Tattvarthadhigam Sutram

Author(s): Keshavlal Premchand
Publisher: Bengal Asiatic Society
Catalog link: https://jainqq.org/explore/022516/1

Page #1

BIBLIOTHECA INDICA: COLLECTION OF PRIENTAL WORKS
PUBLISHED BY THE ASIATIC SOCIETY OF BENGAL.
NEW SERIES, No. 1044.
M
तवार्थाधिगमसूत्रम् । TATTVÂRTHÂDHIGAMA.
BY UMÂSVÂTI
BEING IN THE ORIGINAL SANSKRIT
WITH THE BHÂSHYA BY THE AUTHOR HIMSELF.
EDITED BY MODY KESHAVLAL PREMCHAND, B.A., LL.B.
TEXT AND BHÂSHYA. VOL. I. FASCICULUS I.
CALCUTTA: PRINTED AT THE BAPTIST MISSION PRESS,
AND PUBLISHED BY THE ASIATIC SOCIETY, 57, PARK STREET,
1903.

Page #2

LIST OF BOOKS FOR SALE
AT THE LIBRARY OF THE ASIATIC SOCIETY OF BENGAL, No. 57, PARK STREET, CALCUTTA
AND OBTAINABLE FROM THE SOCIETY'S AGENTS, MESSRS. LUZAC & Co., 46, GREAT RUSSELL STREET, LONDON, W.C., AND MR. OTTO
HARRASSOWI, BOOKSELLER, LEIPZIG, GERMANY.
HS
+
-
0
OO
O
Complete copies of those works marked with an asterisk * cannot be supplied some
of the Fasciculi being out of stock. BIBLIOTHECA INDICA.
Sanskrit Series. Advaita Brahma Siddhi, (Text) Fase. 1-4 @ 16/ each Advaitachinta Kaustubhe, Fasc. 1 ...
... 0 6 "Agni Purāna, (Text) Fase. 4-14 @ /6/ each ... Aitarēya Brāhmana, Vol. I, Fasc. 1-5 and Vol. II, Fase. 1-5; Vol III, Fase 1-5, Vol. IV, Fasc. 1-5 @ /6/
... 7 8 Anu Bhasyam, (Text) Fasc. 1-5 @ /6/ each
1 14 Aphorisms of Sāndilya, (English) Fasc. 1
012 Astasahasrikā Prajñāpāramitā, (Text) Fasc. 1-6 @ /6/ each Açvavaidyaka, (Text) Fasc. 1-5 @ /6/ each A vadina Kalpalatā, (Sans, and Tibetan) Vol. I, Fase. 1-5; Vol. II. Fase.
1-5 @ 1) each *Bhāmatī, (Text) Fasc. 4-8 @ /6/ each
1 14 Bhatta Dipikā Vol. I, Fase. 1-4 Brhaddē vatā (Text) Fasc. 1-4 @ /6/ each Brhaddharma Purāņa, (Text) Fasc. 1-6 @ /6/ each Bodhicaryavatara of Cantidevi, Fasc. 1-2 Catadusani, Fasc. 1 Ca of Sanskrit Books and MSS., Fasc. 1-3 @ 2/ each
Brāhmaṇa, Faso. 1-6 Catasa za Prajnaparamita, (Text) Fasc. 1-5 @ /6/ each *Catury Chintāmaņi (Text) Vols. II, 1-25; III. Part I, Fasc. 1
Part Il, asc. 1-10 @ /6/ each Catadusani, Fasc. 1 Cataaahäsrika-prajna-parimita-Part I, Fagc. 1-5 @ /6/ Qlokavartika, (English) Fasc. 1-3 *(rauta Sutra of Apastamba, (Text) Fase. 4-17 @ /6/ each
Ditto Çankhāyana, (Text) Vol. I, Fasc. 1-7; Vol. II, Fasc. 1-4; Vol. III, Fase. 1-4 @ 16/ each Sri Bhāshyam, (Text) Fasc. 1-3 @ /6/ each Dan Kriya Kaumudi, Fasc. 1-2 Gadadhara Padahati Kalasära, Vol 1, Fasc. 1-5... Kala Madhava, (Text) Fase. 1-4 @ /6/ each
18 Kala Viveka, Fase. 1-5...
1 14 Katantra, (Text) Fasc. 1-6 @ /12/ each Kathā Sarit Sāgara, (English) Fasc. 1-14 @ /12/ each
10 8 Kurma Purana, (Text) Fase. 1-9 @ /6/ each Lalita-Vistara, (English) Fase. 1-3 @ /12/ each Madana Pārijāta, (Text) Fasc. 1-11 @ 76/ each.. Mahā-bhāşya-pradipodyōta, (Text) Fasc. 1-9 & Vol. II, Fase. 1-7 @ 16
each Manutikā Sangraha, (Text) Fasc. 1-3 @ /6/ each
12 Mārkandēya Purāņa, (English) Fasc. 1-6 @ 12 each *Mimāmgā Darçana, (Text) Fasc. 7-19 @ 76/ each Nārada Smrti, (Text: Fasc. 1-3 @ 16/ Nyāyavārtika, (TextFasc. 1-5 @ 16
Nirukta, (Text) Vol. IIJ, Fasc. 1-6; Vol. IV, Fasc. 1-8 @ 16/ each Nityacara paddhati Fasc. 1-7 (Text) @ /6/ Nyayabinduţıkā , (Text) Nyaya Kusnmāñjali Prakaraña (Text Vol. I, Fase. 1-5; Vol. 11, Fasc.
1-3 @ /6/ each
NE AAD
CONAN OOor or OOONO
ANNO
O
topongo
O

Page #3

तत्त्वार्थाधिगमसूत्रम्।
अहंदचनैकदेशस्य संग्रहम् ।
श्रीमदमाखातिना रचितम् ।
स्वकृतभाष्यसहितम् ।
श्रीलश्री
बङ्गाल-एशियाटिक-मोमाइटौ-नामकममाजानुजया
प्रेमचन्दतनुजेन केशवलालेन
परिशोधितम् ।
प्रथमो भागः
मूलं भाष्यं च
marithan
कलकत्ताराजधान्याम् बाप्तिरंमिशनयन्त्र मुदितम् ।
संवत् १९५८ ।

Page #4


Page #5

Preface.
• The following materials have been utilized in the edition of this work.
A :-Manuscript belonging to Yati Nâuachaudji, of Bumbay, This manuscript is without date and is written on paper, 17 leaves with 15 lines of about 56 aksharas cach. In appearance, it is rather a new manuscript and seems to be about 200 years old. It and Manuscript C are very similar. Both these manuscripts mark the number of Sûtras. These manuscripts contain only the Bhâshya with original text intermixed therewith.
B:--Manuscript belonging to Maharaja Dayâvimalji, of Devasba's Padâ, Ahmedâbâd. This manuscript is written on paper 44 leaves with 15 lines of about 70 aksharas each. It is dated Samvat 1532 (1475 A.D. This date appears in a parayraph which seems to be written after some years of the writing of the whole work. This and Manuscript K strikingly resemble each other. This and Manuscript K contain original text in the first four leaves which is a Digambara version of the text, and from the fifth leaf we have the Bhâshya with the original text intermixed as in Manuscripts A and c. Manuscript B is a very carelessly written manuscript.
C:-Manuscript belonging to Lohar's Pole Upâshraya in Almedabad. It is without date and appears to be a very old manuscript. It is a carefully written manuscript though the scribe appears to have omitted words at intervals with the intention of avoiding trouble. It is written on paper 29 leaves with 19 lines of 70 aksharas each.
D:-Manuscript belonging to the Government of Bombay being No. 1,162 of the year 1887-1890 of Dr. Bhandarkar's collections. This is a paper manuscript of 45 leaves, with 18 lives, of about 54 letters each. It is dated Saturday, 7th of Jeshta, Suda Samvat 1467 (1412 A.D.), and is written in Bhrugupura (Broach in the Bombay Presidency). The manuscript begins from fourth leaf. It is of the type of the manuscripts B and K. It is correct and best of the manuscripts seen by me. This manuscript, I presume, must have contained the Digambar version of the text in the first three leaves as it strikingly resembles manuscripts B and K. This inanuscript did
d as in Manuscrive the Bhâshya wion of the text, a

Page #6

2
not originally mark the number of Sûtras. It is very carefully revised and Sûtras are numbered afterwards besides containing a good पदच्छेद | This manuscript was obtained by me through the kindness of the Philological Secretary of the Asiatic Society. Unfortunately I received it after first three forms were published.
H-I have named the commentary of Haribhadrasuri H. I have seen three copies of this work. It was commenced by Haribhadrasuri and finished by the pupil of Yashobhadrasuri. A full description as well as the question of the priority of this commentary and that of Siddhesena will be given in the introduction.
K:--Manuscript K belonging to Mr. Shankerlal, of Kapadvanja, Kaira District. This manuscript contains Bhâshya up to 42 pages and then begins a commentary of Siddhasena extending up to 337 leaves. The manuscript was dated but someone has erased the date. It is a manuscript written in the fourteenth century. It is very beautifully written and is corrected in some places by someone. This is tolerably a good manuscript.
P-is a printed copy of the original text giving a Svetâmbara version of the text. Bhâshya is not published. P is printed by Tattvavivechakasabha at Pânjerâ Pole, Ahmedâbâd.
S-I have called the commentary of Siddhasena S. I have two copies of it. As far as possible, I have checked the text with the commentary. The commentary is Bhâshyânusari, i.e., follows Bhashya. It is rather a commentary on the Bhashya
itself.
U-This is the copy of the commentary of Siddhasena belonging to the Bhandara of Sheth Umabhai Hathising of Ahmedabad.
Besides these manuscripts, I have occasionally referred to other copies of both the text and the commentary of Siddhesena.
My sincerest thanks are due to Maharaja Anandasâgarji, who has been kind enough to look over my manuscript as well as some of the proofs, and who has practically put his whole library at my disposal; and to my brother Vakil Dahyabhai Premchand, who was the first to put the idea of editing such a work in my mind.
Lastly, it was only through the assistance and advice of Professor Hermann Jacobi that I was able to do this work. It was he who instructed me in the art of editing. He has been kind enough to supervise and revise my text and has read the final proof. My sincerest thanks are due to him.

Page #7

I must pay my highest tribute of respect to the custodians of manuscripts who have kindly placed them at my disposal.
I shall be obliged if the oriental scholars be pleased to communicate to me the mistakes that might have crept in, so that I may be able to give an addenda in the next fasciculus.
HAZA PATEL's POLE.
AHMEDABAD.. BOMBAY PRESIDENCY. 26th April, 1903.
K. P. MODY.

Page #8


Page #9

॥ तत्त्वार्थाधिगमसूत्रम्॥
सम्यग्दर्शनशुद्धं यो ज्ञानं विरतिमेव चाप्नोति । दुःखनिमित्तमपौदं तेन सुलब्धं भवति जन्म ॥१॥ जन्मनि कर्मक्ले गैरनु' बद्धे ऽस्मिंस्तथा प्रयतितव्यम् । कर्मक्लेशाभावो यथा भवत्येष परमार्थः ॥ २ ॥ परमार्थालाभे वा दोषेष्वारम्भकस्वभावेषु । कुशलानुबन्ध मेव स्यादनवद्यं यथा कर्म ॥३॥ कर्माहितमिह चामुत्र चाधमतमो नरः समारभते । दहफलमेव त्वधमो विमध्यमस्तुभयफलार्थम् ॥४॥ परलोकहितायैव प्रवर्तते मध्यमः क्रियासु सदा । मोक्षायैव तु घटते विशिष्टमतिरुत्तमः पुरुषः ॥५॥ यस्तु कृतार्थो ऽयुत्तमा-मवाप्य धर्म परेभ्य उपदिशति । नित्यं स उत्तमेभ्यो ऽप्युत्तम इति पूज्यतम एव ॥६॥ तस्मादईति पूजामहन्नेवोत्तमोत्तमो लोके । देवर्षिनरेन्द्रेभ्यः पूज्येभ्योऽप्यन्यमत्त्वानाम् ॥७॥ १ सन्ततिवेशिते अनुबद्धे । २s दोष = कषाय । . ३ s अनुबन्ध = प्रयोजनम् । 8 S तथा प्रवर्तितव्यम् यथा कुशला
नुबन्धं कर्म स्यात् । ५s तु = पुनः । ६ S उत्तमं मोक्षफलमवाप्य कृतार्थो भवतीति । ७ S एवकारश्चार्थे ।

Page #10

तत्त्वाधिगमसूत्रम् ।
अभ्यर्चनादर्हता* मनःप्रमादस्ततः समाधिश्च । तस्मादपि निःश्रेयसमतो हि तत्पूजनं न्याय्यम् ॥८॥ तीर्थप्रवर्तनफलं यत्प्रोक्री कर्म तीर्थकरनाम । तस्योदयात्कृतार्थोऽप्यहस्तीथे प्रवर्तयति ॥६॥ तल्खाभाव्यादेव प्रकाशयति भास्करो यथा लोकम् । तीर्थप्रवर्तनाय प्रवर्तते तीर्थकर एवम् ॥१०॥ यः शुभकर्मा सेवनभावितभावो भवेष्वनेकेषु । जज्ञे ज्ञातेच्वाकुषु सिद्धार्थनरेन्द्रकुलदौपः ॥११॥ ज्ञानैः पूर्वाधिगतैरप्रतिपतितैर्मतिश्रुतावधिभिः । त्रिभिरपि शुद्धयुक्तः शैत्यधुतिकान्तिभिरिवेन्दुः ॥ १५ ॥ एभसारमत्त्व संहननवौर्यमाहात्म्यरूपगुणयुक्तः । जगति महावीर इति त्रिदभैर्गुणतः कृताभिख्यः ॥१३॥ स्वयमेव बुद्धतत्त्वः मत्त्वहिताभ्युद्यता चलितमत्त्वः । अभिनन्दिताभसत्त्वः सेन्द्रले कान्तिकैर्देवैः ॥१४॥ जन्मजरामरणतं जगदशरणमभिसमीक्ष्य निःसारम् । स्फौतमपहाय राज्यं शमाय धीमान्प्रवन्वाज ॥१५॥ प्रतिपद्याशभशमनं निःश्रेयसमाधकं श्रमणलिङ्गम् । कृतमामायिककर्मा व्रतानि विधिवत्समारोप्य ॥१६॥ * Pronounce aftrat metri causa. † A omits FÀI
I Kasi
१ ज्ञाता नाम क्षत्रियविशेषाः तेषामपि विशेषसंज्ञा इक्ष्वाकवः । २ $ सारं प्रधानमिति । सत्त्वमवैतव्यम् । ३ s सलोकान्तिकैरिन्द्ररिति प्राप्ते सेन्द्ररित्यक्तम् ।

Page #11

सम्बन्धकारिकाः ।
सम्यक्कज्ञानचारित्रसंवर तपः समाधिबलयुक्तः । मोहादीनि निहत्याशुभानि चत्वारि कर्माणि ॥ १७ ॥ केवलमधिगम्य विभुः स्वयमेव ज्ञानदर्शनमनन्तम् । लोकहिताय कृतार्थोऽपि देशयामास तीर्थमिदम् ॥ १८ ॥ द्विविधमनेकद्वादशविधं महाविषयममितगमथुक्रम्' । संसारार्णवपारगमनाय दुःखचयायालम् ॥ १८ ॥ ग्रन्थार्थवचनपटुभिः प्रयत्नवद्भिरपि वादिभिर्निपुणैः । 'श्रनभिभवनौयमन्यैर्भास्कर द्रव सर्वतेजोभिः ॥ २० ॥ कृत्वा त्रिकरणशुद्धं तस्मै परमर्षये नमस्कारम् । पूज्यतमाय भगवते वीराय विलीनमोहाय ॥ २१ ॥ तत्त्वार्थाधिगमाख्यं बह्वर्थं संग्रहं लघुग्रन्थम् । वक्ष्यामि शिष्यहितमिममर्हद्वचनैकदेशस्य ॥२२॥ महतोऽतिमहाविषयस्य दुर्गमग्रन्थभाष्यपारस्य । कः शक्तः प्रत्यासंर जिनवचनमहोदधेः कर्तुम् ॥ २३ ॥ शिरमा गिरिं बिभित्सेदुच्चिचिसेच म चितिं दोर्भ्याम् । प्रतितीर्षच्च समुद्रं मित्मेच्च पुनः कुशाग्रेण ॥ २४॥ व्योम्रौन्दुं चिक्रमिषेन्मे गिरिं पाणिना चिकम्पथिषेत् । गत्यानिलं जिगीषेञ्चरमसमुद्रं पिपासेच्च ॥ २५
* K व्योम्नि प्रतिचक्रमिषेन्मे ।
अनभिभवनीयमिदं तीर्थं देशयामास ॥
8 S यश्चैतत्प्रधारयेदसाविदमप्यध्यवसेत् ॥
१ s गम = नय ॥
३_H प्रत्यासं = सङ्ग्रहम् ॥
५ तमेव समुद्रं परिमाणाश्विगमाय कुशाग्रेण मातुमिच्छेत् ॥

Page #12

तत्वार्थाधिगमसूत्रम् ।
खद्योतकप्रभाभिः मोऽभिबुभूषेच भास्कर मोहात् । थोऽतिमहाग्रन्थाथै जिनवचनं संजिक्षेत* ॥२६॥ एकमपि तु जिनवचनाद्यमानिर्वाहक' पदं भवति । श्रयन्ते चानन्ताः मामायिकमात्रपदसिद्धाः ॥२०॥ तस्मात्तप्रामाण्यात् समासतो व्यामतश्च जिनवचनम् । श्रेय इति निर्विचार ग्राह्यं धाय च वाच्यं च ॥२८॥ न भवति धर्मः श्रोतुः सर्वस्यैकान्ततो हितश्रवणात् । ब्रुवतोऽनुग्रहबुड्या वस्त्वेकान्ततो भवति ॥२८॥ श्रममविचिन्यात्मगतं तस्माच्छ्रेयः मदोपदेष्टव्यम् । श्रात्मानं च परं च हि हितोपदेष्टानुग्रक्षाति ॥३०॥ नर्ते च मोक्षमार्गाद्धितोपदेशोऽस्ति जगति कृत्स्नेऽस्मिन् । "तस्मात्परमिममेवेति मोक्षमार्ग प्रवक्ष्यामि । ३१॥
॥ इति सम्बन्धकारिकाः समाप्ताः ॥
* B संजिक्षेत्।
१ सरहौतमप्यभ्यस्यमानमुत्तरोत्तरज्ञानकारणत्वाद्भवोत्तारकमित्यर्थः ॥ २ s बागम ।
३ निःशंकम्। ४ ग्राह्यमध्ययमश्रवणाभ्यां धार्यमनुप्रेक्षणादिभिः वाच्यमर्थविचारणा
दिभिः॥ ५ s उत्कृष्टम् । इमं हितोपदेशम ॥
At the end of the commentary on these Karikas S las the following verse : इतौयं कारिकाटीका शास्त्रटीकाचिकीर्षणा संदृब्धा देवगुप्तेन प्रौतिधर्मार्थिना सता ॥ Then he gives five vei ses as his introduction.

Page #13

तत्त्वार्थाधिगमसूत्रम् ।
प्रथमोऽध्यायः ।
सम्यग्दर्शनज्ञानचारिचाणि मोक्षमार्गः ॥ १ ॥
च्यामः ।
सम्यग्दर्शनं सम्यग्ज्ञानं सम्यक्चारिचमित्येष * त्रिविधो मोक्षमार्गः । तं पुरस्ताल्लचणतो विधानतश्च विस्तरेणोपदेशास्त्रानुपूर्वीविन्यासार्थं तुद्देश मात्रमिदमुच्यते । 5 एतानि च समस्तानि मोक्षसाधनानि । एकतराभावेऽप्यसाधनानौ त्यतस्त्त्रयाणां ग्रहणम् । एषां च पूर्वलाभे भजनौयमुत्तरं । उत्तरलाभे तु नियतः पूर्वलाभः । तत्र सम्यगिति प्रशंसार्थे निपातः समञ्चतेवर भावः ? दर्शनमिति । "दृशेर
*
B • त्येव ।
↑ K omits इति ।
+ A & B तद्देश० ।
SK भावे ।
- १ S शास्त्रक्रमरचनार्थम् । अवशिष्ट पदार्थाभिधानं उद्देशः । २s च = हि ।
३s व्युत्पत्तिपतेऽप्यर्थप्रदर्शनायाह समञ्चतेर्वा
संपूर्वादच स्वाध्यमेतद्रूपमित्यर्थः ... समञ्चति मच्छति व्याप्नोति सर्वान्द्रव्यभावानिति सम्यग् .. ... वा शब्दो विकल्प प्रदर्शनाय एतस्मिंश्च पक्षे किलाधिगमसम्यग्दर्शनं कथितम् ।
8 H भावो दर्शनं दृशेः । अव्य० ।

Page #14

तत्त्वार्थाधिगमसूत्रम् ।
[य० ॥ सू०.२, ३]
व्यभिचारिणौ सर्वेन्द्रियानिन्द्रियार्थप्राप्तिरेत त्सम्यग्दर्शनं । प्रशस्तं दर्शनं सम्यग्दर्शनी। मंगतं वा दर्शनं सम्यग्दर्शनम् । एवं ज्ञानचारित्रयोरपि ॥
तत्त्वार्थश्रद्धानं सम्यग्दर्शनम् ॥ २॥ तत्त्वानामर्थानां श्रद्धानं तत्त्वेन वार्थानां श्रद्धानं तत्त्वार्थ- 5 श्रद्धानम् तत् सम्यग्दर्शनम् । तत्त्वेन भावतो निश्चितमित्यर्थः । तत्त्वानि जीवादीनि वक्ष्यन्ते । त एव चार्थास्तेषां श्रद्धानं तेषु प्रत्ययावधारणम् । तदेवंा प्रशमसंवेगनिदानुकम्पास्तिक्याभिव्यक्तिलक्षणं तत्त्वार्थश्रद्धानं सम्यग्दर्शन मिति ॥
तन्निसर्गादधिगमाद्दा ॥३॥ तदेतत्सम्यग्दर्शनं विविधं भवति। निसर्गसम्यग्दर्शनमधिगमसम्यग्दर्शनं च। निमर्गादधिगमावोत्पद्यत इति दिइतकं द्विविधम् ॥ निसर्गः परिणामः स्वभावः अपरोपदेश*" इत्यनन्तरम् । ज्ञानदर्शनोपयोगलक्षणो जीव इति वक्ष्यते।। 15 तस्यानादौ संमारे परिभ्रमतः कर्मत एव कर्मणः स्वकृतस्य
* K नत् for एतत् । + K omits प्रशस्त दशनं सम्यग्दर्शनं । " + K omits थपि। 6 B om. तत् सम्यग्दर्शनं। . || I. 4.
I Bom. .. A om. B खपरो• perhaps S omits this. tt ef. II. 8.
१ लक्षणं = चिहं।

Page #15

[अ० १। सू० ४, ५]
प्रथमोऽध्यायः ।
बन्ध निकाचनोदयनिर्जरापेक्षं *नारकतिर्यग्योनिमनुष्यामरभव. ग्रहणेषु विविधं पुण्यपापफलमनुभवतो ज्ञानदर्शनोपयोगखाभाव्यात् तानि तानि परिणामाध्यवसायस्थानान्तराणि गच्छतोऽनादिमिथ्यादृष्टेरपि मतः परिणामविशेषादपूर्वकरणं 5 तादृग्भवति येनास्यानुपदेशात्सम्यग्दर्शनमुत्पद्यत इत्येतनिसर्ग
सम्यग्दर्शनम् ॥ अधिगमः अभिगमः श्रागमो निमित्तं श्रवणं शिक्षा उपदेश इत्यनर्थान्तरम् । तदेवं पिरोपदेशाद्यत्तत्त्वार्थ. श्रद्धानं भवति तदधिगमसम्यग्दर्शन मिति ॥
अत्राह। तत्त्वार्थश्रद्धानं सम्यग्दर्शनमित्युक्रम् । तत्र किं 10 तत्त्वमिति । अत्रोच्यते ।
जौवाजीवासवबन्धसंवरनिर्जरामोक्षास्तत्त्वम् ॥ ४ ॥ __ जौवा अजौवा पासवा|| बन्धः संवरो निर्जरा मोक्ष इत्येष सप्तविधोऽर्थस्तत्त्वम् । एते वा मप्त पदार्थास्तत्त्वानि ।
ताँ लक्षणतो विधानतश्च पुरस्ताद्विस्तरेणोपदेच्यामः ॥ 15 नामस्थापनाद्रव्यभावतस्तन्यासः॥५॥
एभिर्नामादिभिश्चतुर्भिरनुयोग द्वारैस्तेषां जीवादीनां तत्त्वानां न्यासो भवति । विस्तरेण लक्षणतो विधानतश्चाधि
* K नरक।
+ K puts यद् before परोपदे । + K नचं किमिति। I. 2. || B चासवो। १ अनुयोगः सकलगणिपिटकार्थोऽभिधीयते ॥ तस्य दाराणि तस्या
र्थस्याधिगमोपाया इत्यर्थः ।

Page #16

तत्त्वाधिगमसूत्रम् ।
[अ०१/०५ ।]
गमार्थं * न्याम्रो निक्षेप इत्यर्थः । तद्यथा । नामजीवः स्थापनाजीवो द्रव्यजीवो भावजीव इति । नाम संज्ञा कर्म इत्यनर्थान्तरम् । चेतनावतोऽचेतनस्य वा द्रव्यस्य जीव इति नाम क्रियते । स नामजीवः ॥ यः काष्ठपुस्तचित्रकर्माचनिचेपादिषु स्थाप्यते जीव इति म स्थापनाजौवो देवताप्रतिकृतिवदिन्द्रो 5 रुद्रः स्कन्दो विष्णुरिति ॥ द्रव्यजीव इति गुणपर्यायवियुक्तः प्रज्ञास्थापितोऽनादिपारिणामिकभावयुक्तो जीव! उच्यते । श्रथवा शून्योऽयं भङ्गः । यस्य ह्यजीवस्य सतो भव्यं जीवत्वं `स्यात् म द्रव्यजीवः स्याद?निष्टं चैतत् ॥ भावतो जीवा श्रौपशभिकक्षायिकक्षायोपशमिकौदयिकपारिणामिकभावयुक्ता उप- 10 योगलक्षणा: संसारिलो मुक्ताश्च द्विविधा वच्यन्ते ॥ ॥ एवमजीवादिषु सर्वेष्वनुगन्तव्यम् ॥
पर्यायान्तरेणापि नामद्रव्यं स्थापनाद्रव्यं द्रव्यद्रव्यं भावतोद्रव्यमिति । यस्य जीवस्य * * वा जीवस्य वा नाम क्रियते द्रव्यमिति तन्नामद्रव्यम् । यत्काष्ठपुस्त चित्रकर्माचनिक्षेपादिषु 15 स्थाप्यते द्रव्यमिति तत् स्थापनाद्रव्यं देवताप्रतिकृतिवदिन्द्रो रुद्रः स्कन्दो विष्णुरिति । द्रव्यद्रव्यं नाम #गुणपर्यायवियुक्तं प्रज्ञास्थापितं धर्मादीनामन्यतमत् । केचिदप्याहुर्यद्रव्यतो द्रव्यं
+ K adds यस्य । || II. 10.
* B अधिगमाय ।
SK omits स्यात् । ** K omits वा ।
†† Badds सर्व • | Kadd स सदर्थ० ।
+ K द्रव्यजीव for जीव । Kadds अपि ।
++ K omits तत् ।

Page #17

[अ० १। सू. ६]
प्रथमोऽध्यायः ।
भवति तच पुनलद्रव्यमेवेति प्रत्येतव्यम् । अणवः स्कन्धाश्च महातभेदेभ्य उत्पद्यन्त इति वक्ष्यामः। भावतो-द्रव्याणि धर्मादौनि सगुणपर्यायाणि प्राप्तिलक्षणानि वक्ष्यन्ते। आगम
तश्च प्राभृतज्ञो द्रव्यमिति भव्यमाह। द्रव्यं च भव्ये । भव्यमिति? 5 प्राप्यमाह । भू प्राप्तावात्मनेपदौ । तदेवं प्राप्यन्ते प्राप्नुवन्तिा वा द्रव्याणि ॥ एवं सर्वेषामनादौनामादिमतां च जौवादीनां भावानां** मोक्षान्तानां तत्त्वाधिगमार्थं न्यासः कार्य दति ॥
प्रमाणनयैरधिगमः॥ ६ ॥
10 एषां च जीवादीनां तत्त्वानां यथोद्दिष्टानां नामादिभिय॑स्ताना:2 प्रमाणनयैर्विस्तराधिगमो भवति ॥ तत्र प्रमाणं विविधं परोक्षं प्रत्यक्षं च वक्ष्यते॥ । चतुर्विधमित्येके । नयवादान्तरेण ॥ नयाश्चापा नैगमादयो वक्ष्यन्ते*** ॥
किं चान्यत् । 15 निर्देशस्वामित्वसाधनाधिकरणस्थितिविधानतः ॥७॥
* K भवतीति । + V. 25, 26.
+ ef. V. 38. S K adds च। || K पदौति ।
K adds इति । ** H K omit aturar i tt S omits this. #1 K Totefferat, $$ MSS have न्यखानामित्यधिगमोपायार्थसुपक्षिप्तानामित्यर्थः। H considers this to be the part of the text. __ _ ||| I. 10 11
पापा H K adds पञ्च । *** I. 35.

Page #18

तत्त्वार्थाधिगमसूत्रम्। ... सू०७।]
एभिश्च निर्देशादिभिः षड्भिरनुयोगद्दारैः सर्वेषां भावानां जौवादीनां तत्त्वानां विकल्पशो विस्तरेणाधिगमो भवति । तद्यथा । निर्देशः । को जीवः। श्रौपशमिकादिभावयुको द्रव्यं जौवः । ___ सम्यग्दर्शनपरीक्षायां। किं सम्यग्दर्शनं द्रव्यं । सम्यग्दृष्टि- 5 जीवो ऽरूपी नो स्कन्धो नो ग्रामः ॥ स्वामित्वं। कस्य सम्यग्दर्शनमित्येतदात्मसंयोगेन परसंयोगेनोभयसंयोगेन चेति वाच्यम्। अात्मसंयोगेन जीवस्य सम्यग्दर्शनम्। परसंयोगेन जौवस्थाजीवस्य जौवयोरजीवयोर्जीवानामजीवानामिति विकल्पाः । उभयसंयोगेन। जीवस्य? नोजीवस्य जौवयोर- 10. जौवयोर्जीवानामजीवानामिति विकल्या न मन्ति शेषाः२ मन्ति ॥ साधनं । सम्यग्दर्शनं केन भवति । निसर्गादधिगमाद्दा
* H K •बिर्जीवो। + K om. K adds च । 5C जीवस्य नोजीक्योरजीवस्य जीवयो जौवानां, B जौवस्य नोनीवस्य * जौवयोः नोजोवयोः जीवानाम्। || K जौवयोजीक्योर्जीवानां मोजौवाभामिति ।
१ । निश्चयेनोपयुज्यते प्रस्तुते वस्तुनि स निर्देशः। २ नौवस्य जीवस्य । नौवस्य जीवयोः । जीवस्य जीवानाम् । जीवस्थानीवस्य । जौवस्थाजीवयोः। जौवस्थाजीवानाम्। षडित्यर्थः । K gives these as part of भाष्य and adds एते च विकल्पा कचिद भाष्ये न दृश्यन्ते।

Page #19

[अ० १ । सू० ०।
प्रथमोऽध्यायः ।
भवतीत्युतम् । तत्र निसर्गः पूर्वोक्तः । अधिगमस्त सम्यग्व्यायामः । उभयमपि तदावरणीयस्य कर्मणः क्षयेणोपशमेन क्षयोपशमाभ्यामिति ॥ अधिकरणं त्रिविधं प्रात्ममबिधानेन परसविधानेनोभयस विधानेनेति वाच्यम् । श्रात्ममविधान5 मभ्यन्तरसन्निधानमित्यर्थः । परमबिधानं बामसन्निधानमित्यर्थः। उभयमविधानं बाह्याभ्यन्तरसविधानमित्यर्थः । कस्मिसम्यग्दर्शनं । श्रात्ममन्निधाने तावत् जीवे सम्यग्दर्शनं जौवे ज्ञानं . जौवे चारित्रमित्येतदादि। बाह्यमन्निधाने|| जौवे सम्यग्दर्शनं नोजोवे। सम्यग्दर्शनमिति यथोक्ता विकल्पाः । 10 उभयसविधाने "चाप्यभूताः सद्भूताच यथोक्ता भङ्गविकल्पा
इति ॥ स्थितिः । सम्यग्दर्शनं कियन्तं काखम् । सम्यग्दृष्टिद्विविधा । मादिः सपर्यवसाना मादिरपर्यवसाना च । सादि सपर्यवसानमेव च सम्यग्दर्शनम् । तजघन्येनान्तर्मुहत उत्सा
टेन||| षट्षष्ठिः सागरोपमानि माधिकानि। सम्यग्दृष्टिः 15 मादिरपर्यवसाना। मयोगः गैलेशीप्राप्तच केवलो सिद्धश्चति ।
* I. 3. 8 B भवेत्। ** K •धानेनाप्य । 55 Kg for al
+ K om.
C & S om. || K वाघमनिषानेन। 4 K नोनौवन । tt K भूनाथ। + K om. III K adds !
१ गुर्वादिसमौपाध्यासिनः शुभा या क्रिया सम्यग्दर्शनोत्पादने या
शक्का सा सम्बग्थायाम इत्युच्यते ।

Page #20

तत्त्वाधिगमसूत्रम्।
[१०५॥ सू०
]
विधानं हेतुविध्यात्* क्षियादित्रिविधी सम्यग्दर्शनम् । तदावरणीयस्य कर्मणो दर्शनमोहम्य च चयादिभ्यः । तद्यथा । क्षयसम्यग्दर्शनं उपशममम्यग्दर्शनं क्षयोपशमसम्यग्दर्शन मिति । अत्र चौपशमिकक्षायौपशमिकचाथिकाणां परतः परतो विशुद्धिप्रकर्षः ॥
किं चान्यत् । सत्संख्याक्षेत्रस्पर्शनकालान्तरभावाल्पबहुत्वैश्च ॥८॥
मत् संख्या क्षेत्र स्पर्शनं कालः अन्तरं भावः अल्पबहुत्वमित्येतेश्च मद्भूत पदप्ररूपणादिभिरष्टाभिरनुयोगद्दारैः सर्वभावानां विकल्पशो विस्तराधिगमो भवति। कथमिति 10 चेदुच्यते। सत् सम्यग्दर्शनं किमस्ति ॥नात्यस्तौत्युच्यते । क्कास्तौति चेदुच्यते। अजौवेषु तावनास्ति** । जौवेषु तु भाज्यम् । तद्यथा । गतीन्द्रियकाययोगकषायवेदलेश्यासम्यक्त्वज्ञानदर्शनचारित्राहारोपयोगेषु त्रयोदशस्वनुयोगद्वारेषु यथासम्भवं सद्भूत प्ररूपणा कर्तव्या ॥ संख्या। कियत्सम्यग्दर्शनं 15 किं संख्येयमसंख्येयमनन्तमिति। उच्यते। असंख्येयानि
* H K हेतुचैविध्यात्तु विविधम्। + K adds विषिर्यम्। + K om. $ K adds तत्वानां।
|| B नास्तौति अस्तीत्युच्यते । 4K omits चेद। ** K नास्तीनि K omits तु । ++ K भजनीयम्।
SS K adds सद्भूतपदप्रका।
१ सद्भूत = विद्यमानार्थ ।

Page #21

[अ० १। सू० । ]
प्रथमोऽध्यायः ।
मम्यग्दर्शनानि। सम्यग्दृष्टयस्वनन्ताः ॥ क्षेचम्। सम्यग्दर्शनं कियति क्षेत्रे। लोकस्यासंख्येयभागे । स्पर्शनम्। सम्यग्द
नेन किं स्पृष्टम्। लोकस्यासंख्येयभाग:* । सम्यग्दृष्टिना तु सर्वखोक इति ॥ अवाह सम्यग्दृष्टिसम्यग्दर्शनयोः कः प्रति5 विशेष इति । उिच्यते। अपायमद्रव्यतया सम्यग्दर्शनमपाय
भाभिनिबोधिकम्। तद्योगात्सम्यग्दर्शनम्। तत्केवलिनो नास्ति। तस्मात्र केवलौ सम्यग्दर्शनौ मम्यग्दृष्टिस्तु ॥ कालः । सम्यग्दर्शनं कियन्तं कालमित्यत्रोच्यते । तदेकजीवेन नानाजौवैश्च परौ
क्ष्यम् । तद्यथा । एकजीवं प्रति जघन्येनान्तर्मुहत उत्कृष्टेन षट्10 षष्ठिः मागरोपमानि माधिकानि। नानाजीवान् प्रति सर्वाद्धा'।
अन्तरम् । सम्यग्दर्शनस्य को विरहकालः। एक जीवं|| प्रति जघन्येनान्तर्मुहत उल्लष्टेन उपार्धपुद्गलपरिवर्तः। नानाजौवान् प्रति नास्त्यन्तरम् ॥ भावः । सम्यग्दर्शनमौपशमिका
दौनां भावानां कतमो भाव उच्यते । औदयिकपारिणमिक15 वर्ज त्रिषु भावेषु भवति । अल्पबहुत्वम् । अत्राह सम्यग्दर्भ
नानां चिषु भावेषु वर्तमानानां किं तुल्यसंख्यात्वमाहोखिदन्पबहुत्वमस्तौति। उच्यते** । मर्वस्तोकमौपशमिकम् । ततः सायिकमसंख्येयगुणम् । ततोऽपि चायौपशमिकमसंख्येयगुणम् ।
* C adds पटौ चतुर्दशभागा देशोगाः ।
+ H Kअचोचवे। + C adds भवति। K कालमुच्यते। ॥ K एकजीवं। TK तुस्यसंख्यात्वं । ** K adds भाव before उच्यते।
१ सर्वकालम् ।

Page #22

ܐ
तत्त्वार्थाधिगमसूत्रम् ।
[अ०] १ । ० ६-११ ॥]
सम्यग्दृष्टयस्त्वनन्तगुणा इति । एवं सर्वभावानां नामादिभियसं कृत्वा प्रमाणादिभिरभिगमः * कार्यः ॥ उक्तं सम्यग्दर्शनम् । ज्ञानं वक्ष्यामः ।
मतिश्रुतावधिमनःपर्यायकेवलानि ज्ञानम् ॥ १ ॥
मतिज्ञानं श्रुतज्ञानं श्रवधिज्ञानं मनः पर्यायज्ञानं केवल - 5 ज्ञानमित्येतन्मूलविधानतः पञ्चविधं ज्ञानम् । प्रभेदास्त्वस्य' पुरस्तादयन्ते ॥
तत्प्रमाणे ॥ १० ॥
तदेतत्पञ्चविधमपि ज्ञानं द्वे प्रमाणे भवतः
प्रत्यक्षं च ॥
परोक्षं
आद्ये परोक्षम् ॥ ११ ॥
श्रादौ भवमाद्यम् । श्रद्ये सूत्रक्रमप्रामाण्यात् प्रथमद्वितीये शास्ति' । तदेवमाद्ये मतिज्ञानश्रुतज्ञाने परोचं प्रमाणं भवतः । कुतः । निमित्तापेचत्वात् । श्रपायसद्द्रव्यतया मतिज्ञानम् ।
10
* HK • रधिगमः ।
+ K adds तत्र ।
१ s मतिज्ञानस्यावग्रहादयः श्रुतस्यांगानंगप्रविष्टादयोऽवधिज्ञानस्य भवप्रत्ययादयो मनःपर्यायज्ञानस्य ऋजुमत्यादयः केवलज्ञानस्य तु न सत्येव ।
२ s शास्तीति च ग्रन्थकार एव दिधात्मानं विभन्य सूत्रभाष्यकाराकारेणैवमाह शास्तौति सूत्रकार इति ।
३ s पायच सद्द्रव्याणि च तेषां भावः तया । समुद्रव्यतयेत्यनेनार्थत इदं कथ्यते सम्यग्दृष्टेऽपायांश इति ।

Page #23

[अ० १। सू० १२]
. प्रथमोऽध्यायः ।
तदिन्द्रियानिन्द्रियनिमित्तमिति* वक्ष्यते ॥ तत्पूर्वकत्वात्परोपदेशजत्वाच श्रुतज्ञानम् ॥
प्रत्यक्षमन्यत् ॥ १२॥ मतिश्रुताभ्यां यदन्यत् त्रिविधं ज्ञानं तत्प्रत्यक्षं प्रमाणं 5 भवति। कुतः। अतीन्द्रियत्वात्। प्रमौयन्तेऽस्तैरिति प्रमाणानि ॥ प्रवाह। दह अवधारितं वे एव प्रमाणे प्रत्यक्षपरोचे इति । अनुमानोपमानागमार्थापत्तिमम्भवाभावानपि च प्रमाणानौति केचिन्मन्यन्ते। तत्कथमेतदिति ।
अबोच्यते। सर्वाण्येतानि मतिश्रुतयोरन्त तानौन्द्रियार्थमनि10 कर्षनिमित्तत्वात् । किं चान्यत् । अप्रमाणान्येव वा । कुतः । मिथ्यादर्शनपरिग्रहादिपरीतोपदेशाच्च । मिथ्यादृष्टेहि मतिश्रुतावधयो नियतमज्ञानमेवेति वक्ष्यते । २नयवादान्तरण
* I. 14. + K omits नत् । I. 32. १ बहुवचनं व्यक्तिपक्षसमाश्रयणादिवि । २s इन्द्रियाणि चक्षरादौनि तेषामा रूपादयः इन्द्रियाणि चार्याश्च इन्द्रियार्थाः तेषां सन्निकर्षः संबन्धः । स निमित्तं यस्य
अनुमानादेस्तत्। ३ । यस्मान्मियादृशेरज्ञानं वक्ष्यते । यद्येवं कथं तर्हि मतिश्रुतयोरन्त
भूतागौत्युक्तमुच्यते । नयवादमाश्रित्यैतदुक्त। ...... नयागां वादः खगचितार्थप्रकाशनं तस्यान्तरं मेदो तेनैवम् । यथा मतिश्रुतयोर्विकल्या भेदास्तेभ्यो जायन्त इति मतिश्रुतविकल्पजानि भवन्ति यथा तथा परस्तानयविचारणायां वक्ष्याम इति शब्दनयस्य हि मिथ्यादृचिरज्ञो वा नास्तीति वक्ष्यते तन्मतेन तु प्रमाणानीति ।

Page #24

तत्त्वाधिगमसूत्रम्। [अ० १। सू०१५-१५]
तु यथा मतिश्रुत विकल्पजानि भवन्ति तथा परस्ताहक्ष्यामः* ॥
प्रचार । उतं भवता मत्यादौनि ज्ञानानि उद्दिश्य तानि विधानतो लक्षणतश्च परस्ताविस्तरेण वक्ष्याम इति । तदुच्यतामिति । अत्रोच्यते। मतिः स्मृतिः संज्ञा चिन्ताभिनिबोध इत्यनान्तरम् ॥
मतिज्ञानं स्मृतिज्ञानं संज्ञाज्ञानं चिन्ताज्ञानं श्राभिनि बोधिकन्ज्ञानमित्यनर्थान्तरम् ॥ - तदिन्द्रियानिन्द्रियनिमित्तम् ॥ १४॥
तदेतन्मतिज्ञानं विविधं भवति। इन्द्रियनिमित्तमनिन्द्रियनिमित्नं च। तत्रेन्द्रियनिमित्तं स्पर्मनादौनां पञ्चानां स्पर्शादिषु पञ्चखेव स्वविषयेषु । अनिन्द्रियनिमित्तं मनोवृत्तिरोघ'ज्ञानं च।
. अवग्रहेहापायधारणाः ॥ १५॥ 15 तदेतन्मतिज्ञानमुभयनिमित्तमप्येकशचतुर्विधं भवति ।
-
-
- * I. 85.
+ 1. 9. p. 14. Line. 7.
., १ च शब्दात्क्षयोपशमनिमित्तमिति । स क्षयोपशमस्सर्वसाधारण . इति कृत्वा न पठितश्च शब्देन वा संसहीतः ।
२ sोघ = सामान्यं अप्रविभक्तरूपम् ।

Page #25

[.१ । सू० १६ ।]
प्रथमोऽध्यायः ।
तद्यथा*। अवग्रह ईहापायो धारणा चेति। तचाव्यक्त' वथास्वमिन्द्रियेविषयाणामालोचनावधारणमवग्रहः। अवग्रहो ग्रहणमालोचनमवधारणमित्यनन्तरम् ॥ अवग्रहोते विषयार्थैकदेशाच्छेषानुगमनं निश्चयविशेषजिज्ञामा। ईहा। हा 5 जिहा तर्कः परीक्षा विचारणा जिज्ञासेत्यनान्तरम् ।
अवग्टहीते विषये सम्यगसम्यगिति गुणदोषविचारणाध्यवसायापनोदोऽपायः। अपायोऽपगमः अपनोदः अपव्याधः अपेत?मपगतमपविद्धमपनुत्तमित्यनर्थान्तरम् ॥ धारणा प्रतिपक्ति
र्यथाखं मत्यवस्थानमवधारणं च। धारण प्रतिपत्तिरवधा10 रणमवस्थामं निश्चयोऽवगमः अवबोध इत्यनान्तरम् ॥
बहुबहुविधक्षिप्रानिश्रितानुक्ताभुवाणां सेतराणाम्॥
अवग्रहादयश्चत्वारो मतिज्ञानविभागा एषां बहादीनामर्थानां मेतराणां भवन्त्येकशः । मेतराणामिति मप्रतिपक्षाणमि
* K यथा only. S perhaps omits. + K, R add चेष्टा । I S perhaps adds TET I SK omits these three, and has चपनन्न for अपनुत्त । || Var. S •निश्रितानिश्तिध्रुवाणाम् । १ s तत्रेति चतुर्बवग्रहादिष प्रक्रान्तेषु ।। २ जिज्ञासया चेठा बोधखतत्त्वात्मव्यापाररूपा ईहोच्यते । ३ s धारणा इति लक्ष्यं प्रतिपत्तियथाखमित्यनेनाद्यभेदं दर्शयति । मत्यवस्थानमित्यनेन द्वितीयां लब्धिरूपां धारणां कथयति । अव. धारणं चेत्यनेन टतीयं भेदं कथयति ।

Page #26

तत्त्वााधिगमसूत्रम् । [अ०११ सू०१७,११]
त्यर्थः । *बड़वग्रवाति अस्यमवरक्षाति । बहुविधमवग्वाति एकविधमवग्याति। चिप्रमवग्टहाति चिरेणावग्टहाति। अनिश्रितमवग्रक्षाति निश्रित मवग्टहाति। अनुक्रमवग्टक्षाति उक्तमवग्टक्षातिर। ध्रुवमवग्टनाति अध्रुवमवग्टहातिम इत्येवमौहादौनामपि विद्यात् ॥
अर्थस्य ॥ १७॥ अवग्रहादयो मतिज्ञानविकल्या अर्थस्य भवन्ति ।
व्यञ्जनस्यावग्रहः ॥ १८॥ व्यञ्जनस्यावग्रह एव भवति नेहादयः । एवं विविधोऽवग्रहो व्यच्चनस्यार्थस्य च । ईहादयस्वर्थस्यैव ॥
- 10 * K, H add नद्यथा। + र बङमव। + K विन्द्यात् । १ एवं चौपचारिको (व्यावहारिको) ऽवग्रहत्तमङ्गोवत्व बहरहातौत्येतदुच्यते । न त्वेकसमयवर्तिनं नैश्चयिकम् । म तत्र बहुमवरहाति वेणवीणामदनपटहध्वनिसमुदयं क्षयोपशमोत्कर्षात् । कथमेतदिनिश्चीयते । उत्तरकालं तथा अपायादिदर्शनात् । न ह्यसत्यवग्रहमेदे स तथाविधो यतोऽतिप्रसङ्गात् । व्यावहारिकावग्रह
मपेक्ष्यैवमुक्तमित्यन्ये । स ह्यपाय एवोत्तरेहाद्यपेक्षयावग्रह इति । २ ते निश्रितो लिङ्गप्रमितो ऽभिधीयते। म अनिश्रितं वेण्वादिशब्द
मन्यनिरपेक्षमेव शब्दादिना मेरौशब्दग्रहणवदिति रव्याख्या ॥ ३ s says that the text is उक्तमवरटह्णाति अनुक्तमवग्रहाति but others through fear of अव्याप्तिदोष substitute निश्चितमवग्टह्णाति and अनिश्चितमवग्टह्णाति । F संदिग्धमवग्रहाति असंदिग्धमवग्रह्णाति & explains असंदिग्धं to mean निश्चितम् ॥

Page #27

[अ॰ १ । स्रु० १६, २० । ] प्रथमोऽध्यायः ।
न चक्षुरनिन्द्रियाभ्याम् ॥ १८ ॥ चक्षुषा नोइन्द्रियेण च व्यञ्जनावग्रहो न भवति । चतुर्भिरिन्द्रियेः शेषेर्भवतीत्यर्थः । एवमेतन्मतिज्ञानं द्विविधं चतुर्विधं श्रष्टाविंशतिविधं श्रष्टषष्ट्युत्तरशतविधं षट्विंशत्त्रि5 शतविधं च भवति ॥
अत्राह । ग्टत्वौमस्तावन्मतिज्ञानम् । श्रथ श्रुतज्ञानं किमिति । अत्रोच्यते ॥
श्रुतं मतिपूर्व द्यनेकद्वादशभेदम् ॥ २० ॥ श्रुतज्ञानं मतिज्ञानपूर्वकं भवति । श्रुतमाप्तवचनमागम 10 उपदेश ऐतिमाम्नायः प्रवचनं जिनवचनमित्यनर्थान्तरम् । "तद्विविधमङ्गबाह्ममङ्गप्रविष्टं च । तत्पुनरनेकविधं द्वादशविधं च यथासङ्ग्यम् । श्रङ्गबाह्यमनेकविधम् । तद्यथा । सामायिकं * H K तदेतदुद्विविध• ।
१SH विविधमिति इन्द्रियनिमित्तमनिन्द्रियनिमित्तं च । चतुर्विधमवग्रहादिमेदतः । व्यष्टाविंशतिविधमिति स्पर्शनादीनां मनःपर्यवसानानां षण्णामेकैकस्य चत्वारो मेदा अवग्रहादयस्ते समुदिताः सर्वेऽपि चतुर्विंशतिरुपजातास्ततश्चक्षुर्मनोवर्जः स्पर्शनादीनां यो व्यञ्जनानामवग्रहश्चतुर्भेदः स प्रचिप्तस्ततोऽष्टाविंशतिविधं भवति । यष्टषद्युत्तरशतविधमिति तस्या एवाष्टाविंशतेरेकैको भेदः षड्विधो भवति बच्चादिभेदेन । षट्त्रिंशत्रिशतविधमिति तस्या स्वाष्टाविंशतेरेकैको मेदो द्वादशधा भवति सेतरबङ्गादिद्वादशकेन ॥ २ s अपेक्षाकारणं चेह पूर्वमित्यनेनोच्यते ॥ H युगपदेव मतिश्रुतयो - र्लब्धिस्तत्कथं मतिपूर्वकत्वं । उच्यते । उपयोगापेक्षया श्रुतापयेोगा मविनिमित्त इत्यर्थः ॥
१९

Page #28

तत्त्वार्थाधिगमसूत्रम्। [छ• १ । सू० २०।]
चतुर्विंशतिस्तवो वन्दनं प्रतिक्रमणं काथव्युत्सर्ग:१* - प्रत्याख्यानं दशवैकालिकं उत्तराध्याया: दशा: कल्पव्यवहारौ निशीथसृषिभाषितान्येवमादि॥ अङ्गप्रविष्टं दादविधम् । तद्यथा । श्राचारः सूत्रकृतं स्थानं समवाय: व्याख्याप्रज्ञप्तिः ज्ञातधर्मकथा? उपासकाध्ययनदशाः अन्तमद्दशाः अनुत्तरौपपातिकदशाः प्रश्न- 5 व्याकरणं विपाकसूत्रं दृष्टिपात इति ॥ अवाह । मतिज्ञानश्रुतज्ञानयोः कः प्रतिविशेष इति । अत्रोच्यते। उत्पनाविनटार्थवाहकं माम्पतकालविषयं मतिज्ञानम्। श्रुतज्ञानं तु चिकालविषयं उत्पनविनष्टानुत्पन्नार्थग्राहकम् ॥ अचाह । ग्रीमो मतिश्रुतयोर्नानात्वम्। अथ श्रुतज्ञानस्य द्विविधमनेक- 10 द्वादशाविधमिति किं छतः प्रतिविशेष इति। प्रचोचते। . वक़विशेषाद्वैविध्यम् । यद्भगवद्भिः सर्वजैः सर्वदर्शिभिः पर
* B कायोत्सर्गः। + S com. उत्तराध्ययनानि । * MSS. • नौत्ये।
K ज्ञानाधर्मकथा। || K सहोमस्तावत् ।
१8 H कृतस्य पापस्य यन्त्र कायपरित्यागेन क्रियमाणेन विशुद्धिराख्या
यते स कायव्यत्सर्गः॥ २ SH पूर्वेष्य यानीय सङ्घसन्ततिहिताय स्थापितान्यध्ययनानि दशा
उच्यन्ते। दशा इति वावस्थावचनः शब्दः काचित्पतिविशिवावस्था यतीनां यास वर्ण्यते वा दशा इति ॥ ३ 8 H ऋषिभिर्भाषितानि प्रत्येकबुद्धादिभिः कापिलीयादीनि ॥ s S H दृष्टिनामाज्ञानिकादौनां यत्र प्ररूपणा कता स दृष्विादः तासां वा तत्र पातः॥

Page #29

[अ० १। सू० २० ।]
प्रथमोऽध्यायः ।
मर्षिभिरर्हद्भिस्तत्वाभाव्यात्परमशुभस्य च प्रवचनप्रतिष्ठापनफलस्य तौर्थकरनामकर्मणोऽनुभावादुक्तं भगवच्छिष्यरतिशयवद्भिरुत्तमातिशयवाग्बुद्धिसंपर्गणधरैर्दृधं तदङ्गप्रविष्टम् । गणधरानन्तर्यादिभिस्वत्यन्तविशुद्धवागमैः परमप्रकृष्टवानतिशक्ति5 भिराचार्यः कालसंहननायुषादल्पशकौनां शिव्याणामनुग्रहाय
यत्प्रोकं तदङ्गबाझमिति ॥ सर्वज्ञप्रणेतत्वादानन्याच्च ज्ञेयस्थ श्रुतज्ञानं मतिज्ञानान्महाविषयम् । तस्य च महाविषयत्वात्तांस्ताननधिकृत्य प्रकरणसमाप्यपेक्षमङ्गोपाङ्गनानात्वम् । किं
चान्यत् । सुखग्रहणधारणविज्ञानापोह प्रयोगार्थ* च। अन्यथा 10 शनिबद्धमङ्गोपाङ्गशः समुद्रप्रतरणवदुरध्यवसेयं स्यात् । एतेन'
पूर्वाणि वस्वनि प्राभूतानि प्रामृतप्राभूतानि अध्ययनान्यद्देशाची व्याख्याताः ॥ अत्राह । मतिश्रुतयोस्तुल्यविषयत्वं वक्ष्यति । द्रव्येवमर्वपर्यायेविति। तस्मादकत्वमेवास्विति। अत्रोचते।
उक्तमेतत् माम्पतकालविषयं मतिज्ञानं श्रुतज्ञानं तु त्रिकाल15 विषयं विशुद्धतरं चेति । किं चान्यत् । मतिज्ञानमिन्द्रियानिन्द्रियनिमित्तमात्मनो जस्खाभाव्यात्यारिणमिकम् । श्रुतज्ञानं तु तत्पूर्वकमाप्तोपदेशाद्भवतीति ॥
* K विज्ञानेहापोहप्रयोगार्थ । + H K.त्युदेशाः पदानि च व्याख्यातानि। * I. 27. SSC only.
१8 H तस्य = श्रुतस्य । तांस्तानीनधिकृत्य जीवादौनाश्रित्य । २ 8 1 अपोहं = निश्चयं । ३ s H एतेनाङ्गोपाङ्गमेदप्रयोजनेम मुखग्रहणादिना ।

Page #30

तत्त्वार्थाधिगमसूत्रम् । [अ०१.। सू० २१-२३।]
. अत्राह। उक्तं श्रुतज्ञानम्। अथावधिज्ञानं किमिति । अचोच्यते ॥
विविधोऽवधिः ॥२१॥ भवप्रत्ययः क्षयोपशमनिमित्तश्च ॥
भवप्रत्ययो नारकदेवानाम् ॥ २२॥
नारकाणां देवानां च यथाखं भवप्रत्ययमवधिज्ञानं भवति। भवप्रत्ययं भवतको भवनिमित्तमित्यर्थः। तेषां हि भवोत्पत्तिरेव तस्य हेतुर्भवति पक्षिणमाकाशगमनवत् न शिक्षा न तप इति ॥
10 यथोक्तनिमित्तः षड्विकल्पः शेषाणाम् ॥२३॥
यथोक्रनिमित्तः क्षयोपशमनिमित्त इत्यर्थः । तदेतदवधिज्ञानं क्षयोपशमनिमित्तं षड्विधं भवति शेषाणम् । शेषाणामिति नारकदेवेभ्यः शेषाणाम् तिर्यग्यो निजानां मनुष्याणं च। अवधिज्ञानावरणौयस्य कर्मणः क्षयोपशमाभ्यां भवति षड्वि- 15 धम्। तद्यथा। अनानुगामिकं श्रानुगामिकं होयमानक वर्धमानक धनवस्थितं अवस्थितमिति। तत्रानानुगामिकं यत्र
* B किं यदस्यानकारमुदिडमिनि। +K नया for वेषाम्।
+ H omits भवतुकम् । SK adds इनि।

Page #31

[अ० १ । सू० २३ ।]
प्रथमोऽध्यायः ।
क्षेत्र स्थितस्योत्पत्रं ततः प्रच्युतस्य प्रतिपतति प्रश्नादेश पुरुषज्ञानवत् ॥ श्रानुगामिकं यत्र क्वचिदुत्पत्रं क्षेत्रान्तरगतस्थापि न प्रतिपतति भास्करप्रकाशवत् घटरनभाववच्च ॥ होयमानकं
असंख्येयेषु द्वौपेषु समुद्रेषु पृथिवीषु विमानेषु तिर्यगूर्ध्वमधो 5 यदुत्पन्नं क्रमशः संक्षिष्यमाणं प्रतिपतति पा रअङ्गुला
संख्येयभागात् प्रतिपतत्येव वा परिच्छिन्नेन्धनोपादानमंतस्यनिशिखावत् ॥ वर्धमानकं यदङ्गुलस्यासंख्येयभागादिषूत्पन्न वर्धते श्रा सर्वलोकात् अधरोत्तरारणिनिर्मथनोत्पत्रो पात्तशुष्कोप
चौयमानाधीयमानेन्धनराश्यमिवत् ॥ अनवस्थितं होयते 10 वर्धते च वर्धते होयते च प्रतिपतति चोत्पद्यते? चेति पुनः पुनरूमिवत् ॥ अवस्थितं यावति क्षेत्र उत्पन्नं भवति ततो * S बा for च।
+ B adds वा। + K omits वा।
SC चोन्यतति १s अथवा प्रश्नादेशः प्रधानपुरुषस्तनिष्ठस्तत्परायणस्तस्य ज्ञानं
तहदिति । का पुनर्भावना। यथा नैमित्तकः कश्चिदादिशन्कस्मिश्चिदेव स्थाने शक्रोति संवादयितुं न सर्वत्र एच्छामानमर्थमेवं तदप्यवधिज्ञानं यत्र स्थितस्योत्पन्नं तत्रस्थ एवोपलभते तेन नान्यत्रति । २ s F अङ्गलशब्दस्य परिभाषितो ऽर्थो दृष्टव्यः । ३ परिच्छिन्ना इन्धनोपादानसन्ततिर्यस्याममिशिखायां सा परिच्छिनेन्धनोपदानसन्तत्वमिशिखा । परितः सर्वास दिक्षु छिन्ना परिछिन्ना।
इन्धनस्य नैरन्तर्येण प्रेक्षपः । 85 उपात्तं प्रक्षिप्तं। उपचौयमानो वृद्धिं गच्छन्नित्यर्थः । आधीय
मानः प्रक्षिप्यमाणः॥

Page #32

२४
तत्वाचाधिगमसूत्रम् । [.५।सू. २४-२६ ।]
न प्रतिपतत्या केवलप्राप्तः* श्रा भवक्षयादा जात्यन्तरस्थायि वा भवति खिङ्गवत् ॥ उक्रमवधिज्ञानम् । मनःपर्यायज्ञानं वक्ष्यामः ।
करजुविपुलमती मनःपर्यायः॥ २४ ॥ मनःपर्यायज्ञानं दिविधम् । सुजुमतिमनःपर्यायज्ञानं विपुल- 5 मतिमनःपर्यायज्ञानं च ॥ अत्राह। कोऽनयोः प्रतिविशेष इति । अनौच्यते ।
विशुद्ध्यप्रतिपाताभ्यां तद्विशेषः ॥ २५ ॥ विशुद्धिकृतश्चाप्रतिपातकृतश्चानयोः प्रतिविशेषः । तद्यथा । सुजुमतिमनःपर्यायाधिपुलमतिमनःपर्यायज्ञानं विशुद्धतरम। 10 किं चान्यत् । ऋजुमतिमनःपर्यायज्ञानं प्रतिपतत्यपि भूयो' विपुलमतिमनःपर्यायज्ञानं तु न प्रतिपततौति ॥ .
अचाह । अथावधिमनःपर्यायज्ञानयोः कः प्रतिविशेष इति । प्रचोच्यते। विशुद्विवेचस्वामिविषयेभ्योऽवधिमनःपर्याययोः॥२६॥ 15
विशुद्धिकृतः क्षेत्रकृतः खामिकृतो विषयातश्चानयोर्विशेषो भवत्यवधिमनःपर्यायज्ञानयोः। तद्यथा। अवधिज्ञानान्मन:पर्यायज्ञानं विशुद्धतरम्। यावन्ति हि रूपाणिर्णा द्रव्याण्यवधिज्ञानौ जानौते तानि मनःपर्यायज्ञानी विशुद्धतराणि * B & K add अवनिष्ठवे ।
+ B C पौणि। १ भूयः = पुनः to be construed with what follows.

Page #33

[अ० १। सू० २७ । ]
प्रथमोऽध्यायः ।
मनोगतानि* जानीते ॥ किं चान्यत् । क्षेचकृतश्चानयोः प्रतिविशेषः । श्रवधिज्ञानमङ्गलस्या संख्येयभागादिषूत्पचं भवत्या सर्वलोकात् । मनःपर्यायज्ञानं तु मनुष्यक्षेत्र एव भवति नान्यक्षेत्र | इति ॥ किं चान्यत् । स्वामिकृतश्चानयोः 5 प्रतिविशेषः । अवधिज्ञानं संयतस्य असंयतस्य वा? सर्वगतिषु भवति । मनःपर्यायज्ञानं तु मनुष्यसंयतस्यैव भवति नान्यस्य ॥ किं चान्यत् । विषयकृतश्चानयोः प्रतिविशेषः । रूपिद्रव्येय्वमवपर्यायेव्ववधेर्विषयनिबन्धो भवति । तदनन्त
10
भागे मनःपर्यायस्येति ॥
श्रत्राह। उक्तं मनःपर्यायज्ञानम् । श्रथ केवलज्ञानं किमिति । श्रत्रोच्यते । केवलज्ञानं दशमेऽध्याये वक्ष्यते । मोहचयाज्ज्ञानदर्शनावरणान्तरायचयाच्च केवलमिति || ||
श्राह । एषां मतिज्ञानादीनां ज्ञानानां कः कस्य विषयनिबन्ध इति । अत्रोच्यते ।
15 मतिश्रुतयोर्निबन्धः सर्वद्रव्येष्वसर्वपर्यायेषु ॥ २७ ॥ भवति सर्वद्रव
मतिज्ञानश्रुतज्ञानयोर्विषयनिबन्धो
1
सर्व पर्यायेषु । ताभ्यां हि सर्वाणि द्रव्याणि जानीते न तु सर्वैः पर्यायैः ।
२५
* K मनोरहस्यगतानीव जानीते |
+ S नान्यचेति ।
S वाशब्दात्संयतासंयतस्य वा ।
4
+ K omits उत्पन्नम् ।
§ HAC have संयतासंयतस्य and च for या । || X. I.

Page #34

तत्त्वार्थाधिगमसूत्रम् । [.१। सू० २८-३०]
रूपिष्ववधेः ॥ २८॥ रूपिम्वेव द्रव्येष्ववधिज्ञानस्य विषयनिबन्धो भवति असर्वपर्यायेषु । सुविश्रद्धेनाप्यवधिज्ञानेन रूपोण्येव* द्रव्याण्यवधिज्ञानी जानीते तान्यपि न सर्वैः पर्यायैरिति ॥
तदनन्तभागे मनःपर्यायस्य ॥२६॥ यानि रूपौणि द्रव्याण्यवधिज्ञानी जानौते ततोऽनन्तभागे मनःपर्यायस्य विषयनिबन्धो भवति । अवधिज्ञानविषयस्यानन्तभागं मनःपर्यायज्ञानी जानीते रूपिद्रव्याणि मनोरहस्यविचारगतानि च? मानुष/क्षेत्रपर्यापनानि विशुद्धतराणि चेति ॥
सर्वद्रव्यपर्यायेषु केवलस्य ॥ ३० ॥-- 10 सर्वद्रव्येषु सर्वपयार्येषु चा केवलज्ञानस्य विषयनिबन्धो भवति। तद्धि सर्वभावग्राहकं मंभित्रलोकालोकविषयम् । नातः परं ज्ञानमस्ति । न च केवलज्ञानविषयात्परं किंचिदन्यज्ञेयमस्ति । केवलं परिपूर्ण समग्रमसाधारणं निरपेक्षं विशुद्धं सर्वभावज्ञापकं लोकालोकविषयमनन्तपर्यायमित्यर्थः ॥ 18
अत्राह । एषां मतिज्ञानादौनां युगपदेकस्मिनौवे कति भवन्तीति । अत्रोच्यते ।
* K रूपाप्येव । S S omits च।
+ K रूपाणि । || K मनुष्य ।
+ रूपद्रयाणि । Tomits च।
१ SH पर्यापन्नानि = व्यवस्थितानि । २ यदप्रकाशितं केवलेनेति ।

Page #35

[ ० १ सू० ३१ ।]
प्रथमोऽध्यायः ।
एकादौनि भाज्यानि युगपदेकस्मिन्ना चतुर्भ्यः ॥ ३१ ॥
एषां मत्यादीनां ज्ञानानामादित एकादीनि भाज्यानि युगपदेकस्मिञ्जव श्रा चतुर्भ्यः । *कस्मिंश्चिन्नौवे मत्यादौनामेकं' भवति । कस्मिंश्चिज्जीवे द्वे भवतः । कस्मिंश्चित्त्रौणि 5 भवन्ति । कस्मिंश्चित्वारि भवन्ति । श्रुतज्ञानस्य तु मतिज्ञानेन नियतः सहभावस्तत्पूर्वकत्वात् । यस्य श्रुतज्ञानं तस्य नियतं मतिज्ञानम् । यस्य तु मतिज्ञानं तस्य श्रुतज्ञानं स्याद्दा न बेति ॥ अत्राह । अथ केवलज्ञानस्य पूर्वैर्मतिज्ञानादिभिः किं सहभावो भवति । नेत्युच्यते । केचिदाचार्या व्याचचते । नाभावः । 10 किं तु तदभिभूतत्वादकिंचित्कराणि भवन्तौन्द्रियवत् । यथा वा व्यभ्भ्रे नभसि श्रादित्य उदिते भूरितेजस्त्वादादित्येनाभिभूतान्यन्यतेजांसि 'ज्वलनमणिचन्द्रमचत्रप्रभृतीनि प्रकाशनं प्रत्यकिंचित्कराणि भवन्ति तद्वदिति । केचिदप्याजः । श्रपायसद्दुव्यतया मतिज्ञानं तत्पूर्वकं श्रुतज्ञानमवधिज्ञानमनःपर्याय15 ज्ञाने च रूपिद्रव्यविषये तस्मान्नैतानि केवलिनः सन्तौति ॥ किं चान्यत् । मतिज्ञानादिषु चतुर्षु पर्यायेणोपयोगो भवति न
* K adds तद्यथा ।
+ C omits किं । + HK नेति । पचोच्यते ।
१ s येन निसर्गसम्यग्दर्शनं प्राप्तं तस्य मतिज्ञानमाद्यमेवैकं - न श्रुतं ॥ २s ज्वलनोऽग्निः ॥
३ चपायो नाम श्रोत्रादीन्द्रियोपलब्धस्येहितस्यार्थस्य निश्चयः । नैवंविधोऽपायः केवलिनोऽस्ति । यावच्च शोभनानि सम्यक्कदलिकावि सन्ति वावन्मविज्ञानं । वदेतदुद्वयमपि दूरोत्सारितं केवलिनः ॥

Page #36

२८
तत्त्वार्थाधिगमसूत्रम् ।
[अ० १। सू० ३१।]
युगपत् । संभिन्नज्ञानदर्शनस्य तु भगवतः केवलिनो युगपत्मर्व
१ किं चान्यदित्यादिना। स्वाभिप्रायद्वयं प्रकाशयति । मतिज्ञानादिषु चतुर्षु मतिश्रुतावधिमनःपर्यायज्ञानेषु पर्यायेण क्रमेणोपयोग: *खविषयग्राहिता भवति न युगपदेकस्मिन्काले न स्वखविषय एषां व्यापारः। यदा मतिज्ञानी मतिज्ञानेनोप-5 युको न तदा श्रुतादीनामन्यतमेन केनचित् । यदा च श्रुतज्ञानेनोपयुक्तो न तदा मत्यादौनामन्यतमेनेति । केवलिनस्तु क्रमेणैतज्ज्ञानगतो नास्त्युपयोगः ॥ यतः मंभिन्न इत्यादि । ज्ञानं विशेषग्राहि दर्शनं मामान्ययाहि ज्ञानं च दर्शनं च ज्ञानदर्शने मंभिन्ने सर्वद्रव्यपर्यायग्राहके ज्ञानदर्शने यस्य म संभिन्नज्ञान- 10 दर्शनः तस्यैवी। माहात्यादिगुणन्वितस्य भगवतः। केवलं सर्वार्थग्राहि ज्ञानं यस्यास्ति तस्य केवलिनः। युगपदेकस्मिन्समये केवलज्ञाने ऽनुममयमुपयोगो भवति दर्शने च। कीदृशि केवलज्ञाने दर्शने वा। उच्यते । सर्वभावग्राहके सर्वे भावाः पञ्चास्तिकायास्तेषां ग्राहक विशेष परिच्छेदकमित्यर्थः । निर- 15 पेक्षे निर्गता अपेक्षा ज्ञेयं मुक्कान्यत्र इन्द्रियादौ यस्य तनिरपेक्षं तस्मिनिरपेक्षे। केवलज्ञाने विशेषग्राहिणि । दर्शने च सर्वभावग्राहके निरपेक्षे मामान्ययाहिणि अनुममयमुपयोगो भवतीति । अनुगत: अव्यवहितः समयो ऽत्यन्ता विभागः कालो यत्र कालमन्ताने म कालमन्तानः अनुममथस्तमनुसमयं कालसन्तानमुप- 20 योगो भवति “कालध्वनोरत्यन्तसंयोगे (पा० २।३। ५) इति
+ CF प्रज्ञापना ।
* U खामि।
+
U तस्व
।

Page #37

[अ० १। सू० ३१।
प्रथमोध्यायः ।
२९
भावग्राहके निरपेक्षे केवखजाने केवलदर्शने चानुममयमुपयोगो द्वितीया । अव्ययीभावो वा विभक्त्यादिषु (पा० २ । १।६) वारंवारेणोपयोगो भवति इति यावत् । एकमिन्समये केवलज्ञानोपयोगे वृत्ते ततो ऽन्यस्मिन्केवलदर्शनोपयोग इति एवं सर्वकालमवसेयम् । यद्यपि केचित्पण्डितंमन्याः सूत्राण्यन्यथा5 कारमर्थमाचक्षते तर्कबलात्तु विशुद्धबुद्धयो वारंवारेणोपयोगी
नास्तीति तत्तु न प्रमाणयामः । यत श्राबाये भूयांसि सूत्राणि वारंवारेणोपयोगं प्रतिपादयन्ति ।
नाणंमि दंमणमि य एक्को एगतरगम्मि उवउत्ता। तथा
सव्वस्म केवलिस्म वि जुगवं दो पत्थि उवोगा ॥ 10 इत्यादौनि। अथैवं मन्येथाः सूत्राणमेषामन्य एवार्थो ऽन्य
एवाव्युत्पन्नबुद्धिभिराख्यायत इत्येतदपि दुःश्रद्धानं । यतः सत्यं सूत्राण्यन्धपुरुषस्थानानि* सुधिया ग्रहौतानि शक्नुवन्यथै ख्यापयितम्। यथा श्वेतो धावतीत्यादि एवं विधेषु च सूत्रेववश्य
मात्रसंप्रदाय एवान्वेषणीयो भवति स चाविच्छेदेनार्थसंप्रदायः 15 समस्तश्रुतधरादधिकारिणः परिप्लवमानो मुनिपरम्परया
यावदोत्यागमादविगणनेन वारंवारमित्यभ्युपेयते। (वारंवारेणोपयोग इति कुतः पुनरर्थागमो ऽकस्मादुपयोगवादिनः खत एव चेत्प्रेक्षितः खमनीषिका सिद्धान्तविरोधिनी न प्रमाणमित्यभ्युपेयते)। अथागमात्प्रदर्शनीयस्त_सौ तस्माद्यत्किंचिदेतदिति ।
* U स्थानीयानि ।
+ U परिलवमानो। + U omits words in the brackets.

