________________
एकदेशविकृतमनन्यवद्भवतीति प्लुत्यादयोऽपि भविष्यन्ति। यद्येकदेशविकृतमनन्यवद्भवतीत्युच्यते राज्ञः क च। राजकीयम् अल्लोपोऽनः। इति लोपः प्राप्नोति। एकदेशविकृतमनन्यवत्षष्ठीनिर्दिष्टस्येति वक्ष्यामि।
જેવાંમાં ૯૦ દિવનમૂહ પ્રમાણે પ્રગૃહ્ય સંજ્ઞા થાય.63 “પ્રકૃતિ પ્રમાણે જ અનુકરણ હોય છે', એમ જ કહેવામાં આવે તો ‘સુમર્થિત ફ્રત્યાહૂ | વહાણૂર્ત ત્યહિ | દૃષ્ટાંતોમાં ‘ચત “ એમ અનુકરણ, અપશબ્દ જ થશે, કારણ કે તેનો મૂળ શબ્દ અપશબ્દ જ છે, પરંતુ અપશબ્દ કદાપિ પ્રકૃતિ ન હોઈ શકે, કારણ કે અપશબ્દોનો ઉપદેશ કરવામાં આવતો નથી.65 અને શાસ્ત્રકારોએ જેનું ઉચ્ચારણ નથી કર્યું તેવી પ્રકૃતિ પણ ન હોય. એકદેશમાં વિકૃત થવાથી શબ્દ મૂળથી ભિન્ન થતો નથી તેથી હુતિ વગેરે (સિદ્ધ થઇ શકશે) || ૪ || | જેનો એક અંશ વિકૃત થયો હોય તે શબ્દ મૂળ કરતાં જુદો નથી” એ ન્યાયે 6 ધ્વતિ વગેરે સિદ્ધ થઇ શકશે. જો એક ભાગ વિકૃત થવા છતાં શબ્દ મૂળ અવિત શબ્દના જેવો જ રહે છે એમ કહેવામાં આવે તો રાજ્ઞઃ ૩ જા પ્રમાણે થતા નીયમ્ શબ્દમાં (મ એ સન્ છે એમ ગણતાં), પોડનઃ પ્રમાણે (નો) લોપ થવાનો પ્રસંગ આવશે 67 (પરંત) હું કહીશ કે વિરવિતિન્યાય જેનો એક અંશ બદલાઈ ગયો હોય તે ષષ્ઠીનિર્દિષ્ટના જેવું જ ગણાય છે.”
છે કોઇ વ્યક્તિએ પૂર્વનું પુખ્ત એમ બે વાર કહ્યું, તેનું અનુકરણ કરતાં કોઈ અન્ય વ્યક્તિ કહે “ દિઃ પરન્તુ ત્યહિ ? તો આ અનુકરણ રૂપ વાક્યમાં પર્વનું એ કિયાવાચી ન હોવાથી તિન્ત નહીં થાય તેથી તિતિ પ્રમાણે નિઘાત નહીં થાય અને મળી
ત્યાદા માં મારી શબ્દ બે પદાર્થનો વાચક નથી તેથી દિવચન નહીં ગણાય, પરિણામે દ્રત્ત હોવા છતાં તેની પ્રગૃહ્ય સંજ્ઞા નહીં થાય. એ દોષ નિવારવા માટે પ્રતિવત્ વગેરે ન્યાયનો આશ્રય લઇને અતિદેશ કરવાની જરૂર છે. બ “સાધુ શબ્દના અનુકરણ માટે સ્ત્ર-કારનો ઉપદેશ જરૂરી છે” એ મતનું પ્રતિવનૂ એ ન્યાયનો આશ્રય લઇને ખંડન કર્યું. હવે તે જ ન્યાયને આધારે ‘અશક્તિને કારણે ઉચ્ચારેલા અનુકરણરૂપ ૪-કાર માટે ઉપદેશ કરવો જરૂરી છે તે મતનું ખંડન કરવા આ દલીલ
કરે છે.
