________________
(૧૮
પ્રબુદ્ધ જીવન
જુલાઈ, ૨૦૧૨
પાંચ પ્રકારના શરીરને જાણો, માનવભવની મહત્તા પિછાણો
1 પારુલબેન બી. ગાંધી. જીવ જ્યાં સુધી ચાર ગતિના ચક્કર કાપે છે ત્યાં સુધી શરીર તેની પછી પડ્યું ન રહે પરંતુ વિસરાલ થઈ જાય. આ શરીર દેવ અને નારકીને સાથે જ રહે છે. જ્યારે જીવ સર્વ કર્મોનો ક્ષય કરી મોક્ષે જાય ત્યારે જન્મથી જ મળે છે. તેનાથી સૂક્ષ્મમાં સૂક્ષ્મ અને મોટામાં મોટા રૂપો શરીરનો સાથ છૂટી જાય છે. આપણે બધા જ જાણીએ છીએ કે જીવના બનાવી શકાય છે. મનુષ્ય, તિર્યંચને આ શરીર મેળવવું હોય તો લબ્ધિથી મુખ્ય બે પ્રકાર છે. (૧) સિદ્ધના જીવો. (૨) સંસારી જીવો. કે તપસ્યા કરવાથી મળે છે. આ શરીર જેમને સહજ રીતે મળે છે તેઓ
જીવ જ્યારે મોક્ષને એટલે કે સિદ્ધદશાને પામે ત્યારે તેને રોગ, મોક્ષ મેળવી શકતા નથી, એટલે કે દેવ અને નારકીને આ શરીરથી શોક, સુખ, દુ:ખ, જન્મ, મરણ, જરા, કાયા વગેરે કશું જ હોતું નથી. મોક્ષ ન મળે. તેમજ તેમને જન્મથી જ ત્રણ જ્ઞાન મતિ, શ્રુત, અવધિ માત્ર આત્મા છે અને સુખ-શાંતિ-સમાધિ છે. પરંતુ જ્યાં સુધી જીવ હોય છે. દેવ-નારકી મન:પર્યય, કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરી શકતાં નથી. સંસારમાં હોય એટલે કે દેવ-મનુષ્ય-તિર્યંચ કે નારકી આ ચાર ગતિમાંથી ૩. આહારક શરીર:- આહારક શરીર ૧૫ કર્મભૂમિના મનુષ્યો કોઈપણ ગતિમાં તેને શરીર હોય જ છે. શરીરના કુલ પાંચ પ્રકાર જ બનાવી શકે છે. વળી આ શરીર નિયમા અમર છે. આહારક શરીર બતાવવામાં આવ્યા છે. જે જીવ સંસારમાં છે તેને આમાંથી કોઈ ને કોઈ હોય ત્યારે વૈક્રિય શરીર નિયમા હોય જ પણ વેક્રિય હોય ત્યારે શરીર હોય જ છે. આ બધા શરીર વિષે થોડું વિસ્તૃત રીતે જોઈએ તો આહારકની ભજના (ભગવતીસૂત્ર, શતક ૨૫, ઉદ્દેશો-૩). આહારક જેનો સ્વભાવ સડન-ગલન-પડનનો છે, જે જીર્ણ-શીર્ણ થઈ જાય છે તે શરીર પામેલા નિગોદમાં અનંતા જીવો છે. (ભગવતી સૂ. શતક-૧). શરીર કહી શકાય. શરીર એ આમ જુઓ તો આત્મા જેમાં વસવાટ કરે જીવ આહારક શરીર ક્યારે બનાવે કે જ્યારે તેને કંઈક શંકા થાય છે તે સાધન માત્ર છે. હંસલો ઊડી જતાં શરીર પણ જડ બની જાય છે. અને તેનું નિવારણ કરવા તીર્થંકર પાસે જવું હોય, હિંસાનું તાંડવ શરીર એ પુણ્યથી પ્રાપ્ત થાય છે. સારું શરીર મળવું તે પુણ્યને અને નિવારવા માટે, ૧૪ પૂર્વનું જ્ઞાન અઘરું હોય તો પૂરું ભણવા માટે, કર્મને આધીન રહેલું છે.
