________________
इह च तावती भार्यास्य तावद्भार्यः वृद्धिनिमित्तस्य इति पुंवद्भावप्रतिषेधः प्राप्नोति ॥ अस्तु तह्यादैज्मात्रस्य ग्रहणम्। ननु चोक्तं सर्वो भासः सर्वभास इत्युत्तरपदवृद्धौ सर्व च इत्येष विधिः प्राप्नोतीति। नैष दोषः। नैवं विज्ञायत उत्तरपदस्य वृद्धिरुत्तरपदवृद्धिरुत्तरपदवृद्धाविति। कथं तर्हि । उत्तरपदस्य इत्येवं प्रकृत्य या वृद्धिस्तद्वत्युत्तरपद इत्येवमेतद्विज्ञायते। अवश्यं चैतदेवं विज्ञेयम्। तद्भावितग्रहणे सत्यपीह प्रसज्येत सर्वः कारकः सर्वकारक इति । यदप्युच्यत इह च तावती भार्यास्य तावद्भार्यः वृद्धिनिमित्तस्य इति पुवद्भावप्रतिषेधः प्राप्नोतीति नैष दोषः। नैव विज्ञायते वृद्धेनिमित्त यस्मिन्सोऽयं वृद्धिनिमित्तो वृद्धनिमित्तस्येति। कथं तर्हि । वृद्धेनिमित्त यस्मिन्सोऽयं वृद्धिनिमित्तो वृद्धिनिमित्तस्येति। किं च वृद्धेनिमित्तम्। योऽसौ ककारो णकारो अकारो वा। अथवा यः कृत्स्नाया वृद्धेर्निमित्तम्। कश्च कृत्स्नाया वृद्धे निमित्तम्। यस्त्रयाणामाकारैकारौकाराणाम् ॥
આ તાવતી માર્યા તાવિદ્ધાર્થ વાક્વાર્થ માં પણ વૃદિનિમિત્તસ્થ ર તચિતાર#વિવારે (1) પ્રમાણે પુંવભાવનો પ્રતિષેધ થવાનો પ્રસંગ આવશે. તો પછી ગમે તે મા, છે અને શ્રી નું ગ્રહણ ભલે થાય. પણ અમે કહ્યુંને કે સર્વે માસઃ સર્વમાસા માં સત્તરપી સર્વ રા. પ્રમાણે કાર્ય (અર્થાત્ પૂર્વપદનો અન્તાદાત્ત) આવી પડશે. એ દોષ નહીં આવે, કારણ કે, ઉત્તરપદી માં ઉત્તર પશ્ચિઃ એ સમાસ ૩રરપ0 વઢિઃ એમ સમજવાનો નથી. તો પછી કેમ (સમજવાનો છે)? ‘ઉત્તરપચા (એ અધિકાર) નીચે થએલી વૃદ્ધિયુક્ત ઉત્તરપદ પર હોય ત્યારે', એમ સમજાય છે અને તે અવશ્ય એ રીતે જ સમજવો જોઇએ. તેમ ન કરવામાં આવે તો તભાવિતનું ગ્રહણ કરવા છતાં સર્વ RR સર્વIR માં (અંતાદાત્ત થવા રૂપી) દોષનો પ્રસંગ આવશે. વળી જે કહ્યું કે તાવતી માર્યા વગર, તાવાર્થ, થાવાર્થ માં વર્જિનિમિત્તબ્ધ ૦ પ્રમાણે પંવભાવનો પ્રતિષેધ થવાનો પ્રસંગ આવશે, તે પણ દોષ નથી. વનિમિત્ત ને નિમિત્તે વદિનિમિત્ત” એમ (“વૃદ્ધિનું નિમિત્ત’એ અર્થમાં) સમજવાનો નથી. તો પછી કેમ (સમજવાનો) છે? વૃદ્ધ નિમિત્તે મિત્ (એટલે કે જેમાં વૃદ્ધિનું નિમિત્ત છે તે) વિિનમિત્ત.” તો પછી વૃદ્ધિનું નિમિત્ત શું છે? આ જે સ્કાર, કાર અથવા નૂ કાર હોય છે તે) અથવા જે બધી જ વૃદ્ધિ નું નિમિત્ત હોય છે. તો બધી જ વૃદ્ધિનું નિમિત્ત કોણ છે? જે મા, અને એ ત્રણે વૃદ્ધિ સંક) નું નિમિત્ત હોય તે.