6 અપશબ્દ શાસ્ત્રીય પ્રકૃતિ નથી, કારણ કે તેનો ઉપદેશ કરવામાં આવ્યો નથી. આમ હોવાથી તેનો અતિદેશ પણ થઇ ન શકે, અર્થાત્ જયાં પ્રકૃતિભૂત શબ્દ જ નથી ત્યાં પ્રતિવનુવારપામ્ એમ કહીને અતિદેશ કરવાનો કોઈ પ્રસંગ જ નથી. તે પ્રમાણે અશક્તિને કારણે ઉચ્ચારેલો હૃર્ત શબ્દ અપશબ્દ હોવાથી શાસ્ત્રીય પ્રકૃતિ નથી તેથી તેનું અનુકરણ કર્યું હોય ત્યાં પ્રવેરામૂળ એ ન્યાય પ્રમાણે અતિદેશ લાગુ નહીં પડે. પરિણામે અશક્તિને કારણે ઉચ્ચારેલો રત એ અપશબ્દ અનુપદિષ્ટ છે, તેથી શાસ્ત્રીય પ્રકૃતિ નથી. તેથી તેના અનુકરણ વિશે અતિદેશ પ્રવૃત્ત નહીં થાય તેથી તે અપશબ્દ નહીં થાય. આમ -કારનો ઉપદેશ અશક્તિને કારણે ઉચ્ચારેલા ૪-કારને મદ્ કાર્ય થઇ શકે તે માટે છે એમ ભાષ્યકારે સ્થાપિત કર્યું. 66 યદ્યપિ ત્ર-કાર અખંડ છે છતાં ‘વઘાને વરાહમ્' એ ન્યાયે ત્ર-કારમાંના રેફ અંશનો ઝૂ કરવામાં આવે ત્યારે તેને મૂળ ત્ર-કાર તરીકે ઓળખી શકાય છે, { નો નૂ થાય એ ર્વાિધ છે તેથી સ્થાનિવર્ભાવ નહીં થાય છતાં વિરાવિતિ ન્યાય પ્રમાણે અર્થાત્ કુતરાની પૂંછડી કપાઇ ગઇ હોય તો પણ “આ તે જ કૂતરો છે” એમ પ્રત્યભિજ્ઞા થાય છે તેવી રીતે રેફ અંશનો સ્ટ-કાર થવા છતાં આ તે જ ત્ર-કાર છે' તેમ ભાન થશે, તેથી ત્ર-કારનું ઝનૂ સૂત્રમાં ગ્રહણ કરવાની જરૂર નથી. અનન્યવત્ એટલે અન્યવત્ ન અર્થાત્ જે અન્ય જેવું નથી- જુદું નથી, એમ કહીને અન્ય સાદૃશ્યનો પણ નિષેધ કરીને દઢ રીતે ‘તે જ છે” એમ સ્પષ્ટ કર્યું છે. 67 રનનું શબ્દને વૃદ્ધો: I પ્રમાણે છે (દ્) લાગે ત્યારે અન્ય નૂ નો જ્ઞઃ ૩ જા પ્રમાણે ૧ આદેશ થઈને રાન થતાં એકદેશવિકૃતિન્યાયથી તે રનનું છે એમ સમજાય તો ગપોડના એ સૂત્ર પ્રમાણે માં નો લોપ થવાનો પ્રસંગ આવે પરંતુ એ સૂત્રમાં રાનનું શબ્દનો નિર્દેશ નથી અને રાજ્ઞઃ ર રા માં રન નો ષષ્ઠીમાં નિર્દેશ છે પણ મન નો ષષ્ઠીમાં નિર્દેશ નથી તેથી રાન માંનો એ છે એમ નહીં સમજાય અને ચાનીયમ્ માં -કારનો લોપ નહીં થાય, કારણ કે પૂંછડી કપાયા પછી જેમ કૂતરો. પૂંછડીવાળો નથી રહેતો તેમ રાજ્ઞઃ ૨ા પ્રમાણે ૬ આદેશ ધયા પછી રાજૂ શબ્દન-કારાન્ત (એટલે કે રાનન) નથી રહેતો.
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