Page #38

तत्त्वार्थाधिगममूत्रम्।
[अ० १। सू० ३२।]
भवति ॥ विं चान्यत् । क्षयोपशमजानि चत्वारि ज्ञानानि पूर्वाणि चयादेव केवलं । तस्मान केवलिनः शेषानि ज्ञानानि सन्तौति ९ ॥
___ मतिश्रुतावधयो विपर्ययश्च ॥ ३२॥ मतिज्ञानं श्रुतज्ञानमवधिज्ञानमिति। विपर्ययश्च भवत्य- 5 ज्ञानं चेत्यर्थः । ज्ञानविपर्ययो ऽज्ञानमिति । अत्राह । तदेव ज्ञानं तदेवाज्ञानमिति । ननु छायातपवच्छीतोष्णवच्च तदत्य* C मवन्तौति । + HK मनिश्रुनाविभङ्गा विपर्ययच । + विपर्ययश्च भवत्यज्ञानविपर्ययो ज्ञातमिति ।
K न तु । अथ* मन्यसे माकारो ऽनाकार इति शब्दभेदः केवलमत्र केवलिनि अर्थस्वभिन्न एव यतः सर्वमेव विशेषपरिच्छेदकं ज्ञानं केवलिनि समस्ति न दर्शनमिति । इदमपि न जाघव्यते ज्ञाना- 10 वरणं भगवतः क्षीणं दर्शनावरणं च निरवशेषं । तत्रैकत्वे मति को ऽयमावरणभेदाभिमानो निःप्रयोजनः। तथा माकारोपयोगो ऽष्टधा दर्शनोपयोगश्चतुर्धति तथा ज्ञानं पञ्चधा दर्शनं चतुर्धति एकत्वे मति कुत इदमपि घटमानकम् । न वातौवाभिनिवेशो ऽस्माकं युगपदुपयोगो मा भूदिति वचनं न पश्यामस्तादृशं । 15 क्रमोपयोगार्थप्रतिपादने तु भूरिवचनमुपलभामहे । न चान्यथा जिनवचनं कर्तुं शक्यते सुविदुषापौति ॥
१ Var. S ज्ञानदर्शनावरणयोस्तु छत्नचयात् केवलज्ञानदर्शने भवतस्तस्मात्र केवलिनः शेषज्ञानानि ॥
* U इति for अथ।

Page #39

० १० । ० ३३ । ]
न्तविरुद्धमिति । श्रत्रोच्यते ।
मिथ्यादर्शनपरिग्रहाद्विपरीत
ग्राहकत्वमेतेषाम् १* । तस्मादज्ञानानि भवन्ति । तद्यथा । मत्यज्ञानं श्रुताज्ञानं विभङ्गज्ञानमिति । श्रवधिर्विपरीतो विभङ्ग इत्युच्यते? ॥
अचाह । उक्तं भवता सम्यग्दर्शनपरिग्टहोतं मत्यादिज्ञानं भवत्यन्यथा||ज्ञानमेवेति । मिथ्यादृष्टयोऽपि च भव्याश्वाभव्याचेन्द्रियनिमित्तानविपरीतान्यर्शादीनुपलभन्ते उपदिशन्ति च** स्पर्शं स्पर्श।। इति रसं रस इति । एवं शेषान् । तत्कथमेतदिति । अत्रोच्यते । तेषां हि विपरीतमेतद्भवति । 10 'सदसतोरविशेषाद्यदृच्छोपलब्धेरुन्मत्तवत् ॥ ३३ ॥
यथोन्मत्तः कर्मोदयादुपहतेन्द्रियमतिर्विपरौतग्राही भवति सोऽश्वं गौरित्यध्यवस्यति गां चाश्व इति लोष्टं सुवर्णमिति सुवर्णं लोष्ट?? इति लोष्टं च लोष्ट ||| इति सुवर्णा सुवर्णमिति
5
प्रथमोध्यायः ।
* K मिथ्यादर्शनपरिग्टहीतग्राहकमेतेषाम् । + H अवधेर्विपरीतो, K अवधिविपरीतो ।
|| SK add तु• त्यन्यथा त्वज्ञान |
** Comits च ।
++ AC वाश्वमिति ।
|||| K लोष्टमिति ।
+ K विभङ्गमिति ।
§ AC ग्रंथ २५० ।
Comits च ।
++ K स्पर्शमिति रसं रसमिति ।
88 K लोटमिति ।
HK add च ।
३१
१ s एतेषामिति मतिश्रुतावधीनां ॥
२ s सद्दिद्यमानमसदविद्यमानं । च्यविशेषादयथार्थावबोधात् । यदृच्छोपलब्धेरिति छानालोचिता अर्थोपलब्धिस्तस्या यदृच्छोपलब्धेः स्पर्शादिपरिज्ञानं भवति उन्मत्तस्येव ॥

Page #40

३२
तत्त्वार्थाधिगमसूत्रम्। [अ० १। सू०.३४,३५।]
तस्यैवमविशेषेण लोष्टं सुवर्ण सुवर्ण लोष्टमिति विपरौतमध्यवस्यतो नियतमज्ञानमेव भवति तदन्मिथ्यादर्शनोपहतेन्द्रियमतेर्मतिश्रुतावधयोऽप्यज्ञानं* भवन्ति ॥
उक्र ज्ञान । चारित्रं नवमेऽध्याये वक्ष्यामः । प्रमाणे चोक्ने । नयान्वक्ष्यामः । तद्यथा। 'नैगमसंग्रहव्यवहारर्जुसूत्रशब्दा नयाः ॥ ३४ ॥
नैगमः संग्रहो व्यवहार ऋजुसूत्रः शब्द इत्येते पञ्चनया भवन्ति । तत्र
आद्यशब्दौ दिविभेदौ ॥ ३५ ॥ आद्य इति सूचक्रमप्रामाण्यान्नैगममाह । स दिभेदो देश- 10 परिक्षेपी सर्वपरिक्षेपौ चेति । शब्दस्त्रिभेदः साम्पतः समभिरूढ एवम्भूत इति ॥ अत्राह। किमेषां लक्षणमिति । अत्रोच्यते । निगमेषु येऽभिहिताः शब्दास्तेषामर्थः। शब्दार्थपरिज्ञानं च देशसमग्रग्राही नैगमः । अर्थानां सर्वैकदेशसंग्रहणं संग्रहः । लौकिकसम उपचारप्रायो विस्तृतार्थो व्यवहारः। सतां 15 साम्प्रतानामर्थानामभिधानपरिज्ञानामृजुसूत्रः। यथार्थाभिधानं शब्दः। नामादिषु प्रसिद्धपूर्वाच्छब्दादर्थे प्रत्ययः साम्प्रतः । सत्वर्थध्वसंक्रमः ममभिरूढः । व्यञ्जनार्थयोरेवम्भूत इति ॥
अत्राह । उद्दिष्टा भवता नैगमादयो नयाः । तन्नया इति कः पदार्थ इति। अत्रीच्यते। नयाः प्रापकाः कारकाः 20
* HK प्यज्ञानान्येव ।
+ HK अर्थाः।
Sadds तु।

Page #41

अ॰ १ । सू० ३५ ।]
प्रथमोऽध्यायः ।
साधका निर्वर्तका निर्मामका उपलम्भका व्यञ्जका दूत्यनर्थान्तरम् । जौत्रादौन्पदार्थान्नयन्ति प्राप्नुवन्ति * कारयन्ति बाधयन्ति निर्वर्तयन्ति निर्भामयन्ति उपलम्भयन्ति व्यञ्जयन्तौति
नयाः ॥
श्राह । किमेते तन्त्रान्तरीया वादिन श्राहोखितन्त्रा एव चोदकपक्षग्राहिणो मतिभेदेन विप्रधाविता दूति । श्रत्रोच्यते। नैते तन्त्रान्तरीया नापि स्वतन्त्रा मतिभेदेन विप्रधाविताः । ज्ञेयस्य त्विर्थस्याध्यवसायान्तराष्येतानि । तद्यथा । घट इत्युक्ते योऽसौ चेष्टाभिर्निर्वृत्त' ऊर्ध्वकुण्डलो' ष्टायतवृत्त10 ग्रौवोऽधस्तात्परिमण्डलो जलादीनामाहरणधारणसमर्थ उत्तरगुण निर्वर्तनानिर्वृत्तो द्रव्यविशेषस्तस्मिनेकस्मिन्विशेषवति तच्यातीयेषु वा सर्वेय्वविशेषा' त्परिज्ञानं नैगमनयः । एकस्मिन्वा
5
* HK प्रापयन्ति ।
↑ Komits वा ।
१ तन्तं जैनं प्रवचनं तस्मादन्यत्वाणभुजादिशास्त्रं तस्मिन्भवाः कुशला वा तन्त्रान्तरीयाः । यवश्यं वदन्तीति वादिनो ऽतः किं वैशिषिकादयो वादिनो नया भण्यन्ते । आत्मीयं तन्त्रमेषां ते खतन्त्राः । चोदको दुरुक्तादिचकस्तस्य पक्षो विषयः तं चोदकपक्षं ग्रहीतुं शीलमेषामिति चोदकपक्षग्राहिणः । विप्रधाविता व्ययथार्थनिरूपका इति ॥ ३ s एतानीति नैगमादीनि ॥
२ s अर्थस्य घटपटादेः ॥
३३
+ Komits तु ।
४ S कुम्भकारचेष्टानिर्वृत्तः ॥
५ S कुण्डल = वृत्त ॥
६ 6 उत्तरेत्यादि पाकजरक्तादिगुणपरिसमाप्तना निष्पन्नः ।
os व्यविशेषादभेदेन ।
5

Page #42

तत्त्वार्थाधिगमसूत्रम् ।
[अ० १ । सू० ३५।]
क
बहुषु वा नामादिविशेषितेषु मानतातोतानागतेषु घटेषु संप्रत्ययः१ संग्रहः। तेष्वेव खौकिकपरीक्षकग्राह्येषूपचारगम्येषु यथास्थूलार्थेषु संप्रत्ययो व्यवहारः । तेष्वेव सत्सु मानतेषु संप्रत्यय ऋजुसूत्रः । तेष्वेव मानतेषु नामादौनामन्यतमग्राहिषु प्रसिद्धपूर्वकेषु घटेषु संप्रत्ययः साम्प्रतः शब्दः । तेषामेव साग्र- 5 तानामध्यवसायासंक्रमो वितर्कध्यानवत् समभिरूढः। तेषामेव व्यञ्जनार्थयोरन्योन्यापेक्षार्थवाहित्वमेवम्भूत इति ॥
अत्राह। एवमिदानीमेकस्मिन्नर्थऽध्यवसायनानात्वाचन विप्रतिपत्तिप्रसङ्ग इति । अत्रोच्यते । यथा सर्वमेकं सदविशेषात् सर्वं द्वित्वं जौवाजीवात्मकत्वात् सर्वं त्रित्वं द्रव्यगुण- 10 पर्यायावरोधात् सर्वं चतुष्वं चतुर्दर्शनविषयावरोधात् सर्व पञ्चत्वमस्तिकायावरोधात् सर्वं षट्त्वं षड्यावरोधादिति । यथैता न विप्रतिपत्तयो ऽथ चाध्यवसायस्थानान्तराण्येतानि तदन्वयवादा इति। किं चान्यत् । यथा मतिज्ञानादिभिः पञ्चभिनिर्धर्मादौनामस्तिकायानामन्यतमोऽर्थः पृथक् पृथगु- 15 पलभ्यते पर्यायविशुद्धिविशेषादुत्कर्षण न च ता विप्रतिपत्तयः
• C पूर्वेषु। + K साम्प्रतशब्दः ।
+ K शब्देषु। $ H चतुष्क A चतुष्टयं ।
१ संप्रत्ययः सामान्य घटो घट इति परिज्ञानं ॥ २ % उपचारगम्यविति लोकक्रियाधारेषु ॥ ३ s विरुद्धप्रतीतिविप्रतिपत्तिः ॥

Page #43

[अ० १ । सू० ३५]
प्रथमोऽध्यायः।
तबन्नयवादाः। यथा वा प्रत्यक्षानुमानोपमानाप्तवचनैः प्रमाणेरेकोऽर्थः प्रमीयते* स्वविषयनियमात् न च ता विप्रतिपत्तयो भवन्ति तदन्नयवादा इति । आह च रनैगमशब्दार्थानामेकानेकार्थनयगमापेक्षः । देशसमग्रग्राही व्यवहारी नैगमो ज्ञेयः ॥ १ ॥ यत्संग्रहीतवचनं मामान्ये देशतो ऽथ च विशेषों । तत्संग्रहनयनियतं ज्ञानी विद्यालयविधिज्ञः ॥ २ ॥ समुदायव्यताकृतिसत्तासंज्ञादि निश्चयापेक्षम् । "लोकोपचारनियतं व्यवहारं विस्ततं विद्यात् ॥ ३ ॥
* K प्रतीयते।
+ H देशतो विशेषाच ।
K adds च ।
१s संक्षिप्ततररुचीनामनुग्रहार्थमार्याभिर्वक्नुकाम एवं प्रक्रमत बाह
चेत्यादि अाह चेत्यात्मानमेव पर्यायान्तरवर्तिनं निर्दिशति । H प्रयासः अभिहितमेवार्थ पूर्वाचार्यबहुमतो ऽयमिति तत्संग्टह्यार्याभिरुपप्रदर्श
यन्नाह । आह चेत्यादि । २ निगमो जनपदस्तत्रभवा नैगमाः शब्दास्तेषामर्था अभिधेया यतस्तेषां
नैगमशब्दार्थानां । एको विशेषः अनेक सामान्यमनेकव्यक्त्याश्रितत्वात् तावेवार्थो एकानेकार्थो तयोरेकानेकार्थयार्नयः प्रकटनं प्रकाशनमेकानेकार्थनयः स एव गमः प्रकारः एकानेकार्थनय गमस्तमपेक्षते ऽभ्युपैति यः स एकानेकार्थनयगमापेक्षः । व्यवहारो ऽस्य सामान्यविशेषाभ्यां परस्परविमुखाभ्यामस्तौति व्यवहारी नैगमो नयो ज्ञातव्यः । ३ । अथ च = अथवा। & s संज्ञादयो नामस्थापनाद्रव्यभावाः । - ५ S लोकोपचारे नियतं निष्पन्न । उपचरितानुप चरितार्थाश्रयणादिस्ततं ।

Page #44

तत्त्वार्थाधिगमसूत्रम् । . [१०१ । सू० ३५ ।]
साम्प्रतविषयवाहकमजुसूचनयं ममामतो विद्यात् । विद्याद्यथार्थशब्दं विशेषितपदं तु शब्दनयम् ॥ ४ ॥ इति ॥
अत्राह। अथ जीवो नोजौवः अजीवो नोऽजीव इत्याकारिते केन नयेन कोऽर्थः प्रतीयत इति । अत्रोच्यते । जीव इत्याकारिते मैगमदेशसंग्रहव्यवहारर्जुसूत्रमाम्प्रतममभिरूढः । पञ्चस्खपि गतिध्वन्यतमो जीव इति प्रतीयते । कस्मात् । एते हि नया जीवं प्रत्यौपशमिकादियुक्तभावग्राहिणः । नोजीव इत्यजीवद्रव्यं जौवस्य वा देशप्रदेशौ । अजीव इत्यजीवद्रव्यमेव । नोऽजीव इति जीव एव तस्य वा देशप्रदेशाविति ॥ एवम्भूतनयेन तु जौव इत्याकारिते भवस्थो जौवः प्रतीयते । कस्मात् । 10 एष हि नयो जौवं प्रत्यौदयिकभावग्राहक एव । जीवतौति जौव: प्राणिति प्राणान्धारयतीत्यर्थः। तच्च* जौवनं सिद्धे न विद्यते तस्माद्भवस्थ एव जीव इति। नोजीव दत्यजीवद्रव्यं सिद्धो वा। अजीव इत्यजीवद्रव्यमेव । नोऽजीव इति भवस्थ एव जीव इति। समग्रार्थवाहित्वाचास्य नयस्य नानेन देश- 15 प्रदेशौ ग्रह्यते। एवं जौवौ जौवा इति' द्वित्वबहत्वाकारितेवपि । सर्वसंग्रहणे तु जीवो नोजौवः अजीवो नोऽजीवः जीवौ भोजौवौ अजीवौ नोऽजौवौ इत्येकदित्वाकारितेषु शून्यम् । कस्मात् । एष हि नयः संख्यानन्त्याज्जीवानां बहुत्वमेवेच्छति
_
* A नतु, E ननु ।
.
.
१
इति शब्द आद्यर्थे ।

Page #45

[अ० १ । सू० ३५]
प्रथमोऽध्यायः ।
यथार्थवाही । शेषास्तु नया जात्यपेक्षमेकस्मिन्बहुवचनत्वं बहुषु च बहुवचनं सर्वाकारितग्राहिण दति। एवं सर्वभावेषु नयवादाधिगमः कार्यः।
अचाह । अथ पञ्चानां ज्ञानानां मविपर्ययाणं कानि को 5 नयः श्रयत इति। अत्रोच्यते । नेगमादयस्त्रयः सर्वाण्यष्टौ
श्रयन्ते। ऋजुसूत्रनयो मतिज्ञानमत्यज्ञानवर्जानि षट् ॥ अवाह । कस्मान्मतिं मविपर्ययां न श्रयत इति। अत्रोच्यते । श्रुतस्य मविपर्ययस्योपग्रहत्वात्। शब्दनयस्तु दे एव श्रुतज्ञानकेवलज्ञाने
श्रयते। अत्राह। कस्मान्नेतराणि श्रयत इति। अत्रोच्यते । 10 मत्यवधिमनःपर्यायाणं श्रुतस्यैवोपग्राहकलात् । चेतनाज्ञस्वाभाव्याञ्च सर्वजीवानां नास्य कश्चिन्मिथ्यादृष्टिरज्ञो वा जीवो विद्यते । तस्मादपि विपर्ययान्न श्रयत इति । अतश्च प्रत्यक्षानुमानोपमानाप्तवचनानामपि प्रामाण्यमभ्यनुज्ञायत इति। आह च
विज्ञायैकार्थपदान्यर्थपदानि च विधानमिष्टं च । विन्यस्य परिक्षेपात्रयैः परोक्ष्याणि तत्त्वानि ॥१॥ ज्ञानं सविपर्यासं त्रयः श्रयन्यादितो नयाः सर्वम् । सम्यग्दृष्टेर्ज्ञानं मिथ्यादृष्टेविपर्यासः ॥२॥
जुसूत्रः षट् श्रयते मतेः श्रुतोपग्रहादनन्यत्वात् । श्रुतकेवले तु शब्दः श्रयते नोऽन्यच्छ्रुताङ्गत्वात् ॥३॥
15
* S omits this.
१ सर्वाकारितग्राहिण इति सर्ववचनैरेकवचनादिभिराकारितानेताविकल्पान् ग्टहन्ति तच्छिलाश्च सर्वाकारितग्राहिण इति ॥

Page #46

३८
तत्त्वार्थाधिगमसूत्रम्
*
मिथ्यादृष्यज्ञाने न श्रयते नास्य कश्चिदज्ञो ऽस्ति ! ज्ञस्वाभाव्यान्जीवो मिथ्यादृष्टिर्न चाप्यज्ञः ॥ ४ ॥ इति नयवादाश्विचाः क्वचिद्विरुद्धा दूवाथ च विशुद्धाः । लौकिकविषयातीतास्तत्त्वज्ञानार्थमधिगम्याः ॥ ५ ॥
• १ सू० ३५ ॥
इति तत्त्वार्थाधिगमेऽर्हत्प्रवचनसंग्रहे प्रथमोऽध्यायः समाप्तः ॥
* Here and everywhere, Mss. BK give for

Page #47

अथ द्वितीयोऽध्यायः।
अत्राह। उक्तं भवता जीवादीनि तत्त्वानौति । तत्र को जौवः कथं वक्षणो वेति । अत्रोच्यते। औपशमिकक्षायिका भावा मिश्रश्च जीवस्य स्वतत्त्व
मौदयिकपारिणामिका च ॥१॥ 5 औपशमिकः क्षायिकः बायोपशमिक श्रौदयिकः पारिणामिक इत्येते पञ्च भावा जीवस्य स्वतत्त्वं भवन्ति । दिनवाष्टादशैकविंशतित्रिभेदा यथाक्रमम् ॥२॥
एते औपशमिकादयः पञ्च भावा दिनवाष्टादशैकविंशतित्रिभेदा भवन्ति । तद्यथा । औपशमिको दिभेदः चायिको 10 नवभेदः क्षायोपशमिको ऽष्टादशभेदः औदयिक एकविंशतिभेदः पारिणमिकस्त्रिभेद इति। यथाक्रममिति येन सूत्रक्रमेणत अर्ध्वं वक्ष्यामः ।
सम्यक्कचारित्रे ॥३॥ सम्यक्त्रं चारित्रं च दावौपशमिको भावौ भवत इति । ज्ञानदर्शनदानलाभभोगोपभोगवीर्याणि च ॥४॥
* K यथाक्रमम् A यथा।
+ K adds तद्यथा।
१ वा = and.
२ च शब्दात्मानिपातिकः ।

Page #48

तत्त्वार्थाधिगमसूत्रम्।
[अ० २। सू• 8-६]
ज्ञानं दर्शनं दानं लाभो भोग उपभोगो वौर्यमित्येतानि च* सम्यक्वचारित्रे च नव क्षायिका भावा भवन्तौति । ज्ञानाज्ञानदर्शनदानादिलब्धयश्चतुस्वित्रिपञ्चभेदाः
सम्यक्वचारित्रसंयमासंयमाश्च ॥५॥ ज्ञानं चतुर्भेदं मतिज्ञानं श्रुतज्ञानमवधिज्ञानं मनःपर्यायমালনিনি। মান প্রিন্স সয়ল সুনাম্বা বিশাল मिति। दर्शनं विभेदं चक्षुर्दर्शनमचक्षुर्दर्शनमवधिदर्शनमिति । लब्धयः पञ्चविधा दानलब्धिाभलब्धि गलब्धिरुपभोगलब्धिऊर्यलब्धिरिति । सम्यक्त्रं चारित्रं संयमासंयम इत्येते ऽष्टादश 10 क्षायौपशमिका भावा भवन्तीति। गतिकषायलिङ्गमिथ्यादर्शनाज्ञानासंयतासिद्धत्वले
श्याश्चतुश्चतुल्येकैकैकैकषड्नेदाः ॥ ६ ॥ गतिश्चतुर्भदा नारकतैर्यग्योनिमनुष्यदेवा इति। कषायचतुर्भदः क्रोधी मानौ मायौ लोभौति । लिङ्गं त्रिभेदं स्त्री 13 पुमानपुंसकमिति। मिथ्यादर्शनमेकभेदं मिथ्यादृष्टिरिति । अज्ञानमेकभेदमज्ञानौति। असंयतत्वमेकभेदमसंयतो ऽविरत इति । श्रमिद्धत्वमेकभेदमसिद्ध इति । एकभेदमेकविधमिति । लेण्याः षड्दाः कृष्णलेण्या नौललेण्या कापोतलेण्या तेजो* KC omits च। + K निर्यम्योन। + K puts पुमान् before स्त्रौ । १ कषः संसारस्तस्याय उपादानकारणविशेषः कषायः । स चतुर्धा क्रोधादिस्तदुदयात्रोध्यादिव्यपदेशः। अत्रापि जीवखतत्त्वप्रतिपत्तये क्रोधौति व्यपदेशो न क्रोध इति ।

Page #49

[अ० २ । सू. ७-६]
द्वितीयोऽध्यायः ।
लेण्या पद्मलेण्या शुक्ललेण्या। इत्येते एकविंशतिरौदयिक*भावा भवन्ति ।
जौवभव्याभव्यत्वादीनि च ॥ ७॥ जीवत्वं भव्यत्वमभव्यत्वमित्येते त्रयः पारिणमिका भावा 5 भवन्तौति । श्रादिग्रहणं किमर्थमिति। अत्रोच्यते । अस्तित्व
मन्यत्वं कर्तृत्वं भोकृत्वं गुणवत्त्वमसर्वगतत्वमनादिकर्मसन्तानबद्धत्वं प्रदेशामरूपत्वं नित्यत्वमित्येवमादयो ऽप्यनादिपारिणामिका जीवस्य भावा भवन्ति । धर्मादिभिस्तु समाना इत्यादिग्रहणेन
सूचिताः । ये जीवस्यैव वैशेषिकास्ते स्वशब्देनोक्ता इति। एते 10 पञ्च भावास्त्रिपञ्चागझेदा जौवस्य स्वतत्त्वं भवन्ति । अस्तित्वादयश्च । किं चान्यत् ।
उपयोगो लक्षणम् ॥८॥ उपयोगो वक्षणं जीवस्य भवति ।
__सविविधो ऽष्टचतुर्भेदः॥६॥ 15 म|| उपयोगो द्विविधः साकारो ऽनाकारच ज्ञानोपयोगो
दर्शनोपयोगश्चेत्यर्थः। स पुनर्यथासङ्ख्यमष्टचतुर्भदो भवति ।
* S probably omits धोदयिक K आदयिका भावा । + K प्रदेशवत्वं। KB • रूपित्वम्। K omits. || Var S omits. S says this is wrong, and in arguing says “यच भेरविधिः तत्र नच्छब्दो न प्रयुज्यते इति का खल नियमः" and further quotes VI 2 and VIII 2 in support of his argument.
6.....---

Page #50

४२
तत्त्वार्थाधिगमसूत्रम् । [अ०२। सू०१०-१५)
ज्ञानोपयोगो ऽष्टविधः। तद्यथा । मतिज्ञानोपयोग: श्रुतज्ञानोपयोगो ऽवधिज्ञानोपयोगी मनःपर्यायज्ञानोपयोगः केवल ज्ञानोपयोगो मत्यज्ञानोपयोगः श्रुताज्ञानोपयोगो विभङ्गज्ञानोपयोग इति । दर्शनोपयोगश्चतुर्भेदः । तद्यथा । चक्षुर्दर्शनोपयोगो ऽचक्षुदर्शनोपयोगो ऽवधिदर्शनोपयोगः केवलदर्शनोपयोग इति ॥
__ संसारिणो मुक्ताश्च ॥ १० ॥ ते जौवाः समासतो द्विविधा भवन्ति संसारिणे मुताश्च । किं चान्यत् ।
समनकामनस्काः॥ ११ ॥ समासतस्ते एव जौवा द्विविधा भवन्ति समनस्काश्च अमन- 10 स्काश्च । तान्परस्तावक्ष्यामः ॥
संसारिणस्त्रसस्थावराः ॥ १२॥ संसारिणो जौवा द्विविधा भवन्ति त्रसाः स्थावराश्च । तत्र
पृथिव्यब्वनस्पतयः स्थावराः॥१३॥ पृथिवीकायिका अपकायिका वनस्पतिकायिका इत्येते 15 त्रिविधाः स्थावरा जौवा भवन्ति । तत्र पृथिवीकायो ऽनेकविधः शुद्धपथिवीशर्करावालुकादिः । अप्कायो ऽनेकविधो हिमादिः। वनस्पतिकायो ऽनेकविधः शैवलादिः ॥
तेजोवायू दौन्द्रियादयश्च वसाः ॥ १४ ॥
* II. 25.

Page #51

[अ० २। सू० । १६-१८।] द्वितीयोऽध्यायः ।
४३
तेजाकायिका अङ्गारादयः । वायुकायिका उत्कलिकादयः । दौन्द्रियास्त्रीन्द्रियाश्चतुरिन्द्रियाः पञ्चेन्द्रिया इत्येते त्रमा भवन्ति । संसारिणस्त्रमाः स्थावरा इत्युक्ते एतदुकं भवति मुक्ता नैव चमा नैव स्थावरा इति ॥ 3 पञ्चेन्द्रियाणि ॥१५॥
पञ्चेन्द्रियाणि* भवन्ति । पारम्भो नियमार्थः षडादिप्रतिषेधार्थश्च ॥ इन्द्रियं । इन्द्रलिङ्गमिन्द्रदिष्टमिन्द्रदृष्टमिन्द्रसृष्टमिन्द्रजुष्टमिति वा। इन्द्रो जौवः सर्वद्रव्येश्वैश्वर्ययोगाद्विषयेषु
वा परमैश्वर्ययोगात्। तस्य लिङ्गमिन्द्रियं लिङ्गनात्सूचना10 प्रदर्शनादुपष्टम्भनाड्यञ्चनाचा जौवस्थ लिङ्गमिन्द्रियम् ॥
द्विविधानि ॥ १६॥ द्विविधानौन्द्रियाणि भवन्ति । द्रव्येन्द्रियाणि भावेन्द्रियाणि च॥ तच
निवृत्त्युपकरणे द्रव्येन्द्रियम् ॥ १७॥ 15 निवृत्तीन्द्रियमुपकरणेन्द्रियं च विविधं द्रव्येन्द्रियम् ।
निवृत्तिरङ्गोपाङ्गनामनिर्वर्तितानौन्द्रियद्वाराणि कर्मविशेष
* K पश्चैवेन्द्रियाणि भवन्तीत्या० । + B adds इन्द्रदत्तम्, Cadds 5
adds इन्द्रदत्तं last and omits इन्द्रदृष्टं। + B adds स्तवनात् and puts उपलंभनात् for उपटभनात् K gives उप
लम्भनात् for जुएं and व्यञ्जनात् for दत्तम् । K नि:ति। १ अङ्गोपाङ्गनाम निर्माणकर्म चाभ्यां कर्मविशेषाभ्यां......विशिला
वयवरचनया निष्पादिता ...... प्रतिविशिरदेशाः प्रदेशाः ।

Page #52

तत्त्वार्थाधिगमसूत्रम् । [ ० २०१६-२२ । ]
संस्कृताः शरौरप्रदेशाः । निर्माणनामाङ्गो * पाङ्गप्रत्यया' मूलगुण निर्वर्तनेत्यर्थः ॥ उपकरणं बाह्यमभ्यन्तरं च । निर्वर्तितस्यानुपघातानुग्रहाभ्यामुपकारौति ॥
88
लब्ध्युपयोगौ भावेन्द्रियम् ॥ १८ ॥
लब्धिरुपयोगच भावेन्द्रियं भवति । लब्धिर्नाम गति - 5 जात्यादिनामकर्मजनिता तदावरणीयकर्मक्षयोपशमजनिता चेन्द्रियाश्रयकर्मोदयनिर्वृत्ता च जीवस्य भवति । सा पञ्चविधा । तद्यथा । स्पर्शनेन्द्रियलब्धिः रसनेन्द्रियलब्धिः घ्राणेन्द्रियलब्धिः चचुरिन्द्रियलब्धिः श्रोत्रेन्द्रियलब्धिरिति ॥ उपयोगः स्पर्शादिषु ॥ १८ ॥
स्पर्शादिषु मतिज्ञानोपयोग दूत्यर्थः । उक्तमेतदुपयोगो लक्षणम्?। उपयोगः प्रणिधानमायोग || स्तद्भावः परिणाम दूत्यर्थः ॥ एषां च सत्यां निर्वृत्तावुपकरणोपयोगौ भवतः । सत्यांच लब्धौ निर्वृत्त्युपकरणोपयोगा भवन्ति । निर्वृत्त्यादीनामेकतराभावे विषयालोचनं न भवति ।
•
10
मेवैतदिति । § II. 4.
15
* K omits चङ्ग |
+ KB वा ।
+ S says: some doubt whether this is a sutra, but he adds, their K margin टीकाकारमवे
view is wrong.
चमिदं केषांचिन्ावे भाष्य
K प्रयोगः ।
1 s probably omits च ।
१ s मध्यव्यवस्थितो नामशब्द उभयं विशेषतयाक्षिष्यति । ...... ते कर्मणी प्रत्ययं कारणं निमित्तं यस्या निवृत्तेः सा निर्माणनामाङ्की
पाङ्गप्रत्यया ।

Page #53

[अ० २ । सू. २३-२५।] द्वितीयोऽध्यायः ।
३५
प्रबाह । उक्तं भवता पञ्चेन्द्रियाणौति । तत्कानि तानौन्द्रियाणौत्युच्यते ।
स्पर्शनरसनघ्राणचक्षुःश्रोचाणि ॥ २० ॥ स्पर्शनं रसनं घ्राणं चक्षुः श्रोत्रमित्येतानि पञ्चेन्द्रियाणि ॥ 5 स्पर्शरसगन्धवर्णशब्दास्तेषामर्थाः ॥२१॥ एतेषामिन्द्रियाणामेते स्पर्शादयो ऽर्था भवन्ति यथामङ्यम् ॥
श्रुतमनिन्द्रियस्य ॥ २२॥ श्रुतज्ञानं विविधमनेकद्वादश विधं नोइन्द्रियस्यार्थः।
प्रचाह । उकं भवता पृथिव्यवनस्पतितेजोवायवो दौन्द्रि10 यादचा नव जीवनिकायाः। पञ्चेन्द्रियाणि चेति। तत्किं कस्थेन्द्रियमिति । अत्रोच्यते ।
__ वाय्वन्तानामेकम् ॥ २३॥ पृथिव्यादीनां वाय्वन्तानां जीवनिकायानामेकमेवेन्द्रियं सूत्रक्रमप्रामाण्यात्प्रथमं स्पर्शनमेवेत्यर्थः । 15 कृमिपिपीलिकाभ्रमरमनुष्यादीनामेकैकवानि॥२४॥
कृम्यादीनां पिपीलिकादौनां भ्रमरादौनां मनुष्यादीनां च यथासङ्ख्यमेकैकद्धानौन्द्रियाणि भवन्ति । यथाक्रमम्। तद्यथा । कृम्यादौनां अपादिक-नूपुरक-गण्डूपद-शङ्ख-शुक्तिका शम्बका* II. 15. + II. 13, 14..... - HI. 15. 8 Var S omits मनुष्यादौनाम् ।

Page #54

४६
तत्त्वार्थाधिगमसूत्रम् । [अ० २। सू०-२६-२६ ।]
जलका-प्रभृतीनामेकेन्द्रियेभ्यः पृथिव्यादिभ्य एकेन वृद्धे स्पर्शनरमनेन्द्रिये भवतः। ततो ऽप्येकेन वृद्धवानि पिपीलिका-रोहिणिका-उपचिका-कुन्थु-तुबुरुक-त्रपुसबौज-कर्पामा स्थिका-शतपद्युत्पतक-टणपत्र-काष्ठहारकप्रभृतौनां चौणि स्पर्शनरमनघाणानि । ततो ऽप्येकेन वृद्धवानि भ्रमर-वटर*-मारङ्ग-मक्षिका-पुत्तिका- 5 दंश-मशक-वृश्चिक-नन्द्यावर्त-कोट-पतङ्गादौनां चत्वारि स्पर्शनरमनघ्राणचचूंषि। शेषाणां च तिर्यग्यो निजानां मत्स्योरगभुजङ्ग-पति-चतुष्पदानां सर्वेषां च नारकमनुष्यदेवानां पञ्चेन्द्रियाणौति ॥
अत्राह । उक्तं भवता द्विविधा जीवाः । समनस्का अमन- 10 स्काश्चेति । तत्र के ममनस्का इति । अत्रोच्यते ।
संज्ञिनः समनस्काः ॥ २५॥ संप्रधारणसंज्ञायां संज्ञिनो जीवाः समनस्का भवन्ति । सर्वे नारकदेवा गर्भव्युत्क्रान्तयश्च मनुष्यास्तिर्यग्योनिजाश्च केचित् ॥ ईहोपोहयुका गुणदोषविचारणात्मिका संप्रधारणसंज्ञा। तां 15 प्रति मंज्ञिनो विवक्षिताः। अन्यथा ह्याहारभयमैथुनपरिग्रहसंज्ञाभिः सर्व एव जीवाः मंजिन इति ॥
विग्रहगतौ कर्मयोगः ॥ २६ ॥ विग्रहगतिसमापन्नस्य जीवस्य कर्मकृत एव योगो भवति ।
__ + K B युतिका।
* K वरट । t Var Sadds here as a sutra चनौन्द्रियाः केवलिनः ।
लना। S II. 11.
|| C कर्मयोगम् ।

Page #55

[अ० २ । सू० ३०, ३१ । द्वितीयोऽध्यायः ।
कर्मशरीरयोग इत्यर्थः । अन्यत्र तु यथोक्तः कायवाग्मनोयोग इत्यर्थः ॥
अनुश्रेणि गतिः ॥ २७॥ सर्वा गति वानां पुगलानां चाकाशप्रदेशानुश्रेणि भवति 5 विश्रेणिर्न भवतौति गतिनियम इति ।
अविग्रहा जीवस्य ॥२८॥ सिध्यमानांगति/वस्य नियतमविग्रहा भवतीति । विग्रहवतौ च संसारिणः प्राक् चतुर्यः ॥ २६ ॥
जात्यन्तरसंक्रान्तौ संसारिणो जीवस्य विग्रहवतौ चाविग्रहा 10 च गतिर्भवति उपपातक्षेत्रवशात्। तिर्यगर्ध्वमधश्च प्राक
चतुर्य इति। येषां विग्रहवतो तेषां विग्रहाः प्राक् चतुर्यो भवन्ति । अविग्रहा एकविग्रहा दिविग्रहा! त्रिविग्रहा इत्येताचतुःसमयपराश्चतुर्विधा गतयो भवन्ति । परतो न संभवन्ति । प्रतिघाताभावादिग्रहनिमित्ताभावाच्च । विग्रहो वक्रितं विग्रहो 15 ऽवग्रहः श्रेष्यन्तरसंक्रान्तिरित्यनान्तरम् । पुगलानामप्येवमेव ॥
___ शरीरिण|| च॥ जीवानां विग्रहवती चाविग्रहवतौ** च प्रयोगपरिणामवशात् । न तु तत्र विग्रहनियम इति ॥
अत्राह। अथ विग्रहस्य किं परिमाणमिति । अत्रीच्यते । क्षेत्रतो भाज्यम् । कालतस्तु
* A omits इति। + K B सिद्धमानस्य। C विविग्रहास्त्रि । ss probably एवम् for इति । - - || B शारीरिणाम् । 4 Mss. omits च।
. ** A omits Kचाविग्रहा।

Page #56

85
तत्त्वार्थाधिगमंसूत्रम् । [अ० २। सू० ३२-३४।]
एकसमयो ऽविग्रहः ॥ ३० ॥
-
एकसमयो ऽविग्रहो भवति । श्रविग्रहा गति *र। लोकान्तादप्येकेन समयेन भवति । एक विग्रहा द्वाभ्याम् । द्विविग्रहा त्रिभिः । त्रिविग्रहा चतुर्भिरिति । अत्र भङ्गप्ररूपणण कार्येति ॥ एकं द्दौ वानाहारकः ॥ ३१ ॥
विग्रहगतिसमापन्नो जीव एकं वा समयं द्वौ वा समयावनाहारको भवति । शेषं कालमनुसमयमाहारयति । कथमेकं at aiererrat न बहनीत्यत्र भङ्गप्ररूपण कार्या ॥
अत्राह । एवमिदान भवचये जीवो ऽविग्रहया विग्रहवत्या वा गत्या गतः कथं पुनर्जायत इति चोच्यते । उपपातक्षेत्रं 10 स्वकर्मवशात्प्राप्तः शरीरार्थं पुद्गलग्रहणं करोति । सकषायत्वाजीवः कर्मणो योग्यान्पुद्गलानादत्त इति । कायवाङ्मनःप्राणपानाः पुङ्गलानामुपकारः ? | नामप्रत्ययाः ॥ सर्वतो योगविशेषादिति" वक्ष्यामः । तज्जन्म । तच्च चिविधम् । तद्यथा ।
संमूर्छनगर्भापपाता** जन्म ॥ ३२ ॥
संमूईनं गर्भ उपपात इत्येतत्त्रिविधं जन्म | सचित्तशौतसंवृत्ताः सेतरा मिश्राश्चैकशस्तद्योनयः॥३३॥
संसारे जीवानामस्य विविधस्य जन्मन एताः सचित्तादयः
‡ VIII. 2.
* K अविग्रहमतिरा० ।
§ V. 19.
T VIII. 24.
+ K ज्ञायते ।
|| KB नामप्रत्ययात्स• ।
** KB • पाताब्जना ।
15

Page #57

[अ० २ । सू. ३०, ३५] दितीयोऽध्यायः ।
मप्रतिपक्षा मिश्राश्चैकशो योनयो भवन्ति । तद्यथा । सचित्ता अचित्ता सचित्ताचित्ता शौता उष्णा शीतोष्णा संवृत्ता विवृत्ता मंवृत्तविवृत्ता इति। तत्र देवनारका नामचित्ता योनिः ।
गर्भजन्मनां मिश्रा। त्रिविधान्येषाम् ॥ गर्भजन्मनां देवानां च 5 गौतोष्णा । तेजःकायस्योष्ण। त्रिविधान्येषाम् ॥ नारकैकेन्द्रियदेवानां संवृत्ता । गर्भजन्मनां मिश्रा । विवृत्तान्येषामिति ॥
जराय्वण्डपोतजानां गर्भः ॥३४॥ ... जरायुजानां मनुष्य-गो-महिषाजाविकाश्व-खरो-हगचमर-वराह-गवय-सिंह-व्यावर्ष-दीपि-श्व-स्टगाल-मार्जारादी10 नाम्। अण्डजानां सर्प-गोधा-कलाश-रहकोकिलिका
मत्स्य-कूर्म-नक्र-शिशुमारादीनां पक्षिणां च लोमपक्षाल** हम-चाष-शुक-प्रध-श्येन-पारापत-काक-मयूर-मगु-बक-बलाकादौनां । पोतजानां शालकां-हस्ति-श्वाविल्लापक-प्रशारिका-नकुल-मूषिकादीनां पक्षिणां च चर्मपक्षाणां जलुका-||| 15 वस्णुलि-भारण्ड पचिविरालादीनांषा गर्भा ***जन्मेति ॥ .
नारकदेवानामुपपातः॥३५॥
* KA नारकदेवाना.: + Var S जरावण्डजपीनानां मर्भः। + B महियजाविका। $ A ख र दीपिक-ट। .. || Kग्रहगोलिका। 4 KB मिप्रमारः। ** Var S पक्षिणाम् । th C सञ्जकहस्तिखाविल्लोचक ससारिका । ++ B श्वासहाविद्यापक K श्वसेहाविल्लापक। 8s Var S पक्षिणाम् । III K जल्लका बल्ललि म जलका। - -नामा पिडालादीनां । *** K B गर्भाज्जन्नति ।

Page #58

तत्वार्थाधिगमसूत्रम् । [अ०२। सू० ३६-३६1]
मारकाणां देवानां चोपपातो जन्मेति।. . .
. शेषाणां संमूर्छनम् ॥ ३६॥ • जरायवण्डपोतजनारकदेवेभ्यः शेषाणां संमूईनं जन्म । उभचावधारणं चात्र* भवति । जरायुजादौनामेवा गर्भः। गर्भ एव जरायुजादौनाम्।। नारकदेवानामेवोपपातः। उपपात । एवं नारकदेवामाम् । शेषाणमेव संमूर्छनम् । संमूर्छनमेव शेषाणाम् ॥ औदारिकवैक्रियाहारकतैजसकार्मणानि शरौराणि ॥
औदारिकं वैक्रियं श्राहारकं तैजम कार्मणमित्येतानि पञ्च 10 शरीराणि समारिणां जीवानां भवन्ति ।
तेषां परं परं सूक्ष्मम् ॥ ३८॥ तेषामौदारिकादिशरीराणां परं परं सूक्ष्म वेदितव्यम् । तद्यथा। औदारिकादै क्रियं सूक्ष्मम् । वैक्रियादाहारकम् । आहारकातैजसम् । तैजमात्कार्मणमिति ॥
15 प्रदेशतो ऽसङ्ख्येयगुणं प्राक् तैजसात् ॥ ३८ ॥ तेषां शरीराणां परं परमेव प्रदेशतो ऽमङ्ख्येयगुणं भवति * BK omit पत्र। + K जराप्वादीनामेव। Kजराप्वादौनाम् । 8 Some Mss. omit तेषाम्। H omits, but places it after the
सूच । वेषामौदा। १ अत्र केचित्मत्रावयवमविच्छिद्य शरीराणौति एथक सूत्रं कल्पयन्ति । २) स्वल्पाकाशप्रदेशावगाहोति ।। ३ S अनन्तायुकन्धः प्रदेशोऽत्राभिधीयते ।

Page #59

[अ० २। सू० ४०-४३ ।) द्वितीयोऽध्यायः ।
प्राक् तैजसात् । श्रौदारिकशरीरप्रदेशेभ्यो वैक्रियशरीरप्रदेशा अमोयगुणाः । वैक्रियशरीरप्रदेशेभ्य बाहारकशरीरप्रदेशा अमङ्ख्ययगुण इति॥
अनन्तगणे परे ॥ ४० ॥ 5 परे वे शरौरे तैजसकार्मणे पूर्वतः पूर्वतः* प्रदेशार्थतया
नन्तगुणे भवतः । श्राहारकातैजसं प्रदेशतो ऽनन्तगुणम् । तैजसात्कार्मणमनन्तगुणमिति ।
___ अप्रतिघाते ॥४१॥ एते दे शरौरे तैजमकार्मणे अन्यत्र लोकान्तात्मर्वचा10 प्रतिघाते भवतः।
अनादिसंबन्धे च ॥ ४२ ॥ ताभ्यां तैजसकार्मणाभ्यामनादिसंबन्धो जीवस्येत्यनादिसंबन्ध इति ।
सर्वस्य ॥ ४३॥ 15 सर्वस्य चैते तैजसकार्मणे शरीरे संसारिणो जीवस्य भवतः ।
एके वाचार्या नयवादापेक्षं व्याचक्षते। कार्मणमेवैकमनादिसंबन्धम्।। तेनैवैकेन जीवस्यानादिः संबन्धो भवतीति । तेजम
तु लब्यपेक्षं भवति । मा च तैजसलब्धिर्न सर्वस्य कस्यचिदेव 20 भवति । क्रोधीप्रसादनिमित्तौ शापानुग्रहौ प्रति तेजोनिसर्ग
गौतरमिनिमर्गकरं तथा भाजिष्णुप्रभाममुदयछायानिर्वर्तक तैजस| शरीरेषु मणिज्वलनज्योतिष्कविमानवदिति । * K पूर्वतः once. + P संबढे । C संबन्धि। SK जौवस्थानादिसंबन्धे। - || HC कोप। K omits तैजसं ।

Page #60

तत्त्वााधिगमसूत्रम् ।
चारासू० 881]
तदादौमि भाज्यानि युगपदेकस्या चतुभ्यः ॥४४॥
ते श्रादिनौ एषामिति तदादौनि। तैजसकामणे यावसंसारभाविनी श्रादिं कृत्वा शेषाणि युगपदेकस्य जीवस्य
__* C चादि।
ते श्रादिनी इत्यादि भाष्यं प्रस्तुततैजसकार्मणे तच्छब्देनाभिसंबध्यते । ते श्रादिनौ एषामौदारिकादौनां मेडिभूते , व्यवस्थिते तानि तदादौनि समुदायसमामार्थः। एतदेव स्पष्टतरं करोति । तैजमकार्मणे यावत्मारभाविनी श्रादिं कृत्वा यावत्मसारं भवितुं शौलमनयोस्ते : संसारभाविनीतैजसकार्मणे श्रादिं कृत्वा मेढीभूततया व्यवस्थाप्य शेषायौदारिकादीनि एकस्मिन्काले एकजीवस्य भाज्यानि विक- 10 ल्यानि वाचतुर्य इति यावच्चत्वारि युगपदेकजीवस्य भवन्यप्रत्याख्यानपचे अथैकीयमतेन तेजसं प्रत्याख्यानं तथा बौणि युगपदेकस्य स्युः । प्राचार्यस्थाभिप्रायः कार्मणं च तैजसं आश्रयः सर्वदा सर्वस्यास्ति । अतस्ते श्रादिनी एषामिति विग्रहः कृतधान्। ये तु प्रत्याचक्षते तेषां विग्रहः तत् श्रादि कार्मणमेषां 15 तानौमानि तदादौनि। उभयथा च भाव्यं भविष्यति। प्राचार्यस्य तु विग्रहगतौ कर्मकृत एव योगो भवति न तु तैजसमित्यत्रैव लब्यापेवत्वात्तत्किल नास्ति । तस्यामवस्थायाम्। अन्यत्र त्याचार्यस्य तेजसं सर्वत्रास्ति । तामिदानीमात्माभिप्रायानुसारिणौँ भजनां दर्शयन्नाह तद्यथेत्यादिना। अन्तर्गतौ लैजसकामणे 20

Page #61

[अ० २ । सू० ४४]
द्वितीयोऽध्यायः ।
केवले स्तः। दह तु तैजसमाश्रितमाचार्येण विग्रहगतावित्यत्र पराभिप्रायेण नाश्रितम् ॥ भवस्थतायामेते चौदारिकं चेति चौणि युगपत् । अथवा एते च वैक्रियं चेति त्रीणि : तिर्यमनुष्याणां
तैजसकार्मणौदारिकैः सह लन्धिप्रत्ययवैक्रियशरीरसद्भावे युगप5 दविच्छिन्त्रप्रदेशत्वाच्चत्वारि। चतुर्दशपूर्वधरमनुष्यस्याहारकलब्धौ सत्यां तैजसकामणौदारिकैः सह युगपदेवं चत्वारि पद्मनालतन्तुवदेव चाविच्छेदेनेकजन्मप्रदेशैश्चतुष्टयमपि प्रतिबद्धमवमेयम् ॥ एवमेतान्पञ्च विकल्पान्खमते प्रदर्थ्याधुना एकीयमतमादयितुमाह । कार्मणमेव वा स्यात् । न ह्यन्तर्गतौ 10 लधिप्रत्ययं तैजसमस्ति खधेर्मतावेव प्रच्यवनात् । अतः
कार्मणमेवैकमिति प्रथमो विकल्पः । कार्मणतैजसे वा स्यातामित्ययमत्रानुपपन्नो विकल्पः । हेर्या तु भाव्येवधीतः । कथं । यैः प्रत्याख्यातं महज तेजसं तेषां कुतो ऽन्तर्गतौ तत्संभवः । न
चान्यावस्था भवस्थतायामस्ति यत्रोभयमेव स्यात् । अनुत्पन्न15 तैजसवैक्रियलन्धेः कार्मणौदारिके दे भवतः। अथवा कार्मण
वैक्रिये देवनारकाणां । तिर्यमनुष्याणामनुत्पन्नतैजसलब्धीनां कार्मणौदारिकवैक्रियाणि युगपत् । अनुत्पन्नतैजसवै क्रियलधेचतुर्दशपूर्वधरमनुष्यस्य कार्मणौदारिकाहारकाणि वा । उत्पन्न
सधौनां नृतिरश्चां कार्मणतैजसौदारिकवैक्रियाणि युगपञ्चत्वारि 20 भवन्ति । चतुर्दशपूर्वधरमनुष्यस्यानुत्पन्नवैक्रियलब्धेः कार्मणतंज
सौदारिकाहारकाणि युगपत्। एवमेते ऽन्याचार्यदर्शनेन सप्त विकल्पाः संभवन्ति ॥

Page #62

५४
तत्त्वार्थाधिगमसूत्रम् । [
रासू० ४५-४७।]
....... 10
भाज्यान्या चतुभ्यः । तद्यथा । तैजमकार्मणे वा स्याताम् । तैजसकार्मणौदारिकाणि वा स्यः । तैजसकार्मणवैक्रियाणि वा स्युः । तैजसकार्मणौदारिकवैक्रियाणि वा स्युः । तैजसकार्मणौदारिकाहारकाणि वा स्युः ॥ कार्मणमेव वा स्यात् । कार्मलौदारिके वा स्याताम् । कार्मणवैक्रिये वा स्याताम् । कार्मणौदारिक- 5 वैक्रियाणि वा स्युः। कार्मणौदारिकाहारकाणि वा स्युः। कार्मणतेजसौदारिकवैक्रियाणि वा स्युः । कार्मणतेजसौदारिकाहारकाणि वा स्युः । न तु कदाचिद्युगपत्पञ्च भवन्ति । नापि वैक्रियाहारके युगपद्भवतः स्वामिविशेषादिति वक्ष्यते ॥
निरुपभोगमन्त्यम् ॥ ४५ ॥ ___ अन्यमिति सूत्रक्रमप्रामाण्यात्कार्मणमाह । तनिरुपभोगम् । न सुखदुःखे तेनोपभुज्यते न तेन कर्म बध्यते न वेद्यते नापि निर्जीयत इत्यर्थः ॥ शेषाणि तु सोपभोगानि । यस्मात्मुखदुःखे तैल्पभुज्येते कर्म बध्यते वेद्यते निर्जीर्यते च तस्मात्मोपभोगानौति॥
15 अत्राह । एषां पञ्चानामपि शरीराणां संमईनादिषु त्रिषु? जन्मसु किं क जायत इति । पत्रोच्यते ।
नजमाद्यम् ॥ ४६॥ श्राद्यमिति सूचक्रमप्रामाण्यादौदारिकमाह । तगर्भ संमूर्छने वा जायते ।
20
* Some Mss. add कामणनेजसे वा स्याताम् । + K for तु। # K adde 91
S KB विजम्मसु ।

Page #63

[अ० २ । सू• ४८, ४६ 1] द्वितीयोऽध्यायः ।
५५
वैक्रियमापपातिकम् ॥ ४७॥ वैक्रियशरीरमौपपातिकं भवति। नारकाणां देवानां चेति ।
__ लब्धिप्रत्ययं च ॥४८॥ लन्धिप्रत्ययं च वैक्रियमरौरी भवति । तिर्यग्योनौनां मनु5 व्याणं चेति। शुभं विशुद्धमव्याघाति चाहारकं चतुर्दशपूर्वधरस्यैव ॥
४९॥ शुभमिति भद्रव्योपचितं शुभपरिणामं चेत्यर्थः । विशुद्धमिति विशुद्धद्रव्योपचितमसावधं चेत्यर्थः । अव्याघातौति पाहा10 रकं शरीरं न व्याहन्ति न व्याहन्यते चेत्यर्थः । तच्चतुर्दशपूर्वधर
एव कस्मिंश्चिदर्थे कृच्छ्रे ऽत्यन्तसूक्ष्मे संदेहमापनो निश्चयाधिगमाथे क्षेत्रान्तरितस्य भगवतो ऽर्हतः पादमूल मौदारिकेण गरौरेणाशक्यगमनं|| मत्वा लब्धिप्रत्ययमेवोत्पादयति दृष्ट्वा ।
भगवन्तं छिन्नसंशयः पुनरागत्य व्युत्सृजत्यन्तर्मुहूर्तस्य । 15 तैजसमपि शरीरं सब्धिप्रत्ययं भवति ।
__ * Komits च। + K वैक्रियं शरीरं।
|| K परक्यं गन्नुमितिमला।
A •धर एव। $ C मूले । TKadds च।
१ This is marked as a separate 'sutra by Mss. Bhandakar
does the same. But S does not do so. H considers this to be a sutra नेजसमपि ॥ नेमसं शरीरं। ___s अथ तैजसकार्मणे कस्मिन् जन्मनि समुद्भवत इति नानयोनियमः सर्वत्राप्रतिहतमनित्वात्सर्वजन्मस मह तैजसं कार्मणं वा

Page #64

५६
तत्त्वावाधिगमसूत्रम् ।
[ ० २ । ०४६ । ]
कार्मणमेषां निबन्ध* माश्रयो भवति ।
तत्कर्मत एव
भवतीति बन्धे परस्ताद्वक्ष्यति । कर्म हि कार्मणस्य कारणमन्येषां च शरीराणामादित्यप्रकाशवत् ॥ यथादित्यः स्वमा
* K निबन्धनमा०
+ VIII.
स्यात् । तनुलब्धि तैजम्मतो लब्धिप्रस्तावमुपजीवन्भाष्यकारस्तैजसमपौत्याह । तेजोविकारस्तैजमं सर्वस्वोष्णलक्षणं रसा- 5 द्याहारपाकजननमेतच्चावश्यं सर्वप्राणिविषयमभ्युपगन्तव्यमन्यथा शरौरपदे तैजसशरीराणि बद्धान्यनन्तानि श्रनन्तोत्सर्पिण्यवसर्पिणीसमयराशिसमसङ्ख्यानि कालतः क्षेत्रतो ऽनन्ता लोका द्रव्यतः सिद्धेभ्यो ऽनन्तगुणानि सर्वजीवानन्तभागोनानि । किं पुनः कारणमनन्तानि तत्खामिनामानन्त्यादित्येष ग्रन्थः सर्वो 10 विघटेत | लब्धिप्रत्यय एवाङ्गीक्रियमाणे तैजसवपुष्यतो विद्यमानमपि सर्वासुमत्सु सहजमनादृत्य तैजसं लब्ध्यधिकारे लब्धिप्रत्ययमेवाचष्टे नेतरदिति तैजसं शरीरं तैजसशरीरलब्धिकारणमुद्भूतशक्ति भवति तपोविशेषानुष्ठानात्कस्यचिदेव जातुचिन्न सर्वस्येति ॥
· H तैजसमपीति सूत्रं संबन्धः प्रतीतः समुदायार्थं वा । श्रवयवार्थमाह तैजसमित्यादिना तेजसमपि शरीरं प्राङ्गिर्दिष्टस्वरूपं किमित्याह लब्धिप्रत्ययं लब्धिनिमित्तं भवति लब्धिनिमित्तमपि न तु लब्धिनिमित्तमेव कार्मणभेदस्योष्णलचणस्य रसाद्याहारपाकजनकस्य भावादिति ॥
15
20

Page #65

[अ० २ । सू० ४६ 1]
द्वितीयोऽध्यायः ।
त्मानं प्रकाशयत्यन्यानि च ट्रयाणि न चास्यान्यः प्रकाशकः । एवं कार्मणमात्मनश्च कारणमन्येषां च शरीराणमिति ॥
अत्राह । श्रौदारिकमित्येतदादीनां शरीरसंज्ञानां कः पदार्थ इति । अत्रोच्यते । उगतारमुदारम् । उत्कटार5 मुदारम् । उगम एव वोदारम् । उपादानात्प्रति अनुसमयमुगच्छति वर्धते जौर्यते शौर्यते परिणमतीत्युदारम् । उदारमेवौदारिकम् । नैवमन्यानि ॥ यथोगमं वा निरतिशेष|| ग्राह्यं छेद्यं भेद्यं दाचं हार्यमित्युदारणा दौदारिकम् । नैव
मन्यानि ॥ उदारमिति च स्थलनाम** । स्थूलमुद्रतं, पुष्टं 10 रहन्महदित्युदारमेवौदारिकम् । नैवं शेषाणि । तेषां हि परं परं सूक्ष्ममित्युतम् ॥
वैक्रियमिति । विक्रिया विकारो विकृतिविकरणमित्यनर्थान्तरम् । विविधं क्रियते । एकं भूत्वानेकं भवति । अनेक
भूत्वा एकं भवति । अणु भूत्वा महद्भवति । महच्च भूत्वाणु 15 भवति । एकाकृति भूत्वानेकाकृति भवति । अनेकाकति भूत्वा
एकाति भवति । दृश्यं भूत्वादृश्यं भवति । अदृश्यं भूत्वा दृश्यं भवति । भूमिचरं भूत्वा खेचरं भवति खेचरं भूत्वा भूमिचरं भवति । प्रतिघाति भूत्वाप्रतिघाति भवति । अप्रतिघाति भूत्वा प्रतिघाति भवति । युगपञ्चैतान् भावाननुभवति । नैवं
* K चास्यान्यः प्रकाशः। + S पालनच खरूपस्य कारणम् । IC उत्कठारम्।
S A omits वा। || Kadds वा। TT A उद्धारणा, B K उदाहरणा, S perhaps विदारणात् । ** C omits नाम।
tt II. 38.

Page #66

तत्त्वार्थाधिगमसूत्रम् । [
अ
सू० ४६i]
शेषाणैति। विक्रियायां भवति* विक्रियायां जायते विक्रयायां निर्वय॑ते विक्रिया वा वैक्रियम् ॥ .. पाहारकम् । श्राहियत इति श्राहार्यम् । श्राहारकमन्तमुहर्तस्थिति । नैवं शेषाणि ॥
तेजसो विकारस्तैजस तेजोमयं तेजःखतत्त्वं शापानुग्रह- 5 प्रयोजनम् । नैवं शेषाणि ॥
कर्मणो विकारः कर्मात्मकं कर्ममयमिति कार्मणम् । नैवं शेषाणि ॥ ___एभ्य एव चार्थविशेषेभ्यः शरीराणां नानात्वं सिद्धम् । किं चान्यत् । कारणतो विषयतः खामितः प्रयोजनतः 10 प्रमाणतः प्रदेशमङ्ख्यातो ऽवगाहनतः स्थितितो ऽल्पबहुलत इत्येतेभ्यश्च नवभ्यो विशेषेभ्यः शरीराणां नानात्वं मिद्धमिति ।
___ * C विक्रियायां भवं।
+ K विक्रयेव वा वैक्रियम्।
K adds इति।
K and B here add a long passage explaining these indicia of distinguishing these different sorts of bodies which is copied verbatim from S. 'एवमन्वर्थसंज्ञाकानि* प्रतिपाद्यौदारिकादौनि एकप्रयत्नप्रसाध्यं लक्षणभेदात् शरीरनानात्वमुपदिशति । एभ्य एव चार्थिविशेषेभ्यः शरीराणां नानात्वं सिद्धम् । उदाराद्यर्थविशे- 15 षेभ्यो विहितलक्षणेभ्यो विविक्तखरूपेभ्य: शरीराणां नानात्वं घटपटादौनामिव लक्षणभेदात्मिद्धमिति ॥
* K संज्ञकानि।
+ B omits च| .

Page #67

अ०२। सू० ४६ |
द्वितीयोऽध्यायः ।
५६
. किं चान्यदित्यादि। न केवलमन्वर्थसंज्ञाख्या नद्यारेणैव विशेषः शरौराणामन्येभ्यो पि हेतुभ्यः सम्भवत्येव कारणादिभ्यः ॥ तत्र कारणतस्तावत् । स्थूलपुद्गलोपचितमूर्ति औदारिकं । न
तथा वैक्रियादौनि । परं परं सूक्ष्ममिति वचनात् ॥ तथा 5 विषयकृतो भेदः। विद्याधरौदारिकशरौराणि प्रत्यानन्दौश्वरादौदारिकस्य विषयः जकाचारणं प्रत्यारुचकवरपर्वतात्तिर्यक् अर्धमापण्डकवनात् । वैक्रियममये यद्वीपसमुद्रविषयम् । श्राहारकस्य यावन्महाविदेहक्षेत्राणि । तैजसकार्मणयोरासर्व
लोकात् ॥ तथा स्वामिकृतो विशेषः । औदारिकस्य तिर्य10 अनुष्याः । वैक्रियस्य देवनारकाः तिर्यन्मनुष्याश्च केचित् ।
आहारकस्य चतुर्दशपूर्वधरमनुष्यसंयताः । तैजसकार्मणयोः सर्वसंसारिणः ॥ तथा प्रयोजनकृतो भेदः । औदारिकस्य धर्माधर्मसुखदुःखकेवलज्ञानावाप्यादि प्रयोजनम् । वैक्रियस्य स्थूल
सूक्ष्मैकत्वव्योमचरचितिगतिविषयाद्यनेकशक्षण विभूतिः । 15 श्राहारकस्य सूक्ष्मव्यवहितदुरवगाहार्थव्यवच्छित्तिः । तेजमस्याहार
पाकः शापानुग्रहप्रदानसामर्थ्य च । कार्मणस्य भवान्तरगतिपरिणामः ॥ तथा प्रमाणतो भेदः। मातिरेकं योजनसहस्रमौदारिकम् । योजनलक्षप्रमाणं वैक्रियम्। रत्निप्रमाण
माहारकम् । लोकायामप्रमाणे तैजसकार्मणे ॥ प्रदेश20 सङ्ख्यातो भेदः। प्रदेशतो ऽमङ्ख्य यगुणं प्राजमात् अनन्तगुण
* B संज्ञानदा । + K चापाण्डक।
+ II 381 K तेषां for नथा।
|| B लक्षणविभूति ।

Page #68

तत्त्वार्धा धिगमसूत्रम्।
[• रासू० ४६ f]
परे इत्युक्तः प्रदेशभेदः प्राक् ॥ तथावगाहनाकृतो विशेषः। सातिरेकयोजनमहामौदारिकममये यप्रदेशेषु यावत्खवगाढं भवति । तेभ्यो बहुतरकामङ्ये यप्रदेशावगाढं योजमवक्षप्रमाणं घेफ्रियं भवति । श्राहारकमाभ्यामल्पतरप्रदेशावगाढं भवति । हस्तमात्रत्वात् । तैजसकार्मणे लोकान्तायताकाभश्रेष्यवगाडे । भवतः ॥ तथा स्थितिकृतो भेदः । औदारिकं जघन्येनान्तमुहूर्तस्थिति उत्कर्षेण त्रिपल्योपमस्थिति । वैक्रियं जघन्येनान्त मुहर्तस्थिति उत्कर्षण त्रयस्त्रिंशत्मागरोपमस्थिति । श्राहारकमन्तर्मुहर्तस्थित्येव । तैजसकार्मणयोः सन्तानानुरोधादनादित्वमपर्यवमानता चाभव्यसम्बन्धितया अनादित्वं मपर्यवमानता च 10 भव्यसम्बन्धित्वेनेति । तथाल्पबहुत्वकृतो विशेषः। सर्वस्तोकमाहारकं यदि संभवति कदाचित्र संभवत्यपि । किं कारणम् । येन तस्थान्तरमुक्तं जघन्येनेकः समय उत्कृष्टेन पलासाः तद्यदि भवति ततो जघन्यैकमादिं कृत्वा यावदुत्कर्षण नवसह. साणि युगपद्भवन्याहारकशरीराणम् । श्राहारकाईक्रिय- 15 . शरीराण्यमये यगुणनि मारकदेवानाममधे यत्वात् श्रमधे यो- सर्पिणौसमयराशिसममङ्यानि भवन्ति । वैक्रियशरीरेभ्य बौदारिकारोराज्यमय यगुणानि तिर्यक्शरीरमनुष्याणामसङ्ये यत्वात् अमय योत्सर्पिण्यवसर्पिणीसमथराशिमममयानि । ननु च तिर्यञ्चोऽनन्ताः तत्कथमानग्ये मत्यमय याणि शरीराणि स्य: 20
* II 39 II 401 +K.सहचप्रमाणमौदा।

Page #69

[अ० २ । सू० ५० ]
द्वितीयोऽध्यायः ।।
प्रवाह । श्रास चतसृषु संसारगतिषु को लिङ्गनियम इति । अत्रोच्यते । जीवस्यौदयिकेषु भावेषु व्याख्यायमानेषकम् । त्रिविधमेव खिङ्गं स्त्रीलिङ्ग पुंलिङ्गं नपुंसक
लिङ्गमिति ॥ तथा चारित्रमोहे नोकषायवेदनौये विविध 3 एव वेदो वक्ष्यते । स्त्रीवेदः पुंवेदो नपुंसकवेद इति ॥ तस्मात्रिविधमेव लिङ्गमिति ॥ तत्र -
नारकसंमूर्छिनो नपुंसकानि? ॥ ५० ॥ नारकाच सर्वे| मंमूर्छिनश्च नपुंसकान्येव भवन्ति । न स्त्रियो न पुर्मासः । तेषां हि** चारित्रमोहनीयनोकषायवेदनौया10 श्रयेषु त्रिषु वेदेषु नपुंसकवेदनौयमेवैकमभगतिनामापेक्षं
पूर्वबद्धनिकाचितमुदयप्राप्तं भवति नेतरे इति ॥
* K जीवस्यौदथिकभावेष। t VIII. 10. || C सर्वे twice ।
+ II. 6. 8 Varsनपुंसकाः।
C. 5001
** K omits हि।
उच्यते । प्रत्येकशरीराणाममङ्येयानि माधारणास्वनन्ताः तेषामनन्तानामेकं शरीरं भवतीत्यतोऽमद्ध्येयानि न पुनरनन्तानामपि प्रत्येकं शरीरमस्ति तस्मात्मुष्टुक्रममङ्ख्येयानौति ॥ औदारिक15 गरौरेभ्यः तैजसकार्मणान्यनन्तगुणानि । तानि हि प्रत्येकं सर्व
जौवाना संसारिणं भवन्त्यतोऽनन्तानि न पुनरेकं तैजसं कार्मणं वा बहनामिति ॥ एवमेतेभ्यः कारणदिभ्यः नवभ्यो विशेषेभ्यः शरीराणां नानात्वं प्रतिष्ठितमवसातव्यमिति ॥
* B adds सिद्ध।

Page #70

तत्त्वार्थाधिगमसूत्रम् । [अ० २। सू०-११, ५२ ।]
.. न देवाः ॥५१॥ .. देवाश्चतुर्निकाया अपि नपुंसकानि न भवन्ति । स्त्रियः पुमांसश्च भवन्ति । तेषां हि शुभगतिनामापेक्षे स्त्रीपुंवेदनौये पूर्वबद्धवनिकाचिते उदयप्राप्ते हे एव भवतो नेतरत् । पारिशेष्या छ गम्यते जरावण्डपोतजास्त्रिविधा भवन्ति स्त्रियः पुमांसो । नपुंमकानौति ॥
अत्राह । चतर्गतावपि संमारे किं व्यवस्थिता स्थितिरायुष उताकालमृत्युरप्यस्तौति । अत्रोच्यते । द्विविधान्यायूंषि । अपवर्तनीयानि अनपवर्तनीयानि च । अनपवर्तनीयानि पुनर्दिविधानि । सोपक्रमाणि निरुपक्रमाणि च। अपवर्तनीयानि तु 10 नियतं मोपक्रमाणैति ॥ तत्र
औपपातिकचरमदेहोत्तमपुरुषासयेयवर्षायुषोऽनपवायुषः ॥५२॥
___ * S perhaps परिशेषाच।
+ B चि.।
Komits तु।
१ Var S omits उत्तमपुरष। After discussing this point very
elaborately S sums up by saying he is very doubtful as to the
true reading. A portion of it is as follows :... उत्तमपुरुषास्तीर्थकर चक्रवर्तिबलदेववासुदेवादयः केचिदभिदधते नास्ति सूत्रकारस्योत्तमपुरुषग्रहणमिति तत्कथं तीर्थक- 15 रादिसंग्रहमिति चेदेवं मन्यन्ते चरमदेहग्रहणानाहौप्यन्ते कथं ये किल चरमदेहास्ते नियमत एवोत्तमा भवन्ति उत्तमास्तु चरमदेहत्वेन भाज्या वासुदेवादय इति तस्मादनार्षमुत्तमपुरुषग्रहण

Page #71

[अ० २ । सू० ५२]
हितोयोध्यायः ।
5
___ औपपातिकाश्चरमदेहा उत्तमपुरुषा अमयेयवर्षायुष इत्येवे ऽनपवायुषो भवन्ति । तत्रौपपातिका नारकदेवाश्चेत्युक्तम् । चरमदेहा मनुष्या एव भवन्ति नान्ये। चरमदेहा अन्यदेहा इत्यर्थः । ये तेनैव शरीरेण सिध्यन्ति । उत्तमपुरुषास्तीर्थकरचक्रवर्त्यर्धचक्रवर्तिनः। अमङ्खन्यवर्षायुषो मनुष्याः तिर्यग्योनिजाश्च भवन्ति। सदेवकुरूत्तरकुरुषु मान्तरदीपकाखकर्मभूमिषु कर्मभूमिषु च सुषमसुषमायां सुषमायां सुषम दुःषमायामित्यसोन्यवर्षायुषो मनुष्या भवन्ति। अत्रैव बाह्येषु
द्वीपेषु समुद्रेषु तिर्यग्योनिजा असङ्ख्येयवर्षायुषो भवन्ति । 10 औपपातिकाश्चामङ्येयवर्षायुषश्च निरुपक्रमाः । चरमदेहाः
मोपक्रमा निरुपक्रमाश्चेति। एभ्य औपपातिकचरमदेहासङ्ख्येयवर्षायुर्यः भेषा मनुष्यास्तिर्यग्यो निजाः मोपक्रमा निरुपक्रमाश्चापवायुषो ऽनपवायुषश्च भवन्ति । तत्र ये ऽपवायुषस्तेषां विषशस्त्रकण्टकाग्युदकाह्यशि||ताजीर्णशनिप्रपातोद्ध
* II. 35. + B नान्ये चरमदेहा इत्यदेहा इत्यर्थः। Cadds च। SC adds TAYT but s distinctly says the word is not in his
'text. || B उदकानिवानिता, K उदकानिनामिता। A उदकाहिनामिना।
15 मिति । उभयथा च भाग्यमुपलक्ष्यते अविगानात् श्रादावुत्तम
पुरुषास्तीर्थकरादय इति विवृतमुत्तरकालं पुनःपात्तमुत्तमपुरुषग्रहणं निरुपक्रममोपक्रमनिरूपणायामतो भाय्यादेव संदेहः किमस्ति नास्तौति संशयात्तमेवेदमस्माकम् ॥ In श्रावकप्रज्ञप्ति by the same author in verse 74, उत्तमपुरुष in this context is adopted.

Page #72

तत्त्वार्थाधिगमसूत्रम्। [.२ । सू० ५२ ।)
न्धनश्वापदवजनि*_तादिभिः .. चुत्पिपामाशीतोष्णादिभिश्च इन्होपक्रमैरायुरपवर्त्तते । अपवर्तनं शौघमन्तर्मुहर्ताकर्मफलोपभोगः । उपक्रमो ऽपवर्तननिमित्तम् ॥
अत्राह। यद्यपवर्तते कर्म तस्मात्कृतनाशः प्रमज्यते यस्मान वेद्यते। अथास्त्यायुष्कं कर्म बियते च तस्मादकृता- 5 भ्यागमः प्रसज्यते । येन सत्यायुष्के म्रियते ततश्चायुष्कस्य कर्मण घाफल्यं प्रमज्यते। अनिष्टं चैतत् । एकभवस्थिति चायुष्कं कर्म न जात्यन्तरानुबन्धि तस्माबापवर्तनमायुषो ऽस्तौति ॥ अत्रोच्यते । इतनाशाकृताभ्यागमा||फल्यानि कर्मणो न विद्यन्ते । नाप्पायुष्कस्य जात्यन्तरानुबन्धः । किं तु यथोक- 10 रुपक्रमैरभिहतस्य सर्वसंदोहेनोदयप्राप्तमायुष्कं कर्म शौनं पच्यने तदपवर्तनमित्युच्यते । संहतशुष्कटणाराशिदहनवत् । यथाहि संहतस्य शुष्कस्यापि हराशेरवयवशः क्रमेण दह्यमानस्य चिरेण दाहो भवनि तस्यैव शिथिल *प्रकोणापचितस्य सर्वतो युगपदादौपितस्य पवनोपक्रमाभिहतस्याश दाहो भवति। 15 तद्वत् । यथा वा सङ्ख्यानाचार्य: करणलाघवाथै गुणकारभागहाराभ्यां राशिछेदादेवापवर्तयति न च मङ्ख्येयस्यार्थस्थाभावो भवति तद्वदुपक्रमाभिहतो मरणसमुद्दातदुःखातः कर्म- :
* B वनाहिघाता., K स्वादिधाता। A वज्रोपघातादिभिः । + A अपवर्तवे। .
K यद्यपवयते । 8 K प्रसज्यात् ।
|| KB •मासाफल्यानि। K संहमणराशिशवदहन । ** C adds a 1 ++ सर्वशो। + B K add अर्थस्य। $ K B राशि

Page #73

०२ । ०५२ ।] featuोऽध्यायः ।
प्रत्ययमनाभोगयोगपूर्वकं करणविशेषमुत्पाद्य फलोपभोगलाघवार्थं कर्मापवर्तयति न चास्य फलाभाव इति ॥ किं चान्यत् । यथा वा धौतपटो जलार्द्र एव संहतश्चिरेण शोषमुपयाति स एव च वितानितः सूर्यरश्मिवाय्वभिहतः * चिप्रं शोषमुपयाति 5 न च संहते तस्मिन्प्रभूतस्नेहागमो नापि वितानिते । ऽत्नशोषः तद्वद्यथोक्तनिमित्तापवर्तनैः कर्मणः चिप्रं फलोपभोगो भवति । न च कृतप्रणाशा कृताभ्यागमाफल्यानि ॥
इति तत्त्वार्थाधिगमे ऽर्हत्प्रवचनसंग्रहे? द्वितीयोऽध्यायः समाप्तः ॥
* K निम्मरश्मिवाष्यभिहतः ।
* A adds समि ।
9
+ K तस्मिनभूम से हागमो । $ C adds भाष्यतः ।

Page #74

अथ तृतीयोऽध्यायः ॥
प्रवाह । उकं भवता। नारका इति गतिं प्रतौत्य जीवस्यौदविको भावः । तथा जन्मसु नारकदेवानामुपपातः । वक्ष्यति च। स्थितौ नारकाणां च द्वितीयादिषु । श्रास्रवेषु बहारम्भपरिग्रहत्वं च नारकस्यायुष? इति ॥ तत्र के नारका नाम क चेति । अत्रोच्यते । नरकेषु भवा नारकाः । तत्र । नरकप्रमियर्थमिदमुच्यते
रत्न-शर्करा-वालुका-पङ्क-धूम-तमो-महातम प्रभाभूमयो घनाम्बुवाताकाशप्रतिष्ठाः सप्ताधो ऽधः पृथुतराः॥१॥
रत्नप्रभा शर्कराप्रभा वालुकाप्रभा पङ्कप्रभा धूमप्रभा 10 तमःप्रभा महातमःप्रभा इत्येता। भूमयो घनाम्बुवाताकाशप्रतिष्ठा भवन्येकैकशः** सप्तधो ऽधः । रत्नप्रभाया अधः शर्कराप्रभा । शर्कराप्रभाया अधो वालकाप्रभा। इत्येवं शेषाः । अम्बुवाताकाशप्रतिष्ठा इति सिद्धे घनग्रहणं क्रियते यथा प्रतीयते घनमेवाम्बु अधः पृथिव्याः । वातास्तु घनास्तनवश्चेति । तदेवं 15
VI. 16.
|| K वेति ।
* II. 6. + II. 35. IV. 34. HTC omits इत्येता। .. ** S एकशः । ++ Kgfare here and elsewhere.
++
थिव्यां।

Page #75

[अ० ३। सू० १]
तीयोऽध्यायः ।
-खरपृथिवी पङ्कप्रतिष्ठा पङ्को घनोदधिवलयप्रतिष्ठो* घनोदधिवलयं घनवातवलयप्रतिष्ठं धनवातवलयं तनुवातवलयप्रतिष्ठं ततो महातमोभूतमाकाशम् । म चैतत्पृथिव्यादि तनुवातवलयान्तमाकाशप्रतिष्ठम् । श्राकाशं वात्मप्रतिष्ठम् । 5 उनमवगाहनमाकाशस्येति । तदनेन क्रमेण लोकानुभावसंनिविष्टा अमयेययोजनकोटीकोव्यो विस्तताः सप्त भूमयो रत्नप्रभाद्याः ॥
सप्तग्रहणं नियमा) रत्नप्रभाद्या माभूवन्नेकशो ह्यानियतमङ्ख्या इति । किं चान्यत् । अधः सप्तवेत्यवधार्यते । ऊधं 10 त्वेकैवेति वक्ष्यते । अपि च तन्त्रान्तरौया' असङ्ख्येयेषु लोक
धातुष्वमद्ध्येयाः पृथिवीप्रस्तारा इत्यध्यवमिताः । तत्प्रतिषेधार्थं च सप्तग्रहणमिति ॥
मर्वाश्चैता अधोऽधः पृथुतराः छत्रातिच्छत्रसंस्थिताः। धर्मा वंशा गैलाञ्चनारिष्टा माधव्या माधवौति चामां नामधेयानि यथा15 सङ्ख्यमेवं** भवन्ति । रत्नप्रभा घनभावेनाशीतं योजनशतसहस्रं
शेषा द्वात्रिंशदष्टाविंशतिविंशत्यष्टादशषोडशाष्टाधिकमिति ।
* K colophon धनशब्दलोपः। + V. 18. + H. B omit सं। .$ Bomits.
. || C omits for IT B मघा माधवतौति। ** K यथासङ्ख्यमेव । th K. हाचिंगदष्टाविंशतिः विंशतिः षष्टादशा षोडगाष्ठापियामिति ।
.१ लोकस्थितिरनाद्या न केनचिदीश्वरादिना कृता व्योमवदकृत्रिमा । २ प्रायो मायासूनवीयाः ।

Page #76

तत्वाधिगमसूत्रम्। [अ. रासू० २,१]
सर्वे घनोदधयो विंशतियोजनमहस्राणि* । घनवाततनुवातास्वमधेयानि अधो ऽधस्तु धमतरा विशेषेणेति ॥
तासु नरकाः॥२॥ ताम् रत्नप्रभाद्यास भूपूर्ध्वमधश्चैकशी योजनसहस्रमेकैकं वर्जयित्वा मध्ये नरका भवन्ति । तद्यथा। उष्ट्रिकापिष्टपचनौलोही- 5 कर केन्द्रजानुकाजन्तो कायस्कुम्भाश्याकोष्ठादि||संस्थाना वज्रतलाः मौमन्तकोपक्रान्ता रौरवोऽच्युतो रौद्रो हाहारवो** घातनः मोचनस्तापनःf क्रन्दनो विलपना श्छेदनो भेदनः खटाखटः कालपिञ्जर||| इत्येवमाद्या अशुभनामानः कालमहाकालरौरवमहारौरवाप्रतिष्ठानपर्यन्ताः ॥ रत्नप्रभायां नरकाणं प्रस्ताराना- 10 स्त्रयोदश। विड्यनाः शेषास ॥ रत्नप्रभायां नरकवामानां*** त्रिंशच्छतसहस्राणि । शेषासु पञ्चविंशतिः पञ्चदश दश चौप्येकं पञ्चानं नरकशितमहसमित्याषष्याः। सप्तम्यां तु पश्चैव महानरका इति ॥ नित्याशुभतरलेश्यापरिणामदेहवेदनाविक्रियाः॥३॥ 15
ते नरका भूमिक्रमेणाधो ऽधी निर्माणतो ऽशभतराः।
* K adds धनाः। GK कायारकम। B सोमन्तकोपकाक्रानी।
+ B विलेपन। पञ्चरः। पापा प्रस्तराः
+ B लौहोकर। B जानकजचा K जत्ता । || K कोष्टकादि। | K सौमन्तकोपकाक्रान्ताः
** C हारवो। K शोधनः पाचनः । K बागखटः। || A कसपिञ्जरः K. काल.** K नरकावासानां। ttt K मरकावास. । ttt Komits महा।

Page #77

[अ० ३ । सू • ३।]
टतीयोऽध्यायः ।
अशभा रबप्रभायां ततो ऽशुभतराः शर्कराप्रभायां ततो ऽप्यभतरा वालुकाप्रभायाम् । इत्येवमासप्तम्याः ॥
नित्यग्रहणं गतिजा तिशरोराङ्गोपाङ्गकर्मनियमादेते लेण्यादयो भावा नरकगतौ नरकपञ्चेन्द्रियजातौ च नैरन्तर्यणभव5 क्षयोदर्तनाद्भवन्ति न कदाचिदक्षिनिमेषमात्रमपि न भवन्ति शुभा वा भवन्यनो नित्या इत्युच्यन्ते ॥
अशुभतरलेश्याः। कापोतलेश्या रत्नप्रभायाम्। ततस्तीव्रतरसंक्लेशाध्यवाना कापोता शर्कराप्रभायाम् । ततस्तीव्रतरसंक्लेशाध्यवमाना कापोतनौला वालुकाप्रभायाम् । ततस्तीव्रतरमंक्लेशा10 धवमाना नौला पङ्कप्रभायाम्। ततस्तीव्रतरसंक्लेशाध्यवमाना
नौलहष्णा धूमप्रभावाम् । ततस्तोत्रतरसंक्लेशाध्यवमाना कृष्णा तमःप्रभायाम् । ततस्तौबतरसंक्लेशाध्यवमाना कृष्णैव महातमःप्रभायामिति ॥
अशुभतरपरिणामः । बन्धनगतिसंस्थानभेदवर्णगन्धरसस्पर्शा15 गुरुखघुशब्दाख्यो दशविधो|| ऽशुभः पुगलपरिणामो। नरकेषु ।
भतरश्चाधो ऽधः। तिर्यगूर्ध्वमधश्च सर्वतो ऽनन्तेन भयानकेन नित्योत्तमकेन** तममा नित्यान्धकाराः नेममूत्रपुरोषस्रोतोमलरुधिरवमामेदपूयानुलेपनतलाः श्मशानमिव पूतिमांसकेशास्थि चर्मदन्तनखास्तीर्णभूमयः। श्वश्टगालमार्जारनकुलमर्पमूषका
* B omits, A C नरकजातो। + C omits शुभा वा भवन्ति । + A and c omit. K परिणामाः । || K adds पि। बा Comits पहल। ** K मित्येनीत्तमकेना-- t+ K श्रोतो.।।
+K. A. C मूषिक ।

Page #78

तत्वार्थाधिगमसूत्रम् ।
[अ० ३। सू० ३ । ]
हस्त्यश्वगोमानुषशवकोष्ठा * शुभतरगन्धाः । हा मातर्धिगहो । कष्टं बत मुञ्च तावद्भावत! प्रमोद ? भर्तर्मा वधीः कृपणकमित्यनुबद्ध- रुदितैस्तोत्र करुणेदन विक्लवे विलापेरार्त्तखने र्निनादैर्दोन कृपलकर-णैर्याचितैर्बाष्पसंनिरुद्धेर्निस्तनितैर्गाढवेदनैः कूजितैः|| सन्तापोष्णैश्च 'निश्वासैरनुपरतभय खनाः * ॥
**
७०
अशुभतरदेहाः। देहाः शरीराणि । श्रशुभनामप्रत्ययाद- शुभान्यङ्गोपाङ्ग निर्माण संस्थान स्पर्शरसगन्धवर्णस्वराणि। हुण्डानि । निर्जूनाण्डजशरीराकृत क्रूरकरुणबीभत्स प्रतिभयदर्शनानि - दुःखभाज्यशचीनि च तेषु शरीराणि भवन्ति । अतोऽशुभतराणि चाधो ऽधः । सप्त धनूंषि त्रयो हस्ताः षडङ्गुल- 10 .मिति शरीरोच्छ्रायो नारकाणां रत्नप्रभायाम् । द्विर्द्धिः शेषासु । स्थितिवञ्चोत्कृष्टजघन्यता!! वेदितव्या ॥
अशुभतरवेदनाः । अशुभतराश्च वदेना भवन्ति नरकेष्वधो ऽधः । तद्यथा । उष्णवेदनास्तीत्रास्तीव्रतरास्तीव्रतमाश्चा टतौयायाः । उष्णशीते चतुर्थ्याम् । शीतोष्णे पञ्चम्याम् । परयोः 15 शीताः शौततराश्चेति । तद्यथा । प्रथमशरत्काले चरम निदाघे वा पित्तव्याधि?? प्रकोपाभिभूतशरीरस्य सर्वतो दीप्ताग्निराशि
5
+ K मातद्विधा हो ।
+ A. C यावत ।
* K कोट, B कोथ । 8 K प्रसीदत भ्रातर्मा । || C कूर्जितैः । 1 K प्रतिभय for भय । ** Out of these ten kinds of परिणाम only वर्ण- गन्ध and शब्दपरि
याम are described; the rest are only mentioned
++ K. B तुखानि ।
++ C • जघन्यतो | $$ C omits व्याधि ।

