________________
આચાર્ય પાણિનિ પૂર્વત્રાસિમ (માં પૂર્વત્ર એમ) નિપાતન કરે છે તે દ્વારા સૂચવે છે કે ફ્રિ વગેરેના પ્રતિષેધથી તે (પૂર્વાદ્રિ) નો પ્રતિષેધ થતો નથી. વાર્તિકકાર પણ નરમાવાિિત કુત્તાત્રામાવાવાહિકના એ વાર્તિકનો પાઠ કરે છે તેથી સૂચવાય છે કે વાઢિ ના પ્રતિષધથી મવદ્ધિ નો પ્રતિષેધ થતો નથી). તો પછી આ પ્રયોજન છે કે ન{ પ્રત્યય પૂર્વે વિકલ્પ (સર્વનામ સંજ્ઞા) થાય છે એમ પોતે કહેવાના છે તે માટે (પૂર્વાઢિ નો આ સૂત્રમાં પાઠ કર્યો હોય). 14 જયારે સગાં અને ધનવાચક ન હોય ત્યારે શબ્દાઝ નસ્ પૂર્વે વિકલ્પ સર્વનામ સંજ્ઞક બને છે તે ૧૧૫૩૫ || સૂત્રમાં માલ્યા શબ્દ શા માટે મૂકવામાં આવ્યો છે ? એટલા માટે મૂકવામાં આવ્યો છે) કે તેથી વ શબ્દ સગાં અને ધનવાચી હોય स्तस्य यथा स्यादिह मा भूत्। स्वे पुत्राः स्वाः पुत्राः । स्वे गावः स्वा गावः॥ अन्तरं बहिर्योगोपसव्यानयोः ॥११॥३६॥ उपसव्यानग्रहणमनर्थक बहिर्योगेण कृतत्वात् ॥१॥ उपसव्यानग्रहणमनर्थकम्। किं कारणम् । बहियोगेण कृतत्वात्। बहिर्योग इत्येव सिद्धम् ॥ न वा शाटकयुगाद्यर्थम् ॥२॥ न वानर्थकम्। किं कारणम्। शाटकयुगाद्यर्थम् ।
125 નિપાતન નો અર્થ છારા નિર્દેશ કરે છે. વાસ્તવમાં ભાગકાર સૂચવવા માગે છે કે કદાચ વ્યાકરણના નિયમ અનુસાર તસિસ્ ત્રર્ વગેરે ન લાગતા હોય તો પણ સૂત્રકારે પોતે જેમ સલીનિ સર્વનામાના માં સર્વાનુમ ન કહેતાં સર્વનામ એ નિપાતન કર્યું છે તેમ પૂર્વત્રાલિમ્ - એ સૂત્રમાં પૂર્વત્ર શબ્દ મૂકીને નિપાતન કર્યું છે. તો તે ઝોપડા સૂત્ર ઉપર વાર્તિકકારે ગરમાવાતિ દુત્તાત્રામાવતૂ એ વાર્તિકમાં પ્રયોજેલ સત્તાત્ર શબ્દપણ નિપાતન છે. (૩૦) નોંધે છે કે સૂત્રકાર અને વાર્તિકકારે કરેલા પ્રયોગો પરથી સમજાય છે કે ગણપાઠમાં પૂર્વ વગેરેનો ત્યાદ્રિ ની પૂર્વે જ હશે. પરંતુ છાયાકાર નોંધે છે કે પૂર્વત્ર અને ઉત્તરત્ર જેવા પ્રયોગોને અપૂર્વ ગણવાથી ગૌરવ થાય છે તેથી લાઘવ ખાતર જ નાગેશે ઉપર પ્રમાણે ભાવ તારવ્યો છે. આ ઉપરથી લાગે છે કે છાયાકાર પૂર્વત્ર અને ઉત્તરત્ર ને નિપાતન જ ગણે છે અને સૂત્રકાર અને વાર્તિકકાર એ બન્ને શિખોના પ્રયોગ સૂચવે છે કે પૂર્વ અને ઉત્તર વગેરેને તરસ, ત્રર્ વગેરે લાગે છે. 124 પૂર્વ વગેરેનો ગણમાં પાઠ કરવામાં આવ્યો છે તેથી સર્વનામ સંજ્ઞા નિત્ય પ્રાપ્ત છે તેમાં અહીં નર્ પૂર્વે વિશિષ્ટ અર્થમાં વિભાષા કરવામાં આવી છે. હવે વિમા નહિ. એ પૂર્વ સૂત્ર છે અને પ્રસ્તુત સૂત્ર પર છે છતાં અહીં ભાષ્યકારે વક્ષ્યામિ એમ સામાન્ય ભવિષ્યનો પ્રયોગ કર્યો છે તેથી છાયા નોંધે છે કે તે વર્તમાનના અર્થમાં છે. વાસ્તવમાં ભાગાકાર એમ કહેવા માગે છે કે “પૂર્વ વગેરેને પણ નમ્ પૂર્વે વિભાષા સર્વનામ સંજ્ઞા કરીશ” એમ વિચારીને સૂત્રકારે પૂર્વ વગેરેનો પુનઃ પાઠ કર્યો છે.
4 શબ્દ પોતે,પોતાનું, સગું, અને ધન એ અર્થોમાં પ્રયોજાય છે. 128 માલ્યા મનવા રતિ માલ્યા જેના દ્વારા વસ્તુને નામ આપી શકાય તે માથા (અર્થાત્ અર્થદર્શાવનાર, વાચક).તેથી જ્ઞાતિનાથા એટલે જ્ઞાતિ અને ધનનો વાચક શબ્દની નિત્ય સર્વનામ સંજ્ઞા થાય છે, પરંતુ જયારે તે સગાં અથવા ધનનો અર્થ ન દર્શાવતો હોય ત્યારે તેને નક્ પ્રત્યય પૂર્વે વિકલ્પ સર્વનામ સંજ્ઞા થાય છે. તેથી ત્વે પુત્રા, વે સાવ જેવા પ્રયોગોમાં વિકલ્પ સ્વી પુત્રી ,
સ્વા સાવ જેવા સાધુ પ્રયોગ થશે. આમાં પુત્રી અને સાવ એ શબ્દો દ્વારા અનુક્રમે સગપણ અને ધનનો અર્થ સમજાય છે, 4 શબ્દ તો માત્ર આત્મીય- પોતાનું એ અર્થ બતાવે છે, પરંતુ મૂતા વાર ન મૂચન્તો માં ધન વાચી છે તેથી સંજ્ઞા નહીં થાય. ભાષ્યમાં પર્યાય એટલે તછમિત્રત્વે સતિ ત–વૃત્તિનિમિત્તાત્રાન્તિત્વમ્ એક શબ્દનું જે પ્રવૃત્તિનિમિત્ત હોય તે જ બીજા શબ્દનું પ્રવૃત્તિનિમિત્ત હોવા છતાં જેનું સ્વરૂપ પ્રથમ શબ્દથી ભિન્ન હોય તે તેનો) પર્યાય કહેવાય. સ્વ જ્ઞાતિ અથવા ધનના અર્થમાં હોય તો તે શબ્દ જ્ઞાતિ કે ધનના પર્યાય તરીકે (જ્ઞાતિપનાહ્યાલા) પ્રયોજાયો કહેવાય.પરંતુ સ્વામી શબ્દમાં 4 ધનના અર્થમાં નથી, કારણ કે સ્વામિનૈશ્વર્યે એ સૂત્ર પ્રમાણે સ્વામિન્ શબ્દનું નિપાતન કરવામાં આવ્યું છે. ત્યાં ઐશ્વર્યના અર્થમાં મિનન્ પ્રત્યય લાગ્યો છે તેથી તમ્ (માલિકી) મતિ તિ સ્વામી આથી ધનવાન હોય કે ન હોય છતાં જેમાલિક હોય તેને સ્વામી કહેવાય, કારણ કે અહીં વ એ ધનવાચી નથી.
२७०
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
