________________
-मुक्तं न सन्तीति परिहारः। समाने चार्थे शास्त्रान्वितोऽशास्त्रान्वितस्य निवर्तको भवति। तद्यथा। देवदत्तशद्बो देवदिण्णशद्वं निवर्तयति न गाव्यादीन् । नैष दोषः। पक्षान्तरैरपि परिहारा भवन्ति ॥
અને ત્ર૪ઃ જ છે. કેવી રીતે? કારણકે વ્યવહારમાં ત્ર ધાતુ પરથી થયેલા શબ્દોનો પ્રયોગ જોવામાં આવે છે. શિડ અને ૪િ એ બે સાત્રિ પ્રત્યયો છે. શબ્દોનો ઉપયોગ ત્રિવિધ છે: જાતિવાચી શબ્દો, ગુણવાચી શબ્દો અને ક્રિયાવાચી શબ્દો. યદ્દચ્છા શબ્દો છે જ નહી. એક પક્ષ પ્રમાણે પ્રયોજન કહીને બીજી જ રીતે પરિહાર કર્યો. ‘યદ્દચ્છા શબ્દો હોય છે એમ કહીને (૨-કાર ગ્રહણનું) પ્રયોજન જણાવ્યું અને યદ્દચ્છા શબ્દો નથી' તેમ કહીને તેનો પરિહાર કર્યો. બે શબ્દોનો અર્થ સમાન હોય ત્યારે જે શાસ્ત્રશુદ્ધ હોય તે શબ્દ, શાસ્ત્રની દૃષ્ટિએ અશુદ્ધ હોય તેનો, બાધક થાય છે, જેમ કે હેવત્ત એ વ્યાકરણશુદ્ધ શબ્દ સેવા (એ અશુદ્ધ) શબ્દનો બાધ કરે છે, પરંતુ આવી વગેરે શબ્દોનો બાધ ન કરી શકે. આમાં કોઇ દોષ નથી કારણ કે ભિન્ન મતને આધારે પણ પરિહાર થઇ શકે છે. હવે ર-કારનું ગ્રહણ અનુકરણાર્થે છે તેનું ખંડન કરે છે.)
2 – ધાતુ લોકમાં પ્રયોજાય છે અને ત્રપટ વગેરે શબ્દો તે ધાતુ ઉપરથી જ બન્યા છે તેથી જ જેવો કોઇ ધાતુ કલ્પવાની જરૂર નથી. આમ યદ્દચ્છા શબ્દોને સ્વીકારીને શિષ્ટોએ કોઇક સ્થળે પ્રયોજેલા શાસ્ત્રાનુસાર શબ્દો જ નામ તરીકે પ્રયોજવામાં આવે છે, બીજા શબ્દો નહીં એમ સ્વીકારવાથી રહિ વગેરે શાસ્ત્રનો વિષય નથી માટે તેમને ખાતર -કારનો ઉપદેશ કરવો જરૂરી નથી. હાલના જમાનામાં જયારે હિત્ય વગેરે નામ પાડવામાં આવે છે ત્યારે તે નામ દ્વારા અત્યંત પ્રશંસનીય ક્રિયા કે ગુણનો વ્યક્તિ ઉપર આરોપ કરવામાં આવે છે. અથવા તો પૂર્વે થઇ ગયેલ હિત્ય વગેરેના પ્રશંસનીય ગુણ, ક્રિયા વગેરેનો આરોપ કરીને હિત્ય વગેરે નામ અત્યારે આપવામાં આવે છે. આથી યદ્દચ્છા શબ્દોનો કિયા શબ્દોમાં અન્તર્ભાવ થશે કારણ કે તે બધા જત્પન્ન શબ્દો છે.
