________________
एवमिहापि संप्रसारणनिर्वृत्तात्संप्रसारणनिर्वृत्तस्य वाक्यस्यार्थे संप्रसारणात्सप्रसारणस्येत्येष वाक्यैकदेशः प्रयुज्यते। तेन निवृत्तस्य विधि विज्ञास्यामः। संप्रसारणनिर्वृत्तात्संप्रसारणनिर्वृत्तस्येति ॥ अथवाहायं संप्रसारणात्परः पूर्वो भवति संप्रसारणस्य दी? भवतीति न च वाक्यस्य संप्रसारणसंज्ञायां सत्यामेष निर्देश उपपन्नो नाप्येतयोः कार्ययोः संभवोऽस्ति तत्र वचनाद्वविष्यति ॥ अथवा पुनरस्तु वर्णस्य। ननु चोक्त वर्णसंज्ञा चेन्निवृत्तिरिति। नैष दोषः। इतरेतराश्रयमात्रमेतच्चोदितम्। सर्वाणि चेतरेतरश्रयाण्येकत्वेन परिहृतानि सिद्ध तु नित्यशद्वत्वादिति। नेदं तुल्यमन्यैरितरेतरश्रयैः। न हि किंचिदुच्यतेऽस्य स्थाने य आकारैकारौकारा भाव्यन्ते ते वृद्धिसंज्ञका भवन्तीति। इह पुनरुच्यत इग्यो यणः स्थाने वर्णः स संप्रसारणसंज्ञो भवतीति ॥ एवं भाविनीय संज्ञा विज्ञास्यते। तद्यथा। कश्चित्कंचित्तन्तुवायमाह। अस्य सूत्रस्य शाटक वयेति। स पश्यति यदि शाटको न वातव्योऽथ वातव्यो न शाटकः शाटको वातव्यश्चेति विप्रतिषिद्धम्। भाविनी खल्वस्य संज्ञाभिप्रेता
તે રીતે અહીં પણ “સંપ્રસારણથી ઉત્પન્ન થએલા(વર્ણ)ની પછી’ અને ‘સંપ્રસારણથી ઉત્પન્ન થએલા (વર્ણ)નો’ એ વાક્યોના અર્થમાં સંપ્રસારણ પછી’ અને સંપ્રસારણનો’ એમ વાક્યના અમુક ભાગનો પ્રયોગ કરવામાં આવ્યો છે.તે દ્વારા આપણે સમજીશું કે (સંપ્રસારણથી) ઉત્પન્ન થએલા( વર્ણ) ને તે તે કાર્ય થશે, એટલે કે “સંપ્રસારણથી ઉત્પન્ન થએલાની પછી આવતા વર્ણનો અને ‘સંપ્રસારણથી ઉત્પન્ન થએલા (વર્ણ) નો’ એમ સમજીશું. અથવા ‘સંપ્રસારણ પછી આવતા સ્વરનું પૂર્વરૂપ થાય છે’, ‘સંપ્રસારણનો દીર્ઘ થાય છે” એમ જે આ (સૂત્રકાર) કહે છે તે નિર્દેશ વાક્યની સંપ્રસારણ સંજ્ઞા થતી હોય તો ઘટતો નથી અને એ બે કાર્યો (વાક્યને થાય તેવો) સંભવ પણ નથી. એમ હોવાથી (સૂત્રકારે કહ્યું છે તેને પ્રતાપે (તે તે કાર્ય વર્ણન) થશે.' અથવા તો પછી વર્ણની (સંપ્રસારણ સંજ્ઞા) ભલે થાય.