________________
वृद्धसंज्ञायामजसंनिवेशादादिरित्येतन्नोपपद्यते। न ह्यचां सनिवेशोऽस्ति ॥ ननु चैव विज्ञायतेऽजेवादिरजादिरजादेरिति नैव शक्यम्। इहैव
प्रसज्येत औपगवीयाः । इह न स्यात् । गार्गीया इति एकान्तादित्वं तहिं विज्ञायते ।
1
1
एकान्तादित्वे सर्वप्रसङ्गः ॥ २ ॥
इहापि प्रसज्येत । सभासंनयने भवः साभासंनयन इति ॥
सिद्धमजाकृतिनिर्देशात् ॥३॥
વૃદ્ઘ સંજ્ઞા (કરી છે તે) માં (કેવળ) ઞપ્ (વર્ણો ) ને લગોલગ મૂકી શકાતા નથી તેથી (અસ્ વર્ણો માં અમુક અર્) આદિ છે તેમ કહેવું શક્ય નથી, કારણ કે અર્ વર્ણો સમુદાયમાં લગોલગ આવતા નથી. અરે પણ (સંનિવેશ ન થઇ શકે તો પણ) જે (શબ્દ) ના ઞ ્ વર્ગોમાંથી વૃત્તિ સંજ્ઞક) અચ્ જ આદિ (અર્ વ જ્ઞાતિઃ) હોય (તે વૃદ્ઘ ) 402 એમ (સૂત્રાર્થ) સમજાય છે. એ પ્રમાણે શક્ય નથી, કારણ કે (તેથી) માત્ર પાવીયા છેાવનાઃ માં સંજ્ઞા થયાનો પ્રસંગ આવશે (પરંતુ)વવામાં નહીં થાય. તો પછી જે(શબ્દના) અથચભૂત ભાગનો આદિ અર્ (વૃત્તિ સંજ્ઞક હોય તે વૃદ્ઘ ) એમ સમજાશે.
403
(શબ્દનો) અવવભૂત આદિ હોય (એમ કહો) તો બધે સંજ્ઞા ” થવાનો પ્રસંગ આવશે ર
અહીં સમાÉનયને મવઃ સામાÉનયનઃ । માં પણ (સંજ્ઞા) થવાનો પ્રસંગ આવે.
(સ્ત્રમાંના પામ હોરા શબ્દમાંના ષષ્ટના સ્વરૂપનો નિર્દેશ છે તેથી સિદ્ધ થશે 13
થઇ ન શકે (અનિવેરાઃ). આથી તેમાં અમુક અર્ આદિ હોય તે પણ સંભવી ન શકે. તેથી વૃદ્ધ સંજ્ઞા થઇ ન શકે તેમ અહીં દલીલ છે. 402 કેવળ અસ્ વર્ણોનો સંનિવેશ શક્ય નથી તેથી તેમાં કોઇ આદિ હોય તે પણ શક્ય નથી તે બરોબર છે,પરંતુ ર્ અને હર્ ના સમુદાયભૂત શબ્દમાં તે શક્ય છે.અહીં અવાક્ એ નિર્ધારણાર્થે ષષ્ઠી છે અને નિર્ધારણ તો સજાતીયનું જ થાય. આગળના દૃષ્ટાન્તમાં પણ ક્ષત્રિય અને મનુષ્ય સમાનજાતીય છે. તે રીતે અવામ્ આવિઃ એમ કહેવાથી અવ્ વર્ણોમાં જે આદિ (વૃદ્ધિસંજ્ઞક ) હોય તે પણ અર્ વર્ણ જ હોય (અનેવાવિઃ) તેમ સમજાશે તેથી ઉપર કહેલ દોષ નહીં આવે એમ ભાવ છે.
