________________
वा नित्ये प्राप्तेऽन्यत्र वाऽप्राप्त उभयत्र वेति। उभयत्र। प्राप्ते तावत्। अभिजानासि देवदत्त यत्कश्मीरेषु वत्स्यामः। यत्कश्मीरेष्व -वसाम। यत्तत्रौदनान्भोक्ष्यामहे यत्तत्रौदनानभुञ्जमहि। अप्राप्ते। अभिजानासि देवदत्त कश्मीरान्गमिष्यावः। कश्मीरानगच्छाम। तत्रौदनान्भोक्ष्यामहे । तत्रौदनानभुञ्जमहि ॥
કરવાથી વત્ નો પ્રયોગ હોય ત્યાં નો નિષેધ) નિત્ય પ્રાપ્ત થાય છે ત્યાં(આ વિભાણ સવિશે સૂત્રથી વિકલ્પ કરવામાં આવે તો) પ્રાપ્તવિભાષા થશે, અન્યત્ર (સત્ શબ્દનો પ્રયોગ ન કરવામાં આવ્યો હોવાથી નિષેધ અપ્રાપ્ત હોય ત્યાં) અપ્રાપ્તરિભાષા થશે અથવા નિષેધ પ્રાપ્ત હોય ત્યાં તેમ જ તે અપ્રાપ્ત હોય ત્યાં વિકલ્પ કરવામાં આવે તો) ઉભયત્રવિભાષા થશે. અહીં ઉભયત્ર વિભાષા છે. રત્ નો નિષેધ પ્રાપ્ત થતાં પ્રાપ્તવિભાષા(નાં ઉદાહરણ):-મમિનાનાસિ સેવત્ત પત્ની વચમાં થરથીષ્યવસામા યત્તત્રના”ામદે વત્તત્રૌદ્રનામુહિ. (૨૮ નો નિષેધ પ્રાપ્ત થતાં) અપ્રાપ્તવિભાષા (નાં ઉદાહરણ) :-अभिजानासि देवदत्त कश्मीरान्गष्यिामः। कश्मीरानगच्छाम । तत्रौदनान्भोक्ष्यामहे । तत्रौदनानभुमहि ॥ વિભાષા છેઃ રર-રા प्राप्तेऽप्राप्त उभयत्र वेति संदेहः। कथं च प्राप्ते कथं वाऽप्राप्ते कथं वोभयत्र । कितीति वा नित्ये प्राप्तेऽन्यत्र वाऽप्राप्त उभयत्र वेति। उभयत्र । प्राप्ते तावत्। शुशुवतुः, शुशुवुः। शिश्वियतुः शिश्वियुः। अप्राप्ते। शुशाव शुशुविथ । शिश्वाय शिश्वयिथ । विभाषा संघुषास्वनानाम् ॥२२-४॥
કરવામાં આવ્યો હોય તો નો પ્રતિષેધ કરવામાં આવ્યો છે, જેમ કે મિનાનાસિ વત્ત થ અવસાન? અહીં અને પ્રયોગ છે તેથી સૂ ન થયો. ત્યાર પછીના સૂત્ર વિભાષા સાક્ષ (૩-૨-૧૧૪) પ્રમાણે વતા જો એક વસ્તુની યાદ આપીને બીજી વસ્તુ સૂચવવાનો હોય અને સ્મૃતિવાચક શબ્દ ઉપપદ હોય તો અને સ્થાને સૂત્ નો પ્રયોગ વિભાષા થાય છે. તેથી મિનાનાસિ સેવદ્રત્ત ૨મીરપુ વચામ: / અવસાન તત્ર મન મોહ્યામદે/ અમુહિં આ સૂત્રમાં વિભાષા કરવામાં આવી છે તે વિશે ત્રિવિધ સંશય થાય છે. જો તેમાં ન થાિ ની અનુવૃત્તિ કરવામાં આવે તો જયારે ઉપપદ હોય ત્યારે સમજ્ઞાવિને પ્રમાણે થતા 7 નો પ્રતિષેધ પ્રાપ્ત થાય છે ત્યાં વિકલ્પ થવાથી પ્રાપ્ત વિભાષા થશે.તેથી સ્મરસિ wા વને મવસીમ તત્ર ના જ મારામાં જેવાં સ્થળે નિત્ય નિષેધ પ્રાપ્ત હતો ત્યાં વિભાષા થતાં મસિ Mા ઉદ્ વને વસ્યામઃ તત્ર રાચિગામઃ એ પ્રયોગ શક્ય થશે પરંતુ જો રિ ની અનુવૃત્તિ ન કરવામાં આવે તેથી તેનો પ્રયોગ ન હોય અને સ્મૃતિવાચી શબ્દ ઉપપદ હોય તથા પ્રયોક્તા સાકાંક્ષા હોય તો ટુ નિષેધ વિકલ્પ થશે એમ સમજાશે.તેથી ય નો પ્રયોગ હોય ત્યાં નિત્ય નિષેધને અવકાશ રહેશે અને તે જ સંજોગોમાં જયાં થનો પ્રયોગ ન હોય ત્યાં નિષેધના વિકલ્પને અવકાશ રહેશે પરંતુ આ નિષેધ અને તેનો વિકલ્પ બન્ને જયાં સ્મૃતિવાચી ઉપપદ હોય, વક્તા ચકાંક્ષા હોય અને ચન્દ્ર નો પ્રયોગ પણ હોય ત્યાં લાગુ પડશે, જેમ કે મરસિ wા ને વસીમ તત્ર : મચારયામાં (અહીં વક્તા સાકાંક્ષ છે, મસિ ઉપપદ છે અને અત્ નો પ્રયોગ પણ છે). અહીં પૂર્વવિપ્રતિષેધ સ્વીકારવામાં આવે તો નિત્ય નિષેધનો અંગીકાર કરવો પડશે તેથી જયાં ય નો. પ્રયોગ ન હોય ત્યાં જ વિભાષા લાગુ પડશે અને નિત્ય નિષેધ ત્યાં પ્રાપ્ત નથી તેથી અપ્રાપ્તવિભાષા થશે.અહીં ની અનુવૃત્તિ ન કરીને પરવિપ્રતિષધ લઈએ તો વિભાષા સ્વીકારવી પડશે.તેથી ય નો પ્રયોગ હોય ત્યાં નિત્ય નિષેધ પ્રાપ્ત થાય છે તેથી પ્રાપ્તવિભાષા થશે, જેમ કે મિનાનાસિ સેવદ્રત્ત ચલૅમરેવુ વામ / અવસામ યત્તત્ર મોર્ન મોઢ્યમ / સમુહિં જયાં યક્ નો પ્રયોગ ન હોય
ત્યાં નિત્ય નિષેધ અપ્રાપ્ત છે તેથી ત્યાં અપ્રાપ્તવિભાષા થશે, જેમ કે એમનાનાસિ હેવત્ત રમીરાન મિથામ: મછામ તત્ર મોતને મોમદે / મુદિા આમ ઉભયત્રવિભાષા થશે. એમ ત્રિવિધ સંશય છે. પરંતુ સિદ્ધાન્તી પ્રમાણે અહીં ઉભયત્રવિભાષા જ છે.સંશયને કોઇ સ્થાન નથી.
३४७
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org