________________
વિમા વિઝા ર–– प्राप्तेऽप्राप्त उभयत्र वेति संदेहः। कथं च प्राप्ते कथं वाऽप्राप्ते कथं वोभयत्र । व्यक्तवाचाम्। इति वा नित्ये प्राप्तेऽन्यत्र वाऽप्राप्त उभयत्र वेति । प्राप्ते । व्यक्तवाचामिति हि वर्तते ॥ વિમાપન પ્રતિમાને ર-રા. प्राप्तेऽन्यत्र वाऽप्राप्त उभयत्र वेति संदेहः । कथं च प्राप्ते कथं वाऽप्राप्ते कथं वोभयत्र । स्वरितजितः। વિમાષા વિપ્રત્યારે ર-ામ અહીં પ્રાપ્તવિભાષા છે, અપ્રાપ્તવિભાષા છે કે ઉભયત્રવિભાષા છે એમ સંદેહ થાય છે. હવે પ્રાપ્તવિભાષા. કેવી રીતે થશે, અપ્રાપ્તવિભાષા કેવી રીતે થશે અથવા ઉભયત્રવિભાષા કેવી રીતે થશે? વ્યાવા (સમુષાર ) એ સૂત્રથી નિત્ય (આત્મપદ) પ્રાપ્ત થાય છે ત્યાં ( વિમાષ૦ થી વિકલ્પ કરવામાં આવે તો ) પ્રાપ્તવિભાષા થશે, અન્યત્ર (અસ્પષ્ટ વાણીવાળાંના એક સાથે બોલે તેમાં આત્મપદ પ્રાપ્ત નથી ત્યાં વિકલ્પ કરવામાં આવે તો) અપ્રાપ્તવિભાષા થશે, અથવા (આત્મપદ નિત્ય પ્રાપ્ત છે ત્યાં અને જયાં પ્રાપ્ત નથી ત્યાં વિકલ્પ કરવામાં આવે તો) ઉભયત્રવિભાષા થશે. અહીં પ્રાપ્તવિભાષા છે, કારણ કે ચાવાવાઝ્મ ની અનુવૃત્તિ થાય છે. વિભાગોપવેન પ્રતીમાને ર-૨ ૩૭ અહીં પ્રાપ્તવિભાષા છે, અપ્રાપ્તવિભાષા છે કે ઉભયત્રવિભાષા છે એમ સંદેહ થાય છે. હવે પ્રાપ્તવિભાષા કેવી રીતે થશે, અપ્રાપ્તવિભાષા કેવી રીતે થશે અથવા ઉભયત્રવિભાષા કેવી રીતે થશે? સ્વરિતગિતા પ્રમાણે
334 આ સૂત્ર પ્રમાણે વ્યક્ત (સ્પષ્ટ) વાણીવાળા (= મનુષ્યો)નું એકી સાથે પરસ્પર વિરુદ્ધ બોલવું એ અર્થમાં વદ્ ધાતુ આત્મપદી થાય છે, જેમ કે વિખવજો ત્રાહ્મr: I (બાહ્મણો એકબીજાનો વિરોધ કરીને એકી સાથે બોલે છે). હવે અહીં થવાનો સમુચાર એ પૂર્વ સૂત્રની અનુવૃત્તિ કરવામાં આવે તો વ્યતવાણીવાળા એક સાથે બોલે ત્યારે નિત્ય આત્મપદ થાય છે, તેમાં પ્રસ્તુત સૂત્રથી વિકલ્પ કરવાથી જયાં આત્મને પદ પ્રાપ્ત છે ત્યાં વિભાષા થવાથી પ્રાપ્તવિભાષા થશે. અહીં તે પૂર્વ સૂત્રની અનુવૃત્તિ ન કરવામાં આવે તો જયાં વ્યતવાણી બોલનાર ન હોય (જેમ કે સંવન્તિ રાની ) ત્યાં પણ વિકલ્પ થવાનો પ્રસંગ આવે છે, જયારે સંગવદ્રત્તે ગ્રાહ્યT: માં તો ચવવાન્ડ પ્રમાણે આત્મપદ નિત્ય પ્રાપ્ત છે. પણ વિપ્રવર્તે ત્રાહિમા જેવાં સ્થળે નિત્ય આત્મપદ તેમ જ વિકલ્પ એકી સાથે પ્રાપ્ત થશે, કારણ કે અહીં મનુષ્યો