________________
પ્રબુદ્ધ જીવન
માર્ચ, ૨૦૧૨
સમગ્ર દેશના હસ્તપ્રતના ભંડારોમાં ખોજ કરવામાં આવી અને સ્વામીજીએ શ્રી નવપદજીનો મહિમા શ્રીપાળ ચરિત્ર સાથે શ્રી ગૌતમ શ્રીપાલ રાસની ત્રીસ જેટલી મહત્ત્વની હસ્તપ્રતો મેળવીને તેનો સ્વામીજી-તેમના પ્રથમ ગણધર પાસે વર્ણવ્યો. તેમણે મગધપતિ અભ્યાસ કર્યો. ગ્રંથ ભંડારોમાંથી હસ્તપ્રતો મેળવીને ગ્રંથમાં સંગ્રહ શ્રેણિક મહારાજા સન્મુખ નિવેદન કર્યો. ઉત્તરોત્તર વિદ્યાનુપ્રવાહ થયો છે.
નામના દશમા પૂર્વમાં ગ્રથિત થયો. અહીં સિદ્ધચક્ર યંત્રનો પણ શ્રીપાલ રાસના પાંચ ભાગમાં હસ્તપ્રતોના હાંસિયા અને ઉલ્લેખ છે–અને તેમાંથી ઉધરીને પ. પૂ. રત્નશેખર સૂરીશ્વરજીએ કિનારીઓના ત્રણસો જેટલા સુશોભનો મળે છે. જે પ્રાચીન ‘સિરિ સિરિવાલ કહાની અર્ધ માગધી ભાષામાં રચના કરી. આ કલાસમૃદ્ધિની ગણાવી પૂરે છે. આમાં જૈન ધર્મના પર્યુષણમાં શ્રવણ મહાત્મા વિક્રમના ૧૪મા સૈકાની શરૂઆતમાં થઈ ગયા. તેઓ કરતાં શ્રી કલ્પસૂત્ર અને અન્ય સૂત્રોની પ્રાચીન પ્રતોનો આધાર પરમ પૂજ્ય શ્રી વ્રજસેન સૂરીશ્વરજીના પટ્ટધર ૫. પૂ. શ્રી હેમતિલક લઈને મનોહર, બેનમૂન, અને હૃદયંગમ હાંસિયાઓ અને સૂરીશ્વરજીના શિષ્ય હતા. પ્રસ્તુત મૂળ ગ્રંથમાં લગભગ ૧૩૪૨ કિનારીઓથી શ્રીપાલ રાસની હસ્તપ્રતોને સુશોભિત કરી છે. માગધી શ્લોકો છે. શ્રીપાલરાસની પ્રાચીન સચિત્ર હસ્તપ્રતોના બધા જ ચિત્રો સિરોહી “નવપદજીના માહાભ્યગર્ભિત શ્રી શ્રીપાલરાજાની કથા કલમથી તૈયાર થયેલ છે. જેની સચિત્ર હસ્તપ્રતોના કેટલાક નમૂના સાંભળનારા તથા કહેનારા ભવ્યજનોનું કલ્યાણ કરનારી છે. શ્રી ગ્રંથના પરિશિષ્ટમાં પ્રાપ્ત થાય છે. સિરોહી કલમે તેયાર થયેલા વજુસૈનસૂરીના પાટના માલિક શ્રી હેમતિલકસૂરિના શિષ્ય શ્રી ચિત્રો કરતાં જયપુર મોગલ શૈલીના ચિત્ર વધુ ઉચ્ચ કોટિના હોવાથી રત્નશેખરસૂરીજીએ આ શ્રીપાલકથાની રચના કરી છે. તેઓના શિષ્ય ગ્રંથના કથાપ્રસંગો સાથે એને પ્રકાશિત કર્યા છે.
શ્રીહેમચંદ્રજી નામના સાધુએ વિક્રમ સંવત ચૌદસ અઠાવીસ જ્ઞાન ભંડારો અને ટ્રસ્ટીઓ પાસેથી પ્રમાણિત પ્રતો મેળવવા (૧૪૨૮)માં ગુરુભક્તિ નિમિત્તે આ કથા લખી છે. જ્યાં સુધી આ ગ્રંથના સંપાદકે ધીરજપૂર્વક કેટલી “રખડપટ્ટી’ કરી હશે એની પ્રતીતિ પૃથ્વીપર સમુદ્ર તથા મેરુપર્વત રહેલા છે, તેમજ આકાશતલમાં વાચકને થયા વગર રહેશે નહિ જ.
