તેને બાટ તરીકે લોકો વાપરતા હોય છે. તેમ ક્રિયા પણ અન્ય જાણીતી ક્રિયાને આધારે પરિમાપક થઇ શકે. કૂકડો બોલે ત્યારે તેના અવાજને જેટલો સમય થાય તે સમયને આધારે ૩, , ૩ રૂ એ વર્ગોના ઉચ્ચારણકાળ નક્કી કરવામાં આવ્યો છે. તેને લક્ષમાં રાખીને - કાર, ટૂ-કાર વગેરે અન્ય વર્ગોને હસ્ય, દીર્ઘ કે પ્લત ગણવામાં આવે છે. તેમ અહીં જેતપર વર્ણ હોય (જેમ કે મત) તે તેના પોતાના ઉચ્ચારણ કાળ જેટલો જેનો ઉચ્ચારણ કાળ હોય તેનું (તારા), એટલે કે છ પ્રકારના હસ્વ અ-કારનું જ ગ્રહણ કરે, દીર્ઘ વગેરે ભિન્ન ઉચ્ચારણકાળવાળાનું ગ્રહણ ન કરે.
६०५
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
