________________
કરશે.07 પ્રત્યયનું પણ વિશેષણ થશે અને દિવેચનનું પણ (તે કરવાનું હોય ત્યારે એમ નિર્દેશ કરે છે).એક જ પ્રયાસથી બેવડું (કામ) કેવી રીતે મેળવી શકાય ? (તો) કહે છે કે મેળવી શકાય). કેવી રીતે ?308 (સૂત્રકારે) એક શેષબ્દારા નિર્દેશ કર્યો છે તેથી.00 द्विर्वचनं च द्विर्वचनं च द्विवचनम्। द्विवंचने कर्तव्ये द्विर्वचनेऽचि प्रत्यय इति द्विवचननिमित्तेऽचि स्थानिवद्भवति ॥ द्विर्वचननिमित्तेऽचि स्थानिवच्चेण्णौ स्थानिवद्ववचनम् ॥ ७॥ द्विर्वचननिमित्तेऽचि स्थानिवच्चेण्णौ स्थानिवद्भावो वक्तव्यः। अवनुनावयिषति अवचुक्षावयिषति ॥ न वक्तव्यः। દ્વિર્તન જ દિર્વજન દિર્ધનમ્ (એમ) આ એકશેષબ્દારા નિર્દેશ કરેલો છે, તેથી ‘બ્રિર્વચન કરવાનું હોય ત્યારે ” તેમ જ ‘બ્રિર્વચન મન્ પર
થતાં,અર્થાત્ ર્વિચનનો કારણભૂતગર્ (મનારિ) પ્રત્યય પર હોય ત્યારે સ્થાનિવત્ થાય છે એમ સમજાશે). હિર્વચનનો નિમિત્તભૂત મન્ પર થતાં (બનાવેલા) સ્થાનિવત્ (થાય છે, એમ કહો તો જ પર થતાં પણ આદેશ) સ્થાનિવત્ થાય છે તેમ) કહેવું પડશે . બ્રિર્વચનનો નિમિત્તભૂત ગર્ પર થતાં (મન) સ્થાનિવત્ (થાય છે), એમ જો કહો તો ળિ પર થતાં પણ (મનારા) નું સ્વરૂપ સ્થાનિવત્ (થાય છે) તેમ કહેવું પડશે, જેથી મનુનાતિ , અવqક્ષાવધિષતિ (સિદ્ધ થઇ શકે).10 નહીં કહેવું પડે ગા
307 અહીં પાંચમો વિકલ્પ રજુ કર્યો છે.જેથી કાલાધારણ પણ થઈ શકે દિવેચન શબ્દ બે કાર્ય કરશે.પ્રત્યયનું વિશેષણ થશે જ પણ પ્રત્યયનું વિશેષણ થશે. તેથી દિને જ પ્રત્ય એટલે કે દિવેચનના નિમિત્તભૂત અનાદ્રિ પ્રત્યય પર થતાં એમ સમજાશે અને સાથે સાથે ક્રિર્વને એટલે દિવેચન કરવાનું હોય ત્યારે એમ પણ અર્થ સમજાશે. તેથી સૂત્રનો અર્થ આ પ્રમાણે થશેઃ બ્રિત્વના નિમિત્તભૂત મનાદ્રિ પ્રત્યયને કારણે જે મનારા થાય છે તે દિર્વચન (કરવાનું હોય ત્યારે સ્થાનિવત્ થાય છે. આમ કાલાવાધારણ થાય છે) 908 અહીં શંકા થઈ શકે કે સૂત્રમાં પ્રત્યય શબ્દનું ગ્રહણ તો છે જ નહીં પછી દિર્વચન શબ્દ તેનું વિશેષણ કેવી રીતે થઈ શકે? પણ તે શંકા ઉચિત નથી કારણ કે સૂત્રમાં ગીર એમ કહ્યું છે તે ઉપરથી આ દિર્વચન છઠા અધ્યાયમાં જેનું વિધાન કર્યું છે તે છે અને તે દિવચન પ્રત્યય પર થતાં થાય છે તેથી પ્રત્યય એ અર્થના વાચક પ્રત્યય પદનો આક્ષેપ,અનુમાન થઇ શકે છે. જો કે સન્યોઃા માં ષષ્ઠી છે છતાં સન્નન્ત અને વડન્ત માં સન અને ચક્ પર થતાં દિત થાય છે તેથી તે પ્રત્યયો દ્ધિત્વના નિમિત્ત છે તેમ કહી શકાય અને તેથી ત્યાં પણ પ્રત્યય પદનો આક્ષેપ થઇ શકશે.અહીં નોંધવું જોઇએ કે આઠમા અધ્યાયમાં અવોરહાખ્યા છે અને મન ના એ સૂત્રો દ્વારા જે દિત્વનું વિધાન છે તે પ્રત્યય પર થતાં થતું નથી તેથી તે
