________________
Jain Education International
तद्यथा। ग्रामो गतो ग्राम आगत इति। अस्ति सारण्यके ससीमके सस्थण्डिलके वर्तते। तद्यथा। ग्रामो लग्ध इति । तद्यः सारण्यके ससीमके सस्थण्डिलके वर्तते तमभिसमीक्ष्यैतत्प्रयुज्यतेऽनन्तराविमौ ग्रामाविति । सर्वत्रैव ह्यतज्जातीयकं व्यवधायकं भवति ॥
मुखनासिकावचनोऽनुनासिकः ॥१ ॥१॥८ ॥
किमिदं मुखनासिकावचन इति मुखं च नासिका च मुखनासिकम्। मुखनासिकं वचनमस्य सोऽयं मुखनासिकावचनः । यद्येवं मुखनासिकावचन इति प्राप्नोति निपातनाद्दीर्घत्वं भविष्यति ॥ अथवा मुखनासिकावचनमस्य सोऽयं मुखनासिकावचनः । अथ किमिदमावचनमिति। ईषद्वचनमावचनं किचिन्मुखवचनं किंचिन्नासिकावचनम् ॥ मुखद्वितीया वा नासिका वचनमस्य सोऽयं मुखनासिकावचनः । मुखोपसंहिता वा नासिका वचनमस्य सोऽयं मुखनासिकावचनः ॥
(જેમકે ગામ ગયું. ગામ આવ્યું. વળી જંગલ તેમ જ સીમ અને મેદાન સતિગામના અર્થમાં પણ (ગ્રામ) શબ્દ છે. તેમાં જંગલ તેમ જ સીમ અને મેદાન સહિત હૈ ગામ તેને લક્ષ્યમાં રાખીને બે ગામ જોડજોડ છે એવો પ્રયોગ કરવામાં આવે છે. આમ અન્ય જાતિનું હોય તે બધે જવ્યવધાન રૂપ થાય છે.
મુખ અને નાસિકા એ બન્નેની સહાચથી ઉચ્ચારવામાં આવેલ વર્ણ તે અનુનાસિક ||૧|| ||
આ મુખનાસિકાવચન (મુવનસિાવપનઃ) એમ (કહ્યું) તે શું (છે)? મુર્ં જ નાસિક્કા ૨ મુવાસિમ્ અને મુહના સિમ્, (મુખ અને નાસિકા) વચનમ્ ક્પ (જેનું ઉચ્ચારણ સ્થાન છે તે) મુતના સિાવનનઃ જો એમ હોય તો મુના સિવપનઃ એમ થવું જોઈ. નિપાતનને કારણે (ન નિષ્ઠા એમ) દીર્ઘ થશે અથવા મુનાતિમ્, આપ પનમ્ ૩૫ સોયમ્, (અર્થાત્ મુખ અને નાસિકા જેના અંશતઃ ઉચ્ચારણ સ્થાન છે તે) એ વિગ્રહ) વાક્યનો મુળ નાસિાવપનઃ એમ (સમાસ કરીશું). પણ બવશ્વનન્ તે વળી શું છે ? અંશતઃ ઉચ્ચારણનું સાધન તે સવપનમ્ અર્થાત્ થોડે અંશે જેના ઉચ્ચારણનું સાધન મુખ છે અને થોડે અંશે નાસિકા જેના ઉચ્ચારણનું સાધન છે તે મુવનાતિવિશ્વનઃ અથવા મુÎદ્વતીયા (મુખ જેનું સહાયક છે ) નાસિષ્ઠા (તેવી નાસિકા) વશ્વનમ્ અસ્ય (જેના ઉચ્ચારણનું સાધન છે તે) મુવનાસિાવપનઃ અથવા મુદ્દોષસંહિતા નાસિા વષનમ્ ગત્સ્ય (મુખથી સંલગ્ન નાસિકા જેના ઉચ્ચારણનું સાધનછે તે) મુવાસિવપનઃ.
111
મુવ અને નાસિા એ પ્રાણીનાં અંગ હોવાથી પ્રાળિસૂર્યસેના પ્રમાણે સમાહાર બંન્દ્વ સમાસ થશે. તેથી સ નપુંસમ્। પ્રમાણે નપુંસક લિંગ અને હસ્યો નપુંસજે થી હસ્વ થવાથી મુવાસિવપનમ્ એમ સમાસ થશે. જો મુવાસિાવવનમ્ એ સમાસને ગમે તે રીતે ઘટાવવા માટે આવવનમ્ એમ છેદ કરવામાંઆવે તો સૂત્રકારને અભ ૧ષ્ટ અર્થ (‘મુખ અને નાસિકા વડે ઉચ્ચારવામાં આવતો વર્ણ અનુનાસિક' એમ અર્થ) નીકળી નહીં શકે એવી શંકાને લક્ષમાં રાખીને પૂર્વપક્ષીએ આ પ્રશ્ન કર્યો છે.
112 જેનું થોડે અંશે ઉચ્ચારણ થાય તે પણ ઉચ્ચાર્યુ જ કહેવાય. જેમ સાધારણ શ્વેત વસ્તુને પણ શ્વેત કહેવામાં આવે છે તેમ જેનું ઉચ્ચારણ સહેજ મુખ દ્વારા કરવામાં આવે તેનું ઉચ્ચારણ સાધન મુખ થશે અને સહેજ નાસિકા દ્વારા ઉચ્ચારવામાં આવતા વર્ણનું ઉચ્ચારણસાધન નાસિકા થશે.
13 અહીં રિતીય શબ 'બીજો' એમ ક્રમવાચી અર્થમાં નથી. આ તો સહાયવાચક અવ્યુત્પન્ન દ્વીપ શબ્દ છે.
અદ્રિતીયો ડનુસભાર પાડવમ્ । માં છે તેમ.
14 ભાષ્યમાં મુવોપહિતા એમ છે. તેથી મુખ અને નાસિકાનો અંતરાલ પ્રદેશ જેનું ઉચ્ચારણ સ્થાન છે તે અનુનાસિક થશે. આ મત પ્રમાણે અનુનાસિકનું ઉચ્ચારણ સ્થાન મુખ અને નાસિકા એ બન્નેથી ભિન્ન અર્થાત્ તેમની વચ્ચે રહેલ પ્રદેશ છે.
१६१
For Personal & Private Use Only
www.jainellbrary.org