દેવોની રિદ્ધિ-સિદ્ધિ જોવા માટે તથા જિનશાસનની રક્ષા માટે હવે આ શરીરના જે જુદા જુદા પાંચ પ્રકાર બતાવ્યા છે તે પ્રકારો આહારકલબ્ધિનો ઉપયોગ કરે. વિષે જોઈ તેની શું વિશેષતા છે? તે શરીરનું સ્વરૂપ કેવું છે? તે કોને આહારક શરીરની શરૂઆત ત્યારે થાય જ્યારે જીવ અર્ધપુદ્ગલ હોય છે? આ બધી બાબતો વિષે જોઈએ! પરાવર્તનકાળમાં આવી ગયો હોય, પછી સમકિત પામી-સાધુપણું ૧. ઔદારિક શરીર :- ઓદારિક શરીર કોને કહે છે કે જે હાડ-માંસ પ્રાપ્ત કરે. ૧૪ પૂર્વનો અભ્યાસ કરી અપ્રમત્ત સંયતિના ઘરમાં વિચરણ વિગેરે સાત ધાતુથી બનેલું હોય. જે મર્યા પછી અહીં જ પડ્યું રહે છે, કરે. ત્યાર પછી જ આહારક શરીર કરી શકે, તેની પ્રાપ્તિ માટે નિયમો આત્માની સાથે જતું નથી અને જે સડી જાય, કોહવાઈ જાય છે. તેમ જ કષાયકુશીલ નિયંઠો બનવું પડે. આવા આહારક શરીર ધારણ કરી
આ શરીર મનુષ્ય અને તિર્યંચને જ મળે છે. ઓદારિક શરીરની મુખ્ય ચૂકેલા ને પછી પડિવાઈ થયેલા ને પછી નિગોદમાં ગયેલા અનંતા વિશેષતા એ છે કે દારિકના પુદ્ગલો બધા કરતાં જાડા અને મોટા જીવો છે. (પત્રાવણા સૂત્ર). આથી જ દરેક મુમુક્ષુની અભિલાષા તો છે. વળી દારિકમાંથી વૈક્રિય શરીર બનાવતા બધાં કરતાં વધારે મોટું માત્ર કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરી મોક્ષે જવાની જ હોવી જોઈએ. બને છે. આહારક લબ્ધિ ઔદારિક શરીરવાળા જ પ્રાપ્ત કરી શકે છે. આહારક શરીર અપ્રતિસવી છે. આ શરીરનું પૂતળું પાંચે ઈન્દ્રિય ઔદારિક શરીરનું વધુમાં વધુ દેહમાન ૩ ગાઉનું હોય છે. વળી મોક્ષે સહિતનું હોય છે. તે સૂક્ષ્મ શરીર છે, અરૂપી છે. ખાસ મહત્ત્વની વાત જવા માટે પણ ઓદારિક શરીર અગત્યનું છે. મનુષ્યભવમાંથી જ મોક્ષ એ છે કે આ લબ્ધિનો ઉપયોગ કરીને મુનિને પ્રાયશ્ચિત્ત લેવું પડે છે. જઈ શકાય એટલે દેવો પણ દારિક શરીરવાળો મનુષ્યભવ જલ્દી પ્રાયશ્ચિત્ત લે તો આરાધક અને ન લે તો વિરાધક. વળી તે જઈને આવે મળે તેવી ઝંખના કરે છે. મતિ, શ્રુત, અવધિ, મન:પર્યય અને કેવળ આ એટલે ઈરિયાવહીયા પડિક્રમે છે. જો ઈરિયાવહિયા ન પડિક્રમે તો પાંચ જ્ઞાન માત્ર ઔદારિક શરીરવાળાને જ થાય. દારિક શરીર આખા વિરાધક. લોકમાં મળી શકે છે. એક શરીરમાં અનંત જીવો ઔદારિક શરીરમાં જ વળી આરાધક શરીર બાંધવાના દલિકો ચોથાથી આઠમા મળે છે. વળી આવા જીવો અનાદિ અનંત છે. વળી દારિક શરીરવાળો ગુણસ્થાનક સુધી ભેગા કરે અને છઠ્ઠા ગુણસ્થાનકે આહારક શરીર ૨૮ લબ્ધિ પ્રાપ્ત કરી શકે છે. ઔદારિક શરીરવાળો જ સાધુપણું લઈ બનાવે, આહારક લબ્ધિ સાતમા ગુણસ્થાનકે પ્રાપ્ત થાય. અને છેલ્લે શકે છે અને મોક્ષ લઈ શકે છે. માટે દારિક શરીરને મોક્ષ મેળવવાનું આહારક શરીર કર્મભૂમિમાં જ હોય, અકર્મભૂમિમાં નહિ. સાધન કહ્યું છે.
૪. તેજસ શરીર અને ૫. કાર્પણ શરીર :- આ બંને શરીર સાથે ૨. વેદિય શરીર :- વૈક્રિય શરીર કોને કહે છે કે જેમાં રસ, લોહી, લેવાનું એક મહત્ત્વનું કારણ એ છે કે દરેક સંસારી જીવોને એટલે કે માંસ, ચરબી, હાડકા, મજ્જા અને વીર્ય એ સાત ધાતુ ન હોય. જે મર્યા સિદ્ધ ભગવાન સિવાયના જીવોને આ બંને શરીર સાથે જ હોય છે.
