________________
पुगन्तलघूपधस्य गुणो भवतीत्युपस्थितमिदं भवति विङति नेति ॥ अथवा यदेतस्मिन्योगे क्डिद्ग्रहणं तदनवकाश
तस्यानवकाशत्वागुणवृद्धी न भविष्यतः॥ अथवाचार्यप्रवृत्तिापयति भवत्युपधालक्षणस्य गुणस्य प्रतिषेध इति यदर्य ... त्रसिगृधिधृषिक्षिपेः कुः। इको झल्हलन्ताच्च । इति कुसनौ कितौ करोति । कथं कृत्वा ज्ञापकम्। कित्करण एतत्प्रयोजन
गुणः कथं न स्यादिति। यदि चात्र गुणप्रतिषेधो न स्यात्कित्करणमनर्थक स्यात् ।पश्यति त्वाचार्य भवत्युपधालक्षणस्य છે, એમ જાણવું (પુન્તપૂવષ ૦ પ્રમાણે) પુજ્ આગમ જેને અંતે હોય તેવા (અંગ)નો અને લઘુ ઉધાન્ય જેમાં હોય તેનો ગુણ થાય છે” એ (સૂત્રને) જયાં (પ્રસંગ) હેય ત્યાં ‘ત્િ અને હિન્ પ્રત્યય પર થતાં (ગુણ)નથી થતો” એ ઉપસ્થિત થાય છે. અથવા તો આ સૂત્રમાં જે જિતુ અને હિન્ નું ગ્રહણ કરવામાં આવ્યું છે તેને અવકાશ નથી અને અવકાશ નથી તેથી ગુણ કે વૃદ્ધિ નહીં થાય. અથવા તો આચાર્ય પાણિનિએ સિરાષિણીકાિવે શું
જ કથા ઇનાન્ના એ (સત્રો)માં છે અને સન એ બે (પ્રત્યયો) ને શિત કર્યા છે તે ઉપરથી જ્ઞાપન થાય છે કે ઉપાજ્યને કારણે થતા ગણનો પ્રતિષેધ કરવામાં આવે છે. કેવી રીતે જ્ઞાપન કરે છે? (એ પ્રત્યયોને વિત કરવાનું પ્રયોજન એ છે કે કોઈ પણ રીતે ગુણ ન થાય. જો અહીં ગુણનો પ્રતિષેધ ન થાય તો ત્િ કરવાનો કોઈ અર્થ ન રહે.પરંતુ આચાર્ય જાણે છે કે ઉપાજ્યને અનુલક્ષીને થતા ગુણનો પણ (વિકતિ ના
વ્યવર્તિડવિ વવનકામા થાત્ I (અર્થાત્ કોઇ વિધિમાં જેનું વ્યવધાન અનિવાર્ય હોય તેનું ત્યાં વ્યવધાન હોવા છતાં વિધિના ઉચ્ચારણને બળે કાર્ય સિદ્ધ થાય છે'). એ ન્યાયે મિત્ર જેવામાં ટુ-કારનું વ્યવધાન અનિવાર્ય છે તેથી નિષેધ રૂપી કાર્ય થશે. 35 અથવા તો આ સૂત્ર પરિભાષા ન હોય તો પણ પ્રતિષેધ હંમેશાં પ્રતિષેધ્ય (જેનો પ્રતિષેધ કરવાનો હોય તે)ની અપેક્ષા રાખે છે તેથી જેટલાં અને જેવાં પ્રતિષેધ્ય તેટલાં જ પ્રતિષેધ સૂત્રો થશે.એમ હોવાથી પુરાન્તણૂળ પ્રમાણે થતા ગુણનો પ્રતિષેધ કરવાનો હોય ત્યારે તેના પ્રતિષેધક વિરતિ સૂત્રને અવકાશ નથી, કારણ કે જૂ ની અનંતર અર્થાત્ અવ્યવહિત રીતે પર વિડન્ પ્રત્યય આવતો નથી. આમ અનવકાશ થવાથી વ્યવહિત હોવા છતાં નિષેધ પ્રવૃત્ત થાય છે. અહીં ઉપધાભૂત ફુજૂ કદાપિ વિડન્ પ્રત્યાયની અવ્યવહિત પૂર્વે નથી મળતો તેથી નિષેધ ઉપધાની બાબતમાં નિરર્થક બને છે. ભિન્ન વગેરેમાં મિન્ ધાતુનો હસ્વ ટૂ-કાર વિડન્ પ્રત્યય ૪ ની અવ્યવહિત પૂર્વે મળવો અશક્ય છે તેથી વ્યવહિત ૨-કારનો પણ વિરતિ પ્રમાણે નિષેધ થશે. ભર્તુ.(પૃ.૧૪૨) નોંધે છે કે કેટલાકને મતે અહીં યથોશ પક્ષ પ્રમાણે પરિહાર કર્યો, કારણ કે પૂર્વે કાર્યકાલ પક્ષ અનુસાર પરિહાર કર્યો છે. તે પ્રમાણે ગુણવિધાયક પ્રધાન સૂત્રો અનેક છે અને વિકતિ. એ નિષેધસૂત્ર પાસે ઉપસ્થિત થાય છે. પ્રતિષેધક સૂત્ર વિકતિ પણ પ્રધાન સૂત્ર પ્રમાણે અનેક સ્વરૂપ ધારણ કરે છે. મિત્ર વગેરેમાં ઉપધા અવ્યવહિત પૂર્વે ન હોવાથી પુત્તિર્યું વગેરેના સાન્નિધ્યવાળું વિકતિ સૂત્ર નિરર્થક જવાનો પ્રસંગ આવે છે તેથી ત્યાં (મિત્ર વગેરેમાં) વિન્ પ્રત્યય અવ્યવહિત રીતે પર નથી તો પણ વ્યવહિત ઉપધાભૂત હૃ-કારના ગુણનો પ્રતિષેધ કરી શકશે. બન્ન, , ધુમ્ અને લિમ્ એ ધાતુઓને રસપ૦ વગેરે પ્રમાણે લાગતા હૈ પ્રત્યયને સૂત્રકારે વિન્ કર્યો છે. વળી સન્ એ રૂઢિ પ્રત્યય ૨૬ પછી અથવા તો ઈંન્ત પછી આવે તો તે છે ફા અને દઈન્તાડ્યા પ્રમાણે રિ બને છે તેથી નિવષતિ, સ્તુતિ , વિકીર્વતિ તેમ જ રિમિતિ, સુમૂત્તે એવામાં ગુણ થતો નથી. આમ આ વિત્વરા ઉપરથી સમજાય છે કે વિકતિ દ્વારા ઉપધાના ગુણનો પ્રતિષેધ થાય છે. જો તેમ ન થતું હોય તો સૂત્રકાર આ પ્રત્યયોને ત્િ ન કરત.
મૂળમાં ગુનઃ વય ન થાતા એમ છે. શબ્દશઃ અનુવાદ ગુણ કેમ કરીને ન થાય (એ વિચારીને પ્રત્યયને વિત્ કર્યો છે.)” એમ થશે છા.માં વયમ્ = યમરિ એમ અર્થ છે. અહીં ગુણપ્રતિષઃ થતા એમ પાઠાન્તર છે (ચૌ.પૃ. ૨૧૫,પા.ટી.૯).
१४४
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