403 અહી વૃદ્ધિ પ્રધાન હોવાથી અવાક્ એ ષષ્ઠી તેનું વિશેષણ થશે. તેથી ‘ અસ્ વર્ણોમાં અર્ રૂપી વૃદ્ધિ જેમાં આદિ હોય તે વૃદ્ધ ’ એમ અર્થ થતાં ગ-કારની નિવૃત્તિ થશે એટલે કે કાર વૃદ્ધિસંજ્ઞક હોવા છતાં અક્ષરસમાનાચમાં ન હોવાથી તે પૂ નથી તેથી કાર પ્રસ્તુત સંદર્ભમાં વૃદ્ધિ નહીં ગણાય.પરિણામે જેમાં આ-કાર આદિ હોય તેવા વર્થ, વાત્ત્વ ને વૃદ્ઘ સંજ્ઞા નહીં થાય.
404
દાના એક ભાગ, અથવ, અહીં એમ દલીલ છે કે હલ અને અન્ ના સમુદાયભૂત શબ્દમાં કોઇક અપ ની અપેક્ષાએ વૃદ્ધિસંજ્ઞક જેમાં આદિ હોય એટલે કે તે પ્રાતિપદિકમાં વૃદ્ધિસંજ્ઞક અર્ પ્રથમ ઉચ્ચારિત ન હોય પરંતુ અન્ય સ્ વર્ણ કે વર્ણોની અપેક્ષાએ તે આગળ (વિ) હોય તો તે પ્રાતિપદિક વૃદ્ધસંજ્ઞક થાય એમ સ્વીકારવામાં આવે તો દોષ નહીં આવે.
405 પરંતુ એ દલીલ દોષનું નિવારણ નહીં કરી શકે, કારણ કે એમ અર્થ કરવામાં આવે તો બધા અર્ વર્ણોમાં વૃદ્ધિ સંજ્ઞક વર્ણ આદિ હોય તેમ સ્પષ્ટ કહ્યું નથી તેથી સબ્દની વચ્ચે રહેલ વૃદ્ધિ સંક પ અન્ય જૂની અપેક્ષાએ આગળ હોય તો પણ વૃ સંજ્ઞા થવાનો પ્રસંગ આવશે.પરિણામે જયાં ન થવી જોઇએ ત્યાં પણ સંજ્ઞા થવા જશે. જેમ કે સમાસનયન. અહીં આ-કાર વૃદ્ધિ સંજ્ઞક છે અને તે સર્વ ૩૧માં આદિ નથી છતાં અન્ય અત્ વર્ણની અપેક્ષાએ આદિ છે તેથી ત્યાં વૃત્ત સંજ્ઞા થવાનો પ્રસંગ અનિષ્ટ પ્રસંગ આવશે.
46 સૂત્રમાં અવાક્ એમ સ્પષ્ટ કહીને અપ્ સ્વરૂપનો નિર્દેશ કર્યો છે તેથી પ્રાતિપદિક અર્ અને વર્ગોના સમુદાય રૂપ હોવા છતાં જે શબ્દમાં બધા જ પે વર્ણાના સમુદાયમાં વૃદ્ધિર્સક વર્ણ આર્દ્ર હોય તે વૃન્હેં એમ સમજાશે, કારણ કે હજૂ અહીં વિવક્ષિત નથી. પશ્ચિમાં બેઠેલા બ્રાહ્મણોમાં જે આદિ હોય તેને લઇ આવ.' એમ કહેવામાં આવે ત્યારે ત્યાં શૂદ વગેરે હોવા છતાં બ્રાહ્મણ જાતિની અપેક્ષાએ જે આદિ હોય તેને લાયામાં આવે છે, શૂ વગેરેને નહીં. તેમ અહીં પણ અપાન નો સમુદાય હોવા છતાં શમાંના અન્ય વર્ણોમાં જો વૃદ્ધિ સંજ્ઞક ગર્ આદિ હોય તો તે શબ્દની વૃદ્ધ સંજ્ઞા થશે. અહીં હૈં વર્ણોને લક્ષમાં નહીં લેવામાં આવે.
Jain Education International
६४२
For Personal & Private Use Only
www.jainellbrary.org
