________________
सूत्रं तर्हि भिद्यते ॥ यथान्यासमेवास्तु। ननु चोक्त सवर्णसंज्ञायां भिन्नदेशेष्वतिप्रसङ्गः प्रयत्नसामान्यादिति । नैष दोषः। न हि लौकिकमास्यम्। किं तर्हि । तद्धितान्तमास्यम्। आस्ये भवमास्यम्। शरीरावयवाच्च । किं पुनरास्ये भवम्। स्थान करणं च। एवमपि प्रयत्नोऽविशेषितो भवति । प्रयत्नश्च विशेषितः। कथम्। न हि प्रयतन प्रयत्नः। किं तर्हि । प्रारम्भो यत्नस्य प्रयत्नः। यदि प्रारम्भो यत्नस्य प्रयत्न एवमप्यवर्णस्य एडोश्च सवर्णसंज्ञा प्राप्नोति। प्रश्लिष्टावर्णावतौ। अवर्णस्य तझैचोश्च सवर्णसंज्ञा प्राप्नोति।
તો તો (મૂળ) સૂત્ર બદલાઇ જાય છે. (તો પછી) જે રીતે (સૂત્રકારે) મૂકેલું છે તેમ જ ભલે રહે.પણ (અમે કહ્યું કે સવર્ણ સંજ્ઞામાં જે જુદાં જુદાં (ઉચ્ચારણ) સ્થાનવાળા (વર્ગો) છે તેમને વિશે (સંજ્ઞાની) અતિવ્યાપ્તિ થશે, કારણ કે તેમનો પ્રયત્ન સમાન છે. એ દોષ નથી આવતો, કારણ કે અહીં માસ્ય (એટલે) લોકમાં જેને મુખ કહેવામાં આવે છે તે નથી તો પછી શું છે? અહીં માW (શબ્દ)ને માન્ચે મવમ્ માર્ચમ્ (અર્થાત્ મુખમાં રહેલું તે માર્ચ એ અર્થમાં) રાવિયવીથા પ્રમાણે થત્ તદ્ધિત પ્રત્યય લાગ્યો છે. પરંતુ) મુખમાં રહેલું તે શું? સ્થાન અને કરણ : એમ છતાં પણ (સૂત્રમાંનો પ્રયત્ન (શબ્દ) વિશેષણ રહિત બનશે. એમ છતાં પણ પ્રયત્ન પણ વિશેષણ યુક્ત છે. કેવી રીતે? કારણ કે પ્રયત્ન કરવો તે પ્રયત્ન નથી તો પછી શું પ્રયત્ન છે? પ્રયત્ન એટલે યત્નનો આરંભ. જો પ્રારંભ એ જ પ્રયત્ન હોય તો એ રીતે પણ એ વર્ણ અને 9 તથા ગૌ ની સવર્ણ સંજ્ઞા થવા જશે. 15 ( અને મો ) એ બેમાં મ વર્ણ ભળી ગએલો છે. તો પછી એ વર્ણ અને છે તથા ગૌ ની સવર્ણ સંજ્ઞા થવા જશે. 17
ઉચ્ચારણમાં તે અવયવોના સમુદાય રૂપ સમગ્ર મા ઉપયોગમાં લેવાય છે.અહીં તેવા શબ્દ જ ભેદસૂચક છે.અન્ય વર્ણોમાં નાસ્થ માંનો વિશિષ્ટ દેશ-ભાગ-સૂચવાય છે, જયારે માં વર્ણમાં સેવા શબ્દ સામાન્ય રીતે મુખ સૂચવે છે તેથી મુખ વિશે દેશ શબ્દનો ગૌણાર્થમાં પ્રયોગ થઇ શકશે. પરિણામે કોઇ દોષને અવકાશ નહીં રહે. 131 એટલે કે અત્યાચઘચ સવમ એમ સૂત્ર ન રહેતાં મારચે તુત્ય પ્રયન્ને સવમ્ એમ થશે,એમ પૂર્વપક્ષીનું કહેવું છે. 132 સ્થાન એટલે તાલુ, દન્ત વગેરે અને કરણ એટલે સ્પષ્ટત્વ વગેરે અથવા જીભનો અગ્રભાગ, તેની નજીકનો ભાગ , મધ્ય ભાગ તેમ જ જીભનું મૂળ. મારી માં રહેલ કરણ જ જો મૃત્વ વગેરે હોય તો પ્રસ્તુત સૂત્રમાં પ્રયત્ન શબ્દ મૂકવાની જરૂર નથી એમ દલીલ થઈ શકે, પરંતુ માત્ર સ્થાનના સામ્ય કે માત્ર કરણના સામ્યને કારણે સવર્ણ સંજ્ઞા થતી નથી એ સૂચવવા માટે પ્રયત્ન શબ્દ સૂત્રમાં મૂક્યો છે. 133 તદ્ધિતાન્ત મારી શબ્દ લેવામાં આવે તો પણ દંદ સમાસને કારણે માર્ચ પદ પ્રયત્ન નું વિશેષણ નહીં થઈ શકે કારણ કે બધાં જ પદ પ્રધાન હોય છે.તેથી બાહ્યપ્રયત્નનો નિરાસ નહીં થઇ શકે. 14 વર્ણોચ્ચારણ પૂર્વે થએલો સ્પષ્ટ વગેરે પ્રયત્ન તે યત્નનો આરંભ થશે. તેથી તે આભ્યન્તર છે, ટૂંકમાં સૂત્રમાંનો પ્રયત્ન શબ્દ એ રીતે આભ્યન્તર પ્રયત્નને જ સૂચવશે, બાહ્યપ્રયત્નને નહીં. 135 ( અને મો માં પ્રારંભમાં H-કાર લેવાથી સંવૃત પ્રયત્નયુક્ત બનશે અને તેથી -કારના સવર્ણ થશે એમ દલીલ છે. 13% ભળી ગયેલાં પાણી અને ધૂળમાં જેમ જુદા જુદા ભાગ નક્કી કરી શકાતા નથી તેમ અહીં પણ આટલો ભાગ મ-કારનો અને બાકીનો ટૂ-કારનો અથવા ૩-કારનો તેમ નક્કી થઇ શકતું નથી.ભેદ હોવા છતાં બન્ને વર્ણ અતિશય ભળી ગયેલા (ચ્છિષ્ટ) હોવાથી તે ભેદ અનુભવી શકાતો નથી.. 137 પૂર્વ ભાગનું ઉચ્ચારણ -કારના ઉચ્ચારણ જેવું હોવાથી તેમાં વિભાગ સરળતાથી લક્ષમાં આવે તેવો છે તેથી મૂ-કાર અને હેન્દ્ર વર્ણો સવર્ણ થશે તેમ પૂર્વપક્ષીની દલીલ છે, પરંતુ છેલ્ વર્ગોમાં જેH-કાર છે તેનો પ્રયત્ન વિવૃતતર છે તેથી તે બન્નેનું હસ્વ મૂ-કાર સાથે સાવર્ય ભલે ન હોય પરંતુ છે-કાર અને ગૌ-કાર પરસ્પર સવર્ણ થશે એમ આક્ષેપકારનું કહેવું છે, પરંતુ બન્નેનાં સ્થાન (અનુક્રમે કંઠતાલ અને કંઠૌષ્ઠ) ભિન્ન છે તેથી તે બે સવર્ણ ન થઈ શકે.
૨૬૭
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
