________________
विवृततरावर्णवेतौ। एतयोरेव तर्हि मिथः सवर्णसंज्ञा प्राप्नोति। नैतौ तुल्यस्थानौ। उदात्तादीनां तर्हि सवर्णसंज्ञा न प्राप्नोति। अभेदका उदात्तादयः॥ अथवा किं न एतेन प्रारम्भो यत्नस्य प्रयत्न इति। प्रयतनमेव प्रयत्नस्तदेव च तद्धितान्तमास्यम्। यत्समानं तदाश्रयिष्यामः। किं सति भेदे। सतीत्याह। सत्येव हि भेदे सवर्णसंज्ञया भवितव्यम्। कुत एतत् । भेदाधिष्ठाना हि सवर्णसंज्ञा। यदि हि यत्र सर्व समानं तत्र स्यात्सवर्णसंज्ञावचनमनर्थकं स्यात्। यदि तर्हि सति भेदे किंचित्समानमिति कृत्वासवर्णसंज्ञा भविष्यति शकारछकारयोः षकारठकारयोः सकारथकारयोः सवर्णसंज्ञा प्राप्नोति। एतेषां हि सर्वमन्यत् समानं करणवर्जम् ॥ एवं तर्हि प्रयतनमेव प्रयत्नस्तदेव च तद्धतान्तमास्यं नत्वयं द्वन्द्व आस्य च प्रयत्नश्चास्यप्रयत्नमिति। किं तर्हि । त्रिपदोऽयं बहुव्रीहिः । तुल्य आस्ये प्रयत्न एषामिति ॥ अथवा पूर्वस्तत्पुरुष -स्ततो बहुव्रीहिः। तुल्य आस्ये तुल्यास्य। तुल्यास्यः प्रयत्न एषामिति ॥ अथवा परस्तत्पुरुषस्ततो बहुव्रीहिः। आस्ये प्रयत्न आस्यप्रयत्नः। तुल्य आस्यप्रयत्न एषामिति ॥ तस्य। तस्येति तु वक्तव्यम्। किं प्रयोजनम्। यो यस्य तुल्यास्यप्रयत्नः स तस्य सवर्णसंज्ञो यथा स्यात् ।
આ બે છે તથા ) માં તો મેં વર્ણ વિવૃતતર પ્રયત્નવાળા છે. તો પછી એ બેની જ પરસ્પર સવર્ણસંજ્ઞા થશે. તે બેનાં સ્થાન સમાન નથી. તો પછી કાર વગેરેની સવર્ણ સંજ્ઞા થશે નહીં. કાર વગેરે ગુણોને કારણે વર્ષોમાં ભેદ ઉત્પન્ન થતો નથી.અથવા તો “યત્નનો પ્રારંભ તે પ્રયત્ન’ એમ લેવાની આપણને શી જરૂર છે? યત્ન કરવો તે જ પ્રયત્ન અને બાહ્ય (શબ્દ)ને પણ તદ્ધિતાન્ત તરીકે જ લઇશું (એમાં) જે સમાન હશે તેના આધારે (સવર્ણ સંજ્ઞા) કરીશું. ભેદ હોય ત્યાં પણ (સવર્ણ સંજ્ઞા) થશે? તો કહે છે, 'હા. (ર્ભદ) હોય ત્યાં (પણ થશે), કારણ કે જયાં ભેદ હોય છે ત્યાં જ સવર્ણ સંજ્ઞા થવી જોઇએ. એ કેવી રીતે? એ રીતે કે સવર્ણ સંજ્ઞા ભેદ ઉપર આધારિત છે, કારણ કે જયાં બધું જ સમાન હોય ત્યાં સવર્ણ સંજ્ઞા કરવી નિરર્થક થાય. જો આમ ભેદ હોવા છતાં કંઇક સમાન છે એ કારણે સવર્ણ સંજ્ઞા થાય, તો રા-કાર અને ઈ-કારની,-કાર અને ઢ-કારની, સ-કાર અને થ-કારની સવર્ણ સંજ્ઞા થવાનો પ્રસંગ આવશે, કારણ કે તેમની વચ્ચે કરણ સિવાય બધું જ સમાન છે ! એમ હોય તો પછી યત્ન કરવો તે જ પ્રયત્ન અને (મુખમાં રહેલ’ એ અર્થવાળો) તે તદ્ધિતાન્ત જ માર્ચ (લઇશું),પરંતુ આ મારી જ પ્રયત્નશ્ચ (એ વિગ્રહ વાક્યનો) મારચત્નિમ્ (એ) દંદ સમાસ નથી. તો પછી શું છે? આ તો તુઃ માળે પ્રયત્ન પામ્ (જેમના ઉચ્ચારણમાં મુખમાં સ્થાન અને પ્રયત્ન સમાન છે તે) એમ ત્રણ પદવાળો બહુવ્રીહિ છે ? અથવા પહેલાં તુચઃ માર્ચે તુચાચઃ એમ તપુરુષ અને પછી તુચાસ્થઃ પ્રયત્નઃ પામ્ એમ બહુવ્રીહિ લઇશું. અથવા માન્ચે પ્રયત્ન મારચયત્નઃ એમ પાછળ (નાં બે પદો) નો તપુરુષ લઇશું અને પછી અન્ય કાચપ્રયત્નઃ પામ્ એમ બહુવ્રીહિ લઇશું.’તેનો” (સવર્ણ થાય) (એટલે કે અહીં) ‘તેનો” એમ કહેવું જરૂરી છે. શા માટે? એટલા માટે કે તેથી જે કોઇ વર્ણ બીજા જેવર્ણના સમાન ઉચ્ચારણ સ્થાન અને પ્રયત્નવાળો હોય તે (વર્ણ) તેનો જ સવર્ણ થઇ શકે.
138 પ્રથમ અને દ્વિતીય વર્ગ્યુ વર્ણો અને ઉષ્માક્ષરો વચ્ચે કરણ સિવાય બધું જ સમાન છે એટલે કે અઘોષ, શ્વાસ, વિવાર વગેરે બાહ્યપ્રયત્ન સમાન છે, પરંતુ કરણ અર્થાત્ આત્યંતર પ્રયત્ન સમાન નથી, કારણ કે વર્ગ્યુ વર્ણોનો પ્રયત્ન સ્પષ્ટ છે જયારે ઉષ્માક્ષરોનો વિવૃત છે. 139 અહીં અસમાનાધિકરણ (ભિન્ન વિભક્તિયુક્ત) પદોનો (વ્યધિકરણ) બહુવ્રીહિ સમાસ છે તેમ છતાં તુત્ય શબ્દ માર્ગ નું વિશેષણ થઇ શકશે. જયારે દેવદ્રત્તત્તિયોઃ મધુરાયા તુલ્ય મોનનમ્ એમ કહેવામાં આવે ત્યારે દેવદત્ત અને યજ્ઞદત્ત માટે જેમ ભોજન તુલ્ય છે તેમ જયાં ભોજન લેવાનું છે, અર્થાત્ જે ભોજન કિયાના અધિકરણ (આધાર) ભૂત છે તે મધુરા પણ તુલ્ય છે. તેમ વર્ગોનો પ્રયત્ન તુલ્ય છે અને તે પ્રયત્નના અધિકરણભૂત અર્થાત્ જયાં પ્રયત્ન થાય છે તે મારી પણ તુલ્ય થશે.
१६८
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