Page #79

[अ० ३ । सू ३ । ]
तृतीयोऽध्यायः ।
परिवृतस्य व्यभ्भ्रे नभसि मध्यान्हें निवाते ऽतिरस्कृतातपस्य यादृगुष्णजं दुःखं भवति ततो ऽनन्तगुणं प्रकृष्टं* कष्टमुष्णवेदनेषु नरकेषु भवति । पौषमाघयोश्च मामयोस्तुषारलिप्त गात्रस्य ' रात्रौ हृदयकरचरणाधरौष्टदशनायासिनि प्रतिसमयप्रवृद्धे 5 शौतमारुते निरम्याश्रयप्रावरणस्य यादृक् शीतसमुद्भवं दुःखमशुभं भवति ततो ऽनन्तगुणं प्रकृष्टं कष्टं ||शीतवेदनेषु नरकेषु - भवति। यदि किलोष्ण वेदनान्नरकादुत्क्षिप्य नारकः सुमहत्यङ्गारराशावुद्दौप्ते प्रचिप्येत स किला सुशीतां मृदुमास्तं** शीतलां छायाभिव प्राप्तः सुखमनुपमं विन्द्यान्निद्रां चोपलभेत: 10 एवं कष्टतरं नारकमुष्णमाचचते । तथा किल यदि?? शीत-वेदनाम्नरकादुत्क्षिप्य मारकः कश्चिदाकाशे माघमासे निशि प्रवाते महति तुषाररागौ प्रक्षिप्येत सदन्तशब्दोत्तमकर||| प्रकम्पायास करे ऽपि तत्र सुखं विन्द्यादनुपमां निद्रां चोपलभेत एवं कष्टतरं नारकं शौतदुःखमाचचत इति ॥
अशुभतरविक्रियाः । अशुभतराश्च विक्रिया नरकेषु नारकाणां भवन्ति । शुभं करिष्याम इत्यशुभतरमेव विकुर्वते । दुःखाभिभूतमनसश्च * दुःखप्रतीकारं चिकीर्षवो गरौयम एव ते दुःखहेतुविकुर्वत इति ॥
***
:
15
* K चनन्तगुचप्रकृष्टं । + K अवलिप्त for लिप्त । ↑ B वस्वस्य । $ B यावत्शीतं । || K adds शौतं ।
** B माता K सुशौतम्मृदुमारतां । ++ K
††_K_ उष्णदुःखं । |||| K. B omit कर ।
B omits स किल ।
लभते B • लभ्यते ।
88 K places यदि before किल ।
K सुखमनुपमं विद्यानिद्रां चोपलभेत । *** A अभिहन for अभिभूत C दुर्वातख for दुःख ।
७१

Page #80

तत्त्वााधिगमसूत्रम् । [ष । सू. ४
परस्परोदौरितदुःखाः* ॥४॥ - परस्परोदौरितानि दुःखानि नरकेषु नारकाणां भवन्ति । क्षेत्रस्वभावजनिताचाशुभात्युगलपरिणामादित्यर्थः ॥
तत्र क्षेत्रस्वभावजनितपुद्गलपरिणाम: शीतोष्णक्षुत्पिपामादिः । शीतोष्णे व्याख्याते? क्षुत्पिपासे वक्ष्यामः । अनुपरतशुब्के । न्धनोपादानेनावाग्निना तीक्ष्णेन प्रततेन चुदग्मिना दन्दह्यमानशरोरा अनुसमयमाहरयन्ति ते सर्वे पुद्गलानण्या**स्तौबया च नित्यानुषतया पिपासया शुष्ककण्ठोष्ठतालुजिताः सर्वादिधौनपि पिबेयुनं च दृप्तिं समाप्नुयुर्वर्धयातामेव चैषां चुत्तृष्णे इत्येकमादौनि क्षेत्रप्रत्ययानि ॥
. 10 परस्परोदौरितानि च। अपि चोकम् । भक्प्रत्ययो ऽवधि रकदेवानामिति । तबारकेश्ववधिज्ञानमशुभभवहेतुकं मिथ्यादर्शनयोगाचा विभङ्गज्ञानं भवति । भावदोषोपघातात्तु तेषां दुःखकारणमेव भवति । तेन हि ते सर्वतः तिर्यगलमधञ्च दूरत एवाजस्रं दुःखहेतून्पश्यन्ति । यथा च काकोलूकमहिन- 15 कुलं चोत्पत्त्यैव बद्धवैरं तथा परस्परं प्रति नारकाः । यथा वापूर्वाञ् शुनो दृष्ट्वा श्वानो निर्दयं क्रुध्यन्यन्योन्यं प्रहरन्ति च तथा तेषां नारकाणामवधिविषयेण दूरत एवान्योन्यमालोक्य क्रोधस्तौबानुशयो जायते दुरन्तो भवहेतुकः। ततः प्रागेव दुःखसमुहातार्ताः क्रोधान्यादीपितमनसो ऽतर्किता व श्वानः 20 * H K दुःखाया + K adds च here. f K जनितः पहल । $ II. 3. || ef IX. 9. TA नेवा। ** K न चढप्तिमात्रयः। ++ I. 22. K मिथ्यादर्शनोपयोगाच। $8 K चन्याम् for अपर्वान् ।

Page #81

[ ० ३ | ० ५ । ]
टतीयोऽध्यायः ।
समुद्दता वैक्रियं भयानकं रूपमास्थाय तत्रैव पृथिवीपरिणामजानि क्षेत्रानुभावजनितानि चायः शूलशिला मुसलमुद्गरकुन्ततोमराखिपट्टिश* शक्त्ययोघनखड्ग यष्टिपरशु भिण्डिमाला दोन्यायुधान्यादाय करचरणदशनैश्चान्योन्यमभिघ्नन्ति । ततः परस्यरा5 भिहता विकृताङ्गा निस्तनन्तो गाढवेदनाः शूनाघातनप्रविष्टा दुव महिषस्नूकरोरभ्राः स्फुरन्तो रुधिरकर्दमे चेष्टन्ते । इत्येवमादौनि परस्परोदौरितानि नरकेषु नारकाणां दुःखानि भवन्तीति ॥
संक्लिष्टासुरोदौरितदुःखाश्च प्राक् चतुथ्यीः ॥ ५ ॥
संक्तिष्टासुरोदौरितदुःखाश्च नारका भवन्ति । तिसृषु भूमिषु प्राक् चतुर्थ्याः। तद्यथा । श्रम्बा ? म्बरीषश्यामशबलरुद्रोपरुद्र कालमहाकालास्यसिपत्रवन||कुम्भौवालुकावैतरणौखरखर" महाघोषाः पञ्चदश परमाधार्मिका मिथ्यादृष्टयः पूर्वजन्मसु संक्लिष्टकर्माणः पापाभिरतय श्रासुरों गतिमनुप्राप्ताः कर्मक्लेशजा एते ताच्छी15 ल्यान्नारकाणां वेदना: समुदीरयन्ति चित्राभिरुपपत्तिभिः । तद्यथा। तप्तायोरसपायननिष्टप्ता** यः स्तम्भालिङ्गनकूटशाल्मल्यग्रारोपणावतारणायोघनाभिघातवासौ ||चुरतचणचारतप्ततैल' भिषे
10
* K सिपट्टिस ।
+ A •पि वेष्टन्ते । K वि चेष्टन्त ।
B चरचर ।
10
+ K भिडिपाता० ।
SB अम्बर
** A पायिनो निवसतः ।
|| K घन for वम ।
++ C बासा |

Page #82

७४
तत्त्वार्थाधिगमसूत्रम्।
[का.-३॥ सू. ५। ]
चना याकुम्भपाकाम्बरौषतर्जनयन्त्रपौडनायःशूल शलाकाभेदनक्रकचपाटनाङ्गारदहनवाहनासूचौशिादालापिकर्षणैः तथा सिंहव्याघचौपिश्वश्टगालवृककोकमार्जारनकुलसर्पवायमगधकाकोलूकश्येनादिखादनः तथा तप्तवालुकावतरणामिपत्रवनप्रवेशनवैतरण्यवतारणपरस्परयोधनादिभिरिति ॥
स्थादेतत्किमर्थं त एवं कुर्वन्तीति। अत्रीच्यते । पापकर्माभिरतय दूत्यु क्रम् । तद्यथा गोषभमहिषवराह* *मेषकुक्कुटवार्तकालावकान्मुष्टिमल्लांश्च युध्यमानान् परस्परं चाभिन्नतः पश्यतां रागद्वेषाभिभूतानामकुशलानुबन्धिपुण्यानां नराणां परा प्रीतिरुत्पद्यते तथा तेषामसराणां नारकांस्तथा तानि 10 कारयतामन्योन्यं नतच पश्यतां परा प्रौतिरुत्पद्यते। ते हि दुष्कन्दस्तिथाभूतान् दृष्ट्वाट्टहासं मुञ्चन्ति चेलोत्क्षेपान्क्ष्वेडितास्फोटितावल्लिते||||तलतालनिपातनांचा कुर्वन्ति महतश्च सिंहनादानदन्ति। तच्च तेषां मत्यपि देवत्वे मत्सु च कामिकेवन्येषु प्रौतिकारणेषु मायानिदानमिथ्यादर्शनशल्यतौनकषा- 15 योपहतस्थानालोचित***भावदोषस्थाप्रत्यवार्षिस्याकुशलानुब* C •षेषन। + A चौ। B वाहनासूचि । * A शादल K साहाल । B शाख्वाल । SK adds पटक्ष। || K adds चाखु। K कंक for काक । ** K adds पृषत before मेष and has कुकुट for कुक्कट । th A वार्तक। + C मुदन्ति । K अट्टहासान् । ss K चेलित । D चेलोत्क्षेपारखे डित। || K वलित। D वलिते। बाबा A निपातांच K नियतानांश्च । ttt KB प्रत्यवकर्षस्य । D प्रत्यवमर्शस्य ।
**• B विभाव ।

Page #83

[का. ३ । सू०६।]
टतीयोऽध्यायः । .
७५
न्धिपुण्य कर्मणो बालतपसच भावदोषानुकर्षिण: फलं यात्मत्वप्यन्येषु प्रौतिहेतुष्वशुभा एव प्रौतिहेतवः समुत्पद्यन्ते ॥ ___ इत्येवमप्रौतिकरंटे निरन्तरं सुतौवं दुःखमनुभवतां मरणमेव||
काङ्गतां तेषां न विपत्तिरकाले विद्यते कर्मभिर्धारितायुषाम्। 5 उक्तं हि। औपपातिकचरमदेहोत्तमपुरुषामद्ध्येयवर्षायुषो ऽनपवायुषा इति। नैव तत्र शरणं विद्यते नाप्यपक्रमणम् । ततः कर्मवशादेव दग्धपाटितभिन्न**च्छिन्नचतानि च तेषां मद्य एव संरोहन्ति शरीराणि दण्डराजिरिवाम्भमौति ॥
एवमेतानि त्रिविधानि दुःखानि नरकेषु नारकाणां 10 भवन्तौति॥
तेधेकत्रिसप्तदशसप्तदशहाविंशतित्रयस्त्रिंशत्सागरोपमा सत्त्वानां परा स्थितिः॥६॥
तेषु नरकेषु नारकाणां पराः स्थितयो भवन्ति। तद्यथा । रत्नप्रभायामेकं मागरोपमम् । एवं त्रिमागरोपमा सप्तमागरी15 पमा दशमागरोपमा सप्तदशमागरोपमा दाविंशतिमागरोपमा
* B पुष्यस्य।
+ K omits यत् । + C शुभभावा एव। K प्रौतिम तुष्वशुभा। B अप्रतौकारं। . || K सुनिव्रतरदुःखमनुभवतां मरणपि। I II. 53. ** K भग्न for भिन्न । th C omits. _ft C विविधानि। SS K सागरोपमाः।

Page #84

तत्त्वार्थाधिगमसूत्रम्। [प. ३ । सू०६।]
त्रयस्त्रिंशत्मागरोपमा* | जघन्या तु पुरस्तावक्ष्यते । नारका च द्वितीयादिषु। दशवर्षसहस्राणि प्रथमायामिति ॥ [IV.43.44]
तत्रासवार्यथोक्तैर्नारकसंवर्तनीयैः कर्मभिरसंजिनः प्रथमायामुत्पद्यन्ते। मरौस्पा द्वयोरादितः प्रथमद्वितीययोः। एवं पक्षिणस्तिसृषु । सिंहाश्चतसृषु । उरगाः पञ्चसु। स्त्रियः षट्स। 5 मत्स्यमनुष्याः सप्तस्विति । न तु देवा नारका वा नरकेषूपपत्तिं प्राप्नुवन्ति । न हि तेषां बहारम्भपरिग्रहादयो नरकगतिनिर्वर्तका हेतवः सन्ति । नाप्युद्वर्त्य नारका देवेषूत्पद्यन्ते । न । ह्येषां मरागसंयमादयो|| देवगतिनिर्वर्तका हेतवः सन्ति । उद्दतितास्तु तिर्यग्योनौ मनुष्येषुता वोत्पद्यन्ते। मानुषत्वं** प्राप्य केचि- 10 तीर्थकरत्वमपि प्राप्नुयुरादितस्तिसभ्यः निवार्णं चतसृभ्यः संयम पञ्चभ्यः संयमासंयमं षड्भ्यः सम्यग्दर्शनं सप्तभ्यो ऽपौति ॥
द्वौपसमुद्रपर्वतादितडागमरांसिर ग्रामनगरपत्तनादयो विनिवेशा बादरो वनस्पतिकायो वृक्षणगुल्मादिः दीन्द्रिया
• K adds इति। + S and K तचाप्रोष।
VI. 16. 8 B नाप्यवर्तिता नारकदेवेषूपपद्यन्ते। || VI. 20. K नियंग्योनिमनष्येषु । ** K adds च। ++ A adds. नदौ। K तटाक। $$ K • कायष्टक्षः।
१ . अनुक्ता तु प्रथमप्रतरादिभेदेन । प्रथमप्रतिप्रतरस्थितिपरिज्ञानाय विशेषार्थिना नरकेन्द्रिका समालोकनीया ।
२ अधस्तगीषु षटखपि भूमिघु रत्नप्रभावत्किं दीपादिविनिवेशाः सन्ति न सन्तोत्याह । S.

Page #85

[अ० ३ । सू० ६ ।]
ढतीयोऽध्यायः ।
दयस्तिर्यग्यो निजा मनुष्या देवाश्चतुर्निकाया अपि न सन्ति । अन्यत्र समुहातापपातविक्रिया माङ्गतिक नरकपालेभ्यः। उपपाततस्तु देवा रत्नप्रभायामेव मन्तिा नान्यासु। गतिस्ततीयां यावत् ॥ __यच्च वायव आपो धारयन्ति न च विश्वग्गच्छन्यापश्च पृथिवीं धारयन्ति न च प्रस्पन्दन्ते पृथिव्यवासु विलयं न गच्छन्ति तत्तस्थानादिपारिणमिकस्य नित्यमन्त तेलॊकविनिवेअस्य लोकस्थितिरेव हेतुर्भवति ॥
अत्राह। उकं भवता लोकाकाशे ऽवगाह। तदनन्तरं 10 अवं गच्छत्या लोकान्तादिति। तत्र लोकः कः कतिविधो वा किंमंस्थितो वेति। अत्रोच्यते ॥ __पश्चास्तिकायसमुदायो लोकः । ते चास्तिकायाः खतत्त्वतो विधानतो लक्षणतयोका वक्ष्यन्ते च । मll लोकः क्षेत्रविभागेन त्रिविधो ऽधस्तिर्यगूधं चेति। धर्माधर्मास्तिकायौ लोकव्यवस्था15 हेतू। तयोरवगाह "विशेषालोकानुभावनियमाती सुप्रतिष्टकम
* K विक्रिय। || K adds च। + B नितनात् ।
+ K omits this whole 4K कश्चेति।
B सुप्रनिष्टकं।
+ v. 12. 5x. 5.
** K अवगाहन ।
१ . साङ्गतिकाः पूर्वजन्ममित्रादयः । नरकपालाः परमाधार्मिकाः । रते सर्वे ऽपि द्वितीयादिषु भूमिषु कदाचित्केचित्संभवेयुरपौति ।

Page #86

तत्त्वार्थाधिगमसूत्रम् । [अ० ३। सू. ७ !]
वज्राकृति कः। अधोलोको गोकन्धराधरार्धाकृतिः। उक ह्येतत् । भूमयः मप्ताधो ऽधः पृथुतराग्छत्रातिच्छत्रसंस्थिता इति [III. १] ता यथोक्ताः । तिर्यग्लोको झल्लाकृतिः । ऊर्ध्वलोको मृदङ्गाकृतिरिति । तत्र तिर्यग्लोकप्रमियर्थमिदमाकृतिमात्र मुच्यते ॥
जम्बूद्वौपलवणादयः शुभनामानो हौपसमुद्राः ॥ ७॥
जम्बूद्वौपादयो दीपा लवणादयश्च समुद्राः शुभनामान इति। यावन्ति लोके शुभानि नामानि तन्नामान इत्यर्थः। शुभान्येव वा नामान्येषामिति ते भनामानः। दौपादनन्तरः समुद्रः समुद्रादनन्तरो द्वीपो* यथासङ्ख्यम् । तद्यथा। जम्बोपो दीपो 10 लवणोदः समुद्रः धातकोखण्डो दीपः कालोदः समुद्रः पुष्करवरो द्वीपः पुष्करोदः समुद्रः वरुणवरो द्वीपो वरुणोदः समुद्रः हौरवरो द्वीपः हीरोदः समुद्रो तवरो द्वीपो तोदः समुद्रः इक्षुवरो द्वीप इक्षुवरोदः समुद्रः नन्दीश्वरो दीपो नन्दीश्वर
* K adds इति । + K क्षौरवरोदः। 4 K नन्दीश्वरवरो D नन्दचरोदः ।
१ S. लोकसंस्थानस्य सन्निवेशो ऽमुनैव सूरिणा प्रकरणान्तरे ऽभिहितस्तद्यथा Here quotes verses 210 and 211 of प्रशमरति । - २ S. मात्रशब्दः संक्षेपाभिधानार्थः केनचिल्लेशोद्देशेन न पुनर्विस्तरेणेति । विस्तरो द्वीपसागरप्रज्ञयादिभ्यो ऽवगन्तव्य इत्यावेदयति ।

Page #87

[अ. ३ । सू० ८, ६ ।]
वतीयोऽध्यायः। .
वरोदः समुद्रः अरुणवरो द्वीपो ऽरुणवरोदः समुद्र इत्येवममद्ध्येया द्वौपसमुद्राः स्वयम्भूरिमणपर्यन्ता वेदितव्या इति ॥ दिदिविष्कम्भाः पूवपूर्वपरिक्षेपिणो वलयाकृतयः॥८॥
सर्वे चैते द्वीपसमुद्रा यथाक्रममादितो द्विदिविष्कम्भाः 5 पूर्वपूर्वपरिक्षेपिणो वलयाकृतयः प्रत्येतव्याः । तद्यथा । योजनशतसहस्रविष्कम्भो जम्बूद्वीपस्य वक्ष्यते । तद्विगुणो लवणजलसमुद्रस्य । लवणजलसमुद्रविष्कम्भाविगुणो धातकोखण्डद्वौपस्य । इत्येवमा खयम्भूरमणममुद्रादिति ॥ ___पूर्वपूर्वपरिक्षेपिणः । सर्वे पूर्वपूर्वपरिक्षेपिण: प्रत्येतव्याः । 10 जम्बूद्वीपो लवणममुद्रेण? परिक्षिप्तः । लवजलसमुद्रो धातकी
खण्डेन परिक्षिप्तः । घातकोखण्डवीपः कालोदसमुद्रण परिचिप्तः। कालोदसमुद्रः पुष्करवरदौपार्धेन परिचितः । पुष्करद्वौपाधं मानुषोत्तरेण पर्वतेन परिक्षिप्तम् । पुष्करवरदीपः
पुष्करवरोदेन समुद्रेण परिचितः। एवमा खयम्भरमणात्ममुद्रा15 दिति ॥
वलयाकृतयः। सर्वे च ते वलयाकृतयः मह मानुषोत्तरेणेति ॥ तन्मध्ये मेरुनाभित्तो योजनशतसहस्त्रविष्कम्भी
जम्बूद्वीपः ॥६॥
* K असङ्ख्याता। + III. 9.
+ K खयम्म here and elsewhere. SK लवणजलसमुद्रेन।

Page #88

तत्त्वााधिगमसूत्रम् । - [पाशसू०६।]
तेषां दीपसमुद्राणां मध्ये तन्मध्ये ॥ मेरुनाभिः। मेकरस्य नाभ्यामिति मेरुर्वास्य नाभिरिति मेरुनाभिः। मेरुरस्य मध्य इत्यर्थः ॥ सर्वद्वौपसमुद्राभ्यन्तरो वृत्तः* कुलालचक्राकृतिर्योजनशतसहस्रविष्कम्भो जम्बूद्वीपः । वृत्तग्रहणं नियमार्थम्। लवणादयो वलयवृत्ता जम्बूद्वीपस्तु प्रतरवृत्त इति। यथा गम्येत । वलयाकृतिभिश्चतुरस्रयस्रयोरपि परिक्षेपो विद्यते तथा च मा भूदिति ॥ - मेरुरपि काञ्चनस्थालनाभिरिव वृत्ती योजनसहसमधो धरणितलमवगाढो नवनवत्युच्छ्रितो दशाधो विस्तृतः सहस्रमुपरौति। त्रिकाण्डस्त्रिलोकप्रविभक्तमूर्तिश्चतुर्भिर्वनर्भद्रशालनिन्दन 10 मौमनम पाण्डकैः परिवृत्तः। तत्र शुद्धपृथिव्युपलवजमर्कराबहुलं योजनमहस्रमेकं प्रथमं काण्डम्। द्वितीयं त्रिषष्टिसहस्राणि रजतजातरूपाङ्कस्फटिकबडलम् । हतौयं षट्त्रिंशत्महस्राणि जम्बूनदबहुलम्। वैडूर्यबहुला. चास्य चूलिका चत्वारिंशघोजनान्युच्छायेण मूले द्वादश विष्कम्भेण मध्ये ऽष्टावुपरि 15 चत्वारोति। मूले वलयपरिक्षेपि भद्रशालवनम्। भद्रशालवनात्पञ्च योजनशतान्यारुह्य तावत्प्रतिक्रान्तिविस्तृतं नन्दनम् । ततो त्रिषष्ठिसहस्राण्यारुह्य पञ्चयोजनशतप्रतिक्रान्तिविस्तृतमेव** सौमनसम्। ततो ऽपि षट्त्रिंशत्महस्राण्यारुह्य चतुर्नवति
* K मित्तो। $ B सोमनस।
+ K adds च। || K. S. B. जाम्ब। ** K विस्तृतिम् ।
+ K भद्रसाल ।
B वैदूर्यपुङ्गला ।

Page #89

[ ० ३ ।
5
टतीयोऽध्यायः ।
चतुःशतप्रतिक्रान्तिविस्तृतं पाण्डकवनमिति । नन्दनसौमनसाभ्यामेकादशैकादशसहस्राण्यारुह्य प्रदेशपरिहाणिर्विष्कम्भस्येति*१ ॥
तत्र भरतहैमवतहरिविदेह रम्यक हैरण्यवतैरावतवर्षाः क्षेत्राणि ॥ १० ॥
तत्र जम्बूद्दौपे भरतं हैमवतं हरयो विदेहा रम्यकं हैरण्यवत मैरावतमिति सप्त वंशाः क्षेत्राणि भवन्ति । भरतस्योतरतो हैमवतं हैमवतस्योत्तरतो हरय इत्येवं शेषाः । वंशा वर्षा
11
Komits इति ।
+ P. रम्यक् ।
१ S. चायं च मेरुगिरिर्न सर्वत्र समप्रमाणप्रवृद्धः किन्तु प्रदेशपरि'हाण्या परिहौयमानः प्रवृद्ध इति तदर्शयति × × × × × × नन्दनादूर्ध्वं सौमनसाच्चाधः किल मध्ये एकादशैकादशयोजनसहखाण्यारुह्य योजनसहख ं परिहौयते विष्कम्भस्येति । ऊर्ध्वं सौमनसान्नन्दनवनाच्चाधो न सूरिया परिक्षाणिरुक्ता । × × × एषा च परिहाराचायेक्ता न मनागपि गणितप्रत्यया संगच्छते । यतः सौमनसवने ऽन्तर्विष्कम्भः सहस्रत्रयं शतद्वयं च दिसप्तत्यधिकमष्टौ चैकादशभागाः बहिर्विष्कम्भः पुनः सहस्रचतुष्टयं शतदयं च दिसप्तत्यधिकमष्टौ चैकादशभागा योजनस्य । तत्राचायेक्तपरिहाण्या नैको ऽपि विष्कम्भ व्यागच्छति न चैतावसत्या बागमे ऽधीतत्वात् पूटङ्गग्राहिकयेति । गणितशास्त्रविदो हि परिक्षाणि - मन्यथा वर्णयन्त्यार्षानुसारिणः । मेरुयेजिनानामूर्ध्वमेका लक्षा । तत्राधो भूमावदृश्यं योजन सहस्रमपचयरहितम् ।

Page #90

तत्त्वार्थाधिममसूत्रम्। [१.३ । सू० ११ ।।
शस्था इति चैषां मुणतः पर्यायनामानि भवन्ति । मर्वषां चैषां व्यवहारनयापेक्षादा दित्यकृताहिनियमादुत्तरतो मेरुर्भवति । लोकमध्यावस्थितं' चाष्टिप्रदेशं रुचकं दिग्नियमहेतुं प्रतीत्य यथासम्भवं भवतीति ॥
तद्विभाजिनः पूर्वापरायता हिमवन्महाहिमवन्निषध- 5 नौलरुक्मिशिखरिणो वर्षधरपर्वताः ॥ ११ ॥
तेषां वर्षाणां विभकारो हिमवान् महाहिमवान् निषधो नौलो रुकमी शिखरी इत्येते षड्वर्षधराः पर्वताः। भरतस्य हैमवतस्य च विभक्ता हिमवान् हैमवतस्य हरिवर्षस्य च विभक्ता महाहिमवानित्येवं शेषाः ॥
10 तत्र पञ्च योजनशतानि षड्विंशानि षट् चैकोनविंशतिभागा भरतविष्कम्भः । स विििहमवद्वैमवतादीनामा विदेहेभ्यः । परतो विदेहेभ्यो ऽर्धार्धहीनाः ॥ पञ्चविंशतियोजनान्यवगाढो योजनशतोच्छ्रायो हिमवान् । तद्विमहाहिमवान् । तट्विर्निषध इति ॥
भरतवर्षस्य योजनानां चतुर्दशसहस्राणि चत्वारि शतान्येक
* K. S. अपेक्षयादित्य ।
+ C तु for च।
K वर्षधरपर्वताः ।
१ अथ नैश्चयिको दिक्काथं प्रतिपत्तव्येत्यत याह । S. । २ . अपरे त्विदमेव भाव्यवाक्यं सूत्रोकृत्याधीयन्ते ।

Page #91

[अ० ३। सू० ११ ।
हतोयोध्यायः ।
सप्ततानि षट् च भागा* विशेषतो ज्या। दूषुर्यथोक्तो विष्कम्भः । धनु:काष्ठं चतुर्दशसहस्राणि शतानि पञ्चाष्टाविंशान्येकादश च भागाः साधिका:॥
भरतक्षेत्रमध्ये पूर्वापरायत उभयतः समुद्रमवगाढो वैताद्य5 पर्वतः षड् योजनानि सक्रोणानि धरणिमवगाढः पञ्चाशविस्तरतः|| पञ्चविंशत्युच्छ्रितः ॥
विदेहेषु निषधस्योत्तरतो मन्दरस्य दक्षिणतः काञ्चनपर्वतशतेन चित्रकूटेन विचित्रकूटेन चोपशोभिता देवकुरवो
विष्कम्भेणैकादश योजनसहस्राण्यष्टौ च शतानि द्विचत्वारिंशानि 10 द्वौ च भागौ। एवमेवोत्तरेणोत्तराः कुरवश्चित्रकूटविचित्रकूटहोना दाभ्यां च काञ्चनाभ्यामेव यमका पर्वताभ्यां विराजिताः ॥
विदेहा मन्दरदेवकुरूत्तर कुरुभिर्विभक्ताः क्षेत्रान्तरवनवन्ति । पूर्व चापरे च। पूर्वेषु षोडश चक्रवर्तिविजया नदी
पर्वतविभक्ताः परस्परागमाः** अपरे ऽप्येवंलक्षणाः षोडशैव ॥ 15 तुल्यायामविष्कम्भावगाहोच्छ्रायौ दक्षिणोत्तरौ वैताब्यौ तथा हिमवच्छिखरिणौ महाहिमवद्रुक्मिणौ निषधनौलो चेति ॥
क्षुद्रमन्दरास्तु चत्वारो ऽपि धातकोखण्डको पुष्करार्धका महामन्दरात्पञ्चदशभिर्योजनसहभैोनोच्छ्रायाः। षनियोजन
* C पविभागा। + K विशेषात् D विशेषोना B षट्चसागरविशेषात् । · + K omits साधिकाः। 5C वैताद्य र विजयाध। || K विस्ततः । - पा B जभक । --- ** परस्परस्यागमा।
+ Comital

Page #92

08
तत्त्वार्थाधिगमसूत्रम्।
[अ० ३॥
१२ ॥
शतैर्धरणितले हीनविष्कम्भाः । तेषां प्रथमं काण्डं महामन्दरतुख्यम् । द्वितीयं मतभिर्बोनम् । दृतीयमष्टाभिः। भद्रशास्तनन्दनवने महामन्दरवत्। ततो अर्धषट्पञ्चाशद्योजनसहस्राणि मौमनसं पञ्चशतं विस्तृतम् । ततो ऽष्टाविंशतिमिहस्राणि चतुनवतिचतुःशतविस्तृतमेव पाण्डकं भवति। उपरि चाधश्च 5 विष्कम्भो ऽवगाहश्च तुल्यो महामन्दरेण । चूलिका चेति ॥ - विष्कम्भकृतेर्दशगुणाया मूलं वृत्तपरिक्षेपः । म विष्कम्भपादाभ्यस्तो गणितम् । इच्छावगाहोनावगाहाभ्यस्तस्य विष्कम्भस्य चतुर्गुणस्य मूलं ज्या। ज्याविष्कम्भयोर्वर्गविशेषमूलं विष्कम्भाच्छोध्थं शेषार्धमिषुः। इषुवर्गस्य षड्गुणस्य ज्यावर्गयुतस्य कृतस्य मूलं 10 धनुःकाष्ठम् । ज्यावर्गचतुर्भागयुक्त मिषुवर्गमिषुविभकं तत्प्रकृतिवृत्तविष्कम्भः । उदग्धनुःकाष्ठाद्दक्षिणं शोध्यं शेषाधैं बाहुरिति ॥
अनेन करणाभ्युपायेन सर्वक्षेत्राणां|| सर्वपर्वतानामायामविष्कम्भज्येषुधनुःकाष्ठपरिमाणानि ज्ञातव्यानि ॥
दिधीतकोखण्डे ॥ १२॥
15
* K पञ्चशतविस्तृतमेव। + K अष्टाविंशतिः। * A. C omit. S K एन । | B क्षेत्रवेदायादिपर्वतानां A. C क्षेत्राणां वेनथादिनां K वैतात्यादिपर्वनामां।
१ H. अपरे पुनर्विहांसो ऽतिबहूनि खयं विरचय्यास्मिन्प्रस्तावे सूत्राण्यधीयते विस्तरदर्शनाभिप्रायेण तत्त्वयुक्तमयं सङ्ग्रहः सूरिणा संक्षेपः कृत বুনি অনী = বিলানিম্বালমমালীলাদুন মৰঘৰলিযা অথ

Page #93

[iघ ३ । सू। १३ । ]
ढतीयोऽध्यायः ।
ये एते मन्दरवंशवर्षधरा* जम्बूद्वीपे ऽभिहिता एते द्विगुण धातकोखण्डे द्वाभ्यामिष्वाकारपर्वताभ्यां दक्षिणोत्तरायताभ्यां विभक्काः। एभिरेव नामभिर्जम्बूद्वौपकसममङ्ख्याः पूर्वार्ध चाप
रार्धं च चक्रारकसंस्थिता निषधसमोच्छ्रायाः कालोदखवणजल5 स्पर्शिनो वंशधराः सेवाकाराः। अरविवरसंस्थिता वंशा इति॥
पुष्करार्धे च ॥ १३॥ यश्च धातकीखण्डे मन्दरादीनां सेवाकारपर्वतानां सङ्ख्याविषयनियमः स एव पुष्करार्ध वेदितव्यः ॥
ततः परं मानुषोत्तरो नाम|| पर्वतो मानुषलोकपरिक्षेपी 10 सुनगरप्राकारवृत्तः पुष्करवरदौपार्धविनिविष्टः काञ्चनमयः**
सप्तदशैकविंशति योजनशतान्युच्छ्रितश्चत्वारि त्रिशानि क्रोश चाधो धरणीतलमवगाढो योजनसहस्रं द्वाविंशमधस्ताविस्तृतः सप्तशतानि त्रयोविंशानि मध्ये चत्वारि चतुर्विंशान्युपरौति ॥
* K मन्दरषंशाः । + K चक्रारसंस्थिता। + K सेष्वाकारमन्दराहीनां पर्वतानां । $ K विशेषनियमः। || K नामा।
CL=750. ** D काञ्चनः। 4 K विंशानि।
द्वाविंशतिम् ।
विस्तरतो विवक्षितस्ततो ग्रन्थलक्षापरिभाषिताया जम्बूदोपदेशनायाः पटुप्रज्ञेस्तैर्विस्तणद्भिरपि कियदत्र विस्तत्रं स्यात् विस्तारार्थिनो वा बहुगुणः सिद्धान्त एव तत्कृतसूत्रेभ्य इत्यत उपेक्षणीयस्तदभिप्राय इति ।
Contrast Doctor Bhandarkar's Report in the search for Sanskrit Mss for the year 1883-84 P. 408 and 409.

Page #94

तत्त्वार्थाधिगमसूत्रम् । [ ० ३ | सू० १४ । ]
न कदाचिदस्मात्परतो जन्मतः संहरणतो वा चारणविद्याधरर्द्धिप्राप्ता श्रपि मनुष्या भूतपूर्वा भवन्ति भविष्यन्ति च । अन्य समुद्वातोपपाताभ्याम् । अत एव च मानुषोत्तर इत्युच्यते' ॥
तदेवमर्वाङ्ं मानुषोत्तरस्यार्घटतीया दौपाः समुद्रद्दयं 5 पञ्चमन्दराः पञ्चत्रिंशत्क्षेत्राणि चिंशद्वर्षधरपर्वताः पञ्च देवकुरवः पञ्चोत्तराः कुरवः शतं षष्ठ्यधिकं चक्रवर्तिविजयानां द्वे शते पञ्चपञ्चाशदधिके* जनपदानामन्तरदीपाः षट्पञ्चाशदिति ॥
श्रचाह । उक्तं भवता मानुषस्य स्वभावमार्दवार्जवत्वं चेति तच के मनुष्याः क्व चेति । अत्रोच्यते
प्राग्मानुषेात्तरान्मनुष्याः ॥ १४ ॥
६
* K पञ्चपञ्चाशे इति प्रत्यन्तरेजन । [VI.18]
10
१ . मारणान्तिक समुङ्घातेन समुपहृतः कश्चिदर्घटतोयौपान्तरवर्ती बहिर्वर्तिद्दौपसमुद्रेषूत्पत्स्यते तेन चोत्पत्तिप्रदेशे प्रक्षिप्तमात्मप्रदेशजालमिलिकागतिना पश्चात् म्रियते तत्र व्यवस्थित इति ॥ तथोपपातमङ्गीकृत्य जन्माभिसंबध्यते । बहिर्दीपसमुद्रवर्तिना व्यसुमता मनुष्यायुर्निबद्धमर्धटतौयद्दौपाभ्यन्तरमेवोत्पत्स्यते वक्रगत्या तस्य तन्मनुष्यायुर्वक्रकाले विपच्यते तदैव चासौ मनुष्यो जातस्तदुदयवर्तित्वात् ॥
२ S. ये त्वेतद्भाष्यं गमनप्रतिषेधदारेण विद्याधरर्द्धिप्राप्तानामाचक्षते तेषामागमविरोधः । सर्वेषां हि चारणादीनामागमे गमनाभ्यनुज्ञानात् । बहिर्जन्ममरणे न संभाव्येते ॥

Page #95

[अ० ३। सू० १५ ।]
ढतीयोध्यायः ।
प्राग्मानुषोत्तरात्पर्वतात्पञ्चत्रिंशत्सु क्षेत्रेषु मान्तरद्वौपेषु जन्मतो मनुष्या भवन्ति । संहरणविद्यर्द्धियोगात्तु* सर्वेष्वर्धतीयेषु द्वौपेषु समुद्रदये च समन्दरशिखरेविति ।
__ भारतका हैमवतका इत्येवमादयः क्षेत्रविभागेन। जम्ब5 द्वीपका लवणका इत्येवमादयो द्वौपसमुद्रविभागेनेति ॥
आया ग्लिशश्च ॥ १५ ॥
द्विविधा मनुष्या भवन्ति । श्रार्या निशश्च ॥
तत्रार्याः षड्विधाः । क्षेत्रायः जात्यार्याः कुलार्याः कार्याः शिल्पार्या भाषार्या इति। तत्र क्षेत्रार्याः पञ्चदशसु कर्मभूमिषु 10 जाताः तद्यथा भरतेष्वर्धषड्विंशतिषु जनपदेषु जाताः जेषेषु च
चक्रवर्तिविजयेषु । जात्यार्या इक्ष्वाकवो विदेहा हरयो ऽम्बष्ठाः ज्ञाताः कुरवो वुवुनाला उग्रा भोगा| राजन्या इत्येवमादयः । कुलार्याः कुलकराश्चक्रवर्तिनो बलदेवा वासुदेवा ये चान्ये श्रा
हतीयादा पञ्चमादा सप्तमादा कुलकरेभ्यो वा विशद्धान्वयप्रकृतयः। 15 कर्मार्या यजनयाजनाध्ययनाध्यापनप्रयोगा कृषिलिपिवाणिज्य
योनिपोषणवृत्तयः। शिल्पार्यास्तन्तुवाय* *कुलाचनापिततनवाय
* K. B omit तु। + K जाम्बूद्वीपका लावणकाः। B खेच्छाच। SK वुणाला। || K भोजाः। | B प्रयोगे K वनप्रयोग। ** B तन्तवाय ।
१ D. Colophon भरतोत्तरार्धजा मनुष्या अपि सुगुरूपदेशादिसामग्रीसदावे योग्यत्वेन चारित्राद्यवाप्य सिध्यन्तीति समयः ॥

Page #96

तत्त्वार्याधिगमसूत्रम् । [अ३ । सू०१५। ]
देवटादयो* ऽस्पसावद्या प्रागर्हिता जौवाः । भाषा नाम ये शिष्टभाषानियतवर्ण लोकरूढस्पष्ट शब्दं पञ्चविधानामप्यार्याणां संव्यवहारं भाषन्ते ॥ - अतो विपरीता खिशः । तद्यथा। हिमवतचतसृषु विदिचु चौणि योजनशतानि लवणममुद्रमवगाह्य चतसृणं 5 मनुष्यविजातीनां चत्वारो ऽन्तरद्वौपा। भवन्ति त्रियोजनमतविष्कम्भायामाः। तद्यथा। एकोरुकाणामाभाषका लाङ्गलिकानां** वैषाणिकानामिति ॥ चत्वारि योजनशतान्यवगाह्म चतुर्योजनशतायामविष्कम्भा एवान्तरद्यौपाः। तद्यथा। हयकर्णनां गजकर्णानां गोकर्णानां शकुलो कर्णानामिति ॥ पञ्च 10 मतान्यवगाह्य पञ्चयोजनशतायामविष्कम्भा एवान्तरद्यौपाः । तद्यथा । गजमुखाना?? व्याघ्रमुखानामादर्शमुखानां गोमुखानामिति॥ षड् योजनशतान्यवगाह्य तावदायामविष्कम्भा एवान्तरदौपाः । तद्यथा। अश्वमुखानां हस्तिमुखानां सिंहमुखानां व्याघ्रमुखानामिति ॥ सप्त योजनशतान्यवगाह्य तावदायामविष्कम्भा 15
* A. C दवदादयो K तुन्तवायेत्येवमादयो। + K गर्हिना। + B वैपरौना। $ Perhaps s adds हिमवतः प्राक्पशाच चत। || K अनन्तरद्वौपा। TA भाषिकाणां K चाभाषिका D भाषिकाणां । •* B लातिनां लाङ्गुलौनां । t+ B विषाणिनां। #S. शुष्कलौक B शकुलि । $$ A. S चादर्शनमेषहयगजमुखमामानः ।
*
++

Page #97

[अ० ३ । सू० १६ ।].
ढतीयोऽध्यायः ।
एवान्तरद्वीपाः। तद्यथा। अश्वकर्णसिंहकर्णहस्तिकर्ण*कर्णप्रावरणनामानः ॥ अष्टौ योजनशतान्यवगाह्याष्टयोजनशतायामविष्कम्भा एवान्तरद्दीपाः । तद्यथा। उल्का मुखविद्युज्जिहा
मेष?मुखविद्युहन्तनामानः ॥ नवयोजनशतान्यवगाह्य नवयोजन5 शतायामविष्कम्भा एवान्तरद्वौपा भवन्ति । तद्यथा । घनदन्त
गूढदन्तविशिष्ट|दन्तशुद्धदन्तनामानः ॥ एकोरुकाणमेकोरुकद्वौपः। एवं शेषाणामपि स्वनामभिस्तुल्यनामानो वेदितव्याः ॥ शिखरिणो ऽप्येवमेवेत्येवं षट्पञ्चाशदिति ॥
भरतैरावतविदेहाः कर्मभूमयो ऽन्यत्र देवकुरू10 त्तरकुरुभ्यः ॥ १६॥ ____ मनुष्यक्षेत्रे भरतैरावतविदेहाः पञ्चदश कर्मभूमयो भवन्ति । अन्यत्र देवकुरूत्तरकुरुभ्यः। संसारदुर्गान्तगमकस्य सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्रात्मकस्य मोक्षमार्गस्य ज्ञातारः कर्तार उपदेष्टारच भगवन्तः परमर्षयस्तीर्थकरा अत्रोत्पद्यन्ते। अत्रैव जाताः
* C adds हस्ति। 8 B देष ।
+ K उलूका, C उसका। || C श्रेष्ट।
1 D विद्यज्जिक।
१ S. H -add at the end of the Sutra:
एतच्चान्तरद्दीपकभाष्यं प्रायो विनाशितं सर्वत्र कैरपि दुर्विदग्धैर्येन घमवतिरन्तरद्दीपका भाष्येषु दृश्यन्ते। अनार्धं चैतदध्यवसीयते जीवाभिगमादिषु घट्पञ्चाशदन्तरद्दीपकाध्ययनात् । नापि वाचकमुख्यः सूत्रोल्लसनेनाभिदधत्यसंभाव्यमानत्वात् । तस्मामिद्धान्तिकपाशेविनाशितमिदमिति ।
12

Page #98

तत्त्वार्थाधिगमसूत्रम् । [ ३ | सू० १७,१८।]
सिध्यन्ति नान्यत्र । अतो निर्वाणाय कर्मणः सिद्धिभूमयः कर्मभूमय इति । शेषास्तु विंशतिर्वशाः सान्तरदीपा अकर्मभूमयो भवन्ति । देवकुरूत्तरकुरवस्तु कर्मभूम्यभ्यन्तरा श्रप्यकर्मभ्रमय इति ॥
नृस्थितौ परापरे त्रिपल्योपमान्तर्मुहूर्ते ॥ १७ ॥
नरो नरा मनुष्या मानुषा इत्यनर्थान्तरम् । मनुष्याणां परा स्थितिस्त्रीणि पल्योपमान्यपरान्तर्मुहर्तेति
5
तिर्यग्योनौनां च ॥ १८॥
तिर्यग्योनिजानां च परापरे स्थितौ त्रिपल्योपमान्तर्मुहूर्ते भवतो यथासङ्ख्यमेव । पृथक्करणं यथासङ्ख्यदोष विनिवृत्त्यर्थम् | 10 इतरथा इदमेकमेव सूत्रमभविष्यदुभयत्र चोभे यथासङ्ख्यं? स्यातामिति || ||
द्विविधा चैषां मनुष्य तिर्यग्योनिजानां स्थितिः । भवस्थितिः कायस्थितिश्च । मनुष्याणां यथोक्ते त्रिपल्योपमान्तर्मुहूर्ते परापरे भवस्थितौ । कायस्थितिस्तु परा सप्ताष्टौ वा भवग्रहणानि ॥ 15 तिर्यग्योनिजानां च यथोक्ते समासतः परापरे भवस्थितौ । व्यासतस्तु शुद्धपृथिवीकायस्य परा द्वादश वर्षसहस्राणि । खर
* B तिर्यग्योनिजानां च । Not marked as a separate sútra either by A or C, and B and K do not number sûtras.
+ K पृथग्योगकरणं ।
1 K यद्येकमेव |
SK यथा for यथासङ्ख्यं ।
|| Comits from इतरथा to उभयत्र ।

Page #99

[च० ३ । सू० १७]
टतीयोऽध्यायः ।
पृथिवीकायस्य द्वाविंशतिः। अपकायस्य मत। वायुकायस्य पौणि। तेजःकायस्य चौणि रात्रिंदिनानि । वनस्पतिकायस्य दश वर्षसहस्वाणि । एषां कायस्थितिरमझ्येया अवसर्पिण्युत्मर्पिण्यो वनस्पतिकायस्थानन्ताः। दौन्द्रियाणां भवस्थिति दश वर्षाणि। त्रौन्द्रि3 याणमेकोनपञ्चाशद्रात्रिंदिनानि । चतुरिन्द्रियाणां षण्मासाः । एषां कायस्थितिः सङ्येयानि वर्षसहस्राणि । पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिजाः पञ्चविधाः । तद्यथा । मस्या उरगाः परिसर्पाः पक्षिणचतुष्पदा इति । तत्र मत्स्यानामुरगाणां भुजगानां च पूर्व
कोव्येव पक्षिण पल्योपमामङ्ख्येयभागचतुष्पदानां त्रीणि पल्योप10 मानि गर्भजानां स्थितिः । तत्र मत्स्यानां भवस्थितिः पूर्वकोटिस्त्रिपञ्चाशदुरगाणां द्विचत्वारिंशगुजगानां विसप्ततिः पक्षिण स्थल चराणां चतुरभौतिवर्षसहस्राणि संमूर्विमानां भवस्थितिः । एषां कायस्थितिः सप्ताष्टौ भवग्रहणानि । मर्वषां मनुष्यतिर्यग्योनिजानां कायस्थितिरप्यपरान्तर्मुहर्ते वेति ॥
इति तत्त्वार्थाधिगमे लोकप्रज्ञप्तिामा
हतीयोऽध्यायः ममाप्तः ॥
* K राबिंदिवानि। + K भवस्थिति। K तथा for तय। 8 B. K, interkhange. उरगाणां विचत्वारिंशद्वर्षसहलाणि विपक्षाएपरि. सर्याणां।

Page #100

तत्त्वार्थाधिगमसूत्रम् । [अ० । सू०-९-३]
अथ चतुर्थोऽध्यायः।
..
अत्राह । उनं भवता भवप्रत्ययो ऽवधि रकदेवानामिति [I. 22 ] । तथौदयिकेषु भावेषु देवगतिरिति [II. 6 ] । केवलिश्रुतसवधर्मदेवावर्णवादो दर्शनमोहस्य [VI. 18]। सरागसंयमादयो दैवस्य [VI. 20]। नारकसम्मछिनो नपुंसकानि । न देवा:* [ II. 50 & 51] । तत्र के देवाः कतिविधा वेति। 5 अत्रोच्यते ॥
देवाश्चतुर्निकायाः ॥१॥ देवाश्चतुर्निकाया भवन्ति । तान्परस्तादच्यामः ॥
तृतीयः पौतलेश्यः ॥ २॥ तेषां चतुर्ण देवनिकायानां बतौयो देवनिकायः पौत 10 लेश्य एव भवति । कथामौ । ज्योतिष्क इति ॥ दशाष्टपञ्चद्दादशविकल्पाः कल्योपपन्नपर्यन्ताः॥३॥
ते च देवनिकाया यथासङ्ख्यमेवंविकल्या भवन्ति । तद्यथा ! दशविकल्पा भवनवासिनो ऽसुरादयो वक्ष्यन्ते । अष्टविकल्या व्यन्तराः किन्नरादयः । पञ्चविकल्या ज्योतिष्काः सूर्यादयः । 15 द्वादशविकल्या वैमानिकाः कल्पोपपन्नपर्यन्ताः सौधर्मादिविति॥
* D न देवा इति।

Page #101

[अ॰ 8 । सू० ४,
५ ।] चतुर्थोऽध्यायः ।
इन्द्रसामानिकचायस्त्रिंशपारिषद्या *त्मरक्ष लोकपालानीकप्रकीर्णकाभियोग्य किल्बिषिकाश्चैकशः ॥ ४ ॥
एकैकश येतेषु देवनिकायेषु देवा दशविधा भवन्ति । तद्यथा । इन्द्राः सामानिका: चायस्त्रिंशाः पारिषद्याः श्रात्म5 रक्षाः | लोकपालाः श्रनीकानि श्रनीकाधिपतयः प्रकीर्णकाः श्रभियोग्याः किल्बिषिकाश्चेति । तचेन्द्रा ! भवनवासिव्यन्तरज्योतिष्क विमानाधिपतयः । इन्द्रसमानाः सामानिका श्रमात्यपितृगुरूपाध्यायमहत्तरवत् केवलमिन्द्रत्वहीनाः । चायस्त्रिंशा मन्त्रिपुरोहितस्थानीयाः । पारिषद्या वयस्यस्थानीयाः । श्रात्मरक्षाः 10 शिरोरक्षस्थानीयाः । लोकपाला श्ररचिकार्थचर स्थानीया: ? । श्रनीकाधिपतयो दण्डनायकस्थानीयाः||२| अनौकान्यनौकस्थानौयान्येव । प्रकौर्णकाः पौरजनपदस्थानीयाः । श्रभियोग्या दासस्थानीयाः । किबिषिका अन्तस्थस्यानीया इति ॥ चायस्त्रिंशलोकपालवया**व्यन्तरज्योतिष्काः ॥५॥
* D पार्षद्य।
8 S • चर• ? D अर्थवर | ** D चायस्त्रिंशल्लोकपालवर्जा ।
+ D यात्मरक्षकाः ।
३
||Kom.
+ D तचेन्द्रा इति । HC किल्बिषाः ।
१. S स्वविषयसन्धिरक्षणनिरूपिता चारक्षिका अर्थचराचौरोद्धरणिकराजस्थानीयादयस्तत्सदृशा लोकपालाः ॥
२ s सूत्रे वानीकान्येवोपात्तानि सूरिणा नानीकाधिपतयो भाष्ये पुनरुपन्यस्ताः । तदेकत्वमेवानी कानीकाधिपत्योः परिचिन्त्य विवृतमेव भाष्यकारेण । व्यन्यथा च दशसङ्ख्या भिद्यते ॥

Page #102

तत्त्वार्थाधिगमसूत्रम् ।
[अ० ४ । सू• ६ ।]
व्यन्तरा ज्योतिष्काश्चाष्टविधा भवन्ति चायस्त्रिंशलोकपालवा* इति ॥
पूर्वयोहौन्द्राः ॥ ६ ॥ पूर्वयोवनिकाययोर्भवनवासिव्यन्तरयोवविकल्पानां द्वौ द्वाविन्द्रौ भवतः । तद्यथा। भवनवासिषु ताववौ असुरकुमारा- 5
मिन्द्रौ भवतश्चमरो बलिश्च । नागकुमाराणां धरणो भूतानन्दश्च । विद्युत्कुमाराणां हरिहरिसहश्च । सुपर्णकुमाराणां वेणु देवो वेणुदारौ च । अग्निकुमाराणामग्निशिखो ऽनिमाणवश्च । वातकुमाराणं वेलम्बः प्रभञ्जनश्च । स्तनितकुमाराणां सुघोषो महाघोषश्च । उदधिकुमाराणां जलकान्तो जलप्रभश्च। 10 द्वीपकुमाराणां पूर्ण ऽवशिष्टश्च । दिक्कुमाराणाममितो ऽमितवाहनश्चेति ॥ व्यन्तरेय्यपि द्वौ किन्नराणामिन्द्रौ किन्नरः किन्पुरुषश्च । किम्पुरुषाणां सत्पुरुषो महापुरुषश्च । महोरगाणामतिकायो महाकायश्च । गन्धर्वाणां|| गौतरतिर्गौतयशाश्च । यक्षाणां पूर्णभद्रो मणिभद्रश्च । राक्षसानां भौमो महाभौमश्च । 10 भूतानां प्रतिरूपो ऽतिरूपश्च** । पिशाचानां कालो महाकालश्चेति ॥ ज्योतिष्काणां तु बहवः सूर्याश्चन्द्रममश्च ॥ वैमानिकानामेकैक एव । तद्यथा । सौधर्म शक्रः । ऐशान ईशानः ।
* C वर्जा। $ D अमितगतिः। ** D अभिरूपश्च ।
+ D वेणुदालौ। || D गान्धर्वानां।
C जलप्रभवश्च । 4D माणिभद्रश्च

Page #103

[अ० ४ । सू० ७-८]
चतुर्थोऽध्यायः ।
६५
5
सनत्कुमारे सनत्कुमार इति । एवं सर्वकल्येषु स्वकल्पाहाः । परतस्विन्द्रादयो दश विशेषा न सन्ति। सर्व एव स्वतन्त्रा इति ॥
पौतान्तलेश्याः ॥७॥ पूर्वयोनिकाययोर्देवानां पीतान्ताश्चतस्रो लेश्या भवन्ति ॥ ___कायप्रवीचारा आ ऐशानात् ॥८॥
भवनवास्थादयो देवा श्रा ऐशानात्कायप्रवीचारा भवन्ति । कायेन प्रवीचार एषामिति कायप्रवीचाराः । प्रवीचारो नाम मैथुनविषयोपसेवनम् । ते हि संक्लिष्टकर्माणो मनुष्यवन्मैथुन
सुखमनु प्रलीयमानास्तोत्रानुशयाः कायसंक्लेशजं सर्वाङ्गीणं स्पर्श10 सुखमवाप्य प्रौतिमुपलभन्त इति ॥ शेषाः स्पर्शरूपशब्दमनःप्रवौचारा द्वयोईयोः ॥ ६ ॥
ऐशानादूचं शेषाः कन्योपपन्ना देवा द्वयोर्दयोः कल्पयोः स्पर्शरूपशब्दमनःप्रवीचारा भवन्ति यथासङ्ख्यम् । तद्यथा ।
सनत्कुमारमाहेन्द्रयोर्दैवान्मैथुनसुखप्रेमूनुत्पन्नास्था विदित्वा देव्य IF उपतिष्ठन्ते । ताः स्पृष्ट्वैव च ते प्रौतिमुपलभन्ते विनिवृत्तास्थाश्च
भवन्ति ॥ तथा ब्रह्मलोकलान्तकयोर्दैवानेवंभृतोत्पन्नास्थाविदित्वा देव्यो दिव्यानि स्वभावभास्वराणि सर्वाङ्गमनोहराणि श्टङ्गारोदाराभिजाताकारविलासान्युज्ज्वलचारवेषाभरणानि स्वानि
* C खकल्पांकाकाः।
+ D ईशनात् ।
+ D एवंभूतानेवोत्पत्रास्थान।

Page #104

तत्त्वााधिगमसूत्रम्। [अ० ४ । मू० १० ।]
रूपाणि दर्शयन्ति । तानि दृष्ट्वैव ते प्रौतिमुपलभन्ते निवृत्तास्थाश्च भवन्ति ॥ तथा महाशुक्रसहस्रारयोर्दैवानुत्पन्नप्रवीचारास्थान्विदित्वा देव्यः श्रुतिविषयसुखानत्यन्तमनोहराञ् श्टङ्गारोदाराभिजातविलासाभिलाप च्छेदातलतालाभरणरवमिश्रान्हसितकथितगीतशब्दानुदौरयन्ति । ताश्रुत्वैव ते प्रीतिमुपलभन्ते । निवृत्तास्थाश्च भवन्ति ॥ श्रानतप्राणतारणाच्युतकल्पवासिनो देवाः प्रवीचारायोत्पन्नास्था देवौः संकल्पयन्ति संकल्पमात्रेणैव ते परां प्रीतिमुपलभन्ते विनिवृत्तास्थाश्च भवन्ति ॥ एभिश्च प्रवीचारैः परतः परतः प्रीतिप्रकर्षविशेषो ऽनुपमगुणो भवति प्रवौचारिणामल्पसंक्लेशत्वात् । स्थितिप्रभावादिभिरधिका इति 10 वक्ष्यते [IV. 21 1] ॥
परे ऽप्रवौचाराः ॥ १० ॥ कल्पोपपन्नेभ्यः परे देवा अप्रवौचारा भवन्ति । अल्पसंक्लेशत्वात् स्वस्थाः भौतीभूताः । पञ्चविधप्रवीचारोद्भवादपि प्रौतिविशेषादपरिमितगुणप्रौतिप्रकर्षाः परमसुखहप्ता एव भवन्ति ॥ 15 __ अत्राह । उक्तं भवता देवाश्चतुर्निकाया दशाष्टपञ्चद्दादशविकल्पा इत्युक्ते निकायाः के के चैषां विकल्या इति । अत्रीयते । चत्वारो देवनिकायाः । तद्यथा। भवनवासिनो व्यन्तरा ज्योतिष्का वैमानिका इति ॥ तत्र
C शौसभूताः।
* K अभिलाष । न छेक? $ D इति तत्के निकायाः के चैषां ।।

Page #105

NON-O-1-00
NONOOD AO00 NOO
umudi, Fase 1
::::
OOON
445
cach vol. Part IV
:::
OO
:::::
***
O
:::
10
NONNO
Padumawati, Fasc. 1-4 @ 2/
Rs 8 0 Pariçista Parvan, (Text) Fasc. 1-5 @ /6/ each
1 14 Prākrita-Paingalam, Fase, 1-7 @ /6/ each
.. 2 10 Prithiviraj Rasa, (Text) Part II, Fasc. 1-5 @ /6/ each
1 14 Ditto (English) Part II, Faso. 1
012 Prākrta Laksanam, (Text) Fasc. 1 Parāçara Smrti, (Text) Vol. I, Fasc. 1-8; Vol. II, Faso. 1-6; Vol. I
Fasc. 1-6 @ /6/ each... Pariçara, Institutes of (English) Prabandhacintamani (English) Fasc. 1-3 @ /12/ each *Sama Vēda Samhitā, (Text) Vols. I, Fasc. 5-10; II, 1-6; IIT, 1-7
IV, 1-6; V, 1-8, @ /6/ each Fasc. Sankhya Sūtra Vrtti, (Text) Fasc. 1-4 @ /6/ each Ditto
(English) Fasc. 1-3 @ /12/ each Sraddha Kriya Kaumudi, Faso. 1 Suçruta Samhitá, (Eng.) Fasc. 1 @ /12/ «Taittereya Samhitā, (Text) Faso. 14-45 @ /6/ each Tändya Brähmana, (Text Faso. 1-19 @ /6/ each Tattva Cintamani, (Text) Vol. I, Fasc. 1-9, Vol. II, Fasc. 1-10,
Vol. III, Fasc. 1-2, Vol. IV, Faso. 1, Vol. V, Faso. 1-5, Part IV, Vol. II, Faso. 1-12 @ /6/ each
14 10 Tattvarthadhigama Sutrom, Fasc. 1... Trikāņda-Mandanam, (Text) Fasc. 1-2 @ /6/ . Tulsi Sat'sai, (Text) Fasc. 1-5 @ /6/ each Upamita-bhava-prapanca-kathā (Text) Fase. 1-5 @ /6/ each Uvāsagadasão, (Text and English) Fasc. 1-6 @ 12/ Varaha Puriņa, (Text) Fasc. 1-14 @ /6/ each Varsa Krva Kaumudi, Fasc. 1-6 @ /6/ • Váyu Purana, (Text) Vol. I, Fasc. 2-6; Vol. II, Fasc. 1-7. @
each Vidhano Parigata, Fasc. 1
06 Visnu Smrti, Text Fasc. 1-2 @ /6/ each
0 12 Vivādaratnākara, (Text) Fasc. 1-7 @ 16/ each Vrhannaradiya Purāna, (Text) Fasc. 1-6 @ 16/... Vrhat Svayambha Purana, Fasc. 1-6
Tibetan Series. Pag-Sam Thi S'in, Fase. 1-4 @ 1/ each Sher-Phyin, Vol. I, Fasc. 1-5; Vol. II, Fasc. 1-3; Vol. III, Fuso. 1-5
@ 1) each ... Rtogs brjod dpag hkhri S'in (Tib. & Sang.) Vol. I, Faso. 1-5; Vol. II. Fasc. 1-5 @ 1/ each ..
Arabic and Persian Series. Alamgirnāmah, with Index, (Text) Fasc. 1-13 @ /6/ each... Al-Muqaddasi (English) Vol. I, Fage. 1-3 @ 112/ Ain-i-Akbari, (Text) Fasc. 1-22 @ 1/ each
Ditto (English) Vol. I, Fagc. 1-7, Vol. II, Fasc. 1-5, Vol. III, Fasc. 1-5, @ 1/12/ each Akbarnämah, with Index, (Text) Fasc. 1-37 @ 1/ each
Ditto English Fasc, 1-8 @ 1/ each Arabic Bibliography, by Dr. A. Sprenger Badshāhnāmah, with Index, (Text) Fasc. 1-19 @ /6/ each ... Catalogue of Arabic Books and Mannscripts .. Catalogue of the Persian Books and Manuscripts in the Library of the Asiatic Society of Bengal. Fasc. 1-3 @ 1/ each
... 3 Dictionary of Arabic Technical Terms, and Appendix, Fasc. 1-21 a - 1/ each Farhang-i-Rashidi, (Text) Fasc. 1-14 @ 1/ each
... 14 Fihrist-i-Tüsi, or, Tūsy's list of Shy'ah Books, (Text) Fase. 1-4 (a / each
... Fotüh-ush-Sham of Wāqidi, (Text) Fasc. 1-9 @ 16/ each ..
Ditto of Azādi, (Text) Fasc. 1-4 @ /6/ each Haft Asman, History of the Persian Masnawi, (Text) Fasc. 1 History of the Caliphs, (English) Fasc. 1-6 @ /12/ each Iqbālnümah-i-Jahangiri, (Text) Fasc. 1-3 @ /6/ each Isabah, with Supplement, (Text) 51 Fasc. @ /12/ each Maasir-ul-Umara, Vol. I, Fasc. 1-9, Vol. II, Faso. 1-9; Vol. III, 1.10.
Index to Vol. I, Fasc. 10-11; Index to Vol. III, Fasc. 11.12;
Index to Vol. II, Fasc. 10-12 @ 16/ each Magházi of Waqidi, (Text) Fasc. 1-5 @ 16/ each
... 1 14 The other Fascienli of these works are out of stock, and complete copies cannot be supplied.
29
12
.
100 O
... 21
OOOO

Page #106

Rs.
Muntakhabu-t-Tawarikh, (Text) Fasc. 1-15 @ /6 each Muntakhabu-t-Tawarikh, (English) Vol. I, Fasc. 1-7; Vol. II, Fasc. 1-5 and 3 Indexes; Vol. III, Fasc. 1 @ /12, each Muntakhabu-1-Lubab, (Text) Fasc. 1-19@/6/ each Ma'asir-i-'Alamgiri, (Text), Fasc. 1-6 @ /6/ each Nukhbatu-l-Fikr, (Text) Fasc. 1
Nizami's Khiradnamah-i-Iskandari, (Text) Fasc. 1-2 @ /12/ each Riyazu-s-Salātin, (Text) Fasc. 1-5 @ /6/ each Ditto Ditto (English) Fasc. 1-3 Tabaqat-i-Naşiri, (Text) Fasc. 1-5 @ /6/ each (English) Fasc. 1-14 @ /12/ each
Ditto
Ditto
Index
Tarikh-i-Firuz Shahi of Ziyau-d-din Barni (Text) Fasc. 1-7 @ /6/ each... Tarikh-i-Firuzshahi, of Shams-i-Siraj Aif, (Text) Fasc. 1-6 @ /6/ each... Ten Ancient Arabic Poems, Fasc. 1-2 @ 1/8/ each Wis o Rāmin, (Text) Fasc. 1-5 @ /6/ each Zafarnamah, Vol. I, Fasc. 1-9, Vol. II, Fasc. 1-8 @ /6/ each Tuzuk-i-Jahangiri, (Eng.) Fasc. 1
...
Introduction to the Maithili Language of North Bihar, by G. A. Grierson, Part II, Chrestomathy and Vocabulary (Extra No., J.A.S.B., 1882)
5 10
13. Sharaya-ool-Islam
14. Tibetan Dictionary, by Csoma de Körös Ditto Grammar
15.
در
279011210
1248844LROUTOY6L
ASIATIC SOCIETY'S PUBLICATIONS.
1.
50
ASIATIC RESEARCHES. Vol. VII, Vols. XI and XVII, and Vols. XIX and XX@ 10/ each 2. PROCEEDINGS of the Asiatic Society from 1865 to 1869 incl.) @ /6/ per No.; and from 1870 to date @ /8/ per No.
3. JOURNAL of the Asiatic Society for 1843 (12), 1844 (12), 1845 (12), 1846 (5), 1847 (12), 1848 (12), 1866 (7), 1867 (6), 1868 (6), 1869 (8), 1870 (8), 1871 (7), 1872 (8), 1873 (8) 1874 (8), 1875 (7), 1876 (7), 1877 (8), 1878 (8), 1879 (7), 1880 (8), 1881 (7), 1882, (6), 1883 (5), 1884 (6), 1885 (6), 1886 (8), 1887 (7), 1888 (7), 1889 (10), 1890 (11), 1891 (7), 1892 (8), 1893 (11), 1894 (8), 1895 (7), 1896 (8), 1897 (8), 1898 (8), 1899 (8), 1900 (7) & 1901 (7), 1902 (9), @ 1/8 per No. to Members and @ 2/ per No. to Non-Members.
1
3
N.B.-The figures enclosed in brackets give the number of Nos. in each Volume. 4. Centenary Review of the Researches of the Society from 1784-1883 ... A sketch of the Turki language as spoken in Eastern Turkistan, by R. B. Shaw (Extra No., J.A.8.B., 1878)
Theobald's Catalogue of Reptiles in the Museum of the Asiatic Society (Extra No., J.A.S.B., 1868)
Catalogue of Mammals and Birds of Burmah, by E. Blyth (Extra No., J.A.S.B., 1875)
2
2 10
3160
100
4
2
5.
Anis-ul-Musharrabin
6. Catalogue of Fossil Vertebrata
7. Catalogue of the Library of the Asiatic Society, Bengal, by W. A. Bion 8. Inayah, a Commentary on the Hidayah, Vols. II and IV, @ 16/ each... 32
9. Jawamlu-l-'ilm ir-riyazi, 168 pages with 17 plates, 4to. Part I Khizanatu-l-'ilm
10.
11. Mahabharata, Vols. III and IV, @ 20/ each
12. Moore and Hewitson's Descriptions of New Indian Lepidoptera, Parts I-III, with 8 coloured Plates, 4to. (@ 6/ each
4
4
3
3
3
2
4
40
18
4
10
8
3
16. Kaçmiraçabda mṛta, Parts I and II @ 1/8/
17. A descriptive catalogue of the paintings, statues, &c., in the rooms of
1
0
the Asiatic Society of Bengal by C. R. Wilson...
18. Memoir on maps illustrating the Ancient Geography of Kasmir by
M. A. Stein, Ph.D., Jl. Extra No. 2 of 1899
4
0
0
0
0
0
0
0
00000000
8
00000
0
0
Notices of Sanskrit Manuscripts, Fasc. 1-29 @ 1/ each
29 0 50
Nepalese Buddhist Sanskrit Literature, by Dr. R. L. Mitra N.B.-All Cheques, Money Orders, &c., must be made payable to the "Treasurer, Asiatic Society," only.
20-6-03.
Books are supplied by V.-P.P.

Page #107

BIBLIOTHECA INDICA:
COLLECTION OF ORIENTAL WORKS
PUBLISHED BY THE
ASIATIC SOCIETY OF BENGAL. NEW SERIES, No. 1079.
तत्त्वार्थाधिगमसूत्रम् । TATTVARTHADHIGAMA.
BY
UMÂSVÂTI
BEING
IN THE ORIGINAL SANSKRIT
WITH THE
BHASYA BY THE AUTHOR HIMSELF.
EDITED BY
MODY KESHAVLAL PREMCHAND, B.A., LL.B. TEXT AND BHÂŞYA, VOL. I. FASCICULUS II.
CALCUTTA:
PRINTED AT THE BAPTIST MISSION PRESS,
AND PUBLISHED BY THE
ASIATIC SOCIETY, 57, PARK STREET,
1904.

Page #108

LIST OF BUURS FOR SALE
AT THE LIBRARY OF THE ASIATIC SOCIETY OF BENGAL, No. 57, PARK STREET, CALCUTTA,
AND OBTAINABLE FROM THE SOCIETY'S AGENTS, MESSRS. LUZAO & Co., 46 GREAT RUSSELL STREET, LONDON, W.O., AND MR. OTTO
HARRASSOWITZ, BOOKSELLER, LEIPZIG, GERMANY.
Complete copies of those works marked with an asterisk * cannot be supplied-some
of the Fasciculi being out of stock.
D
N
O O O
O
O O
N COOOOO
BIBLIOTHECA INDICA.
Sanskrit Series. Advaita Brahma Siddhi, (Text) Fasc. 1-4. @[6) each Advaitachinta Kaustubhe, Faso. 1 ... *Agni Purāna, (Text) Fasc. 4-14 @ /6/ each ... AitarĒya Brāhmaṇa, Vol. I, Fasc. 1-5 and Vol. II, Fasc. 1-5; Vol. III
Fasc. 1-5, Vol. IV, Fasc. 1-5 @ /6/ Anu Bhüşyam, (Text) Fasc. 2-5 @ 76/ each Aphorisms of Sāndilya, (English) Fasc. 1 Astasāhasrikā Prajñāpāramita, (Text) Fasc. 1-6 @ /6/ each Açvavaidyaka, (Text) Fasc. 1-5 @ 16/ each A vadāna Kalpalatā, (Sans, and Tibetan) Vol. I, Faso. 1-5; Vol. II. Fasc.
1-5 @ 1/ each Bala Bhattī, Vol. I, Fase. I Baudhayana Srauta Sutra, Fasc. 1-2 @ /6/ each
Bhāmati, (Text) Fasc. 4-8 @ /6/ each Bhatta Dipikā Vol. I, Fasc. 1-4 Brhaddēvatā (Text) Fasc. 1-4.@ /6/ each Brhaddharma Purāņa, (Text) Fasc. 1-6 @ /6/ each Bodhicaryavatara of Cantidevi, Fase. 1-2 Catadusani, Fasc. 1 .. Catalogue of Sanskrit Books and MSS., Fasc. 1-4 @ 2/ each Qatapatha Brāhmaṇa, Vol. I, Fasc. 1-7; Vol. II, Faso. 1-2 Qatasahasrika-prajnaparamita (Text) Part I, Fasc. 1-6 @ /6/ each Caturvarga Chintamani (Text) Vols. II, 1-25; III. Part I, Faso. 1-18.
Part II, Fasc. 1-10 @ /6/ each .. Qlokavartika, (English) Fasc. 1-4 ... #Qrauta Sutra of Āpastamba, (Text) Fase. 4-17 @ /6/ each
Ditto Çankhāyana, (Text) Vol. I, Fasc. 1-7; Vol. II, Fasc. 1-4; Vol. III, Fasc. 1-4 @ /6/ each
5 - 10 Qri Bhăshyam, (Text) Fasc. 1-3 @ /6/ each ... Dan Kriya Kaumudi, Faso. 1-2 ... Gadadhara Paddhati Kālasāra, Vol I, Fasc. 1-6... Kāla Madhava, (Text) Fasc. 1-4 @ /6/ each ... Kāla Viveka, Fase. 1-6 ... Katantra, (Text) Fase. 1-6 @ /12/ each Kathā Sarit Sägara, (English) Fasc. 1-14 @ /12/ each Kūrma Purāņa, (Text) Fase. 1-9 @ /6/ each Lalita-Vistara, (English) Fasc. 1-3 @ /12/ each Madana Pārijāta, (Text) Fasc. 1-11 @ /6/ each. Mahā-bhāsya-pradīpõdyōta, (Text) Fasc. 1-9 & Vol. I I, Faso. 1
each Mamutikā Saŋgraha, (Text) Fasc. 1-3 @ /6/ each Märkandēya Purāna, (English) Fasc. 1-8 @ /12 each
... 6 0 *Mimāmsā Darçana, (Text) Fasc. 7-19 @ /6/ each
4 14 Nyāyavārtika, (Text) Fasc. 1-6 @ /6
2 4 Nirukta, (Text) Vol. IIJ, Fasc. 1-6; Vol. IV, Fasc. 1-8 @ 16/ each Nityacara paddhati Fasc. 1-7 (Text) @ /6/ Nityacarapradiph Fasc. 1-4
... 18 Nyayabindutikā, (Text) ...
... 0 10 Nyāya Kusumāñjali Prakarana (Text) Vol. I, Faso. 1-6 Vol. II, Faso, 1-3 @ /6/ each
3 9
BAOBAOBACOCO
s. 30
ANO ANNO Hot or co
00 000 ha
10
COOHN 19 O-
...