સ્થળોએ આક્ષેપ નહીં થઇ શકે. 29 સૂત્રમાં એક જ દિર્ધન શબ્દનું ગ્રહણ કર્યું છે તેમાંથી બેવડું કાર્ય કેવી રીતે મેળવી શકાય એ શંકાનો નિરાસ રોષ નો આધાર લઇને કર્યો છે. જયાં સહવિવેક્ષા હોય ત્યાં એકશેષ થાય.સહવિવક્ષા એટલે પરસ્પર ભેદ ન જણાય તે રીતે અનેક અર્થોની એકરૂપ પ્રતીતિ. પરંતુ અહીં સહવિવા નથી કારણ કે દ્વિર્તન શબ્દના જે બે અર્થ લીધા છે તે પરસ્પર વિરુદ્ધ છે, સમકક્ષ નથી.એ બે અર્થ ઉદ્દેશ્ય કે વિધેય તરીકે એક જ અર્થમાં નથી પ્રયોજવામાં આવ્યા તેથી વિરોષ નહીં થઇ શકે એ દલીલનો ઉત્તરમાં સર્વાનિ સર્વનામાનિા સૂત્રના પ્રદીપમાં છેઃ જેમ સંજ્ઞા અને પરિભાષા શાસ્ત્રને ઉપયોગી છે તેમ એકશેષ પણ ઉપયોગી હોવાથી શાસ્ત્રના અંગભૂત છે તેથી સહવિવેક્ષા ન હોય ત્યાં પણ સામે રોષઃ પ્રમાણે એકશેષ જરૂર થશે. અથવા તો અહીં એકશેષ દ્વારા તત્ર અને આવૃત્તિ સૂચવાય છે, કારણ કે તે બેનું પરિણામ એક જ છે. શ્વેતો ધાતા એમ કહેતાં બે અર્થ સમજાય છે છતાં શબ્દપ્રયોગ તો એક જ છે તેમ સૂત્રકારે બે અર્થ મનમાં રાખીને ઉભય કાર્ય સિદ્ધ થાય તે માટે ધિર્વવન એ એક શબ્દનો પ્રયોગ કર્યો છે. વાર્તા માટે તંત્ર અને બોદ્ધા માટે આવૃત્તિ,કારણ કે વક્તાએ બે અર્થ મનમાં રાખીને એક શબ્દનો પ્રયોગ કર્યો છે, જયારે બોદ્ધા તે શબ્દની આવૃત્તિ કરીને ઉભય અર્થને પામે છે.આમ એકશેષના પ્રયોગનો જે લાભ છે તેજ તંત્રાવૃત્તિનો છે તેથી એકશેષ દ્વારા તંત્રાવૃત્તિ સૂચવાય છે તેમ સમજી શકાશે અને એક દિર્ધન શબ્દનો પ્રયોગ હોવા છતાં બન્ને અર્થ પ્રાપ્ત થઇ શકશે. 310 અવનુનાવિતિ-નવ તુ ધાતુનું ગિનન્ત--*વનું નિર્ અવલું --વૃદ્ધિ માન્ આદેશ-- શ્રી.પુ એ. વ. તિ રામ્ ––મનાવું તિ--સાર્વધાતુર્ષ થી ગુણ-અવનાવતિ.તે પ્રમાણે મવપુલાવતિ થશે. તેનાં સન્ત-અવનાવા સન્ મવપુલાવ --માધાતુચેઠ -- સન્યો થી વિત્વ થતાં અહીં વૃદ્ધિ થઈને માત્ આદેશ થયો છે તે સ્થાનિવ ન થાય તો અભ્યાસમાં ૩-કાર નું શ્રવણ ન થવાનો પ્રસંગ આવશે. તેથી ળિ પર થતાં મારા સ્થાનિવત્ થાય છે તેમ કહેવું પડશે, કારણ કે ન મનાદ્રિ પ્રત્યય છે પણ દ્ધિત્વનું નિમિત્ત નથી અને સન ને કારણે દિત થાય તે પૂર્વે અંતરંગ હોવાથી વૃદ્ધિ અને યમ્ આદેશ થયા પછી સન પર હોવાથી નાજૂ અને ક્ષાત્ નું દિ– થવા જશે તેથી ન અર્થાત્ ળિ પર થતાં સના સ્થાનિત થાય છે એમ કહેવું પડશે, કારણ કે ધિર્વનેડજિા થી અહીં સ્થાનિવભાવ નથી થતો એમ અહીં દલીલ છે
५१०
For Personal & Private Use Only
Jain Education International
www.jainelibrary.org
