________________
ઓગસ્ટ-સપ્ટેમ્બર, ૨૦૧૨ | પ્રબુદ્ધ જીવન : આગમ પરિચય વિશેષાંક இலலல லல லல லல லல லலலல லலலல லல லல லல லலலல லலல லஜ
એનું સ્વભાવથી ઉદય-અસ્ત થવું. (૪) સૂર્યનું દેવ હોવાથી એની મતમતાંતરોનો ઉલ્લેખ છે તેમ જ સ્વમતનું ખંડન છે. $ ઍસનાતન સ્થિતિ રહેવી (૫) પ્રાતઃ પૂર્વ દિશામાં ઉદિત થઈને સાંજે (૧૦) દસમું પ્રાભૃત-નક્ષત્રોમાં આવલિકા ક્રમ મુહૂર્તની સંખ્યા, ૨ ૨પશ્ચિમમાં પહોંચવું તથા ત્યાંથી અધોલોકને પ્રકાશિત કરતાં કરતાં ચંદ્ર સાથે યોગ કરવાવાળા નક્ષત્ર, યુગારંભમાં યોગ કરવાવાળા છે નીચેની તરફ આવી જવું મુખ્ય છે.
નક્ષત્ર, નક્ષત્રોના કુલ, ઉપકુલ તથા કુલપકુલ, ૧૨ પૂર્ણિમા 2 છે અંતમાં સૂર્યનું એક મંડલથી બીજા મંડલમાં ગમન અને તે અને અમાસમાં નક્ષત્રોનો યોગ, સમાન નક્ષત્રોના યોગવાળી છે
એક મુહૂર્તમાં કેટલા ક્ષેત્રમાં પરિભ્રમણ કરે છે? એનો વિચાર પૂર્ણિમા અને અમાસ. નક્ષત્રોના સંસ્થાન એના તારા, વર્ષાદિ છે શું સૈવ્યક્ત કરતા થકા સ્વમતનું પણ પ્રતિપાદન થયું છે. અન્ય ઋતુઓમાં નક્ષત્રોનો યોગ તથા પૌરુષી પ્રમાણ, ચંદ્ર સાથે યોગ છે ધિર્મવલમ્બી પૃથ્વીનો આકાર ગોળ માને છે પરંતુ જૈન ધર્મની કરવાવાળા નક્ષત્ર, નક્ષત્રરહિત ચંદ્રમંડલ, સૂર્યરહિત ચંદ્રમંડલ, ૨ 8માન્યતા એનાથી ભિન્ન છે એનો પણ એમાં સંકેત છે. નક્ષત્રોના દેવતા, ૩૦ મૂહૂર્તોના નામ, ૧૫ દિવસ-રાત્રિ અને ૨ છે(૩) તૃતીય પ્રાભૃત-ચંદ્ર-સૂર્ય દ્વારા પ્રકાશિત થવાવાળા દ્વીપ- તિથિઓના નામ, નક્ષત્રોના ગોત્ર, નક્ષત્રોમાં ભોજન વિધાન, હું છૂસમુદ્રોનું વર્ણન છે એમાં બાર મતાંતરોનો પણ નિર્દેશ થયો છે. એક યુગમાં ચંદ્ર સૂર્યની સાથે નક્ષત્રોનો યોગ, એક સંવત્સરના છે (૪) ચતુર્થ પ્રાભૃત-ચંદ્ર અને સૂર્યના-(૧) વિમાન સંસ્થાન તથા મહિના અને તેના લૌકિક અને લોકોત્તર નામ, પાંચ પ્રકારના શૈ ૨(૨) પ્રકાશિત ક્ષેત્રનું સંસ્થાન અને એના સંબંધમાં ૧૬ સંવત્સર, એના ૫-૫ ભેદ અને અંતિમ શનૈશ્ચર સંવત્સરના ૨૮ ૨ &મતાંતરોનો ઉલ્લેખ છે. અહીં સ્વમતથી પ્રત્યેક મંડલમાં ઉદ્યોત ભેદ, બે ચંદ્ર, નક્ષત્રોના દ્વાર, બે સૂર્ય અને એની સાથે છે ૮ તથા તાપક્ષેત્રના સંસ્થાન બતાવીને અંધકારના ક્ષેત્રનું નિરૂપણ યોગકરવાવાળા નક્ષત્રોના મુહૂર્ત પરિમાણ, નક્ષત્રોની સીમા તથા
કરવામાં આવ્યું છે. સૂર્યના ઊર્ધ્વ-અધઃ-તિચ્છા તાપક્ષેત્રના વિખંભાદિનું વિસ્તારથી ૨૨ પ્રતિપ્રાભૃતમાં થયું છે. હું ઍપરિમાણ પણ વર્ણવ્યા છે.
