________________
इहापि प्रसज्येत । अकुर्वहि अत्र अकुर्वह्यत्र ॥ तस्माद्दीर्घाणामेव तपराणां प्रगृह्यसंज्ञा वक्तव्या। दीर्घाणां चोच्यमाना प्लुताना न प्राप्नोति ॥ एवं तर्हि किं एतेन यत्नेन यत्सिद्धः प्लुतः स्वरसंधिष्विति। असिद्धःप्लुतस्तस्यासिद्धत्वात्तत्काला एव भवन्तीति। कथं यत्तज्ज्ञापकमुक्तं प्लुतप्रगृह्या अचीति। प्लुतभावी प्रकृत्येत्येवमेतद्विज्ञायते। कथं यत्तत्प्रयोजनमुक्तम्। क्रियते तन्न्यास एवाप्लुतादप्लुत इति ॥ एवमपि यत्सिद्धे प्रगृह्यकार्य तत्प्लुतस्य न प्राप्नोति। अणोऽप्रगृह्यस्यानुनासिक इति। કારણ કે તેમ કરવાથી આ મજુર્વદિ સત્ર-મંજુર્વાત્ર માં પણ પ્રગૃહ્ય સંજ્ઞા પ્રાપ્ત થશે. તેથી દીર્ઘ (વણ) ને જ ટૂલગાડીને પ્રગૃહ્ય સંજ્ઞા કરવી જોઇએ” અને દીર્ઘને અનુલક્ષીને કહેવામાં આવેલી પ્રગૃહ્ય સંજ્ઞા ડુતને લાગુ નહીં પડે. એમ હોય તો પછી “સ્વર સંધિઓમાં ડુત સિદ્ધ છે” એ (જ્ઞાપન કાઢવાની) મહેનત આપણે શા માટે કરવી જોઇએ ? સ્કુત તો અસિદ્ધ છે અને તે અસિદ્ધ છે તેથી દીર્ઘ દલા જ ઉચ્ચારણ કાળવાળા બને છે. તો પછી ડુત સિદ્ધ છે તેનું જ્ઞાપન કરનાર સ્તુત ગૃહા મા એ સૂત્રનું શું? તેનો અર્થ એમ કરીશું કે જેનો પ્લત થાય છે તેનો પ્રકૃતિભાવ થાય છે. તો પછી જ્ઞાપકનું જે પ્રયોજન બતાવ્યું હતું તેનું શું ?” (મારો ૦ માં સૂત્રકારે) મહુતાત્ બહુતે એમ મૂકેલું જ છે. આમ હોવા છતાં સિદ્ધકાંડમાં પ્રગૃહ્યને લગતાં જે કાર્યો છે તે ડુતને લાગુ નહીં પડે, તેથી મગોડઝહાસ્યાનુનાસિકા પ્રમાણે (મી રૂમાં પ્રગૃહ્ય સંજ્ઞા ન થતાં) અનુનાસિક થવા જશે )
દીર્ઘ કારનું ગ્રહણ થશે, ડુતનું નહીં થાય. જેમ ‘ધૂરું માનવા-- તગડો બળદ લઈ આવ' એમ કહેવામાં આવતાં દુબળા બળદને કોઈ લાવતું નથી, કારણ કે વિશિષ્ટ નો ને લાવવાનું કહ્યું છે, તેમ આકૃતિ પક્ષમાં સૂત્રમાંનો કાર રૂત્વ વિશિષ્ટ દીર્ઘ વ્યક્તિ એટલે કે દીર્ઘ ઈં-કારનું જ ગ્રહણ કરશે, હસ્વ કે ડુતનું નહીં કરે. 15 તાર હસ્વની સંજ્ઞા થાય તો હુંકાર અને ૩-કાર બે જ વર્ગો છે તેથી હથોઃ એમ કહેવાને બદલે હૃસ્વાનામ્ એમ કહ્યું છે તેનો ખુલાસો આપતાં કે. કહે છે હસ્વના સાહચર્યને કારણે -કાર, જે હસ્વ નથી તેને હસ્ય કહ્યો છે તેથી બહુવચનનો પ્રયોગ કર્યો છે. કેટલાક હવાનામ્ ને વિરૂપ એકશેષ કહે છે, જયારે કેટલાક કહે છે કે ઉદાહરણમાં ભેદ હોવાથી ભેદ ગણીને બર્વચન પ્રયોજયું છે.