________________
मन्त्राद्यर्थमिति चेच्छास्त्रसामर्थ्यादर्थगतेः सिद्धम् ॥४॥
मन्त्राद्यर्थमिति चेन्न । किं कारणम्। शास्त्रस्य सामर्थ्यादर्थस्य गतिर्भविष्यति। मन्त्र ऋचि यजुषीति यदुच्यते मन्त्रशब्द ऋक्शद्वे च यजःशद्वे च कार्यस्य संभवो नास्तीति कत्वा मन्त्रादिसहचरितो योऽर्थस्तस्य गतिर्भविष्यति साहचर्यात् ॥
सित्तद्विशेषाणां वृक्षाद्यर्थम् ॥५॥ सिन्निर्देशः कर्तव्यः। ततो वक्तव्यं तद्विशेषाणां ग्रहणं भवतीति। किं प्रयोजनम् वृक्षाद्यर्थम्। विभाषा वृक्षमृग० इति । प्लक्षन्यग्रोधम् प्लक्ष-ચોધા . पित्पर्यायवचनस्य च स्वाद्यर्थम् ॥५॥
पिन्निर्देशः कर्तव्यः। ततो वक्तव्यं पर्यायवचनस्य तद्विशेषाणां च ग्रहणं भवति
મંત્ર વગેરેને માટે (શબ્દસંજ્ઞા પ્રતિષધ) છે એમ હોય તો શાસ્ત્રના પ્રતાપે અર્થ સમજાય છે તેથી સિદ્ધ થશે) Iકા મંત્ર વગેરે માટે (પ્રતિષધ) છે એમ કહો તો તેમ નથી. શા માટે? શાસ્ત્રના બળે અર્થનો બોધ થશે.(સૂત્રોમાં) મન્ચ, ત્રાનિ, યષિ એમ જે કહેવામાં આવે છે તેમાં) મન્ચ શબ્દને વિશે, ત્રાજૂ શબ્દને વિશે કે યજ્ઞ શબ્દને વિશે કાર્ય (થવા) નો સંભવ નથી તેથી કરીને મન્ચ વગેરેની સાથે જોડાયેલો જે અર્થ તેનો બોધ થશે, કારણ કે તે (અર્થ તેમની સાથે) સંકળાએલો છે. સિત (નિર્દેશ અને તેમના વિશેષોનું ગ્રહણ થાય છે) એમ વૃક્ષ વગેરે માટે (કહેવું જોઇએ) પા 263
સિત (સ-કારને ટૂ મૂકીને) નિર્દેશ કરવો જોઇએ. ત્યાર પછી કહેવું પડશે કે તેમના વિશેષોનું ગ્રહણ થાય છે. તેમ) શાને માટે કરવાનું) ? વૃક્ષ વગેરે માટે, એટલે કે વિમા વૃક્ષમૃ૦ એ(સૂત્ર માટે) ક્ષન્યોપમ્ ક્ષન્યા (એમ વિકલ્પ સમાસ થઇ શકે).
પિત્ (-કારને તું કરીને નિર્દેશ (અ) પર્યાયવાચીનું ગ્રહણ થાય છે તેમ) સ્ત્ર વગેરે માટે કહેવું જોઇએ) ત્તિ (-કારને રજૂ કરીને) નિર્દેશ કરવો જોઇએ અને પછી કહેવું જોઇએ કે પર્યાયવાચીનું તેમ જ તેના વિશેષોનું ગ્રહણ થાય છે
-કૃતનર્ષિ કોપડા માં ત્રીવે છે. એ સર્વનો ઉલ્લેખ માત્ર નિમિત્ત રૂપે છે તેથી જે તે સૂત્રમાં કહેલ કાર્ય મંત્રોમાં, યજુર્વેદમાં અને ઋચાઓમાં થશે” એમ તેમનો અર્થ થશે, કારણ કે મંત્ર, યજુષ અને ફ એ શબ્દોને તે તે કાર્ય થવું સંભવિત જ નથી તેથી ‘મંત્રોમાં, યજુર્વેદમાં અને શ્વેદમાં’ એમ અર્થ સમજાશે, તેમનું સ્વરૂપ એમ નહીં સમજાય. આમ મંત્ર વગેરેને માટે પણ અરદ્વિસંજ્ઞા એમ કહેવાની જરૂર નથી. 263 અહીં કહેવા માગે છે કે વિમા વૃક્ષમૃતિનધાન્ય પ્રમાણે વૃક્ષ વગેરેનો વિકલ્પ એકવર્ભાવ થાય છે. હવે વૃક્ષ વગેરેનાં તુલ્યજાતીય હોય તે નાતિકાળના પ્રમાણે એકવત્ થઇને સ નપુંસવા પ્રમાણે નપુંસકલિંગ થશે. ત્યાં પર્યાયનો તેમ જ અમાન્યવિશેષનો એકવર્ભાવ નિવારવા માટે વૃક્ષ વગેરેને સિત કરવા અર્થાત્ વૃક્ષ ને બદલે વૃક્ષન્ , મા ને બદલે મુસ્ એમ મૂકવા અને તે સાથે તદિરોવાણમ્ અર્થાત્ તેના ખદીર વગેરે વિશેષોને” એમ કહેવું જેથી વિશેષ સિવાયનાનો એકવદ્ભાવ ન થાય. પરંતુ આમ કરવું જરૂરી નથી, કારણ કે જે તુલ્યજાતીય હોય તેનો જ દંદ વિવત્ થશે. પર્યાયોનો એક સાથે પ્રયોગ થતો નથી તેથી તેમનો દન્દ સમાસ નથી થતો. વિશેષ સામાન્યમાં અર્થભેદ નથી, કારણ કે વિશેષ સામાન્યમાં સમાઈ જાય છે. તેથી સામાન્ય-વિશેષનો પણ ધવવૃક્ષમ્ જેવો વિવેત્ ઇન્દ સમાસ નહીં થાય.ઋક્ષ ,ચોધ ની જેમ વિશેષોનો જ વિવત્ ભાવથી વિકલ્પ સમાહાર ઇન્દ થાય છે. આથી જ પક્ષન્યજ્ઞોપમ્ પાક્ષિ યાઃ એમ વિશેષોનું ઉદાહરણ આપ્યું છે. જો કે નોવહીવર્તમ જેવા સમાસ થાય છે તેનું કારણ એ કે ત્યાં નો શબ્દ ગાયના અર્થમાં છે તેથી ગાય અને બળદ એમ બે વિશેષો છે તેથી વિવવ થઇને દબ્દ સમાસ થયો છે.
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