1} તત્ સર્વનામને પરિમાણના અર્થમાં થ મ્પઃ રિમાને વાન્ પ્રમાણે વસ્તુન્ લાગતાં મા સર્વનાના પ્રમાણે વત્ પ્રત્યય પૂર્વે ત૬ ના ર્નો મા આદેશ થઇને તાવ, તાવતી વગેરે થાય છે. જો અતદ્ભાવિતનું ગ્રહણ કરવામાં આવે તો તાવતી નો મા-કાર વૃદ્ધિ-સંજ્ઞક થશે અને મલુન્ એ તદ્ધિત પ્રત્યય વૃદ્ધિનિમિત્ત થશે. હવે તાવતી માર્યા ગણ્યા નો બહુવ્રીહિ સમાસ કરતાં વૃદ્ધિનિમિત્તસ્થ૦ પ્રમાણે તાવતી ના પુવર્ભાવનો નિષેધ થવાથી તાવતીમા એમ સમાસ થવાનો પ્રસંગ આવશે એમ પૂર્વપક્ષીની દલીલ છે.[કર્મધારય, બહુવ્રીહિ સમાસ, તેમ જ તાસિન્ જેવા કેટલાક પ્રત્યયો પૂર્વે સ્ત્રીલિંગ રૂપને સ્થાને પુંલ્લિગ જેવું (કુંવત) રૂપ થાય તે પુંવર્ભાવ, જેમ કે તાવતી ને સ્થાને તાવત્ મૂકવામાં આવે તે] 14 જો તદુભાવિત પક્ષમાં નિવારી ન શકાય તેવા દોષ આવતા હોય તો પછી અતભાવિત પક્ષ સ્વીકારીશું. તેથી સર્વમાસા તાવાર્થ વગેરેમાં આવતા દોષનું નિરાકરણ થશે. 15 એ અધિકાર નીચેના સૂત્રથી ઉત્તરપદના પ્રથમ સ્વરની વૃદ્ધિ થઇ હોય તો જસત્તર વૃઢ સર્વ જા એ સૂત્ર લાગુ પડે, પરંતુ સર્વમાન માંના માસ એ ઉત્તરપદનો મા-કાર મૂળ ધાતુનો જ છે અને વૃદિરવૈજૂ એ સૂત્રથી તેને વૃદ્ધિ સંજ્ઞા થાય છે, પરંતુ ઉત્તરપદ અધિકાર નીચેના સૂત્રથી થએલ વૃદ્ધિ રૂપ ન હોવાથી ઉત્તર વૃદ્વ સૂત્ર ત્યાં લાગુ નહીં પડે તેથી પૂર્વપદનો અન્તાદાત્ત ન થતાં સમાસ અન્તાદાત્ત થશે અને દોષ નહીં આવે. 16 અતિ રતિ એ અર્થમાં જ ધાતુને ઉgવા પ્રમાણે વુઝૂ લાગીને વાર: શબ્દ બન્યો છે. જે સત્તરપદ્રવૃ૦ એ સૂત્રનો એ પ્રમાણે અર્થ ન કરવામાં આવે તો સર્વઃ વારઃ સર્વારકા: એ કર્મધારય સમાસમાં પૂર્વપદ સર્વ એ સૂત્ર પ્રમાણે અન્તોદાત્ત થવાનો પ્રસંગ આવશે, કારણ કે વાવ: માં મનોાિતિ પ્રમાણ વૃદ્ધિ થઇ છે. પરંતુ મનોમ્બિનિા સૂત્ર ઉત્તરપદ્રસ્થા એ અધિકાર નીચેનું નથી તેથી સર્વર માં સત્તપવિવૃવી. લાગુ નહીં પડે અને સમાસ અન્તોદાત્ત થશે.[૩ત્તરપદ્રસ્થા(૭-૩-૧૦) થી યથાતથ થાપુરનો ઘા -૩૧) સુધી વિસ્તરે છે] 7 એટલે કે જે પ્રત્યયમાં વૃદ્ધિના નિમિત્તભૂત 7 વર્ણો રહેલા હોય તે (મોMિતિ વિતિ ના એ સૂત્રો પ્રમાણે) નિત્, ગિત અને વિસ્ત તદ્ધિત પ્રત્યયો પર થતાં અંગના આદિ સ્વરની વૃદ્ધિ થાય છે તેથી ,અને જે પ્રત્યયોમાં રત્ હોય તેઓ જ સર્વે વૃદ્ધિના નિમિત્ત થાય, પરંતુ તાવતી માં વસ્તુન્ એ તદ્ધિત પ્રત્યય મા-કારનું નિમિત્ત છે. તેની પૂર્વે કે કદાપિ આવતા નથી. તેથી વધુમ્ વૃદ્ધિનું નિમિત્ત હોવા છતાં સર્વ વૃદ્ધિનું નિમિત્ત નથી. તેથી પ્રસ્તુત સમાસમાં પુંવર્ભાવ થઇને તાવ દ્વાર્થ થશે.
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