પણ અમે કહ્યું તો ખરું કે વર્ણની સંજ્ઞા થાય તો (અન્યોન્યાશ્રયને કારણે જ) વર્ણ ઉદ્ભવી નહીં શકે. તે દોષ નહીં આવે, કારણ કે માત્ર ઇતરેતરાશ્રયનો વાંધો ઉઠાવ્યો હતો, પરંતુ “શબ્દ નિત્ય છે તેથી સિદ્ધ થાય છે નિરંતુ નિત્ય રીવ્ત્વાત ) એ(વાર્તિક) દ્વારા જયાં જયાં અન્યોન્યાશ્રય દોષ આવે છે તેનું નિરાકરણ કર્યું છે. (પણ) અહીં અન્યત્ર આવતા ઇતરેતરાશ્રયના જેવું નથી, કારણ કે તે (વૃદ્ધિ સૂત્ર)માં ‘અમુકને સ્થાને મા-કાર, છે-કાર અને કારને ઉભાવવામાં આવે છે અને તેમની વૃદ્ધિ સંજ્ઞા થાય છે એમ કહેવામાં આવતું નથી. જયારે અહીં તો કહેવામાં આવે છે કે “યત્ર ને સ્થાને જે ૬ વર્ણ થાય છે તેની સંપ્રસારણ સંજ્ઞા થાય છે. " જો એમ હોય તો આ (સૂત્રમાં) ભાવી સંજ્ઞા (નું વિધાન) છે તેમ સમજાશે. જે કોઇ વ્યક્તિ) કોઇ વણકરને કહે, ‘આ સૂતરમાંથી ખેસ વણ’, ત્યારે તે વિચારે છે કે જો ખેસ હોય તો વણવાનો ન હોય અને જો વણવાનો હોય તો ખેસ ન હોય, કારણ કે ખેસ અને તે વણવાનો હોય એ તો પરસ્પર વિરુદ્ધ છે.પણ આ (ઘરાક)ને ભાવી સંજ્ઞા અભિપ્રેત છે
* ત્રાહિરાત મોર્ચન્તામ્ એટલે કે વાહનો તે મોન્તા એમ કહેવામાં આવે ત્યારે કોને જમાડવામાં આવે છે, રાતમ્ એ વિશેષ્યભૂત સંખ્યાને કે ત્રાહ્માનામ્ એ વિશેષણભૂત સંખ્યયને? પરંતુ સંખ્યાને ભોજન કરાવવું શક્ય નથી, જયારે બાહમણોને માટે ભોજન ક્રિયા સંભવિત છે તેથી તેમને જ ભોજન કરાવવામાં આવે છે. તે પ્રમાણે અહીં ફુ યઃ સસરામ્ (મતિ) એ વાક્યમાં ૬ વિશેષ્ય છે અને યમ્ વિશેષણ છે, પરંતુ ને દીર્ઘ વગેરે કાર્યો ન થઇ શકે તેથી તેમાંથી ઉત્પન્ન થએલ ૬ તે કાર્યો થશે, એટલે કે સંપ્રસારણ સંજ્ઞા વર્ણને જ સૂચવશે. 9 જુઓ ઉપર નોંધ (૪) અહીં ભાગકાર કહે છે કે જો કે પરસ્પરાશ્રય અનેક સ્થળે જોવામાં આવે છે છતાં તે સર્વે એક જ જાતના છે અને વૃદ્ધિ સૂત્રમાં સિદ્ધ તુ સાધ્વનિત્યત્વાનૂ એ વાર્તિક દ્વારા ખંડન કર્યું છે.બધા એક જ પ્રકારના હોવાથી એકના ખંડનથી બધાનું ખંડન થઇ જશે.તેથી ઇતરેતરાશ્રય દોષનો પરિહાર થઇ ગયો.જુઓવૃદ્ધિ સૂત્ર વા.(૮ અને ૯). 10 સઋસર જેવા વિધિ પ્રદેશો છે ત્યાં પ્રસારણમ્ ને ભાવિ સંજ્ઞા ગણીશું એટલે કે જે ૬ વગેરે ભવિષ્યમાં થનાર છે તેમને વિશે વિધિ પ્રદેશોમાં સપ્રસાર એ સંજ્ઞાનો પ્રયોગ થાય છે તે લક્ષણા દારા સમજાય છે, કારણ કે જે અસ્તિત્વમાં આવેલ નથી ,ભાવિ છે તેને વિશે મુખ્યાર્થમાં પ્રસારણ શબ્દનો પ્રયોગ શક્ય નથી.જેમ ફાટવા માટેનું સૂતર આપતાં“રાદ ખેસ વણ’ એમ કહે ત્યારે સાદા શબ્દનો લક્ષણામાં જ પ્રયોગ છે તેમ અહીં પણ ભાવિ સંજ્ઞા થશે. વૃદ્ધિ સૂત્રમાં પણ આ પ્રમાણે સમાધાન કર્યું છે.
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