જ્યાંસુધી ચંદ્ર અને સૂર્ય રહેલા છે, ત્યાંસુધી વંચાતી એવી આ કથા ડૉ. કુમારપાળ દેસાઈ આ ગ્રંથ વિશે ‘ગુજરાત સમાચાર'માં વૃદ્ધિ પામો.' લખે છે:
કલ્પસૂત્રના કથાનુસાર આ કથાનો સમય ૨૦મા તીર્થંકર ઉપાધ્યાય શ્રી યશોવિજયજીની પાટપરંપરાદર્શક પ્રશસ્તિ આપી મુનિસુવ્રત સ્વામીના ચોથા આરાનો છે, એટલે અગિયાર લાખ છે. પારિભાષિક શબ્દાર્થ, આધારગ્રંથો તથા મહત્ત્વપૂર્ણ હસ્તપ્રતોના ૮૪ હજાર વર્ષો પૂર્વેની આ કથા છે. નમૂનાઓ આપીને આ ગ્રંથોને વિશેષ સમૃદ્ધ કર્યા છે અને ગ્રંથના એટલે એ સત્ય છે કે કથાની યાત્રા માત્ર શ્રુતપશ્રુત જ નથી પણ પ્રત્યેક પૃષ્ઠને કલાત્મક અને અધ્યાત્મભાવથી સભર બનાવવા પ્રયાસ પશ્ચાત કાળે પૃષ્ટોપપૃષ્ટ પણ છે. આ કથાનું અવતરણ સંસ્કૃત, પ્રાકૃત, કર્યો છે.”
મારુ ગુર્જર, હિંદી, અંગ્રેજી અને ભારતની અનેક ભાષામાં થયું છે. સંસ્કૃત ભાષાની અમૂલ્ય ગદ્યકૃતિ કાદમ્બરીનો પ્રારંભ કર્યો આ કથનનો ઉલ્લેખ મુનિશ્રી જયકીર્તિ કૃત સંસ્કૃત ગદ્ય શ્રીપાલ મહાકવિ બાણે, પરંતુ અધુરી કથાએ બાણનો દેહવિલય થયો અને ચરિત્રમાં આ રીતે કરાયો છેઃ બાણના પુત્રે કાદમ્બરીનું સર્જન કાર્ય પૂરું કરી પિતૃઋણ ચૂકવ્યું ‘તસ્મિન શાસે યત્ર શ્રી મુનિસુવ્રત એમ વિક્રમ સંવત ૧૭૩૮માં ઉપાધ્યાય વિનય વિજયજીએ स्वामीवारके मालव देशे उज्जयिनी नाम नगरी आसीत।' શ્રીપાળરાસનો પ્રારંભ કર્યો ત્યારે આ સંતના અંતરમાં ધ્વનિ પ્રગટ આ શ્રીપાળ રાસ ઉપર અત્યાર સુધી સંશોધકની પ્રસ્તાવનામાં થયો હતો કે એઓ કદાચ આ રાસ પૂરો ન કરી શકે એટલે પૂજ્યશ્રીએ જણાવ્યા પ્રમાણે અનેક ગ્રંથો લખાયા છે, ઉપરાંત કેટલાંકનો ઉલ્લેખ ગુરુબંધુ ઉપાધ્યાય યશોવિજયજી પાસે વચન લીધું કે કાળે કરીને અહીં કરવાનો નમ્ર પ્રયાસ કરું છું. પોતાની શંકા જો સત્યમાં પરિણિત થાય તો ઉપાધ્યાય યશોવિજયજી (૧) વિ. સં. ૧૪૨૮માં પ. પૂ. આ. શ્રી રત્નશેખરસૂરીશ્વરજી રાસનું અધુરું કાર્ય પૂર્ણ કરશે, અને ઘટના એવી જ બની, અને મ. રચિત “સિરિ સિરિવાલ કહા' પ્રાકૃત અને સંસ્કૃત છાયાવાળું શ્રી ઉપાધ્યાયજીએ રાસ પૂર્ણ કરી, મિત્ર ધર્મ અને કર્તવ્યધર્મ પ્રમાણ્યો. દેવચંદ લાલભાઈ પ્રકાશિત. એટલે બે સારસ્વત ઉપાસકોની આ રચના છે. કુલ ચાર ખંડ, ૪૧ (૨) વિ. સં. ૧૪૨૮ પછી પ. પૂ. આ. શ્રી રત્નશેખરસૂરીશ્વરજી મ.ના ઢાળ અને ૧૨૫૨ ગાથા.
શિષ્ય ૫. પૂ. મુનિ શ્રી હેમચન્દ્રમુનિવરે પ્રાકૃત ઉપરથી સંસ્કૃતમાં સંક્ષિપ્ત ચોથા ખંડના શ્રી યશોવિજયજીએ રસ કથામાં જે ન કરી રચેલ-“શ્રી નેમિ-વિજ્ઞાન-ગ્રંથમાળા પ્રકાશિત. તત્ત્વનું ઊંડાણ, વ્યવહાર નય, નિશ્ચય નય વગેરે છલોછલ ભર્યા છે. (૩) વિ. સં. ૧૫૧૪માં પ. પૂ. પં. શ્રી સત્યરાજ ગણિવર રચિત
આ કથાના મૂળ તરફ પ્રવાસ કરીએ તો અન્ય ગ્રંથોમાંથી આ શ્રીપાલચરિત્ર શ્લોકબદ્ધ શ્રી જૈન આત્મવીરસભા-પ્રકાશિત. પ્રમાણે સત્ય પ્રાપ્ત થાય છેઃ
(૪) વિ. સં. ૧૫૫૭માં પ. પૂ. આ. શ્રી લબ્ધિસાગરસૂરીશ્વરજી પ્રસ્તુત અવસર્પિણી કાળમાં ૨૪મા તીર્થ ક૨ શ્રી મહાવીર મ. રચિત શ્રીપાલચરિત્ર-શ્લોક શ્રી વીર સમાજ પ્રકાશિત.
