Vyakaran Mahabhashya Navahnik Satik Gujarati Anuwad

Author(s): Pradyumna R Vora
Publisher: L D Indology Ahmedabad

Page 696

ધર્માન્નગઃ ર૦ |
धर्मान्नञः प्रयोजनम्। धर्म चरति धार्मिकः अधर्म चरत्यधार्मिकः। अधर्माच्चेति न वक्तव्यं भवति ॥
पदाङ्गाधिकारे तस्य च तदुत्तरपदस्य च ॥२१॥
पदाङ्गाधिकारे तस्य च तदुत्तरपदस्य चेति वक्तव्यम् ॥ पदाधिकारे कि प्रयोजनम् ।
प्रयोजनमिष्टकेषीकामालानां चिततूलभारिषु ॥२२॥
નગ્ન પછી આવતા ધર્મ (શબ્દને તન્ત વિધિ થાય તે પ્રયોજન) ૨૦
નગ્ન પછી આવતા ધર્મ શબ્દને (અર્થાત્ અધર્મ શબ્દને તન્ત વિધિથી ૮) થાય76 તે પ્રયોજન છે. જેથી) ધર્મ વતિ ધાર્મિલાઃ મધર્મ રાતિ મધર્મ (સિદ્ધ થાય).તેથી ધર્માદા એમ (વાર્તિક દ્વારા) કહેવું નહીં પડે. પદાધિકારમાં 377 અને અંગાધિકારમાં (ગ્રહણ કરેલ શબ્દને, પોતાને તેમ જ તે (શબ્દ) જેમાં ઉત્તરપદ હોય તેને પણ (વિધિ થાય તે પ્રયોજન) ર૧ પદાધિકારમાં તેમ જ અંગાધિકારમાં (સૂત્રમાં જનું ગ્રહણ કરવામાં આવ્યું હોય) તે (શબ્દને પોતા) ને તેમ જ તે (શબ્દ) જેમાં ઉત્તરપદ હોય તેને (અર્થાત્ તદ્દન્ત ને પણ (વિધિ થાય છે, એમ કહેવું જોઇએ.પદાધિકારમાં (કહેવાનું) શું પ્રયોજન ?
પ્રયોજન એ કે હુષ્ટપીવાનારાના વિતતૂમરિપુ (એ સૂત્ર)માં98 (રૂષ્ટ વગેરે દ્વારા તદ્ન્ત નું ગ્રહણ થાય ll રા
સોડા ની અનુવૃત્તિ થાય છે છતાં તદ્દી રિમાન્ (પ-૧-૫૭) માં તી એમ કહીને તન્દ્ર દ્વારા એ પ્રથમ સમર્થ વિભક્તિનો અને ૩ી દ્વારા પ્રત્યયાર્થનો નિર્દેશ કર્યો છે તેથી હુજૂ નહીં થાય, પરંતુ જો હુ થયો હોય તો પણ તદ્રવ્ય એમ ફરી નિર્દેશ કર્યો છે તેથી ફરી. પ્રત્યય થશે અને પુનર્વિધાન કરવાને પ્રતાપે તેનો કુલ નહીં થાય. એમ વૃત્તિકારનો મત છે.ભાગકાર પ્રમાણે દિપાષ્ટિા એ તમUીખો મૃતો માવી પ્રમાણે ભૂતાર્થ (થયો એ અર્થ) માં ગૂ થાય છે.(સરઃ દ વ ષષ્ટિનવિતપરિમા ખમૌ મૂતો મતા તત્ર તમને મૃતો મૂતોમવીવ સિદમ વ્યાયાઃ સંજ્ઞાસંધ પર મહા.ભા.) 376 ધર્મ શતા એ સૂત્ર પ્રમાણે “સતત ધર્મ આચરે છે” એ અર્થમાં ધર્મ પ્રાતિપદિકને 4 લાગીને ધાર્મિકઃ થાય છે. અહીં તદન્તવિધિ થાય તો અધર્મ એ તદન્ત શબ્દને પણ અધર્મ જત એ અર્થમાં માર્મિલાઃ સિદ્ધ થઇ શકે. તેથી તે સૂત્ર ઉપર ધર્માદા એ વાર્તિક નહીં કરવી પડે. (કા. અને સિ.કો. માં મધતિ વ@થમ્ એમ પાઠ છે.) 37 આ વા. તદન્તવિધિનો અપવાદ છે. જો તદન્તવિધિ પ્રતિષધ ન કરવામાં આવે તો વહુ, જવામાં વહુન્ પૂર્વે હોય ત્યાં પણ તદન્ત વિધિ થવાનો અનિષ્ટ પ્રસંગ આવે, કારણ કે વિમાથા સુરો વદુરપુરતાનુ પ્રમાણે વહુન્ પ્રત્યય પૂર્વે થાય છે.અહીં શબ્દ દ્વારા ઉત્તરપદનું ગ્રહણ થાય છે.જેમ સત્યમHI , દેવદ્રત્ત વગેરેમાં એકદેશનો લોપ થતાં મામા, જ્ઞ એમ થાય છે તેમ અહીં ૩રપ શબ્દના એકદેશ (ઉત્તર) નો લોપ થયો છે એમ સમજવાનું છે (કે.) કારણ કે ભાખ્યકારે પદાધિકારના પ્રયોજનનું ઉદાહરણ વા.(૨૨) માં ફુટવી - માથાનામ્ (૬-૩-૬૫) એ મત્યુત્તરપ (૬-૩-૧) નીચેના ઉત્તરપદાધિકારમાંથી આપ્યું છે. 378 આ સૂત્રમાં ઉત્તર ની અનુવૃત્તિ થાય છે તે ઉપરથી પૂર્વપદ્ નું અનુમાન થાય છે અને વગેરે ઉત્તરપદનાં વિશેષણ થશે. દૃષ્ટl , રૂપીઅને માલ્યા પછી અનુક્રમે ચિત, તૂરું અને મારિનું ઉત્તરપદ આવતાં તેમનો સ્વ થાય છે. તેથી દૃષ્ટા વિતમ્ એ વિગ્રહવાક્યનો વાવર છતા વહુન્ પ્રમાણે તૃતીયા તત્પષ દૃષ્ટવિતમૂ થશે. અહીં જેમ હસ્વ થયો છે તેમ જેમાં ઉત્તરપદ | હોય, જેમ કે પદવી, તેનો પણ તે પ્રમાણે હસ્વ થઇને વિવેષ્ટજિતમ્ એ સમાસ થઇ શકે તે ઉત્તરપદમાં પ્રયોજન છે. તે રીતે રવીવાલા તૂમ્ વતૃમ્ અને મુક્વેષતૂન્ માં પણ સ્વ થઇ શકે અને માત્ર મતું શમસ્યા માં સુષ્યની નિસ્તાછીત્યો થી
६३१