________________
નોત્રીપપી
ર ા છે.
गोत्रोत्तरपदस्य च वृद्धसंज्ञा वक्तव्या। कम्बलचारायणीयाः ओदनपाणिनीयाः घृतरौढीयाः॥
गोत्रान्ताद्वासमस्तवत् ॥७॥ ગોત્ર પ્રત્યયાન્ત ઉત્તરપદ હોય તેની પણ દા 400
નેત્ર પ્રત્યયાન્ત જે (શબ્દો) માં ઉત્તરપદ હોય તેની પણ વૃદ્ધ સંજ્ઞા (થાય છે એમ) કહેવું જોઇએ. જેથી) કન્વજાર થયાઃ મોનિપાણિનીયાઃ ધૃતરઢીયા (સિદ્ધ થાય).
અથવા ગોત્ર પ્રત્યયાન્ત (શબ્દ સમાસમાં ઉત્તરપદ હોય તો પણ તેને સમસ્ત ન હોય તેમ પ્રત્યય લગાડવો જોઇએ) IIકા
ઇટીયરિ તુ હિત્વિાત્સધ્વિતિ વત્ લઘુ.શ.ભા૧,૫.૨૫૮). એટલે કે ધટીય તો માહિખ્યિક્ષા થી સિદ્ધ થશે, કારણ કે હરિ આકૃતિ ગણ છે. 409 ગોત્ર શબ્દ આ શાસ્ત્રમાં લૌકિક તેમ જ કૃત્રિમ (ત્રશાસ્ત્રીય, પારિભાષિક) અર્થમાં પ્રયોજાય છે. માત્ર પૌત્રકમૃતિ ગોત્રમ પ્રમાણે અર્થમાં રહેલ પૌત્ર વગેરે અપત્ય તે ગોત્ર'. ગોત્ર શબ્દ અહીં ‘ગોત્ર વાચી પ્રત્યય જેને અન્ત હોય તે એ અર્થમાં છે. તેવો પ્રત્યય જેને અંતે હોય તે શબ્દ જયારે સમાસમાં ઉત્તરપદ હોય ત્યારે વા.(૭) પ્રમાણે તે સમાસની નિત્ય વૃદ્ધ સંજ્ઞા થાય છે. સ્વવારાચળીયા માં ગારીયા-રી ગોત્રાપત્યમ્ એ અર્થમાં નષ્યિઃ Fા પ્રમાણે જ લાગીને રાયઃ થએલ છે]. એ ગોત્રપ્રત્યયાન્ત શબ્દ સ્વયઃ પારાયણઃ એ વિગ્રહનો રાષિાર્થિવાહીનામુપાંત્યાનમુત્તરપટોપા પ્રમાણે થએલ મધ્યમપદલોપી સમાસમાં ઉત્તરપદ છે તેથી પ્રસ્તુત વા. પ્રમાણે સ્વવારાય ને વૃદ્ધ સંજ્ઞા થશે અને સ્વાયા છાત્રાઃ એ અર્થમાં છ લાગીને સ્વવરાવળીયાઃ થયું છે. સોનાનીચા --આ પણ ઉપર પ્રમાણે થએલ મ.પ.લોપી. સમાસ છે. સોનપાન પાનિ સોનપળને અહીં પળનિઃ એ ળિનોડપત્યમ્ એ અર્થમાં તચાપત્યમ્ પ્રમાણે મળ અને પથિવિશિપના થી દિ લોપ ન થઇને પ્રકૃતિભાવ થતાં પાન --પાળની માત્ર યુવા એ અર્થમાં મત ક્વા પ્રમાણે સુન્ન થઇને પાનિ થાય છે એ ગોત્રપ્રત્યયાન્ત છે તેથી મોનાાનિક એ ગોત્રોત્તરપદ થવાથી વા. (૬) પ્રમાણે તેને વૃદ્ધ સંજ્ઞા થતાં મનપાને છાત્રાઃ એ અર્થમાં પુનિ સુFા થી જે ન્ પ્રત્યાયનો સુ% થયો છે તે યુવાપત્યના અર્થમાં હોવાથી હૃગશ્ચ પ્રમાણે ગળુ નહીં થાય, કારણ કે દૃગશ્ચ માં ત્રશૂન્યસ્ત્રિયા માંથી જે ગોત્ર શબ્દ અનુવૃત્ત થાય છે તે શાસ્ત્રીય અર્થમાં લેવાનો છે લૌકિક અર્થમાં નહીં પરિણામે ઇ લાગીને મનપાનીયા: સિદ્ધ થાય છે. તરીવિયા-- સ્થાપત્ય રૌઢિ ધૃતબધાનો દિઃ વૃતૌઢિ એ ગોત્રીત્તરપદ સમાસ છે તેથી તેને વૃદ્ધ સંજ્ઞા થશે.ધૃતઃ છાત્રાઃ એ અર્થમાં છે થઇને ધૃતપૈકીયાઃ સિદ્ધ થાય છે. યુમી.(પૃ.૮૩૧) સ્વયઃ ચારાયઃ ત છાત્રા મોનધાનઃ પાણિનિઃ તી છાત્રા એમ જે અર્થ કૈયટ વગેરેએ કર્યો છે તે અશુદ્ધ છે, કારણ કે તે નોત્રાન્તવાસિડ પરની કા.સાથે સંગત નથી પરંતુ વૃદ્ધ સંજ્ઞા સૂત્ર ઉપર કા. માં ધૃતપ્રધાનો રૌઢિઃ તળ છાત્રા પૃતરિયાદ મનપ્રધાનઃ પાળિનિઃ તી છાત્રાઃ નપાણિનિયા એમ વ્યાખ્યા કરી છે.શ.કૌ.(ભા. ૧,પૃ.૨૯૬) માં પણ વ4આંખથી વરાયા રાખ્યા છે એમ કહ્યું છે. વળી દ.સ. (ભા.૧,પૃ.૯૧) માં સંપાદકે એ જ રીતેવિગ્રહ કર્યો
વાળનોત્રકત્વચાન્ત શબ્દ જેમાં ઉત્તરપદ હોય તે જેમ સમાસ ન હોય ત્યારે (સમરસ્તવત) વૃદ્ધ સંજ્ઞક થાય છે તેમ સમાસમાં હોય ત્યારે પણ વૃદ્ધ સંજ્ઞાને યોગ્ય ન હોવા છતાં (વૃદ્ધત્વમાવેડા) તેની વૃદ્ધ સંજ્ઞા થાય છે. જેમ કે વરાયઃ એ ગોત્રપ્રત્યયાન્ત છે તે સમાસમાં ન હોય ત્યારે તેને વૃદ્ધ સંજ્ઞા થાય છે તેથી છ થઇને ચારચયઃ થાય છે. તેમ તે શબ્દ લવૂવારથઃ એમ સમાસમાં (સમતી હોય તો પણ તે સમાસના આદિમાં વૃદ્ધિ રૂપ નથી તેથી વૃદ્ધ સંજ્ઞાને યોગ્ય ન હોવા છતાં વા. (૭) પ્રમાણે તેને વૃદ્ધ સંજ્ઞા થશે. તેથી વઢવાળીયા વગેરે સિદ્ધ થશે. હવે જો ગોત્રોત્તરપદને આ રીતે વૃદ્ધ સંજ્ઞા થાય તો વિકરા૧ છાત્રાઃ એ અર્થમાં વિશ્વ એ ગોત્રોત્તરપદ
६४४
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
