________________ 136 0 0 0 0 0 லலலலல | પ્રબુદ્ધ જીવન : આગમ પરિચય વિશેષાંક ઓગસ્ટ-સપ્ટેમ્બર, 2012 ) 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 9 શ્વેતાંબર માન્ય જૈન અંગ આગમ સા&િત્યનો રચનાકાળ ડૉ. સાગરમલ જૈન સંક્ષિપ્ત અનુવાદ : ડૉ. મધુબેન બરવાળિયા லலலலலலலமமமமாலி லலலல છે જૈન આગમ સાહિત્ય વિશાળ છે. જે મુખ્યત્વે બે વિભાગોમાં (9) ગ્રંથના લેખક અને રચનાકાળ સંબંધી પરંપરાગત માન્યતાઓને દેવહેંચાયેલું છેઃ 1. અંગ પ્રવિષ્ટ (અંગસુત્રો)- 2. અંગબાહ્ય. શ્રી લક્ષમાં લઈને કાળનિર્ણય કરી શકાય છે. નંદીસૂત્રમાં આ બંને વિભાગોના 78 ગ્રંથોની નોંધ પ્રાપ્ત છે. આમાંથી ઉપરોકત સમગ્ર મુદ્દાઓને લક્ષમાં રાખીને રચનાકાળ સંબંધી લગભગ 28 ગ્રંથો આજે ઉપલબ્ધ છે. અપ્રાપ્યગ્રંથોના અનેક વિચાર કરવામાં આવે તો પણ તેમાં ઘણી મુશ્કેલીઓ છે શ્રેરચનાકાળનો નિર્ણય કરવો મુશ્કેલ છે. એ વિશે આપણે એટલું જ કારણકે આગમના ભાષા સ્વરૂપમાં એકરૂપતા જોવા મળતી નથી. કહી શકીએ કે એ ગ્રંથોનો નંદીસૂત્ર પહેલાં એટલે કે ઈસુના પાંચમા આગમોમાં પ્રાચીન અને અર્વાચીન બંને શબ્દ રૂપો જોવા મળે છે રે સૈકા પહેલાંનો સર્જનકાળ હોઈ શકે. શ્વેતાંબર પરંપરામાં તત્ત્વાર્થ છે. કાંઈક પ્રાચીન સ્તરના આગમોની ભાષા ધીરે ધીરે અર્વાચીન છે હૃભાષ્ય અને દિગંબર પરંપરાના સર્વાર્થસિદ્ધ આદિ ગ્રંથોમાં 12 શબ્દ રૂપથી પ્રભાવિત થઈ બદલી ગઈ છે. આજે આગમોનું પ્રાચીન છે અંગ અને 14 અંગબાહ્યના ઉલ્લેખો મળે છે એમાંથી દૃષ્ટિવાદને અર્ધમાગધી સ્વરૂપ સ્થિર રહ્યું નથી. કેટલીક હસ્તપ્રતો અને છોડીને 11 અંગ તથા અંગબાહ્ય આગમ ગ્રંથો આજે પણ શ્વેતાંબર ચૂર્ણિઓને છોડીને મહારાષ્ટ્ર પ્રાકૃત (મરાઠી)નો પ્રભાવ જોવા મળે છે. 2 ૨પરંપરામાં ઉપલબ્ધ છે. વલ્લભી વાચનાના સમય અને ત્યાર પછી પણ વિષયવસ્તુ અને 4 કોઈપણ ગ્રંથના રચનાકાળ, કે જેમાં લેખક કે રચના સંવતનો ભાષાના સ્વરૂપમાં પરિવર્તન દેખાય છે. એટલું તો ચોક્કસ છે કે 8 6 ઉલ્લેખ ન હોય તેનો રચનાકાળ નિર્ધારિત કરવા માટે કેટલાંક તથ્યો ચૂર્ણિઓ વલ્લભી વાચના પછી જ રચાઈ છે. અંતિમ વલ્લભ વાચના પર નિર્ભર થવું પડે છે. પાંચમી સદીની છે અને ચૂર્ણિઓ લગભગ સાતમા સૈકામાં રચાઈ છે 2(1) એ ગ્રંથનો સર્વપ્રથમ ઉલ્લેખ ક્યા ગ્રંથમાં મળે છે. અને તે છે. દાખલા તરીકે સૂત્રકૃતાંગનો મૂળ પાઠ “રામપુતે' ચૂર્ણિમાં 2 2 ગ્રંથનો રચનાકાળ શું છે? રામઉત્તે' થઈ વર્તમાનમાં‘રામગુરૂ' થયો છે. આ પાઠ પરિવર્તન છે 2(2) એ ગ્રંથની ભાષા કઈ છે અને એ ભાષાનું સ્વરૂપ ક્યા કાળમાં પુનઃલેખન (પ્રતિલિપિ) સમયે થઈ ગયો હોય એવું જણાય છે. જે 4 પ્રચલિત રહ્યું હતું? ગ્રંથોનું આધુનિક કાળમાં થયેલ સંપાદન પ્રકાશન હેમચંદ્રાચાર્ય કૃત (3) એ ગ્રંથ અથવા એ ગ્રંથની વિષયવસ્તુનો સંદર્ભ અન્ય ગ્રંથોના પ્રાકૃત વ્યાકરણને આધારે થયું છે. દાખલા તરીકે પૂ. પૂણ્યવિજયજી હૈ ક્યા કાળને મળતો આવે છે? જેવા સંન્નિષ્ઠ સંપાદક દ્વારા પ્રાચીન અર્ધમાગધીરૂપ હસ્તપ્રતોમાં છે 2(4) ગ્રંથમાં નિરૂપણ થયેલ વિષયવસ્તુ અને દાર્શનિક ચિંતન ક્યા હોવા છતાં અર્વાચીન મરાઠી શબ્દરૂપનો પ્રયોગ કરવામાં આવ્યો 2 કાળનું છે કારણ કે ભારતની દાર્શનિક ચિંતનધારાનો કાળક્રમમાં છે. એમના દ્વારા સંપાદિત ‘બંવિજ્ઞિ’ની આધારભૂત તાડપત્રીય ? વિકાસ થયો છે માટે તે ઉપસ્થિતિને આધારે કોઈ પણ ગ્રંથનું પ્રતમાં “નમો’ પાઠ હોવા છતાં મહારાષ્ટ્રીય પ્રાકૃતમાં ‘ામો’ પાઠનો કાળ નિર્ધારણ સંભવી શકે. પ્રયોગ કરવામાં આવ્યો છે. શ્રે(૫) ક્યારેક ક્યારેક ગ્રંથમાંના વિશિષ્ટ મહત્ત્વપૂર્ણ સિદ્ધાંતો પણ એક રીતે જોઈએ તો આગમના રચનાકાળનો નિર્ણય મુશ્કેલ 2 કાળ નિર્ણયમાં સહાયક બની શકે છે. છે છતાં તાડપત્રીય અને હસ્તલિખીત ગ્રંથોના શબ્દરૂપોને જોઈને 2 2(6) ક્યારેક એવું પણ બને કે સંપૂર્ણ ગ્રંથનો કાળ નિર્ણય કરવો ચોક્કસ અનુમાન પર આવી શકાય. શક્ય ન હોય ત્યારે ગ્રંથની વિષયવસ્તુને અલગ અલગ સ્તરમાં અંગ સાહિત્યનો પ્રથમ ગ્રંથ આચારાંગ સૂત્ર છે. આ ગ્રંથમાં વિભાજીત કરવામાં આવે અને એ સ્તર પ્રમાણે કાળનિર્ણય કરવામાં બે શ્રુતસ્કંધ છે જેમાં પ્રથમ શ્રુતસ્કંધની પ્રાચીનતા નિર્વિવાદ છે. $ આવે. ગ્રંથ ગદ્યની સૂત્ર શૈલિનું અનુસરણ કરે છે. પદ્ય ભાગમાં પ્રાચીન ગ્ર 2(7) ગ્રંથોમાં ઉલ્લેખ થયેલી ઐતિહાસિક વ્યક્તિઓ કે ઘટનાઓને ગાથા અને છંદ જોવા મળે છે. આત્મા સંબંધી વિચારો ઉપનિષદો 2 જે આધારે પણ કાળનિર્ણય કરવામાં આવે છે. સમરૂપ છે. મુનિ આચાર સંબંધી વિચારો જોતાં ઈ.સ.પૂર્વે ચોથા 8 (8) ગ્રંથમાં વર્ણન કરવામાં આવેલ તથ્યો અને ઘટનાઓ જે તે સૈકાનો આ ગ્રંથ હોય તેવું પ્રતિપાદન થાય છે. વિદ્વાનોની માન્યતા છે શું વિષયવસ્તુના સંદર્ભમાં તેનો અભ્યાસ અને તે કાળના અન્ય પ્રમાણે આ એક માત્ર ગ્રંથમાં ભગવાન મહાવીરની મૂળ વાણી સંદર્ભો તપાસીને કાળનિર્ણય કરી શકાય છે. સુરક્ષિત છે. லலல ல லலலலலலலலலலலலல லலலலல லலலலலலலலலலலலலலலல லல லல ல ல
