________________
ન ઊંતિ વિમા રાજ | न वेति विभाषायामर्थसंज्ञाकरणम् ॥१॥ ન અને વા ની વિભાષા સંજ્ઞા છે ૧/૧૪૪ ન તિ વિમા (એ સૂત્ર)માં(ન અને વા ના) અર્થની સંજ્ઞા કરવામાં આવે છે એમ કહેવું જોઇએ /૧ न वेति विभाषायामर्थस्य संज्ञा कर्तव्या। नवाशब्दस्य योऽर्थस्तस्य संज्ञा भवतीति वक्तव्यम्। कि प्रयोजनम्। शब्दसंज्ञायां हि सत्यामर्थस्यासंप्रत्ययः स्याद्यथान्यत्र ॥२॥ शद्वसंज्ञायां हि सत्यामर्थसंप्रत्यः स्यात्। अन्यत्रापि शब्दसंज्ञायां शब्दस्य संप्रत्ययो भवति नार्थस्य। क्वान्यत्र ॥ दाधा घ्वदाप्।
સમાસ છે. પ્રથમમાં નગ્ન ને રોય સાથે એટલે કે ધાતુ સાથે સંબંધ છે, જયારે બીજામાં નન્ને મોની એટલે કે મુન ધાતુ સાથે સંબંધ
24 અહીં શંકા છે કે વાર્તિકકાર નવેલિવિભાગાથાકૂ એમ જે પ્રયોગ કર્યો છે તે ઉચિત નથી, કારણ કે નતિ વિમા એ સમાસ નથી પરંતુ શબ્દ સમુદાય છે તેથી તેને પ્રતિદિક સંજ્ઞા ન થઇ શકે. ક્રટ આ શંકાનું સમાધાન કરતાં કહે છે કે વાર્તિકમાં નવેતિ વગેરે શબ્દ સમુદાય મૂળ સૂત્રનું અનુકરણ છે અને અનુકરણનો અર્થ તો જેનું અનુકરણ કરવામાં આવ્યું હોય તે (અનુકાર્ય હોય છે તેથી તેને પ્રાતિપદિક સંજ્ઞા પ્રાપ્ત થશે અને વિભક્તિ પ્રત્યય પણ લાગશે. વળી શંકાકાર કહે છે કે નહિ એ સમુદાય પ્રત્યથગ્રહને ચશ્માન્તિ વિદિતતસ્તન્તસ્ત્ર પ્રમ્ એ પરિભાષા પ્રમાણે મવન્ત નથી તેથી તેની પૂર્વે હિ ને યાડા પ્રમાણે યાત્ આગમ નહીં થાય, કારણ કે માત્ તો વિમાથા ને થએલો છે.આ દલીલ ઠીક છે પરંતુ વ્યઃ સમ્રસારણમ્ સૂત્રના ભાગમાં કહ્યું છે સ્ત્રીબડનુપ ના આ પરિભાષાને લીધે સ્ત્રી પ્રત્યયાન્ત શબ્દ પ્રધાન (અનુપર્બન) ય ત્યારે તદ્ધિ નિયમ લાગુ પડતો નથી. પરિણામે નતિ વગેરે સમુદાય માન્ત ગણાશે, તેથી તેની પછી આવતા હિ ને થાત્ આગમ થશે અને વાર્તિકકારે કરેલ પ્રયોગ સાધુ થશે.(ના.) એક બીજી શંકા રજુ કરે છે કે નતિ વગેરે અનુકરણ પ્રતિવનુરમ્ એ ન્યાય પ્રમાણે મવન્ત થાય, પરંતુ તે પ્રાતિપદિક કેવી રીતે થઇ શકે? કારણ કે પ્રાતિપદિક પ્રત્યયાન્ત ન હોઇ શકે (પ્રત્ય:). તેનું સમાધાન કરતાં તે કહે છે કે પ્રતિવનુવારપામ્ એ પરિભાષા અનિત્ય છે તેથી નવેતિવમાષા એ અનુકરણભૂત પ્રત્યયાન્ત શબ્દસમુદાયના પ્રાતિપદિકત્વનો નિષેધ નહીં થાય.