Page #109

[अ० ४ । सू० ११ ।। चतुर्थोऽध्यायः
भवनवासिनो ऽसुरनागविद्युत्सुपर्णाग्निवातस्तनितोदधिदौपदिक्कुमाराः ॥ ११ ॥ __ प्रथमो देवनिकायो भवनवासिनः । इमानि चैषां विधानानि भवन्ति । तद्यथा। असुरकुमारा नागकुमारा विद्युत्कुमाराः 5 सुपर्णकुमारा अग्निकुमारा वातकुमाराःस्तनितकुमारा उदधिकुमारा द्वीपकुमारा दिक्कुमारा इति। कुमारवदेते कान्तदर्शनाः सुकुमारा* मृदुमधुरललितगतयः श्टङ्गाराभिजातरूपविक्रियाः कुमारवच्चोद्धतरूपवेषभाषाभरणप्रहरणवरणयानावाहनाः कुमारवञ्चोल्बणरागाः क्रौडनपराश्चेत्यतः कुमारा 10 इत्युच्यन्ते । असुरकुमारावासेष्वसुरकुमाराः प्रतिवमन्ति शेषास्तु
भवनेषु। महामन्दरस्य दक्षिणोत्तरयोर्दिविभागयोबहीषु योजनशतसहस्रकोटीकोटीवावामा भवनानि च दक्षिणार्धाधिपतौनामुत्तरार्धाधिपतीनां च यथाखं भवन्ति । तत्र
भवनानि रत्नप्रभायां बाहल्यार्धमवगाह्य मध्ये भवन्ति । भवनेषु 15 वसन्तौति भवनवासिनः ॥
भवप्रत्ययाश्चैषामिमा नामकर्मनियमात्स्वजातिविशेषनियता विक्रिया भवन्ति । तद्यथा। गम्भौराः श्रीमन्तः काला महा काधा रत्नोत्कटमुकुटभास्वराथूडामणिचिहा असुरकुमारा
भवन्ति । शिरोमुखेष्वधिकप्रतिरूपाः कृष्णश्यामा मृदुललित20 गतयः शिरस्मु फणिचिहा नागकुमाराः। स्निग्धा
भ्राजिष्णवो ऽवदाता वज्रचिहा विद्युत्कुमाराः। अधिक
* D सुकुमारम....
+
यात।
- 13

Page #110

तत्त्वार्थाधिगमसूत्रम्। [अ० छ । सू० १२।]
रूप ग्रोवोरस्काः श्यामावदाता गरुडचिहाः सुपर्णकुमाराः। मानोन्मानप्रमाणयुक्ता भास्वन्तो ऽवदाता घटचिह्ना अग्निकुमारा भवन्ति । स्थिरपीनवृत्तगात्रा निमनोदरा अश्वचिका अवदाता वातकुमाराः। स्निग्धाः स्निग्धगम्भौरानुनादामहाखनाः कृष्णा वर्धमानचिहाः स्तनितकुमाराः। ऊरुकटि- 5 वधिकप्रतिरूपाः कृष्णश्यामा मकरचिहा उदधिकुमाराः। उरःस्कन्धबाहग्रहस्तेष्वधिकप्रतिरूपाः श्यामावदाताः सिंहचिहा दीपकुमाराः। जवाग्रपादेवधिकप्रतिरूपाः श्यामा हस्तिचिहा दिकमाराः। सर्वे विविधवस्त्राभरणप्रहरणावरणा भवन्तौति ॥
व्यन्तराः किन्नरकिम्पुरुषमहोरगगान्धर्वयक्षराक्षस- 10 भूतपिशाचाः॥ १२॥
अष्टविधो दितीयो देवनिकायः । एतानि चास्य विधानानि भवन्ति । 'अधस्तिर्यगूळ च त्रिवपि लोकेषु भवननगरेवावासेषु च प्रतिवमन्तिा । यस्माचाधस्तिर्यगूर्ध्वं च त्रीनपि लोकान् स्पृशन्तः स्वातन्त्र्यात्पराभियोगाच्च प्रायेण प्रतिपतन्य- 15 नियतगतिप्रचारा मनुष्यानपि केचिद्भत्यवदुपचरन्ति विविधेषु
* D प्रतिरूप। + D अनुनादि। # D महास्वराः। $ D उदरस्कन्धः । || C has सर्वे ऽपि च विविधवस्त्राभरणा भवन्ति। | B प्रविशन्ति ।
१ D adds अस्य रत्नप्रभायाः प्रथमस्य रत्नकाण्डस्य योजनसहसावगाठस्योर्ध्वमधश्चैकैकं योजनशतं वर्जयित्वा मध्ये ऽसोयानि भौमेयनगरावासशतसहसाणि भवन्ति।। तथा

Page #111

[अ० ४ । सू० १२।]
चतुर्थोऽध्यायः ।
च शैखकन्दरान्तर वनविवरादिषु प्रतिवसन्त्यतो व्यन्तरा इत्युच्यन्ते ॥
तत्र किनरा दशविधाः । तद्यथा । किन्नराः किम्पुरुषाः किंपुरुषोत्तमाः। किन्नरोत्तमा हृदयंगमा रूपशालिनो ऽनिन्दिता मनोरमा रतिप्रिया रतिश्रेष्ठा इति ॥ किम्पुरुषा दशविधाः। 5 तद्यथा । पुरुषाः सत्पुरुषा महापुरुषाः पुरुषवृषभाः पुरुषोत्तमा
अतिपुरुषा मरुदेवा मरुतो मेरुप्रभा? यशवन्त इति ॥ महोरगा दशविधाः । तद्यथा । भुजगा भोगशालिनो महाकाया अतिकायाः स्कन्धशालिनो मनोरमा महावेगा महेष्वक्षा|| मेरुकान्ता भास्वन्त इति ॥ गान्धर्वा हादशविधाः। तद्यथा**। 10 हाहा हूहू तुम्बुरवो नारदा ऋषिवादिका भूतवादिकाः कादम्बा महाकादम्बा रैवता विश्वावसवो गीतरतयो गौतयशस इति ॥ यक्षास्त्रयोदशविधाः। तद्यथा। पूर्णभद्रा माणिभद्राः श्वेतभद्रा हरिभद्राः सुमनोभद्रा व्यतिपातिकभद्राः सुभद्राः सर्वतोभद्रा
मनुष्ययक्षा वनाधिपतयो||||वनाहारा"पारूपयक्षा यक्षोत्तमा इति ॥ 15 सप्तविधा राक्षसाः । तद्यथा** । भीमा महाभीमा विना विनायका जचराक्षसा राक्षसराक्षसा ब्रह्मराक्षसा इति ॥ भूता
नवविधाः। तद्यथा** । सुरूपाः प्रतिरूपा अतिरूपा भूतोत्तमा * D कन्दरातरुवन। + B D किरकिम्पुरुषाः। * C अनिपुरषोत्तमाः। $ D मरुत्प्रभाः। || K महेषक्षा, D महेएकाः। 4 D भाखान्नः। ** Mss. omit. t D रिविवादिकाः। * D विखावसवः। ---88 D खभद्राः। || D धनाधिपतयः ।
पाD धनाहाराः।

Page #112

तत्त्वार्थाधिगमसूत्रम् । अ० ४। सृ० १२ । ]
स्कन्दिका महास्कन्दिका महावेगाः प्रतिच्छन्ना श्राकाशगा इति ॥ पिशाचाः पञ्चदशविधाः । तद्यथा । कूश्माण्डाः पटका* जोषा श्राका: काला महाकालाश्वौचा | श्रचौक्षास्तालपिशाचा मुखर पिशाचा श्रधस्तारका देहा महाविदे?हास्वष्णौका वनपिशाचा इति ॥
तत्र किन्नराः प्रियङ्गुश्यामाः सौम्याः सौम्यदर्शना मुखेष्वधिकरूपशोभा मुकुटमौलि || भूषणा अशोकवृचध्वजा श्रवदाताः ॥ किम्पुरुषा ऊरु बाहुव्वधिकशोभा मुखेष्वधिकभाखरा विविधाभरणभूषणा**श्चित्रस्रगनुलेपनाश्चम्पकवृक्षध्वजाः ॥ महोरगाः श्यामावदाता महावेगाः सौम्याः सौम्यदर्शना महाकायाः पृथु - 10 पौनस्कन्धयौवा विविधानुविलेपना । विचित्राभरण||भूषणा नागवृचध्वजाः ॥ गान्धर्वा रक्तावदाता ?? गम्भौराः प्रियदर्शनाः सुरूपाः सुमुखाकाराः सुखरा मौलिधरा हारविभूषणास्तुम्बुरु ||| - वृक्षध्वजाः ॥ यक्षाः श्यामावदाता गम्भीरा तुन्दिला वृन्दारकाः प्रियदर्शना मानोन्मानप्रमाणयुक्ता रक्तपाणिपादतलनखतालु - 15 जिहौष्ठा भाखरमुकुटधर नानारत्नविभूषणा वटवृचध्वजाः ॥ राक्षसा अवदाता * भीमा भीमदर्शनाः शिरःकराला रक्तलम्बौष्ठास्तपनौयविभूषणा नानाभक्तिविलेपनाः खट्वाङ्गध्व
****
१००
5
* B पिठकाः ।
† K B सौचौक्षाः, D चोक्षाः । D मूलि । ‡‡ D च्यावरण |
|||| Bतुम्बुर |
+ B अंगकाः, K चंडकाः, D चाह्नकाः ।
8 K महादेहाः, C सदेहाः ।
D डरो। ** Do भूषणा विचित्र । ++ D विविध विलेपनाः । $$_K_B and D place this before गान्धर्वाः । C • मुकुटवरा | *** K B place this before राक्षसाः

Page #113

[अ० ४ । • १३ । ]
चतुर्थोऽध्यायः ।
१०१
जाः ॥ भूताः श्यामाः * सुरूपाः सौम्या श्रापौवां नानाभक्तिविलेपनाः सुलमध्वजाः कालाः ॥ पिशाचाः सुरूपाः सौम्यदर्शना हस्तग्रीवासु मणिरत्नविभूषणाः कदम्बवृक्षध्वजाः ॥ इत्येवंप्रकारस्वभावानि वैक्रियाणि रूपचिह्नानि व्यन्तराणां भवन्तीति ॥
aatar देवनिकायः ।
ज्योतिष्काः स्वर्याचन्द्रमसो ग्रह-नक्षत्रप्रकीर्णतारका?श्च ॥ १३ ॥
ज्योतिष्काः पञ्चविधा भवन्ति । तद्यथा । सूर्याचन्द्रमसो 10 ग्रहा नक्षत्राणि प्रकीर्णतारका इति पञ्चविधा ज्योतिष्का इति । श्रसमामकरणमार्षाच्च' सूर्यचन्द्रमसोः क्रमभेदः कृतः यथा गम्येतैतदेवेषामूर्ध्वनिवेश श्रानुपूर्व्यमिति । तद्यथा । सर्वाधस्तात्सूर्यास्ततश्चन्द्रममस्ततो** ग्रहास्ततो नक्षत्राणि ततो ऽपि प्रकीर्णताराः । ताराग्रहास्वनियतचारित्वात्सूर्यचन्द्रमसामूर्ध्वमधश्च चरन्ति सूर्यभ्यो 15 दशयोजनावलम्बिनो भवन्तौति । समाद्भूमिभागादष्टसु योजनशतेषु सूर्यास्ततो योजनानामशौत्यां चन्द्रममस्ततो विंशत्यां तारा
* K B place this before भूताः ।
+ B omits K चापीनधराः, D चापोडधराः ।
+ C हा नक्षत्राणि ।
K कुतः ।
$_PK ताराय |
** D ततखारा ग्रहाः ।
|| D स्वर्याचन्द्रमसः ।
१ S कासमासकरणे पारमर्षप्रवचनक्रममेदे च प्रयोजनमाह । कासमासकरणात्तावत्तिर्यमण्डलिकयावस्थानं निषिध्यते । उपर्युपर्यवस्थानम् । × × > वार्षे तु प्राक्चन्द्रः पव्यते पश्वात्सूर्य इति । न चैवमुपरि संनिवेशः ॥

Page #114

१०२
तत्त्वार्थाधिगमसूत्रम्।
[य० । सू०१४।]
दति। द्योतयन्त इति द्योतौषि विमानानि तेषु भवा ज्योतिष्का ज्योतिषो वा देवा ज्योतिरेव वा ज्योतिष्काः। मुकुटेषु शिरोमुकुटोपगूहितैः* प्रभामण्डलकल्यैरुज्वलैः सूर्यचन्द्रतारामण्डलैयथाखं चिन्हैर्विराजमाना द्युतिमन्तो ज्योतिष्का भवन्तौति ॥ 5
मेरुप्रदक्षिणानित्यगतयो तृलोके ॥ १४॥ मानुषोत्तरपर्यन्तो मनुष्यलोको इत्युक्तम् [III. 14.] । तस्मिउज्योतिष्का मेरुप्रदक्षिणानित्यगतयो भ्रमन्ति। मेरोः प्रदक्षिणा नित्या गतिरेषामिति मेरुप्रदक्षिणानित्यगतयः। एकादशखेकविशेषु योजनशतेषु मेरोश्चतुर्दिशं प्रदक्षिणं चरन्ति । तत्र द्वौ 10 सूर्यो जम्बधौपे लवणजले चत्वारो धातकोखण्डे दादश कालोदे वाचत्वारिंशत्पुष्कराध द्विसप्ततिरित्येवं मनुष्यलोके द्वात्रिंशत्सूर्यशतं भवति । चन्द्रमसामप्येष एव विधिः । अष्टाविंशतिर्नक्षत्राणि अष्टाशौतिग्रहाः षट्षष्टिः सहस्राणि नव शतानि पञ्चसप्ततानि ताराकोटाकोटीनामेकैकस्य चन्द्रमसः परिग्रहः । 15 सूर्याश्चन्द्रमसो ग्रहा नक्षत्राणि च तिर्यग्लोके शेषास्तू लोके ज्योतिष्का भवन्ति । अष्टचत्वारिंशद्योजनकषष्ठिभागाः सूर्य* D शिरोमुकुटोपगू हिभिः। + D मानषोत्तरपयन्ते मनुष्यलोके इत्यनम् ।
$ D द्वात्रिंशं सूर्यशंत । || D नाराकोटीकोटौनां । B तारकाः कोटाकोटौनां ।।
१ शेघास्तु प्रकीर्णतारका ऊर्ध्वलोके भवन्तीत्याचार्य एवेदमवगच्छति । नत्वार्षमेवमवस्थितं सर्वज्योतिठकाणां तिर्यग्लोकव्यवस्थानादिति। Hशेषास्तू लोके ज्योतिष्काः तारालक्षणा इति वृत्तिकाराभिप्रायः तदाहुश्रुत्यादविरुद्ध एव । अछादशयोजनशतोच्छितत्वे ऽपि तिर्यग्लोकस्याध उर्ध्वदिग्भावो भयत्यविरोधात् ॥
*
++
D भवन्ति।

Page #115

[अ० ४ । सू० १५]
चतुर्थोऽध्यायः ।
१०३
मण्डलविष्कम्भश्चन्द्रमसः षट्पञ्चाशद् ग्रहाणामधयोजनं गव्यूतं नक्षत्राणां सर्वोत्कृष्टायास्ताराया अर्धक्रोशो जघन्याया पञ्चधनुःशतानि । विष्कम्भार्धबाहल्याश्च भवन्ति । सर्व सूर्या दयो नृलोक इति वर्तते । बहिस्तु विष्कम्भबाहल्याभ्यामतो ऽधं 5 भवन्ति ॥ एतानि च ज्योतिष्कविमानानि लोकस्थित्या प्रसक्कावस्थितगतोन्यपिऋद्धि विशेषार्थमाभियोग्यनामकर्मोदयाञ्च नित्यं गतिरतयो देवा वहन्ति । तद्यथा । पुरस्तात्केसरिणो दक्षिणतः कुञ्जरा अपरतो वृषभा उत्तरतो जविनो ऽश्वा इति ॥
तत्कृतः कालविभागः ॥१५॥ 10 कालो ऽनन्तममयोव तनादिलक्षण इत्युक्तम् [V. 39 and 22] ।
तस्य विभागो ज्योतिष्काणं गतिविशेषकृतश्चारविशेषेण हेतुना । तैः कृतस्तत्कृतः । तद्यथा । अणुभागाश्चारा। अंशाः कला लवा नालिका मुहूर्ता दिवसरात्रयः पक्षा मासा फतवो ऽयनानि संवत्सरा युगमिति लौकिकसमो विभागः ॥ पुनरन्यो विकल्पः 15 प्रत्युत्पन्नोऽतीतोऽनागत इति त्रिविधः ॥ पुनस्त्रिविधः परिभाष्यते मङ्येयोऽसङ्ख्येयोऽनन्त इति ॥
तत्र परमसूक्ष्मक्रियस्य सर्वजघन्यगतिपरिणतस्य परमाणोः खावगाहनक्षेत्रव्यतिक्रमकालः ममय इत्युच्यते परमदुरधिगमो'
* C परिदि।
+ D चरा
+ D दिबसाः राचयः।
१ परमैः अतिशयसम्पन्नः दुःखेनाधिगम्यते ॥

Page #116

तत्त्वार्थाधिगमसूत्रम् । [श्र० ४ । सू० १५ ।]
ऽनिर्देभ्यः । तं हि भगवन्तः परमर्षयः केवलिनो विदन्ति न तु निर्दिशन्ति परमनिरुद्धत्वात् । परमनिरुद्धे हि तस्मिन् भाषाद्रव्याणां ग्रहण निसर्गयोः करणप्रयोगासम्भव इति । ते त्वमयेया श्रावलिका । ताः मयेया उच्छ्रासस्तथा निःश्वासः । तौ बलवतः पट्विन्द्रियस्य कल्यस्य मध्यमवयसः स्वस्थ मनसः 5 पुंसः प्राणः । ते सप्त स्तोकः । ते सप्त लवः । ते ऽष्टात्रिंशदधें च नालिका । ते द्वे मुहूर्तः । ते त्रिंशदहोरात्रम् । तानि पञ्चदश पचः । तौ द्वौ शुक्लकृष्णौ मासः । तौ दौ मासातृतुः । ते त्रयोः ऽयनम् । ते द्वे संवत्सरः । ते पञ्च चन्द्रचन्द्राभिवर्धितचन्द्राभिवर्धिता*ख्या युगम् । तन्मध्ये ऽन्ते चाधिकमा - 10 सकौ । सूर्यभवनचन्द्रनक्षत्राभिवर्धितानि युगनामानि । वर्षशतसहस्रं चतुरशीतिगुणितं पूर्वाङ्गम् । पूर्वाङ्गशतसहस्रं चतुरशीतिगुणितं पूर्वम् । एवं ता ? न्ययुतकमलन लिनकुमुदतुद्यटटाववा || हाहाहू"हचतुरशौतिशतसहस्त्रगुणाः मयेयः कालः । श्रत ऊर्ध्वसुपमा नियतं वच्यामः । तद्यथा हि नाम योजनविस्तीर्ण 15 योजनोच्छ्रायं वृत्तं पयमेकरात्राद्युत्कृष्टमप्तराचजातानामङ्गलोम्नां गाढं** पूर्ण स्याद्वर्षशतादर्षशतादेकैकस्मिन्त्रयिमाणे यावता
१०४
* C adds चन्द्र । D omits साखा ।
+ B_D_add विंशतियुगैर्वर्षशतं दशभिर्वर्षशतैर्वर्षसहस्रं वर्षसहस्रं शतगुणं वर्षशतसहस्रंौं ।
† D पूर्वाङ्गं चतुरशौतिशतसहखगुणितं पूर्वं ।
$ Comits तानि । || K चडड and अबब, B अपवा ।
** D माढपणं ।
D हाचतु ।

Page #117

[अ० ४ । सू० १६-१८।] चतुर्थोऽध्यायः ।
१०५
कालेन तद्रिकं स्यादेतत्पल्योपमम् । तद्दशभिः कोटाकोटिभिर्गुणितं सागरोपमम् । तेषां कोटाकोव्यश्चतस्रः सुषमसुषमा । तिस्रः सुषमा । वे सुषमदुःषमा । द्विचत्वारिंशदर्षसहस्राणि हित्वा एका दुःषमसुषमा। वर्षसहस्राणि एकविंशतिर्दुःषमा । 5 तावत्येव दुःषमदुःषमा। ता अनुलोमप्रतिलोमा अवसर्पिष्णुत्मर्पिण्यौ भरतैरावतेष्वनाद्यनन्तं परिवर्तते ऽहोरात्रवत् । तयोः शरीरायुःशुभपरिणामानामनन्तगुणहानिवृद्धी अशुभ परिणामवृद्धिहानी। अवस्थितावस्थितगुणाचैकैकान्यत्र । तद्यथा ।
कुरुषु सुषमसुषमा हरिरम्यकवासेषु सुषमा हैमवतहरण्यवतेषु 10 सुषमदुःषमा? विदेहेषु मान्तरौपेषु दुःषमसुषमा इत्येवमादिर्मनुष्यक्षेत्र पर्यापनः कालविभागो ज्ञेय इति ।
बहिरवस्थिताः ॥ १६ ॥ नृलोकादहिज्योतिषका अवस्थिताः । अवस्थिता इत्यविचारिणो ऽवस्थितविमानप्रदेशा अवस्थितलेश्याप्रकाशा इत्यर्थः । 15 सुखशीतोष्णरम्मयश्चेति ॥
वैमानिकाः॥१७॥ चतुर्थो देवनिकायो वैमानिकाः। ते ऽत ऊचं वक्ष्यन्ते । विमानेषु भवा वैमानिकाः ॥
कल्पोपपन्नाः कल्यातीताश्च ॥ १८॥
* D has plural in all these in this connection. + B चशभामाम् विहानी। - - + B गुणाकैकान्यन । $ K सुषमदुःषमानभावो । 14

Page #118

१०६
तत्त्वार्थाधिगमसूत्रम् ।
[अ० ४ । सू०१६, २० । ]
द्विविधा वैमानिका देवाः कल्पोपपन्नाः कल्पातीताश्च ।
तान् परस्तादक्ष्याम इति ॥
उपर्युपरि ॥ १८ ॥
उपर्युपरि च यथा निर्देशं वेदितव्याः । नैकक्षेत्रे नापि तिगधो वेति ॥
सौधर्मैशानसनत्कुमारमाहेन्द्रब्रह्मलोकलान्तक महाशुक्रसहस्त्रारेष्ठानतप्राणतयोरारणाच्युतयोर्नवसु ग्रैवेयेषु विजयवैजयन्तजयन्तापराजितेषु सर्वार्थसिद्धे
5
च ॥२०॥
एतेषु सौधर्मादिषु कल्पविमानेषु वैमानिका देवा भवन्ति । 10 तद्यथा । सौधर्मस्य कल्पस्योपर्येशानः कल्पः । ऐशानस्योपरि सनत्कुमारः । सनत्कुमारस्योपरि माहेन्द्र इत्येवमा सर्वार्थ सिद्धादिति ॥ सुधर्मा नाम* शक्रस्य देवेन्द्रस्य सभा । सा तस्मिन्नस्तीति सौधर्मः कल्पः । ईशानस्य देवराजस्य निवास ऐशान इत्येवमिन्द्राणां निवासयोग्या भिख्याः सर्वे कल्पाः ॥ ग्रैवेयास्तु 15 लोकपुरुषस्य ग्रौवाप्रदेशविनिविष्टा यौवाभरणभूता ग्रेवा? ग्रौव्या? ग्रैवेया ग्रैवेयका इति ॥ अनुत्तराः पञ्च देवनामान एव । विजिता अभ्युदयविघ्नहेतव एभिरिति विजयवैजयन्तजयन्ताः । तैरेव विघ्नहेतुभिर्न पराजिता अपराजिताः । सर्वेष्वभ्युदयार्थेषु ं सिद्धाः सर्वार्थैश्च सिद्धाः सर्वे चैषामभ्युदयार्था: 20
* D सुधर्मनामा । f Com. + D योगाभिख्याः । 8 C interchange.

Page #119

[अ० ४ । सू० २१।]
चतुर्थोऽध्यायः ।
१०७
सिद्धा इति सर्वार्थसिद्धाः । विजितप्रायाणि वा कर्माभिरुपस्थितभद्राः परोषहैरपराजिताः सर्वार्थषु सिद्धाः सिद्धप्रायोत्तमार्था इति विजयादय इति ।
स्थितिप्रभावसुखद्युतिलेश्याविशुद्धौन्द्रियावधिर्धाव5 घयतो ऽधिकाः॥२१॥ • यथाक्रमं चैतेषु मौधर्मादिषूपर्युपरि देवाः पूर्वतः पूर्वत एभिः स्थित्यादिभिरर्थैरधिका भवन्ति ॥ तत्र स्थितिरुत्कष्टा जघन्या च परस्तादच्यते । इह तु वचने प्रयोजनं येषामपि
ममा भवति तेषामप्युपर्युपरि गुणा*धिका भवतीति 10 यथा प्रतौयेतां ॥ प्रभावतो ऽधिकाः । यः प्रभावो निग्रहानुग्रहविक्रियापराभियोगादिषु सौधर्मकाणं सो ऽनन्तगुणाधिक उपर्युपरि । मन्दाभिमानतया वल्पतरसंक्लिष्टत्वादेते न प्रवनन्त इति ॥ क्षेत्रस्वभावजनिताच शुभपुद्गलपरिणमात्सुखतो
द्युतितश्चानन्तगुणप्रकर्षणाधिकाः ॥ लेश्याविशुयाधिकाः । '15 लेश्यानियमः परस्तादेषां वक्ष्यते । इह तु वचने प्रयोजना
यथा गम्येत यत्रापि विधानतस्तुल्यास्तत्रापि विशुद्धितो ऽधिका भवन्तौति। कर्मविद्धित एव वाधिका भवन्तौति ॥ इन्द्रियविषयतो ऽधिकाः । यदिन्द्रियपाटवं दूरादिष्टविषयोपलब्धौ सौधर्मदेवानां तत्कृष्ट तरगुणत्वादल्पतरसंक्लेशत्वाचाधिकमुपयु
* C गुणनो ऽधिका। + D प्रतौयेता -+ D त्वाच । $ C नियमं वक्ष्यति। IV. 28. | Some Mss. omit प्रयोजनं ।

Page #120

तत्त्वार्थाधिगमसूत्रम् ।
[अ॰ ४ । भ्रू० २२ । ]
परौति ॥ श्रवधिविषयतो ऽधिकाः सौधर्मेशानयोर्देवा अवधिविषयेणाधो रत्नप्रभां पश्यन्ति तिर्यगमयेयानि योजन * सह
स्त्राष्यूर्ध्वमास्नभवनात् ।
सनत्कुमारमाहेन्द्रयोः
शर्कराप्रभां पश्यन्ति तिर्थगमयेयानि योजनशतसहस्रा प्यूर्ध्वमास्त्रभवनात् । इत्येवं शेषाः क्रमशः । अनुत्तरविमानवासिनस्तु कृत्स्नां लोक- 5 arti यन्ति । येषामपि क्षेत्रतस्तुल्यो ऽवधिविषयः तेषामपर्युपरि विद्धितो ऽधिको भवतीति ॥
१००
गतिशरीरपरिग्रहाभिमानतो हौनाः ॥ २२ ॥
महापरिग्रहत्वेनाभिमानेन
गतिविषयेण शरीरमहत्त्वेन चोपर्युपरि हौनाः । तद्यथा । द्विसागरोपमजघन्यस्थितीनां 10 देवानामासप्तम्यां गतिविषयस्तिर्यगमयेयानि योजनकोटीकोटीसहस्राणि ततः परतो जघन्यस्थितीनामेकैक होना भूमयो यावत्तृतीयेति । गतपूर्वा ? गमिष्यन्ति च तृतीयांll देवाः परतस्तु सत्यपि गतिविषये न गतपूर्वा नापि गमिष्यन्ति । महानुभावक्रियातः श्रदामोन्याच्चोपर्युपरि देवा न गतिरतयो 15 भवन्ति ॥ सौधर्मेशानयो कल्पयोर्देवानां शरोरोच्छ्रायः सप्तारत्नयः । उपर्युपरि द्वयोर्द्वयोरेकारनिहना श्रसहस्रारात् । श्रानतादिषु तिस्रः । ग्रैवेयकेषु द्वे । अनुत्तरे एका दति ॥ सौधर्मे विमानानां द्वात्रिंशच्छतसहस्राणि । ऐशाने ऽष्टाविंशतिः ।
* C!has शतसहस्र । SB गति पूर्वा ।
+ D लोकनाडीं ।
|| C D टतौयायां ।
‡ C ग्रं. १००० ।
ना B अनुत्तरेष्वेका ।

Page #121

[अ० । सू० २२ ।]
चतुर्थोऽध्यायः ।
सनत्कुमारे द्वादश । माहेन्द्रे ऽष्टौ । ब्रह्मलोके चत्वारि शतमहस्त्राणि । लान्तके पञ्चाशत्महस्राणि । महाशके चत्वारिंशत् । महसारे षट् । पानतप्राणतारणाच्युतेषु* सप्त शतानि । अधो 5 पैवेयकाणी शतमेकादशोत्तरम् । मध्ये सप्तोत्तरम् । उपर्यकमेव शतम् । अनुत्तराः पञ्चैवेति । एवमूर्ध्वलोके वैमानिकानां सर्वविमानपरिमङ्ख्या चतरशीतिः शतसहस्राणि सप्तनवतिश्च सहस्राणि त्रयोविंशानौति ॥ स्थानपरिवारशक्तिविषयसंपत्स्थितिम्वल्पाभिमानाः परमसुखभागिन उपर्युपरौति ॥ 10 उच्छासाहारवेदनोपपातानुभावतश्च साध्याः ॥
उच्छासः सर्वजघन्यस्थितीनां देवानां सप्तम स्तोकेषु आहार चतुर्थकालः । पल्योपमस्थितीनामन्तर्दिवसस्योच्छासो दिवसपृथक्कस्याहारः । यस्य यावन्ति सागरोपमानि स्थितिस्तस्य ताव
खर्धमासेषूच्छासस्तावस्खेव वर्षसहस्रेख्वाहारः ॥ देवानां सद्देदनाः 15 प्रायेण भवन्ति न कदाचिदसवेदनाः। यदि चासवेदना|| भवन्ति
ततो ऽन्तर्मुहूर्तमेव भवन्ति न परतो ऽनुबद्धवाः मद्देदमास्वस्कृष्टेन षण्मामान् भवन्ति ॥ उपपातः। प्रारणाच्युतादूर्ध्वमन्यतीर्थाटनामुपपातो न भवति । स्वलिङ्गिनां भिवदर्शनानामा* B and C omit धारण। + B प्रेवैयाणां । * Probably considers this to be a sātra. C सप्तखोका । S K D अन्यनौथिकानाम्। ॥ S यदासद्देदना ।
१ सूत्रेणानुपास्तमुपर्युपरिहौनमुच्छ्रासाद्युपन्यस्यति भाष्यकारः ॥
Some Mss. give this as a separate sūtra.

Page #122

११०
तत्त्वार्थाधिगमसूत्रम् ।
[अ० ४ । सू० २३ ।
ग्रैवेयकेभ्य उपपातः । अन्यस्य सम्यग्दृष्टेः संयतस्य भजनौयं पासर्वार्थसिद्धात् । ब्रह्मलोकादूर्ध्वमासर्वार्थसिद्धाच्चतुर्दशपूर्वधरापामिति ॥ अनुभावो विमानानां सिद्धि क्षेत्रस्य चाकाशे निरालम्बस्थिती लोकस्थितिरेव हेतुः । लोकस्थिति कानुभावो लोकखभावो जगद्धर्मो ऽनादिपरिणामसन्ततिरित्यर्थः। 5 सर्वे च देवेन्द्रा ग्रैवेयादिषु च देवा भगवतां परमर्षोणमर्हतां जन्माभिषेकनिःक्रमणज्ञानोत्पत्तिमहासमवसरणनिर्वाणकालेवासोनाः शयिताः स्थिता वा सिहसैवासनशयनस्थानाश्रयैः प्रचलन्ति । शुभकर्मफलोदयालोकानुभावत एव वा । ततो जनितोपयोगास्तां भगवतामनन्यमदृौं तीर्थकरनामकर्मोद्भवां 10 धर्मविभूतिमवधिनालोच्य? संजातसंवेगाः सद्धर्मबहुमानाकचिदागत्य भगवत्पादमूलं स्तुतिवन्दनोपासनहितश्रवणैरात्मानुग्रहमाप्नुवन्ति । केचिदपि तत्रस्था एव प्रत्युपस्थापनाञ्जलि**प्रणिपातनमस्कारोपहारैः पिरममंविनाः सद्धर्मानुरागोत्फुल्लनयनवदनाः समभ्यर्चयन्ति ॥ . अत्राह । त्रयाणां देवनिकायानां लेश्या नियमो ऽभिहितः। अथ वैमानिकानां केषां का लेश्या इति । अत्रोच्यते ॥
पौतपद्मशुक्लेश्या विविशेषेषु ॥ २३ ॥ उपर्युपरि वैमानिकाः मौधर्मादिषु इयोस्त्रिषु शेषेषु च
15
* B C सिद्धक्षेत्र त्य। + D अनादिपरिणामः सन्ततिरित्यर्थः। * C सहस व । SC चालोक्य । || C सहमबहुमानाः।
D अवाप्नुवन्ति । ** D प्रर स्यानाञ्जलि।
tt Badds परम ।

Page #123

[अ० ४ । सू० २४ ।
चतुर्थोऽध्यायः ।
१११
पौतपद्मशक्कलेश्या भवन्ति यथासङ्ख्यम् । द्वयोः पौतलेण्याः सौधर्मेशानयोः । त्रिषु पद्मलेण्याः सनत्कुमारमाहेन्द्रब्रह्मालोकेषु । शेषेषु लान्तकादिवासर्वार्थसिद्धाच्छुक्ललेश्याः । उपर्युपरि तु विशुद्धतरेत्युक्तम् ॥ 5 अत्राह। उक्तं भवता द्विविधा वैमानिका देवाः कल्योपपन्नाः कल्पातीताश्चेति । तत्। के कल्या इति अत्रोच्यते ॥ .
प्राग्वेयकेभ्यः कल्याः॥२४॥ प्राग्गैवेयकेन्यः कल्पा भवन्ति सौधर्मादय पारणाच्युतपर्यन्ता इत्यर्थः । अतो ऽन्ये कल्पातीताः ॥ 10. अत्राह। किं देवाः सर्व एव सम्यग्दृष्टयो यद्भगवतां
परमर्षीणमहतां जन्मादिषु प्रमुदिता भवन्ति इति। अत्रोच्यते। न सर्वे सम्यग्दृष्टयः किं तु सम्यग्दृष्टयः मद्धर्मबहुमानादेव तत्र प्रमुदिता भवन्त्यभिगच्छन्ति च । मिथ्यादृष्टयो ऽपि च
+ C नत ।
* KD पौनलेश्याः सौधर्मेशानयोः।
+ B सद्धर्मबहुमाना देवा।
१ मलयगिरि in his commentary on वृहत्संग्रहणौ by जिनभद्रगणिक्षमाश्रमण says: -अाह च तत्त्वार्थटीकाकारो हरिभद्रसूरिः। भावले श्याः घडपौष्यन्ते देवानां प्रतिनिकायमिति ॥ The same author in his commentary on प्रज्ञापनासूत्र (Calcutta Edition, p. 365 A), says:यथा च प्रमाणबाधितत्वं तथा तत्त्वार्थटौकायां भावितमिति ततो ऽवधार्यः । From this it is clear that मलयगिरि also composed a commentary on तत्त्वार्थ ।

Page #124

तत्त्वाधिगमसूत्रम् । [अ०४ । ०२५, २६ ।]
लोकचित्तानुरोधादिन्द्रानुवृत्त्या परस्परदर्शनात् पूर्वानुचरितमिति च प्रमोदं भजन्ते ऽभिगच्छन्ति च । लोकान्तिकास्तु सर्व एव विशुद्धभावाः सद्धर्मबहुमानात्संसारदुःखार्त्तानां च सत्त्वानामनुकम्पया भगवतां परमर्षीणामर्हतां जन्मादिषु विशेषतः प्रमुदिता भवन्ति । श्रभिनिःक्रमणाय * च कृतसंकल्पाभगवतो ऽभिगम्य प्रहृष्टमनसः स्तुवन्ति सभाजयन्ति चेति ॥ श्रत्राह । के पुनले कान्तिकाः कतिविधा वेति । अत्रोच्यते
११२
ब्रह्मलोकालया लोकान्तिकाः ॥ २५ ॥
ब्रह्मलोकालया एव लोकान्तिका भवन्ति नान्यकल्पेषु नापि परतः । ब्रह्मलोकं परिवृत्त्याष्टासु दिचु श्रष्टविकल्पा 10 भवन्ति । तद्यथा ।
सारस्वतादित्यवद्भ्यरुणगर्दतोय तुषिताव्याबाधमरुतः ? (अरिष्टाश्च ) ॥ २६ ॥
एते सारखतादयो ऽष्टविधा देवा ब्रह्मलोकस्य पूर्वोत्तरादिषु दिचु प्रदक्षिणं भवन्ति यथासङ्ख्यम् । तद्यथा । पूर्वोत्तरस्यां 15 दिशि सारस्वताः पूर्वस्यामादित्या इत्येवं शेषाः ॥
* D अभिनिःक्रमणे ।
+ D
‡ D here and elsewhere लौकान्तिकाः ।
$ C • ताव्याबाधारिष्टमयतः ।

Page #125

[ अ० ४ । ० २७-३० ।] चतुर्थोऽध्यायः ।
विजयादिषु विचरमाः ॥ २७ ॥
विजयादिष्वनुत्तरेषु विमानेषु देवा दिचरमा भवन्ति । दिचरमा इति ततयुताः परं द्विर्जनित्वा विध्यन्तौति । सकृत्सर्वार्थसिद्धमहाविमानवासिनः । शेषास्तु भजनीयाः ॥ 5 अत्राह । उक्तं भवता जीवस्यौदयिकेषु भावेषु तिर्यग्योनिगतिरिति [ II. 6] तथा स्थितौ तिर्यग्योनीनां चेति [ III. 126 ]। श्रस्रवेषु च माया तैर्यग्योनस्येति [ VI. 17 ] । तत्के तिर्यग्योनय इति । श्रत्रोच्यते
औपपातिकमनुष्येभ्यः शेषास्तिर्यग्योनयः ॥ २८ ॥
10 surfaces नारक देवेभ्यो मनुष्येभ्यश्च यथोक्तेभ्यः शेषा एकेन्द्रियादयस्तिर्यग्योनयो भवन्ति ॥
अत्राह । तिर्यग्योनिमनुष्याणां स्थितिरुक्ता । श्रथ देवानां का स्थितिरिति । श्रत्रोच्यते
15
स्थितिः ॥ २६ ॥
15
११३
स्थितिरित्यत ऊर्ध्वं वच्यते ॥
भवनेषु दक्षिणार्धाधिपतीनां पल्योपममध्यर्धम् ॥३०॥
भवनेषु तावद्भवनवासिनां दक्षिणार्धाधिपतीनां पल्योपम
D omits.
+ D adds नारक ।

Page #126

११४
तत्वार्थाधिगमसूत्रम् । [.
सू० ३१-३६।]
मध्यर्ध परा स्थितिः । दयोईयोर्यथोक्योर्भवनवामौयोः पूर्वो* दक्षिणार्धाधिपतिः पर उत्तरार्धाधिपतिः ॥
शेषाणां पादोने ॥३१॥ शेषाणां भवनवासिय्वधिपतीनां वे पस्योपमे पादोने परा स्थितिः। के च शेषा उत्तरार्धाधिपतय इति ॥
असुरेन्द्रयोः सागरोपममधिकं च ॥ ३२॥ असुरेन्द्रयोस्तु दक्षिणार्धाधिपत्युत्तरार्धाधिपत्योः सागरोपममधिकं च यथासयं परा स्थितिर्भवति ॥
सौधमादिषु यथाक्रमम् ॥ ३३ ॥ सौधर्ममादिं कृत्वा यथाक्रममित ऊर्ध्वं परा स्थितिर्वक्ष्यते ॥ 10
सागरोपमे ॥ ३४॥ मौधर्म कल्पे देवानां परा स्थिति सागरोपमे इति ॥
अधिके च ॥३५॥ ऐशाने द्वे एव सागरोपमे अधिके परा स्थितिर्भवति ॥
सप्त सनत्कुमारे ॥ ३६॥ सनत्कुमारे कल्ये सप्त मागरोपमाणि परा स्थितिर्भवति ॥
15
* B पूर्वयोः D •पूर्वनिर्दिष्टो यः स दक्षिणार्धाधिपतिरपर उतराधिपनिरिति ।
+ Comits.

Page #127

[ब. ४ । सू० ३७, ३८।] चतुर्थोऽध्यायः। ..
विशेषचिसप्तदशैकादशत्रयोदशपञ्चदशभिरधि
कानि च ॥ ३७॥ एभिर्विशेषादिभिरधिकानि सप्त माहेन्द्रादिषु परा स्थितिर्भवति। मतेति वर्तते । तद्यथा । माहेन्द्रे सप्त विशेषाधिकानि । 5 ब्रह्मलोके त्रिभिरधिकानि मप्त दशेत्यर्थः। लान्तके सप्तभिरधिकानि सप्त चतुर्दशेत्यर्थः। महाशके दशभिरधिकानि सप्त सप्तदशेत्यर्थः। सहस्रारे एकादशभिरधिकानि सप्त ऋष्टादशेत्यर्थः । अानतप्राणतयोस्त्रयोदशभिरधिकानि सप्त विंशति
रित्यर्थः । *पारणच्युतयोः पञ्चदशभिरधिकानि सप्त दाविं10 शतिरित्यर्थः ॥ आरणाच्युतादूर्ध्वमेकैकेन नवसु अवेयकेषु विज
यादिषु सर्वार्थसिद्धे च ॥ ३८॥ धारणाच्युतादूर्ध्वमेकैकेनाधिका स्थितिर्भवति नवसु अवेयकेषु विजयादिषु सर्वार्थमिद्धे च। श्रारणच्युते द्वाविंशति15 |वेयकेषु पृथगेकैकेनाधिका त्रयोविंशतिरित्यर्थः । एवमेकैकेना
धिका सर्वेषु नवसु यावत्मर्वेषामुपरि नवमे एकत्रिंशत् । मा
• C भारण्या।
+ C चारण्य ।
१ । विजयादिष्विति तु घधिकसङ्ग्यानियमार्थः सर्वार्थसिद्ध इति चाजघन्योत्कृष्ठसङ्ग्यानियमार्थः ।

Page #128

११६
तत्त्वार्थाधिगमसूत्रम् । [५० । सू. इह-४२]
5
विजयादिषु चतुर्वप्येकेनाधिका द्वात्रिंशत् । साप्येकमाधिका सर्वार्थसिद्ध त्रयस्त्रिंशदिति ॥ __ अत्राह । मनुष्यतिर्यग्योनिनानां परापरे स्थिती व्याख्याते । अथौपपातिकानां किमेकैव स्थितिः परापरे न विद्यते इति । अत्रोच्यते
अपरा पल्योपममधिकं च ॥ ३८ ॥ सौधर्मादिष्वेव यथाक्रममपरा स्थितिः पल्योपममधिकं च । अपरा जघन्या निकृष्टेत्यर्थः । परा प्रकृष्टा उत्कृष्टत्यनर्थान्तरम्। तत्र सौधर्मे ऽपरा स्थितिः पल्योपममैशाने पल्योपममधिकं च ॥
10
सागरोपमे ॥ ४० ॥ मनत्कुमारे ऽपरा स्थिति सागरोपमे ।।
अधिके च ॥४१॥ माहेन्द्रे जघन्या स्थितिरधिके वे सागरोपमे ॥
परतः परतः पूर्वा पूर्वानन्तरा ॥४२॥ माहेन्द्रात्परतः पूर्वा परानन्तरा जघन्या स्थितिर्भवति । 15 तद्यथा । माहेन्द्र परा स्थितिर्विशेषाधिकानि सप्त मागरोमाणि मा ब्रह्मलोके जघन्या भवति। ब्रह्मलोके दश सागरोपमाणि
* C बजघन्योत्कृष्टा + C कटा। + C सानत्कुमारे। $ B D only परतः oncel | C पूर्वा D पूर्वा पर्वा परानकारा।

Page #129

[अ. ४ । सू० ४३, 88 1] -चतुर्थोऽध्यायः।
११७
परा स्थितिः मा लान्तके जघन्या। एवमा सर्वार्थसिद्धादिति । (विजयादिषु चतुषु परा स्थितिस्त्रयस्त्रिंशत्मागरोपमाणि सा त्व जघन्योत्वष्टा सर्वार्थसिद्ध इति) ॥
- नारकाणां च द्वितीयादिषु ॥४३॥ 5 नारकाणां च द्वितीयादिषु भूमिषु पूर्वा पूर्वा परा स्थितिरनन्तरा परतः परतो ऽपरा भवति। तद्यथा। रत्नप्रभायां नारकाणामेकं मागरोपमं परा स्थितिः मा जघन्या
शर्कराप्रभायाम्। त्रौणि मागरोपमाणि परा स्थितिः शर्करा10 प्रभायां मा जघन्या वाचुकाप्रभायामिति । एवं सर्वासु । तमः
प्रभायां द्वाविंशतिः सागरोपमाणि परा स्थितिः सा जघन्या महातमःप्रभायामिति ॥
दश वर्षसहस्राणि प्रथमायाम् ॥४४॥
प्रथमायां भूमौ नारकाणां दश वर्षसहस्राणि जघन्या स्थितिः ॥
* Bomits.
१ तत्र विजयादिषु चतुर्यु जघन्येनैकत्रिंशदुत्कर्षण हात्रिंशत् सर्वार्थ
सिद्धे त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमाण्यजघन्योत्कृया स्थितिः । भाष्यकारेण तु सर्वार्थसिद्धे ऽपि जघन्या हात्रिंशत्मागरोपमाण्यधौता तन्न विद्मः केनाप्यभिप्रायेण ॥ The passage in bracket does not form part of the text according to S. Mss., and H give it.

Page #130

११
तवाची चिममसूत्रम्
1281 सू० ४५-५१ ।]
भवनेषु च ॥ ४५ ॥
भवनवासिनां च दश वर्षसहस्राणि जघन्या स्थितिः ॥
व्यन्तराणां च ॥ ४६ ॥
* व्यन्तराणां च देवानां दश वर्षसहस्राणि जघन्या स्थितिः ॥
परा पल्योपमम् ॥ ४७ ॥
व्यन्तराणां परा स्थितिः पत्योपमं भवति ॥
ज्योतिष्काणामधिकम् ॥ ४८ ॥
ज्योतिष्काणां देवानामधिकं पल्योपमं परा स्थितिर्भवति ॥
ग्रहाणामेकम् ॥ ४८ ॥
ग्रहाणामेकं पस्योपमं परा स्थितिर्भवति ॥
नक्षत्राणामर्धम् ॥ ५० ॥
नक्षत्राणां देवानां पल्योपमा । परा स्थितिर्भवति ॥
तारकाणां चतुर्भागः ॥ ५१ ॥
तारकाणां च ? पल्योपमचतुर्भागः परा स्थितिः ॥
* D adds भवनवासिववत् ।
$ D चषेपस्थोपमं ।
+ D ग्रहणामेकं ।
$ D omits.
5
10

Page #131

का ० ४ । सू० ५२, ५३ । ] चतुर्थोऽध्यायः ।
११६
जघन्या त्वष्टभागः ॥ ५२ ॥
तारकाणां तु जघन्या स्थितिः पत्योपमाष्टभागः ॥
चतुर्भागः शेषाणाम् ॥ ५३ ॥
तारकाभ्यः शेषाणां ज्योतिष्काणां चतुर्भागः पत्योपमस्या5 परा स्थितिः ॥
इति तत्त्वार्थाधिगमाये ऽईप्रवचनसङ्ग्रहे देवगतिप्रदर्शनो नाम चतुर्थे ऽध्यायः समाप्तः ॥

Page #132

अथ पञ्चमोऽध्यायः ॥
उक्ता जीवाः । श्रजीवान्वक्ष्यामः ॥ अजीवकाया धर्माधर्मीकाशपुद्गलाः ॥ १ ॥
धर्मास्तिकायो ऽधर्मास्तिकाय श्राकाशास्तिकायः पुद्गलास्तिकाय इत्यजीवकायाः । तान् लक्षणतः परस्ताद्वच्यामः । काय*ग्रहणं प्रदेशावयवबहुत्वार्थमद्धासमयप्रतिषेधार्थं च ॥
द्रव्याणि जीवाश्च ॥ २ ॥
एते धर्मादयश्चत्वारो प्राणिनश्च पञ्च द्रव्याणि च भवन्तौति । उक्तं हि मतिश्रुतयोर्निबन्धो द्रव्येष्वसर्व पर्यायेषु सर्वद्रव्यपर्यायेषु केवलस्येति [ L. 27.30 ] ॥
नित्यावस्थितान्यरूपाणि ॥ ३ ॥
* B काय संग्रहणं ।
D omits.
** B वच्यति ।
एतानि द्रव्याणि नित्यानि भवन्ति । तद्भावाव्ययं नित्यमिति | 10 [ V. 31 ] वक्ष्यते** || अवस्थितानि च । न हि कदाचित्पञ्चत्वं भूतार्थत्वं च व्यभिचरन्ति ॥ श्ररूपाणि च । नैषां रूपमस्तीति । रूपं मूर्तिर्मूर्त्याश्रयाश्च स्पर्शादय इति ॥
+ D adds ये ।
|| Var. S चरूपौषि ।
++ Comits.
5
+ C जीवाच्च ।
Sadds च । †† D भूतार्थं ।

Page #133

[ ० ५ । सू० ४-६ । ] पञ्चमोऽध्यायः ।
रूपिणः पुङ्गलाः ॥ ४ ॥
पुद्गला एव रूपिणो भवन्ति । रूपमेषामस्त्येषु वास्तीति
रूपिणः ॥
*श्राकाशादेकद्रव्याणि ॥ ५ ॥
5 श्री आकाशाद्धर्मादीन्येकद्रव्याण्येव भवन्ति । पुल जीवावनेकद्रव्याणीति ॥
१२१
निष्क्रियाणि च ॥ ६ ॥
श्रा श्राकाशादेव धर्मादीनि निष्क्रियाणि भवन्ति । पुलजीवास्तु क्रियावन्तः । क्रियेति गतिकर्माह ॥
* KB या आकाशा० ।
+ B पुद्गला ।
All except D. P. fa:fa
१ While commenting on this Sūtra S. says तथा चावष्टत सिद्धान्तहृदयेन विशेषावश्यककारय नमस्कारनिर्युक्तौ शब्दानित्यत्वप्रतिपादनेच्छयावाचि and then quotes three verses अवगाहनादयो, &c. In passing I may statethat Professor Jacobi (Sacred Books of the East, XXII., p. 268) and Dr. Klatt (Specimen of Jain Onomasticon, p. 14), are mistaken in supposing that सिद्धान्त हृदय is the name of a book in which जिनभद्रमणिचमाश्रमण says that knowledge and intuition functionate alternately. अवधृतसिद्धान्त हृदय is an attribute of जिनभद्रगणि meaning सिद्धान्तवादी. The name of the book, in which the opinion of सिद्धसेनदिवाकर is dissented from, is विश्लेषणवतौ ॥
16

Page #134

१२२
तत्त्वार्याधिगमसूत्रम् । [अ० ।
पत्राह। उकं भवता प्रदेशावयवबहावं, कायसंचमिति । तस्मात्क* एष धर्मादीनां प्रदेशावयवनियम इति। चोयते। सर्वेषां प्रदेशाः' मन्यन्यत्र परमाणोः। अवयवास्तु स्कन्धानामेव । वक्ष्यते झणवः स्कन्धाश्च संघातभेदेभ्य उत्पद्यन्त इति [V. 25. 26 ] ॥ नत्र .
असङ्ख्येयाः प्रदेशा धर्माधर्मयोः ॥ ७॥ प्रदेशो नामापेक्षिकः सर्वसूक्ष्मस्तु? परमाणोरवगाह इति ।
। जौवस्य च ॥८॥ एकजीवस्य चामड्येयाः प्रदेशा भवन्नौति ॥.. आकाशस्यानन्ताः॥
10 लोकालोकाकाशस्यानन्ताः प्रदेशाः । लोकाकाशस्य तु धर्माधर्मेकजौवैस्तुल्याः ॥
सङ्ख्येयासङ्ख्येयाश्च पुद्गलानाम् ॥ १०॥ .. महोबा अमङ्येया अनन्ताय पुगलानां प्रदेशा भवन्ति । । अनन्ता इति वर्तते ॥
15
• B तक।
C एष।
अन्य पर०।
D सर्वसूचास्य ।
१ ये न जातुचिद्दस्तुव्यतिरेकेणोपलभ्यन्ते ते प्रदेशाः । ये तु विशक-, लिताः परिकलितमूर्तयः प्रज्ञापथमवतरन्ति ते ऽवयवा इत्यादि विशेषः। .
२३ धर्माधमाकाशजीवाणगां न सन्त्यवयवाः ।

Page #135

.[१९५। सू० ११-१५।]. बाथमोऽध्यायः ।
१.२
नायो॥११॥ पणोः प्रदेशा न भवन्ति । अनादिरमध्यो इप्रदेशो हि परमाणुः ॥
लोकाकाशे ऽवगाहः ॥ १२॥ अवगाहिनामवगाहो लोकाकाशे भवति ॥
धर्माधर्मयोः कृत्स्ने ॥ १३ ॥ धर्माधर्मयोः कस्ने खोकाकाशे ऽवगाहो भवतीति ॥ एकप्रदेशादिषु भाज्यः पुगलानाम् ॥ १४ ॥
प्रदेशमध्येयामध्येयानन्तप्रदेशानां पुगलानामेकादिवाकासदैगेषु माज्यो ऽवगाहः। भाज्यो विभाज्यो विकल्प इत्य10 नर्थान्तरम् । तद्यथा। परमाणोरेकस्मिन्नेव प्रदेशे। घणुकस्यै
कस्मिन् दयोश्च । अणुकस्यैकस्मिन् इयोस्त्रिषु च। एवं चतुरणुकादौना मध्येयामद्ध्येयप्रदेशस्यैकादिषु मयेथेश्वमङ्येयेषु च। अनन्तप्रदेशस्य .. .. ...........
असङ्ख्येयभागादिषु जीवानाम् ॥ १५ ॥ 15 शोकाकाशप्रदेशानाममद्ध्येयभागादिषु जौवानामवगाहो
भवति । पा सर्वलोकादिति ॥ ... .. ... अचाह । को हेतरमध्येचभागादिषु जीवानामवगाहो भवतीति । अचीच्यते
* D सनिा
.
+ D एकप्रदेशादिषः।

Page #136

१२४
तत्त्वार्थाधिगमसूत्रम्। [.५। २०५६०९०।]
प्रदेशसंहारविसगाभ्यां प्रदीपवत् ॥ १६ ॥ जीवस्य हि प्रदेशानां संहारविमर्गाविष्टौ प्रदीपस्येव । तद्यथा । नैववर्त्यग्न्युपादानप्रवृद्धः प्रदीपो महतीमपि कूटागा*रशाला प्रकाशयत्यखीमपि माणिकावृतः माणिकां द्रोणतो द्रोणमाढकावृतश्चाढकं प्रस्थावृतः प्रस्थं पाण्यावृतो पाणिमिति। । एवमेव प्रदेशानां संहारविमर्गाभ्यां जौवो महान्तमणुं वा पञ्चविधं शरीरस्कन्ध धर्माधर्माकाशपुद्गलजीवप्रदेशसमुदायाँ व्यानोतौत्यवगाहत इत्यर्थः । धर्माधर्माकामजीवानां परस्परेण पुद्गलेषु च वृत्तिन विरुध्यते ऽमूर्तत्वात् ॥
अचाह । सति प्रदेशसंहारविमर्गसंभवे कस्मादमङ्येयभागा- 10 दिषु जौवानामवगाहो भवति नैकप्रदेशादिष्विति । अत्रोचते। मयोगत्वात्ममारिणां चरमशरीरत्रिभागहीनावगाहित्वाच्च सिद्धानामिति ॥
पनाह । उकं भवता धर्मादौनस्तिकायान् परस्तापक्षणतो वच्याम इति [v. 1] । तत्किमेषां लक्षणमिति । अचोचते 15
गतिस्थित्युपग्रहो धर्माधर्मयोरुपकारः॥ १७॥ गतिमतां गतेः स्थितिमतां च स्थितरुपग्रहो धर्माधर्मयोरुपकारो यथामयम् । उपग्रहो निमित्तमपेचा कारणं हेतरित्यनर्थान्तरम। उपकारः प्रयोजनं गुणो ऽर्थ इत्यनर्थान्तरम् ॥
* B कुटाकार। + D उपपही।
+ A. B समुदयं। SC omits this clause.

Page #137

१२५
[• ५। सू. १८-२० । पञ्चमोऽध्यायः ।
आकाशस्यावगाहः ॥ १८॥ अवगाहिनां धर्माधर्मपुगसजीवानामवगाह श्राकाशस्योपकारः। धर्माधर्मयोरन्तःप्रवेशसंभवेन पुगलजीवानां संयोगविभागै श्चेति ॥ 5 शरीरवामनःप्राणापानाः पुद्गलानाम् ॥ १९ ॥
पञ्चविधानि परौराण्यौदारिकादीनि वामनः प्राणापानाविति पुगलानामुपकारः । तत्र गरौराणि यथोक्तानि [II. 37] । प्राणापानौ च नामकर्मणि व्याख्यातौ [IVII. 10 ]। दौन्द्रि
यादयो जिकेन्द्रिय योगाझाषात्लेन टन्ति नान्ये। मंजिनय 10 मनखेन सान्ति नान्य इति। वक्ष्यते हि मकवायत्वानीवः कर्मणो योग्यान् पुद्गलानादत्त इति [VIII. 2 ] । किं चान्यत् सुखदुःखजीवितमरणोपग्रहाश्च ॥२०॥
सुखोपग्रहो दुःखोपग्रहो जौवितोपग्रहो मरणोपग्रहति 15 पुनसानामुपकारः। तद्यथा । दृष्टाः परिमगन्धवर्णशब्दाः सुखस्योपकारः। अनिष्टा दुःखस्य । खानाच्छादनानुलेपन भोजनादौनि विधिप्रयुतानि जीवितस्थानपवर्तनं चायुष्कस्य । विषशस्त्राग्यादीनि मरणस्थापवर्तनं चायुष्कस्य ॥
•
संयोगा।
+ D चनुलेपनापानभोजनादौनि।
१ s चशब्दादन्तम्भवेशसंभवेनोपकारः संयोगविभागैश्चेति योजनीयम् ।

Page #138

तत्वाधिनमसूत्रम् । वि.
स.१९२२]
अचाह । उपपत्र तावदेतत्मोपकामालामपवर्तनौयायुषाम् । बधानपवायुषां कथमिति। अत्रोच्यते। तेषामपि जीवितमरणोपग्रहः पुगलानामुपकारः। कथमिति चेत्तदुच्यते। कर्मणः स्थितिक्षयाभ्याम्। कर्म हि पौगामिति । आहारश्च विविधः सर्वेषामेवोपकुरुते। किंकारणम् । शरीरस्थित्युपचयबलवृद्धि- । प्रौत्यर्थं ह्याहार इति ॥ - प्रवाह। टोमस्तावद्धर्माधर्माकाशपुगला जीवद्रव्याणामुपकुर्वन्तौति । अथ जीवानां के उपकार इति । अत्रोचते ।।
परस्परोपग्रहो जौवानाम् ॥ २१ ॥ .. परसरस्थ हिताहितोपदेशाभ्यामुपयहो जौवानामिति । अत्राह । अथ कालस्योपकारः क इति । प्रचोचते वर्तना परिणामः क्रिया परत्वापरत्वे च
कालस्थ ॥२२॥ 'तद्यथा । सर्वभावानां वर्तना। कालाश्रया वृत्तिः । वर्तना
...
•
जलम् ।
H वर्तमानकाला। ...
१ योजोलोमप्रक्षेपलक्षणादिस्त्रिविधः । सर्वेषामित्यनेन संसारिणः
परिग्यान्ते बाहुल्यमधिकृत्येदमुक्तम् ॥ २ s अब केचिदाचक्षते विरोधासंभवाहनादिपरचयसमासः । अपरे
मुबरसमस्खान्येवाधियते परत्वापरत्वयोः पुनः समास एवान्योन्या. पेक्षत्वात् ।...
... .. ..................

Page #139

[.५। सू. २१।
प्रथमोध्यायः
उत्पत्तिः खितिः प्रथमममवाप्रथा रत्वः ॥ परिणामो विविधः । चनादिरादिमांच । तं परस्तादच्यामः [V. 42.] ॥ क्रिया गतिः । मा चिविधा । प्रियोगगतिर्विश्रमागतिमिश्रित केति ॥ परत्वापरत्वे त्रिविध प्रशंमारते क्षेत्रकते कालहते, । इति। तत्र प्रशंसाकते परो धर्मः परं ज्ञानं? अपरो धर्म,
अपरमज्ञानमिति । क्षेत्रकृते एकदिक्कालावस्थितयोर्विप्रष्टः, परो भवति मनिकृष्टो ऽपरः। कालते दिरष्टवर्षादर्षशनिकः परो भवति वर्षशतिकादिरष्टव || ऽपरो भवति ॥ तदेवं प्रशंमाक्षेत्रकृते परत्वापरत्वे वर्जयित्वा वर्तनादौनि कालकतानि 10 कालस्योपकार इति ॥.
प्रवाह । तं भवता शरीरादौनि पुनलानामुफ्कार इति । पुद्गलानिति च तन्लान्तरोया जीवान्परिभाषनो । स्वर्गादिरहिताश्चान्ये * । तत्कथमेतदिति । प्रचोयते । एतदादिविप्रतिपत्तिप्रतिषेधार्थ विशेषवचनविवक्षया चेदमुच्यते ॥
* B. K. omit fafa: 1 H las cfenfa: for fafai which is the reading in S.
+ D विखसागतिर्मिश्रकेति। + K परापरत्वे and here and hereafter. § S interchanges. | D विरष्ठवर्षी। पा D पुगला इनि। ** D adds इति प्रत्यन्तरे।
-
१
मायासूनवीयाः Bauddhas.

Page #140

१२७
तत्वार्थाधिगमसूत्रम् । [अ० ५। सू२९, २8 ।] स्पर्शरसगन्धवर्णवन्तः-पुङ्गलाः॥ २३॥ . स्पर्शः रसः गन्धः वर्ण इत्येवंवक्षणाः पुगला भवन्ति । तत्र स्पो ऽष्टविधः कठिनो मृदुर्गुरुलघुः शीत उष्णः खिग्धः रूक्ष इति। रमः पञ्चविधस्तितः कटुः* कषायो ऽस्सो मधुर इति । गन्धो द्विविधः सुरभिरसुरभिश्च । वर्णः पञ्चविधः कृष्णो 5 नौलो लोहितः पौतः शक्ल इति ॥ किं चान्यत् शब्दबन्धसौम्यस्थौल्यसंस्थानभेदतमश्छाया
तपोद्योतवन्तश्च ॥ २४ ॥ - तत्र शब्दः षड्विधः ततो विततो घनः शुषिरो घर्षी 10 भाषी इति ॥ बन्धस्त्रिविधः । प्रयोगबन्धी विश्रमाबन्धो मिश्र इति। खिग्धरूक्षत्वाद्भवतीति वक्ष्यते [V. 32. ] ॥ सौक्ष्म्यं द्विविधमन्यमापेक्षिकं च। अन्त्यं परमाणवेव । प्रापेक्षिक गुणकादिषु संघातपरिणामापेदं भवति । तद्यथा। पामलकाइदरमिति ॥ स्थौल्यमपि द्विविधमन्यमापेक्षिकं च । संघात- 15 परिणामापेक्षमेव भवति। तत्रान्यं सर्वलोकव्यापिनि महास्वन्धे भवति। आपेक्षिकं बदरादिभ्य श्रामलकादिग्विति ॥ संस्थानमनेकविधम् । दीर्घखाद्यनित्थत्व पर्यन्तम् ॥ भेदः पञ्चविधः ।
* K कटुकः।
+ D भाष।
+ C adds च ।
१ s निरूपयितुं यन शक्यं तदनित्यं तद्भावो ऽनित्यत्वं तत्पर्य तमनेकधा
संस्थानमिति ॥

Page #141

[प• ५ । सू. २५, २६] पचमोऽध्यायः ।
त्रौत्कारिकः चौर्णिकः खण्डः प्रतरः अनुतट' इति ॥ तमश्छायातपोद्योताश्च परिणामजाः॥ सर्व एवैते स्पर्मादयः पुरलेखेव भवन्तौति । अतः पुद्गलास्तदन्तः ॥
अचाह । किमर्थं स्पर्शादौनां शब्दादीनां च पृथक्सूच5 करणमिति। अत्रोच्यते । स्वर्णादयः परमाणष कन्धेषु च परिणामजा एव भवन्तीति । शब्दादयस्तु स्कन्धेम्व व भवन्धनेकनिमित्ताश्चेत्यतः पृथक्करणम् ॥
त एते पुद्गलाः समामतो द्विविधा भवन्ति । तद्यथा
अणवः स्कन्धाश्च ॥२५॥
10
कारणमेव तदन्यं सूमो नित्यश्च भवति परमाणुः । एकरसगन्धवर्ण विस्पर्श: कार्यलिङ्गश्च ॥ इति । तत्राणवो ऽबद्धवाः स्कन्धास्तु बद्धा एव ।।
अचाह। कथं पुनरेतद्वैविध्यं भवतीति। अत्रोचते । स्कन्धास्तावत् 15 संघातभेदभ्य उत्पद्यन्ते ॥ २६ ॥
संघातातेदात्मंघातभेदादिति। एभ्यस्त्रिभ्यः कारणेभ्यः
-
+ Dकारणमच।
* K B D अनुघटः अनुवटः । * D स्कन्धाथ।
१ घनुवटमेदश्च वंशेक्षयरित्वगुत्पाटनम् ॥

Page #142

१३०
तत्वार्थाधिगमसूत्रम् । [अ०५ । सू. २७-२८:1]
स्कन्धा उत्पद्यन्ते विप्रदेशादयः । तद्यथा। द्वयोः परमाखोः संघाताविप्रदेशः। द्विप्रदेशस्याणोश्च संघातात्त्रिप्रदेशः । एवं सङ्येयानामसङ्ख्येयानामनन्तामनन्तानन्तानां च प्रदेशानां संघातात्तावत्प्रदेशाः ॥ एषामेव भेदाविप्रदेशपर्यन्ताः ॥ एत एवा संघातभेदाभ्यामेकसामायिकाभ्यां विप्रदेशादयः स्कन्धा । उत्पद्यन्ने । अन्यस्य संघातेनान्यतो भेदेनेति ॥ अत्राह । अथ परमाणुः कथमुत्पद्यत इति । अत्रोच्यते । .
भेदादणुः ॥ २७॥ भेदादेव परमाणुरुत्पद्यते न संघातादिति ॥
__ भेदसंघाताभ्यां चाक्षुषाः ॥ २८॥ 10 भेदसंघाताभ्यां चाक्षुषाः स्कन्धा उत्पद्यन्ते। अचाक्षुषास्तु चथोकात्संघाताझेदात्मंघातभेदाचेति ॥
अत्राह। धर्मादौनि सन्तौति कथं ग्राह्यत इति । अत्रोच्यते । लक्षणतः॥ किं च मतो लक्षणमिति । अत्रोच्यते ।
उत्पादव्ययध्रौव्ययुक्तं सत् ॥ २६ ॥ उत्पादव्ययौ धौव्यं च युक्तं मतो लक्षणम्। यदुत्पद्यते
15
* K Bअनन्तामामनन्नानाम् ।
+ C न रव च। * Var S एकसमयिकाभ्यां ।
8. B adds पनाह। || C has उत्पादव्ययाभ्यां प्रौव्येण च युक्तं सतो लक्षणम् ।

Page #143

५ । सू० २६ ।]
पचमोऽध्यायः ।
यति यच्च ध्रुवं तत्सत् । श्रतो ऽन्यदवदिति ॥
[ उत्पादव्ययौ धौव्यं च मतो लचणम् । यदिह पर्यायेणाव्ययत* श्रात्मनो देवत्वादिना
वस्था
मनुष्यत्वादिना 5 पर्यायेणोत्पादः । एकान्तध्रौव्ये श्रात्मनि तत्तथैकस्वभावतयायाभेदानुपपत्तेः । एवं च संसारापवर्गभेदाभावः । कल्पितले ऽस्य निःस्वभावतयानुपलब्धिप्रसङ्गात् । सस्वभावत्वे त्वेकान्तधौव्याभावस्तस्यैव तथाभवनादिति । तत्तत्खभावतया विरोधाभावात्तथोपलब्धिसिद्धेः । तद्भ्रान्तत्वे प्रमाणाभावः । योगि10 ज्ञानप्रमाणाभ्युपगमे त्वभ्रान्तस्तदवस्थाभेदः । इत्थं चैतत् श्रन्यथा न मनुष्यादेर्देवत्वादीति एवं यमादिपातनानर्थक्यम् । एवं च सन्ति अहिंसासत्यास्तेयब्रह्मचर्यापरिग्रहा यमाः शौचसंतोषतपःस्वाध्यायेश्वरप्रणिधानानि नियमा इति श्रागमवचनं वचनमात्रम् । एवमेकान्तात्रौव्ये ऽपि सर्वथा तदभावापत्तेः । तत्त्वतो 15 हेतुकत्वमेवावस्थान्तरमिति सर्वदा तद्भावाभावप्रसङ्गः श्रहेतुकत्वाविशेषात् । न हेतुस्वभावतयोर्ध्वं तद्भावः तत्खभावतयैकान्तेन प्रौव्यसिद्धेः । यदा हि हेतोरेवासौ स्वभावो यत्तदनन्तरं तद्भावस्तदा ध्रुवो ऽन्वयस्तस्यैव तथाभवनात् । एवं च तुलोनामावनामवद्धेतुफलयोर्युगपद्व्ययोत्पादसिद्धिरन्यथा तत्तति20 रिक्तेतरविकल्पाभ्यामयोगात् । तत्र । मनुष्यादेर्देवत्वमित्यायातं मार्ग यमागमस्येति एवं सम्यग्दृष्टिः सम्यक् संकल्पः सम्यग्वाग् सम्यग्मार्गः सम्यगार्जवः सम्यग्व्यायामः सम्यक्स्मतिः सम्यक्स
* D पर्यायेणाव्यययत ।
१३१

Page #144

(३२
तत्वाधाधिगमसूत्रम्।
[.५। सू. २८1]
माधिरिति वागवैद्यर्थ्यम् । एवं घटव्ययवत्या मृदः कपालीत्पादभावात् उत्पादव्ययधौव्ययुक्तं सदिति। एकान्तप्रौव्ये सत्तथैकखभावतयावस्थाभेदानुपपत्तेः। समानं पूर्वण । एवमेतड्यवहारतः तथा मनुष्यादिस्थितिद्रव्यमधिकृत्य दर्शितम् । निश्चयतस्तु प्रतिसमयमुत्पादादिमत्तथा भेदसिद्धेः । अन्यथा 5 तदयोगात् । यथाह।
सर्वव्यनिषु नियतं क्षणे क्षणे ऽन्यत्वमथ च न विशेषः । मत्योश्चित्यपचित्योराकृतिजातिव्यवस्थानात् ॥ १ ॥ नरकादिगतिविभेदो भेदः संसारमोहयोचैव । हिमादितद्धतः सम्यकादिश्च मुख्य इति ॥२॥ 10 उत्पादादियुते खलु वसुन्येतदुपपद्यते पर्वम्। तद्रहिते तदभावात् सर्वमपि न बुज्यते मोत्या ॥ ३ ॥ निरुपादानो न भवत्त्युित्पादो नापि नादवस्थ्ये ऽस्य । नदिक्रिययापि तथा चितवधुते ऽस्मिन् भक्त्येषः ॥ ४॥ सिद्धवेनोत्पादो चयो ऽस्थ संसारभाक्तः शेयः। 15 जोक्षेन श्रौष्यं त्रितपयुतं सर्वमेव तु ॥ ५ ॥
(D H एतच्च भाव्यं हारिभद्रकृत्ती व्याख्यातमस्ति नच सिद्धसेनौयाचामिति) तदित्थं उत्पादव्ययौ प्रौव्यं चैतनितक * H यदाह।
+ D निरुपादो न भवति । The Manuscript D has the following marginal notes. १ D एतत्सूत्रस्य विधा भाष्यपाठः। एक "उत्पादव्ययौ ध्रौव्यं चैतत्त्रितययुक्तमित्यादिरयं च सिद्धसेनीयवृत्तौ व्यायाल" हितोषख

Page #145

[च. ५। सू. ३०,१]
पञ्चमोऽध्यायः ।
चुकं मतो सक्षणं । अथवा थुकं समाहितं विखभावं मत् । यदुत्पद्यते यद्यति यच्च ध्रुवं नत्मत् अतो ऽन्यदसदिति ॥]
पत्राह। होमस्तावदेवलक्षणं मदिति । इदं तु वाचं तरि नित्यमाहोखिदनित्यमिति । प्रचोच्यते ।
तद्भावाव्ययं नित्यम् ॥३०॥ पामतो भावान व्येति न व्येवति तचित्वमिति में
अर्पितानर्पितसिद्धेः॥३१॥ सच्चा विविधमपि नित्यं चउभे अपि अर्पितानर्पितसिद्धः । अर्पितं व्यावहारिकमनर्पितमव्यावहारिक चेत्यर्थः। तचर 10 मिनुर्विधम् । मद्यथा। द्रवास्तिकं माहकापदास्तिकमुत्पत्रासिकं पर्याचास्ति कमिति। एषामर्थपदानि द्रव्यं वा द्रव्ये वा द्रयाणि वा मत् ! असनाम मांत्येव द्रव्यास्तिकस्य । मानकापदास्तिकस्थापि। मानकापदं वा मानकापदे वा मानकापदानि वा मत्। प्रमालकापदं वा अमानकापदे वा * B विनश्यति। BK मब, Dमय विविषमपि सत् । + K व्यवहारिकं। D नन । " उत्पादव्ययौ धौव्यं च सतो लक्षणं यदिहेत्यादिश्यं च हारिभद्रदत्तौ व्याख्यातः।
H The Commentary begins :- उत्पादव्ययध्रौव्ययुक्त सदिति सूत्रं उत्पादादिमदेव सदिति सूत्रसमुदायार्थः अवयवार्थ त्वाह यदिहेत्यादिना प्रवचनगर्भसूत्रमेतदिति ।
१ उभे थपि उत्पादव्ययध्रौव्ययुक्तं सद् तलावाव्ययं नित्यं चोभयसूत्रोक्लमपि ।

Page #146

१३४
तत्त्वार्थाधिगमसूत्रम् । [१०५। सू. ३२, १३।
अमानकापदानि वा अमत् ॥ उत्पन्नास्तिकस्य । उत्पन्नं वोत्पन्ने वोत्पन्नानि वा मत् । अनुत्पन्नं वानुत्पन्ने वानुत्पन्नानि वामत् ॥ अर्पिते ऽनुपनौते न वाचं सदित्यसदिति वा। पर्यायास्तिकस्य सद्भावपर्याये वा सद्भावपर्याययोर्वा सद्भावपर्यायेषु वा श्रादिष्टं द्रव्यं वा द्रव्ये वा द्रव्याणि वा मत् । श्रमद्भावपर्याये वा अस- 5 गावपर्याययोर्वा श्रमद्भावपर्यायेषु वा श्रादिष्टं द्रव्यं वा द्रव्ये वा द्रव्याणि वामत् । तदुभयपर्याये वा तदुभयपर्याययोर्वा तदुभयपर्यायेषु वा श्रादिष्टं द्रव्यं वा द्रव्ये वा द्रव्याणि वा न वाचं मदित्यमदिति वा । देशादेशेन विकल्पयितव्यमिति ॥
प्रवाह। उकं भवता संघातभेदेभ्यः स्कन्धा उत्पद्यन्त 10 इति । तत्किं संयोगमात्रादेव संघातो भवति । आहोखिदस्ति* कश्चिविशेष इति । अवोच्यते । मति संयोगे बद्धवस्य संघातो भवतीति ॥ अचाह । अथ कथं बन्धो भवतीति । अत्रोच्यते । स्निग्धरूक्षत्वाइन्धः ॥ ३२॥
15 खिग्धरूक्षयोः पुगलयोः स्पृष्टयोर्बन्धो भवतीति । अचाह । किमेष एकान्त इति । अत्रोचते।
न जघन्यगुणानाम् ॥ ३३ ॥ जघन्यगुणखिग्धानां जघन्यगुणकक्षाणां च परस्परेण बन्धो म भवतौति ॥
15
20
* D होषिदति।

Page #147

[अ० ५ । सू० ३४, ३५]
पञ्चमोऽध्यायः ।
१२५
अत्राह । उकं भवता जघन्यगुणवर्जानां खिग्धानां रूक्षण रूक्षाणां च स्निग्धेन मह बन्धो भवतीति । अथ नुख्यगुणयोः किमत्यन्तप्रतिषेध इति । अत्रोच्यते । न जघन्यगुणानामित्यधिकृत्येदमुच्यते ॥
गुणसाम्ये सदृशानाम् ॥ ३४॥ गुणमाम्ये सति सदृशाना बन्धो न भवति। तद्यथा । तुख्यगुणस्निग्धस्य तुल्यगुणखिग्धेन तुल्यगुणरूक्षस्य तुल्यगुणरूक्षेणेति।
अत्राह। मदृशग्रहणं किमपेक्षत इति । अयोचते । गुण10 वैषम्ये सदृशाना बन्धो भवतीति ॥ __ अचाह। किमविशेषेण* गुणवैषम्ये मदृशानां बन्धो भवतौति । अत्रोच्यते।
घधिकादिगुणानां तु ॥३५॥ ड्यधिकादिगुणानां तु सदृशानां बन्धो भवति। तद्यथा । 15 खिग्धस्य द्विगुणावधिकस्निग्धेन। द्विगुणाद्यधिकस्निग्धस्य ििखग्धेन । रूक्षस्यापि द्विगुणाद्यधिकरूपेण । द्विगुणाद्यधिकरूक्षस्य रूक्षण। एकादिगुणाधिकयोस्तु । सदृशयोर्बन्धी न भवति। अत्र तुशब्दो व्यावृत्तिविशेषणार्थः प्रतिषेधं व्यावर्त
यति बन्धं च विशेषयति ॥ 20 प्रवाह । परमाणुषु स्कन्धेषु च ये स्पर्शादयो गुणास्ते किं
* C समेषगण।
- + एकगणसिम्धेन। ...

Page #148

तत्वार्थाधिगमनम्। [.
५
२५-२६)
व्यवस्थितास्तेबाहोखिदव्यवस्थिता इति। अपोच्यते । व्यवस्थिताः । कुतः । परिणामात् ॥ __अचाह। द्वयोरपि बध्यमानयोर्गुणवत्चे सति कथं परिणामो भवतीति । उच्यते।
बन्धे समाधिको पारिवामिकौ ॥३६॥ बन्धे मति समगुणस्य समगुणः परिणामको भवति । अधिकगुणो हौनस्येति ॥
अत्राह । उक्तं भवता द्रव्याणि जीवाश्चेति [V. 2] । तत्किमुद्देशतः एव द्रव्याणं प्रसिद्धिराहोखिशक्षणतो ऽपौति । अनोचते । लक्षणतो ऽपि प्रसिद्धिः तदुच्यते
10 गुणपर्यायवद् द्रव्यम् ॥ ३७॥ गुणान् लक्षणतो वक्ष्यामः। भावान्तरं संज्ञान्तरं च पर्यायः । तदुभयं यत्र विद्यते तव्यम् । गुणपर्याया अस्य सन्यस्मिन्या सन्तौति गुणपर्यायवत् ॥
कालश्चेत्येके ॥ ३८॥ एके वाचार्या व्याचक्षते कालो ऽपि द्रव्यमिति ॥
सोऽनन्तसमयः ॥३६॥ स चैध कालो ऽनन्तसमयः। तत्रैक एव वर्तमानसमयः । अतीतानागतयोस्तानन्त्यम् ॥
15
* D K B गुणले। + D रोमयुषोनि
SKजरिया

Page #149

[अ० ५ । सू० ४०-४३ । ] पञ्चमोऽध्यायः ।
अत्राह । उक्तं भवता गुणपर्यायवद्द्रव्यमिति [ V. 37 ] !
तत्र के गुणण इति । अचोच्यते
द्रव्याश्रया निर्गुणा गुणाः ॥ ४० ॥
द्रव्यमेषामाश्रय इति द्रव्याश्रयाः । नैषां
१३७
गुणणः सन्तौति
5 निर्गुणाः ।
अत्राह । उक्तं भवता बन्धे समाधिकौ पारिणामिकौ* इति [V. 36] । तत्र कः परिणाम इति । अत्रोच्यते
तद्भावः परिणामः ॥ ४१ ॥
धर्मादीनां द्रव्याणां यथोक्तानां च गुणनां स्वभाव: 10 स्वतत्त्वं परिणामः । स द्विविधः ।
अनादिरादिमांश्च ॥ ४२ ॥
तत्रानादिररूपिषु धर्माधर्माकाशजीवेष्विति ।
रूपिष्ठादिमान् ॥ ४३ ॥
रूपिषु तु द्रव्येषु आदिमान् । परिणामो ऽनेकविधः 15 स्पर्शपरिणामादिरिति ॥
18
● C परि०
+ B खोः भाव D स्वाभाव ।
C Does not mark this and the next one as sûtras but considers this whole to be a part of 1 of 42nd sûtra. 8 B परिणामादिभिरिति ।

Page #150

तत्त्वाचीधिगमसूत्रम्। [अ० ५ । सू 88.1]
......
योगोपयोगी जीवेषु ॥४४॥
जौवेष्वरूपिष्वपि सत्सु योगोपयोगौ परिणामावादिमन्तौ भवतः । तत्रोपयोगः पूर्वोक्त: [II. 19] । योगस्तु परस्तावक्ष्यते [VI. 1] ॥
इति तत्त्वार्थाधिगमे ऽहत्प्रवचनसङ्घहे
पञ्चमोऽध्यायः समाप्तः ॥

Page #151

अथ षष्ठोऽध्यायः ।
10
अत्राह । उक्ता जीवाजीवाः । श्रथास्त्रवः क इत्यास्त्रव
प्रसिद्ध्यर्थमिदं प्रक्रम्यते*
कायवाङ्मनःकर्म योगः ॥ १ ॥
कायिकं कर्म वाचिकं कर्म मानसं कर्म इत्येष त्रिविधो 5 योगो भवति । स एकशो द्विविधः । शुभाशुभश्च । तत्राशुभ हिंसास्तेयाब्रह्मादौनि कायिकः । सावद्यानृतपरुषपिशुनादीनि वाचिकः । श्रभिध्या' व्यापादे यसूयादीनि मानसः ॥ अतो विपरीतः शुभ इति ॥
स श्रस्रवः ॥ २ ॥
स एष त्रिविधो ऽपि योग श्रस्रवसंज्ञो भवति । शुभा - शुभयोः कर्मणोरास्रवणदास्रवः सरःसलिलावाहिनिर्वाहि
स्रोतोवत् ॥
शुभः पुण्यस्य ॥ ३॥
शुभो योगः पुण्यस्यास्रवो भवति ॥
* DS प्रक्रियते । + C मानसिकः । + D विपरीतं ।
१ अभिध्या = coveting another's property.
२ व्यापाद = malice.
३ निर्वाह्निन् = discharging.
8 B द्विविधो ।

Page #152

तत्त्वार्थाधिगमसूत्रम् । [१० । मू-9-4)
अशुभः पापस्य ॥४॥ --- तत्र मवेद्यादि पुण्यं वक्ष्यते [VIII. 26] । शेषं पापमिति ॥ सकषायाकषाययोः साम्परायिकेर्यापथयोः॥५॥
स एष त्रिविधो ऽपि योगः मकषायाकषाययोः साम्परायिकर्यापथयोरासवो भवति यथासङ्ख्यं यथासम्भवं च । सकषायस्य । योगः साम्परायिकस्य । अकषायस्येर्यापथस्यैवैकसमयस्थितेः ॥
अव्रतकषायेन्द्रियक्रियाः पञ्चचतुःपञ्चपञ्चविंशतिसङ्ख्याः पूर्वस्य भेदाः॥६॥
पूर्वस्येति सूत्रक्रमप्रामाण्यात्साम्परायिकस्याह । साम्परायिकस्यास्रवभेदाः पञ्च चत्वारः पञ्च पञ्चविंशतिरिति भवन्ति ॥ 10 पञ्च हिंसानृतस्तेयाब्रह्मपरिग्रहाः । प्रमत्तयोगात्प्राणव्यपरोपणं हिंमा [VII. 8] इत्येवमादयो वक्ष्यन्ते ॥ चत्वारः क्रोधमानमायालोभा अनन्तानुबन्ध्यादयो वक्ष्यन्ते [VIII. 10] ॥ पञ्च प्रमत्तस्येन्द्रियाणि ॥ पञ्चविंशतिः क्रियाः । तमे क्रियाप्रत्यया यथासङ्ख्यं प्रत्येतव्याः । तद्यथा। सम्यक्वमिथ्यात्वप्रयोगसमादाने- 15
पथाः कायाधिकरणप्रदोषपरितापनप्राणातिपाताः दर्शनस्पगेनप्रत्ययसमन्तानुपातानाभोगाः स्वहस्तनिसर्गविदारणानयनानवकाङ्क्षा प्रारम्भपरिग्रहमायामिथ्यादर्शनाप्रत्याख्यान क्रिया इति ॥
* Dअप्रत्ययावान।

Page #153

[अ०६ । सू० ७-८।] षष्ठोऽध्यायः ।
१४१ तीव्रमन्दज्ञाताज्ञातभाववौर्याधिकरणविशेषेभ्यस्तविशेषः ॥ ७॥
मांपराथिकात्रवाणां* एषामेकोनचत्वारिंशत्साम्परायिकाणां तौबभावात् मन्दभावानातभावादज्ञातभावादिौर्यविशेषादधि5 करण विशेषाच्च विशेषो भवति । लघुर्लघुतरो लघुतमस्तोत्रस्तीव्रतरस्तौव्रतम इति । तद्विशेषाच्च बन्धविशेषो भवति ॥
अत्राह । तीव्रमन्दादयो भावा लोकप्रतीताः । वीर्य च जीवस्य बायोपशमिकः क्षायिको वा भाव इत्युक्तम् [II. 4. 5] । अथाधिकरणं किमिति । अत्रोच्यते
अधिकरणं जीवाजीवाः ॥८॥ अधिकरणं द्विविधम् । द्रव्याधिकरणं भावाधिकरणं च । तत्र द्रव्याधिकरणं छेदनभेदनादि शस्त्रं च दशविधम् । भावाधिकरणमष्टोत्तरशतविधम् [VI. 9] । एतदुभयं जौवाधि
करणमजीवाधिकरणं च ॥ तत्र 15 आद्यं संरम्भसमारम्भारम्भयोगकृतकारितानुमत?
कषायविशेषैस्विस्त्रिस्त्रिश्चतुश्चैकशः ॥ ६॥
श्राद्यमिति सूत्रक्रमप्रामाण्यानीवाधिकरणमाह । तत्समासतस्त्रिविधम् । संरम्भः समारम्भ श्रारम्भ इति ॥ एतत्पुनरेकशः
10
* Some MSS. omit.
+ D एषामेकोद्वचत्वारिंशतः । * B adds भावविशेषात् । $ CDS अनुमति here and throughout this सूच। .