(૧૧) અગિયારમું પ્રાકૃત-સંવત્સરોના આદિ, અંત અને ૨ (૫) પાંચમું પ્રાકૃત-સૂર્યની વેશ્યાઓનું વર્ણન છે. નક્ષત્રોના યોગનું વર્ણન. 8 (૬) છઠ્ઠ પ્રાભૂત-સૂર્યનું ઓજ અર્થાત્ સૂર્ય એક રૂપમાં સદા (૧૨) બારમું પ્રાભૃત-નક્ષત્ર, ઋતુ, ચંદ્ર, આદિત્ય અને ૪
અવસ્થિત રહે છે અથવા પ્રતિક્ષણ પરિવર્તિત થતો રહે છે? એની અભિવર્ધન એ ૫ સંવત્સરોનું વર્ણન, છ ઋતુઓનું પ્રમાણ, ૬- 6 ૨૫ પ્રત્તિપત્તિઓ છે. જૈન દૃષ્ટિથી વ્યક્ત કર્યું છે કે જંબુદ્વીપમાં ૬ ક્ષયાધિક તિથિઓ, એક યુગમાં સૂર્ય અને ચંદ્રની આવૃત્તિઓ પ્રતિવર્ષ કેવળ ૩૦ મુહૂર્ત સુધી સૂર્ય અવસ્થિત રહે છે તથા શેષ અને એ સમયે નક્ષત્રોનો યોગ અને યોગકાલ આદિનું વર્ણન છે. 2 ૨સમયમાં અનવસ્થિત રહે છે. કારણકે પ્રત્યેક મંડલ પર એક સૂર્ય (૧૩) તેરમું પ્રાભૃત-કૃષ્ણ અને શુક્લ પક્ષમાં ચંદ્રની હાનિ-વૃદ્ધિ, 8 ૨૩૦ મુહૂર્ત રહે છે. એમાં જે જે મંડલ પર તે રહે છે, એ દૃષ્ટિથી તે ૬૨ પૂર્ણિમા-અમાસમાં ચંદ્ર-સૂર્યની સાથે રાહુનો યોગ, પ્રત્યેક 8 અવસ્થિત છે અને બીજા મંડલની દૃષ્ટિથી અનવસ્થિત છે એ સ્પષ્ટ અયનમાં ચંદ્રની મંડલગતિ આદિનું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે. ?
(૧૪) ચૌદમું પ્રાભૃત-કૃષ્ણ અને શુક્લ પક્ષની ચાંદની અને હું છે (૭) સાતમું પ્રાભૃત-સૂર્ય પોતાના પ્રકાશથી મેરૂ પર્વતાદિ અને અંધકારનું વર્ણન છે. અન્ય પ્રદેશોને પ્રકાશિત કરે છે એનું વર્ણન છે.
(૧૫) પંદરમું પ્રાભૃત-ચંદ્રાદિ જ્યોતિષી દેવોની એક મુહૂર્તની ૨ 8 (૮) આઠમું પ્રાભૃત-બે સૂર્યની સત્તા સ્થાપિત કરીને કયો સૂર્ય કયા ગતિ, નક્ષત્રમાસમાં ચંદ્ર, સૂર્ય, ગ્રહાદિની મંડલગતિ અને ઋતુમાસ હૈ 6 ક્ષેત્રમાં પ્રકાશ રેલાવે છે તેનું વર્ણન (આ યુગમાં વિદેશી વિદ્વાનોએ સર્યપ્રજ્ઞપ્તિને વિજ્ઞાનનો ગ્રંથ માન્યો
તથા આદિત્ય માસની Sછે. દિવસ-રાતની વ્યવસ્થા અને છે. જેમાં ડૉ. વિન્ટરનિન્જ મુખ્ય છે. ડૉ. શુબિંગે તો કહ્યું છે કે
મંડલગતિનું પણ નિરૂપણ થયું છે ભિન્ન-ભિન્ન ક્ષેત્રોની અપેક્ષાથી |
સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિના અધ્યયન વગર ભારતીય જ્યોતિષીના ઇતિહાસને ૨ઉત્સર્પિણી-અવસર્પિણી કાળનું |
(૧૬) સોળમું પ્રાભૃત- ૨ દૈવર્ણન છે. | બરાબર ન સમજી શકાય. બેબરે સન ૧૮૬૮માં ‘ઉવે૨ સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ'
ચંદ્રિકા, આતપ અને પર્યાયોનું 8 8 (૯) નવમું પ્રાભૂત-પોષી |
નામનો નિબંધ પ્રકાશિત કર્યો હતો. ડૉ. સિબોએ ‘ઓન ધ સૂર્યપ્રજ્ઞપ્તિ'
| નામના શોધ નિબંધમાં લખ્યું છે કે ગ્રીક લોક ભારતમાં આવ્યા તે પૂર્વે છાયાનું પ્રમાણ, સૂર્યના ઉદય
(૧૭) સત્તરમું પ્રાકૃતબે ચંદ્ર બે સૂર્યના અસ્તિત્વને માનતા હતા તથા તેમણે અતિપ્રાચીન અસ્તના સમયે ૫૯ પુરુષ
સૂર્યના ચ્યવન-ઉપપાતના પ્રમાણ પડછાયો હોય છે એ | જ્યોતિષિના વેદાંગ ગ્રંથની માન્યતાઓ સાથે સૂર્યપ્રજ્ઞપ્તિની તુલના
બારામાં ૨૫ મતમતાંતરોનો ૨ 8સંબંધમાં અનેક કરી છે, સમાનતા બતાવી છે.
ઉલ્લેખ કરીને સ્વમતનું છે
லலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலி
லலலல
વર્ણન.