આ પ્રયોગનો વૈકલ્પિક ખુલાસો આપતાં કપટ કહે છે કે નવા રૂતિ સુક્વાર્થ યા વિમાષા જૈતા તામ્ તિ ચાલ્યા એટલે કે ન વા એમ ઉચ્ચારીને જે વિભાષા કરી છે તેમાં એમ (નતિવિમાથામ) વ્યાખ્યાન છે અને તેમ થતાં સમાસ ગણવામાં આવે તો (છૂત્તશ્ચિતસમાસાશ્ચા પ્રમાણે) પ્રાતિપદિક થશે અને સમાસ ન ગણવામાં આવે તો પણ (મસમા) પ્રતિપદ્રિગ્રહને ટિવિશિષ્ટ પ્રદા એ પરિભાષા પ્રમાણે વિભક્તિ લાગશે. 250 * અહીં દલીલ આ પ્રમાણે છે: નવા એ એક શબ્દ છે અને તે પ્રતિષેધવાચી નિપાત છે. જેમ કે નવા વચ્ચે મુર્થત્યાતા અથવા તો નવોwાર્થત્વતા એમ ભાગમાં કહ્યું છે તે નિપાતનું અહીં ગ્રહણ કરવાનું હોય તો વિમાષા દ્વિવસમાસે વહુવાહા એમ સૂત્ર કરીને પછી જે ને વહુવાહા એમ કહીને જે ફરીથી પ્રતિષેધ કર્યો છે તે નિરર્થક થશે.તેથી કૈયટ કહે છે કે નવા એ એક શબ્દ નથી પરંતુ ર અને વા એ બે નિપાતોનો સમુદાય છે.
સૂત્રમાં નવેતિ એમ કહ્યું છે તેથી નવ તિ એ રીતે છેદ કલ્પીને કોઇ શંકા કરે કે નવ એ નવનું એ સંખ્યાવાચીનું ગ્રહણ થશે તેથી પદમંજરીકારે કહ્યું છે કે સંખ્યાવાચીન-કારાન્તનું પણ અહીં ગ્રહણ કરવાનું નથી. તે જ રીતે પ્રત્યઝ (નવું) એ અર્થના સ્ત્રીલિંગી શબ્દ નવા નું પણ અહીં ગ્રહણ નથી કરવાનું. કારણ કે નવા એ શબ્દનો નામ સાથે પ્રયોગ કરવામાં આવે તો જેમ કે નવા રાતિ નવા સુIT તો તેનો અર્થ નવી સાડી, નવી મુંડી એમ થાય અને વિમાથા છે જેવા વિભાષાના પ્રદેશ સૂત્રોમાં નવાપણું કે પુરાણાપણું અથવા સ્ત્રીલિંગ હોવું તે સંભવિત નથી. આમ નવા એ એક નિપાત સમુદાય છે. તેથી તે બાબતમાં સ્પષ્ટતા કરતાં કૈયટ કહે છે કે નવા એ નિપાતનો ક્રિયાપદ સાથે પ્રયોગ થતાં તેનો અર્થ પ્રતિષેધ (ન) અને વિકલ્પ (વા) થશે.અને નવેતિ વિમાપIT એ સંજ્ઞા સૂત્રમાં ન વા એ સંજ્ઞી છે એટલે કે ન વા એ અનુક્રમે પ્રતિષેધ અને વિકલ્પ સૂચવનાર શબ્દોની વિમા સંજ્ઞા કરવામાં આવી છે એમ અર્થ છે. જો એમ ન હોય તો તો વિમાષા જેવા વિભાષાના જે જે પ્રદેશો છે ત્યાં ત્યાં વિભાષાને સ્થાને નવા એ શબ્દો આદેશ થવાનો પ્રસંગ આવે.
રેટર
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