Page #154

तत्त्वार्थाधिगमसूत्रम् ।
०द्दा० । ]
कायवाङ्मनाये।गविशेषात्त्रिविधं भवति । तद्यथा । कायसंरम्भः वाक्संरम्भः मनःसंरम्भः कायसमारम्भः वाक्यमारम्भः मनःसमारम्भः कायारम्भः वागारम्भः मनारम्भ इति ॥ एतदप्येकशः * कृतकारितानुमतविशेषात्त्रिविधं भवति । तद्यथा । कृतकायसंरम्भः कारितकायसंरम्भः अनुमतकायसंरम्भः कृतवाक्संरम्भः कारितवाक्- 5 संरम्भः श्रनुमतवाकसंरम्भः कृतमनःसंरम्भः कारितमनः संरम्भः श्रनुमतमनःसंरम्भः । एवं समारम्भारम्भावपि ॥ तदपि पुनरेकशः कषायविशेषाच्चतुर्विधम् । तद्यथा । क्रोधकृतकायसंरम्भः मानकृतकायसंरम्भः मायाकृतकायसंरम्भः लोभकृतकायसंरम्भः क्रोधकारितकायसंरम्भः मानकारितकायसंरम्भः मायाकारितकाय - 10 संरम्भः लाभकारितकायसंरम्भः क्रोधानुमतकायसंरम्भः मानानुमतकायसंरम्भः मायानुमतकायसंरम्भः लोभानुमतकायसंरम्भः । एवं वाङ्मनायोगाभ्यामपि वक्तव्यम् । तथो समारम्भारम्भौ ॥ तदेवं जौवाधिकरणं समासेनैकशः षट्त्रिंशद्विकल्पं भवति । त्रिविधमप्यष्टोत्तरशतविकल्पं भवतीति ॥
संरम्भः सकषायः || परितापनया भवेत्समारम्भः । आरम्भः प्राणिवधः॥ त्रिविधो योगस्ततो ज्ञेयः ** ॥ अत्राह । अथाजीवाधिकरणं किमिति । अत्रोच्यते
१४२
* C तदप्ये | + D adds भवति ।
+ D adds इति । 8 C मिति ।
C प्राणिवधस्त्वारम्भः।
15
|| CD. संकल्पः ।
** MSS. give this verse, but neither S or H comment on this verse, which is very strange when we remember that S mostly comments on every word of भाष्य ।

Page #155

[अ० ६ । सू. १०।]
षष्ठोऽध्यायः ।
१४३
निवर्तनानिक्षेपसंयोगनिसा हिचतुर्द्दित्रिभेदाः परम् ॥ १० ॥
परमिति सूत्रक्रमप्रामाण्यादजीवाधिकरणमाह । तत्समासतश्चतुर्विधम् । तद्यथा । निवर्तना निक्षेपः संयोगो निसर्ग 5 इति ॥ तत्र निर्वर्तनाधिकरणं द्विविधम् । मूलगुणनिर्वर्त
नाधिकरणमुत्तरगुणनिर्वर्तनाधिकरणं च। तत्र* मूलगुणनिर्वर्तना पञ्च गरौराणि वाङ्मनःप्राणापानाचा । उत्तरगुणनिर्वर्तना काष्ठपुस्तचित्रकर्मादीनि ॥ निक्षेपाधिकरणं चतुविधम् । तद्यथा। अप्रत्यवेक्षिानिक्षेपाधिकरणं दुःप्रमार्जित10 निक्षेपाधिकरणं सहसानिक्षेपाधिकरणमनाभोगनिक्षेपाधिकरण
मिति ॥ संयोगाधिकरणं दिविधम् । भक्तपानसंयोजनाधिकरणमुपकरणमयोजनाधिकरणं च ॥ निसर्गाधिकरणं त्रिविधम् । कायनिसर्गाधिकरणं वाभिसर्गाधिकरणं मनो
निसर्गाधिकरणमिति ॥ 15 अत्राह । उक्तं भवता सकषायाकषाययोर्योगः साम्परा
यिकेर्यापथयोरास्रव इति [VL. 5] । साम्परायिकं चाष्टविधं वक्ष्यते [VI. 26] । तत् किं सर्वस्याविशिष्ट प्रास्रव आहोस्वित्प्रतिविशेषो ऽस्तीति । अत्रोच्यते । सत्यपि योगत्वाविशेषे प्रकृति कृति प्राप्यास्रवविशेषो भवति । तद्यथा
* D omits.
- - # D अप्रत्यपेक्षित र अप्रत्यपेक्षित।
- -+-Dग्राणापानस।
K संयोग ।

Page #156

288
तत्त्वार्थाधिगमसूत्रम्। [१०६ । सू०११-१२
___ तत्प्रदोषनिहूवमात्सर्यान्तरायासादनीपघाता ज्ञानदर्शनावरणयोः ॥ ११ ॥
पासवो* ज्ञानस्य ज्ञानवतां ज्ञानसाधनानां च प्रदोषो निहवो मात्सर्यमन्तराय श्रामादन उपघात इति ज्ञानावरणासवा भवन्ति । एतैर्हि ज्ञानावरणं कर्म बध्यते ॥ एवमेव । दर्शनावरणस्थेति ॥
दुःखशोकतापाकन्दनवधपरिदेवनान्यात्मपरोभयस्थान्यसदेद्यस्य ॥ १२॥
दुःखं शोकस्ताप श्राक्रन्दनं वधः परिदेवनमित्यात्मसंस्थानि परस्य क्रियमाणान्युभयोश्च क्रियमाणान्यसदेद्यस्वास्रवा भवन्तीति ॥ 10
भूतव्रत्यनुकम्पा दानं सरागसंयमादि योगः क्षान्तिः शौचमिति सद्देद्यस्य ॥ १३ ॥
सर्वभूतानुकम्पा अगारिवनगारिषु च व्रतिष्वनुकम्पाविशेषो दानं सरागसंयमः संयमासंयमो ऽकामनिर्जरा बालतपो योगः शान्तिः शौचमिति सद्देद्यस्यास्वा भवन्ति ॥
15
* H omits चाखवः । + C ज्ञानावरण कर्म D ज्ञानावरणस्य । + K सभूत ।
१s योग = लोकाभिमतनिरवद्यक्रियानुष्ठानं योगः दण्डभावनिवृत्त्यर्थं -
योगाभिधानम् ॥

Page #157

[अ॰ ६ । सू० १४ – १८ । ] मोऽध्यायः ।
केवलिश्रुतसङ्घधर्मदेवावर्णवादो दर्शममोहस्य ॥१४॥
भगवतां परमर्षीणां केवलिनामर्हत्प्रोक्तस्य * च साङ्गोपाङ्गस्य श्रुतस्य चातुर्वर्णस्य सङ्घस्य पञ्चमहाव्रतसाधनस्य धर्मस्य चतुर्विधानां च देवानामवर्णवादी दर्शनमो हस्यास्वा इति ॥ 5 कषायोदयात्तौव्रात्मपरिणामश्चारिचमोहस्य ॥ १५ ॥
कषायोदयात्तौव्रात्मपरिणाम?श्चारित्रमोहस्यास्रवो भवति ॥ बचारम्भपरिग्रहत्वं च नारकस्यायुषः ॥ १६ ॥ बहारम्भता बहुपरिग्रहता च नारकस्यायुष श्रावो भवति ॥ माया तैर्यग्योनस्य ॥ १७ ॥
माया तैर्यग्योनस्यायुष श्रस्रवो भवति ॥
10
अल्पारम्भपरिग्रहत्वं स्वभावमादेवार्जवं च मानु
षस्य ॥ १८ ॥
अल्पारम्भपरिग्रहत्वं स्वभावमार्दवार्जवंश च मानुषस्यायुष
श्रस्रवो भवति ॥
* K adds वचनस्य ।
$ D चाश्रव ।
|| C जेवलं ।
19
१४५
+ B साधकस्य K श्रावकस्य ।
$ D तीव्र
परिणामः ।
D स्वभावमार्दवं स्वभावाजेयं ।

Page #158

तत्त्वार्थाधिगमसूत्रम् । [१०६ । सू०१६ - २९ ।। निःशौलव्रतत्वं च सर्वेषाम् ॥ १६ ॥ निःशौलव्रतत्वं च सर्वेषां नारकतैर्यग्योनमानुषाणामायुषा - मात्रवो भवति । यथोक्तानि च ।
अथ देवस्यायुषः क आस्रव इति । अत्रोच्यते
सरागसंयमसंयमासंयमाकामनिर्जराबालतपांसि 5 दैवस्य ॥ २० ॥
संयमो विरतिव्रतमित्यनान्तरम् । हिंसानृतस्तेयाब्रह्मपरिग्रहेभ्यो विरतिव्रतमिति [VII. 1] वक्ष्यते ॥ संयमासंयमो देशविरतिरणुव्रतमित्यनान्तरम्। देशसर्वतो ऽणुमहतो [VII.2] इत्यपि वक्ष्यते ॥ अकामनिर्जरा पराधीनतयानुरोधाचा- 10 कुशलनिवृत्तिराहारादिनिरोधश्च ॥ बालतपः । बालो मूढ इत्यनन्तरम् तस्य तपो बालतपः । तच्चाग्निप्रवेशमरुत्प्रपातजलप्रवेशादि ॥ तदेवं सरागसंयमः संयमासंयमादौनि च। दैवस्यायुष पासवा भवन्तौति ॥ पाश्रथ नाम्नः क श्रास्त्रव इति । अत्रोच्यते
15 योगवक्रता विसंवादनं चाशुभस्य नाम्नः ॥ २१ ॥
कायवाङ्मनोयोगवक्रता विसंवादनं चाशुभस्य नाम्न श्रास्रवो भवतौति ॥
* DS तिर्यग्योनमानुषाणामायुषा। + K वक्ष्यति। || C सम्यक्त्वं च।
+ D omits अपि । $ B निरोधाच for पनरोधाच । T HDC add चाह।

Page #159

[प० । सू० २२, २३ ।] षष्ठोऽध्यायः ।
विपरीतं शुभस्य ॥ २२॥ एतदुभयं विपरीतं शुभस्य नाम्न श्रास्रवो भवतीति । किं चान्यत्
दर्शनविशुद्धिविनयसंपन्नता शौलव्रतेष्वनतिचारो 5 ऽभौक्ष्णं ज्ञानोपयोगसंवेगौ शक्तितस्त्यागतपसौ सङ्घ
साधुसमाधिवैयारत्यकरणमर्हदाचार्यबहुश्रुतप्रवचनभक्तिरावश्यकापरिहाणिमार्गप्रभावना प्रवचनवत्सलत्वमिति तीर्थकृत्त्वस्य ॥ २३॥
परमप्रष्टा दर्शनविशुद्धिः । विनयसंपन्नता च । शौल10 व्रतेवात्यन्तिको भृशमप्रमादो ऽनतिचारः । अभौक्षणं ज्ञानोप
योगः संवेगश्च । यथाशक्ति त्यागस्तपश्च । सङ्घस्य साधूनां च समाधिवैयावृत्यकरणम् । अर्हत्वाचार्येषु बहुश्रुतेषु प्रवचने च परमभावविशुद्धियुक्ता भकिः । मामाथिकादौनामावश्यकानां
भावतो ऽनुष्ठानस्यापरिहाणिः । सम्यग्दर्शनादेोक्षमार्गस्य निहत्य 15 मानं करणोपदेशाभ्यां प्रभावना। अर्हच्छासनानुष्ठायिनां
श्रुतधराण बालवृद्भुतपस्विशैक्षग्लानादीनां च ममाहोपग्रहानुग्रहकारित्वं प्रवचनवत्मलत्वमिति । एते गुणाः समस्ता व्यस्ता वा तीर्थकरनाम्न पासवा भवन्तौति ॥ * D यथाशक्तिनस्यागः। + B श्रुतपराणां। D तपखिना शैक्षकमानादौनां । १ संघस्य समाधिकरणम्। साधूनां वैयारत्यकरणम्। or समाधि and वैयारत्य to be applied to both...

Page #160

वाधिगमसूचम् । [१०६ सूरठ-२६।] परात्मनिन्दाप्रशंसे सदसगुणाच्छादनोद्भावने च नौचै!वस्य ॥ २४॥
परनिन्दात्मप्रशंसा सद्गुणाच्छादनममगुणोद्भावन* चात्मपरोभयचं नौचिस्यासका भवन्ति । तविपर्ययो नौचैत्त्यनुत्सेको चोत्तरस्य ॥ २५॥ 5
उत्तरस्येति सूचक्रमप्रामाण्यादुर्गोत्रस्याह । नौचैचिासवविपर्ययो नौवृत्तिरनुत्मेक चोच्चै!त्रस्यास्रवा भवन्ति ॥
विघ्रकरणमन्तरायस्य ॥२६॥ दामादीनां विघ्नकरणमन्तरायस्यास्रवो भवतीति । एते मापराधिकस्याष्टविधस्य पृथक् पृथगासवविशेषा भवन्तीति ॥ 10
इति तत्त्वार्थाधिगमे ऽहत्प्रवचनसङ्घहे भाव्यतः षष्ठोऽध्यायः समाप्तः ॥
-
* B adds 771
१ नौचैवर्तनं विनयप्रवणवाक्कायचित्तता। उत्सेको गर्वः । वृत्ति = respectful treatment.

Page #161

अथ सप्तमोऽध्यायः।
अत्राह । उकं भवता सद्देद्यस्यास्रवेषु भूतव्रत्यनुकम्पति [VI. 18] । तत्र किं व्रतं को वा व्रतीति । अत्रोच्यते हिंसातस्तेयाब्रह्मपरिग्रहेभ्यो विरतिव्रतम् ॥१॥
हिंसाया अनृतवचनात्स्तेयादब्रह्मतः परिग्रहाच्च कायवान5 नोभिर्विरतिव्रतम् । विरति म ज्ञात्वाभ्युपेत्याकरणम् । करणं निवृत्तिरुपरमो विरतिरित्यनर्थान्तरम् ॥
देशसर्वतो ऽणुमहतौ ॥२॥ एभ्यो हिमादिभ्य एकदेशविरतिरणुव्रतं सर्वतो विरतिर्महाव्रतमिति ॥
10
तत्स्थैयार्थ भावनाः पञ्च पञ्च* ॥३॥
तस्य पञ्चविधस्य व्रतस्य स्थैर्यार्थमेकैकस्य पञ्च पञ्च भावना भवन्ति । तद्यथा । अहिंसायास्तावदौर्यासमितिर्मनोगुप्तिरेषपासमितिरादाननिक्षेपणासमितिरालोकितपानभोजनमिति ॥
• Var. S. पञ्चमः पञ्च ।

Page #162

१५०
तत्त्वाधिगमसूत्रम् । [अ सू. ३।] सत्यवचनस्यानुवौचि*भाषणं क्रोधप्रत्याख्यानं लोभप्रत्याख्यानमभीरुत्वं हास्यप्रत्याख्यानमिति ॥ अस्तेयस्यानुवौच्यवग्रहयाचनमभीक्षणावग्रहयाचनमेतावदित्यवग्रहााधारणं समानधार्मिकेन्यो ऽवग्रहयाचनमनुज्ञापितपानभोजनमिति ॥ ब्रह्मचर्यस्य स्त्रीपशुपण्डकसंमतशयनासनावर्जनं रागमयुक्तस्त्रीकथावर्जनं स्त्रीणं । मनोहरेन्द्रियालोकनवर्जनं पूर्वरतानुस्मरणवर्जनं प्रणोतरमभोजनवर्जनमिति ॥ प्राकिञ्चनस्य पञ्चानामिन्द्रियार्थानां स्पर्शरसगन्धवर्णशब्दानां मनोज्ञानां प्राप्तौ गायवर्जनममनोज्ञानां प्राप्तौ देषवर्जनमिति ॥ किं चान्यदिति हिंसादिधिहामुच चापायावद्यदर्शनम् ॥४॥ 10
हिंसादिषु पञ्चखास्रवेष्विहामुत्र चापायदर्शनमवद्यदर्शनं च भावयेत् । तद्यथा। हिंसायास्तावत् हिंस्रो हि नित्योइजनीयो नित्यानुबद्धवैरश्च । इहैव वधबन्धपरिक्ले शादीप्रतिलभते प्रेत्य चाशभां गति। गर्हितश्च भवतीति हिंमाया व्युपरमः श्रेयान् ॥ तथान्तवाद्यश्रद्धेयो भवति। इहैव जिहाछेदादौ प्रतिलभते 15 मिथ्याभ्याख्यानदुःखितेभ्यश्च बद्धवैरेभ्यस्तदधिकान्दुःखहेन्प्राप्नोति प्रेत्य चाशुभां गतिं गर्हितश्च भवतीत्यनृतवचनाड्युपरमः श्रेयान् ॥ तथा स्तनः परद्रव्यहरणप्रसक्तमतिः सर्वस्योद्देजनौयो भवतीति**।
* D वीची। + C अवग्रहधारणं। D शासन। 8 H चालोचन ।
|| Here, and in the following sentences except the last, the word srailfa seems to have been left out. II SD वेदनादौनि।
** Comits fal

Page #163

[अ०७। सू० ५।]
सप्तमोऽध्यायः ।
१५१
इहैव चाभिघातवधबन्ध नहस्तपादकर्णनासोत्तिरौष्ठच्छेदनभेदनसर्वस्वहरणवध्ययातानमारणादौन्प्रतिलभते प्रेत्य चाशुभां गतिं गर्हितश्च भवतीति स्तेयाड्युपरमः श्रेयान् ॥ तथाब्रह्मचारी विधमोद्धान्तचित्तः विप्रकीर्णन्द्रियो महान्धो गज व निरङ्कुशः 5 शर्म नो लभते । मोहाभिभूतश्च कार्याकार्यानभिज्ञो न किंचिदकुशलं नारभते । परदाराभिगमनकृतांश्च इहैव वैरानुबन्धलिङ्गच्छेदनवधबन्धनद्रव्यापहारादीप्रतिलभते ऽपायान्प्रेत्य चाशुभां गतिं गर्हितश्च भवतीत्यब्रह्मणो व्युपरमः
श्रेयानिति ॥ तथा परिग्रहवान् शकुनिरिव मांसपेशौहस्तो 10 ऽन्येषां क्रव्यादशकुनानामिहैव तस्करादीनां गम्यो भवति ।
अर्जनरक्षणक्षयकृतांश्च दोषान्प्राप्नोति । न चास्य हप्तिर्भवतीन्धनैरिवाग्नेलेभाभिभूतत्वाच्च कार्याकार्यानपेक्षो भवति । प्रेत्य चाशुभां गतिं प्राप्नोति लुब्धो ऽयमिति च गर्हितो भवतीति परिग्रहाद्युपरमः श्रेयान् ॥ किं चान्यत्
दुःखमेव वा ॥५॥ दुःखमेव वा हिंसादिषु भावयेत् ॥ यथा ममाप्रियं दुःखमेवं सर्वसत्त्वानामिति हिंसाया व्युपरमः श्रेयान् ॥ यथा मम मिथ्याभ्याख्यानेनाभ्याख्यातस्य तौवं दुःखं भूतपूर्वं भवति च
तथा सर्वसत्त्वानामिति अनृतवचनाड्युपरमः श्रेयान् ॥ यथा 20 ममेष्टद्रव्यवियोगे दुःखं भूतपूर्व भवति च तथा सर्वसत्त्वानामिति * D बन्ध for बन्धन। + K नासो। + S वध्यपान। _$ D adds च ।
१ कृतान् = जनितान् s.

Page #164

१५२
तत्त्वार्थाधिगमसूत्रम् । [
+ सू०५।]
10
स्तेयायपरभः श्रेयान् ॥ तथा रागद्वेषात्मकत्वाम्मैथुनं दुःखमेव । स्थादेत स्पर्शन सुखमिति तच्च न । कुतः । व्याधिपतौकारबात्कण्डूपरिगतवच्चाबहाव्याधिप्रतीकारत्वादसुखे यस्मिन्सुखाभिमानो मूढस्य । तद्यथा । तौत्रया त्वछोणितमांसानुगतया कण्ड्वा · परिगतात्मा काठशकलोचोष्टशर्करानखशुक्रिभिर्वि- 5 चिनगात्रो रुधिराद्रः कण्डूयमानो दुःखमेव सुखमिति मन्यते । तदम्मैथुनोपमेवौति मैथुनाड्युपरमः श्रेयान् ॥ तथा परिग्रहवानप्राप्तप्राप्तनष्टेषु काझारक्षणशोकोद्भवं दुःखमेव प्राप्नोतीति परिपहाड्युपरमः श्रेयान् । इत्येवं भावयतो अतिनो व्रते स्थैर्य भवति ॥ किं चान्यत् * D स्पर्श।
+ C शिला for शकल । # D adds परिपहेषु प्राप्ननटेषु कांक्षाशोको प्राप्तेषु च रक्षणं उपभोगे चावितिः।
§ K adds after rol oqatarttuæfa: B adds guitarduræfa H कांक्षारक्षणोपभोगाविष्टतिशोकोद्भवं । || Cadds after प्रामोतीनि। उपभोगे वा विटप्तिरिति । १ s स्यादेतदित्यादिना ग्रन्थेनाशंकते । २ तदित्यनेन स्पर्शनसुखमभिसंबध्यते । ३ व अतः परिग्रहाइपरमः श्रेयान् इत्येवं भावयत इत्यादिना दुःखमेवेत्यस्य सूत्रस्य परिसमाप्तिमादर्शयति । ततश्च ये भाष्यमेव कयापि बुझ्या सूत्रीकृत्याधीयते "व्याधिप्रतीकारत्वाकण्डूपरिगतवच्चाब्रह्मेति । तथा परिग्रहे प्राप्तनटेषु कांक्षाशोको प्राप्तेष च रक्षणमुपभोगेवटप्तिरिति”। तदनाएं सूत्रकरणमिति विज्ञायते । यदि च सूत्रं स्यात्तत उपभोगे चाविप्तिरिस्यावयवस्य विवरणं स्यात् । न चास्ति । तस्मादना सूत्रद्दयमन्तरालकमिति । एवमित्युक्तेन प्रकारेण भावयतो वासयतः स्थैर्य वतिनो व्रतानां भवति ।

Page #165

[अ० ७ । सू• ६, ७।]
सप्तमोऽध्यायः ।
१५३
मैत्रीप्रमोदकारुण्यमाध्यस्थानि सत्त्वगुणाधिकक्लिश्यमानाविनेयेषु ॥ ६॥
भावयेद्यथासङ्ख्यम्। मैत्रौं सर्वसत्त्वेषु । हमे ऽहं सर्वसत्त्वानाम् । चमये ऽहं सर्वसत्त्वान् । मैत्री मे सर्वसत्वेषु । वैरं मम 5 न केनचिदिति ॥ प्रमोदी गुणाधिकेषु । प्रमोदो नाम विनयप्रयोगो वन्दनस्तुतिवर्णवादवैयावृत्त्यकरणादिभिः सम्यक्तज्ञानचारित्रतपोधिकेषु साधुषु परात्मोभयकृतपूजाजनितः सर्वेन्द्रियाभिव्यक्तो मनःप्रहर्ष इति ॥ कारुण्यं क्लिश्यमानेषु ।
कारुण्यमनुकम्पा दीनानुग्रह इत्यर्थः। तन्महामोहाभिभूतेषु 10 मतिश्रुतविभङ्गाज्ञानपरिगतेषु विषयतर्षामिना दन्दह्यमान:
मानसेषु हिताहितप्राप्तिपरिहारविपरीतप्रवृत्तिषु विविधदुःखार्दितेषु दौनकृपणनाथबालमोमुहवृद्धेषु सत्त्वेषु भावयेत् । तथा हि भावयन् हितोपदेशादिभिस्तामनुग्रहातीति ॥ माध्यस्थ्य
मविनेयेषु । माध्यस्थ्यमौदामोन्यमुपेक्षेत्यनर्थान्तरम् । अविनेया 15 नाम मृत्पिण्डकाष्ठकुड्यभूता ग्रहणधारणविज्ञानेहापोहवियुक्ता
महामोहाभिभूता दुष्टावग्राहिताश्च । तेषु माध्यस्थं भावयेत् । न हि तत्र वर्हितोपदेशसाफल्यं भवति ॥ किं चान्यत् जगत्कायस्वभावौ च संवेगवैराग्यार्थम् ॥ ७॥
* H मैचौ।
+ H प्रमोदो। _+ D विनयप्रयोगवन्दन ।
8 DS दह्यमान।

Page #166

ઉપૂછે
तत्वाधाधिगमसूत्रम्। [.सू.
]
जगत्कायखभावौ च भावयेत् संवेगवैराग्यार्थम् । तप जगत्वभावो द्रव्याणामनाद्यादिम त्परिणमयुक्ताः प्रादुर्भावतिरोभावस्थित्यन्यतानुग्रहविनाशाः । कायस्वभावो ऽनित्यता दुःखहेतुत्वं निःमारताशचित्वमिति ॥ एवं ह्यस्य भावयतः संवेगो वैराग्यं च भवति। तत्र संवेगो नाम संसारभौरुत्वमारम्भपरि- 5 पहेषु दोषदर्शनादरतिर्धर्म बहुमानो धार्मिकेषु च धर्मश्रवणे धार्मिकदर्शने च मनःप्रमाद उत्तरोत्तरगुणप्रतिपत्तौ च श्रद्धेति ॥ वैराग्यं नाम शरीरभोगसंमारनिर्वदोपशान्तस्य बाह्याभ्यन्तरेधूपाधिश्वनभिष्वङ्ग इति ॥ - प्रचाह । उकं भवता हिंसादिभ्यो विरतिव्रतमिति(VII. 1]] 10 तत्र का हिंमा नामेति । अत्रोच्यते
प्रमत्तयोगात्प्राण व्यपरोपणं हिंसा ॥८॥
प्रमत्तो यः कायवामनोयोगैः प्राणव्यपरोपणं करोति मा हिंसा । हिंग मारणं प्राणानिपातः प्राणवधः देशनारसंकामपा प्राणव्यपरोपणमित्यनर्थान्तरम् ॥
15
अत्राह । अथानृतं किमिति । अत्रोच्यते
असदभिधानमन्तम् ॥ ६॥
• D adds जगत्खभावतो। + B योगव्यापारी प्राप।
+ K प्राणि।
ब्रामणं।
१ अनुग्रहः परस्परोपकारादिलक्षणः ।

Page #167

[ ० ७ । सू० २० - १२ । ] सप्तमोऽध्यायः ।
श्रमदिति सद्भावप्रतिषेधो ऽर्थान्तरं महीं च ॥ तत्र सद्भावप्रतिषेधो नाम सद्भूतनिहवो ऽभूतोद्भावनं च । तद्यथा । नास्त्यात्मा नास्ति परलोक इत्यादि भूतनिवः । श्यामाकतण्डुलमाचो ऽयमात्मा श्रङ्गुष्ठपर्वमात्रो ऽयमात्मा श्रादित्यवर्णो 5 निःक्रिय इत्येवमाद्यभूतोद्भावनम् ॥ श्रर्थान्तरं यो गां ब्रवीत्यश्रमश्चं च गौरिति ॥ गर्हेति हिंसापारुष्यपैशून्यादियुक्तं वचः सत्यमपि गर्हितमनृतमेव भवतीति ॥
अत्राह । अथ स्तेयं किमिति । अत्रोच्यते
10
15
श्रदत्तादानं स्तेयम् ॥ १० ॥
स्तेयबुद्ध्या परैरदत्तस्य परिग्टहीतस्य तृणादेर्द्रव्यजातखादानं स्तेयम् ॥
अत्राह । श्रथाब्रह्म किमिति । श्रत्रोच्यते
मैथुनमब्रह्म ॥ ११ ॥
स्त्रीपुंसयो मिथुनभावो? मिथुनकर्म वा मैथुनं तदब्रह्म । अत्राह । अथ परिग्रहः क इति । श्रचोच्यते
१५५
मूर्छा परिग्रहः ॥ १२ ॥
चेतनावत्वचेतनेषु च वाह्याभ्यन्तरेषु द्रव्येषु मूर्छा परियहः । इच्छा प्रार्थना कामो ऽभिलाषः कांचा गाईं मूर्हेत्यनर्थान्तरम् ॥
* A भूतनिवः for सङ्गत० ।
+ C adds या ।
+ C omits सन्तं ।
SD मिथुनभावयोमिथुनभावो ।

Page #168

९५८
तत्त्वार्थाधिगमसूत्रम् । [अ० 9। सू. १३-१६ ] ... अचाह । ग्टहीमस्तावद्वतानि । अथ व्रतौ क इति । अत्रोच्यते
निःशल्यो व्रती ॥ १३॥ मायानिदानमिथ्यादर्शनशल्यैस्त्रिभिर्वियुक्तो निःशल्यो व्रती भवति । व्रतान्यस्य सन्तौति व्रतौ। तदेवं निःशल्यो व्रतवान् व्रती भवतीति ॥
अगायनगारश्च ॥ १४॥ म एष व्रती विविधो भवति। अगारी अनगारश्च । श्रावकः श्रमणश्चेत्यर्थः ॥ अचाह। को ऽनयोः प्रतिविशेष इति । अत्रोच्यते
अणुव्रतो ऽगारौ ॥१५॥ अणन्यस्य व्रतानीत्यणुव्रतः। तदेवमणुव्रतधरः श्रावको ऽगारी व्रती* भवति ॥
किं चान्यत् दिग्देशानर्थदण्डविरतिसामायिकपौषधोपवासोपभोगपरिभोगा तिथिसंविभागवतसंपन्नश्च ॥ १६ ॥
एभिश्च दिग्वतादिभिरुत्तरवतैः संपन्नो ऽगारौ व्रतौ भवति ।
* C omits thist + B पोषध everywhere | + Badds परिमाण, H probably does the same |

Page #169

[ अ० ७ । सू० १६ । ]
सप्तमोऽध्यायः ।
१५०
तत्र दिग्व्रतं नाम तिर्यगर्ध्वमधो वा दशानां दिशां यथाशक्ति गमनपरिमाणाभिग्रहः । तत्परतश्च सर्वभूतेव्वर्थतो ऽनयंतश्च सर्वसावद्ययोगनिक्षेपः ॥ देशव्रतं नामापवरकग्टहग्रामसौमादिषु
यथाशक्ति प्रविचाराय* परिमाणाभिग्रहः । तत्परतश्च सर्वभूते5 वर्थतो ऽनयंतश्च सर्वसावद्ययोगनिक्षेपः ॥ अनर्थदण्डो नामोप
भोगपरिभोगावस्यागारिणो वतिनो ऽर्थः। तद्व्यतिरिक्तो ऽनर्थः । तदर्थी दण्डो ऽनर्थदण्डः । तद्विरतिव्रतम् ॥ सामायिकं नामाभिग्टह्य कालं सर्वसावद्ययोगनिक्षेपः ॥ पौषधोपवासो नाम
पौषधे उपवासः पौषधोपवास: । पौषधः पर्वत्यनन्तरम् । सो 10 ऽटमौं चतुर्दशौं पञ्चदशीमन्यतमा वा तिथिमभिग्टह्य चतुर्थाधुपवासिना व्यपगतस्नानानुलेपानगन्धमाल्यालंकारेण न्यस्तमर्वमावद्ययोगेन कुशसंस्तारफलकादौनामन्यतमं संस्तारमास्तौर्य स्थानं वीरासननिषद्यानां वान्यतममास्थाय? धर्मजागरिकापरेणानुष्ठेयो भवति ॥ उपभोगपरिभोगव्रतं नामाशनपानखाद्य||15 खाद्यगन्धमाल्यादौनामाच्छादानप्रावरणालंकारशयनासनग्रह
यानवाहनादौनां च बहुमावद्यानां वर्जनम् । अल्पसावद्यानामपि परिमाणकरणमिति॥ अतिथिसंविभागो नाम न्यायागतानां
-
* D प्रतिचाराय। + D omits | + K अनुलेप। $ D निषद्यानामन्यतमदास्थाय धर्मजागरिकापरिणामेन । || BK खाद्याखाद्य।
Comits वाच्छादन ।

Page #170

१५८
तत्वाधाधिगमसूत्रम् । [अ०७। सू.१०,१]
कल्पनीयानामनपानादौनां ट्रव्याणं देशकालश्रद्धा सत्कारक्रमोपेतं पिरयात्मानुग्रहबुड्या संयतेभ्यो दानमिति ॥
किं चान्यदिति मारणान्तिकौं संलेखना जोषिता ॥ १७॥
कालसंहननदौर्बल्योपसर्गदोषाद्धर्मावश्यकपरिहाणिं वाभितो 5 ज्ञात्वावमौदर्यचतुर्थषष्ठाष्टमभक्कादिभिरात्मानं संलिख्य|| संयम प्रतिपद्योत्तमव्रतसंपन्नश्चतुर्विधाहारं प्रत्याख्याय यावलौवं भावनानुप्रेक्षापरः स्मृतिसमाधिबहुलो मारणन्तिकौं संलेखनां जोषिता उत्तमार्थस्याराधको भवतौति ॥ ___ एतानि दिग्नतादौनि शौलानि भवन्ति । निःशल्यो 10 व्रतीति वचनादुक्तं भवति व्रतौ नियतं सम्यगदृष्टिरिति ॥
शङ्काकांक्षाविचिकित्सान्यदृष्टिप्रशंसासंस्तवाः सम्यग्दृष्टेरतीचारा":॥१८॥
शाका कांक्षा विचिकित्सा अन्यदृष्टिप्रशंमा संस्तवः इत्येते पञ्च 15 सम्यग्दृष्टेरतीचारा भवन्ति । अतिचारो व्यतिक्रमः स्खलन**
* H राडा for श्रद्धा। + BK परामानमह D परमयात्मानुपह० । + B संखिना।
5 D अवमोदय। || B संलेख।
4 KCD omiti ** Cखलित।

Page #171

[च. . । सू० १६]
सप्तमोऽध्यायः !
मित्यनन्तरम् ॥ अधिगतजीवाणीवादितत्त्वस्यापि भगवतः* शासनं भावतो ऽभिप्रपत्रस्यासंहार्यमतेः सम्यग्दृष्टेरईप्रोक्षु अत्यन्तसूक्ष्मवतीन्द्रियेषु केवला गमग्राह्येश्वर्येषु यः संदेहो भवति एवं स्यादेवं न स्यादिति सा शंका । ऐहलौकिकपारलौकिकेषु 5 विषयेवाशंमा कांक्षा । सो ऽतिचारः सम्यग्दृष्टेः । कुतः । कांचिता ह्यविचारितगुणदोषः ममयमतिकामति ॥ विचिकित्सा नाम इदमप्यस्तौदमपौति मतिविनुतिः ॥ अन्यदृष्टिरित्यहच्छासनव्यतिरिक्तां दृष्टिमाह । मा द्विविधा । अभिग्टहौता
अनभिग्रहीता च । तद्युक्तानां क्रियावादिनामक्रियावादिनाम10 ज्ञानिकानां वैनयिकानां च प्रशंसासंस्तवौ सम्यग्दृष्टेरतिचार इति । अत्राह । प्रशंसासंस्तवयोः कः प्रतिविशेष इति । अचोच्यते । ज्ञानदर्शनगुणप्रकर्षाद्भावनं भावतः प्रशंसा । संस्तवस्तु सोपधं निरूपधं भूताभूतगुणवचनमिति** ॥
व्रतशीलेषु पञ्च पञ्च यथाक्रमम् ॥ १६ ॥
15 व्रतेषु पञ्चसु गोलेषु च सप्तसु पञ्च पञ्चातौचारा भवन्ति
यथाक्रममिति अर्ध्वं यदक्ष्यामः । तद्यथा ॥
* DBK भगवच्छासनं।
+ D असहार्यमवेः । * B केवलगम C केवलौगम। ६c adds वा । || V-ar.sचाज्ञानिकानां। - Comitst** B सर परगुणवचनमिति । C भूतगुण• and omits सत्यं ।

Page #172

१६०
तत्त्वार्थाधिगमसूत्रम् । [अ० १ । सूक-रश] बन्धवधच्छविच्छेदातिभारारोपणानपाननिरोधाः ॥२०॥
त्रमस्थावराणं जीवानां बन्धवधौ त्वक्छेदः काष्ठादौनां पुरुषहस्त्यश्वगोमहिषादीनां चातिभारारोपणं तेषामेव चानपाननिरोधः अहिंसाव्रतस्यातिचारा भवन्ति ॥
5 मिथ्योपदेशरहस्याभ्याख्यानकूटलेखक्रियान्यासापहारसाकारमन्त्रभेदाः ॥ २१ ॥ _एते पञ्च मिथ्योपदेशादयः सत्यवचनस्यातिचारा भवन्ति । तत्र मिथ्योपदेशो नाम प्रमत्तवचनमयथार्थवचनोपदेशो विवादेव तिसंधानोपदेश इत्येवमादिः॥ रहस्याभ्याख्यानं 10 नाम स्त्रीपुंसयोः परस्परेणान्यस्य वा रागसंयुक्तं हास्यक्रौडासङ्गादिभौ रहस्येनाभिशंसनम् ॥ कूटलेखक्रिया लोकप्रतीता ॥ न्यासापहारो विस्मरणकृतपरनिक्षेपग्रहणम् ॥ साकारमन्त्रभेदः पैशुन्यं गुह्यमन्त्रभेदश्च ॥
स्तेनप्रयोगतदाहृतादानविरुद्धराज्यातिक्रमहीना- 51 धिकमानोन्मानप्रतिरूपकव्यवहाराः ॥ २२ ॥
एते पञ्चास्तेयव्रतस्थातिचारा भवन्ति । तत्र स्तेनेषु हिरण्यादिप्रयोगः ॥ स्तेनैराहतस्य द्रव्यस्य मुधा क्रयेण वा ग्रहणं
+ BK प्रभेदश।
* D विवादादिष्वतिसं।
+ C •हुनद्र।

Page #173

[ अ० ७ । सू० २३, २४ । ] सप्तमोऽध्यायः ।
१६१ तदाहृतादानम् ॥ विरुद्धराज्यातिक्रमश्चास्तेयव्रतस्यातिचारः । विरुद्धे हि राज्ये सर्वमेव स्तेययुक्तमादानं भवति ॥ होनाधिकमानोन्मानप्रतिरूपकव्यवहारः कूटतुलाकूट
मानवच्च*नादियुक्तः क्रयो विक्रयो वृद्धिप्रयोगश्च । प्रतिरूपक5 व्यवहारो नाम सुवर्णरूप्यादौनां द्रव्याणां प्रतिरूपकक्रिया व्याजीकरणानि चेत्येते पञ्चास्तेयव्रतस्यातिचारा भवन्ति ।
परविवाहकरणेत्वरपरिगृहौतापरिगृहौतागमनानङ्गक्रौडातीवकामाभिनिवेशाः ॥ २३ ॥
परविवाहकरणमित्वपिरिग्रहौतागमनमपरिण्टहौतागमन10 मनङ्गक्रीडा तौकामाभिनिवेश इत्येते पञ्च ब्रह्मचर्यव्रतस्यातिचारा भवन्ति ॥
क्षेत्रवास्तुहिरण्यसुवर्णधनधान्यदासौदासकुप्यप्रमाणातिक्रमाः ॥२४॥
क्षेत्रवास्तुप्रमाणातिक्रमः हिरण्यसुवर्णप्रमाणातिक्रमः धन15 धान्यप्रमाणातिक्रमः दासौदासप्रमाणातिक्रमः कुष्यप्रमाणातिक्रम इत्येते पञ्चेच्छापरिमाणाव्रतस्यातिचारा भवन्ति ॥
* B प्रवचनादि। + K adds पर here, B •करणमगारपरपरि ।
+ C तौघातिकामा । 21

Page #174

१६२
तत्त्वार्याधिगमसूत्रम् । [अ०७। सू. २५-२९ । जवाधस्तिर्यग्व्यतिक्रमक्षेत्रष्टविस्मृत्यन्तधानानि ॥२५॥
अर्ध्वव्यतिक्रमः अधोव्यतिक्रमः तिर्यग्व्यतिक्रमः क्षेत्रवृद्धिः स्मत्यन्तर्धानमित्येते पञ्च दिग्वतस्यातिचारा भवन्ति । स्मृत्यन्तर्धानं नाम स्मृते शो ऽन्तर्धानमिति ॥
आनयन*प्रेष्यप्रयोगशब्दरूपानुपातपुद्गलक्षेपाः ॥२६॥ ___ द्रव्यस्यानयनं प्रेष्यप्रयोगः शब्दानुपातः रूपानुपातः पुद्गलक्षेप इत्येते पच्च देशव्रतस्यातिचारा भवन्ति ।।
कन्दपकौकुच्यमौखयासमौक्ष्याधिकरणोपभोगा- 10 धिकत्वानि ॥ २७॥
कन्दर्पः कौकुच्चं? मौखर्यमममौक्ष्यांधिकरणमुपभोगाधिकत्वमित्येते पञ्चानर्थदण्डविरतिव्रतस्यातिचारा भवन्ति । तत्र कन्दर्पो नाम रागसंयुक्तो ऽसभ्यो वाक्प्रयोगो हास्यं च ॥ कौकुच्य॥ नाम एतदेवोभयं दुष्टकायप्रचार संयुक्तम् ॥ मौखये- 15 मसंबद्धबहुप्रलापित्वम् ॥ असमौक्ष्याधिकरणं लोकप्रतीतम् ॥ उपभोगाधिकत्वं चेति ॥
* C adds इति ।
* V-ar. S यानायन। +K प्रक्षेपाः। $ v-ar. S. कोत्कच्यं ।। || B कोकचो। T D प्रतीचार S perhaps प्रवोचार or प्रकार ।

Page #175

[. ७ । सू० २८-३१ । ] सप्तमोऽध्यायः ।
बोगदुःप्रणिधानानादरस्मृत्यनुपस्थापनानि॥२८॥
कायदुःप्रणिधानं वाग्दुःप्रणिधानं मनोदुःप्रणिधानमनादरः स्मृत्यनुपस्थापनमित्येते पञ्च मामायिकव्रतम्यातिचारा भवन्ति ॥
अप्रत्यवे*क्षिताप्रमार्जितोत्सगादाननिक्षेपसंस्ता5 रोपक्रमणानादरस्मृत्यनुपस्थापनानि॥ २६ ॥
, अप्रत्यवेचिताप्रमार्जिते उत्सर्गः अप्रत्यवेक्षिताप्रमार्जितस्थादाननिक्षेपौ अप्रत्यवेक्षिताप्रमार्जितः संस्तारोपक्रमः अनादरः स्मृत्यनुपस्थानमित्येते पञ्च पौषधोपवासस्यातिचारा भवन्ति ॥
सचित्तसंबद्धसंमिश्राभिषवदुःपक्काहाराः ॥३०॥' 10 मचित्ताहारः मचित्तसंबद्धाहारः सचित्तमंमिश्राहारः
अभिषवाहारः दुःपक्काहार इत्येते पञ्चोपभोगव्रतस्यातिचारा भवन्ति ॥
सचित्तनिक्षेपपिधानपरव्यपदेशमात्सर्यकालातिक्रमाः ॥३१॥ 15 प्रवादे व्यजातस्य मचित्ते निक्षेपः मचित्तपि||धानं परस्खे
समिति परव्यपदेशः मात्मय कालातिक्रम इत्येते पञ्चातिथिसंविभागस्यातिचारा भवन्ति ॥
• BK पत्रपेक्षित। + Probably s has उपक्रम । * D पादानं निक्षेपः। C सचित्तनिक्षेपः || C सचित्तापिधानः ) सचिनापिधानं ।

Page #176

१६०
तत्त्वार्थाधिगमसूत्रम् । अ०
७ | सू० ३२, ३४|]
जीवितमरणाशंसामिचानुरागसुखानुबन्धनिदान -
करणानि ॥ ३२ ॥
जीविताशंमा मरणाशंसा मित्रानुरागः सुखानुबन्धो निदानकरण मित्येते मारणान्तिकसंलेखनायाः पञ्चातिचारा भवन्ति ॥
तदेतेषु सम्यक्कव्रतशीलव्यतिक्रमस्थानेषु पञ्चषष्टिस्वतिचार - 5 स्थानेषु श्रप्रमादो न्याय इति ।
अत्राह । उक्तानि व्रतानि व्रतिनश्च । श्रथ दानं किमिति । अत्रोच्यते
अनुग्रहार्थं स्वस्यातिसर्गे दानम् ॥ ३३ ॥
श्रात्मपरानुग्रहार्थं स्वस्य द्रव्यजातस्यान्नपानवस्त्रादेः पाचे 10 ऽतिसर्गे दानम् । किं च
विधिद्रव्यदातृपाचविशेषात्तद्विशेषः ॥ ३४ ॥
विधिविशेषाद् द्रव्यविशेषाद् दाटविशेषात्पात्रविशेषाच्च तस्य दानधर्मस्य विशेषो भवति । तद्विशेषाच्च फलविशेषः ॥ तत्र विधिविशेषो नाम देशकालसंपत्श्रद्धामत्कार क्रमाः|| कल्प- 15 नौयत्वमित्येवमादिः॥ ॥ द्रव्यविशेषो ऽनादीनामेव सारजाति - गुणोत्कर्षयोगः ॥ दातृविशेषः प्रतिग्टहोत* *नसूया, त्यागे
* H निदानानि not करणानि ।
+ K पाचातिसर्गः ।
|| D क्रमः ।
** दातुगृहमथेनस्वया ।
+ K omits करणम् ।
SK omits तदु ।
1 BK आदि ।

Page #177

[प. ७। सू० ३४ ।]
सप्तमोऽध्यायः ।
१६५
ऽविषादः, अपरिभाविता, दित्मतो ददतो दत्तवतश्च प्रौतियोगः, कुशलाभिसंधिता, दृष्टफलानपेक्षिता, निरुपधत्वमनिदानत्वमिति ॥ पात्रविशेषः सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्रतपःसंपन्नता इति* ॥
इति तत्त्वार्थाधिगमे ऽहत्प्रवचनमकहे
सप्तमो ऽध्यायः समाप्तः ॥
* B संपवतामिति ।

Page #178

अष्टमोऽध्यायः॥
उक्त प्रास्त्रवः । बन्धं वक्ष्यामः । तत्प्रसिद्ध्यार्थमिदमुच्यते । मिथ्यादर्शनाविरतिप्रमादकषाययोगा
बन्धहेतवः ॥१॥ मिथ्यादर्शनं अविरतिः प्रमादः कषाया योगा इत्येते पञ्च । बन्धहेतवो भवन्ति । तत्र सम्यगदर्शनाद्विपरौतं मिथ्यादर्शनम् । तद् द्विविधामभिग्टहीतमनभिग्रहीतं च । तत्राभ्युपेत्यासम्यग्दर्शनपरिग्रहो ऽभिग्रहौतमज्ञानिकादौनां त्रयाणां विषष्टानां|| कुवादिशतानाम् । शेषमनभिग्रहौतम् ॥ यथोक्ताया विरते- 10 विपरौताविरतिः ॥ प्रमादः स्मृत्यनवस्थाना कुशलेवनादरो योगदुःप्रणिधानं चैष** प्रमादः ॥ कषाया मोहनौये वक्ष्यन्ते [VIII. 10] ॥ योगस्त्रिविधः पूर्वोक्तः ॥ एषां मिथ्यादर्शनादौनां बन्धहेतूनां पूर्वस्मिन्पूर्वस्मिन्सति नियतमुत्तरेषां भावः। उत्तरोत्तरभावे तु पूर्वेषामनियम इति ॥
* DC उना पात्रवाः। + K प्रसिद्धार्थः ।। +K कषाय योग । S KB विविध K adds मिथ्यादर्शनं । ॥ D विषष्ठादौनां। TD मत्वपखानं। ** D omits एप।

Page #179

[० ८ । सू० २ - ६ ] अष्टमोऽध्यायः ।
सकषायत्वाज्जौवः कर्मणो योग्यान्पुद्गलानादत्ते ॥ २ ॥
मकषायत्वाज्जीवः कर्मणो योग्यान् पुद्गलान् श्रादत्ते । कर्मयोग्यानिति* अष्टविधे। पुद्गलग्रहण कर्मशरीरग्रहणयोग्या5 नित्यर्थः । नामप्रत्ययाः सर्वतो योगविशेषादिति वक्ष्यते
[VIII. 25] ।।
स बन्धः ॥ ३ ॥
म एष कर्मशरीरपुद्गलग्रहणकृतो बन्धो भवति । स पुनश्चतुर्विधः ।
10
प्रकृतिस्थित्यनुभावप्रदेशास्तद्विधयः ॥ ४ ॥
प्रकृतिबन्धः स्थितिबन्धः अनुभावबन्ध. प्रदेशबन्ध इति । तत्र आद्यो ज्ञानदर्शनावरणवेदनौयमोहनौयायुष्कनामगोचान्तरायाः ॥ ५ ॥
श्रद्य इति सूत्रक्रमप्रामाण्यात्प्रकृतिबन्धमाह । सो ऽष्टविधः । तद्यथा । ज्ञानावरणं दर्शनावरणं वेदनीयं मोहनीयं श्रायुष्क 15 नाम गोचं अन्तरायमिति ।
किं चान्यत्
१६७
पञ्चनवद्यष्टाविंशतिचतुर्द्विचत्वारिंशद्दिपञ्चभेदा यथाक्रमम् ॥ ६ ॥
* S perhaps omits this. C कर्मणो योग्यानिति । + B अष्टविधपुद्गलग्रहणे ।

Page #180

तत्त्वार्थाधिगमसूत्रम्।
[१० । सू.5-1]
___ स एष प्रकृतिबन्धो ऽष्टविधो ऽपि पुनरेकशः पञ्चभेदः नवभेदः विभेदः अष्टाविंशतिभेदः चतुर्भेदः द्विचत्वारिंगझेदः विभेदः पञ्चभेद इति यथाक्रमं प्रत्येतव्यम् । दूत उत्तरं यदक्ष्यामः । तद्यथा ।
मत्यादौनाम् ॥ ७॥ ज्ञानावरणं पञ्चविधं भवति । मत्यादीनां ज्ञानानामावरणानि पञ्च । विकल्पांश्चैकश इति ॥
चक्षुरचक्षुरवधिकेवलानां निद्रानिद्रानिद्राप्रचलाप्रचलाप्रचलाख्यानगृद्धि वेदनौयानि च ॥८॥
चक्षुर्दर्शनावरणं अचक्षुर्दर्शनावरणं अवधिदर्शनावरणं केवल- 10 दर्शनावरणं निद्रावेदनीयं निद्रानिद्रावेदनीयं प्रचलावेदनौयं प्रचलाप्रचलावेदनौयं त्यानम्रद्धिवेदनीयमिति दर्शनावरणं नवभेदं भवति ।
सदसद्देद्ये ॥६॥ सदेचं अमद्धेद्यं च वेदनीयं विभेदं भवति ।
15
Var s. Var H. मतिश्रुतावधिमनःपर्यायकेवलानाम् । २ K मत्यादीनां ज्ञानावरणं पञ्चविधम् । मतिज्ञानावरणं श्रुतज्ञानावरणं अवधिज्ञानावरणं मनःपर्यायज्ञानावरणं केवलज्ञानावरणम् । मत्यादौनां ज्ञानानामावरणानि पञ्च भवन्ति ॥ D as in text, but भवति for इति ।
३ Var s. स्त्यानडि।

Page #181

[ ० १० ।] का
टमोऽध्यायः ।
दर्शनचारिचमोहनौयकषायनो कषायवेदनीयाख्यास्त्रिद्दिषोडशनवभेदाः* सम्यक्त्वमिथ्यात्वतदुभयानि कषायनोकषाया 'वनन्तानुबन्ध्यप्रत्याख्यानप्रत्याख्यानावरणसंज्वलनविकल्पाश्चैकशः क्रोधमानहास्यरत्यरतिशोकभयजुगुप्सा स्त्रीपुं
5 मायालोभाः
नपुंसकवेदाः ॥ १० ॥
१६६
त्रिद्विषोडशनवभेदा यथाक्रमम् ? | मोहनीयबन्धो द्विविधो दर्शनमोहनीयाख्यश्चारित्रमोहनीयाख्यश्च । तत्र दर्शनमोहनौयाख्यस्त्रिभेदः । तद्यथा । मिथ्यात्ववेदनीयं सम्यक्कवेदनीयं 10 सम्यग्मिथ्यात्ववेदनीयमिति । चारित्रमोहनीयाख्यो द्विभेदः कषायवेदनीयं नोकषायवेदनीयं चेति । तत्र · कषायवेदनौयाख्यः षोडशभेदः । तद्यथा । अनन्तानुबन्धी क्रोधो मानो माया लोभ एवमप्रत्याख्यानकषायः प्रत्याख्यानावरणकषायः संज्वलनकषाय || इत्येकशः • क्रोधमानभाया लोभाः षोडश 15 भेदाः ॥ नोकषायवेदनीयं नवभेदम् । तद्यथा । हास्यं रतिः अरतिः शोकः भयं जुगुप्ता पुरुषवेद: स्त्रीवेदः नपुंसकवेद इति नोकषायवेदनीयं नवप्रकारम् । तत्र पुरुषवेदादीनां **
* K adds यथाक्रमम् ।
+ DC कषायाकषायौ and K omits it.
‡ K and C separate जुगुसाः स्त्रींपु० । § BK omit this whole.
|| C संज्वलनकषायवेदनीयं चेति and omits from इत्येक० to भेदाः ।
S probably omits from नोकषाय to प्रकारम् ।
** C पुरुषवेदनादौनां ।
22

Page #182

तत्त्वाधाधिगमसूत्रम्। [५० । सू०१०।]
वृष्णकाष्ठकरोषानयो निदर्शनानि भवन्ति । इत्येवं मोहनीयमष्टाविंशतिभेदं भवति ॥ __ *अनन्तानुबन्धी सम्यग्दर्शनोपघाती। तस्योदयाद्धिा सम्यग्दर्शनं नोत्पद्यते पूर्वोत्पन्नमपि च प्रतिपतति । अप्रत्याख्यानकषायोदयादिरतिर्न भवति । प्रत्याख्यानावरणकषायोदया- 5 धिरताविरतिर्भवत्युत्तमचारित्रलाभस्तु न भवति । संज्वलनकपायोदयाद्यथाख्यातचारित्रलाभो न भवति ॥
क्रोधः कोपो रोषो देषो भण्डनी भाम इत्यनान्तरम् । तस्यास्य क्रोधस्य तीवमध्यविमध्यमन्दभावाश्रितानि निदर्शनानि भवन्ति । तद्यथा । पर्वतराजिसदृशः भूमिराजिमदृशः वायु- 10 काराजिसदृशः उदकराजिसदृश इति । तत्र पवतराजिसहशो नाम। यथा प्रयोगविस्रसामिश्रकाणामन्यतमेन हेतुना पर्वतराजिरुत्पना नैव कदाचिदपि संरोहति एवमिष्टवियोजनानिष्टयोजनाभिलषितालाभादीनामन्यतमेन हेतुना यस्योत्पत्रः क्रोध श्रा मरणाव व्ययं गच्छति जात्यनारानुबन्धी निरनुनयस्तोवा- 15 मुशयोऽप्रत्यवमर्शश्च भवति स पर्वतराजिसदृशः । तादृशं क्रोधमनुस्मृता|| नरकेषूपपत्तिं प्राप्नुवन्ति ॥ भूमिराजिसदृशो नाम । यथा भूमे र्भास्कररश्मिजालात्तस्नेहाया वाय्वभिहताया
D adds कलिः ।
* DK add सच। + C omits हि। SC व्यपगच्छति D आमरणासान्न व्यपगच्छति। || DC here and hereafter अनमृता । ना B भूमौ भा......स्नेहायां वायुभिर्हनायां ।

Page #183

[ ० । ० १
•
] अष्टमोऽध्यायः ।
5
राजिरुत्पन्ना वर्षापेक्षसंरोहा परमप्रकृष्टाष्टमास * स्थितिर्भवति एवं यथोक्तनिमित्तो यस्य क्रोधो ऽनेकविधस्थानौयो। दुरनुनयो भवति स भूमिराजसदृशः । तादृशं क्रोधमनुस्मृतास्तिर्यग्योनावुपपत्तिं प्राप्नुवन्ति ॥ वालुकाराजिसदृशो नाम । यथा ं वालुकार्यां काष्ठशलाकाशर्करादीनामन्यतमेन हेतुना राजिसत्पन्ना वाय्वौ रणाद्यपेक्षसंरोहार्वाग्मामस्य रोहति || एवं यथोक्रनिमित्तोत्पत्रो यस्य क्रोधो ऽहोरात्रं पचं मासं चातुर्मास्य संवत्सरं वावतिष्टते स वालुकाराजिसदृशो नाम क्रोधः" । तादृशं क्रोधमनुमृता मनुष्येषूपपत्तिं प्राप्नुवन्ति ॥ उदकराजि10 सदृशो नाम । यथोदके दण्डशलाकाङ्गुल्यादीनामन्यतमेन हेतुना राजिस्त्पन्ना द्रवत्वादपामुत्पत्त्यनन्तरमेव संरोहति एवं यथोक्तनिमित्तो * यस्य क्रोधो विदुषो ऽप्रमत्तस्य प्रत्यवमर्शेनोत्पत्त्यनन्तरमेव व्यपगच्छति म उदकराजिसदृशः । तादृशं क्रोधमनुस्मृता देवेषूपपत्तिं प्राप्नुवन्ति । येषां त्वेष चतुर्विधो 15 ऽपि न भवति ते निर्माणं प्राप्नुवन्ति ॥
**
मानः स्तम्भो गर्व उत्सेको ऽहंकारो दर्पो मदः स्मय इत्यनर्थान्तरम् । तस्यास्य मानस्य तौत्रादिभावाश्रितानि निदर्शनानि भवन्ति । तद्यथा । शैलस्तम्भसदृशः श्रस्थिस्तम्भ
* C • टमासं स्थिति० ।
+ C अनेकवर्षास्थायौ B अनेकवर्षन्यायौ D वर्षस्यायो only.
+ C वाद्यौ० । TC omits.
SK अर्धात्मासस्य ।
** DC यथोक्तनिमिनोत्पन्नो ।
१७१
||CD संरोहति ।
++ D प्राप्नुवन्तौति ।

Page #184

. १७२
तत्त्वार्थाधिगमसूत्रम्। [अ० । सू० ११।]
मदृशः दारुस्तम्भमदृशः* लतास्तम्भसदृशा इति । एषामुपसंहारो निगमनं च क्रोधनिदर्शनाख्यातम् ॥
माया प्रणिधिरुपधिनिवतिरावरणं वञ्चना दम्भः कूटमतिमन्धानमनार्जवमित्यनर्थान्तरम् । तस्या मायाणस्तोत्रादिभावाश्रितानि निदर्शनानि भवन्ति । तद्यथा । वंशकुणमिदृशौ । मेषविषाणसदृशौ गोमूत्रिकामदृशी|| निर्लेखनसदृशौति। अत्राप्युपसंहारनिगमने क्रोधनिदर्शनाख्याते ॥ __ लाभो रागो गा मिच्छा मूळ स्नेहः कांक्षाभिष्वङ्ग इत्यनन्तरम् । तस्यास्य लोभस्य तौत्रादिभावाश्रितानि निद
नानि भवन्ति । तद्यथा। लाक्षारागसदृशः कर्दमरागसदृशः 10 कुसुम्भरागमदृशः हरिद्रारागसदृशा इति । अत्राप्युपसंहारनिगमने क्रोधनिदर्शनाख्याते ॥ . एषां क्रोधादीनां चतुणे कषायाणां प्रत्यनौकभूताः प्रतिघातहेतवो भवन्ति । तद्यथा । क्षमा क्रोधस्य मार्दवं मानस्यार्जवं मायायाः संतोषो लोभस्थति।
नारकतैर्यग्योनमानुषदैवानि ॥ ११ ॥
श्रायुष्कं चतुर्भेदं नारकं तैर्यग्योनं** मानुषं दैवमिति ।
13
* D कारस्तम्भसदृशः। + C om. + KD प्रणधि: K उपधिम् वावरणीं SK कुहंद्र। || D gives this as 4th and निर्लेखन as 3rd. TC m.
** B निर्यग्योनि र नैर्यम्योनि K मानण्यं ।

Page #185

[अ० ८ । सू० १२ ।] अटमोऽध्यायः ।
१०३. गतिजातिशरोराङ्गो*पाङ्गनिर्माणबन्धनसङ्घातसंस्थानसंहननास्पर्शरसगन्धवर्णानुपूयं गुरुलघूपघातपराघातातपोद्योतोच्छासविहायोगतयः प्रत्येकशरीरबससुभगसुखरशुभसूक्ष्मपर्याप्तस्थिरादेययांसि से5 तराणि तीर्थकृत्त्वं च ॥ १२ ॥
गतिनाम जातिनाम शरीरनाम अङ्गोपाङ्गनाम निर्माणनाम बन्धननाम संघातनाम संस्थाननाम संहनननाम स्पर्मनाम रमनाम गन्धनाम वर्णनाम भानुपुर्वोनाम गुरुलघुनाम
उपघातनाम पराघातनाम आतपनाम उद्योतनाम उच्चास10 नाम विहायोगतिनाम । प्रत्येकशरीरादीनां मेतराणां
नामानि । तद्यथा । प्रत्येकशरीरनाम माधारणशरीरनाम वसनाम स्थावरनाम सुभगनाम दुर्भगनाम सुखरनाम दुःस्वरनाम|| शुभनाम अभनाम सूक्ष्मनाम बादरनाम पर्याप्त
नाम अपर्याप्तनाम स्थिरनाम अस्थिरनाम श्रादेयनाम अना15 देयनाम यशोनाम अयशोनाम तीर्थकरनाम इत्येतद्विचत्वारिं
शदिधं मूलभेदतो नामकर्म भवति । उत्तरनामानेकविधम् । तद्यथा । गतिनाम चतुर्विधं नरकगतिनाम तिर्यग्यो निगतिनाम मनुष्यगतिनाम देवगतिनाम ॥ जातिनाम्नो मूलभेदाः
* K omits at everywhere. +K संहन everywhere. + Var. S मपूागु । K परघात everywhere. || K दुखरनाम ।

Page #186

१०४
तत्त्वार्थाधिगमसूत्रम्।
[.सू.१२ ।
पञ्च । तपथा । एकेन्द्रियजातिनाम दौन्द्रियजातिनाम चौन्द्रियजातिनाम चतुरिन्द्रियजातिनाम पञ्चेन्द्रियजातिनामेति ॥ एकेन्द्रियजातिनामानेकविधम् । तद्यथा । पृथिवीकायिकजातिनाम अप्कायिकजातिनाम तेजःकायिकजातिनाम वायुकायिकजातिनाम वनस्पतिकायिकजातिनामेति ॥ तत्र पृथिवी- । कायिकजातिनामानेकविधम् । तद्यथा । द्धपृथिवी-पार्करावालुकोपल-शिला-लवणायस्त्रपु-ताम्र-मौसक-रूप्य-सुवर्ण-वज्रहरिताल-हिङ्गलका-मनःशिला-सस्थकाअनप्रवालकाभ्रपटलाभवालिका जातिनामादि गोमेदक-रुचकाङ्क-स्फुटिकलोहिताक्ष-अलावभास-वैडुर्य-चन्द्रप्रभ गा-चन्द्रकान्त-सूर्यकान्त- 10 जलकान्त-मसारगला**मगर्भ-सौगन्धिक-पुलकारिष्ट-काजनमणिजातिनामादि च ॥ अप्कायिकजातिनामानेकविधम् । तद्यथा । उपल्लेदावश्याय-नौहार-हिम-घनोदक-शुद्धोदकजातिनामादि ॥ तेजःकायिकजातिनामानेकविधम् । तद्यथा । अङ्गार-ज्वाला-लातार्चिमुर्मुर-हाग्निजातिनामादि ॥ वायु- 15 कायिकजातिमामानेकविधम् । तद्यथा। उत्कलिका-मण्डलिकाझञ्झकाथना-संवर्तकजातिनामादि ॥ वनस्पतिकायिकजातिनामानेकविधम् । तद्यथा । कन्द-मूल-स्कन्ध-त्वक्-काष्ठ
* K omits इति। + D हिलकं। बभ्रवालका । $ DA and C स्फटिक। || K जाला। K omits चन्द्रप्रभ । ** C गत्व। D धन। + D स्कन्द for कन्द ।

Page #187

[ ० सू० १२ । ]
पत्र* - प्रवाल- पुष्प-फल-गुला - गुच्छा - लता - वली- तृण-पर्वकायशेवाल-पनक-वलक-कुन जातिनामादि ॥ एवं दीन्द्रियजातिनामानेकविधम् । एवं चौन्द्रियचतुरिन्द्रियपञ्चेन्द्रियजातिनामादीन्यपि ॥
शरीरनाम पञ्चविधम् । तद्यथा । श्रदारिकशरीरनाम वैक्रियशरीरनाम आहारकशरीरनाम तैजसशरीरनाम कार्मणशरीरनामेति?॥ अङ्गोपाङ्गनाम चिविधम् । तद्यथा । श्रदारिकाङ्गोपाङ्गनाम वैक्रिय शरीराङ्गोपाङ्गनाम आहारकशरौरङ्गोपाङ्गनाम । पुनरेकैकमनेकविधम् । तद्यथा । श्रङ्गनाम तावत् 10 शिरोनाम उरोनाम पृष्ठनाम बाडनाम उदरनाम पादनाम ॥ उपाङ्गनामानेकविधम् । तद्यथा । स्पर्शनाम रसनाम घ्राणनाम चचुर्नाम || श्रोचनाम् । तथा मस्तिष्ककपालककाटिकाशङ्खललाटतालुकपोलहनुचिबुकदशनौष्ठभ्रू नयनकर्षनामाद्युपाङ्गनामानि शिरसः । एवं सर्वेषामङ्गानामुपाङ्गानां नामानि ॥ जाति15 लिङ्गाकृतिव्यवस्थानियामकं निर्माणनाम ॥ सत्यां प्राप्तौ निर्मितानामपि शरीराणां बन्धकं बन्धननाम । अन्यथा हि वालुकापुरुषवदबद्धानि शरीराणि स्युरिति ॥ बद्धानामपि च संघातविशेषजनकं प्रचयविशेषात्स घातनाम दारुमृत्पिण्डाय:संघातवत्**। संस्थाननाम षड्विधम् । तद्यथा। समचतुरस्रनाम
5
अष्टमोऽध्यायः ।
* ACK पर for पत्र D puts त्वक् ।
+ KD कुहिन ।
KP omit उपांग ।
+ C मध्छ ।
|| K चक्षुमाम ।
** Vars दापसपिण्ड संघात ।
SK omits इति --
१९५

Page #188

१७६
तत्वार्थाधिगमसूत्रम्। [
ध
सू० १२।]
न्यग्रोधपरिमण्डलनाम माचिनाम* कुअनाम वामननाम हुण्डनामेति ॥ संहनननाम षड्विधम् । तद्यथा। वज्रर्षभनाराचनाम अर्धवज्रर्षभनाराचनामा नाराचनाम अर्धनाराचनाम कौलिकानाम मृपाटिकानामेति ॥ स्पर्शनामाष्टविधं कठिननामादि ॥ रसनामानेकविधं तितनामादि ॥ गन्धनामा- 5 नेकविधं सुरभिगन्धनामादि ॥ वर्णनामानेकविधं कालकनामादि ॥ गतावुत्यत्तुकामस्थान्तर्गतौ वर्तमानस्य तदभिमुखमानुपूर्व्या तत्प्रापणसमर्थमानुपूर्वीनामेति। निर्माणनिर्मितानां शरीराङ्गोपाङ्गानां विनिवेश क्रमनियामकमानुपूर्वीनामेत्यपरे ॥ अरुलघुपरिणामनियामकमगुरुलघुनाम ॥ शरीराङ्गोपा- 10 गोपघातकमुपघातनाम स्वपराक्रमविजयाद्युपघातजनकं वा ॥ परत्रामप्रतिघातादिजनकं पराघातनाम ॥ श्रातपसामर्थ्यजनकमातपनाम ॥ प्रकाशसामर्थ्यजनकमुद्योतनाम ॥ प्राणापानपुद्गलग्रहणसामर्थ्यजनकमुच्छासनाम ॥ लब्धिशिचर्द्धिप्रत्ययस्थाकाशगमनस्य जनक विहायोगतिनाम ॥ 15 . पृथक्शरीरनिर्वर्तकं प्रत्येकशरीरनाम। अनेकजीवमाधारणशरीरनिवर्तकं साधारणशरीरनाम। त्रसभावनिर्वर्तकं चसनाम। स्थावरभावनिर्वर्तकं स्थावरनाम। मौभाग्यनिर्वर्तक सुभगनाम । दौर्भाग्यनिर्वर्तकं दुर्भगनाम । मौखर्यनिर्वर्तकं
* D सादि। + नाराच only in CD omits अर्धवन । D सुपादिकानामेति । * C विनिवेशन।
8 Kadds चाकषण ।

Page #189

[ ० ८ | सू० १२ । ]
अष्टमोऽध्यायः ।
सुखरनाम। दौखर्यनिर्वर्तकं दुःखरनाम । शुभभावशोभामाङ्गल्य निर्वर्तकं शुभनाम । तद्विपरीत निर्वर्तकमशुभनाम । सूक्ष्मशरीरनिर्वर्तकं सूक्ष्मनाम । बादरशरीरनिर्वर्तकं बादरनाम पर्याप्तिः पञ्चविधा । तद्यथा । आहारपर्याप्तिः शरौरपर्याप्तिः 5 इन्द्रियपर्याप्तिः प्राणापानपर्याप्तिः भाषापर्याप्तिरिति । पर्याप्तिः क्रियापरिसमाप्तिरात्मनः । शरीरेन्द्रियवाङ्मनः प्राणापानयोग्यदलिकद्रव्याहरणक्रियापरिसमाप्तिरा हारपर्याप्तिः । गृहीतस्य शरौरतया संस्थापनक्रियापरिसमाप्तिः शरौरपर्याप्तिः । संस्थापनं रचना घटनमित्यर्थः । त्वगादौन्द्रियनिर्वर्तनक्रियापरि10 समाप्तिरिन्द्रियपर्याप्तिः । प्राणापानक्रियायोग्यद्रव्यग्रहण निसर्गशक्तिनिर्वर्तनक्रियापरिसमाप्तिः प्राणापानपर्याप्तिः । भाषायोग्यद्रव्यग्रहण निसर्गशक्ति निर्वर्तनक्रियापरिसमाप्तिर्भाषापर्याप्तिः । मनस्त्व* योग्यद्रव्यग्रहण निसर्गश क्रिनिर्वर्तन क्रियासमाप्तिर्मनः पर्याप्तिरित्येके । आसां युगपदारब्धानामपि क्रमेण समाप्तिरुत्त15 रोत्तरसूक्ष्मत्वात् सूत्रदार्वादिकर्तन घटनवत् । यथासङ्ख्यं निदर्शनानि ग्टहदलिकग्रहणस्तम्भस्थूणाद्वारप्रवेश निर्गमस्थानशयनादिक्रिया निर्वर्तनानीति । पर्याप्तिनिर्वर्तकं पर्याप्तिनाम
त्रिपर्याप्तिनिर्वर्तकमपर्याप्तिनाम
अपर्याप्तिनाम? तत्परि
णामयोग्यद लिकद्रव्यमात्मनानोपात्तमित्यर्थः || || स्थिरत्वनिर्वर्तकं
१७०
* K मनच । † K and Comit कर्तन | + Domits पर्याप्तिनाम | § S probably omits from अपर्याप्तिनाम to तमित्यर्थः । || D द्रव्यमाचणोपात्तमित्यर्थः ।
23

Page #190

तत्त्वार्थाधिगमसूत्रम् ।
[ ३०१३-१५ । ]
स्थिरनाम । विपरीतम स्थिरनाम । श्रादेयभाव * निर्वर्तकमादेव
यशोनिर्वर्तकं यशोनाम |
नाम । विपरीतमनादेयनाम | विपरीतमयशोनाम | तीर्थकर त्वनिर्वर्तकं तीर्थकरनाम तांस्तान्भिावान्नामयतीति नाम । एवं सोत्तरभेदो नामकर्मभेदो
Stafवधः प्रत्येतव्यः ॥
१७८
उच्चैर्नीचैश्च ॥ १३ ॥
उच्चैर्गोत्रं नोचैर्गीत्रं च । तत्रोच्चैर्गोत्रं देशजातिकुलस्थानमानसत्कारैश्वर्याद्युत्कर्षनिर्वर्तकम् । विपरीतं नौचेगीचं चण्डालमुष्टिक? व्याधमत्स्यबन्धदास्यादिनिर्वर्तकम् ॥
दानादौनाम् ॥ ॥ १४ ॥
अन्तराय: पञ्चविधः * * । तद्यथा । दानस्यान्तरायः लाभस्यान्तरायः भोगस्यान्तरायः उपभोगस्यान्तरायः वीर्यान्तराय इति ॥
उक्तः प्रकृतिबन्धः । स्थितिबन्धं वक्ष्यामः ।
5
10
आदितस्तिसृणामन्तरायस्य च चिंशत्सागरो - 15 पमकोटीकोव्यः परा स्थितिः ॥ १५ ॥
* B adds भाव । + K तान् only once. † CD add द्विभेदं गोचम् । $ मौचिक D मौष्टिक | || D दानलाभभोगोपभोगबौर्याणाम् C adds अन्तरायः । न D दानादीनामन्तरायः ।
** Comits .
++ P doubts whether is a part of the text.