બોલનારા છે અને પરસ્પર પ્રતિષેધપૂર્વક વિરુદ્ધ બોલે છે. આથી પૂર્વવિપ્રતિષધનો આશ્રય લઇને નિત્ય આત્મપદ થશે એમ સ્વીકારવાથી વિકલ્પ માત્ર અવ્યકતવાફ ને જ લાગુ પડશે અને અવયત વાણીવાળાંને અનુલક્ષીને નિત્ય આત્મને પદ થતું નથી તેથી ત્યાં અપ્રાપ્ત વિભાષા થશે અથવા તો પરવિપ્રતિષેધ લઇને વિકલ્પ સ્વીકારવાથી વ્યક્તવાણીવાળાં એકી સાથે પરસ્પર વિરુદ્ધ બોલતાં હોય ત્યાં પ્રાપ્તવિભાષા થશે, જયારે અવ્યક્ત વાણીવાળાની બાબતમાં આત્મપદ નિત્ય પ્રાપ્ત નથી તેથી અપ્રાપ્તવિભાષા થતાં ઉભયત્રવિભાષા થશે. સિદ્ધાન્તી અહીં પ્રાપ્તવિભાષા જ સ્વીકારે છે, કારણ કે ઉપલબ્ધ લક્ષ્યને જોતાં પૂર્વસૂત્રની અનુવૃત્તિ સ્વીકારવી જ પડે છે અને તેથી આત્મપદની પ્રાપ્તિ થાય છે ત્યાં જ વિકલ્પ થયો છે તેથી પ્રાપ્તવિભાષા જ થશે. 35 અહીં પાંચ સૂત્રો પૂર્વે આવેલાં છેઃ સ્વરિતગતઃ મિટાવે વિયારો (જે ધાતુઓ સ્વરિત ત્ યુક્ત હોય અથવા જે ગિતું હોય તેમને આત્મપદ લાગુ પડે છે, જો ક્રિયાનું ફળ કર્તાને પ્રાપ્ત થતું હોય તો) અપદ્ધિઃ (મા વ ને પણ ઉપર જણાવેલ સંજોગોમાં આત્મપદ થાય છે.) શિવા (ગિનન્ત- પ્રેરક અંગને પણ એ રીતે આત્મપદ થાય છે, સમુદ્ધાભ્યો મોડગ્રન્થ (સમ્ ર્ મા યમ્ ધાતુનું કર્મ ગ્રન્થ ન હોય તો તેને આત્મને પદ થાય છે) અનુપસંજ્ઞા (જ્ઞા ધાતુને ઉપસર્ગ લાગ્યો ન હોય ત્યારે ઉપરના સંજોગોમાં આત્મપદ થાય છે) આ પંચસૂત્રીની પ્રસ્તુત સૂત્રમાં અનુવૃત્તિ થાય છે. હવે પૂર્વ સૂત્રોથી જે નિત્ય આત્મપદ પ્રાપ્ત થાય છે તેમાં વિકલ્પ કરવામાં આવે છે, તેથી જો કર્તાને ફલપ્રાપ્તિ થતી હોય પણ તે વસ્તુ ઉપપદ દ્વારા વ્યક્ત કરવામાં આવી હોય તો આત્મપદ પ્રાપ્ત થતું નથી તેમાં અહીં વિકલ્પ આત્મપદ થાય છે જેમ કે યજ્ઞ યતા 4 યજ્ઞ ચનતો અહીં સમીપમાં પ્રયોજાયેલ સ્વ શબ્દ દ્વારા કર્તાને ફળ પ્રાપ્ત થાય છે તે સૂચવાય છે તેથી વિકલ્પ પ્રાપ્ત થાય છે) અહીં નિત્ય આત્મને પદ પ્રાપ્ત હતું ત્યાં વિકલ્પ કરવામાં આવ્યો છે તેથી પ્રાપ્તવિભાષા થશે. જે પૂર્વ પંચસૂત્રીની અનવૃત્તિ ન કરવામાં આવે કર્તાને કિયાનું ફળ મળે ત્યારે પુરુતે યુનતે વગેરેમાં જેને અવકાશ છે તે નિત્ય આત્મપદ અને 4 પ૪ પતિ વગેરેમાં જેને અવકાશ છે તે વિભાષા એ બન્ને 4 યજ્ઞ થના વગેરેમાં પ્રાપ્ત થતાં પૂર્વવિપ્રતિષધથી
३४२
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