સંજ્ઞા શબ્દો અવ્યુત્પન્ન છે, એમ સ્વીકારીને અર્થાત્ અવ્યુત્પત્તિ પક્ષનો આશ્રય લઇને આચાર્યે ૪-કારનો ઉપદેશ કર્યો, જયારે વાર્તિકકાર યદ્દચ્છા શબ્દોનો અસ્વીકાર કરીને અર્થાત્ વ્યુત્પત્તિ પક્ષના આધારે તેનું પ્રત્યાખ્યાન કરે છે. આમ યદ્દચ્છા શબ્દોના અસ્તિત્વને સ્વીકારીને પ્રયોજન કર્યું હોય ત્યારે તેમનો અસ્વીકાર કરીને પ્રયોજનનું નિરાકરણ કરવું યોગ્ય નથી. કહેવત્ત એ શુદ્ધ શબ્દ હેવિ જેવા અસાધુ શબ્દનો બાધ કરી શકશે, કારણ કે બન્નેનું પ્રવૃત્તિનિમિત્ત એક જ છે, બન્ને એક જ વ્યક્તિને લાગુ પડે છે.પરંતુ ટ્રેવદ્રત્ત શબ્દ સાધુ હોવા છતાં આવી એ અસાધુ શબ્દનો નિવર્તક નથી, કારણ કે તે બન્નેનું પ્રવૃત્તિનિમિત્ત ભિન્ન છે. તે જ રીતે ત્રાત અને રતન એ બે શબ્દોનાં પ્રવૃત્તિનિમિત્ત ભિન્ન છે, કારણ કે સત શબ્દ જયારે કોઇ વ્યક્તિના નામ તરીકે પ્રયોજાય છે ત્યારે વ્યક્તિનું સ્વરૂપ તેનું પ્રવૃત્તિનિમિત્ત હોય છે, પરંતુ ત્રઢતા શબ્દની બાબતમાં તેમ નથી, કારણ કે ત્યાં કિયા પ્રવૃત્તિનિમિત્ત છે. આથી ત્રાતા શબ્દ ચત શબ્દનો બાધ નહીં કરી શકે. બન્ને શબ્દોનું પ્રવૃત્તિનિમિત્ત વ્યક્તિ ગણવામાં આવે તો પણ જે વ્યક્તિ ત્રઢત નું પ્રવૃત્તિનિમિત્ત છે તેથી ભિન્ન વ્યક્તિ ત્રત નું પ્રવૃત્તિનિમિત્ત છે. આમ તે બે શબ્દોનું પ્રવૃત્તિનિમિત્ત ભિન્ન હેવાથી ત્રઢતા એ શબ્દ તેનો નિર્તક નહીં થઇ શકે.
અન્ય મતને આધારે તપાછા મેવાડોર વિમા એ સૂત્ર દવ્યપક્ષ અર્થાત્ વ્યક્તિ પક્ષનો આશ્રય લઇને કરેલું છે, પરંતુ તેનું પ્રત્યાખ્યાન જાતિપક્ષને આધારે કરવામાં આવ્યું છે. તે રીતે અહીં પણ ચતુથી શબ્દપ્રવૃત્તિ મતનો આધાર લઇને સૂત્રનો પ્રારંભ કર્યો છે અને યદ્દચ્છા શબ્દનો અસ્વીકાર કરીને અર્થાત્ અન્ય મતનો આશ્રય લઇને ત્ર-કાર ગ્રહણનું ખંડન કર્યું છે. તેમાં કોઇ દોષ નથી એમ ભાખ્યકારનું કહેવું છે. આમ હોવાથી સંજ્ઞા શબ્દોને અવ્યુત્પન્ન માનીએ તો પણ પરંપરાગત અર્થાત શિરોએ પ્રયોજેલ સંજ્ઞાઓનો પ્રયોગ કરવો જોઇએ. આથી શિખોએ જેનો પ્રયોગ ન કર્યો હોય તેવા યદ્દચ્છા શબ્દો અસાધુ હોવાને કારણે શાસ્ત્રનો વિષય શઇ ન શકે. એવો ભાગકારનો અભિપ્રાય છે તેમ નાગેશ માને છે.
ભ. દી.ના મતે ભાગનું આ વિધાન સૂચવે છે કે જાતિ, ગુણ, ક્રિયા અને યદ્દચ્છા એ ચાર પ્રકારના શબ્દો સ્વીકારવામાં આવે તો સૂતી વગેરે શબ્દો ટિ , g , મ વગેરે સંજ્ઞાઓની જેમ શાસ્ત્રનો વિષય થશે(શ.કી.પૃ.૪૧), પરંતુ નાગેશ આ મતનું ખંડન કરે છે. એક જ વસ્તુ એક પક્ષ પ્રમાણે શાસ્ત્રનો વિષય થઈ શકે અને અન્ય મત પ્રમાણે ન થઇ શકે એમ સ્વીકારવું તે ન વેતિ વિમા સૂત્ર ઉપરના ભાગથી વિરુદ્ધ છે. વળી ટિ શુકમ વગેરે સંજ્ઞાઓ પાણિનિ વગેરે શિખોએ પ્રયોજી છે તેથી સાધુ છે અને તેથી શાસ્ત્રનો
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
