________________
अकज्वतः सर्वनामाव्ययविधौ नम्वतो धातुविधावुपसंख्यानं कर्तव्यम् । अकज्वतः । सर्वके विश्वके । अव्ययविधौ । उच्चकैः नीचकैः । नम्वतः । भि॒नत्ति॑ चि॒नत्ति॑ ॥ किं पुनः कारणं न सिध्यति । इह तस्य वा ग्रहणं भवति तदन्तस्य वा । नचेदं तन्नापि तदन्तम् ॥
सिद्धं तु तदन्तान्तवचनात् ॥ ६ ॥
सिद्धमेतत्। कथम्। तदन्तान्तवचनात् । तदन्तान्तो यस्य तदिदं
અનન્ યુક્ત (સષ્ઠ)ને સર્વનામ (સંજ્ઞા) અને અવ્યય (સંજ્ઞા) ને લગતો વિધિ કરવાનો હોય ત્યારે અને મ્ પ્રત્યય ચુકાને ધાતુ (સંજ્ઞા) ને લગતો વિધિ કરવાનો હોય ત્યારે (તદન્તવિધિ થાય છે) એમ કહેવું જોઇએ. ન ચુક્તનાં સર્વદે વિષ્ઠ અવ્યય વિધિનાં ઉચવૈઃ નીશ્વ, ક્ષમ્ યુક્તનાં મિનત્તિ છિન્નત્તિ (એ ઉદાહરણો છે), પરંતુ એ સિદ્ધ ન થવાનું કારણ શું ? (કારણ એ કે) આ (સૂત્ર) પ્રમાણે કાં તો તે (નવું) નું ગ્રહણ થાય છે અથવા તે જેને અન્ને હોય તે (વા) નું ગ્રહણ થાય છે. પરંતુ આ (યુક્ત અને મેં ચુક્ત તો તે (તે) પણ નથી કે સવા (તે જેને અનો હોય તે) પણ નથી.
પણ તદ્દન્તાન્ત એમ કહેવાથી સિદ્ધ થાય છે ||૬|| 351
એ સિદ્ધ થાય છે . કેવી રીતે (થાય છે) ? સન્તાન્ત એમ કહેવાથી, એટલે કે તવન્તાન્તસ્ય (તેનો અન્ત જેનો અન્ત છે તેનું) એમ કહેવું પડશે. આ વાન (તેનો અન્ત જેનો અન્ત છે તે) એ વળી શું છે ? તેનો અન્ત તે તદ્દન્ત અને તદ્દન્ત જેનો અન્ન છે તે
1
પ્રમાણે સુ લોપ નહીં થાય.જો કે પ્રસ્તુત ઉદાહરણોમાં હામ્યો પ્રમાણે સુ લોપ થઇ શકે, પરંતુ સર્વવિભક્તિ ઉત્પન્ન થાય તો તેનો લોપ ન થઇ શકે. અવ્યય સંજ્ઞા થાય તો જ થઇ શકે એમ ભાવ છે. ધાતુ-મિનત્તિ અહીં સ્ વચમાં હોવાથી મિનટ્ એ નવ (તત્ત્વ) પણ નથી કે બિલ સાન્ત (રાહના) પણ નથી. તેથી તો પ્રમાણે અન્તોદાત્ત પ્રાપ્ત નહીં થાય.પ્રત્યય સ્વરથી અન્તોદાત્ત થઇ શકશે, કારણ કે પ્રત્યય બાઘુવાત્તશ્ર્વ। પ્રમાણે આઘુદાત્ત હોય છે.પરંતુ મન માં ધાતુ સંજ્ઞા ન થવાથી # । (૮-૨-૩૫) પ્રમાણે ધાતુના અન્ય હૈં નો હૈં નહીં થઈ શકે. પણ તદન્તવિધિ સ્વીકારવાથી ઇષ્ટ સિદ્ધિ થસે અન્ય મત પ્રમાણે મને આગમ ગણો તો આગમ ઉદાત્ત હોય છે અને જો તેને પ્રત્યય ગણવામાં આવે તો પરા । તેને લાગુ પડતું નથી, કારણ કે મિત્ હોવાથી તે અંતે નથી થતો. અને પરધ । ની સાથે જ તેનું વિધાન કરવામાં આવ્યું છે (ક્ષત્રિય શિષ્ટ) તેથી ઉદાત્તત્વનો પણ તેને વિશે નિષેધ થતાં મ અનુદાત્ત જ થશે. પરિણામે અતિશિષ્ટ ધાતુસ્વર રહે તે ઇષ્ટ છે.[ચૌખં.પૂ.(પ૭૧)માં વિષદે ને સ્થાને સ્વકે છે.પાટી ૧ માં અન્ય પાઠ નોંધ્યો છેઃ અન્વત સર્વનામ વધાવિયાવુતત્ત્વનમ્ સાન્વતઃ સર્વનામાન્યપ -ધાતુવિધાનુપત ્ન્વાન ર્તવ્યમ્। અવ્વતઃ રૂતિ પાઠો દશ્યતે। જો એ પાઠ સ્વીકારવામાં આવે તો આ કાત્યાયનની વા. છે એમ સિદ્ધ થાય છે, પરંતુ કેટલાંક શ્રદ્ધેય પુસ્તકોમાં તે પ્રમાણેનો પાઠ ન હોવાથી આ ભાષ્યવાર્તિક છે તે નિશ્ચિત થાય છે. કિ યા. શા માં એને કાત્યાયન વા. ગણી છે.]
ઝા સર્વ માં અંતે અકાર છે તે જ જ્ઞ−કાર સર્પ સબ્દનો પણ છે, કારણ કે દિ પૂર્વે થએલ અર્ અંતે રહેલ. જ્ઞ-કારની પૂર્વે થયો છે. આમ સર્વે નો જે અંત છે તે જ સર્વજ નો પણ અંત છે તેથી સૂત્રમાં તદ્દન્તાન્ત એટલે કે તેનો (સર્વ નો) જે અંત છે (=અ-કાર) તે(=અ“કાર) જેનો અંત છે તે (અર્થાત્ સર્વ), એટલે કે ચેન વિધિ વન્તાન્તન । એમ કહેવાથી આગળ કહ્યો તે દોષ નહીં આવે. એમ કહેવા માગે છે. પદ્મવૈઃ માં પણ ઉજ્જૈને ટિ પૂર્વે ગર્ થતાં ઉશ્વઃ નો અન્ન (પેસ) એ જ વચઃ નો પણ અંત છે. તેથી અવયયમાં પણ દોષ નિવારણ થશે. આ સમાધાન ધાતુને અનુલક્ષીને છે એમ કૈ.માને છે પરંતુ ના. સ્પષ્ટ કહે છે કે આ સમાધાન ગર્ વિષયક જ છે.(તસ્માનું સમાધિષ્વિષય દ્વેતિ નોર્ધ્વમ્ ।૩૦)
Jain Education International
६२०
For Personal & Private Use Only
www.jainellbrary.org