Page #191

[अ० ८ । सू० १६-२१]
पञ्चमोऽध्यायः ।
श्रादितस्तिहां कर्मप्रकृतौनां ज्ञानावरणदर्शनावरणवेद्यानामन्तरायप्रकृतेश्च त्रिंशत्मागरोपमकोटौकोव्यः परा स्थितिः ॥
सप्ततिौहनीयस्य ॥ १६ ॥ *मोहनौयकर्मप्रकृतेः सप्ततिः मागरोपमकोटौकोव्यः परा 5 स्थितिः ॥
नामगोत्रयोविंशतिः ॥ १७॥ नामगोत्रप्रकृत्योविंशतिः सागरोपमकोटौकोव्यः परा स्थितिः ।
चयस्त्रिंशत्सागरोपमाण्यायुष्कस्या ॥ १८॥ 10 आयुष्कप्रकृतेस्त्रयस्त्रिंशत्मागरोपमाणि परा स्थितिः ॥
__ अपरा हादशमुहूर्ता वेदनीयस्य ॥ १६ ॥ वेदनौयप्रकृतेरपरा द्वादश मुहूर्ताः स्थितिरिति ॥
नामगोत्रयोरष्टौ ॥२०॥ नामगोत्रप्रकृत्योरष्टौ मुहूर्ता अपरा स्थितिर्भवति ॥
शेषाणामन्तर्मुहूर्तम् ॥ २१॥
15
* D adds मोहनौया।
+ A •णायषः।
A • मुहूर्ता K •मुहर्ताम् ।

Page #192

तत्त्वार्थाधिगमसूत्रम् । [अ॰ ६+०२२-२४।]
वेदनीयनामगोचप्रकृतिभ्यः शेषाणां ज्ञानावरणदर्शनावरणमोहनीयायुष्कान्तरायप्रकृतीनामपरा स्थितिरन्तर्मुहूर्त * भवति ॥ उक्तः स्थितिबन्धः । अनुभावबन्धं वक्ष्यामः ।
१६.
विपाको ऽनुभावः ॥ २२ ॥
सर्वासां प्रकृतीनां फलं विपाकोदयो ऽनुभावो भवति । 5 विविध: पाको विपाकः स तथा चान्यथा चेत्यर्थः । जीवः कर्म - विपाकमनुभवन् कर्मप्रत्ययमेवाना भोगवीर्यपूर्वकं कर्मसंक्रमं करोति ? उत्तरप्रकृतिषु सर्वासु मूलप्रकृत्यभिन्नासु न तु मूलप्रकृतिषु संक्रमो विद्यते बन्धविपाकनिमित्तान्यजातीयकत्वात् । उत्तरप्रकृतिषु च दर्शनचारित्रमोहनीययोः सम्यग्मिथ्यात्ववेदनीयस्या - 10 युष्कस्य च जात्यन्तरानुबन्धविपाकनिमित्तान्यजातीयकत्वादेव संक्रमो न विद्यते । अपवर्तनं तु सर्वासां प्रकृतीनां विद्यते । तदायुष्केण व्याख्यातम् [II. 52] ॥
स यथा नाम ॥ २३ ॥
सो ऽनुभावो गतिनामादीनां यथा नाम विपच्यते ॥
ततश्च निर्जरा ॥ २४ ॥
ततश्चानुभावात्कर्मनिर्जरा भवतीति || | निर्जरा चयो वेद
* D चन्नममुहूर्ता ।
$ D निमित्तस्यान्य ।
-
+ C अनुभाग ।
+ C adds इति ।
|| CD omits इति ।
15

Page #193

[अ०८। ० २५ । । ]
पञ्चमोऽध्यायः ।
१८१
नेत्यर्थं * । श्रत्र चशब्दों हेत्वन्तरमपेक्षते तपसा निर्जरा चेति
वक्ष्यते [ IX. 3 ] ॥
उक्तो ऽनुभावबन्धः । प्रदेशबन्धं वच्यामः ।
नामप्रत्ययाः सर्वतो योगविशेषात्सूक्ष्मैकक्षेचाऽ वगाढ'स्थिताः सर्वात्मप्रदेशेष्वनन्तानन्तप्रदेशाः ॥ २५ ॥
नामप्रत्ययाः पुद्गला बध्यन्ते । नाम प्रत्यय एषां ते इमे नामप्रत्ययाः । नामनिमित्ता नामहेतुका नामकारण दूत्यर्थः । सर्वतस्तिर्यगूर्द्धमधश्च बध्यन्ते । योगविशेषात् कायवाङ्मनःकर्मयोग?विशेषाच्च बध्यन्ते । सूक्ष्मा बध्यन्ते न बादराः । एक10 क्षेत्रावगाढा|| बध्यन्ते न क्षेत्रान्तरावगाढाः । स्थिताश्च बध्यन्ते न गतिभ्रमापन्नाः । सर्वात्मप्रदेशेषु सर्वप्रकृतिपुद्गलाः सर्वात्मप्रदेशेषु बध्यन्ते । एकैको ह्यात्मप्रदेशो ऽनन्तैः कर्मप्रदे शैर्बद्धः। श्रनन्तानन्तप्रदेशाः कर्मग्रहणयोग्याः पुद्गला बध्यन्ते न मयेयामयेयानन्तप्रदेशाः । कुतोऽग्रहण योग्यत्वात्प्रदेशानामिति एष प्रदेशबन्धो 15 भवति ॥
सर्वं चेतदष्टविधं कर्म पुण्यं पापं च ।
तच
* C वेदनेत्यनर्थान्तरम् ।
+ C पच्चन्ते ।
|| D एकक्षेचावगाहा ।
+ D पनगाह |
$ Comits योग |
K अनन्तानन्तेः

Page #194

१८२
तत्वाधाधिगमसूत्रम् । [.सू२६ ।] सद्देद्यसम्यक्त हास्यरतिपुरुषवेदशुभायुर्नामगोवाणि पुण्यम् ॥ २६ ॥
सदेचं भूतव्रत्यनुकम्पादिहेतुकम् सम्यक्त्ववेदनौयं केवलिश्रुतादौनां वर्णवादादिहेतुकम् हास्यवेदनीयं रतिवेदनीयं पुरुषवेदनौयं शुभमायुष्कं मानुषं दैवं च शुभनाम गतिनामादौनां 5 एभं गोत्रमुच्चै!त्रमित्यर्थः । इत्येतदष्टविधं कर्म पुण्यम्, तो ऽन्यत्पापम् ॥
इति तत्त्वार्थाधिगमे ऽहत्प्रवचनसंग्रहे
ऽष्टमो ऽध्यायः समाप्तः ॥

Page #195

अथ नवमोऽध्यायः।
उक्तो बन्धः । संवरं वक्ष्यामः
आसवनिरोधः संवरः॥१॥ यथोक्तस्य काययोगादेईिचत्वारिंशद्विधस्यामवस्य निरोधः संवरः। 5 स गुप्तिसमितिधर्मानुप्रेक्षापरौषहजयचारित्रैः ॥२॥ ___स एष संवर एभिर्गुप्यादिभिरभ्यु पायैर्भवति। किं चान्यत् ।
तपसा निर्जरा च ॥३॥ तपो द्वादशविधं वक्ष्यते [IX. 19, 20] । तेन संवरो भवति निर्जरा च ॥ 10 अत्राह । उक्तं भवता गुप्यादिभिरभ्युपायैः संवरो भवतीति। तत्र के गुण्यादय इति । अत्रोच्यते
सम्यग्योगनिग्रहो गुप्तिः ॥ ४ ॥ सम्यगिति विधानतो ज्ञात्वाभ्युपेत्य सम्यग्दर्शनपूर्वक विविधस्य योगस्य निग्रहो गुप्तिः कायगुप्तिर्वाग्गुप्तिर्मनोगुप्ति
* MSS •भिवपा। -
+ K adds संवरच ।

Page #196

१८४
तत्त्वाधीधिगमसूत्रम् । भिण्यासू० ५, ६ ।] रिति। तत्र शयनासनादाननिक्षेपस्थानचंक्रमणेषु कायचेष्टानियमः कायगुप्तिः। याचनपृच्छनपृष्टव्याकरणेषु वानियमो मौनमेव वा* वाग्गुप्तिः। सावद्यसंकल्पनिरोधः कुशलसंकल्पः कुशलाकुशलसंकल्पनिरोध एव वा मनोराप्तिरिति ॥
ईयाभाषेषणादाननिक्षेपोत्सगाः समितयः ॥५॥ 5
सम्यगौर्या सम्यग्माषा सम्यगेषणा सम्यगादाननिक्षेपौ सम्यगुत्मर्ग इति पञ्च ममितयः ॥ तत्रावश्यकायैव संयमार्थं सर्वतो युगमात्रनिरौक्षणायुक्तस्य शनैर्व्यस्तपदा गतिरौर्यासमितिः । हितमितामंदिग्धानवद्यार्थनियतभाषणं भाषासमितिः। अन्नपानरजोहरणपात्रचौवरादौनां धर्मसाधनानामाश्रयस्य चोहमो- 10 त्पादनेषणादोषवर्जनमेषणाममितिः। रजोहरणपात्रचौवरादौनां पीठफलकादौनां चावश्यकाएं निरीक्ष्य प्रमृज्य चादाननिक्षेपौ श्रादाननिक्षेपणासमितिः। स्थण्डिले स्थावरजङ्गमजन्तुवर्जिते निरौक्ष्य प्रमृज्य च मूत्रपुरीषादौनामुत्मर्ग उत्सर्गसमितिरिति ॥ __ उत्तमः क्षमामार्दवावशौचसत्यसंयमतपत्यागाकिंचन्यब्रह्मचर्याणि धर्मः ॥ ६ ॥
इत्येष दशविधो ऽनगारधर्मः उत्तमगुणप्रकर्षयुको भवति । तत्र क्षमा तितिक्षा महिष्णुत्वं कोधनियह इत्यनान्तरम् ।
15
* KD omit वा। * D न्यस्तपादा।
+ D सावधविकल्पनिरोधः। $ s possibly निरवद्यार्थ ।।

Page #197

[अ०६ । सू० ६ ।]
नवमोऽध्यायः ।
१८५
तत्कथं चमितव्यमिति चेदुच्यते। क्रोधनिमित्तस्यात्मनि भावाभावचिन्तनात् परैः प्रयुक्तस्य क्रोधनिमित्तस्यात्मनि भावचिन्तनादभावचिन्तनादा* चमितव्यम्।। भावचिन्तनात् तावविद्यन्ते मय्यते दोषाः किमत्रासौ मिथ्या ब्रवीति चमितव्यम्। 5 भावचिन्तनादपि चमितव्यं नैते विद्यन्ने मयि दोषा यान
ज्ञानादसौ ब्रवीति क्षमितव्यम् । किं चान्यत् । क्रोधदोषचिन्तनाच्च चमितव्यम् । क्रुद्धस्य हि विद्वेषा|मादनस्मृतिभ्रंशव्रतलोपादयो दोषा भवन्तौतिा। किं चान्यत् । बालस्वभाव
चिन्तनाच्च परोक्षप्रत्यक्षाको शताडन**मारणधर्मभ्रंशानामुत्त10 रोत्तररक्षार्थम् । बाल इति मूढमाह । परोक्षमाक्रोशति बाले
क्षमितव्यमेव । एवंखभावा हि बाला भवन्ति । दिल्या च मां परोक्षमाक्रोशति न प्रत्यक्षमिति। लाभ एव मन्तव्य इति । प्रत्यक्षमप्याक्रोशति बाले चमितव्यं । विद्यत एवैतहालेषु । दिल्या च मा प्रत्यक्षमाक्रोशति न ताडयति । एतदप्यस्ति 15 बालेवितिता लाभ एव मन्तव्यः। ताडयत्यपि बाले क्षमितव्यम्।
एवंखभावा हि बाला भवन्ति । दिल्या च मां ताडयति न
* C •चिननाच।
+ Perhaps s omits from परैः all down to क्षमितव्यं D omits भावचिन्तनादभावचिन्तनाद्दा क्षमितव्यं।
D adds मिथ्या। $ DK add इति। ॥ K विद्विषात्माद। १ D omits इति । ** D थाक्रोशनताडण। tf C धर्मभङ्ग। -- Domits एव । $$ C omits fati |III CD ATST: and omits fa after it. 24
---

Page #198

१८६
तत्वार्थाधिगमसूत्रम्।
[4.
सू०६।]
प्राणैर्वियोजयतीति । एतदपि विद्यते बालेविति । प्राणैर्वियोजयत्यपि बाले चमितव्यं । दिश्या च मां प्राणैर्वियोजयति न धर्माचंशयतीति चमितव्यम् । एतदपि विद्यते बालेष्विति लाभ एव मन्तव्यः ॥ किं चान्यत् । स्वकृतकर्मफलाभ्यागमाच्च। खकृतकर्मफलाभ्यागमो ऽयं मम, निमित्तमात्रं पर इति क्षमि- । तव्यम् । किं चान्यत् । क्षमागुणांश्चानायामादौननुस्मृत्य चमितव्यमेवेति क्षमाधर्मः ॥ १ ॥
नौचैर्वृत्त्यनुत्सेको मार्दवलक्षणम् । मृदुभावः मृदुकर्म च|| मार्दवं मदनिग्रहो मानविघातश्चेत्यर्थः। तत्र मानस्येमान्यष्टौ स्थानानि भवन्ति । तद्यथा। जातिः कुलं रूपमैश्वर्य विज्ञानं 10 श्रुतं लाभो वौर्यमिति। एभिर्जात्यादिभिरष्टाभिर्मदस्थानमत्तः परात्मनिन्दाप्रशंमाभिरतस्तोत्राहंकारोपहतमतिरिहामुत्र चाशुभफलमकुशलं** कर्मोपचिनोत्युपदिश्यमानमपि च श्रेयो न प्रतिपद्यते । तस्मादेषां मदस्थानानां निग्रही मार्दवं धर्म इति ॥ २ ॥
15 . भावविशुद्धिरविसंवादनं चार्जवलक्षणम् । सुजुभावः सृजुकर्म वार्जवं भावदोषवर्जनमित्यर्थः । भावदोषयुक्तो ह्युपधिनिकृतिसंप्रयुक्त इहामुत्र चाशुभफलमकुशलं कर्मोपचिनोत्युपदिश्यमानमपि च श्रेयो न प्रतिपद्यते । तस्मादार्जवं धर्म इति ॥३ ॥
* D adds लाभ एव मन्तव्यः । * D ति।
C मृदुभवो। HD निर्धातस।
+ K भ्यागम्याच्च।
॥ Kवा। . ** D अशल्लकर्म ।

Page #199

[ अ०६ । सू० ६ ।]
मवमोऽध्यायः।
१९७
प्रलोभः शौचलक्षणम् । शुचिभावः शुचिकर्म वा शौचं भावविशुद्धिः निःकल्मषता धर्मसाधनमात्रा खप्यनभिष्वङ्ग इत्यर्थः । अशुचिहि भावकल्मषसंयुक्त इहामुत्र चाशुभफल्लमकुशलं कर्मोपचिनोत्युपदिश्यमानमपि च श्रेयो न प्रतिपद्यते । 5 तस्माच्छौचं धर्म इति ॥ ४ ॥
मत्यर्थे । भवं वचः सत्य सङ्ग्यो वा हितं मत्यम्। तदननृतमपरुषामपिशुनमनमभ्यमचपलमनाविलमविरलमसंभ्रान्तं मधुरमभिजातमसंदिग्धं स्फुटमौदार्ययुक्तमग्राम्यपदार्थाभिव्याहरमसौभरमरागद्वेषयुक्तं सूत्रमार्गानुसारप्रवृत्तार्थमर्यमर्थिजन10 भावग्रहणसमर्थमात्मपरानुग्राहक निरुपधं देशकालोपपन्नमनवद्यमर्हच्छासनप्रशस्तं यतं मितं याचनं प्रच्छनं प्रश्नव्याकरणमिति सत्यं धर्मः ॥ ५ ॥
योगनिग्रहः संयमः। म** सप्तदशविधः। तद्यथा। पृथिवीकायिकसंयमः अप्कायिकसंयमः तेजस्कायिकसंयमः वायुकायिक15 संयमः वनस्पतिकायिकसंयमः द्वौन्द्रियसंयमः बौन्द्रियसंयमः
चतुरिन्द्रियसंयमः पञ्चेन्द्रियसंयमः प्रेक्ष्यसंयमः उपेक्ष्यसंयमः अपहत्यसंयमः प्रमृज्यसंयमः कायमंयमः वाक्संयमः मनःसंयमः उपकरणमंयम इति संयमो धर्मः ॥ ६ ॥
* K मात्रादिव। + K सत्यार्थे । S D अभिध्याहारं CC भिव्याहरं। 4 B आत्मपरार्थानुग्राहकं । -- - -- tt B उपेक्षसंयमः।
+ K अपुरुष। ..
|| K असौतरम्। -** KD omit स ।
++ C अवहृन्य।

Page #200

१८
तत्त्वार्थाधिगमसूत्रम्। [अ०६+ सू०६)
तपो द्विविधम् । तत्परस्ता दच्यते। प्रकीर्णकं चेदमनेकविधम् । तद्यथा । यववज्रमध्ये चन्द्रप्रतिमे दे कनकरत्नमुक्कावल्यस्तिस्रः सिंहविक्रीडिते हे सप्तसप्तमिकाद्याः प्रतिमाश्चतस्रः भद्रोत्तरमाचाम्नवर्धमानं सर्वतोभद्रमित्येवमादि । तथा द्वादश भिक्षुप्रतिमा मासिकाद्या श्रामप्तमासिक्याः|| मन्ना, मप्तरात्रिक्याः । तिस्रः, अहोरात्रिकी, रात्रिकी चेति ॥ ७॥
बाह्याभ्यन्तरोपधिशरीरानपानाद्याश्रयो भावदोषपरित्यागस्त्यागः** ॥ ८॥ शरीरधर्मोपकरणादिषु निर्ममत्वमाकिंचन्यम् ॥ ६ ॥
तपरिपालनाय ज्ञानाभिवृद्धये कषायपरिपाकाय च गुरु- 10 कुलवामो ब्रह्मचर्यमखातन्व्यं गुर्वधीनत्वं गुरुनिर्देशस्थायित्वमित्यर्थ च । पञ्चाचार्याः प्रोक्ताः प्रव्राजको दिगाचार्यः श्रुतोद्देष्टा श्रुतसमुद्देष्टा श्राम्नायार्थवाचक इति। तस्य ब्रह्मचर्यस्येमे विशेणगुणा भवन्ति। अब्रह्मविरतिव्रतभावनाlll यथोक्ता दृष्टस्पर्शरमरूपापागन्धशब्दविभूषानभिनन्दित्वं चेति ॥ १० ॥ 15
* IX. 19 and 20. + C वक्ष्यति। + K adds वे before चन्द्रप्रतिमे। SC puts this before भद्रोत्तरम्। || K मासिकः ।
पा B adds सप्त सप्तचतुर्दशेकविंशतिराचिक्यस्तिसः। S सूचानवबोधादुपजातधान्तिना केनापि रचितमेतद् and explains how the mistake might have arisen. D Marginal notes नेदं वाचकगीतं किं तु अज्ञपठित टोकायां नथाकथितत्वात् ।
** C adds धर्म after त्याग। ++ K गुर्वा ।
++ D इत्यर्थः आचार्यग्रहणाञ्च पञ्च । SS Kr for बब्रह्म। ॥ C विरतिव्रत। पप Comits रूप।

Page #201

[अ०६ । सू० ७।]
नवमोऽध्यायः ।
अनित्याशरणसंसारैकत्वान्यत्वाशुचित्वाखवसंवरनिर्जरालोकबोधिदुर्लभधर्मस्वाख्यात तत्त्वानुचिन्तनमनुप्रेक्षाः ॥ ७॥
एता द्वादशानुप्रेक्षाः। तत्र बाह्याभ्यन्तराणि शरीरशय्या5 सविस्त्रादौनि द्रव्याणि सर्वसंयोगाश्चानित्या इत्यनुचिन्तयेत् । एवं ह्यस्य चिन्तयतः तेष्वभिष्वङ्गो न भवति- मा भून्ने तदियोगजं दुःखमित्यनित्यानुप्रेक्षा ॥ १ ॥
यथा निराश्रये जनविरहिते वनस्थलोपृष्ठे बलवता क्षत्परिगतेनामिषैषिणा' सिंहेनाभ्याहतस्य मृगशिशोः शरणं न 10 विद्यते एवं जन्मजरामरणव्याधिप्रियविप्रयोगाप्रियसंप्रयोगेमितालाभदारिद्र्यदौर्भाग्यदौर्मनस्यमरणदिसमुत्थेन दुःखेनाभ्याहतस्य जन्तोः संसारे शरणं न विद्यत इति चिन्तयेत् । एवं ह्यस्य चिन्तयतो नित्यमशरणे ऽस्मौति नित्योदिनस्य ** सांसारिकेषु भावेश्वनभिष्वङ्गो भवति। अर्हच्छासनोक एव 15 विधौ घटते तद्धिी परं शरणमित्यशरणानुप्रेक्षा ॥ २ ॥
अनादौ संसारे नरकतिर्यग्योनिमनुष्यामरभवग्रहणेषु चक्रवत्परिवर्तमानस्य जन्तोः सर्व एव जन्तवः स्वजनाः परजना वा# । न हि स्वजनपरजनयोर्व्यवस्था विद्यते । माता हि भूत्वा
* DC खाख्यातत्त्वा। tCसंयोग।
| D adds कस्मात् । th A सविपरौ।
+ D शरौराणि शय्या० C अशन । $ D चिन्तयेत् for अनुचिन्नयेत् । क्षुत्पिपासापरिगतेन। ** K नित्योद्विग्रषु ।
_ttK खजनः परजने वा।

Page #202

तत्त्वार्थाधिगमसूत्रम् ।
[अ० । सू. ७।]
भगिनी भार्या दुहिता च भवति । भगिनो भूत्वा माता भार्या दुहिता च भवति। भार्या* भूत्वा भगिनी दुहिता माता च भवति । दुहिता भूत्वा माता भगिनी भार्या च भवति ॥ तथा पिता भूत्वा भ्राता पुत्रः पौत्रश्च भवति । भ्राता भूत्वा पिता पुत्रः पौत्रश्च भवति। पौत्रो । भूत्वा पिता भ्राता पुत्रश्च भवति । पुत्रो भूत्वा पिता भ्राता पौत्रश्च भवति ॥ भर्ता भूत्वा दासो भवति । दामो भूत्वा भर्ता भवति। शत्रुर्भूत्वा मित्रं भवति मित्रं भूत्वा शत्रुर्भवति । पुमान्भूत्वा स्त्री भवति नपुंसकं च । स्त्री भूत्वा पुमानपुंसकं च भवति । नपुंसकं भूत्वा स्त्री पुमांश्च भवति । एवं चतुरशीति- 10 योनिप्रमुखशतसहस्रेषु रागद्वेषमोहाभिभूतैर्जन्तुभिरनिवृत्तविषयणैरन्योन्यभक्षणाभिघातवधबन्धाभियोगाक्रोशादिजनितानि तौत्राणि दुःखानि प्राप्यन्ते। अहो इन्हारामः कष्टस्वभावः संमार इति चिन्तयेत् । एवंll ह्यस्य चिन्तयतः संसारभयोद्विग्नस्य निर्वेदो भवति । निर्विणश्च संमारप्रहाणाय घटत इति 15 संसारानुप्रेक्षा ॥ ३ ॥
एक एवाहं न मे कश्चित्वः परो वा विद्यते । एक एवाह जाये। एक एव म्रिये। न मे कश्चित्वजनसंज्ञः परजनसंज्ञो वा व्याधिजरामरणादीनि दुःखान्यपहरति प्रत्यंशहारी वा भवति। एक एवाहं स्वकृतकर्मफलमनुभवामीति चिन्तयेत् । 20
* K adds च। S D हप्तैः।
+ C adds च।
DC add इति । || K adds एवम् ।

Page #203

[अ०६ । सू०७।]
मवमोऽध्यायः।
१९१
एवं ह्यस्य चिन्तयतः खजनसंज्ञकेषु स्नेहानुरागप्रतिबन्धो न भवति परसंज्ञकेषु च द्वेषानुबन्धः । ततो निःमङ्गतामभ्युपगतो मोक्षायैव यतत इत्येकत्वानुप्रेक्षा ॥ ४ ॥
शरीरव्यतिरेकेणात्मानमनुचिन्तयेत् । अन्यच्छरौरमन्यो 5 ऽहम् ऐन्द्रियकं शरीरमतीन्द्रियो ऽहम् अनित्यं शरीरं नित्यो ऽहम् अज्ञं शरीरं ज्ञो ऽहम् श्राद्यन्तवच्छरीरमनाद्यन्तो ऽहम् बहूनि च मे शरीरशतसहस्राण्यतीतानि संसारे परिभ्रमतः स एवायमहमन्यस्तेभ्य इत्यनुचिन्तयेत् । एवं ह्यस्य चिन्तयतः शरीरप्रतिबन्धो|| न भवतीति अन्यश्च शरीरानित्यो ऽहमिति 10 निःश्रेयसे संघटत** इत्यन्यत्वानुप्रेक्षा ॥ ५ ॥ __ अचि खल्विदं शरीरमिति चिन्तयेत् । तत्कथमशुचौति चेदाद्युत्तरकारणाशचित्वादशुचिभाजनत्वादशच्युद्भवत्वादशुभपरिणामपाकानुबन्धादशक्यप्रतीकारत्वाचेति । तवाद्युत्तरकारणाशुचित्वात्तावच्छरीरस्याचं कारण|| शुक्र शोणितं च 15 तदुभयमत्यन्ताशुचौति । उत्तरमाहारपरिणामादि। तद्यथा।
कवलाहारो हि ग्रस्तमात्र एव श्लेभाशयं*** प्राप्य श्लेष्मणा द्रवीकृतो ऽत्यन्ताशुचिर्भवति। ततः पित्ताशयं प्राप्य पच्यमानो ऽस्ली
* D परजनसंज्ञकेषु। + D अभ्यागतो। SK omits इति। || D शरौरे प्रतिबन्धो। ** CD घटत। # C शरीरमनुचिन्तयेत्। $$ D करण।
D करणं । - - -- *** D श्वेमाश्रय। ttt Cadds इति।
* CKD घटते। T D अन्यत्वाच्च ।
D प्रतीकाराचेति । D omits इनि। D पिताश्रय।

Page #204

१८२
वत्वार्थाधिगमसूत्रम् । _ या सूरु ७।]
कृतो ऽशुचिरेव भवति। पक्को वाय्वाशयं प्राप्य वायुना विभज्यते पृथक्खलः पृथक्रमः । खलान्मूत्रपुरौषादयो मलाः प्रादुर्भवन्ति रसाच्छोणितं परिणमति शोणितान्मांसम् मांसान्मेदः मेदसो ऽस्यौनि अस्थिभ्यो मन्ना मज्जाभ्यः शुक्रमिति। सर्व चैतच्लेमादि शुक्रान्तमश चिर्भवति। तस्मादाद्युत्तरकारणाशुचित्वाद- 5 शुचिरौरमिति॥ किं चान्यत् अशुचिभाजनत्वात् त्रशुचौनां खल्वपि भाजनं शरीरं कर्णनासाचिदन्तमलखेदरलेभपित्तमूत्रपुरौषादौनामवस्करभूतं तस्मादशुचौति ॥ किं चान्यत् । अशुच्यभवत्वात् एषामेव कर्णमलादौनामुद्भवः शरौरं तत उद्भवन्तौति। अशुचौ चा गर्भ संभवतीति अशुचि शरीरम् ॥ किं 10 चान्यत् । अशुभपरिणामपाकानुबन्धादातवे बिन्दोराधानात्प्रति खल्वपि शरौरं कललार्बुदपेशोघनव्यूहसंपूर्णगर्भ कौमारयौवनस्थविरभावजनकेनाशुभपरिणामपा केनानुबटुंगा दुर्गन्धि पूतिखभावं दुरन्तं तस्मादशचि॥ किं चान्यत्। अशक्यप्रतीकारत्वात्** अशक्यप्रतीकारं खल्वपि शरीरस्थाशचित्वमुदर्तनरूक्षण- 15 स्वानानुलेपनधूपप्रघर्षी वासयुक्तिमाल्यादिभिरप्यस्य न शक्यमशुचित्वमपनेतुमशुच्यात्मकत्वात्शुच्युपघातकत्वाच्चेति । तस्मादशुचि शरीरमिति । एवं ह्यस्य चिन्तयतः शरीरे निर्वेदो भवति । निर्विलश्च शरीरप्रहाणाय घटत इति चित्वानुप्रेक्षा ॥ ६ ॥
• D वास्वाश्रयं। + C मज्जानः। || K विपाक। C अनबन्ध। #K प्रकर्ष, Com. धूप।
S. च = or. D मर्भा । ** D अशक्यप्रतीकारात् । ++ C भवतीति।

Page #205

OD NODA000. ANO DO
... 1
8
Padumawati, Fasc. 1-4 @ 21 Paricista Parvan, (Text) Faso. 1-5 @ /6/ each ... Prākrita-Paingalam, Fasc. 1-7 @ /6/ each Prithivirāj Rīga, (Text) Part II, Faso. 1-5 @ /6/ each
Ditto (English) Part II, Faso. 1 Prakrta Lakşaņam, (Text) Faso. 1 ... Parāçara Smrti, (Text) Vol. I, Fasc. 1-8; Vol. II, Faso, 1-6; Vol. III,
Fasc. 1-6 @ /6/ each ... Parāçara, Institutes of (English) Prabandhacintamani (English) Faso, 1-3 @ /12/ each *Sama Vēda Samhita, (Text) Vols. I, Fasc. 5-10; II, 1-6; II
IV, 1-6; V, 1-8, @ /6/ each Fasc. Sankhya Sūtra Vrtti, (Text) Fasc. 1-4 @ /6/ each Ditto
(English) Fasc. 1-3 @ /12/ each Sraddha Kriya Kaumudi, Fasc, 1-5 ... Suçruta Samhitá, (Eng.) Fasc. 1 @ /12/ *Taittereya Samhitā, (Text) Faso. 14-45 @ /6/ each Tandya Brāhmaṇa, (Text) Fasc. 1-19 @ 6) each Trantra Vartika (English) Fasc. 1-2 @ /12/ ... Tattva Cintamani, (Text) Vol. I, Fase. 1-9, Vol. II, Faso. 2-10.
Vol. III, Fasc. 1-2, Vol. IV, Fasc. 1, Vol. V, Fasc. 1-5, Part IV, Vol. II,
Fasc. 1-12 @ /6/ each Tattvarthadhigama Sutrom, Fasc. 1... Trikānda-Mandanam, (Text) Fasc. 1-3 @ /6/ Tul'si Sat'sai, (Text) Tasc. 1-5 @ /6/ each
14 Upamita-bhava-prapanca-kathā (Text) Faso 1.6 @ /6/ ench Uvāsagadasão, (Text and English) Fasc. 1-6 @ /12/ Vallala Carita, Fasc. 1
06 Varāha Purāņa, (Text) Fasc. 1-14 @ /6/ each ... Varsa Krya Kaumudi, Fase. 1-6 @ 16/ *Vāyu Purāņa, (Text) Vol. I, Tasc. 2-6; Vol. II, Fasc. 1-7, @ /6/ each Vidhano Parigata, Fasc. 1-4 Visnu Směti, (Text) Fasc. 1-2 @ /6/ each Vivādaratnākara, (Text) Fasc. 1-7 @ /6/ each Vrhannāradiya Purana, (Text) Fasc. 2-6 @ /6/ ... Vrhat Svayambhū Purāņa, Fasc. 1-6
Tibetan Series. Pag-Sam Thi S'in, Fasc. 1-4 @ 1/ each Sher-Phyin, Vol. I, Faso. 1-5; Vol. II, Faso. 1-3; Vol. III, Faso.
@ 1/ each ... Rtogs vrjod dpag nkhri S'iâ (Tib. Ë Sang.) Vol. I, Tasc. 1-5; Vol. II. Fasc. 1-5 @ 1/ each
Arabic and Persian Series. * Alamgirnāmah, with Index, (Text) Fasc. 1-13 @ /6/ each... Al-Muqaddasi (English) Vol. I, Fasc. 1-3 @ 112/ Ain-i-Akbarī, (Text) Fasc. 1-22 @ 1/ each ..
Ditto (English) Vol. I, Fasc. 1-7, Vol. II, Fasc. 1-5, Vol. III, Fasc. 1-5, @ 1/12) each Akbarnāmah, with Index, (Text) Fasc. 1-37 @ 1) each ...
Ditto English Fasc, 1-8 @ 1/ each Arabic Bibliography, by Dr. A. Sprenger Badshāhnāmah, with Index, (Text) Fasc. 1-19 @ 16) each ... Catalogue of Arabic Books and Manuscripts Catalogue of the Persian Books and Manuscripts in the Library of the
Asiatic Society of Bengal. Fasc. 1-3 @ 1/ each Dictionary of Arabio Technical Terms, and Appendix, Faso. 1-21 a
1) each ... Farhang-i-Rashidi, (Text) Fasc. 1-14 @ 1/ each Fihrist-i-Tūsi, or, Tāsy's list of Shy'ah Books, (Text) Fasc. 1-4 @l
each Futüh-ush-Shām of Waqidi, (Text) Fasc. 1-9 @ /6/ each
Ditto of Āzādi, (Text) Fasc. 1-4 @ 16/ each Haft Asmān, History of the Persian Masnawi, (Text) Fasc. 1 History of the Caliphs, (English) Fasc. 1-6 @ 12/ each Iqbalnāmah-i-Jahangiri, (Text) Fasc. 1-3 @ /6) each Işābah, with Supplement, (Text) 51 Fasc. @ /12/ each Maāsir-ul-Umarā, Vol. I, Fasc. 1-9, Vol. II, Fasc. 1-9; Vol. III, 1.10;
Index to Vol. I, Faso. 10-11; Index to Vol. II, Fasc. 10-12 ; Index to Vol. III, Fasc. 11.12@ 16/ each
... 13 The other Fasciouli of these works are out of stock, and complete copies cannot be supplied.
. ooo A 8
::
::
-10.00 * Oo oooONDOO
0-0

Page #206

14 10
Maghāzi of Waqidi, (Text) Fasc. 1-5 @ 16/ each Muntakhabu-t-Tawarikh, (Text) Faso. 1-15 @ /6 each
Rs. 5 Muntakhabu-t-Tawāríkh, (English) Vol. I, Faso. 1-7; Vol. II, Fasc. 1-5 and 3 Indexes; Vol. III, Fase. 1 @ /12/ each
... 12 0 Muntakhabu-l-Lubāb, (Text) Fasc. 1-19 @ 16) each Ma'asir-i-'Alamgiri, (Text), Taso. 1-6 @ /6/ each Nukhbatu-l-Fikr, (Text) Fasc. 1 Nizāmi's Khiradnāmah-i-Iskandari, (Text) Fasc. 1-2 @ /12/ each 18 Riyazu-s-Salātīn, (Text) Fasc. 1-5 @ /6/ each
1 14 Ditto Ditto (English) Fasc. 1-4 Tabaqat-i-Naşiri, (Text) Faso. 1-5 @ /6/ each Ditto
(English) Faso. 1-14 @ /12/ each
Index Tārikh-i-Firüz Shāhi of Ziyāu-d-dīn Barni (Text) Faso. 1-7 @ 16) each... Tarikh-i-Firūzshāhi, of Shams-i-Siraj Aif, (Text) Fasc. 1-6 @ 6/ each ... Ten Ancient Arabic Poems, Fasc. 1-2 @ 1/8/ each
3 0 Wis o Rāmin, (Text) Fase. 1-5 @ /6/ each
1 14 Zafarnāmah, Vol. I, Fasc. 1-9, Vol. II, Fase. 1-8 @ (6) each Tuzuk-i-Jahāngirī, (Eng.) Faso. 1 ...
0 12
OOOOHOORS
O OCORANO
Ditto
0
0
19
0
ASIATIC SOCIETY'S PUBLICATIONS. 1. ASIATIC RESEARCHES. Vols. XIX and XX @ 10/ each
20 2. PROCEEDINGS of the Asiatic Society from 1865 to 1869 (incl.) @ /6/ per
No.; and from 1870 to date @ /8/ per No. 8. JOURNAL of the Asiatic Society for 1843 (12), 1844 (12), 1845 (12), 1846
(5), 1847 (12); 1848 (12), 1866 (7), 1867(6), 1868 (6), 1869 (8), 1870 (8), 1871 (7), 1872 (8), 1873 (8) 1874 (8), 1875 (7), 1876 (7), 1877 (8), 1878 (8), 1879 (7), 1880 (8), 1881 (7), 1882, (6), 1883 (5), 1884 (6), 1885 (6), 1886 (8). 1887 (7), 1888 (7), 1889 (10), 1890 (11), 1891 (7). 1892 (8) 1893 (11), 1894 (8), 1895 (7), 1896 (8), 1897 (8), 1898 (8), 1899 (8). 1900 (7) & 1901 (7), 1902 (9), 1903 (8), @ 1/8 per No. to Members and @ 2/per No. to Non-Members. NB. The figures enclosed in braclets give the number of Nos, in each Volume. 4. Centenary Review of the Researches of the Society from 1784-1883 ... 3
A sketch of the Turki language as spoken in Eastern Turkistan, by
R. B. Shaw (Extra No., J.4.8.B., 1878) Theobald's Catalogue of Reptiles in the Museum of the Asiatic Society (Extra No., J.A.S.B., 1868)
2 Catalogue of Mammals and Birds of Burmah, by E. Blyth (Extra No.,
J.A.S.B., 1875) 5. Anis-ul-Musharrahin 6. Catalogue of Fossil Vertebrata 7.. Catalogue of the Library of the Asiatic Society, Bengal, by W. A. Bion 8. Ināyah, a Commentary on the Hidayah, Vols. II and IV, @ 16/ each... 32 9. Jawāmlu-l-'ilm ir-riyazi, 168 pages with 17 plates, 4to. Part I 10. Khizānatu-l-'ilm 11. Mahābhārata, Vols. III and IV, @ 20/ each ... 12. Moore and Hewitson's Descriptions of New Indian Lepidoptera,
Parts I-III, with 8 coloured Plates, 4to. @ 6/ each 13. Sharaya-ool-Islām 14. Tibetan Dictionary, by Csoma de Körös 15. Ditto Grammar 16. Kaçmīraçabdāmsta, Parts I and II @1/8/ 17. A descriptive catalogue of the paintings, statues, &c., in the rooms of
the Asiatic Society of Bengal, by O. R. Wilson... 18. Memoir on maps illustrating the Ancient Geography of Kaśmir, by
M. A. Stein, Ph.D., JI. Extra No. 2 of 1899
CO CO CO
ANO
40
CO O O AO
A
Notices of Sanskrit Manuscripts, Fasc. 1-29 @ 1/ each
.. 29 0 Nepalese Buddhist Sanskrit Literature, by Dr. R. L. Mitra
... 5 0 N.B.-All Cheques, Money Orders, &c., must be made payable to the Treasurer Asiatio Society," only.
28-6-04. Books are supplied by V.-P.P.

Page #207

- BIBLIOTHECA INDICA: COLLECTION OF ORIENTAL Works
PUBLISHED BY THE ASIATIC SOCIETY OF BENGAL.
New SERIES, No. 1118.
BETON
NEUE
USBETICS
तत्त्वार्थाधिगमसूत्रम् । TATTVÂRTHÂDHIGAMA.
BY
UMÂSVÂTI
BEING IN THE ORIGINAL SANSKRIT
WITH THE BHÂŞYA BY THE AUTHOR HIMSELF.
EDITED BY MODY KESHAVLAL PREMCHAND, B.A., LL.B.
TEXT AND BHÂŞYA. VOL. I. FASCICULUS III.
CALCUTTA: PRINTED AT THE BAPTIST MISSION PRESS,
AND PUBLISHED BY THE ASIATIC SOCIETY, 57, PARK STREET,
1905.

Page #208

LIST OF BOOKS FOR SALE
AT THE LIBRARY OF THE
ASIATIC
Society of BENGAL,
No. 57, PARK STREET, CALCUTTA,
AND OBTAINABLE FROM THE SOCIETY'S AGENTS, MR. BERNARD QUARITCH,
15, PICCADILLY, LONDON, W., AND MR. OTTO HARRASSOWITZ, BOOKSELLER, LEIPZIG, GERMANY.
o
.
con
Complete copies of those works marked with an asterisk cannot be supplied-some
of the Fasciculi being out of stock. BIBLIOTHECA INDICA.
Sanskrit Series. Advaita Brahma Siddhi, (Text) Fasc. 1-4 @16/ each
Rs. Advaitachinta Kaustnbhe, Fase. 1-2 * Agni Purana, (Text) Tase. 4-14 @ 16/ each ... Aitarēya Brāhmaṇa, Vol. I, Fasc. 1-5 and Vol. II, Faso. 1-5;
Fasc. 1-5, Vol. IV, Fasc. 1-5 @ /6/ Anu Bhasyam, (Text) Fasc. 2-5 @ 16/ each.... Aphorisms of Sandilya, (English) Fasc. 1 Aştasāhasrika Prajñāpāramita, (Text) Faso. 1-6 @ /6/ each Acvavaidyaka, (Text Tasc. 1-5 @ /6/ each
... 1 14 Avadina Kalpalatā, (Sans, and Tibetan) Vol. I, Faso, 2-5; Vol. II. Fago.
1-5 @ 1/ each Bala Bhatti, Vol. I, Fasc. 1 Baudhayann Sranta Sutra, Fasc. 1-2 @ /6/ each
0 12 #Bhāmatī, (Text) Fase. 4-8 @ /6/ each
1 14 Bhatta Dipika Vol. I, Fasc. 1-5 ...
1 14 Bșhaddēvatā (Text) Fasc. 1-4 @ /6/ each
1 . 8 Brhaddharma Purana, (Text) Fase. 1-6 @ /6/ each
2 4 Bodhicaryavatara of Cantidevi, Fasc. 1-3 Catadusani, Fasc. 1-2
... 0 12 Catalogue of Sanskrit Books and MSS., Faso. 1-4 @ 2/ each Qatapatha Brāhmana, Vol. I, Faso. 1-7; Vol. III, Fago. 1-5 Qatasahasrika-prajnaparamita (Text) Part I, Fase. 1-8 @ /6/ each #Oaturvarga Chintamani Text) Vols. II, 1-25; III. Part I, Faso. 1-18.
Part II, Fasc. 1-10 @ 16/ each ; Vol IV, Fasc. 1-3 Olokavartika, (Inglish Fasc. 1-5 ... "Orauta Sutra of A pagtamba, (Text) Fasc. 4-17 @ 16/ each
Ditto Cankhiyana, (Text) Vol. I, Fasc. 1-7; Vol. II, Fasc. 1-4; Vol. III, Fasc. 1-4 @ /6/ each ; Vol 4, Fasc. 1. Cri Bhāshyam, (Text) Fasc. 1-3 @ /6/ each Dan Kriya Kaumudi, Fasc. 1-2 .
012 Gadadhara Paddhati Kālasāra, Vol I, Fasc. 1-7....
2 10 Kāla Madhava, (Text) Fasc. 1-4 @ /6/ each Kāla Viveka, Fase. 1-6 ... : Katantra, (Text) Fast. 1-6 @ /12/ each Katha Sarit Sigara, (English) Fasc. 1-14 @ /12/ each Kurma Purana, (Text) Fase. 1-9 @ /6/ each Lalita-Vistara, (English) Fase. 1-3 @ /12/ each Madana Pārijāta, (Text) Fasc. 1-11 @ /6/ each... Mahā-bhāşya-pradipodyōta, (Text) Fase. 1-9 & Vol. II, Faso. 1-12 @ /6/ each ...
7 14 Manutīkā Saygraha, (Text) Fase. 1-3 @ /6/ each Mārkandēya Purana, (English) Fasc. 1-8 @ /12 each *Mimārosa Darçana, (Text) Fasc. 7-19 @ /6/ each
4 14 Nyayavārtika, (Text) Fasc. 1-6 @ 76/
2 4 Nirnkta, (Text) Vol. IIJ, Fasc. 1-6; Vol. IV, Faso. 1-8 @ /6/ each Nityacarapaddhati Faso. 1-7 (Text) @ /6/ ... Nityacarapradiph Fasc. 1-5
1 14 Nyayabindutika, (Text) ...
... 0 10 Nyāya Kusumāñjali Prakaraņa (Text) Vol. I, F'ago. 1-6 Vol. II, Faso.
1-8 @ /6/ each
ANO O ANO or
CCOOBOO OO
:
ONA O
NO COORN 00.00 OON HOORNADA
::::
ONO
... 36

Page #209

[ अ० ह । सू० ७ । ]
श्रस्रवा निहामुत्रापाथ* युक्रान्महानदौस्रोतोवेगतीक्ष्णान कुशलागमकुशलनिर्गमद्वारभूतानिन्द्रियादौनवद्यतश्चिन्तयेत् । तद्यथा । स्पर्शनेन्द्रियप्रसक्तचित्तः सिद्धो ऽनेकविद्याबलसंपन्नो ऽप्याकाशगो ऽष्टाङ्गमहानिमित्तपारगो गार्ग्यः सत्यकिर्निधनमाजगाम । तथा 5 प्रभूतयवसोदकप्रमाथावगाहादिगुणसंपन्न वनविचारिणश्च मदोत्कटा बलवन्तो ऽपि हस्तिनो हस्तिबन्धकौषु स्पर्शनेन्द्रियमक्तचित्ता ग्रहणमुपगच्छन्ति । ततो बन्धवधदमनवाहनाङ्कुशपार्ष्णिप्रतोदाभिघातादिजनितानि तीव्राणि दुःखान्यनुभवन्ति । नित्यमेव स्वयूथस्य? स्वच्छन्द प्रचार सुखस्य || "वनवासस्थानुस्मरन्ति । 10 तथा मैथुनसुखप्रसङ्गादाहित गर्भाश्वतरौ प्रसवकाले प्रसवितुमशक्नुवतो तौव्रदुःखाभिहतावशा मरणमभ्युपैति 1 एवं सवं एव स्पर्शनेन्द्रियप्रसक्ता इहामुत्र च विनिपातमृच्छन्तीति । ॥ तथा जिहेन्द्रियप्रसक्ता मृतहस्तिशरीरस्थ स्रोतोवेगोढवाय सवत्?? हैम || कुम्भप्रविष्टमूषिकवत् गोष्ठप्रसक्कदवा मिकूर्मवत् 15 मांसपेसीलुब्धश्येनवत् बडिशामिषगृडू " मत्स्यवच्चेति ॥ तथा घ्राणेन्द्रियप्रसक्ता श्रोषधिगन्धलुब्धपन्नगवत् पललगन्धानुसारिमू
*
नवमोऽध्यायः ।
* C पाप for अपाय |
K वनचारिणव ।
+ SD उपजगाम for याजगाम । § Comits.
१८३
Dadds च ।
++ D अभिघाता विशा मरणं K अवसान C अवश्य ० ++ D अन्तौति । §§ Cf. Pariśistaparvan II 380 ff. D वगाट for वेगोड । |||| C हेमन्त | TT cf. Pancatantra I. 13.
25
-
|| K मुख्यस्य for सुखस्य | ** D प्रसंगाहित ।
*** D टत्र |

Page #210

१६8
___ तत्त्वार्थाधिगमसूत्रम्।
[य
सू
]
षिकवच्चेति ॥ तथा चचुरिन्द्रियप्रसन्नाः स्त्रौदर्शनप्रसङ्गादर्जुनकचोरवत् दीपालोकलोलपतङ्गवद्विनिपातमृच्छन्नौति चिन्तयेत् ॥ तथा श्रोत्रेन्द्रियप्रमनास्तित्तिरकपोतकपिञ्जलवत् गीतसंगीतध्वनिलोलम्गव दिनिपातमृच्छन्तौति चिन्तयेत्। एवं हि चिन्तयनास्रवनिरोधाय घटत इति श्रासवानुप्रेक्षा ॥ ७ ॥
संवरांश्च महाव्रतादौन्गुप्यादिपरिपालनागुणतश्चिन्तयेत् । सर्वे ह्येते यथोकास्रवदोषाः। संवृतात्मनो न भवन्तौति चिन्तयेत् । एवं ह्यस्य चिन्तयतो मतिः संवरायैव घटत इति संवरानुप्रेक्षा ॥ ८ ॥
निर्जरा वेदना विपाक इत्यनान्तरम् । स विविधो 10 ऽबुद्धिपूर्वः कुशलमूलश्च । तत्र नरकादिषु कर्मफलविपाको यो ऽबुद्धिपूर्वकस्तमवद्यतो ऽनुचिन्तयेदकुशलानुबन्ध इति। तपःपरोषहजयकृतः कुशलमूलः । तं गुणतो ऽनुचिन्तयेत् । शुभानुबन्धी निरनुबन्धो वेति। एवमनुचिन्तयन्कर्मनिर्जरणायै घटत इति निर्जरानुप्रेक्षा ॥६॥
15 ___ पञ्चास्तिकायात्मकं? विविधपरिणाममुत्पत्तिस्थित्यन्यतानुग्रहप्रलययुक्त लोकं चित्रस्वभावमनुचिन्तयेत्। एवं ह्यस्य चिन्तयतस्तत्त्वज्ञानविद्धिर्भवतीति लोकानुप्रेक्षा ॥ १० ॥
* S probably महाव्रतादिगुप्त दिपरिपालनान गणवधिः C परिपालनाय गणतः । + D यथोक्ता बाखवजनिता दोषाः।
K निर्जरायेव । (K& Cudd च D कायात्मकं for अस्तिकायात्मकं ।

Page #211

[१०६ । सू. ८।
नवमोऽध्यायः ।
१६५
अमादौ संसारे नरकादिषु तेषु भवग्रहणेष्वनन्तकृत्वः परिवर्तमानख जन्तोर्विविधदुःखाभिहतस्य मिथ्यादर्शनाद्युपहतमतेनिदर्शनावरणमोहान्तरायोदयाभिभूतस्य सम्यग्दर्श
नादिविशुद्धो बोधिदुर्लभो भवतीत्यनुचिन्तयेत् । एवं ह्यस्य 5 बोधिदुर्लभत्वमनुचिन्तयतो बोधिं प्राप्य प्रमादो न भवतीति बोधिदुर्लभत्वानुप्रेक्षा ॥ ११ ॥ ...
सम्यग्दर्शनद्वारः पञ्चमहाव्रतसाधनो द्वादशाङ्गोपदिष्टतत्त्वो गुप्यादिविश्राद्धव्यवस्थानः संसारनिर्वाहको निःश्रेयसप्रापको 10 भगवता परमर्षिणहताहो स्वाख्यातो धर्म इत्येवमनुचिन्न
येत् । एवं ह्यस्य धर्मखाख्यात?तत्त्वमनुचिन्तयतो मार्गाच्यवने तदनुष्ठाने च व्यवस्थानं भवतीति धर्मखाख्याता तत्त्वानुचिन्तनानुप्रेक्षाः ॥ १२ ॥ ___उका अनुप्रेक्षाः । परोषहान्वक्ष्यामः* * ।
15 मागीच्यवननिर्जराथं परिषोढव्याः परोषहाः॥८॥
सम्यग्दर्शनादेोक्षमार्गादच्यवनाथ कर्मनिर्जरार्थं च परिषोढव्याः परोषहा।। इति । तद्यथा। .
* C तेषु twice. + C व्याख्याती। || Komits इति । ** Kadd इति।
+ Var. S. सम्यग्दर्शनादिविशुद्धो। $ CD धर्मखाख्यातत्व । TC धर्मखाख्यातत्व धर्मखाख्यातत्त्वानुप्रक्षा । tt D puts नि before परौषहाः ।

Page #212

१८६
तत्त्वार्थाधिगमसूत्रम् । [अ०६ । स ६-१० 1]
क्षत्पिपासाशीतोष्णदंशमशकनाग्न्यारतिस्त्रीचयानिषद्याशय्या क्रोशवधयाचनालाभरोगतृणस्पर्शमलसत्कारपुरस्कारप्रज्ञाज्ञानादर्शनानि ॥६॥
क्षुत्परोषहः पिपामा शीतं उष्णं दंशमशकं नाग्म्यं परतिः स्त्रीपरीषहः चर्यापरीषहः निषद्या शय्या आक्रोश: वधः याचनं । अलाभः रोगः हणस्पर्श: मली मत्कारपुरस्कारः प्रज्ञाज्ञाने ऽदर्शनपरीषह इत्येते द्वाविंशतिधर्मविघ्नहेतवो यथोक्तं प्रयोजनमभिसंधाय रागद्वेषौ निहत्य परीषहाः परिषोढव्या भवन्ति ।
पञ्चानामेव कर्मप्रकृतीनामुदयादेते परोषहाः प्रादुर्भवन्ति। 10 तद्यथा । जानावरणवेदनीयदर्शनचारित्रमोहनौयान्तरायाणामिति ।
सूक्ष्मसंपरायच्छद्मस्थवीतरागयोश्चतुर्दश ॥ १०॥
सूक्ष्मसंपरायसंयते छद्मस्थवीतरागमयते च चतुर्दश परौषहा भवन्ति** क्षुत्पिपामाशीतोष्णदंशमशकचर्याप्रज्ञा- 15 ज्ञानालाभाशय्यावधरोगलणस्पर्शमलानि ।
* P शया। + ) मलः।
D द्वाविंशति धर्मः । S KD add च।
|| D omits. e DC onmit च।
** K सन्ति । ++ C puts चलाभ before प्रज्ञा D puts अलाभ after वध ।

Page #213

[अ० ६ । सू० ११ - १६ ।] नवमोऽध्यायः ।
एकादश जिने ॥ ११॥ एकादश परोषहाः संभवन्ति जिने वेदनौयाश्रयाः । तद्यथा । चुत्पिपामाशीतोष्णदंशमशकचर्याशय्यावधरोगहणस्पर्शमलपरोषहाः।
बादरसंपराये सर्वे ॥ १२॥ बादरसंपरायसंयते सर्वे द्वाविंशतिरपि परोषहाः संभवन्ति ।
ज्ञानावरणे प्रज्ञाज्ञाने ॥ १३ ॥ ज्ञानावरणोदये* प्रज्ञाज्ञानपरोषहौ भवतः ।
दर्शनमोहान्तराययोरदर्शनालाभौ ॥१४॥ 10 दर्शनमोहान्तराययोरदर्शनालाभौ यथासङ्ख्यं दर्शनमोहोदये ऽदर्शनपरोषहः लाभान्तरायोदये ऽलाभपरोषहः ।
चारित्रमोहे नान्यारतिस्त्रौनिषद्याक्रोशयाचनासत्कारपुरस्काराः ॥ १५ ॥
चारित्रमोहोदये एते नान्यादयः सप्त परोषहा भवन्ति । 15
वेदनीये शेषाः ॥ १६ ॥ वेदनौयोदये शेषा एकादश परोषहा भवन्ति ये जिने संभवन्तीत्युकम्। कुतः शेषाः। एभ्य: प्रज्ञा ज्ञानादर्शनालाभनाग्न्यारतिस्त्रौनिषद्याक्रोशयाचनासत्कारपुरस्कारेभ्य इति ।
* D ज्ञानावरणीयोदये।
+ AC omit this : whole S not clear.

Page #214

१९०
तत्त्वार्थाधिगमसूत्रम् । [अ० । ० १७-१९1]
एकादयो भाज्या युगपदैकोनविंशतेः* ॥ १७॥
एषां द्वाविंशतेः परौषहाणामेकादयो भजनीया युगपदेकस्मिन् जीवे श्रा एकोनविंशतेः । । अत्र शीतोष्ण परोषहौ युगपन्न भवतः । अत्यन्त विरोधित्वात् । तथा चर्याशय्या निषद्यापरौषहाणामेकस्य सम्भवे द्वयोरभावः ॥
सामायिकच्छेदोपस्थाप्यपरिहारविशुद्धिस्रक्ष्मसंपराययथाख्यातानि चारिचम् ॥ १८ ॥
सामायिकसंयमः छेदोपस्थाप्यसंयमः परिहारविशुद्धिसंयमः सूक्ष्मसंपरायसंयमः यथाख्यातसंयम इति पञ्चविधं चारित्रम् | तत्पुलकादिषु विस्तरेण वक्ष्यामः ।
अनशनावमौदर्यवृत्तिपरिसङ्ख्यानरसपरित्यागविविक्तशय्यासन कायक्लेशा, बाह्यं तपः ॥ १८ ॥
5
10
अनशनं श्रवमौदर्य वृत्तिपरिसङ्ख्यानं रमपरित्यागः विविक्तशय्यासनता कायक्लेश दूत्येतत्वविधं बाह्यं तपः । सम्यग्योगनिग्रहो गुप्तिरित्यत: [ IX. 4 ] प्रभृति|| सम्यगित्यनुवर्तते । संयम - 15 रक्षणार्थं कर्मनिर्जरार्थं च चतुर्थषष्ठाष्टमादि सम्यगनशनं तपः ॥
* KAP & C add या before युगप• B.K भाज्या युगपदेकस्मिन्नेकोनविंशतेः। + D एकोनविंशतिभ्यः । + Var Sand K. के चिच्छिन्नपदमेव सूत्रमभिधीयते । SK शय्यासनता कशा D • शय्यासनता कायक्लेशा ।
||
प्रभृते ।

Page #215

[अ० ८ । सू० । १६]
नवमोऽध्यायः ।
१६६
अवमौदर्यम् अवममित्यननाम* । अवममुदरमम्य अवमोदरः अवमोदरस्य भावः अवमौदर्यम्। । उल्टष्टावकृष्टौ वर्जयित्वा मध्यमेन कवलेन विविधमवमोदयं भवति । तद्यथा।
अन्याहारावमौदर्यमुपार्धावमौदर्य प्रमाणप्राप्तात्किंचिदूनाव5 मौदर्यमिति कवलपरिसङ्ख्यानं च| प्रारद्वात्रिंशयः कवलेभ्यः ॥
वृत्तिपरिमङ्ख्यानमनेकविधम् । तद्यथा। उत्क्षिप्तान्तप्रान्तचर्यादौनां सक्नुकुल्माषौदनादौनां चान्यतममभिगृह्यावशेषस्य** प्रत्याख्यानम् ॥
रसपरित्यागो ऽनेकविधः । तद्यथा। मद्यमांसमधुनवनी10 तादीनां रसविकृतीनां प्रत्याख्यानं विरमरूक्षाद्यभिग्रहश्च ॥
विविक्रशय्यासनता नाम एकान्ते ऽनाबाf ऽसंसक्ने स्त्रीपशुषण्डका विवर्जिते शून्यागारदेवकुलसभापर्वतगुहादौनामन्यतमस्मिन् समाध्यर्थं संलौनता ॥
___ कायक्लेशो ऽनेकविधः । तद्यथा । स्थानौरासनोत्कडुका13 सनैकपार्श्वदण्डायतशयनातापनाप्रावृतादौनिlll सम्यक्प्रयुक्तानि
बाह्यं तपः । अस्मात्षड्विधादपिा बाह्यात्तपसः सङ्गत्यागशरीरलाघवेन्द्रियविजयसंयमरक्षण***कर्मनिर्जरा भवन्ति ॥
* KD •त्यूनं नाम।
+ K अवमौदार्य C अवमोदर्य । + C adds च D उत्कृष्टानुत्कटौ । $ D अपार्धावमौदर्य । || D परिसङ्ख्या च ।
| D कुम्भषोदनादौनां। ** चान्यत् समभिग्रह्य। D अनवाधे । + C पण्ड। $S K उत्कुटुक D उत्कछुकासन उन्कु क ( not explained ). |||| S अप्रावरण।
पाप K यस्मात्तु। *** K संरक्षण।

Page #216

२०.
तत्त्वार्थाधिगमसूत्रम् । [अ०६। सू. २०-२२ ।
प्रायश्चित्तविनयवैयावृत्त्यस्वाध्यायव्युत्सर्गध्यानान्युत्तरम् ॥ २०॥
सूत्रक्रमप्रामाण्यादुत्तर मित्यभ्यन्तरमाह* । प्रायश्चित्तं विनयो वैयावृत्यं खाध्यायो व्युत्मो ध्यानमित्येतत्षड्विधमभ्यन्तरं तपः ॥ नवचतुर्दशपञ्चदिभेदं यथाक्रमं प्रारध्यानात् ॥ २१ ॥ ___ तदभ्यन्तरं तपः नवचतुर्दशपञ्च द्विभेदं भवति यथाक्रम प्रारध्यानात् । इत उत्तरं यद्वक्ष्यामः । तद्यथा।
आलोचनप्रतिक्रमणतदुभयविवेकव्युत्सर्गतपच्छेदपरिहारोपस्थापनानि ॥२२॥
प्रायश्चित्तं नवभेदम् । तद्यथा। आलोचनं प्रतिक्रमणं 10 बालोचनप्रतिक्रमणे विवेकः व्युत्मर्गः तपः छेदः परिहारः उपस्थापनमिति ॥
पालोचनं प्रकटनं? प्रकाशनमाख्यानं प्रादुःकरणमित्यनर्थान्तरम् । प्रतिक्रमण|| मिथ्यादुःकृतसंप्रयुक्तः प्रत्यवमर्श: प्रत्याख्यानं कायोत्सर्गकरणं च। एतदुभयमालोचनप्रतिक्रमणे। विवेको 15 विवेचनं विशोधनं प्रत्युपेक्षणमित्यनर्थान्तरम्** । स एष संमकान
* K omits याह। + D उपस्थानानि। D उपस्थानमिति । $ C विकटं D विवरणं for प्रकटनं ।
|| K परिक्रमणं। IT D •संप्रयुक्तप्रत्यवमर्शः ।
** K प्रत्यवेक्षणम् ) प्रत्युपेक्षेपणं ।

Page #217

[अ०६ । सू० २३ । ]
नवमोऽध्यायः ।
पानोपकरणदिषु भवति। व्युत्सर्गः प्रितिस्थापनमित्यनर्थान्तरम्। एषो ऽप्यनेषणीयानपानोपकरणादिवशनीयाविवेकेषु च भवति। तपो बाह्यमनशनादि प्रकोण चानेकविधं चन्द्रप्रतिमादि। छेदो ऽपवर्तनमपहार इत्यनर्थान्तरम् । 5 स प्रव्रज्या दिवसापक्षमाससंवत्सराणामन्यतमेषां भवति । परिहारो मासिकादिः। उपस्थापनं पुनर्दोक्षणं पुनश्चरणं पुनर्ब्रतारोपणमित्यनर्थान्तरम् । तदेतनवविधं प्रायश्चित्तं देशं कालं शक्ति संहननं संयमविराधनां च कायेन्द्रियजातिगुणोत्कर्षकृतां
च प्राप्य विशड्यर्थं यथाई दीयते चाचर्यते पाच । चितौ संज्ञान10 विशुयोर्धातः तस्य चित्तमिति भवति **निष्टान्तमौणदिकं च ।।
एवमेभिरालोचनादिभिः कृच्छ्रस्तपोविशेषैर्जनिताप्रमादः तं व्यतिक्रमं प्रायश्चेतयति चेतयंश्च न पुनराचरतीति। ततः प्रायश्चित्तम् । अपराधो वा प्रायस्तेन विशुध्यत इति । अतश्च
प्रायश्चित्तमिति ॥ 15 ज्ञानदर्शनचारिचोपचाराः ॥२३॥
विनयश्चतुर्भेदः। तद्यथा। ज्ञानविनयः दर्शनविनयः चारित्रविनयः उपचारविनयः । तत्र ज्ञानविनयः पञ्चविधः
* C संभक्तानपानोपरि धिगय्यादिषु। * SD अशकनीय। || C प्रव्रज्यादिवसादिपक्ष । ** D निटातम्।
+ SD प्रतिष्ठापनम् ।
8 D प्रकीर्णकं वा। पाच चर्यवे च। ++ CD add इति।
१ S प्रायः शब्देन वापराधो ऽभिधीयते । तेनालोचनादिना।
26

Page #218

२०२
तत्वाधीधिगमसूत्रम्। [। सू० ।।]
मतिज्ञानादिः। दर्शनविनयः एकविध एव सम्यग्दर्शनविनयः । चारिचविनयः पञ्चविधः सामायिकविनयादिः। श्रापचारिकविनयो ऽनेकविधः सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्रादिगुणाधिकेश्वभ्युत्थानासनप्रदानवन्दनानुगमादिः । विनीयते तेन तस्मिन्वा विनयः ।
श्राचार्योपाध्यायतपस्विशैक्षकांग्लानगणकुलसङ्घसाधुसमनोज्ञानाम् ॥२४॥
वैयावृत्त्यं दशविधं। तद्यथा। प्राचार्यवैयावृत्त्यं उपाध्यायवैयावृत्त्यं तपखिवैयावृत्त्यं शैक्षकवैयावृत्त्यं ग्लानवैयावृत्त्यं कुलवैयावृत्त्यं गणवैयावृत्त्यं सवैयावृत्त्यं साधुवैयावृत्त्यं समनोज्ञ- 10 वैयावृत्त्यमिति । व्यावृत्तभावो वैयावृत्त्या व्यावृत्तकर्म चा। तत्राचार्यः पूर्वोक्तः पञ्चविधः । प्राचारगोचरविनयं स्वाध्यायं वाचा*र्यादनु तस्मादुपाधीयत इत्युपाध्यायः । सङ्ग्रहोपग्रहानुग्रहार्थं चिोपाधीयते सङ्घहादौन्वास्योपाध्येतीत्युपाध्यायः। विसङ्कहो निर्यन्थ प्राचार्योपाध्यायसङ्ग्रहः । त्रिसङ्ग्रहा 15 निर्यन्थौ श्राचार्योपाध्यायप्रवर्तिनौसङ्ग्रहा। प्रवर्तिनौ दिगाचार्यण व्याख्याता। हिताय प्रवर्तते प्रवर्तयति चेति प्रवर्तिनौ । * D अनुगमानादिः।
+ D वेनास्मिन्वेति विनयः । * D शिक्षक। || C adds इनि।
[C व्यातकर्म वा। ** D चाचार्यादनु K पञ्चाचार्यादनु। D चोपधीयते । १ S सेव्यते ।
२ स्मरति ।
8 D omits तद्यथा।

Page #219

[अ०६ । सू० २५, २६ । ] नवमोऽध्यायः ।
*विकृष्टोग्रतपोयुक्तस्तपखौ। अचिरप्रव्रजितः शिक्षयितव्यः शिक्षः शिक्षामर्हतौति शैक्षो। वा। ग्लानः प्रतीतः। गणः स्थविरमन्ततिसंस्थितिः । कुलमाचार्यसन्ततिसंस्थितिः । भश्चतविधः श्रमणादि। साधवः संयताः। संभोगयुकाः समनोजाः । 5 एषामनपानवस्त्रपात्रप्रतिश्रयपीठफलकसंस्तारादिभिर्धर्मसाधनेरुपग्रहः शुश्रूषा भेषजक्रिया कान्तारविषमदुर्गापमर्गेष्वभ्युपपत्तिरित्येतदादि वैयावृत्त्यम् ॥
वाचनाप्रच्छनानुप्रेक्षाम्नायधर्मोपदेशाः ॥२५॥
खाध्यायः पञ्चविधः । तद्यथा। वाचना प्रच्छन अनुप्रेक्षा 10 पाम्नायः धर्मोपदेश इति। तत्र वाचनं शिष्याध्यापनम् । प्रच्छनं
ग्रन्थार्थयोः। अनुप्रेक्षा ग्रन्थार्थयोरेव मनसाभ्यामः। आम्नायो घोषविशुद्धं परिवर्तन** गुणनं रूपदानमित्यर्थः । अर्थोपदेशो व्याख्यानमनुयोग वर्णनं धर्मोपदेश इत्यनर्थान्तरम् ।
बाह्याभ्यन्तरोपध्योः ॥ २६ ॥
*
+
++
* D विप्रष्ट। + C शिक्ष्यः and शैक्ष्यः D शिष्यः शिक्ष्यामई तौनि शैक्षिक शैक्षो वा । + D श्रवणादिः।
8 C अभ्यवपत्ति, D अभ्यपपत्तिः। || K धर्मोपध्यायाः।
T D प्रच्छना। ** K परिवर्तितम् ।
++ B रूपदानम्। ++ K चनयोगोपवर्णनम्, C अभ्योगो। - -

Page #220

२०४
तत्त्वाधिगमसूत्रम् । [१०६। सू. २७१।
व्युत्मा द्विविधः बाह्यो ऽभ्यन्तरश्च । तत्र बायो द्वादशरूपकस्यो पधेः । श्रभ्यन्तरः शरीरस्य कषायाणं चेति ॥ उत्तमसंहननस्यैकाग्रचिन्तानिरोधो ध्यानम् ॥२७॥
उत्तमसंहननं वज्रर्षभमर्धवानाराचं च। तद्युक्तस्यैकाग्रचिन्तानिरोधश्च ध्यानम् ॥
आमुहूर्तात् ॥ २८॥ तयानमामुहूर्ताद्भवति परतो न भवति दुर्धानत्वात् ||
आरौद्रधर्मशुक्लानि ॥२६॥ तच्चतुर्विधं भवति। तद्यथा। श्रात रौद्रं धर्मी शक्लमिति । तेषाम्
परे मोक्षहेतू ॥३०॥ तेषां चतुर्णां ध्यानानां परे धर्मशक्ले मोक्षहेतू भवतः पूर्व वार्तरौद्रे संसारहे इति ॥ अत्राह । किमेषां लक्षणमिति । अत्रोच्यते
आर्तममनोज्ञानां सम्प्रयोगे तद्दिप्रयोगाय स्मृति- 15 समन्वाहारः॥३१॥
* D रूपिकस्य। + K वर्षभं नाराचं च, D उत्तमसंहननं चतुर्विधं
वर्षभनाराचं षभनाराचं नाराघमर्षनाराचं च । t D धर्म्य here and hereafter.

Page #221

[१०६ । सू० ३२-३६ । ] नवमोऽध्यायः ।
२०५
अमनोज्ञानां विषयाणां संप्रयोगे तेषां विप्रयोगार्थं यः स्मृतिसमन्वाहारो भवति तदार्तध्यानमित्याचक्षते । किं चान्यत्
वेदनायाश्च ॥३२॥ वेदनायाश्चामनोज्ञायाः संप्रयोगे तदिप्रयोगाय स्मृतिसम5 न्वाहार प्रातमिति। किं चान्यत्
विपरीतं मनोज्ञानाम् ॥ ३३॥ मनोज्ञानां विषयाणां मनोज्ञायाश्च वेदनाया विप्रयोगे तसंप्रयोगाय* स्मृतिसमन्वाहार वार्तम् । किं चान्यत्
निदानं च ॥ ३४ ॥ __ कामोपहतचित्तानां पुनर्भवविषयसुखग्टद्धानां निदानमानध्यानं भवति। तदविरतदेशविरतप्रमत्तसंयतानाम् ॥ ३५॥ तदेतदातध्यानमविरतदेशविरतप्रमत्तसंयतानामेव भवति ।
हिंसान्तस्तेयविषयसंरक्षणेभ्यो रौद्रमविरतदेश15 विरतयोः ॥ ३६॥
__हिंसार्थमनृतवचनार्थं स्तेयार्थं विषयमंरक्षणार्थं च स्मृतिममन्वाहारो रौद्रध्यानी तदविरतदेशविरतयोरेव भवति ।
10
* s perhaps तत्संप्रयोगार्थः, K तदविप्रयोगाय । + D रौद्रं ध्यानम्। ...--+ 6 भवतीतिा

Page #222

तत्त्वार्थाधिगमसूत्रम् अ० सू० ३०-४०1]
आज्ञापायविपाकसंस्थानविचयाय धर्ममप्रमत्त
२०६
संयतस्य ॥ ३७ ॥
श्रज्ञाविचयाय अपायविचयाय विपाकविचयाय संस्थानविचयाय च* स्मृतिसमन्वाहारो धर्मध्यानम् । तदप्रमत्तसंयतस्य भवति । किं चान्यत्
उपशान्तक्षौणकषाययोश्च ॥ ३८ ॥
उपशान्तकषायस्य चीणकषायस्य च धर्मं ध्यानं भवति ।
किं चान्यत्
शुक्ले चाद्ये' ॥ ३८ ॥
शुक्ले चाद्ये ध्याने पृथक्कवितर्कैकत्ववितर्के चोपशान्तचीण- 10 कषाययोर्भवतः । श्रद्ये शुक्ले ध्याने पृथक्कवितर्कैकत्ववितर्के पूर्वविदो भवतः ।
परे केवलिनः ॥ ४० ॥
परे द्वे शुक्ल?ध्याने
* D omits च ।
t CD omit च ।
5
केवलिन एव भवतः न च्छद्मस्यस्य ।
+ P शुक्ले चाद्ये पूर्वविदः ॥ २८ ॥
$ CD शुले ।
१ SH भाष्यकारस्तु पूर्वविद इति सूत्रावयवं पृथग्विवृणोति सम्बन्धयति वा एवमेते शुक्लध्याने पूर्वविदो भवतः पूर्वविदौ यावुपशान्त क्षीणकषायौ तयोर्भवतः सूत्रान्तरमिव व्याचष्टे न तु परमार्थतः पृथक सूत्रम् पूर्वप्रणयनात् ।
-

Page #223

[अ०६ । सू० ४१-४४ । ] नवमोऽध्यायः ।
२०७
अत्राह । उनं भवता पूर्व शुक्ले ध्याने* परे शक्ते ध्याने इति । तत्कानि तानौति । अत्रोच्यते
पृथकत्ववितकसूक्ष्मक्रियाप्रतिपातिव्यपरतक्रियानिवृत्तीनि ॥४१॥ ४ पृथक्कवितर्क|| एकत्ववितर्क सूक्ष्मक्रियाप्रतिपाति व्युपरतक्रियानिवृत्तीति चतुर्विधं शुक्लध्यानम्** ।
तयेककाययोगायोगानाम् ॥ ४२ ॥ तदेताच्चतुर्विधं शुक्ल ध्यानं त्रियोगस्यान्यतमयोगस्य काययोगस्यायोगस्य च यथासयं भवति । तत्र त्रियोगानां पृथक्क10 वितर्कमैकान्यतमयोगानामेकत्ववितर्क काययोगानां सूक्ष्मक्रियमप्रतिपात्ययोगानां व्युपरतक्रियमा|| निवृत्तीति ।
एकाश्रये सवितर्के पूर्वे ॥४३॥ एकद्रव्याश्रये सवितर्के पूर्व ध्याने प्रथमद्वितीये। तत्र मविचारं प्रथमम् । 15 अविचारं द्वितीयम् ॥ ४४ ॥
* D शक्तध्याने। + D शक्तध्याने।
D omits इति । S D निवती नि, DCK every where निवर्ति not निवृत्ति ।
॥ C पृथकवितकैकत्व। ATC सूक्ष्मक्रियमप्रतिपाति । ** चतुर्विधं ध्यानं शक्त। tt C नदेवं। ++ DC रात।
$$ D एकान्यतमयोगस्य । || C क्रियानिहत्तौति। TIP doubts whether this is a sutra,
*
++

Page #224

२०७
तत्त्वार्थाधिगमसूत्रम् । [- सूरहपू-४७1]
अविचारं सवितके द्वितीयं ध्यानं भवति । अचाह । वितर्कविचारयोः कः प्रतिविशेष इति । अत्रोच्यते
वितर्कः श्रुतम् ॥ ४५ ॥ यथोक्तं श्रुतज्ञानं वितो भवति ॥
विचारो ऽर्थव्यञ्जनयोगसंक्रान्तिः ॥ ४६॥ अर्थव्यञ्जनयोगसंक्रान्तिर्विचार इति।
एतदभ्यन्तरं तपः संवरत्वादभिनवकर्मोपचयप्रतिषेधकं निर्जराफलत्वात्कर्मनिर्जरकम् । अभिनवकर्मापचयप्रतिषेधकत्वात्पूर्वोपचितकर्मनिर्जरकत्वाच निर्वाणप्रापकमिति ॥
अत्राह । उक्नं भवता परीषहजयात्तपमो ऽनुभाव तश्च कर्म- 10 निर्जरा भवतीति। तल्किं सर्वे सम्यग्दष्टयः समनिर्जरा आहोखिदस्ति कश्चित्प्रतिविशेष इति । अत्रोच्यते
सम्यग्दृष्टिश्रावकविरतानन्तवियोजकदर्शनमोहक्षपकोपशमकोपशान्तमोहक्षपकक्षीणमोहजिनाः क्रमशो ऽसङ्ख्येयगुणनिजराः॥४७॥
15 सम्यग्दष्टिः श्रावकः विरतः अनन्तानुबन्धिवियोजकः दर्शनमोहक्षपकः मोहोपशमकः उपशान्तमोहः मोहक्षपकः * श्रति। + C निजरण। K भवति। KD उपशामक ।
१ तपसः is ablative अनुभाव=विपाक । २ मोहक्षपक = क्षयणोपशमनक्रियाविशयोहणम् ॥

Page #225

[अ० ६ । सू० ४८]
नवमोऽध्यायः ।
२०६
चौणमोहः जिन इत्येते दश क्रमशो ऽसङ्येयगुणनिर्जरा भवन्ति । तद्यथा। सम्यग्दृष्टेः श्रावको ऽमयेयगुणनिर्जरः* श्रावकादिरतः विरतादनन्तानुबन्धिवियोजक इत्येवं शेषाः ॥
पुलाकबकुशकुशौलनिग्रन्थस्नातका निग्रन्थाः॥४८॥ 5 पुलाको बकुशः कुशौलो निर्गन्थः स्नातक इत्यते पञ्ची निर्ग्रन्थविशेषा भवन्ति । तत्र मततमप्रतिपातिनो जिनोकादागमान्निग्रन्थपुलाकाः। नैन्थ्यं प्रति प्रस्थिताः शरौरोपकरणविभूषानुवर्तिन ऋद्धियशस्क माः सातगौरवाश्रिता अनिविक्त
परिचाराश्छेदशबलयुक्ता निर्गन्था बकुशाः। कुशौला द्विविधाः 10 प्रतिसेवनाकुशौचाः कषायकुशौलाच । तत्र प्रतिसेवनाकुशौला नैन्थ्यं प्रति प्रस्थिता |अनियतेन्द्रियाग: कथंचित्किंचिदत्तरगुणेषु विराधयन्तश्चरन्ति ते* प्रतिसेवनाकुशीलाः। येषा तु संयतानां मनां कथंचित्संज्वाचनकषाया उदौर्यन्ते ते कषाय
कुशौलाः । ये वीतरागच्छद्मस्था ईर्यापथप्राप्तास्ते निर्ग्रन्थाः । 15 ईर्या योगः पन्थाः संयमः योगसंयमप्राप्ता इत्यर्थः । मयोगाः
शैलेशौप्रतिपन्नाच केवलिनः स्नातका इति ॥
* D असंख्येयगणः निर्जरः। + K omits निर्मन्था । C निर्मन्य बकुशाः। || K adds at 1 ** C omits ते । ++ C शैलेशी।
+ पञ्चविधा। Kadds च ।
Cचनियमितेन्द्रि। th D omits तु।
*
++

Page #226

तत्त्वार्थाधिगमसूत्रम् । [अ० । सूर
]
संयमश्रुतप्रतिसेवनातीर्थलिङ्गलेश्योपपातस्थानविकल्पतः साध्याः* ॥ ४६॥
एते पुलाकादयः पञ्च निर्ग्रन्थविशेषा एभिः संयमादिभिरनुयोगविकल्पैः। माध्या भवन्ति । तद्यथा ।
संयमः। कः कस्मिन्संयमे भवतीति। उच्यते । पुलाकब- 5 कुशप्रतिसेवनाकुशीला द्वयोः संयमयोः मामायिके छेदोपस्थाप्ये च । कषायकुशौलो द्वयोः परिहारविशुद्धौ सूक्ष्मसंपराये च । निर्गन्थस्नातकावेकस्मिन्यथाख्यातसंयमे ॥
श्रुतम् । पुलाकबकुशप्रतिमेवनाकुशौला उत्कृष्टेनाभिन्नाक्षरदशपूर्वधराः । कषायकुशौलनिर्ग्रन्थौ चतुर्दशपूर्वधरौ । जघन्येन 10 पुलाकस्य श्रुतमाचारवस्तु । बकुशकुशौलनिग्रन्थानां श्रुतमष्टौ प्रवचनमातरः । श्रुतापगतः केवलौ स्नातक इति ॥
प्रतिसेवना। पञ्चानां मूलगुणनां रात्रिभोजनविरतिषष्ठाना|| पराभियोगाइलात्कारेणान्यतमा प्रतिमेवमानः पुलाको भवति । मैथुनमित्येके । बकुशो द्विविधः उपकरणबकुश: 15 शरीरबकुशश्च । तत्रोपकरणभिवक्तचित्तो विविधविचित्र
* K adds इति after साध्याः । + CD कषायकुशौला। || D रात्रिभोजनस्य च।
+ CK अनुगम । $ D परिहारविशदिवासंपराययोः । T D adds बा, वलात्कारेण वान्यतमं ।
__s नवम पूर्वान्तःपाति टतौयमाचारवस्तु यावच्छुतम् ।

Page #227

[ ० ६ । सू० ४६ । ]
महाधनोपकरणपरिग्रहयुक्तो बहु विशेषोपकरणकांचायुक्रो * नित्यं तत्प्रतिसंस्कारमेवौ भिचुरूपकरणवकुशो भवति । शरीराभिस्वतचित्तो ! विभूषार्थं तत्प्रतिसंस्कारसेवी शरीरबकुशः । प्रतिसेवनाकुशौलो मूलगुणान विराधयनुत्तर गुणेषु कांचिद्विराधनां 5 प्रतिसेवते । कषायकुशौल निर्ग्रन्थस्नातकानां प्रतिसेवना नास्ति ॥ तौर्थम् । सर्वै|| सर्वेषां तौर्थकराणां तीर्थेषु भवन्ति । एके त्वाचार्या मन्यन्ते पुलाकबकुश प्रतिसेवना कुशौलास्तौर्थे नित्यं भवन्ति शेषास्तौर्थे वातीर्थे वा ॥
नवमोऽध्यायः ।
लिङ्गम् । लिङ्गम् द्विविधम् द्रव्यलिङ्गं भावलिङ्गं च । 10 भावलिङ्गं प्रतीत्य सर्वे पञ्च निर्ग्रन्था भावलिने भवन्ति । द्रव्यलिङ्गं प्रतीत्य भाज्याः ॥
लेंश्याः। पुलाकस्योत्तरास्तिस्रो लेश्या भवन्ति । बकुशप्रतिसेवनाकुशौलयोः सर्वाः षडपि । कषायकुशीलस्य परिहारविशुद्धेस्तिस्र उत्तराः । सूक्ष्मसंप रायस्य निर्ग्रन्थस्नातकयोश्च 15 शुक्लैव केवला भवति । श्रयोगः शेलैशीप्रतिपन्नो ऽलेभ्यो
भवति ॥
* C आकांक्षा ।
† K अभियुक्त ।
|| D omits सर्वे ।
२११
उपपातः । पुलाकस्योत्कृष्टस्थितिषु देवेषु सहस्रारे । बकुशप्रतिसेवनाकुशौलयोर्द्वाविंशतिसागरोपमस्थितिष्वारणाच्छुतकल्पयोः । कषायकुशौलनिर्ग्रन्थयो स्त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमस्थि
+ Probably S omits भिक्षुः । SD किंचित् for वांचित् ।
K सन्ति ।

Page #228

२१२
तत्त्वाधीधिगमसूत्रम्। मिसासू० 86 1],
तिषु देवेषु सर्वार्थमिद्धे । -सर्वेषामपि जघन्या पल्योपमपृथक्कस्थितिषु सौधर्म । स्नातकस्य निर्वाणमिति ॥ 5
स्थानम् । असोयानि संयमस्थानानि कषाय निमित्तानि भवन्ति । तत्र सर्वजघन्यानि लब्धिस्थानानि पुलाककषायकुशीलयोः । तौ युगपदमङ्ख्येयानि स्थानानि गच्छतः। ततः पुलाको व्युच्छिद्यते कषायकुशौलस्वमङ्ख्येयानि स्थानान्येकाकी गच्छति। ततः कषायकुगौलप्रतिसेवनाकुशौलबकुमा युगपदमङ्ख्येयानि 10 संयमस्थानानि गच्छन्ति । ततो बकुशो व्युच्छिद्यते । ततो ऽसङ्ख्येयानि स्थानानि गत्वा प्रतिसेवनाकुशौलो युच्छिद्यते। ततो ऽमङ्ख्येयानि स्थानानि गत्वा कषायकुशौलो व्युच्छिद्यते । अत ऊर्ध्वमकषायस्थानानि निर्गन्थः प्रतिपद्यते । सो ऽप्यमद्ध्येयानि स्थानानि गत्वा व्युच्छिद्यते । अत ऊर्ध्वमेकमेव स्थानं गत्वा 15 निर्ग्रन्थस्नातको निर्वाणं प्राप्नोतौति || एषां संयमलब्धिरनन्तानन्तगुणा भवतीति ॥
इति तत्त्वार्थाधिगमे ऽहत्प्रवचनमय हे
नवमोऽध्यायः समाप्तः ॥
* D व्यवविद्यते। + C omits एकम्।
+ D संथमस्थानानि । $ C एतेषाम्।

Page #229

अथ दशमोऽध्यायः॥
मोहक्षयाज्ञानदर्शनावरणान्तरायक्षयाच्च केवलम् ॥ १॥ ___ मोहनौये होणे ज्ञानावरणदर्शनावरणान्तरायेषु होणेषु च
केवलज्ञानदर्शनमुत्पद्यते । श्रासां चतसृणां कर्मप्रकृतीनां क्षयः 5 केवलस्य हेतुरिति। तत्क्षयादुत्पद्यत इति हेतौ पञ्चमौनिर्देशः ।
मोहचयादिति पृथक्करणं क्रमप्रमियर्थ यथा गम्येत पूर्वं मोहनौयं कृत्स्नं चीयते ततो ऽन्तर्मुहत छद्मस्थवीतरागो भवति । ततो ऽस्य जानदर्शनावरणान्तरायप्रकृतीनां तिसृणां युगप
क्षयो भवति । ततः केवलमुत्पद्यते ॥ 10 अत्राह । उक्तं मोहक्षयाज्झानदर्शनावरणान्तरायचयाच्च
केवलमिति । अथ मोहनौयादीनां क्षयः कथं भवतीति । प्रत्रोच्यते
* K ज्ञानं, D केवलं ज्ञानदर्शनमुत्पद्यते। + C यथागम्यते, K गम्यते । || K omits इनि।
+ K हेतुपञ्चमी, D हेतुः । S CD add इति।
१ ( अतस्तदिगमलक्षणो गुणो हेतुः विभाघागुणेऽस्त्रियामिति हेतौ पञ्चमौनिर्देशो) --

Page #230

२१४
तत्त्वार्थाधिगमसूत्रम् । [अ०१०। सू०२-४।]
___ बन्धहेत्वभावनिजराभ्याम् ॥ २॥
10
मिथ्यादर्शनादयो बन्धहेतवो ऽभिहिताः। तेषामपि तदावरणीयस्य कर्मणः च्यादभावो भवति सम्यग्दर्शनादीनां चोत्पत्तिः । तत्त्वार्थश्रद्धानं सम्यग्दर्शनम् तन्निसर्गादधिगमाद्देत्युक्रम् । एवं संवरसंवृतस्य महात्मनः सम्यग्व्यायामस्थाभिनवस्य । कर्मण उपचयो न भवति पूर्वोपचितस्य च यथोकैर्निर्जराहेतुभिरत्यन्तक्षयः । ततः सर्वव्यपर्यायविषयं परमैश्वर्यमनन्तं केवलं ज्ञान*दर्शनं प्राप्य शुद्धो बुद्धः सर्वज्ञः सर्वदर्भो जिनः केवलो भवति । ततः प्रतनुशुभचतुःकर्मावशेष प्रायुःकर्मसंस्कारवशादिहरति । ततो ऽस्य
कृत्स्नकर्मक्षयो मोक्षः ॥३॥ कृत्स्वकर्मक्षयलक्षणो मोक्षो भवति । पूर्व क्षौणानि चत्वारि कर्माणि पश्चावेदनौयनामगोत्रायुष्कक्षयो भवति। तत्क्षयसमकालमेवौदारिकशरौरवियुतस्यास्य जन्मनः प्रहाणं । हेत्वभावाच्चोत्तरस्थाप्रादुर्भावः । एषावस्था कृत्स्नकर्मक्षयो मोक्ष इत्युच्यते । 15 किं चान्यत् ।
पशमिकादिभव्यत्वाभावाच्चान्यच केवलसम्यक्तज्ञानदर्शनसिद्धत्वेभ्यः ॥ ४ ॥
* Kज्ञानं।
+ D सिद्धो।