કે. પ્રમાણે તાર કર્યા વિનાના હસ્વની પ્રગૃહ્ય સંજ્ઞા કરવામાં આવે તો તે મન્ હોવાથી ભિન્નકાળ સવર્ણનું ગ્રહણ કરી શકશે અને આકૃતિ પક્ષની દૃષ્ટિએ પણ અધિક પ્રયત્ન કર્યો ન હોવાથી ભિન્ન કાળનું ગ્રહણ કરી શકશે. એમ અહીં દલીલ છે,પરંતુ તપર હોય તો સ્ત્રી, વાયૂ સિદ્ધ નહીં થાય. 16 જો હસ્વની પ્રગૃહ્ય સંજ્ઞા કરવામાં આવે તો જે હસ્વ હૃ-કારાન્ત દિવચન હોય ત્યાં પ્રગૃહ્ય સંજ્ઞા થવાથી મજુર્વહિ અત્રમાં થ| કાર્ય ન થતાં પ્રકૃતિભાવ થશે તેથી મજુર્વહાત્ર સિદ્ધ નહીં થાય. 7 નોધ (૧). 18 ખુમાવી (જૈનો પ્લત થવાનો છે) શબ્દ છે. તેથી જેને સ્થાને ડુત આદેશ મૂકવાનો છે તે સ્થાની (ઝુતો માવી ચર્ચા સઃ સ્થાની). હુમાવી એ બહુવ્રીહિ છે કર્મધારય નથી.અહીં એમ કહેવા માગે છે કે હુત-હ્યા મા માં ખુત શબ્દ છે. તેનો અર્થ, જેને સ્થાને ડુત થવાનો છે તે સ્થાની’ એમ કરીશું. ‘આ ડુત પછી કોઇ સ્વર આવતાં પ્રતિભાવ થાય છે. સંધિ કાર્ય થતું નથી.' એમ સૂત્રાર્થ થશે એટલે કે સૂત્રમાં જે સ્કુત શબ્દ છે તે આદેશ માટે નહીં પણ સ્થાની માટે પ્રયોજાયો છે, કારણ કે આદેશભૂત પ્લત અસિદ્ધ છે.અહીં એવી શંકા થઈ શકે કે જયારે આદેશભૂત સ્કુત અસિદ્ધ કાંડમાં હોવાથી અસિદ્ધ થાય છે ત્યારે તેના સ્થાનને વિશે પ્લત શબ્દ કેવી રીતે પ્રયોજી શકાય? પરંતુ શાસ્ત્રીય કાર્ય કરવાનું હોય ત્યારે સ્કુત જરૂર અસિદ્ધ છે પણ તેથી મનમાં પણ તેની કલ્પના ન થઇ શકે એવું થોડું છે? જો એમ જ હોય તો તો ‘હુત અસિદ્ધ છે” એવો શબ્દ પ્રયોગ પણ ન થઇ શકે. 19નોંધ(૯), પરંતુ સૂત્રકારે ગત ચોરસ્કૃતવિસ્તૃત માં એ શબ્દોનું ગ્રહણ કર્યું જ છે તે દર્શાવે છે કે તેમ કરવું આવશ્યક છે
અને તેથી લાઘવનો પ્રશ્ન જ રહેતો નથી. આમ આક્ષેપકારે જ્ઞાપનનું પ્રયોજન દર્શાવ્યું તે બિનજરૂરી છે, કારણ કે સ્તુતિઃ પ્રત્યા એ દારા ડુત સિદ્ધ છે એમ સૂચવાતું નથી. 20 પૂર્વપક્ષીએ જ્ઞાપનનું લાઘવ રૂપી પ્રયોજન બતાવ્યું તેનો અસ્વીકાર કરવા છતાં પ્રગૃહ્યને લગતાં કાર્યો ડુતને ન થવાથી શ્રી રૂ માં પ્રગૃહ્ય સંજ્ઞા નહીં થાય તેથી મળોપ્રહાયા પ્રમાણે અનુનાસિક થવાનો પ્રસંગ આવશે, કારણ કે કાર્યકાલપક્ષ પ્રમાણે સંજ્ઞા અને પરિભાષા જયાં કાર્ય કરવાનું હોય ત્યાં ઉપસ્થિત થાય છે પ્રગૃહ્ય સંજ્ઞા સૂત્ર જો અસિદ્ધ કાંડમાં ઉપસ્થિત થાય તો પ્લત અસિદ્ધ ન થવાથી અનુનાસિક થશે એમ અહીં દલીલ છે.
१८१
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