Page #231

[अ० १० । सू० ५, ६ । ] - दशमोऽध्यायः ।।
२१५ औपशमिकक्षायिकक्षायौपशमिकौदयिकपरिणामिकानां* भावानां भव्यत्वस्य चाभावान्मोक्षो भवति अन्यत्र केवलसम्यक्तकेवलज्ञानकेवलदर्शनसिद्धत्वेभ्यः । एते ह्यस्य नायिका नित्यास्तु। मुक्तस्यापि भवन्ति ॥ 5 तदनन्तरमूर्ध्व गच्छत्यालोकान्तात् ॥५॥
तदनन्तरमिति कृत्स्नकर्मक्षयानन्तरमौपशमिकाद्यभावानन्तरं चेत्यर्थः । मुक्त ऊर्ध्व गच्छत्यालोकान्तात् । कर्मक्षय देहवियोगसिध्यमानगतिलोकान्तप्राप्तो? ऽम्य युगपदेकसमयेन
भवन्ति । तद्यथा । प्रयोगपरिणामादिसमुत्थस्य गतिकर्मण 10 उत्पत्तिकार्यारम्भविनाशा युगपदेकसमयेन भवन्ति तदत् ॥
अत्राह । प्रहोणकर्मणे निरास्रवस्य कथं गतिर्भवतीति । अत्रोच्यते
पूर्वप्रयोगादसङ्गत्वाबन्धच्छेदात्तथागतिपरिणामाच्च तहतिः ॥६॥ 15 पूर्वप्रयोगात्। यथा हस्तदण्डचक्रसंयुक्तसंयोगात्पुरुषप्रयत्नत
श्वाविद्धं कुलालचक्रमुपरतेम्वपि पुरुषप्रयत्नहस्तदण्डचक्रसंयोगेषु
* K चौपशमिकक्षायोपशमिकौदयिकानां च, D क्षायोपशमिक, B पारिणामिकादौना।
+ D omits तु। * Var s कर्मक्षयदेहवियो०, D कर्मक्षयात्, D सिद्यमान here and here
after
--
DC add ff

Page #232

२१६
तत्त्वााधिगमसूत्रम्। [अ०
सूद।
पूर्वप्रयोगाद्भमत्येवा संस्कारपरिक्षयात् - एवं यः पूर्वमस्य कर्मणा प्रयोगो जनितः स चौणे ऽपि कर्मणि गतिहेतुर्भवति। तत्कता गतिः । किं चान्यत् ।
असङ्गत्वात् । पुगलानां जीवानां च गतिमत्त्वमुक्ती नान्येषां द्रव्याणाम् । तत्राधोगौरवधर्माण: पुनला ऊर्ध्वगौरवधर्माणो 5 जीवाः । एष खभावः । अतो ऽन्यामङ्गादिजनिता गतिभवति । यथा सत्स्वपि प्रयोगादिषु गतिकारणेषु जातिनियमेनाधस्तिर्यगूधं च स्वाभाविक्यो? लोष्टवाय्वनौनां गतयो दृष्टाः तथा मङ्गविनिर्मुक्रस्योर्ध्वगौरवादूर्ध्वमेव सिध्यमानगतिर्भवति । संमारिणस्तु ||कर्मसङ्गादधस्तिर्यगूज़ च ॥ किं चान्यत्। 10
बन्धच्छेदात् । यथा रज्जुबन्धच्छेदात्पेडाया बीजकोशबन्धनच्छेदाच्चैरण्डबीजानां गतिर्दृष्टा तथा कर्मबन्धनच्छदात्मिध्यमानगति:** ॥ किं चान्यत् ।
तथागतिपरिणामाच्च । ऊर्ध्वगौरवात्पूर्वप्रयोगादिभ्यश्च हेतुभ्यः। तथास्य गतिपरिणाम उत्पद्यते येन सिध्यमानगति- 15 भवति। ऊर्ध्वमेव भवति नाधस्तिर्यग्वा गौरवप्रयोगपरिणामा
* K भवति । + C गतिल मुन्नाम् । || D.C संयोगात्। ** D गतिर्भवति। ++ C जज़ नास्ति।
+ K कर्मणो। S K स्वभाविका। T B बौजादौनां । ++ K हेतुतः।

Page #233

[ अ० १० । सू०
दशमोऽध्यायः ।
सङ्गयोगाभावात्” । तद्यथा । गुणवद्भूमिभागारोपितम्टतुकालजाती बोजोद्भेदादङ्कुरप्रवालपर्णपुष्प फलकालेय्वविमानित-सेकदौईदा दिपोषणकर्मपरिणतं कालच्छिन्नं शुष्कमलाब्वसु न निमज्जति तदेव गुरुकृष्णमृत्तिकालेपैर्धनैर्बहुभिरालिप्तं घन5 मृत्तिकालेपवेष्टन?जनितागन्तुकगौरवम प्रचिप्तं तज्जलप्रतिष्ठं|| भवति यदा त्वस्याङ्गिः क्लिन्नो" मृत्तिका लेपो व्यपगतो* भवति तदा मृत्तिकालेपसङ्गविनिर्मुकं मोक्षानन्तरमेवोर्ध्वं गच्छति श्रसलिलोर्ध्वतलात् एवमूर्ध्वगौरवगतिधर्मा जीवोऽप्यष्ट-कर्ममृत्तिकालेपबेष्टितः तत्सङ्गात्संसार महार्णवे भवमलिले निमग्नो|||| 10 भवासक्तो ऽधस्तिर्यगूर्ध्वं च गच्छति सम्यग्दर्शनादिमलिलक्लेदात्प्रहौणाष्टविधकर्मम्टत्तिकालेप ऊर्ध्वगौरवादूर्ध्वमेव गच्छत्या लोकान्तात् ॥
स्यादेतत् लोकान्तादप्यूर्ध्वं मुक्रस्य गतिः किमर्थं न भवतौति । अत्रोच्यते । धर्मास्तिकायाभावात् । धर्मास्तिकायो हि जीवपुद्गलानां गत्युपग्रहेणोपकुरुते । स तत्र नास्ति । 15 तस्माद्गत्युपग्रह कारणाभावात्परतो गतिर्न भवत्यसु लाबुवत् ।
। ]
* D संयोग for योग A. Comit परिणामासयोग |
+ K अधिमानित ।
|| D नलप्रविष्टं for तज्जल प्रतिष्ट ।
** K_व्यक्ते ।
++ DC श्रष्टविध ।
|| || D मनो
28
२१७
+ K भागरोपित ।
8 C वेष्टित ।
K नो । ++ D omits.
SSD तय for तत् । C adds तु ।

Page #234

२१०
तत्त्वााधिगमसूत्रम्। [अ० १० । सू०७।] नाधो न तिर्यगित्युक्तम् । तत्रैवानुश्रेणिगतिर्लोकान्ते ऽवतिष्ठते* मुक्तो निःक्रिय इति ॥
क्षेत्रकालगतिलिङ्गतीर्थचारित्रप्रत्येकबुवबोधितज्ञानावगाहनान्तरसङ्ख्याल्पबहुत्वतः साध्याः ॥७॥ __क्षेत्रं कालः गतिः लिङ्ग तीर्थं चारित्रं प्रत्येकबुद्धबोधितः । ज्ञानं अवगाहना अन्तरं मङ्ख्या अल्पवहुत्वमित्येतानि दादशानुयोगदाराणि सिद्धस्य भवन्ति । एभिः सिद्धः माध्यो ऽनुगम्यश्चिन्यो व्याख्येय इत्येकार्थत्वम् । तत्र पूर्वभावप्रज्ञापनीयः प्रत्युत्पन्नभावप्रज्ञापनौयश्च दौ नयौ भवतः । तत्कृतो ऽनुयोगविशेषः । तद्यथा ।
10 क्षेत्रम्।। कस्मिन्क्षेत्र सिध्यतीति। प्रत्युत्पन्नभावप्रज्ञापनीयं प्रति सिद्धिक्षेत्रे सिध्यति । पूर्वभावप्रज्ञापनीयस्य जन्म प्रति
* C मिति । $ B एकार्थत्वमिति।
+ D साध्यः । || Comits. ** C सिध्यतीति।
* D अवगाहनं। 4K तस्मिन्।
१. म. gives at the end of the commentary on this Sutra the following very interesting passage which being incorrect is un. fortunately not quite intelligible.
सूरियशोभद्रस्य दि शिष्येण समुद्धता खबोधार्थं तत्त्वार्थस्य हि टीका जडकार्यानभातायात्यां उद्दत्या तत्त्वार्थार्धस्य टौकान्त्येति । एतदुक्तं भवति । हरिभद्राचार्येणार्धषणामध्यायानामाद्यानां टीका कृता भगवता तु गन्धहस्तिना सिद्धसेनेन नया कृता तत्त्वार्थटीका नयैर्वादस्थानाकुला मस्ये एवाशषमुइताचार्येण स्वबोधार्थ सात्यन्त गो वं डुपडुपिका टीका निष्पन्नेव्यलं प्रसङ्गेन ।

Page #235

[अ० १० । सू. ७।]
दशमोऽध्यायः ।
२१६
पञ्चदशसु कर्मभूमिषु जातः सिध्यति* संहरणं प्रति मानुषक्षेत्रे सिध्यति । तत्र प्रमत्तसंयताः संयतासंयतार्दा संहियन्ते । श्रमण्यपगतवेदः परिहार विशुद्धिसंयतः पुलाको ऽप्रमत्तश्चतर्दशपूर्वी श्राहारकशरीरीति न संह्रियन्ते । ऋजुसूत्रनयः 5 शब्दादयश्च त्रयः प्रत्युत्पन्नभावप्रज्ञापनौयाः शेषा नया उभयभावं प्रज्ञापयन्तीति ॥
कालः । अत्रापि नयदयम् । कस्मिन्काले सिध्यतीति । प्रत्युत्पन्नभावप्रज्ञापनौयस्य अकाले सिध्यति । पूर्वभावप्रज्ञाप
नौयस्य जन्मतः संहरणतश्च । जन्मतो ऽवमर्पिण्यामुत्मपिण्यामन10 वसर्पिण्यत्मर्पिण्यां च जातः सिध्यति । एवं तावदविशेषतः । विशेषतो ऽप्यवसर्पिण्यां सुषमदुःषमायां मद्ध्येयेषु वर्षेषु शेषेषु जातः सिध्यति दुःषमसुषमायां सर्वस्यां सिध्यति दुःषमसुषमायां जातो दुःषमायां सिध्यति न तु दुःषमायां जातः मिध्यति
अन्यत्र नैव सिध्यति। संहरणं प्रति मर्वकालेब्ववमर्पिण्यामुत्सर्पि15 ण्यामनवसर्पिण्युत्मर्पिण्यां च सिध्यति ॥
गतिः । प्रत्युत्पन्नभावप्रज्ञापनीयस्य सिद्धिगत्यां|| सिध्यति । शेषास्तु नया द्विविधा अनन्तरपश्चात्कृतगतिकश्च एकान्तरपश्चात्कृतगतिकश्च । अनन्तरपश्चात्कृतगतिकस्य मनुष्यगत्यां सिध्यति । एकान्तरपश्चात्कृतगतिकस्थाविशेषेण सर्वगतिभ्यः सिध्यति ॥
* C सिध्यतीति। + C omits इति। ॥ B सिद्धगत्याम् ।
+ B प्रमतसंयतसंयतासंयता। . ... SC जाना।

Page #236

२२.
तत्त्वार्थाधिगमसूत्रम् ।
[.। सू.७।]
लिङ्गं सौनपुंसकानि । प्रत्युत्पन्नभावप्रज्ञापनौयस्थावेदः मिष्यति। पूर्वभावप्रज्ञापनौयस्थानन्तरपश्चात्कृतगतिकस्य परम्परपश्चास्कृतगतिकस्य च त्रिभ्यो लिङ्गभ्यः सिध्यति ॥
तीर्थम् । मन्ति तीर्थकरमिद्धाः तीर्थकरतीर्थ नोतीर्थकरसिद्धाः तीर्थकरतीर्थ ऽतीर्थकरसिद्धवाः तीर्थकरतीर्थ । एवं 5 तीर्थकरीतीर्थे मिद्धा अपि ॥
लिङ्गे पुनरन्यो विकल्प उच्यते। 'द्रव्यलिङ्ग भावलिङ्गमलिङ्गमिति प्रत्युत्पन्नभावप्रज्ञापनौयस्यालिङ्गः सिध्यति । पूर्वभावप्रज्ञापनीयस्य भावलिङ्ग प्रति खलिङ्गे सिध्यति । द्रव्यलिङ्गं त्रिविधं खलिङ्गमन्यलिङ्ग ग्रहिलिङ्गमिति तत्प्रति भाज्यम् । 10 मर्वस्तु भावलिङ्गं प्राप्तः सिध्यति २
चारित्रम् । प्रत्युत्पन्नभावप्रजापनीयस्य नोचारित्रौ नोऽचारित्रौ सिध्यतिा । पूर्वभावप्रज्ञापनीयो द्विविधः अनन्तरपश्चात्कृतिकश्च परम्परपश्चात्कृतिकश्च । अनन्तरपश्चात्कृतिकस्य यथाख्यातसंयतः मिध्यनि । परम्परपश्चात्कृतिकस्य व्यञ्चिते 13
* D एकामारपश्चान्कता। SD सहलिङ्गमिति।
+ C omits... C अन्यो ऽपि । || K सर्वनस्सु भावलिङ्गं प्रातः सिनि । TC adds इति।
. S. H. लिङ्गेष पुनरन्यो विकल्प उच्यते । ननु च पूर्वमेवोपन्यसनीयः स्यात् । सत्यमेवं क्षम्यतामिदमेकमाचार्यस्य । १. संक्षेपतस्तु सर्वा भावलिङ्ग प्राप्तः सिध्यतीति नियमः ।

Page #237

[अ० १० । सू० ७।]
दशमोऽध्यायः ।
२२१
ऽव्यञ्जिते* च। अव्यजिते विचारित्रपश्चात्कृतश्चतश्चारित्रपश्चात्कृतः पञ्चचारित्रपश्चात्कृतश्च । व्यञ्जिते सामायिकसूक्ष्मसांपरायिकयथाख्यातपश्चात्कृतमिद्धाः छेदोपस्थाप्यसूक्ष्मसम्पराययथाख्यातपश्चात्कृतमिद्धाः मामायिकच्छेदोपस्थाप्यसूक्ष्मसम्पराययथा5 ख्यातपश्चात्कृतमिद्धवाः छेदोपस्थाप्यपरिहारविशुद्धिसूक्ष्ममम्पराययथाख्यातपश्चात्कृतसिद्धवाः सामायिकच्छे दोपस्थाप्यपरिहारविशुद्धिसूक्ष्मसम्पराययथाख्यातपश्चात्कृतसिद्धाः ॥
प्रत्येकबुद्धबोधितः । अस्य व्याख्या विकल्पश्चतुर्विधः । तद्यथा । अस्ति स्वयंबुद्धसिद्धः । स द्विविधः अहंश्च तीर्थकरः 10 प्रत्येकबुद्धसिद्धश्च । बुद्धबोधितमिद्धाः त्रिचतुर्थो विकल्पः
परबोधकसिद्धाः खेष्टकारिमिद्धाः ॥ .. ज्ञानम्। अत्र प्रत्युत्पन्नभावप्रज्ञापनीयस्य केवलौ सिध्यति । पूर्वभावप्रज्ञापनीयो द्विविधः अनन्तरपश्चात्कृतिकश्च परम्पर
पश्चात्कृतिकश्च अव्यञ्जिते च व्यजिते च । अव्यञ्जिते दाभ्यां 15 ज्ञानाभ्यां सिध्यति । त्रिभिश्चतुर्भिरिति । व्यञ्चिते दाभ्यां
मतिश्रुताभ्याम् । त्रिभिर्मतिश्रुतावधिभिर्मतिश्रुतमनःपर्यायैर्वा । चतुर्भिर्मनिश्रुतावधिमनःपर्यायैरिति ॥
* C व्यंजते चाव्यंजिते च। + D has परिहारविशद्धि for छेदोपस्थाप्य। || D परबोधका खेष्टकारि च ।
+ C कते।
D • सिद्धः ।
१ तीर्थकर, प्रत्येकबुद्ध, परबोधक, खेटकारौ ।

Page #238

तत्त्वार्थाधिगमसूत्रम् । [अ०१०/० । ]
अवगाहना । कः कस्यां शरीरावगाहनायां वर्तमानः सिध्यति । श्रवगाहना द्विविधा उत्कृष्टा जघन्या च । उत्कृष्ट।* पञ्चधनुःशतानि धनुः पृथक्केनाभ्यधिकानि । जघन्या सप्त रत्नयो ऽङ्गुलपृथक्लेन होनाः । एतासु शरीरावगाहनासु सिध्यति पूर्व भावप्रज्ञापनीयस्य । प्रत्युत्पन्नभावप्रज्ञापनीयस्य तु? एतास्व यथास्वं त्रिभागहीनासु सिध्यति ॥
अन्तरम् । विध्यमानानां किमन्तरम् । श्रनन्तरं च सिध्यन्ति मान्तरं च सिध्यन्ति। तत्रानन्तरं जघन्येन द्वौ समयौ उत्कृष्टेनाष्टौ समग्रान् । सान्तरं जघन्येनैकं समयं उत्कृष्टेन षण्मासा इति|| || सङ्ख्या । कत्यकसमये सिध्यन्ति । जघन्येनैक टेनाष्ट- 10 उत्कृष्ट
शतम् ॥
२२२
अल्पबहुत्वम् । एषां क्षेत्रादीनामेकादशानामनुयोगद्वारा मल्पबहुत्वं वाच्यं । तद्यथा ।
क्षेत्रमिद्धानां जन्मतः संहरणतश्च कर्मभूमिमिद्धाश्चा - 15 कर्मभूमि सिद्धाय सर्व स्तोकाः संहरण सिद्धाः जन्मतो ऽसङ्ख्येयगुणः । संहरणं द्विविधम् परकृतं स्वयंकृतं च । परकृतं देवकर्मणण चारणविद्याधरैश्च । स्वयंकृतं चारणविद्याधराणमेव । एषां च क्षेत्राणां विभागः कर्मभूमिरकर्मभूमिः समुद्रा दौपा उर्ध्वमधस्तिर्यगिति लोकत्रयं । तत्र सर्वस्तोका ऊर्ध्वलोकसिद्धाः अधोलोक सिद्धाः सोयगुणः तिर्यग्लोकमिद्धा:
●
उत्कष्टायाम् । + C अङ्गुलटथक्वहीनाः । || D षण्मासानिति ।
5
+ K omits धनः ।
$ Comits तु ।
C चारिणा ।

Page #239

दशमोऽध्यायः ।
सङ्ख्येयगुणाः सर्व॑स्तोकाः समुद्रमिद्धाः द्वौपसिद्धाः मयेयगुणाः * । एवं तावदव्यञ्जिते। व्यञ्जिते ऽपि सर्वस्तोका लवणसिद्धाः कालोदसिद्धाः सङ्ख्य यगुणण जम्बूद्दौपसिद्धाः सा यगुणा धातकीखण्डसिद्धाः सङ्ख्ये यगुणः पुष्करार्धसिद्धाः सङ्ख्य यगुणा दूति ॥
काल इति त्रिविधो विभागों भवति श्रवसर्पिणी उत्मर्पिणी श्रनवसर्पिष्युत्सर्पिणीति । अत्र सिद्धानां (व्यञ्जितानां) व्यञ्जिताव्यञ्जितविशेषयुक्तो ऽल्पबहुत्वानुगमः कर्तव्यः । पूर्वभावप्रज्ञापनौयस्य सर्वस्तोका उत्सर्पिणीसिद्धा श्रवसर्पिणीसिद्धा विशेषाधिका श्रनवसर्पिण्युत्सर्पिणीसिद्धाः सङ्ख्येयगुणा इति । प्रत्युत्पन्न10 भावप्रज्ञापनीयस्याकाले सिध्यति । नास्त्यल्पबहुत्वम् ।
गतिः । प्रत्युत्पन्नभावप्रज्ञापनीयस्य सिद्धिगतौ सिध्यति । नास्त्यल्पबहुत्वम् । पूर्वभावप्रज्ञापनीयस्यानन्तरपश्चात्कृतिकस्य मनुष्यगतौ सिध्यति । नास्त्यल्पबहुत्वम् । परम्परपश्चात्कृतिकस्यानन्तरा गतिश्चिन्त्यते । तद्यथा । सर्वस्तोकास्तिर्यग्योन्यनन्तर15 गतिसिद्धा मनुष्येभ्यो ऽनन्तरगतिसिद्धाः सङ्ख्येयगुणण नारकेभ्यो ऽनन्तर गतिषिद्धाः मयेयगुणा देवेभ्यो ऽनन्तरगतिसिद्धाः सङ्ख्येयगुणा दूति ॥
लिङ्गम् । प्रत्यत्पन्नभावप्रज्ञापनीयस्य व्यपगतवेदः सिध्यति । नास्त्यल्पबहुत्वम् । पूर्वभावप्रज्ञापनीयस्य सर्वस्तोका नपुंसक - 20 लिङ्गसिद्धाः स्त्रीलिङ्ग सिद्धाः सोयगुणाः पुल्लिङ्गसिद्धाः सोय
गुणा दूति ॥
* D असङ्ख्येयगुणाः ।
का० १० । सू
5
७
। ]
२२३
+ C adds व्यञ्जिते । + K कालोयनसिद्धाः ।

Page #240

२२४
तत्त्वार्थाधिगमसूत्रम्। [अ०१. । सू०७।]
तीर्थम्। सर्वस्तोकाः तीर्थकरसिद्धाः तीर्थकरतीर्थे नोतीर्थकरसिद्धवाः सङ्ख्येयगुणा इति। तीर्थकरतीर्थसिद्धा नपुंसकाः सोयगुणाः । तीर्थकरतीर्थसिद्धाः स्त्रियः सङ्ख्येयगुणः । तीर्थकरतीर्थमिद्धा पुमांसः मङ्ख्येयगुण इति ॥
चारिकम् । अत्रापि नयौ द्वौ प्रत्युत्पन्नभावप्रज्ञापनौयश्च । पूर्वभावप्रज्ञापनौयश्च । प्रत्युत्पन्नभावप्रज्ञापनीयस्य नोचारिची नोपचारित्रौ सिध्यति । नास्त्यल्पबहुत्वम्। पूर्वभावप्रज्ञापनौयस्य व्यञ्जिते चाव्यञ्जिते च। अव्यञ्जिते सर्वस्तोकाः पञ्चचारिचमिद्धाश्चतश्चारित्रमिद्धवाः सङ्ख्येयगुणास्त्रिचारित्रमिद्धाः मङ्ख्येयगुणाः । व्यञ्चिते सर्वस्तोकाः सामायिकच्छेदीपस्थाप्यपरि- 10 हारविशुद्धिसूक्ष्मसम्पराययथाख्यातचारित्रमिद्धाः छेदोपस्थाप्यपरिहारविशुद्धिसूक्ष्मसम्पराययथाख्यातचारित्रमिद्धवाः मङ्येयगुणाः सामायिकच्छेदोपस्थाप्यसूक्ष्मसम्पराययथाख्यातचारित्रमिद्धवाः सध्येयगुणाः सामायिकपरिहारविशुद्धिसूक्ष्मसम्पराययथाख्यातसिद्धाः मङ्येयगुणाः सामायिकसूक्ष्मसम्पराययथाख्यातचारित्र- 15 सिद्धाः सङ्ख्येयगुणाः। छेदोपस्थाप्यसूक्ष्मसम्पराययथाख्यातचारिचसिद्धाः सङ्ख्येयगुणाः । __ प्रत्येकबुद्धबोधितः। सर्वस्तोकाः प्रत्येकबुद्धसिद्धाः । बुद्धबोधितसिद्धाः नपुंसकाः मङ्ख्येयगुणाः । बुद्धबोधितमिद्धाः स्त्रियः सोयगुणाः । बुद्धबोधितसिद्धाः पुमांसः मङ्ख्येयगुणा इति। 20
* D omits.

Page #241

[अ० १० । सू०७।]
दशमोऽध्यायः ।
२२५
ज्ञानम् । कः केन ज्ञानेन युक्तः सिध्यति । प्रत्युत्पन्नभावप्रज्ञापनौयस्य सर्वः केवलो मिध्यति । नास्त्यल्पबहुत्वम् । पूर्वभावप्रज्ञापनौयस्य सर्वस्तोका विज्ञानसिद्धाः चतुर्ज्ञानसिद्धाः सङ्ख्येयगुणाः विज्ञानसिद्धाः मङ्ख्येयगुणाः। एवं तावदव्यञ्चिते 5 व्यञ्चिते ऽपि सर्वस्तोका मतिश्रुतज्ञानसिद्धवाः मतिश्रुतावधि
मनःपर्यायज्ञानसिद्धाः सङ्ख्येयगुणाः मतिश्रुतावधिज्ञानसिद्धाः सयेयगुणाः ॥ .
अवगाहना। सर्वस्तोका जघन्यावगाहनासिद्धाः उत्कृष्टावगाहना सिद्धास्ततो ऽसङ्ख्येयगुणाः यवमध्यमिद्धा असङ्ख्येयगुणाः 10 यवमथोपरिमिद्धवा अमङ्ख्येयगुणाः यवमध्याधस्तात्मिद्धा विशेषाधिकाः सर्वे विशेषाधिकाः ॥
-- अन्तरम्। सर्वस्तोका अष्टसमयानन्तरमिद्धवाः सप्तममयानन्तरसिद्धवाः षट्समयानन्तर सिद्धवा इत्येवं यावट्विसमयानन्तर
सिद्धा इति मङ्ख्येयगुणाः। एवं तावदनन्तरेषु मान्तरेवपि 15 सर्वस्तोकाः षण्मामान्तर मिद्धाः एकसमयान्तरसिद्धाः सङ्ख्येय
गुणाः यवमध्यान्तरमिद्धाः सङ्ख्येयगुणाः अधस्ताद्यवमध्यान्तरसिद्धा असङख्येयगुणा: उपरियवमध्यान्तरसिद्धा विशेषाधिकाः सर्वे विशेषाधिकाः ॥
सङ्ख्या। सर्वस्तोका अष्टोत्तरशतभिद्धाः विपरीतक्रमात्मप्तो20 त्तरशतमिद्धवादयो यावत्पञ्चाशत् इत्यनन्तगुणाः । एकोन___ पञ्चाशदादयो* यावत्पञ्चविंशतिरित्यसङ्ख्येयगुणाः । चतुर्विंश
_ * D एकोनपश्चाशदादितो। 29 ..........

Page #242

तत्त्वार्थाधिगमसूत्रम् । [अ० १००० ।]
त्यादयो यावदेक इति सङ्ख्येयगुणाः । विपरीत हा निर्यथा । सर्वस्तोका अनन्तगुणहानिसिद्धा श्रसङ्ख्येयगुणहानिसिद्धा अनन्तगुणाः सङ्ख्येयगुणहानिषिद्धाः मयेयगुणा इति ॥
एवं निसर्गाधिगमयोरन्यतरजं तत्त्वार्थश्रद्धानात्मकं शङ्काद्यतिचारवियुक्तं प्रशमसंवेग निर्वेदानुकम्पास्तिक्या भिव्यक्तिलचणं 5 विशुद्धं सम्यग्दर्शनमवाप्य सम्यग्दर्शनोपलम्भादिशद्धं * च ज्ञानमधिगम्य निक्षेपप्रमाणनय निर्देश त्यादिभिरभ्युपायैर्जीवादीनां तत्त्वानां पारिणामिकौदयिकौपशमिकक्षायोपशमिकचायिकानां भावानां स्वतत्त्वं विदित्वादिमत्या रिणामिकौदयिकानां च भावानामुत्पत्तिस्थित्यन्यतानुग्रहप्रलयतत्त्वज्ञो विरक्तो निस्तष्ण स्त्रिगुप्तः 10 पञ्चचमितो दशलचणधर्मानुष्ठानात्फलदर्शनाञ्च निर्वाणप्राप्तियतनयाभिवर्धितश्रद्धा संवेगो भावनाभिर्भावितात्मानुप्रेच्चाभिः स्थिरौक्कृतात्मानभिष्वङ्गः संवृतत्वान्निरास्रवत्वादिरक्तत्वान्निस्तष्णत्वाच्च व्यपगताभिनवकर्मापचयः परौषहजयाद्वाह्याभ्यन्तर||तपोनुष्ठानादनुभावतश्च सम्यग्दृष्टिविरतादीनां च जिनपर्यन्तानां 15 परिणामाध्यवसाय ** विशुद्धिस्थानान्तराणामसख्येयगुणोत्कर्षप्राया पूर्वोपचितकर्म निर्जरयन्।। सामायिकादौनां च सूक्ष्मसम्परायान्तानां मंयमविशुद्धिस्थानानामुत्तरोत्तरोपलम्भात्पुलाकादोनां
२२६
* K' लम्नादिशदम् ।
+ D निष्णः K, निस्तृप्तः ।
|| K न्तरयोरनु॰ |
** K अध्यवसान । ++ C उत्तर only once.
† K तत् for सत् ।
$ D निराश्रयत्वात् ।
K अनभव ।
++ D निर्जरायाः ।

Page #243

[अ० १० । सू० ७।]
दशमोऽध्यायः ।
च निम्रन्थानां संयमा*नुपालनविशुद्धिस्थान विशेषाणामुत्तरोत्तरप्रतिपत्त्या घटमानो ऽत्यन्तप्रहोणातरौद्रध्यानो धर्मध्यानविजयादवाप्तसमाधिबलः शुक्लध्यानयोश्च पृथक्कैकत्ववितर्कयो
रन्यतरस्मिन्वर्तमानो नानाविधानृद्धिविशेषान्प्राप्नोति । तद्यथा । 5 श्रामभॊषधित्वं विघुडौषधित्वं? सौषधित्वं शापानुग्रहमामर्थ्यजननीमभिव्याहारसिद्धिमौशित्वं॥ वशित्वमवधिज्ञानं शारीरविकराणाङ्गप्राप्तितामणिमानं लघिमानं महिमानमणत्वम्। अणिमा बिमच्छि**ट्रमपि प्रविण्यामौता । लघुवं नाम
लघिमा वायोरपि लघुतरः स्यात् । महत्त्वं महिमा मेरोरपि 10 महत्तरं शरीरं विकुर्वीत। प्राप्ति मिष्ठो ऽङ्गुल्यग्रेण मेरुशिखरभास्करादौनपि स्पृशेत् । प्राकाम्यमप्सु भूमाविव गच्छेत् भूमावविव निमन्जेदुन्मन्जेच्च । जङ्घाचारणत्वं येनाग्निशिखाधूमनौहारावश्यायमेघवारिधारामर्कटतन्तु?ज्योतिष्करभिवायनामन्यतममप्युपादाय|| वियति गच्छेत्ाा । वियगतिचारणत्वं येन 15 वियति भूमाविव गच्छेत् शकुनिवच्च प्रडोनावडौन**गमनानि कुर्यात् । अप्रतिघातित्वं पर्वतमध्येन वियतीव गच्छेत् । अन्तर्धानमदृश्यो भवेत् । कामरूपित्वं नानाश्रयानेकरूपधारणं युगपदपि
* K संयतातपा।
+ K स्थापन। + K विशेषेणा।
8 D विद्युडोषधित्वम् । || D अभिव्याहर।
4 KD शारीरौंच विकर । ** C श्याशौ।
th D प्रविश्यामौति। tC मभूमामिव गच्छेत्, D प्राकाम्यः।-SS D मकटकतन्तु । LID अभ्युपादापाय। पाप C मच्छति। *** K लौन ।
*
++

Page #244

२२८
तत्त्वार्थाधिगमसूत्रम्। [अगसू० ७।]
कुर्यात् तेजोनिसर्गमामर्थमित्येतदादि ॥ इति* इन्द्रियेषु मतिज्ञानविशुद्धिविशेषाद्दारात्पर्शनाखादनघाणदर्शनश्रवणनि विषयाणां कुर्यात् । मंभित्रज्ञानत्वं युगपदनेकविषयपरिज्ञानमित्येतदादि ॥ मानसं कोष्टधुद्धित्वं बौजबुद्धिवं पदप्रकरणोद्देशाध्यायप्रामृतवस्तुपूर्वाङ्गानुमारित्वमृजुमतित्वं विपुलमतित्वं पर- 5 चित्तजानमभिलषितार्थप्राप्तिमनिष्टानवाप्तौत्येतदादि ॥ वाचिकं चौरासवित्वं मध्वात्रवित्वं वादित्वं सर्वस्तज्ञत्वौं सर्वसत्त्वावबोध/नमित्येतदादि । तथा विद्याधरत्वमाशौ विषत्वं भिन्नाभिन्नाक्षरचतुर्दशपूर्वधरत्वमिति ॥
ततो ऽस्य निस्तृष्णत्वात्तेवनभिष्वक्त्रस्य मोहक्षपकापरि- 10 णामावस्थस्थाष्टाविंशतिविधं मोहनौयं निरवशेषतः प्रहीयते । ततश्छद्मस्थवीतरागत्वं प्राप्तस्थान्तर्मुहर्तेन ज्ञानावरणदर्शनावरणान्तरायाणि युगपदशेषतः प्रहीयन्ते। ततः संसारबौजबन्धनिर्मुकःफलबन्धनमोक्षापेक्षो यथाख्यातसंयतो जिनः केवलो सर्वज्ञः सर्वदर्णी शुद्धो बुद्धः कृतकृत्यः स्नातको भवति । 15 ततो वेदनौयनामगोत्रायुष्कक्षयात्फलबन्धननिर्मुक्तो निर्दग्धपूर्वोपात्तेन्धनो निरुपादान वाग्निः पूर्वोपात्तभववियोगाद्धत्वभावाचोत्तरस्याप्रादुर्भावाच्छान्तः संसारसुखमतौत्यात्यन्तिकमैकान्तिक निरुपमं निरतिशयं नित्यं निर्वाणसुखमवाप्नोतौति** ॥
* KD omit. : + K सर्वज्ञ। * C सर्वतत्त्वावबोधनम्, सर्वसत्वानुवोधनम् । $ D अनभिषक्तस्य, K • त्वत्तन्वेष्वनभि। || D क्षय for क्षपक । HD बन्धन for बन्ध, C निर्यः । ** K omits इति ।

Page #245

[ १० । सू०७ । ]
5
10
15
20
दशमोऽध्यायः ।
एवं तत्त्वपरिज्ञानाद्विरक्तस्यात्मनो भृशम् । निरास्त्रवत्वाच्छिन्नायां नवायां कर्मसन्ततौ ॥ १ ॥ पूर्वार्जितं क्षपयतो यथोक्तैः क्षयहेतुभिः । संसारबीजं कार्त्स्न्येन मोहनीयं प्रहीयते ॥ २ ॥ ततो ऽन्तरायज्ज्ञानघ्नदर्शनघ्नान्यनन्तरम् । प्रहीयन्ते ऽस्य युगपत् त्रीणि कर्माण्यशेषतः ॥ ३॥ गर्भसूच्यां विनष्टायां यथा तालो विनश्यति । तथा कर्म चयं याति मोहनीये चयं गते ॥ ४ ॥ ततः चीणचतुःकर्मा प्राप्तो ऽथाख्यातसंयमम् । बौजबन्धननिर्मुक्तः स्नातकः परमेश्वरः ॥ ५॥ शेषकर्मफलापेचः शुद्धो बुद्धो निरामयः । सर्वज्ञः सर्वदर्शी च जिनो भवति केवलो ॥ ६॥ कृत्स्नकर्मचयादूर्ध्वं निर्वाणमधिगच्छति । यथा दग्धेन्धनो वहिर्निरुपादानसन्ततिः ॥ ७ ॥ दग्धे बौजे यथात्यन्तं प्रादुर्भवति नाडुरः । कर्मबौजे तथा दग्धे नारोहति * भवाङ्कुरः ॥८॥ तदनन्तरमेवोर्ध्वमालोकान्तात्स गच्छति । पूर्वप्रयोगासङ्गत्वबन्धच्छेदोर्ध्वगौरवैः ॥८॥ कुलालचक्रे दोलायामिषौ चापि यथेष्यते । पूर्वप्रयोगात्कर्मेह तथा सिद्धिगतिः स्मृता ॥ १० ॥
D न रोहति ।
+ DC वापि ।
† D स्रुताः।
२२८

Page #246

तत्त्वार्थाधिगमसूत्रम्। [अ
नसू ७।]
मृलेपमङ्ग निर्माचाद्यथा दृष्टाण्खलाबुनः । । कर्मसङ्गविनिर्मोहात्तथा सिद्धिगतिः स्मृता* ॥११॥ एरण्डयन्त्रपेडासु बन्धच्छेदाद्यथा गतिः । कर्मबन्धनविच्छेदात्मिद्धस्थापि तथेष्यते ॥१२॥ ऊर्ध्वगौरवधर्माणो जौवा इति जिनोत्तमैः । । अधोगौरवधर्माण: पुद्गला इति चोदितम् ॥१३॥ यथाधस्तिर्यगूधं च लोष्टवाय्वग्निवौतयः । खभावतः प्रवर्तन्ते तथोंधं गतिरात्मनाम् ॥१४॥ अतस्तु गतिवैश्त्यमेषां यदुपलभ्यते । कर्मण: प्रतिघाताच्च प्रयोगाच्च तदिश्यते ॥१५॥ 10 अधस्तिर्यगयोधं च? जीवानां कर्मजा गतिः । ऊर्ध्वमेव तु तद्धर्मा भवति चौणकर्मणाम् ॥१६॥ द्रव्यस्य कर्मणो यद्वदुत्पत्त्यारम्भवीतयः । समं तथैव सिद्धस्य गतिमोक्षभवक्षयाः ॥१७॥ उत्पत्तिश्च विनाशश्व प्रकाशतमसोरिह । युगपद्भवतो यहत् तथा निर्वाणकर्मणोः ॥१८॥ तन्वी मनोज्ञा सुरभिः पुण्या परमभाखरा । प्राग्भारा नाम वसुधा लोकमूर्ध्नि व्यवस्थिता ॥१९॥ नृलोकतुल्यविष्कम्भा सितच्छत्रनिभा शुभा । ऊर्ध्वं तस्याः क्षित:॥ सिद्धा लोकान्ते ममवस्थिताः ॥२०॥ 20
15
D चात्मनः ।
* D सिद्धगतिः स्मृताः। + :D वौचयः। S D अवस्तिर्यग चोय च। || D क्षः। .

Page #247

२३१
[अ० १० । सू०७।] दशमोऽध्यायः ।
२३१ तादात्म्यादुपयुक्तास्ते केवलज्ञानदर्शनैः । सम्यक्वामिद्धतावस्था हेत्वभावाच्च निक्रियाः ॥२१॥ ततो ऽप्यर्ध्व गतिस्तेषां कस्मात्रास्तौति चेन्मतिः । धर्मास्तिकायस्थाभावात्म हि हेतुर्गतेः परः ॥२२॥ संसारविषयातीतं मुक्कानामव्ययं सुखम् । अव्याबाधमिति प्रोक्तं परमं परमर्षिभिः ॥२३॥ स्थादेतदशरीरस्य जन्तोनष्टाष्टकर्मणः । कथं भवति मुक्तस्य सुखमित्यत्र मे? श्टणु ॥२४॥
लोके चतुर्खिहार्थेषु सुखशब्दः प्रयुज्यते । 10 विषये वेदनाभावे विपाके मोक्ष एव च ॥२५॥
सुखो वन्हिः सुखो वायुर्विषयेविह कथ्यते । दुःखाभावे च पुरुषः सुखितो ऽस्मोति मन्यते ॥१६॥ पुण्यकर्मविपाकाच्च सुखमिष्टेन्द्रियार्थजम्॥ । कर्मक्लेशविमोक्षाच्च मोक्षे सुखमनुत्तमम् ॥२०॥ सुखप्रसुप्तवत्केचिदिच्छन्ति परिनिर्वृतिम् । तदयुक्तं क्रियावत्त्वात्मुखानुशयतस्तथा ॥२८॥ श्रमलममदव्याधि। मदनेभ्यश्च सम्भवात् । मोहोत्पत्तेर्विपाकाच्च ४ दर्शननस्य कर्मणः ॥२८॥
.
..
15
* D केवलज्ञानदर्शनैः + D सम्यक्त्वं। * CA पुरः। 5 B स।
|| D अर्थिजी ID मोक्षः । ** D निष्टनिम्। ..........-th K घनशततः।
D महदव्याधि for मदव्याधि। 88 D मोहोत्पत्तिनिपाकाच।

Page #248

२३२
सत्त्वार्थाधिगमसूत्रम् ।
अरगसू०७।]
लोके तत्मदृशो ह्यर्थः कृत्वेऽप्यन्यो न विद्यते । उपगोयेत* तद्येन तस्मान्निरु पमं सुखम्। ॥३०॥ लिङ्गप्रसिद्धेः प्रामाण्यादनुमानोपमानयोः । अत्यन्तं चाप्रसिद्धं तद्यत्तेनानुपमं स्मृतम् ॥३१॥ प्रत्यक्षं तद्भगवतामहतां तैश्च भाषितम् । ग्टह्यते ऽस्तौत्यतः प्राज्ञैर्न छद्मस्थपरौक्षया ॥१२॥ इति यस्त्विदानौं सम्यग्दर्शनज्ञानचरणसंपन्नो भिक्षोक्षाय घटमानः कालसंहननायुषादल्पशक्तिः कर्मणां चातिगुरुत्वादकृतार्थ एवोपरमति स सौधर्मादौनां सर्वार्थसिद्धान्तानां कल्पविमानविशेषाणामन्यतमस्मिन्देवतयोपपद्यते । तत्र सुकृत कर्म- 10 फलमनुभूय स्थितिक्षयात्प्रच्युतो देशजातिकुलशीलविद्याविनयविभवविषयविस्तरविभूतियुक्तेषु मनुष्येषु प्रत्यायातिमवाप्य पुनः सम्यग्दर्शनादिविशुद्धबोधिमवाप्नोति । अनेन सुखपरम्परायुक्रेन कुशलान्यासानुबन्धक्रमेण परं त्रिर्जनित्वा सिध्यतौति ॥
वाचकमुख्यस्य शिवश्रियः प्रकाशयशसः प्रशिष्येण। 15 शिष्येण घोषनन्दिक्षमणस्यैकादशाङ्गविदः ॥१॥ वाचनया च पमहावाचकक्षमणमुण्डपादशिय्यस्य । शिष्येण वाचकाचार्यमूलनाम्नः प्रथितकोतः ॥२॥
* D उपनौयेत । * D प्रामाण्यं धनमान । || D खकृत।
+ D स्मृतम्।
देवत्वायोपपद्यते। T B मुण्डा।

Page #249

[ अ० १० । ० ७ । ]
5
दशमोऽध्यायः ।
न्यग्रोधिकाप्रसूतेन विहरता पुरवरे कुसुमनान्त्रि | कौभौषणिना *स्वातितनयेन वात्सीसुतेनार्घ्यम् ॥३॥ श्रर्हद्वचनं सम्यग्गुरुक्रमेणागतं समुपधार्थ । दुःखार्त्त च दुरागमविहतमतिं लोकमवलोक्य ॥ ४ ॥ इदमुचैर्नागर!वाचकेन सत्त्वानुकम्पया दृब्धम् । तत्त्वार्थाधिगमाख्यं स्पष्टमुमास्वातिना शास्त्रम् ॥ ५॥ यस्तत्त्वाधिगमाख्यं ज्ञास्यति च करिष्यते च तत्रोक्तम् । मो ऽव्याबाधसुखाख्यं प्राप्स्यत्यचिरेण परमार्थम् ॥ ६ ॥
इति तत्त्वार्थाधिगमे ऽर्हत्प्रवचनसङ्ग्रहे दशमोऽध्यायः समाप्तः ॥
* C खातिशयेन, D स्वातितनयेनाथा सौसुतेन । S खमाखाचकम् ।
30
२३३
† D दुःखार्त्तकम् ।
SD

Page #250


Page #251

Appendix A. तत्त्वार्थाधिगमसूत्रम् ।
AN ALPHABETICAL INDEX OF SUTRAS IN THIS WORK.
अ।
चनुक्रमनम्बर।
...
अध्याय। सूत्रसया । पचसया। ७ १४
१२. . २५
१२६
१ घगार्यनगारच ... २ अजीवकाया० ... ३ अणवः कन्धाश्च . ... ४ अणुव्रतो ऽगारौ ... ५ अदत्तादानं स्तेयम् ... ६ अधिकरणं जीवाजीवाः ७ घधिके च ...
. . . F- 6
१५५
. . .
५१
१६
, अनन्तगुणे परे
अनशनावमौदर्य ११ अनादिरादिमांश्च १२ अनादिसंबन्धे च १३ अनित्याशरण ... १६ अनुग्रहार्थ १५ अनुश्रेणि गतिः ..... १६ अपरा पल्योपममधिकं च ... ४
१८६
AU
१६8
0. .

Page #252

APPENDIX A.
१३३
१४५
२५
:: :: :: :: :: :: : :
११.
अनुमामनम्बर।
अध्याय । सूचसया । पत्रसया । १७ अपरा हादशमुहूर्ता .... .
१७९ १८ अप्रतिघाते ... ... १६ अप्रत्यवेक्षिता• ... २० बर्थस्य ... ... २१ अर्पितानर्पितसिद्धेः ... २२ अल्पारम्भपरिग्रहत्वं. २१ अवग्रहापायधारणाः २४ अविग्रहा जीवस्य ...
अविचारं द्वितीयम् ... २६ अवतकषायेन्द्रियक्रियाः० २७ अशुभः पापस्य २८ असोयाः प्रदेशा० ... २६ असङ्ख्येयभागादिषु० ... ३० असदभिधानमनृतम् ... ३१ असुरेन्द्रयोः० ... ... ४
आ। ३२ आकाशस्यानन्ताः ... ३३ आकाशस्यावगाहः ... ३४ आकाशादेकद्रयाणि ... ३५ आचार्योपाध्याय० ... ३६ आदिवस्तिसृणामन्तरायस्य. .. ३७ आद्य संरम्भ. ... ... : ३८ याद्यशब्दौ दित्रिभेदौ
३६ आद्ये परोक्षम् ... ४० आद्यो ज्ञानदर्शनावरण. ... ८ ५ १६७
MF GF - GFFm on Mon - 60
- १२२
१२३
१५४
११
"
१२१
...
२०२
-: :: :: :: ::
१७७
- N

Page #253

अनुक्रमनम्बर ।
४१ आनयनप्रेष्यप्रयोग •
४२ आमुहूर्तात्
१३ आरणाच्युताटू० ४४ आर्तरौद्रधर्मशुक्लानि .
...
१५ व्यर्तममनोज्ञानां •
४६ आर्या लिशञ्च व्यालोचनप्रतिक्रमण ०
४८ आखवनिरोधः संवरः...
४६ व्याज्ञापायविपाक ०
68
५०
इन्द्रसामानिक •
५१ ईर्याभाषैषणा०
५२ उच्चैर्नीचैच ...
APPENDIX A.
...
...
...
...
( उच्छासाहारवेदनो ० )
५३ उत्तमः क्षमा०
५४ उत्तमसंहननस्यै०
५५ उत्पादव्ययध्रौव्ययुक्तं सत् उपयोगो लक्षणम्
५७ उपयोगः स्पर्शादिषु
५८ उपर्युपरि ५६ उपशान्तक्षीणकषाययोश्च
...
...
इ।
:
ई।
...
उ ।
::::
अध्याय । नसङ्ख्या । पचसङ्ख्या ।
२६
१६२
१०
२०६
३८
११५
२६
२०६
२०६
S
8
£
ह
00
8
ह
17
ह
ह
8
ह
३१
१५
२२
३७
8
५.
१३
०
* *
२६
१६
3
१६
३८
co
२००
१८२
२०६
३
१८४
१०८
१०६
१८
२०६
१३०
४१
४४
१०६
२०६

Page #254

अनुक्रमनम्बर । ६० ऊर्ध्वाधस्तिर्यग्व्य •
APPENDIX A.
(२ एकप्रदेशादिषु भाव्यः • ६३ एकसमयो ऽविग्रहः
६४ एकं दौ वानाहारकः... ६५ एकादश जिने
६६ एकादयो भाज्या • ६७ एकादीनि भान्यानि ०
६ एकाश्रये सवितर्क •
६१ ऋजुविपुलमती मनःपर्यायः
७०
98 कषायोदयात्ती ०
७५ कन्दर्प कौकुच्य • ७६ कल्पोपपन्नाः०
७७ कायप्रवीचारा०
...
...
६६ च्यौदारिकवैक्रिय ० योपपातिकचरमदेहो • ७१ ब्औपपातिकमनुष्येभ्यः... ७२ व्यौपशमिकक्षायिकौ ७३ व्यौपशमिकादि
...
...
...
ऊ।
⠀⠀⠀⠀
चट ।
...
ए ।
...
...
•"
औ ।
...
...
क ।
: : : :
अध्याय । सङ्ख्या । पचसङ्ख्या ।
२५
१६२
७
२
8
8
२४
१४
३०
३१
११
१७
३१
४३
३७
५२
२८
8
१५
२७
१८
२४
१२३
83
85
१८७
१८८
२७
२००
५०
६२
११३
३६
२१४
१४५
१६२
१०५
૫

Page #255

अनुक्रममम्बर ।
७८ कायवाङ्मनःकर्म योगः
७६ कालश्चेत्येके ..
Co
afofuपोलिका • -१ कृत्स्वकर्मक्षयो मोक्षः
२ केवलिश्रुतसङ्घ •
३ क्षुत्पिपासा •
-
क्षेत्रवाखहिरण्य •
८५ क्षेत्रकालगति लिङ्ग •
च्छ गतिकषायलिङ्ग •
-
CC
8 चक्षुरचक्षुरवधि• ५ चतुर्भागः शेषाणाम् ९६ चारित्रमोहे•
APPENDIX A.
६७ जगत्कायस्वभावौ च
...
गतिशरीरपरिग्रहा ....
गतिस्थि गविजातिशरीरा०
• गर्भसंमूईनजमाद्यम्
८१ गुणसाम्ये सदृशानाम् ..
६२ गुणपर्यायवद् द्रव्यम् ९३ ग्रहाणामेकम्
जघन्या त्वष्टभागः
:
...
...
...
...
...
...
...
ग ।
⠀⠀⠀⠀⠀⠀⠀⠀
...
...
...
च।
ज ।
अध्याय ।
६
મ
6
५
५.
8
.
8
£
७
8
सूत्रसङ्ख्या । पत्रसङ्ख्या 1
१
१३८
३८
१३६
२४
४५
8
ह
२४
२२
१७
१२
४६
३४
३७
8€
ע
५३ १५
5
५२
२१४
१४५
१९६
१६१
२१
8°
१०८
१२४
१०३
18
१३५
१३६
११
१६८
११६
१९७
१५३
१९६

Page #256

APPENDIX A.
88
अनुक्रमनम्बर।
अध्याय। सूचसधा। पत्रसधा। ce जम्बूद्दीपलवणादयः -. -... १.. जराय्वण्डपोतजानां गर्भः १०१ जौवभव्याभव्यत्वादीनि च
जीवस्य च ... ... १०३ जीवाजीवासव० -... १.४ जीवितमरणाशंसा० ... १०५ ज्योतिष्का० ... १०६ ज्योतिष्काणामधिकम् ।
mr - . . ० ०
त।
० ०
. x
ट
१४६
९०७ ततश्च निर्जरा ... १०८ तत्कृतः कालविभागः ... ... १०६ तत्त्वार्थश्रद्धानं सम्यग्दर्शनम् ११० तथैककाययोगायोगानाम् । १११ तत्प्रमाणे ... ... ११२ तत्पदोषनिहव० ... ९१३ तत्र भरत.... ... ११४ तत्स्थैर्यार्थ ११५ तदनन्तभागे मनःपर्यायस्य ११६ तदनन्तरमूर्ध्व ... १९७ तदविरतदेशविरत. .... ११८ तदादीनि भाज्यानि ... ... २
तदिन्द्रियानिन्द्रिय० ... १२० तद्विभाजिनः ... १२१ तविपर्ययो. १२२ तनावः परिणामः ...
२१५
२०५
४४
५२
११६
n xx
१४७
४१ .
१३७

Page #257

अनुक्रमनम्बर ।
१२३ वद्भावाव्ययं नित्यम् १२४ वन्निसर्गादधिगमाद्दा...
१२५ तन्मध्ये मेरुना मिर्वृत्तो •
१२६ तपसा निर्जरा च
१२७ तारकाणां चतुर्भागः
APPENDIX A.
१२० तासु नरकाः
१२६ तिर्यग्योनीनां च १३० तोत्रमन्दज्ञाताज्ञात •
...
...
...
...
१३१ टतीयः पौतलेश्यः
१३२ तेजोवायू....
१३३ तेषां परं परं सूक्ष्मम्... १३४ तेव्वकत्रि....
१३५ त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमाख्यायुष्कस्य
१३६ त्रायस्त्रिंश लोकपाल •
१३७ दर्शन विश्वद्धिविनयसंपन्नता •
१३८ दर्शनचारित्रमोहनीय ० १३८ दर्शनमोहान्तराययो० १४० दश वर्षसहस्राणि
१४१ दशाष्टपञ्च ०
१४२ दानादीनाम् १४३ दिग्देशानर्थदण्ड •
१४४ दुःखशोकतापा•
१४५ दुःखमेव वा १४६ देवाच्चतुःर्निकायाः
...
...
...
800
...
...
...
...
::
:
द।
...
⠀⠀⠀
...
...
...
...
...
अध्याय । सूत्रसङ्ख्या । पचसङ्ख्या ।
"
३०
१३३
१
8
8
2
8
५१
블
Www
१८
२३
१०
१४
88
३
7
१४
१६
१२
६
ह
१८३
११
६
६०
१४१
६२
४२
પૂ॰
७५
१७६
६३
१४७
१६६
१८७
११७
६२
१७८
१५६
१४४
१५१
६२

Page #258

CO
APPENDIX A.
अध्याय। सूचसया। परमधा।
१४६
१२१
१३७
०
१३७ देशसर्वतो ऽणुमहतो...१४८ द्रव्याणि जौवाश्च ... १४६ व्याश्रया निर्गुणा गुणाः १५.
दिनवाडादश० ... १५१ दिदिविष्कम्भाः० . १५२ दिर्धातकोखण्डे १५३ दिविधानि ... ... १५४ दिविधो ऽवधिः ... १५५ घधिकादिगुणानां तु ...
०
W
१५६ धर्माधर्मयोः कृत्स्खे ... ... ५
न। १५७ नक्षत्राणामर्धम् ... १५८ न चक्षुरनिन्द्रियाभ्याम् | १५६ न जघन्यगुणानाम् ... १६० न देवाः ... ... १६१ नवचतुर्दश ... १६२ नाणोः १६३ नामगोत्रयोविंशतिः ... १६४ नामगोत्रयोरछौ ... १६५ नामप्रत्ययाः० १६६ नामस्थापनाद्रव्य. ... १६७ नारकदेवानामुपपातः... १६८ नारकसंमूर्छिनो नपुंसकानि ... १६६ नारकाणां च द्वितीयादिषु ... ४
२
१७

Page #259

APPENDIX A.
عم
१२०
س
م
२०५
ي
५४
م
م ه
४३
م
م
१४६
عر س
अनुक्रामनम्बर।
. अध्याय। सूचसया।। पचसया। १७० नारकर्यग्योनमानुषदैवानि ... c .११ १७२ १०१ नित्यावस्थितान्यरूपाणि १७२ नित्याशुभतरलेश्या० ... १७३ निदानं च ... ... १७४ निरुपभोगमन्त्यम् । १७५ निर्देशखामित्व. १७६ निर्वर्तनानिक्षेप० ...
१४३ १७७ निर्वृत्त्युपकरणे ... १७८ निःशल्यो व्रती ... १७६ निःशीलतत्वं च सर्वेषाम् १८० निष्क्यिाणि च ११ स्थिती परापरे ... ... १८२ नेगमसंग्रह ... .
प। १८३ पञ्चनव• ... ... ... १८३ पञ्चेन्द्रियाणि ... १५ परतः परतः • ... १८६ परविवाह करणे. ... १८७ परस्परोदौरितदुःखाः १८८ परस्परोपग्रहो जीवानाम् १८६ परात्मनिन्दाप्रशंसे ... १६. परा पल्योपमम् ... ... ४ . • ११८ १९१ परे केवलिनः ... ... . ४०
२०६ १९२ परे ऽप्रवीचाराः १६३ परे मोक्षहेतू ... ... . .. ३०
م
ه
م
ه
م
س
ع
म
...
.
१२६ १४
م
२४.
ه
م م
م
२०.

Page #260

10
अनुक्रमनखर ।
१९४ पोत पद्मशुक्लेश्या १६५ पौवान्तलेश्याः
१९६६ पुलाकबकुश •
APPENDIX A.
...
१८७ पुष्कराध च
१९८ पूर्व प्रयोगादसङ्गत्वा • १९६ पूर्वयोद्दन्द्राः
२०० पृथक्तकत्व •
२०१
२०२ प्रकृतिस्थित्यनुभाव०
२०३ प्रत्यक्षमन्यत् २०४ प्रदेशतोऽसङ्ख्येयगुणं.
२०५ प्रदेशसंहार •
२०६ प्रमत्तयोगात्प्राणव्यपरोपणं हिंसा
...
...
पृथिव्यब्वनस्पतयः स्थावराः
...
...
२०७ प्रमाणन यैरधिगमः २०८ प्राग्ग्रैवेयकेभ्यः कल्पाः ... २०६ प्राग्मानुषोत्तरान्मनुष्याः २१० प्रायवित्तविनय ०
...
२९१ बन्धवधच्छ विच्छेदा० २१२ बन्धहेत्वभावनिजराभ्याम् २१३ बन्धे समाधिकौ •
२१४ बहिरवस्थितांः
२१५ वज्जबज्डविध •
२१६ बवारम्भपरिग्रहवं.
२१७ बादरसंपराये सर्वे
...
...
...
...
...
...
...
: : :
...
...
ब ।
::::
::
अध्याय । वनसङ्ख्या । पचसा ।
8
ह
8
&
8
80
१३
४१
१३
8
३६
१६
लाऊ न
२४
23
३६
१६
१६
१६
१२
११०
v
२०६
७५
२१५
£8
२०७
४२
१६७
१५
५०
१२४
१५४
ह
१११
२००
१६०
२१४
१३६
१०५
१७
१४५
१८७

Page #261

नुक्रमनम्बर । २१८ बाह्याभ्यन्तरोपध्योः २१६ ब्रह्मलोकालया •
...
• APPENDIX A.
२२० भरतैरावतविदेहाः
२२१ भवप्रत्ययो नारक देवानाम् २२२ भवनवासिनो •
०
...
...
...
०
२२३ भवनेषु दक्षिणार्धाधिपतीनां ०
२२० भवनेषु चं
२३८ मूर्छा परिग्रहः
२३८ मेरुप्रदक्षिणा •
२२५ भूतवत्यनुकम्पा
२२६ भेदसंघाताभ्यां चाक्षुषाः २२७ भेदादणुः
...
⠀⠀⠀⠀⠀
...
भ।
::
...
...
⠀⠀⠀⠀⠀⠀⠀⠀
...
२२८ मतिः स्मृतिः •
२२६ मतिश्रुतावधि • २३० मविश्रुतयोर्निबन्धः०
२३१ मतिश्रुतावधयो॰ २३२ मत्यादौनाम् २३३ माया तैर्यग्योनस्य
२३४ मारणान्तिकों संलेखनां जोषिता २३५ मार्गाच्यवननिर्जरार्थं •
२३६ मिथ्यादर्शनाविरति
२३७ मिथ्योपदेश रहस्याभ्याख्यान •
...
... 8
...
...
म।
: : : : : :
...
...
...
...
अध्याय । त्रसङ्ख्या । पचसया ।
२६
२०३
११२
8
8
8
२५
w 2 2 2 2 ~ 1 2
१६
२२
११
३०
"
१३
२०
२७
१३
ह
2 2 2 2 2 D ~ ~ ~ ~
२७
३२
१२
१४
11
ह
२२
のん
११३
११८
१४४
१३•
१३०
१६
१४
२५
३०
१६८
१४५
१५८
१६५
१६६
१६०
१५५
१०२

Page #262

12
APPENDIX A..
चमक्रमनम्बर।
अध्याय। सूचसया। पनसया। २४. मैत्रौप्रमोदकारण्य. ... . ... . २४१ मैथुनमब्रह्म ___... ... ७ ११ १५५ २४२ मोहक्षया० ...
.
२२
२४३ यथोक्तनिमित्तः . ... २४४ योगदुःप्रणिधाना ... २४५ योगवकता. २४६ योगोपयोगी जौवेषु ...
. .
२४७ रत्न-शर्करा२४८ रूपिणः पुटूलाः २४६ रूपिववधेः... २५. रूपिष्वादिमान्
...
२
२५१ लब्धिप्रत्ययं च ... २५२ लब्ध्युपयोगौ भावेन्द्रियम् २५३ लोकाकाशे ऽवगाहः...
...
५
१२३
२५४ वर्तना परिणामः • ... ९५५ वाचनाप्रच्छना : .... २५६ वाय्वन्तानामेकम् ... २५७ विग्रहगतौ कर्मयोगः ... .. २५८ विग्रहवती च. ...
*

Page #263

APPENDIX A.
13.
२६
१६४
१८.
अनुक्रमनम्बर।
अध्याय। सूचसया। पत्रसधा। २५६ विघ्नकरणमन्तरायस्य ... ... ६ २६. विचारो ऽर्थव्यञ्जनयोगसंक्रान्तिः । २६१ विजयादिषु विचरमाः ।
११३ २६२ वितर्कः श्रुतम् २६३ विधिद्रव्यदाट. ... २६४ विपरीतं शुभस्य ... २६५ विपरीतं मनोज्ञानाम् । २६६ विपाको ऽनुभावः ... २६७ विशुद्धिक्षेत्र २६८ विशुद्ध्यप्रतिपाताभ्यां तहिशेषः २६६ विशेषत्रिसप्त. ...
११५ २७० वेदनायाश्च ... ... २७१ वेदनौये शेषाः । २७२ वैक्रियमोपपातिकम् २७३ वैमानिकाः २७४ व्यञ्जनस्थावग्रहः २७५ व्यन्तराः किन्नर० ... २७६ व्यन्तराणां च २७७ व्रतशोलेषु पञ्च.
२०५
१९७
१०५
१५६
१२०
२७८ शङ्काकांक्षा० ... २७६ शब्दबन्धसौक्ष्म २८० शरीरवामनः० ... २८१ शुक्ल चाये ... ... २८२ शुभं विशुद्धमव्याघाति
१२५
२०६
... २
६

Page #264

• APPENDIX A.
अध्याय। सूचसया। पवसङ्ख्या ।
अनुक्रमनम्बर। २८३ शुभः पुण्यस्य . ....- .. २८४ शेषाः स्पर्शरूप. ... २८५ शेषाणां संमूर्छनम् २८६ शेषाणां पादोने ... २८७ शेषाणामन्तर्मुहूतम् ... २८८ श्रुतं मतिपूर्व २६ श्रुतमनिन्द्रियस्य ...
१७E
w so na orn. wow in
w
१३४
१७
१४०
७३
१२६
१२२
१६३
२६. स याखवः ... ... २६१ स कवायत्वाज्जीवः ... २६२ स कषाया. २६३ संलिशासरी• ... २६४ स गुप्तिसमिति ... २६५ संघातभेदेभ्य उत्पद्यन्ते २६६ सङ्ख्येयासङ्ख्येयाश्च २६७ सचित्तनिक्षेपपिधान २६८ सचित्तशीतसंवत्ताः ... २६६ सचित्तसंबद्ध. ... ३०० सत्सङ्ख्या० ... ३०१ सदसतोरविशेषाद्य. ३०२ सदसद्देद्य ...
स विविधो... ३०४ सद्देद्य. ... ... ३.५ सप्ततिहिनौयस्य ... ३०६ स बन्धः ...
23
१६३
onosor v svo
... ८
२६
१२

Page #265

अनुक्रममम्बर । ३०० संमूर्च्छनगर्भा पपाता जन्म
३०८ समनकामनस्काः
३०८ सम्यक्लचारित्रे
३१. सम्यग्दर्शन •
३११ सम्यग्दृष्टिश्रावक •
३१२ सम्यग्योगनिग्रहो गुप्तिः
३९३ सप्त सनत्कुमारे
३१०
स यथा नाम
३१५ संयम श्रुत० ३१६ सरागसंयम •
३१७ सर्वद्रव्यपर्यायेषु
३१ सर्वस्य
३१८ संसारियो मुक्ताश्च
...
३२०
३२१ संज्ञिनः समनस्काः ३२२ सागरोपमे ...
३२३ सागरोपमे ..
सारखता •
३२४ ३२५ सामायिक
...
APPENDIX A.
...
...
: :
...
...
...
...
...
...
संसारिणस्त्रसस्थावराः
::
...
...
..
...
३२६ सुखदुःख ० ३२७ सूक्ष्मसंपराय •
३२८ सो ऽनन्तसमयः
३२६ सौधर्मादिषु यथाक्रमम् ३३० सौधर्मेशान • ३३१ स्तेनप्रयोग•
...
⠀⠀
...
...
::
...
...
:
...
अध्याय । नसङ्ख्या । पचसङ्ख्या
३२
ε
&
8
६
'
ह
५.
8
११
M
89
8
३६
२३
४६
* *
४३
१०
१२
२५
३०
8°
२६
१८
२०
३६
३३
15
२२
85
४२
३६
५
२०८
१८३
११४
१८०
२१०
१४६
२६
५१
४२
४२
8€
११०
१९६
११२
१९८
१२५
१८६
१३६
११४
१०६
१६०

Page #266

16
APPENDIX A.
अनुक्रमनम्बर। ३३२ स्थितिः ... ३३३ स्थितिप्रभाव. ३३४ खिग्धरूक्ष ... ३३५ स्पर्शनरसन० ३३६ स्पर्शरस. ... ३३७ स्पर्शरस. ...
.... ... ...
... ... ...
अध्याय। सूचसधा। परसह्या । ४ २६ ११३ .. २९ १०७ ५ ३२ १३४
४५
...
३३८ हिंसादिविहामुत्र.... ३३६ हिंसातस्तेयविषय.... ३४० हिंसान्तस्तेया० ...
Mmm 66 NFF००
१५०
...
२०५
१88
३४१ ज्ञानदर्शनदान. ... ... २ ३४२ ज्ञानावरणे प्रज्ञाज्ञाने ... ३४३ ज्ञानदर्शनचारित्रोपचाराः ... ६ ३४४ ज्ञानाज्ञानदर्शन. ... ...
W0
२३

Page #267

Appendix B.
अथ पूजाप्रकरणम् ।
स्वानं पूर्वामुखीभूय प्रतीच्यां दन्तधावनम् । उदीच्यां श्वेतवस्त्राणि पूजा पूर्वोत्तरामुखौ ॥ १ ॥ गृहे प्रविशतां * वामभागे शल्यविवर्जिते । देवतावसरं कुर्यात्सार्धहस्तोर्ध्व भूमिके ॥ २ ॥ नौचैर्भूमिस्थितं कुर्याद्देवतावसरं यदि । नोचैर्नोचैस्ततो वंशसन्तत्यापि सदा भवेत् ॥ ३ ॥ यथार्चकः स्यात्पर्वस्या उत्तरस्याश्च संमुखः । दक्षिणस्या दिशो वर्जं विदिक्वर्जनमेव च ॥ ४ ॥ पश्चिमाभिमुखः कुर्यात्पूजां जैनेन्द्रमूर्तये । चतुर्थ सन्त विच्छेदो दक्षिणस्यामसन्ततिः ॥ ५ ॥ आग्नेय्यां तु यदा पूजा धनहानिर्दिने दिने । वायव्यां सन्ततिर्नैव नैर्ऋत्यां च कुलक्षयः ॥ ६ ॥ ऐशान्यां कुर्वतां पूजां संस्थितिर्नैव जायते । व्यंह्निजानुकरांसेषु मूर्ध्नि पूजा यथाक्रमम् ॥ ७ ॥ श्रीचन्दनं विना नैव पूजां कुर्यात्कदाचन । भाले कण्ठे हृदम्भोजोदरे तिलककारणम् ॥ ८॥ नवभिस्तिलकैः पूजा करणौया निरन्तरम् । प्रभाते प्रथमं वासपूजा कार्या विचक्षणैः ॥ ८ ॥ मध्याह्ने कुसुमैः पूजा संध्यायां धूपदीपयुक् । वामाङ्गे धूपदाहः स्यादग्रपूजा तु संमुखौ ॥ १० ॥ व्यर्हतो दक्षिणे भागे दोषस्य विनिवेशनम् | ध्यानं च दक्षिणे भागे चैत्यानां वन्दनं तथा ॥ ११ ॥
* P सुख्यानके स्थितं ।
+ A समं ।
+ वंशः ।
९ तदा स्यात्यन्ततिच्छेदो ।

Page #268

18
APPENDIX B.
हस्तात्यस्खलितं क्षितौ निपतितं लग्नं क्वचित्पादयोर्यन्मूऊर्ध्वगतं तं कुवसनै भेरधो यद्भुतम् । स्प; दुराजनैर्घनैरभिहतं यषितं कोटकैस्त्याज्यं तत्कुसुमं दलं फलमथो भक्तर्जिनप्रीतये ॥ १२ ॥ नैकपुष्पं विधा कुर्यान विन्द्यात्कलिकामपि । चम्पकोत्पलभेदेन भवेदोषो विशेषतः ॥ १३ ॥ गन्धधयाक्षतैः सग्भिः प्रदीपलिवारिभिः । प्रधानश्च फलैः पजा विधेया श्रीजिनेशितुः ॥ १० ॥ शान्तौ श्वेतं जये श्यामं भद्रे रक्तं भये हरित् । पोतं ध्यानादिकलाभे पञ्चवर्ण तु सिद्धये ॥ १५ ॥ (शान्तौ श्वेतं तथा पोतं लाभे श्यामं पराजये । मङ्गलार्थ तथा रक्तं पञ्चवणं तु सिद्धये ॥) खण्डिते सन्धिते छिन्ने रक्त रौद्रे च वाससि । दानपूजातपोहोमसन्ध्यादि निष्फलं भवेत् ॥ १६ ॥ पद्मासनसमासौनो नासाग्रन्यस्तलोचनः ।। मौनी वस्त्रास्तास्योऽयं पूजां कुर्याज्जिनेशितुः ॥ १७ ॥
खात्र* विलेपनविभूषणपुष्यवासधूपप्रदीपफलतन्दुलपत्रपगैः । नैवेद्यवारिवसनैश्चमरात पत्रवादित्रगौतनटनस्तुतिकोशझ्या ॥ १८ ॥ इत्येकविंशतिविधा जिनराजपूजा ख्याता सुरासुरगणेन कृता सदैव । खण्डीकृता कुमतिभिः कलिकालयोगा
द्यद्यप्रियं तदिह भाववशेन योज्यम् ॥ १६ ॥१ इति प्रसिद्ध्या श्रीउमाखातिवाचकविरचितं पूजाप्रकरणं समाप्तम् ॥
* वानं।
+ P कोशष्टद्धिः : १. Peterson's third Report App. I. P. 328. Folios 3. पूजाविधिप्रकरणं सभाषम् सू० उमास्वातिवाचकः।

Page #269

Appendix c.
अथ जम्बूद्दौपसमासः। सर्वजननयनकान्तं नखलेखाविसृतदौधितिवितानम् ।
पादयुगचन्द्रमण्डलमभिरक्षतु नः सदा जैनम् ॥ जम्बूद्दौपः सर्वमध्ये वृत्तो लक्षमानो दैर्घ्य विस्ताराभ्यां योजनत्रिलक्षषोडशमहस्रसप्तविंशद्विशतत्रिगव्यूताष्टाविंशधनुःशतत्रयोदशाङ्गलार्धाङ्गुलमशेषपरिधिः स्वनामदेवताचतुरष्टचतुर्विस्तारोच्छ्रायप्रवेशविजयादिचतुरः वज्रमयजगतोवृतः । माष्टोच्छायचतुर्दादशोपर्यधोविस्तृता । तत्रार्धयोजनो रत्नमयो जालकटको जगत्यष्टभागविस्तृतः । तदुपरि पद्मवरवेदिका कटकमाना विचित्ररत्नमयस्तम्भफलकसंघाटकशचौवंशवंशकवेल्लुकनिर्माणा गवाक्षहेमकिंकि
घण्टारजतमणिमुक्तापातालकरचना वायुसंपातमंघट्टशब्दवती नानालतासंघाटकान्तरस्तम्भान्तराद्युत्पलादिरचना उभयतो वेदिकावनखण्डवती। तानि वनानि रूपरसगन्धस्पर्शशब्दसुखोपेतमणिहणानि रत्नमयत्रिसोपानस्थगनतोरणाष्टमङ्गलध्वजपर्वतकान्दोलकग्रहकमण्डपकामनवेदिकाविच्चित्रजलवापोभूषितानि । तद्दक्षिणभागे भरतमाहिमवतः षड्विंशपञ्चयोजनशतमषट्कलविस्तृतं विजयाव्यगङ्गासिन्धुषोढाविमतं मागधवरदामप्रभामतीर्थद्वारं तत्स्थतबामदेवं तद्दक्षिणभागमध्यायोध्यम् । तन्मध्ये पूर्वापरतः पञ्चविंशतियोजनोच्छ्रायस्तत्पादावगाढः पञ्चामविस्ततो रुचकसंस्थितः सर्वरा* टौ. संघाउकैः नरशरोरयाः पचौभिः प्रतिबन्धः। + टौ• adds वन !

Page #270

26
APPENDIX C
जतो विजयाव्यः खविस्ताररहितभारतमानार्धदक्षिणोत्तरविभागी उभयतो वेदिकावनखण्डवान् । तदपरभागे तमिस्रागुहा गिरिविस्तारायामा द्वादशाष्टविस्तारोच्छाया विजयद्वारप्रमाणद्वारा वज्रकपाटपिहिता कृतमालकदेववसतिर्बहुमध्यद्वियोजनान्तरत्रियोजनविस्तारोन्ममनिममजलाख्यमरिदतौ । तद्वत्पूर्वतः खण्डप्रपातागुहा नृत्तमालकवमतिः । तत्र दशयोजनान्यारुह्योभयतो विद्याधरश्रेण्यौ दशकविस्तृते पर्वतायामे मवेदिकावनखण्डे । तत्र दक्षिणा सजनपदरथनूपुरचक्रवालप्रमुखपञ्चाशनगरवतौ विचित्रमणिपुष्करिएयुद्यानक्रीडास्थानविभूषिता । तथोत्तरा गगनवल्लभपुरस्मरषष्टिनगरा । तत्र विद्याप्रसादोपहिताभौष्टभोगभुजो विद्याधराः। ततो दशसु तददाभियोग्यश्रेण्यौ समातिरम्यभूमौ इन्द्रलोकपालाभियोग्यभवनालंकृते तदाश्रये । ततः पञ्चसु शिखरतलं दशकविस्तृतं वेदिकावनवद तिरुचिरं देवक्रीडास्थानम् । तत्र नवकूटानि सिद्धायतन- दक्षिणार्धभरत- खण्डप्रपात- माणिभद्र- विजयाय- पूर्णभद्रतमिस्रा-गुहोत्तरार्धभरत-वैश्रवणा ख्यानि प्राकमागण्यानि गिरिपादोच्छ्रायाणि तावन्मलविस्ताराणि उपरि तदधं सर्वरत्नमयानि मध्ये बौणि कनकमयानि । तत्र च प्रथमे सिद्धायतनं क्रोशार्धक्रोशर्यविस्तारं किंचिन्यूनतदुच्छ्रयं रत्नचित्रालोकं पञ्चधनुः शततदर्धा?च्छ्रायविस्तारप्रवेशत्रिद्वारं न पश्चात् । उभयतः पद्मस्थ पूर्णकलन-नागदन्तक-शालभञ्जिका-जालकटक-घण्टा-वनमालाक्रमरचनानि । तन्मध्ये मणिपीठिका पञ्चधनुःशतायामविष्कम्भा तदर्ध
• वैश्रमण।

Page #271

APPENDIX C.
पृथः । तदुपरि देवच्छन्दकः पञ्चधनु:शत उभयतस्तदधिकोच्छ्रायः । तत्र प्रतिमाष्टशतं जिनमानम् । तदपरं दक्षिणार्धभरतकूटं तदत् । तदुपरि प्रामादः पूर्वमानः । तन्मध्ये मणिपौठिकायां सिंहासनमधिपपरिवारसिंहासनवृतम् । तदधिपो भरतः पल्योपमस्थितिर्देवः। तद्दक्षिणतोऽन्यजम्बूद्वीपे भरतराजधानी भरतनिवासः । तथा शेषेषु पञ्चसु खनामानो देवाः । इयोनृत्तमालकृतमालकौ ॥
वृषभकूटो हिमवन्मध्यभागदक्षिणनितम्बे रत्नमयो ऽष्टावुच्छ्रितः चतुर्वादशोपर्यधोविस्तृत ऋषभदेववासः ।
( इति भरतक्षेत्रसंक्षेपः ) भरतोत्तरतो हिमवान् पूर्वापरतो लवणावबद्धो भरतदिगुणविस्तारः प्रतोच्छायो हेममयो मणिविचित्रः । तदुपरि बहुमध्ये पद्महदः प्रागपरायितसहस्रं पञ्चशतविस्तृतः चतुःकर्णा* दशयोजनावगाढो रजतकूलो वज्रमयपाषाण: तपनीयतलः सुवर्णमध्यरजतमणिपालिकः चतुर्दिश्यमणिसोपानः खवतारोत्तारः तोरणध्वज
छचादिभूषितो नौलोत्पल-पौण्डरौक-शतपत्र-सौगन्धिकादिपुष्यचितो विचित्रशकुनिमत्स्यविचरितः षट्पदोपभोग्यः । तन्मध्ये योजनमानं पद्ममर्धयोजनपृथु दशावगाढं जलाविक्रोशोच्छ्रयं वज्रारिष्टवैर्यमूलकण्डनालं वैडर्यजाम्बूनदबाह्यान्तःपत्रं कनककर्णिक तपनीयकेसरं नानामणिमयपुष्करम् । कर्णिकार्धयोजना तदर्धपृथुः। तदुपरि भवनं विजयावत् । मणिपौठिकायां श्रीदेव्याः शय्या । तदन्येन तल्लक्षणेनामशतेन तदर्धमानेन वृतम्। तथा चेकैकैकचतु
* गै. चतुरसः।

Page #272

APPEN DIX C..
दिचु क्रमशचतुरष्टदशदादशषोडशसहस्रेषु द्वितीयषष्ठयोः स्थानयोस्वतःसप्तसु पद्धेषु तत्मामानिकमहत्तरिकातदभ्यन्तरमध्यबाह्यपर्षदनौकाधिपात्मरक्षादिस्थानानि पश्चिमोत्तरक्रमागण्यानि । तद्दाधिशच्चत्वारिंशदष्टचत्वारिंशल्लक्षसंख्याभिस्तिमृभिः पंक्तिभिर्वृतम् ॥ ___ तत्पौरस्त्यतोरणप्रवहा गङ्गा प्रागिरिणा* पञ्चशतगा गङ्गावर्तनकूटेनावर्तिता दक्षिणेन सशेषत्रयोविंशतिसहितानि पञ्चशतानि गता षटक्रोशविस्तृता प्रवहे ऽत्रिषष्टिर्मुखे मुखप्रमाणवेदिका सर्वत्र । तत्प्रपाते वज्रमयो जिकिकार्धयोजनायामा षडधिक विस्तुतार्धक्रोशपृथुला विवृतमकरमुखाकृतिः ॥
वज्रतलं तदधो गङ्गाप्रपातकुण्डं षष्टियोजनमायामविष्कम्भाभ्यां अधःपञ्चाशद्दशावगाढं त्रिसोपानतोरणा दिमत् । तन्मध्ये गङ्गाद्वीपो ऽष्टकायाम विष्कम्भः । तन्मध्ये भवनं तद्वत्यौठिकायां शय्या गङ्गायाः । तद्दक्षिणतोरणगा खण्डकप्रपातगुहाविजयाव्यविदारिका दक्षिणार्धबहुमध्यप्राक्प्रवृत्ता अर्धार्धसमुत्थचतुर्दशसहस्रमरिहता प्रवाहे अधो ऽर्धक्रोशा मपादयोजना मुखे जगतीदारणममुद्रानुप्रवेशा ॥ ___ तथापरेण सिन्धुः स्वकुण्डदीपतमिश्रागुहाविशिष्टा । षट्सप्रतिद्विशतषट्कलोत्तरगा तथा रोहितांशा गङ्गाद्विगुणसर्वमाना खनामदेवौकुण्डदीपा शब्दापात्यायोजनाप्राप्तापरगा हेमवतपाश्चात्याब्धिगामिनी। हिमवति सिद्धवायतनक्षुलहिमवदरतेलागङ्गाऔरोहितांशासिन्धुसुराहैमवतवैश्रमणकूटान्येकादश सर्वरत्नमयानि खनामदेवतास्थानानि पञ्चशतोछायाणि तावदधोविस्तृतान्युपरि
• गै. पूर्वाभिमुखौ।
+ Ms. omits तथा.

Page #273

APPENDIX 0.
तदर्धम् । प्रथमे जिनग्रहं पञ्चाशत्तदर्धायामविष्कम्भं षट्त्रिंशदुच्च मष्टायामचतुर्विष्कम्भप्रवेशचिद्वारम् । मध्ये ऽष्टयोजनानि विस्तारायामाभ्यां मणिपीठिका चतुःपृथ्वी । तन्मानो देवच्छंदकः माधिकायामोच्छ्रयः। प्रतिमादि तद्वत्। शेषेषु प्रासादाः सार्धद्विषष्टियोजमोच्चास्तदर्धविस्तृताः सिंहामनवन्तः मिद्धायतनवत् ॥
(इति हिमवत्संग्रहः ) हिमवदुत्तरं हैमवतं तद्विगुणविष्कम्भं ( हिमवतो गिरेरुदौचौनं )। तत्र मिथुनानि गव्यूतोच्चानि पल्यस्थितीनि चतुर्थभक्तभोजौन्येकोनाशौतिदिनखापत्यपालकानि चतुःषष्टिपृष्ठानि । तन्मध्ये वृत्तो विविधरत्नमयः सर्वतः माहस्रः शब्दापाती गिरिः । तदुपरि खातेर्भवनं हिमवतः कूटवत् ॥ (इति हैमवतसमाहारः ) . तदुत्तरो ऽर्जुनमयो महाहिमवान् हैमवतद्विगुणविस्तारो द्विशतोच्चः । तत्र महापद्मो इदो दिसहस्रायामस्तदर्धविष्कम्भस्तद्धत्पद्मन्यासवान् ह्रौदेवौवासः । तद्दक्षिणप्रवाहा रोहित्खनामदेवौकुण्डरोहितांशामाना पूर्वोद धिगा इदविस्तारापनौतपर्वतार्धदक्षिणगा अष्टाविंशतिसहस्रनदौता । उत्तरा हरिकान्ता पञ्चविंशतियोजनप्रवहा तन्मानजिहिका चत्वारिंशदधिकद्विशतकुण्डा द्वौपो द्वात्रिंशत् गन्धापातियोजनाप्राप्तापरनिवृत्ता षट्पञ्चाशनदौसहस्रानुगापरोदधिगा। तत्र सिद्ध महाहिमवद्वैमवतरोहिताहीहरिकान्ताहरिवैडूर्यकूटान्यष्टौ हिमवत्तुल्यानि स्वनामदेवतानि ॥
_ (इति महाहिमवत्समासः)
* Var. V. takes aga
to gaiary: to be a separate Sūtra.

Page #274

24
APPENDIX C.
तदुत्तरं हरिवर्षं महाहिमवद्दिगुणं पूर्वद्विगुणमान चतुःषष्टिदिनपालनमिथुनम् । तन्मध्ये गन्धापाती वृत्तो ऽरुणाधिवासः शब्दापातिवत् ॥
( इति हरिवर्ष क्षेत्र संक्षेपः ) तदुत्तरस्तपनीयमयो निषधो हरिवर्षद्विगुणविस्तारश्चतुःशतोचः । तन्मध्ये तिगिच्छिहृदश्चतुर्दिसहस्रायामविष्कम्भः तदद्भुतिदेवौसत्कः । तद्दक्षिणगा स्वनामद्दीपा हरिकान्तावत् हरित्पूर्वसमुद्रपातिनी । उत्तरेण मौतोदा पञ्चाशत्प्रवहा तन्मानजिह्निका हरिद्दिगुणकुण्डद्दौपमाना निषधदेवकुरुसूर्यसुलसविद्युत्प्रभहूदमध्यविभागा चतुरशीतिनदौ सहस्रानुगतभद्रशाला द्वियोजनाप्राप्तमन्दरापर निवृत्ता विद्युत्प्रभदारिका अपर विदेहद्विधाकर्ची एकैकविजयादष्टाविंशतिसरित्सहस्रानुगा जयन्तद्वाराघोजगतीभेदा अप रोदधिगा । तत्र नवकूटानि हिमवद्द्रष्टव्यानि (हिमवदत् !) सिद्धनिषधहरिवर्षप्राम्बिदेहहरिष्टतिसौतोदापर विदेहरु चकाख्यानि खनाम
-
देवतानि ॥
( इति निषधोद्धारः )
तदुत्तरो वैडूर्यमयः कौश्रय के सरिहदो नौलः सिद्ध-नौलप्राम्बिदेह-सौता - कौर्ति-नार्थ पर विदेह रम्यको पदर्शनकूटो
निषधमानः । तत्र दक्षिणगामिनी सौता नौलोत्तरकुरु चन्द्रैरावतहूदमाल्यजगदगिरिभेदिनौ प्राविदेहच्छेदिनौ विजयद्वाराधोगतिः सौतोदावत् । तथा नारौ हरिद्वदुत्तरापरोदधिगा ॥
( इति नीलगिरिसमासः )

Page #275

APPENDIX C.
तदुत्तरं रम्यकं हरिवर्षवत् । पद्मदेवाधिवासः ॥
तत्र च माल्यवान् विजयार्ध:
25
( इति रम्यकम् )
तदुदग्राजतो बुद्ध्याश्रयमहापुण्डरीकहूदी रुक्मी मिद्धरुक्मि रम्यकनरकान्तबुद्धिरौप्यहैरण्यवतमणिकाञ्चनकूटो महाहिमवदत् । तत्र दक्षिणण नरकान्ता पूर्वगा हरिकान्तावत् । रूप्यकूलोत्तरापरगा रोहिद्वत् ॥
( इति रुक्मी )
तदुत्तरं हैरण्यवतं हेमवतवत् । तत्र च विकटापासी प्रभासाधिवासो विजयार्धस्तद्वत् ॥
( इति हैरण्यवतम् ) तदनन्तरस्तपनीयमयो लक्ष्मीभत्कपौण्डरीकहुदवान् शिखरो सिद्धू- शिख- रहैरण्यवत - सुरादेवी - रक्ता- लक्ष्मी - सुवर्ण- रक्तोदागन्धा-पात्यैरावततिगिच्छिकूटो हिमवदत् । ततः सुवर्णकूला दक्षिणा पूर्वगामिनी रोहितांभावत् तथा रक्तारतोदे उत्तरे गङ्गा सिन्धुवत् ॥
( इति शिखरौ )
सर्वोत्तरमैरावतं भरतवत् । तन्मध्ये* विजयार्धो विपर्ययनगरसह्यस्तददेशानलोकपालाभियोग्याधिवासः ॥
(इति ऐरावतम् )
( इति प्रथममाहिकम् )
Var V- तदुपरि च ।

Page #276

26
APPENDIX C.
अथ द्वितीयमाहिकम् । . निषधनौलमध्ये महाविदेहं निषधद्विगुणविष्कम्भं मध्यलक्षायामम् ॥
तन्मध्ये ऽधः सहस्रावगाढो नवनवत्युच्छ्रयो दशाधोविस्तृत उपर्युकसाहस्रस्त्रिकाण्डस्त्रिलोकप्रविभक्तमूर्तिः सर्वरत्नमयो मेरुः पृथिव्युपलवज्रशर्कराप्रथमकाण्डो ऽङ्कःस्फुटिकरजनरूपमध्य उपरि जाम्बूनदः । प्रथमं साहस्रं त्रिषष्टिषट्त्रिंशत्साहस्रे इतरे। तत्र भद्रशालनन्दनसौमनसपण्डकानि वनानि । धरण्यां भद्रशालं चतुर्वक्षारपर्वतविभक्त द्वाविंशतिसहस्रं मेरोः पूर्वण तथापरेणोत्तरेणार्धतीयशतं तथा दक्षिणेन । पञ्चाशत्सु योजनेषु चतुर्दिश्या नि मिद्धायतनानि हिमवद्वत्। तथा तावति पुष्करिण्यो विदिक्ष चतस्रः चतस्रः पञ्चविंशतिविष्कम्भास्तविगणायामा दशावगाढाः पद्मा-पद्मप्रभा-कुमुदा-कुमुदप्रभोत्पलगुल्मा-नलिन्युत्पलोत्पलोज्वला-भृङ्गा-भृङ्गनिभाञ्जना-कज्जलप्रभा-श्रीकान्ता-श्रीमहिता-श्रीचन्द्रा-श्रीनिलयाः प्रागुत्तरक्रमागण्याः । तन्मध्ये प्रासादाः पञ्चशतोचास्तदर्धविस्तताः सिंहासनवन्तो दक्षिणी शक्रस्य उत्तरावीशानस्य । सौतासौतोदोभयकूलेषु दो द्वौ पद्मोत्तरनौलमहत्यञ्जनकुमुदपलाशवडंश रोचनकूटगिरयः मौतोत्तरक्रमाद्धिमवत्कूटवत्खनामदेवाः ॥ तदुपरि पञ्चशत्यां नन्दनं वृत्तं पञ्चशत विस्ततं तददायतनप्रामादवत् । पुष्करिण्यः नन्दोत्तरा नन्दा सुनन्दा नन्दिवर्धना नन्दिषणा अमोघा गोस्वपा सुदर्शना भद्रा
* V वसो वा।

Page #277

APPENDIX C.
विशाला कुमुदा पुण्डरीकिणौ विजया विजयन्ती जयन्ता अपराजिता । नन्दनमन्दरनिषधहैमवतरजतरुचकसागरचित्तवनकूटानि दिक्कुमारौस्थानानि । ताश्च नामतो मेघंकरा मेघवती सुमेघा मेघमालिनी सुवच्छा वच्छमित्रा च वारिषेणा बलाहका। तथा नवमं बलकूटं प्रागत्तरं माहस्रं तदविस्तृतं तदर्धमुपरि बलावसतिः । खदिक्षु राजधान्यस्तामाम् ॥ अर्धत्रिषष्टिसहस्रेषु सौमनसं नन्दनवनवत्। कूटवाः पुष्करिण्यः सुमनाः सौमनसा सौमनांशा मनोरमा उत्तरकुरुः देवकुरुः वौरसेना सरखतौ विशाला माघभद्रा भयसेना रोहिण भद्रोत्तरा भद्रा सुभद्रा भद्रावतौ ॥ ततः षट्त्रिंशत्सु पण्डकं चतुवचतुःशतं । तन्मध्ये चूलिका चत्वारिंशद्योजनोच्चा चतुर्दादशोपर्यधोविस्तृता वैडर्यमयो । तत्र जिनायतनं विजयार्धवत् ! वनं तथा कूटवय पुष्करिण्यः पुण्ड्रा पुण्डाभा सुरता रक्तवतौ चौररसा इक्षुरसा अमृतरमा वारुणौ शङ्खोत्तरा शङ्खा शङ्खावर्ता बलाहका पुष्योत्तरा पुष्यवतौ सुपुष्या पुष्यमालिनौ। पाण्डके चतस्रो ऽभिषेकशिला दिक्षु पाण्डतिपाण्डुरक्तातिरक्ककम्बलाख्याश्चतुर्योजनोमेधाः पञ्चशतायामास्तदर्धविस्तारा अर्धचन्द्राकारा अर्जुनकनकमय्यश्चतुर्दित्रिमोपाना वेदिका वनखण्डतोरणध्वजच्छत्रादियुक्ताः । पूर्वापरयोई दे सिंहासने पञ्चधनु:शतायामविष्कम्भे तदर्धपृथुनौ । तयोर्दक्षिणोत्तरतीर्थकराभिषेकः ॥ (इति मेरुः )
गजदन्ताकृतयो विदिचु मेरोः चत्वारो वक्षस्कारपर्वताः सौम
* Var V पाण्डकवने वनान्ने वा (पाठः) ।

Page #278

28
APPENDIX C.
नमविद्युत्प्रभगन्धमादनमाल्यवन्तः प्राग्दक्षिणक्रमात् रजततपनीयकनकवैर्यमयाः सप्तनवसप्तनवकूटाः बहिश्चतःशतोच्चाः पञ्चशतविस्तृताः मात्रावृद्ध्या मेरुसमीपे पञ्चशतोच्चा विस्तारहान्याङ्गुलामयेवभागविस्तारा अश्वस्कन्धाकृतयः त्रिंशत्महस्रद्विशतनवोत्तरषदलायामाः सर्वे ऽत्र हिमवत्तुल्यमिद्धायतनकूटाः। तत्र प्रथमे सौमनसमङ्गलापातिदेवकुरुविमलकाञ्चनविशिष्टानि । विमलकाश्चनयोस्तोयधाराविचित्रे देवते । द्वितीये विद्युत्प्रभ-देवकुरु-पद्म-कनकखस्तिक-मौतोदा-सदाजल-हरिकूटानि। कनकखस्तिकयोः पुष्पमाला अनन्दिता । ततो गन्धमादनगन्धेलावदुत्तरकुरुस्फाटिकलोहितानन्दानि । स्फाटिकलोहितयो गंकरा भोगवती । ततो माल्यवदुत्तरकुरुकच्छसागररजतमोतापूर्णभद्रहरित्महानि पञ्चमषष्ठयो गाभोगमालिन्यौ । हरिहरित्सहकूटे बलतल्ये।
(इति वक्षस्काराः !) मन्दरनौलयोरुत्तरदक्षिणा गन्धमादनमाल्यवतोमध्ये उत्तराः कुरव एकादशयोजनमहसद्विचत्वारिंशाष्टशतसद्दिकलविस्तृताः समरम्यमणिढणविभूषितभुवो वापौपुष्करिणीपर्वतकग्रहमण्डपकसुखस्पर्शदृश्यशिलापट्टकमण्डिता विविध गुल्मपुष्पवनकृताईश्चित्रवृक्षलताशोभिता नानाकृतिवनराजयः । तत्र वृक्षाः मदङ्गा मधुप्रसन्नावरामवादिफलरसस्यन्दिनो भङ्गाः कर्करौस्थालमणिभाजनादियुक्ताः तूर्याङ्गा विसमापरिणामाद्विचित्रवादिचशब्दवन्तः दीपशिखादोपविशेषज्वालिनः ज्योतिषः सर्वरत्नकल्पाः चित्राङ्गाः प्रेक्षामण्डपाकार
. विविह।

Page #279

APPENDIX C.
(29
विचित्रकल्पितमाल्यवन्तः चिचरमा खादुभोजनखाधकसंपना मण्यङ्गा यथाभिप्रेतभूषणवन्तो गेहाकारा एकशालादिग्टहविन्यासिनो श्रनगणा (अनाग्न्या) वस्त्रसंपदन्तः। स्त्रियो लक्षणवत्यः परमरूपाः श्टङ्गारादिकलावेदिन्यो जराव्याधिदौर्भाग्यशोकाद्यनिष्टरहितास्तथा पुरुषाः सुरभिमिश्वासा अखेदमलरजसः मच्छायादीप्रवज्रर्षभनाराचसंहननाः समचतुरस्रास्विगव्यूतोवाः* किंचिदूनाः स्त्रियः षट्पञ्चाशद्दिशतपृष्ठा भद्राः संतुष्टा यथाभिरुचितस्थाना मिथुनधर्माणस्त्रिपल्योपमायुषो अष्टमभक्तपृथिवीपुष्प फलाशनाः प्रधाना श्राबाधाविवाहादिरहिता एकोनपञ्चाशद्रात्रिंदिवापत्यपालकाः सुखयुग्ममृत्यवो देवगतयः ।
मौतापूर्वापरगौ नौलाञ्चसलिंगाष्टशतमचतुःसप्तभागदक्षिणौ यमकपर्वतौ योजनसहस्रोच्चौ तावदधोविस्तृतौ तदर्धमुपरि कनकमयौ । तथा प्रासादौ यमकयोहिमवद्वत् । तावति दक्षिणेन नौलाद्या हुदा बहुत्रिसोपानतोरणाः पद्मइदवत्स्वनामदेवताधिवामाः । तेषां प्रागपरस्था दशदशकाञ्चमकनगाः शतोच्चास्तदर्धमूलोपरिविस्ताराः काञ्चनदेवताधिवासा दशयोजनाबाधस्थामाः ॥
उत्तरकुरुपूर्वार्धमध्ये जाम्बूनदमयं जम्बूपौठं पञ्चशताधामविस्तारं मध्य द्वादश पृथु अन्ते क्रोशद्दयं चतुर्दिग्दारम् । तदुपरि वैडूर्षपर्णस्त पनौयवृन्तो जाम्बूनदः सुकुमारः रक्तपल्लवप्रवास्लाङ्कुरधरो विचित्रमणिरत्नसुरभिपुष्यो जम्बूवृक्षः तदमृतरससदृशफलं । प्राच्थे शाले भवमं इतरेषु प्रासादाः मध्ये सिद्धायतम सर्वाणि विजयार्धमामानि । तत्परिवारो ऽष्टशतं तदर्धमानं जम्बूनां प्रत्येकं षट्
* चिगव्यतोचास्त्रिक्रोशोधाः।

Page #280

30
APPENDIX O.
कटकमानवेदिकावृतम् । अनादृतदेववासः तत्परिवारदेवमङ्ख्यामानवृक्षबहिर्वृतः श्रौपद्मवद्दहिः शतयोजनमानत्रिवनखण्डवृतः । योजनपञ्चाशतमवगाह्य प्रथमवनखण्डे चतुर्दिश्यानि भवनानि । विदिक्षु चतुश्चतःपुष्करिणैमध्ये प्रासादाः । पुष्करिण्यः क्रोशार्धक्रोशपञ्चधनु:शतायामविष्कम्भावगाहा नन्दावशिष्टाः । भवनप्रासादमध्ये ऽष्टौ कूटानि जाम्बूनदानि योजनाष्टकोच्चानि तावन्मूलविस्ताराणि तदर्धमुपरि । तत्रायतनानि जिनानाम् । शालेषु वनपूर्वोत्तरे प्रासादे सिंहासनानि ॥
( इति उत्तरकुरुसंक्षेपः) मन्दरदक्षिणास्तथा देवकुरवः। निषधोत्तरौ चित्रविचित्रकूटौ यमकवत् । तथा हुदा निषधादयः। तदपराध शाल्मलौवृक्षो गरुडावासो जम्बूवत्यौठकूटानि राजतानौति विशेषः ॥
(इति देवकुरुसंक्षेपः ) विदेहयोविंशविजयाः। उत्तरा विजयादया गङ्गासिन्धुविभक्ताः दक्षिणा रक्तारतोदाभ्यां भरतवत् । षोडशयोजनसहस्रद्धिनवतपञ्चशतदिकलायामा दियोजनसहस्रसत्रयोदशद्विशतकिंचिदूनविस्तारा निजविस्तारायामद्वितीयाष्टमस्व विजयदक्षिणोत्तरार्धाख्यकूटपञ्चपञ्चाशनगरविजयार्धाः । उदग्विजयार्धाभियोग्यश्रेण्यौ शक्रस्य लोकपालानाम् । निषधनौलनितम्बर्षभकूटाः तनितम्बकुण्डनदीप्रवहाः । विजयनामचक्रवर्तिनः सौतासौतोदातीर्थाः। कच्छसुकच्छमहाकच्छकच्छवदावर्तलाङ्गलावतपुष्करपुष्करवन्तः प्राविदेहोत्तराः वत्मसुवत्समहावत्मवत्मवद्रम्यरम्यकरमणीयमङ्गुलवन्तः पद्म

Page #281

APPENDIX C.
31
सुपद्म-महापद्म-पद्मवच्छङ्ख-कुमुद-नलिन-मलिलवन्तो दक्षिणाः वप्रसुवप्र-महावप्र-वप्रवदल्गु-सुवल्गु-गन्धिलगन्धिलवन्तः माल्यवच्छेलामन्त्रप्रदेशात् प्रति प्रादक्षिण्येनानुक्रमेण । गिरिनदौविभक्ताः । चत्वारो गिरयः तिस्रो नद्यः । अर्धे ऽध गिरयो वक्षस्काराकृतयस्तविस्तारोच्छ्राया मूलविस्तारसर्वसमा सृजवः सर्वरत्नमयाः सिद्धमनामपूर्वापरानन्तरविजयाख्यचतुःकूटाः नद्यासन्नसिद्धकूटा चित्रपमनलिनेकशैलाः त्रिकूटवैश्रवणसुदर्शनाञ्जना श्रङ्कपद्मवदाशीविषसुखावहाः चन्द्रसूर्यनागदेवगिरयः । राजधान्यो द्वादशनवयोजनायामविस्ताराः क्षेमा-क्षेमपुरारिष्टा-रिष्टपुरा-खगा-मञ्जूषषौषधीपौण्डरीकिण्यः सुमौमा-कुण्डलापराजिता-प्रभाकरावती-पद्मावती-भा-रत्नसंचयाः अश्वसिंहमहाविजयपुरा-राज्या-विराज्या अशोका-चौतशोका-विजया-विजयन्ता-जयन्तापराजिता-चक्रखङ्गपुरा-वध्यायोध्या । नद्यो विजयच्छेदिन्यो रोहितावत्कण्डदीपाः खनामदेवौवासाष्टाविंशतिनदौसहस्रानुगाः प्रत्येकं सर्वसमाः पञ्चविं. शशतविस्तृताः अर्धरतीययोजनावगाहा ग्राहदपङ्कवत्यस्तप्तमत्तोन्मत्तजलाः चौरोदासिंहश्रोतान्तर्वाहिण्य ऊर्मिफेनगभौरमालिन्यः । प्राक्पश्चात्सौतामौतोदामुखवने देवोद्याने दक्षिणोत्तरे विभागे गिरिसमीपे कलाविस्तृते दूतरपार्श्वद्वियोजनसहस्रद्वाविंशनवशते ॥
जघन्येन चत्वारस्तोर्यकृतो जम्बूद्वीपे तथा चक्रवर्तिबलदेववासुदेवा उत्कर्षेण चतुस्विंगजिनक्षितीमाः ॥
(इति विजयाः) । इति द्वितीयमाझिकम् ।

Page #282

32
APPENDIX O.
अथ तृतीयमाहिकम्। जम्बूद्वीपद्विगुणद्विगुणमाना द्वीपसमुद्राः पूर्वपूर्वपरिक्षेपिणो वलयाकृतयः सर्वशुभवर्णदिनामानो ऽर्घटतौयोद्धारसागरोपमसमयमङ्ख्या वेदिकावद्देवकोडोपभोग्यविचित्ररम्यभूमिभागा मानुषोत्तरबाह्याः ॥
तत्र लवणोदधिः सहस्रावगाढो मात्रया सप्तशतोच्छ्रितगोतीर्थपथेन पञ्चनवतिसहस्रः षोडशसहस्र शिखः । मा दशविस्तृता अभ्यन्तरतो बाह्यतश्च । तदुपरि धौ कालौ न्यूनार्धयोजनं हामवृद्धिः। तत्र मध्ये लाक्षाश्चतुर्दिक्षु पाताला वडवामुखकेयूपयपकेश्वराख्याः माहस्रा वज्रमयकुद्या दशसहसाण्यधोमुखे च कालमहाकालवेलम्बप्रभञ्जनावासा वायुरातत्रिभागजला महालंजराकृतयः । क्षुल्लकाशन्ये साहस्रा अधोमुखे च शत्याः दशकुयाः वायनामित. मध्यमिश्रोपरिजलाः सप्तसहस्रचतरगोताष्टशतसर्वाग्रसङ्ख्याः । दिचत्वारिंशविसप्ततिषष्टिसहस्रमझ्याः तत्रान्तर्बाह्यवेलाशिखाधारिणो नागाः । गोस्तूपोदकाभासशङ्खोदकमौमानो वेलाधारोन्द्रगिरयः कनकाङ्करजतस्फटिकमया गोस्वपशिवकशङ्खमनोहूदवासा विचत्वारिंशत्महस्रेषु दिश्या एकविंशमप्तदशशतोच्चा अधो द्वाविंशत्यधिकसहस्रविस्तारा उपरि चतुर्विंशचतुःशताः । तदुपरि प्रासादा हिमवद्वत्। कोटककार्दमकैलामारुणप्रभानुवेलाधारोन्द्रगिरयः सर्वरत्नमयाः । द्वादशसु सहस्रेषु प्राक्चन्द्रद्यौपौ तावद्विस्तारायामौ तावत्परेण सविचोस्तथागौतमदीपः सुस्थितावासः तावति तथान्तर्बाह्यलावणकचन्द्रसूर्याणाम् ॥

Page #283

APPENDIX 0.
38
तथा शेषद्यौपेषु पञ्चानाम् । खदीपेषु सर्वेषु प्रासादा हिमवइत् तट्राजधान्यश्च प्राक्पश्चात् ॥
लवणवाः समा अचुभितोंदका उदधयः ॥
हिमवतः प्राक्पश्चाद्विदिचु यादिषु नवान्तेषु योजनशतेषु उदधाववगाह्य तावदिस्तारायामाः सप्तमतान्तरद्दीपाश्चतुश्चतः प्रागुत्तरक्रमात् एकोरुकाभाषिकलाङ्गलिकवैषाणिका हयकर्णगजकर्णगोकर्णशष्कुलौकर्णा श्रादर्शमुखमेषमुखहयमुखगजमुखा अश्वमुखहस्तिमुखसिंहमुखव्याघ्रमुखा अश्वकर्णसिंहकर्णहस्तिकर्णकर्णप्रावरण उत्कामुखविद्युजिहमेघमुख विद्युद्दन्ताः घनदन्तगूढदन्त विशिष्टदन्तशुद्धदन्ताख्याः । तेषु हैमवतवद्युग्मपुरुषाः तदाख्याः अष्टधनु:शतोच्चाः पल्योपमासङ्ख्येयभागायुषः । तथा शिखरिणोऽपि ॥
(इति लवणोदधिसमासः ) धातकौखण्डदक्षिणोत्तराविष्वाकारनगौ सहस्रविस्ततौ तदधीच्चौ क्षेत्रायामौ पुष्करार्धं च तुल्याववगाहोच्छ्रायाभ्याम् । खपरिधिद्विगुणविस्तारा गजदन्ताकृतयो वक्षारा दिमेखलाश्च पूर्वसूत्रगाः वंशधराश्चतुर्गुणाः परस्परतः सर्वममाश्च इदनदौकुण्डद्यौपकाचनयमकचित्रविचित्रर्षभकूटवृत्तविजयार्धाः स्वायामतश्च दीर्घशैलमुखवनायामाः क्षेत्रतो ऽनुमेयाः नदीनामवगाहश्च खविस्तारात् । योजनविलक्षषट्पञ्चाशत्महस्रसप्तविंशद्विशतायामौ विद्युत्भगन्धमादनौ पञ्चलबैकाचसप्ततिमहस्रमकानषष्टिशतायामौ माल्यवत्मौमनमौ षोडशलक्षषड्विंशतिसहस्रषोडशोत्तरशतायामौ विद्युत्प्रभगधमादनौ विंशतिलचत्रिचत्वारिंशत्महस्रमकानविंशतायामौ माल्य

Page #284

34
APPENDIX C.
वत्सौमनसौ। वंशधरेवाकाररहितो मुखमध्यबहिःक्षेत्रपरिधिरिषुगणो द्वादशाधिकदिशतविभक्तः क्षेत्रविष्कम्भस्तथा भरतादिषु । तत्र द्वे वे क्षेत्रे चतुर्गुणचतुर्गणे । लक्षाष्टसप्ततिसहसद्विचत्वारिंशा
शतराशौ दिसहस्रोने स्वगुणकारगुणे चतुरशौतिविभक्त लब्ध धातकोखण्डगिरिव्यामः । बहिर्मन्दराश्चतुरशौतिसहस्रोच्चाश्चत्वारो ऽधश्चतुर्नवतिशतविस्तारा अर्धषट्पञ्चाशाष्टाविंशतिसहस्रोपरिवनविशिष्टाः । तत्र च विजयानि कच्छादौनि वक्षाराश्चित्रादयो विद्युत्प्रभादयश्च नद्यो गङ्गाद्या मेरुह्रदकाञ्चनादयश्च धातकोखण्डे दौपे ग्योरप्यर्धयोरौषदवनतान्ताः स्युः ॥
___ (इति धातकीखण्डः) अथ कालोदश्चक्रवालतो ऽष्टलक्षरुद्रः सहस्रोण्डः एकोनविंशलक्षचौको विजयादिचतुर्धरः ॥
(इति कालोदधिः) मानुषोत्तरेणार्धविभक्तः पुष्करा| धातकोखण्डवत् तद्विगुणक्षेत्रादिविभागः स्वतश्चतर्गुणः चतुर्गुणक्षेत्रवर्षधरः । वपरिधिदिगुणविस्तारा गजदन्ताकृतयो वक्षारा दिमेखलाश्च पूर्वसूत्रगाः वंशधराश्चतुर्गुणाः परस्परतः सर्वममाश्च हुदनदौकुण्डदीपकाञ्चनयमकचित्रविचित्रर्षभकूटवृत्तविजयार्धाः स्खायामतश्च दौर्घशैलमुखवनायामाः क्षेत्रतो ऽनुमेयाः नदौनामवगाहश्च खविस्तारात् । वंशधरेवाकाररहितो मुखमध्यबहिःक्षेत्रपरिधिरिषुगुणो द्वादशाधिकद्विशतविभक्तः क्षेत्रविष्कम्भस्तथाभरतादिषु । वर्षविहीनक्षेत्रराशौ दिसहस्रोने स्वगुणकारगुणे चतुरभौतिविमने सवं पुष्करार्ध

Page #285

APPENDIX
.
35 -
गिरिव्यामः । बहिर्मन्दराश्चतुरशीतिमहसोचाश्चत्वारो ऽधश्चतुर्नवतिशतविस्तारा अर्धार्धषटपञ्चाशदष्टाविंशतिमहस्रोपरिवनविशिष्टाः ।
(इति पुष्कराधः) मानुषोत्तरो वेलाधारिमानो हैमोऽर्धपल्यवदुभयतो वेदिकावनखण्डवान् अन्तरूपरिबहिर्मनुष्य सुवर्णदेवावासो मानुषगतिच्छेदी अन्यत्र देवक्रियाविद्याधरादिभ्यः । न तत्परा बादराग्निमेघविद्युबदौकालपरिवेषादयः । मानुषोत्तरवत्कुण्डलरुचकौ ।
कालोदपुष्करखयम्भूरमणा उदकरमा लवणोदो लावणरमो वारुणोदश्चित्रपानकवत् खण्डादिचित्रचतुर्विभागगोचौरवत् चोरोदः सुक्कथितमद्योविस्यंन्दितगोतवत् तोदः शेषाचतर्जातकक्र्धभागत्रिभागच्छिन्नेचुरमवन्जलाः समुद्राः ॥ - लवणकालोदस्वयम्भूरमण बहुमत्स्यकच्छपा नेतरे ।
वरुणक्षौरयतेचरसद्वीपोदधिबहिनन्दीश्वरो विविधविन्यासो द्यानवान् देवलोकप्रतिस्पर्धी जिनेन्द्रपूजाव्यापृतदेवसंपाताभिरुचिरः खेच्छाविविधक्रियादेवसंभोगरम्यः । तत्र पञ्चविंशतिकक्षेत्रविभागमध्ये चतुर्दिश्याश्चत्वारोऽञ्जनगिरयो बहिर्मरूच्छ्रया दशसहस्रातिरिक्तविस्तारा मूले उपरि माहस्राः। तेषु जिनायतनानि योलनशतायामानि तदर्धविस्ताराणि द्विसप्ततियोजनोच्चानि षोडशाष्टाष्टोच्छ्रयविस्तारप्रवेशवनामामरावामदेवासुरनागसुवर्णाख्यपृथक्पृथक्चतुर्दाराणि । तन्मध्ये मणिपौठिकाः षोडशायामविस्तारा अष्टोत्सेधाः । तदुपरि देवच्छन्दकाः माधिकायामोच्चाः सर्वरत्नमयाः । तेषु प्रत्येकं जिनप्रतिमाष्टशतं जिनमानं ताः खपरिवार

Page #286

36
APPENDIX O. - -
वृताः । दामघण्टालम्बूषघण्टिकाष्टमङ्गलतोरणध्वजवन्ति तपनीयरुचिररजोवालुकाप्रस्तृतानि षोडशपूर्णकलशादिभूषितानि आयतनमानमुखमण्डपप्रेक्षामण्डपाक्षपाटकमणिपीठिकास्तूपप्रतिमाचैत्य - चेन्द्रध्वजपुष्करिणौक्रमरचनानि नानामणिमयानि । तेभ्यः प्रत्येक चतुर्दिक्षु लक्षमानाः पुष्करिण्यो नन्दिषणामोधागोस्वपासुदर्शनानन्दोत्तरानन्दासुनन्दानन्दिवर्धनाभद्राविशालाकुमुदापुण्डरीकिणे - विजयावैजयन्तीजयन्तापराजिताः प्राकुमात् । तन्मध्ये स्फाटिका दधिमुखा ललामवेदिकोद्यानादिलाञ्छनाश्चतुःषष्टिसहस्रोच्चाः दशाधो विस्तताः तावदुपरि । तेवञ्जनवदायतनानि । द्वौपविदिक्षु रतिकरकाश्चत्वारो दशसहसायामविष्कम्भाः सहस्रोच्चाः सर्वरत्नमयाः झल्लाकृतयः । तत्र दक्षिणयोरिन्द्रस्योत्तरयोरीणानस्याष्टाष्टानां महादेवीनां योजनशतसहस्राबाधास्थाना राजधान्यो दिक्ष सुजाता सौमनमा अर्चिलो प्रभाकरा पद्मा शिवा शुचिः अञ्जना भूता भूतावतंमा गोस्तुपा सुदर्शना ऽमला ऽमरा रोहिणी नवमौ नाम रत्ना रत्नोच्छ्रया सर्वरत्ना रत्नसंचया वसुर्वसुमित्रा वसुभागा वसुंधरा नन्दोत्तरा नन्दा उत्तरकुरुर्देवकुरुः कृष्णा कृष्णराजी रामा रामरक्षिता नाम प्रारदक्षिणक्रमात् । तत्र देवाः सर्वसंपदन्तः स्वपरिवारानुगताः निजपरिकरपरिवृताः पुण्यतिथिषु सुरासुरविद्याधरादिपूजितानां जिनानामायतनेवाष्टाहिकौपूजाः कुर्वन्ति प्रमुदितमनसः ॥
(इति नन्दीश्वरदीपः) इति तृतीयमाहिकं समाप्तम् ॥

Page #287

APPENDIX O.
अथ चतुर्थमाहिकम् । विष्कम्भवर्गदशगुणकरणौ वृत्तक्षेत्रपरिधिः । विष्कम्भः पादाभ्यस्तः स गणितं । विष्कम्भो ऽवगाहोनस्तद्गुणचतुर्गुणस्तन्मूलं च्या । दुषुवर्गः षद्गुणो ज्यावर्ग क्षिप्तस्तन्मूलं धनुःपृष्ठम् । चतुर्गुणेषुवर्गयुक्तविभक्तो ज्यावर्गो विष्कम्भः । धनुर्वर्गज्यावर्गविशेषषड्भागमूलमिषुः । चुल्लधनुःपृष्टापनौतहद्धनुःपृष्ठाधैं बाहा ॥
सर्व गिरि-श्रेणि शिखरतल-कूट-कुण्ड-वन-नदीमुखवन-नदीइद-शिला-वाप्यादयो वेदिकावनखण्डवृताः । वापीकुण्डहुदा दशावगाहाः । पद्मगिरिधीपा जला विक्रोशोच्छ्रयाः । मन्दराजनदधिमुखकुण्डलरुचकनगाः सहस्रावगाहाः । शेषा उच्छ्रयपादाः । रूपादिदिगुणराशिगुणो दौपव्यायो नवतिशतविभक्तो भरतादिषु विष्कम्भः । सर्वा नद्यः प्रवहदशगणा मुखे । विस्तारपञ्चाशनागावगाहाः। इदविस्तारो ऽशौतिविभक्तः प्रवहो दक्षिणानाम्। उत्तरासां चत्वारिंशता । मेरूत्तरासु विपर्ययः । प्रवहमुखविस्तार विशेषार्धपञ्चचत्वारिंशत्सहस्रविभक्तिलब्धं द्विगुणोभयवृद्धिः मरिताम् । लक्षाष्टसप्ततिसहस्रद्विचत्वारिंशाष्टशतराशौ दिसहस्रोने खगुणकारगुणे चतुरशीतिविभक्कलब्धं धातकोखण्डगिरिव्यामः । स द्विगुणः पुष्करा)। व्यासाह्रिदविस्तारोनं गिरिणा नदीगतिः । अधिकत्रितोत्तरैकाचविंशतिसहस्रगिरिमस्तकमाप्राग्गङ्गापरेण सिन्धुः रक्तारकोदे च । तद्विगुणाध्वगाः पुष्कराध + सर्वा नद्यः पूर्वपूर्वनदीद्विगुणसहिताः । मुखवनपर्वतनदीमेव्यासभद्रशालायामरहित -

Page #288

38
APPENDIX C.
दीपव्यासषोडशभागो विजयव्यासः । तथान्येषां पूर्ववत्
स्यादिति ॥
( इति करणाधिकारः )
जम्बूद्दौपलवणधातकौखण्डका लोदपुष्कर वरुणचौरष्टतेचुरसनन्दीश्वरारुणारुणवरारुणाभासकु एडलरुचकारुण वस्त्रगन्धोत्पलतिलक पृथिवौनिधानरत्नवर्षधरा हृदन दौविजयवचार कल्पेन्द्र पुरमन्दरावामकूटनचचचन्द्रसूर्यसूर्यवरसूर्याभास देवनागयचभूत स्वयम्भूरमणपर्यन्ता stuसमुद्राः ॥
इति जम्बूद्दौपसमासे चतुर्थमाहिकं समाप्तम् ॥
कृतिः सिताम्बराचार्यस्य महाकवेरुमास्वातिवाचकस्य इति ॥

Page #289

APPENDIX C.
जम्बूदीपममास सटीक मू० उमास्वाति टौ० विजयसिंह
टौ० श्र०
|| TT ||
नमो वीतरागाय ।
श्रीमद्मपार्श्वप्रभुपादपद्म
मानम्य वाचामधिदेवतां च ।
द्वौपोदधिक्षेत्रसमासमस्मि
श्रीवाचकौयं विवृणोमि किंचित् ॥ १ ॥
क्व वाचकवचोवाच्यं क्व वाक्कल्पः किलेदृशः ।
यत्सत्यं चुलकेनास्मि मोहान्मित्सुर्महोदधिम् ॥ २ ॥ यदि वा किमेतया चिन्तयापि मे । यतः ।
39
मुदितकौशिकसन्मुनिनायकः
कुवलयप्रतिबोधविधायकः ।
मम निरस्ततमा जिनचन्द्रमा
वितनुते वदतां द्युतिमान्द्रमाम् || ३ || वाक्यं कुत्रापि जैवाभिगममनुसरन् क्वापि तद्वृत्तिवाचम् जम्बूदीपज्ञपां च क्वचिदथ करण कुत्रचिच्चानुकुर्वन् । तुल्यार्थं जैनभद्रं विवृतिपदयुतं शास्त्रमुद्दौक्षमाणः प्रायो ऽन्यग्रन्थदृट्या विवृतिमहमिमां प्रस्तुवे मुग्धबुद्धिः ॥ ४ ॥
किं च ।
यद्दुर्बोधमतीव तद्विजहति व्यक्तार्थमित्युक्तितो
व्यक्तार्थं तु विवृण्वते हि बहुधा रूपप्रसिड्यादिभिः ।

Page #290

40
APPENDIX C.
नेयार्थैरतिफल्गु भिश्च वचनेः किं च भ्रमं कुर्वते भिय्याणामिति शास्त्रविप्लवकराः प्रायः कुटोकाकृतः ॥५॥
संत्यज्य विस्तरमपास्य तथालजालमत्यर्थमर्थमवगम्य यथावबोधम् । पातश्च वाचकवचो विवृतिर्मयेयमास्तन्यते ऽबुधजनप्रतिबोधनार्थम् ॥ ८ ॥
तार्यचर्याचरणोरुचातरौं निर्विघ्नविघ्नौघविघातसुन्दरीम् । नमस्कियामाहितमंगलक्रियां
श्रीमानुमाखातिरुवाच वाचकः ॥ ७ ॥ यथा । मू० प्रा० । ___ सर्वजननयनकान्नं नखलेखाविस्तदौधितिवितानम् ।
पादयुगचन्द्रमण्डलमभिरक्षतु नः सदा जैनम् ॥ १ ॥ मू० च
इति जम्बद्वीपसमासे चतुर्थमाजिक समाप्तम् ॥ कृतिः सिताम्बराचार्यस्य महाकवेस्माखा तिवाचकस्येति ।

Page #291

APPENDIX C.
टौ. च।
कतिः क्रिया प्रस्तावान्जम्बूदीपममामप्रकरणरुपा मिताम्बराचार्यस्य श्वेताम्बरगुरोर्महाकवेरनेकतत्त्वार्थप्रशमरत्यादिप्रवचनमङ्गहकारस्य यदूचिरे विपश्चिनिचयनिश्चितांचितचरणाः श्रीचौलुक्यचूडाचन्द्रार्चितचरणः श्री हेमचन्द्रसूरयः श्रीसिद्धहेमचन्द्रनादि खोपज्ञशब्दानुशासने “उपोमाखाति संग्रहौतारः' (II. 2. 39 ) इति तथा महावैयाकरणस्य उमास्वातिवाचकस्थति मान्वयमग्टहीतनामधेयस्य तथा चास्य संग्रहकारस्योमा माता खातिः पिता तत्सम्बन्धादुमाखातिः वाचकः पूर्वधरः यत्प्रज्ञापनाटीका वाचकाः पूर्व विदः । इत्याचार्यश्रीविजयसिंहविहिता विनेयजनहिता जम्बूद्वीपसमामटौका समाप्ता ॥
__ जम्बूद्वीपसमासटौका समाप्ता ॥ क्वचिज्जम्बद्वीपप्रज्ञप्तिमथ कुत्रापि करणौँ क्वचिज्जौवाभिज (१) क्वचिदपि च शास्त्रार्थमपरम् । क्वचिद्दाचा वृत्तिं क्वचिदपि वचो वाच्यविदुषां ममास्थाय व्याख्यामहमिह महार्थे ऽप्यकरवम् ॥ १ ॥ अविस्पष्टा सूत्रप्रतिकृतिरियं मन्मतिरपि खयं ग्राम्यो वामो ऽप्यहह कथमास्थयमपि मे । क्रियासिद्धौ हेतुः प्रणयिजनताकल्पलतिका प्रशस्तिः श्रौपार्श्वप्रभुचरणयोः किन्तु वितता ॥ २ ॥ श्रीविक्रमतः क्रमतः समासु तौतासु तिथिरविसमासु (1215)। विहिता माहारग्टहे शरदीयं चारु पनिपुरि ॥ ३ ॥

Page #292

42
APPENDIX C.
यचेहानाभोगान्मतिमान्द्याद्धौतरथा लिखितमास्ते । तत्परिमृजन्तु सुजनाः परोपकारैककृतमनमः ॥ ४ ॥ तुङ्गः क्षमादुदितामुतभूरिसत्त्वः शैली स्थितिं शचिमचिन्त्यरुचिं विधानः । उद्दामधाममहिमा भुवि वन्द्यपादः श्रीचन्द्रगच्छ उदयाद्रिरिवास्ति शस्तः ॥ १ ॥ आच्छन्नमीनकेतुस्तममामवसायहेतुरभ्युदितः । रविरिव निस्तारकरुचिरेतस्मिन्नभयदेवविभुः ॥ २ ॥ जगतौह दक्षिणाशाजुषापि विहितोत्तरोदयेन भृशम् । वादमहार्णवमुत्तौर्य विश्वमाविष्कृतं येन ॥ ३ ॥ मयातीतगुणौघभाखदुदयोल्लामौ कवीनां मुदे तन्वानः सदलं खरूपममलं दोषागमस्य विषन् । तच्छिष्यस्तु धनेश्वरप्रभुरभूद्भव्यालिभिः सेवितों लोके ऽस्मिन्नयरागसंगसुभगः पद्मायमानो ऽपि यः ॥ ४॥ जातावजैः पुरस्तादनु विहितहसैरन्वगात्तैरु डंकैः पश्चाद्दत्तावधानः पुनरुभयविधानामुखत्वं दधानः । श्राशङ्काः शङ्कुवद्भिस्तदनु च परतो विस्मयस्मेरितारख्यः यंदाचो वादिवृन्दैरथ नृपतिममैः काश्रिताः शिक्षिताच ॥५॥ (1)
यस्याहरत्यांसमभृद्भुजिक्रिया मोचन्तु गुल्फदयसं शरीरे। गौर्वाणवृन्दोतितवर्णवादः ततः स जातो ऽजितसिंहसूरिः ॥ ६ ॥ (१)

Page #293

APPENDIX C.
श्रीवर्धमानमुनिपतिरथ चन्द्रप्रभविभुस्तदनु जज्ञे भूयः श्रभद्रसूरिः सुरगुरुरिवानन्तसुरभिगुणः ॥ ७ ॥ एकाहचपणेन पथ्यपि भुजि दीपोत्सवोत्सर्पणा यात्रा श्रीवटपद्रके रथशिरसूडामणेर्विश्रुता । ( तौर्थस्योद्धृतिरुज्जयन्तवपतेः श्रौमज्जिनेोपज्ञयेत्येवं यस्य यशांसि दिक्षु विलमन्यद्यापि हि स्वेच्छया ॥ अभवन्मदनाष्टष्याः शिष्याः श्रीवर्धमानस्ररीणाम् । तन्मान्या वितमिश्राः पण्डित जिनचन्द्रगणिमिश्राः ॥ ८ ॥ सुचरितकुसुमानि खैरमुच्चित्य नित्यं
प्रकटितबडवण सर्वदा मोदपूर्णाम् ।
गुरुतरगुणनां ग्रन्थदचो विशङ्कां
विरचयति यदीयां नूतनों नूतिमालाम् ॥ १० ॥ श्रसर्वदेवस्वरिः प्रद्युम्नविभु प्रभुर्यशोदेवः
इति यतिपतयो येषां विनेयतामावहन्तितराम् ॥ ११ ॥ श्रौभद्रेश्वरस्तूरिशिष्यहरिभद्राचार्यतः मद्गुरोः प्राप्तश्रौजिनचन्द्रपूज्यचरणान्तेवास्वितामाश्रितः ।
43
सूरिः श्रविजयस्त्विमां व्यरचयत्कल्याणमालाजुषां शैचञ्चाभयचन्द्रको लिखितवानुद्दामदाच्यः पुरा ॥ १२ ॥
इति जम्बूद्दौपसमाटोका समाप्ता ॥

Page #294

Appendix D.
Certain passages occurring in other works, attributed to our author Umasvati but not found in the extant works, thus strengthening the tradition that our author has written 500 works.
i उक्तं च वाचकमुख्यैरुमाखातिपादैः । स्थानाङ्गवृत्तिः कृपणे ऽनाथदरिद्रे व्यसनप्राप्ते च रोगशोकहते । यद्दीयते कृपार्थादनुकम्पा तद्भवेद्दानम् ॥ १ ॥ अभ्युदये व्यसने वा यत्किंचिद्दौयते महायार्थम् । तत्सङ्गहृतो ऽभिमतं मुनिभिर्दानं न मोचाय ॥ २ ॥ राजारचपुरोहितमधुमुखमावलदण्डपाशिषु च । यद्दीयते भयार्थं तद्भयदानं बुधैर्ज्ञेयम् ॥ २ ॥ अभ्यर्थितः परेण तु यद्दानं जनसमूहमध्यगतः । परचित्तर क्षणार्थं लज्जायास्तद्भवेद्दानम् ॥ ४ ॥ नटनर्तसृष्टिकेभ्यो दानं संबन्धिबन्धुमित्रेभ्यः । यद्दौयते यशोर्थं गर्वेण तु तद्भवेद्दानम् ॥५॥ हिंसानृतचौ यचतपरदारपरिग्रहप्रवक्रेभ्यः ॥ यद्दौयते हि तेषां तज्जानीयादधर्माय ॥ ६ ॥ समतृणमणिमुक्रेभ्यो यद्दानं दीयते सुपाजेभ्यः । श्रचयमतुलमनन्तं तद्दानं भवति धर्माय ॥७॥
शतशः कृतोपकारो दत्तं च सहस्रशो ममानेन । श्रहमपि ददामि किंचित् प्रत्युपकाराय तद्दानम् ॥ ८ ॥

Page #295

APPENDIX D.
ii पञ्चाशकटौका by अभयदेवमूरिः
“उमाखातिवाचकेनाप्यस्य समर्थितत्वात् तथाहि तेनोतं 'सम्यग्दर्शनसम्पन्नः षड्विधावश्यकनिरतश्च श्रावको भवति'
इति"
iii
धर्मसङ्ग्रह by मानविजयोपाध्याय and read over by यशोविजयमहाराज. Similarly in मुनिचन्द्रसूरि's टीका . on धर्मबिन्दु. “उमाखातिविरचितश्रावकप्रज्ञप्तौ तु अतिथिशब्देन साध्वादयश्चत्वारो ग्रहीताः ततस्तेषां संविभागः कार्य इत्युक्तं तथा च तत्पाठः, अतिथिसंविभागो नाम अतिथयः माधवः माध्यः श्रावकाः श्राविकाचैतेषु ग्रहमुपागतेषु भक्त्याभ्युत्थानासन (प्रदान!) पादप्रमार्जननमस्कारादिभिरर्चयित्वा यथाविभवशक्ति नपानवस्त्रौषधानयादिप्रदानेन संविभागः कार्यः इति" ॥

Page #296

___Appendix E.
प्रशमरतिप्रकरणम् ।
CONTENTS.
नम्बर। विषयः ।
शास्त्रस्य पौठबन्धः कषायः
रागादि ४ कर्म ... ... ५-६ करणार्थाः ७ अौ च मदस्थानानि
याचारः भावनाः
धर्मः ... .. ११ तदनुकथा ... १२-१५ जौवाद्या उपयोगा भावः षष्ट्रिधद्रव्यम् १६ चरणम् ...
शौलाङ्गानि ... ध्यानम् श्रेणी ... ... समुद्दाता ... योगनिरोधः क्रमशः शिवगमनविधानमन्तपलम्
पति। १-२३ २४-३० ३१-३३ ३४-३८ ३६-८०
२१-१११ ११२-१४८ ९४६-१६८ १६७-१८१ १८२-१८ १८८-२२७ २२८-२४२ २४३-२४५ २९६-२५४ २५५-२०१ २७२-२७६ २७७-२२ २८३-३९१
있 겠 생 음

Page #297

Appendix E. ॥ अथ प्रशमरतिः प्रारभ्यते ॥ .
नाभेयाद्याः सिद्धार्थ राजमूनुचरमाश्चरमदेहाः । पञ्च नव दश च दशविधधर्मविधिविदो जयन्ति जिनाः ॥१॥ जिनसिद्धाचार्योपाध्यायान् प्रणिपत्य सर्वसाधंश्च । प्रशमरतिस्थैर्यार्थ वक्ष्ये जिनशासनात्किंचित् ॥२॥ यद्यप्यनन्तगमपर्ययार्थहेतुनयशब्दरत्नाढ्यम् । सर्वज्ञशासनपुरं प्रवेष्टुमबहुश्रुतैर्दुःखम् ॥३॥ श्रुतबुद्धिविभवपरिहोणकस्तथाप्यहमशक्किमविचिन्य । द्रमक दवावयवोच्छकमन्वेष्टुं तत्प्रवेशेषुः ॥४॥ बहुभिर्जिनवचनार्णवपारगतैः कविषैर्महामतिभिः । पूर्वमनेकाः प्रथिताः प्रशमनननशास्त्रपद्धतयः ॥५॥ ताभ्यो विस्ताः श्रुतवाक्पुलाकिकाः प्रवचनाश्रिताः काश्चित् । पारंपर्यादुच्छेषिकाः कृपणकेन संहत्य ॥६॥ तद्भकिबलार्पितया मयाप्यविमलाल्पया खमतिशत्या । प्रशमेष्टतयानुसृता विरागमार्गकपदिकेयम् ॥७॥ यद्यप्यवगौतार्था न वा कठोरप्रकृष्टभावार्था । मद्भिस्तथापि मय्यनुकम्पैकरमैरनुग्राह्यम् ॥८॥
१ P. omits.

Page #298

48
APPENDIX E.
को ऽत्र निमित्तं वक्ष्यति निसर्गमतिमुनिपुणो ऽपि वाद्यन्यत् । दोषमलिने ऽपि मन्तो यगुणमारग्रहणदक्षाः ॥६॥ मद्भिः सुपरिटहोतं यत्किंचिदपि प्रकाशतां याति । मलिनो ऽपि यथा हरिणः प्रकाशते पूर्णचन्द्रस्यः ॥१०॥ बालस्य यथा वचनं काहलमपि शोभते पिढमका । तइत्मन्जनमध्ये प्रलपितमपि सिद्धिमुपयाति ॥११॥ ये तीर्थक्वत्प्रणेता भावास्तदनन्तरैश्च परिकथिताः । तेषां बहुशो ऽप्यनुकीर्तनं भवति पुष्टिकरमेव ॥१२॥ यवद्विषघातार्थ मन्त्रपदे न पुनरुतादोषो ऽस्ति । तद्रागविषघ्नं पुनरुतमदुष्टमर्थपदम् ॥१३॥ यद्वदुपयुक्तपूर्वमपि भैषजं सेव्यते ऽर्त्तिनाशाय । तद्रागार्तिहरं बहुशो ऽप्यनुयोज्यमर्थपदम् ॥१४॥ वृत्त्यर्थं कर्म यथा तदेव लोकः पुनः पुनः कुरुते । एवं विरागवार्ताहेतरपि पुनः पुनश्चिन्त्यः ॥१५॥ दृढतामुपैति वैराग्यभावना येन थेन भावेन । तस्मिंस्तस्मिन् कार्यः कायमनोवाग्भिरभ्यामः ॥१६॥ माध्यस्यं वैराग्यं विरागता शान्तिरूपशमः प्रशमः । दोषक्षयः कषायविजयश्च वैराग्यपर्यायाः ॥१०॥ इच्छा मूर्छा कामः स्नेहो गाय ममत्वमभिनन्दः । अभिलाष दूत्यनेकानि रागपर्यायवचनानि ॥१८॥
* Var. H. वाह्यन्यत्.
१ A. Interchanges.

Page #299

APPENDIX E.
49
ईO रोषो दोषो देषः परिवादमत्सरासूयाः । वैरप्रचण्डनाद्या नेके देषस्य पर्यायाः ॥१८॥ रागद्वेषपरिगतो मिथ्यात्वोपहतकलुषया दृश्या । . पञ्चास्सवमलबलातरौद्रतोत्राभिसंधानः ॥२०॥ कार्याकार्यविनिश्चयसंक्लेशविशद्धिलक्षणैर्मूढः ।। आहारभयपरिग्रहमैथुनसंज्ञाकलिग्रस्तः ॥२१॥ क्लिष्टाष्टकर्मबन्धमबद्धनिकाचितगुरुर्गतिशतेषु । जन्ममरणैरजस्रं बहुबिधपरिवर्तनाभ्रान्तः ॥२२॥ दुःखसहस्रनिरन्तरगुरुभाराकान्तकर्षितः करुणः । विषयसुखानुगतहषः कषायवक्तव्यतामेति ।२३॥
म क्रोधमानमायालोभैरतिदुर्जयः पराम्पृष्टः ।। प्राप्नोति याननर्थान् कस्तानुद्देष्टुमपि शकः ॥२४॥ क्रोधात्नौतिविनाशं मानादिनयोपघातमाप्नोति । भायात्प्रत्ययहानिं सर्वगुणविनाशनं लोभात् ॥२५॥ क्रोधः परितापकरः सर्वस्योद्देगकारकः क्रोधः । वैरानुषङ्गजनकः क्रोधः क्रोधः सुगतिहन्ता ॥२६॥ श्रुतगौलविनयसंदूषणस्य धर्मार्थकामविघ्नस्य । . मानस्य को ऽवकाशं मुहूर्तमपि पण्डितो दद्यात् ॥२७॥ मायाशीलः पुरुषो यद्यपि न करोति किंचिदपराधम् । सर्प दवा विश्वास्यो भवति तथाप्यात्मदोषहतः ॥२८॥ . सर्वविनाशाश्रयिणः सर्वव्यसनेकराजमार्गस्य । . लोभस्य को मुखगतः क्षणमपि दुःखान्तरमुपेयात् ॥१८॥

Page #300

50
APPENDIXE.
एवं क्रोधो मानो माचा बोभव दुःखहेतुत्वात् । सत्त्वानां भवसंभारदुर्गमार्गप्रणेतारः ॥१०॥
ममकाराहंकारानेषां मूखं पददवं भवति । रागद्वेषावित्यपि तस्यैवान्यस्तु पर्यायः ॥३१॥ मायालोभकषायचेत्येतद्राममंजिनं इंदम् । क्रोधो मानश्च पुनष इति समासनिर्दिष्टः ॥३२॥ मिथ्यादृष्यविरमणप्रमादयोगास्तयोर्बलं दृष्टम् । तदुपटहौतावष्टविधकर्मबन्धस्य हेतू तौ ॥३३॥ ___स ज्ञानदर्शनावरणवेद्यमोहायुषां तथा नाबः । गोत्रामराययोश्चेति कर्मबन्धो ऽष्टधा मौलः ॥३४॥ पञ्चनवद्दष्टाविंशतिकचतुःषमतगणभेदः । विकपञ्चभेद इति सप्तनवतिभेदास्तथोत्तरतः ॥३५॥ प्रततिरियमनेकविधा स्थित्यनुभावप्रदेशतस्तस्याः । तोत्रो मन्दो मध्य रति भवति बन्धोदयविशेषः ॥३६॥ सत्र प्रदेशबन्धो योगात्नदनुभवनं कषायवशात् । स्थितिपाकविश्रेषतस्य भवति लेण्याविशेषेण ॥१७॥ ताः कृष्णनौलकापोतलेजमोपद्मशतनामानः। मेष रव वर्णनन्धख कर्मबन्धस्थितिविधायः ॥३८॥
कर्मोदयादवगतिर्भवगतिसूला परौरनिर्वृत्तिः। देहादिन्द्रियविषया विषयनिमित्ते च सुखदुःखे ॥३६॥ दुःखविट् मुखलिमुहान्धवाददृष्टगुणदोषः । बां यां करोनि चेष्टां नया तया दुःखमादत्ते ॥४॥

Page #301

APPENDIX E.
31
कलरिमितमधुरगांधर्ववर्यघोषिविभूषलरवाये। श्रोचावबहादयो हरिण इव विनाशमुपयाति ॥४१॥ गतिविभ्रमेङ्गिताकारहास्थलौलाकटाचविक्षिप्तः । रूपावेशितचक्षुः शखम ब विपद्यते विवाः ॥४॥ खानाङ्गरागवर्त्तिकवर्णकधूपाधिवासपटवामः । । गन्धनमितमनखो मधुकर व नाशमुपयाति ॥४३॥ मिष्टानपानमासौदनादिमधुररमविषयटडात्मा । गलयन्त्रपामबद्धो मौन व विनाशमुपयाति ॥४॥ शयनासनसंवाधन सुरतस्त्रानानुलेपनासकः । स्पर्शव्याकुलितमतिर्गजेन्द्र दब बध्यते मूढः ॥४५॥ एवमनेके दोषाः प्रणष्टशिष्टेष्टदृष्टिचेष्टानाम् । दुर्नियमितेन्द्रियाणं भवन्ति बाधाकारा बहुशः ॥४॥ एकैकविषयसङ्गाद्रागद्वेषातुरा विनष्टास्ते । किं पुनरनियमितात्मा जीवः पञ्चेन्द्रियवशालः ॥४॥ न हि मो ऽस्तीन्द्रियविषयो येनान्धस्तेन नित्यषितानि ।
प्तिं प्राप्नुयुरचायमेकमार्गप्रलौनानि ॥४८॥ कश्चिच्छुभो ऽपि विषयः परिणामवगात्पुनर्भवत्यशुभः । कश्चिदशभो ऽपि भूत्वा कालेन पुनः शुभौमवति ॥४९॥ कारणवशेन यद्यत् प्रयोजन जायते थथा पत्र । तेन तथा तं विषयं शुभमभं वा प्रकल्पवति ॥५॥
१ संवाहनं-चंगमर्दनम् संवाधनं विश्रामणा. . Var. H. दृह,

Page #302

52
- APPENDIX E.
अन्येषां यो विषयः खाभिप्रायेण भवति पुष्टिकरः । . खमतिविकल्पाभिरतास्तमेव भूयो विषन्त्यन्ये ॥५१॥ . तानेवार्थादिषतस्तानेवार्थान्प्रलीयमानस्य । निश्चयतो ऽस्यानिष्टं न विद्यते किंचिदिष्टं वा ॥५२॥ रागद्देषोपहतस्य केवलं कर्मबन्ध एवास्य । नान्यः स्वल्पो ऽपि गुणो ऽस्ति यः परत्रेह च श्रेयान् ॥५३॥ यस्मिन्निन्द्रियविषये शुभमभं वा निवेशयति भावम् । रक्तो वा विष्टो वा म बन्धहेतुर्भवति तस्य ॥५४॥ स्नेहाभ्यक्त शरीरस्य रेणुना लिप्यते यथा गात्रम्। रागद्वेषाक्लिनस्य कर्मबन्धो भवत्येवम् ॥५५॥ एवं रागद्वेषौ मोहो मिथ्यात्वमविरतिश्चैव । एभिः प्रमादयोगानुगैः समादीयते कर्म ॥५६॥ कर्ममयः संसारः संसारनिमित्तकं पुनर्दुःखम् । तस्माद्रागद्वेषादयस्तु भवसंततेर्मूलम् ॥५॥ एतद्दोषमहासंचयजालं शक्यमप्रमत्तेन । प्रशमस्थितेन घनमप्युद्देष्टयितं निरवशेषम् ॥५८॥ अस्य तु मूलनिबन्ध ज्ञात्वा तच्छेदनोद्यमपरस्य । दर्शनचारित्रतपःस्वाध्यायध्यानयुक्तस्य ॥५६॥ प्राणवधानृतभाषणपरधनमैथुनममत्वविरतस्य । नवकोयुगमशुद्धोञ्छमात्रयात्राधिकारस्य ॥६॥
* Var. H. तुष्टिकरः.
१ म. रागो द्वेषो..

Page #303

APPENDIX E.
53
जिनभाषितार्थ सद्भावभाविनो विदितलोकतत्त्वस्य । अष्टादशशीलसहस्रधारणकृतप्रतिजस्य ॥६१॥ परिणाममपूर्वमुपागतस्य शुभभावनाध्यवमितस्य । अन्योन्यमुत्तरोत्तरविशेषमभिपश्यतः समये ॥६॥ वैराग्यमार्गसंप्रस्थितस्य संसारवासचकितस्य । खहितार्थाभिरतमतेः शुभेयमुत्पद्यते चिन्ता ॥६॥ भवकोटौभिरसुलभं मानुष्यं प्राप्य कः प्रमादो मे । न च गतमायुर्भूयः प्रत्येत्यपि देवराजस्य ॥६४॥ आरोग्यायुर्बलसमुदयाश्चला वौर्यमनियतं धर्मे । तलब्धा हितकार्य मयोद्यमः सर्वथा कार्यः ॥६५॥ शास्त्रागमादृते न हितमस्ति न च शास्त्रमस्ति विनयमृते । तस्माच्छास्त्रागमलिप्मुना विनौतेन भवितव्यम् ॥६६॥ कुलरूपवचनयौवनधनमित्रैश्वर्यसंपदपि पुंसाम् । विनयप्रशमविहीना न शोभते निर्जलेव नदी ॥६७॥ न तथा सुमहाधैरपि वस्त्राभरणैरलंकतो भाति । श्रुतशीलमूलनिकषो विनौतविनयो यथा भाति ॥६॥ गुर्वायत्ता यस्माच्छास्त्रारम्भा भवन्ति सर्वे ऽपि । तस्मागुर्वाराधनपरेण हितकांक्षिण भाव्यम् ॥६६॥ धन्यस्योपरि निपतत्यहितसमाचरणधर्मनिर्वापी । गुरुवदनमलयनिसृतो वचनसरसचन्दनस्पर्णः ॥७॥ दुःप्रतिकारौ मातापितरौ स्वामी गुरुश्च लोके ऽस्मिन् । तत्र गरुरिहामुत्र च सुदुष्करतरप्रतीकारः ॥२१॥

Page #304

54
Appendix E.
विनयफलं शुश्रूषा गुरुशुश्रूषाफलं श्रुतज्ञानम् । ज्ञानस्य फलं विरतिर्विरतिफलं चास्रवनिरोधः ॥७२॥ संवरफलं सपोबलमथ तपसो निर्जरा फलं दृष्टम् । तस्मानियानिवृत्तिः क्रियानिवृत्तेरयोगित्वम् ॥७३॥ योगनिरोधाभवसंततिक्षयः संततिक्षयान्मोक्षः । तस्मात्कल्याणानां सर्वेषां भाजनं विनयः ॥७४॥ विनयव्यपेतमनमो गुरुविद्वत्साधुपरिभवनगौलाः । त्रुटिमात्रविषयसङ्गादजरामरवनिरुद्दिनाः ॥७५॥ केचित्मातर्द्धिरसातिगौरवात्सांप्रतेक्षिणः पुरुषाः । मोहात्ममुद्रवायसवदामिषपरा विनश्यन्ति ॥ ७ ६ ॥ ते जात्यहेतु दृष्टान्तसिद्धमविरुद्धमजरमभयकरम् । सर्वज्ञवाग्रमायनमुपनौतं नाभिनन्दान्त ॥७७॥ यहत्कश्चित् चौरं मधुशर्करया सुसंस्कृतं हृद्यम् । पित्तार्दितेन्द्रियत्वाद्वितथमतिर्मन्यते कटुकम् ॥७८॥ तदनिश्चयमधुरमनुकम्पया सद्भिरभिहितं पथ्यम् । तथ्यमवमन्यमाना रागद्दषोदयोवृत्ताः ॥७॥ जातिकुलरूपबललाभबुद्धिवाल्लन्धकश्रुतमदान्धाः । क्लीवाः परत्र ह च हितमप्यर्थ न पश्यन्ति ॥८० ॥
ज्ञात्वा भवपरिवर्ते जातीनां कोटौशतसहस्रेषु । हीनोत्तममध्यत्वं को जातिमदं बुधः कुर्यात् ॥८१॥ नैकाञ्जातिविशेषानिन्द्रियनिर्वृत्तिपूर्वकान्मत्त्वाः । . कर्मवशागच्छन्त्यत्र कस्य का शाश्वती जातिः ॥८२॥ .

Page #305

APPENDIX E.
रूपबलश्रुतमतिशौलविभवपरिवर्जितांस्तथा दृहा । विपुल कुलोत्पन्नानपि मनु कुलमानः परित्याज्यः ॥८३॥ यस्याशुद्धं शौचं प्रयोजनं तस्य किं कुलमदेन । स्वगुणाभ्यलंकृतस्य हि किं शीलवत: कुलमदेन ॥ ८४ ॥ कः शुक्रशोणितसमुद्भवस्य सततं चयापचयिकस्य । रोगजरापाश्रयिणो महावकाशो ऽस्ति रूपस्य ॥ ८५ ॥ नित्यं परिशीलनौये' त्वमांसाच्छादिते कलुषपूर्ण । निश्चयविनाशधर्मिणि रूपे मदकारणं किं स्यात् ॥ ८६ ॥ बलसमुदितो ऽपि यस्मान्नरः चणेन विबलत्वमुपयाति । बलहौनो ऽपि च बलवान् संस्कारवशात्पुनर्भवति ॥८७॥ तस्मादनियतभावं बलस्य सम्यग्विभाव्य बुद्धिबलात् । म्मृत्युबले चाबलतां मदं न कुर्याइलेनापि ॥ ८८ ॥ उदयोपशमनिमित्तौ लाभालाभावनित्यकौ मत्वा । नालाभे वैक्लव्यं न च लाभे विस्मयः कार्यः ॥८८॥ परशक्त्यभिप्रसादात्मकेन किंचिदुपयोग योग्येन । विपुलेनापि यतिदृषा लाभेन मदं न गच्छन्ति ॥ • ॥ ग्रहणोदुग्राहणनवतिविचारणार्थावधारणाद्येषु । बुद्ध्यङ्गविधिविकल्पेष्वनन्तपर्यायवृद्वेषु ॥ १ ॥ पूर्वपुरुषसिंहानां विज्ञानातिशयसागरानन्त्यम् । श्रुत्वा सप्रित पुरुषाः कथं खबुद्ध्या मदं यान्ति ॥ २॥ ट्रमकैरिव चटुकर्मकमुपकारनिमित्तकं परजनस्य ।
१ H. नित्यपरिशीलनीये.
२ A. उपभोम .
55

Page #306

56
APPENDIX E.
1
कृत्वा यद्वाल्लभ्यकमवाप्यते को मदस्तेन ॥ ८३ ॥ गर्वं परप्रसादात्मकेन वाल्लभ्यकेन यः कुर्यात् । तं वाल्लभ्यकविगमे शोकसमुदयः परामृशति ॥ ४ ॥ माषतुषोपाख्यानं श्रुतपर्यायप्ररूपणां चैव । श्रुत्वातिविस्मयकरं च विकरणं स्थूलभद्रमुनेः ॥ ५ ॥ संपकेद्यमसुलभं चरणकरणसाधकं श्रुतज्ञानम् । लब्धा सर्वमदहरं तेनैव मदः कथं कार्यः ॥ ६ ॥ एतेषु मदस्थानेषु निश्चये न च गुणो ऽस्ति कश्चिदपि । केवलमुन्मादः स्वहृदयस्य संसारवृद्धिश्च ॥९७॥ जात्यादिमदोन्मत्तः पिशाचवद्भवति दुःखितश्चेष | जात्यादिहीनतां परभवे च निःसंशयं लभते ॥ ८ ॥ सर्वमदस्थानानां मूलोवातार्थिना सदा यतिना । आत्मगुणैरुत्कर्षः परपरिवादश्च संत्याज्यः ॥९९॥ परपरिभवपरिवादादात्मोत्कर्षाच्च बध्यते कर्म । नौचैगेचं प्रतिभव 'मनेकभवकोटिदुमेचिम् ॥ १०० ॥ कर्मोदयनिर्वृत्तं होनोत्तममध्यमं मनुष्याणाम् । तद्विधमेव तिरश्चां योनिविशेषान्तरविभक्तम् ॥ १०१ ॥ देशकुलदेहविज्ञानायुर्बलभोगभूतिवैषम्यम् ।
दृष्ट्वा कथमिह विदुषां भवसंसारे रतिर्भवति ॥ १०२ ॥ अपरिगणितगुणदोषः खपरोभयबाधको भवति यस्मात् । पञ्चेन्द्रियबलविबलो रागद्वेषोदयनिबद्धः ॥ १०३ ॥
१ A. प्रतिभयं .

Page #307

APPENDIX E.
"57
तस्माद्रागद्वेषत्यागे पञ्चेन्द्रियप्रशमने च । शुभपरिणामावस्थितिहेतोयनेन घटितव्यम् ॥१० ४ . तत्कथमनिष्टविषयाभिकांक्षिणा भोगिना' वियोगो वै । सव्याकुलहदयेनापि निश्चयेनागमः कार्यः ॥१० ५॥ श्रादावत्यभ्युदया मध्ये टङ्गारहास्यदीप्तरसाः । निकषे विषया बौभत्मकरुणलज्जाभयप्रायाः ॥१६॥ यद्यपि निषेव्यमाणा मनमः परितुष्टिकारका विषयाः । किंपाकफलादनवद्भवन्ति पश्चादतिदुरन्ताः ॥१०॥ यइच्छाकाष्टादशमनं बहुभक्ष्यपेयवत्वादु । विषसंयुक्त भुक्तं विपाककाले विनाशयति ॥
१८॥ तबदुपचारसंमतरम्यकरागरमसेविता विषयाः । भवशतपरम्पराखपि दुःखविपाकानुबन्धकराः ॥१६॥ अपि पश्यतां समक्षं नियतमनियतं पदे पदे मरणम् । येषां विषयेषु रतिर्भवति म तान्मानुषान्गणयेत् ॥११॥ विषयपरिणामनियमो मनोनुकूलविषयेष्वनुप्रेक्ष्यः ।। द्विगुणो ऽपि च नित्यमनुग्रहो ऽनवद्यश्च संचिन्त्यः ॥१११॥
इति गुणदोषविपर्यासदर्शनादिषयमूर्छितो यात्मा । भवपरिवर्तनभौरुभिराचारमवेक्ष्य परिरक्ष्यः ॥११२॥ सम्यवन्नानचारिचतपोवौर्यात्मको जिनैः प्रोक्तः । पञ्चविधो ऽयं विधिवत्साध्वाचारः समनुगम्यः२ ॥११॥ . षड्जीवकाययतना लौकिकसन्तानगौरवत्यागः ।।
, Var. H. कांक्षिणां भोगिनां-- --
H. समधिगम्यः .
8

Page #308

58
APPENDIX E.
शीतोष्णादिपरौषहविजयः सम्यक्वमविकम्प्यम् ॥ ११४ ॥ संसारादुद्वेगः क्षपणोपायच कर्मणां निपुणः । वैयावृत्तोद्योगस्तपोविधिर्योषितां त्यागः ॥ १ १५ ॥ विधिना भैक्ष्यग्रहणं स्त्रीपशुपण्डकविवर्जिता शय्या | ईर्याभाषाम्बरभाजनैषणावग्रहाः शुद्धाः ॥ ११६ ॥ स्थाननिषद्याव्युत्सर्गशब्दरूपक्रियाः परान्योन्या' । पञ्चमहाव्रतदां विमुक्तता सर्वसङ्गेभ्यः ॥ ११७॥ साध्वाचारः खल्वयमष्टादशपदसहस्रपरिपठितः । सम्यगनुपाल्यमानो रागादोन्मूलतो हन्ति ॥ ११८ ॥ श्राचाराध्ययनोक्तार्थभावना चरणगुप्तहृदयस्य । न तदस्ति कालविवरं यच क्वचनाभिभवनं स्यात् ॥ ११९ ॥ पैशाचिकमाख्यानं श्रुत्वा गोपायनं च कुलवध्वाः । संयमयोगैरात्मा निरन्तरं व्यापृतः कार्यः ॥ १२० ॥ क्षणविपरिणामधर्मा मर्त्यानाम्मृद्धि समुदयाः सर्वे । सर्वे च शोकजनकाः संयोगा विप्रयोगान्ताः ॥ १२१ ॥ भोगसुखैः किमनित्यैर्भयबहुलैः कांचितैः परायत्तः । नित्यमभयमात्मस्थं प्रशमसुखं तत्र यतितव्यम् ॥ १२२ ॥ यावत्स्वविषयलिप्सोरक्षसमूहस्य चेष्यते तुष्टौ । तावत्तस्यैव जये वरतरमशठं कृतो यत्नः ॥ १२३ ॥ यत्सर्वविषयकांचोद्भवं सुखं प्राप्यते सरागेण । तदनन्तकोटिगुणितं सुधैव लभते विगतरागः ॥ १२४॥
१ परक्रिया अन्योन्यक्रिया.

Page #309

APPENDIX E.
इष्टवियोगाप्रियसंप्रयोगकांक्षासमुद्भवं दुःखम् । प्राप्नोति यत्मरागो न संस्पृशति तद्विगतरागः ॥१२५॥ प्रशमितवेदकषायस्य हास्यरत्यरतिशोकनिमृतस्य । भयकुत्मानिरभिभवस्य यत्सुखं तत्कुतो ऽन्येषाम् ॥१२६॥ सम्यग्दृष्टिनिी ध्यानतपोबलयुतो ऽप्यनुपशान्तः । तं लभते न गुणं यं प्रशमगुणमुपामितो लभते ॥१९॥ नैवास्ति राजराजस्य तत्मुखं नैव देवराजस्य । यमुखमिहेव माधो कव्यापाररहितस्य ॥१२८॥ संत्यज्य लोकचिन्तामात्मपरिज्ञानचिन्तने ऽभिरतः । जितलोभरोषमदनः सुखमास्ते निर्जरः माधुः ॥१२८॥ या चेह लोकवार्ता शरीरवार्ता तपखिना चा च । मद्धर्मचरणवार्तानिमित्त तवयमपौष्टम् ॥१३॥ लोकः खल्वाधारः सर्वषां ब्रह्मचारिणां यस्मात् । तस्मालोकविरुद्धं धर्मविरुद्धं च मंत्याज्यम् ॥१३१॥ देहो नासाधनको लोकाधीनानि माधनान्यस्य । मद्धर्मानुपरोधात्तस्मालोको ऽभिगमनीयः ॥१३२॥ दोषेणानुपकारी भवति परो येन येन विदिष्टः । खयमपि तद्दोषपदं सदा प्रयत्नेन परिहार्यम् ॥१३३॥ पिण्डैषणानिरुक्तः कल्याकल्पस्ययो विधिः सूत्रे । ग्रहणोपभोगनियतस्य तेन नैवामयभयं स्थात् ॥१३४॥
१ H. न लभवे. ४ A. विद्वेष्टि =क्रध्यति
२ A. उपावितो. १H. धर्मचारिणां. ५ A. करप्य. for कप here g hereafter,

Page #310

APPENDIX E.
अणलेपाक्षोपाङ्गवदमङ्गयोगभरमात्रयाचार्थम्। . पनग दूवाभ्यवहरेदाहारं पुत्रपलवच्च ॥ १३ ५॥ गुणवदमूर्छितमनसा तविपरीतमपि चाप्रदुष्टेन । दारूपमतिना भवति कल्यमाखाद्यमाखाद्यम् ॥१३ ६ ॥ कालं क्षेत्र मात्रां खात्म्यं द्रव्यगुरुलाघवं खबलम् । ज्ञात्वा यो ऽभ्यवहार्य भुंके किं भेषजेस्तस्य ॥१३॥ पिण्डः शय्या वस्त्रेषणदि पात्रैषणादि यच्चान्यत् । कल्पाकल्पं सद्धर्मदेहरक्षानिमित्तोकम् ॥१३८॥ कल्पाकल्पविधिज्ञः संविग्रसहायको विनीतात्मा । दोषमलिने ऽपि लोके प्रविहरति मुनिर्निरुपलेपः ॥१३६॥ यवत्पङ्काधारमपि पङ्कजं नोपलिप्यते तेन । धर्मोपकरणतवपुरपि साधुरलेपकस्तद्वत् ॥१४०॥ यदत्तुरगः मत्स्वप्याभरणविभूषणेष्वनभिषकः । तबदुपग्रहवानपि न मङ्गमुपयाति निर्यन्थः ॥१४१॥ ग्रन्थः कर्माष्टविधं मिथ्यात्वाविरतिदुष्टयोगाश्च । तन्नयहेतोरशठं संयतते यः स निर्ग्रन्थः ॥१४॥ यज्ञानशीलतपसामुपग्रहं निग्रहं च दोषाणाम् । कल्पयति निश्चये यत्तत्कल्पमकल्पमवशेषम् ॥ १ ४ ३॥ यत्पुनरुपघातकरं सम्यक्वज्ञानशौलयोगानाम् । तत्कल्पमप्यकल्पं प्रवचनकुत्माकरं यच्च ॥१४४॥ किंचिच्छुद्धं कल्प्यमकल्यं स्थास्यादकल्यमपि कल्प्यम् ।
१ A. सात्म्यं .

Page #311

APPENDIX E.
61
पिण्डः शय्या वस्त्रं पात्रं वा भेषजाधं वा ॥१४५॥ देशं कालं पुरुषमवस्थामुपयोग शुद्धिपरिणामान् । प्रसमीक्ष्य भवति कल्पं नैकान्तात्कल्पते कल्पम् ॥१४६॥ तच्चिन्यं तद्भाव्यं तत्कार्य भवति सर्वथा यतिना। नात्मपरोभयबाधकमिह यत्परतश्च सर्वाद्धम् ॥१४७॥ सर्वार्थश्विन्द्रियसंगतेषु वैराग्यमार्गविनेषु । परिसङ्ख्यानं कार्य कार्य परमिच्छता नियतम् ॥१४८॥
भावयितव्यमनित्यत्वमशरणत्वं तथैकतान्यत्वे । अशुचित्वं संसारः कर्मास्रवसंवरविधिश्च ॥१४॥ निर्जरणलोकविस्तरधर्मस्खाख्याततत्त्वचिन्ताश्च । बोधेः सुदुर्लभत्वं च भावना द्वादश विशुद्धाः ॥१५०॥ दृष्टजनसंप्रयोगद्धिविषयसुखसंपदस्तथारोग्यम् । देहश्च यौवनं जीवितं च सर्वाण्यनित्यानि ॥१५१॥ जन्मजरामरणभयैरभिद्रुते व्याधिवेदनाग्रस्ते । जिनवरवचनादन्यत्र नास्ति शरणं कचिल्लोके ॥१५॥ एकस्य जन्ममरणे गतयश्च शुभाशुभा भवावर्त। तस्मादाकालिकहितमेकेनैवात्मनः कार्यम् ॥१५३॥ अन्यो ऽहं वजनात्परिजनाच्च विभवाच्छरौरकाच्चेति । यस्य नियता मतिरियं न बाधते तं हि शोककलिः॥१५४॥ अशुचिकरणसामर्थ्यादाधुत्तरकारणाशचित्वाच्च । देहस्याचिभावः स्थाने स्थाने भवति चिन्त्यः ॥१५५॥
१ Var. H. अपघात.

Page #312

APPENDIX E.
माता भूत्वा दुहिता भगिनी भार्या च भवति संसारे । ब्रजति सुतः पिटतां चालतां पुनः शत्रुतां चैव ॥१५६॥ मिथ्यादृष्टिरविरतः प्रमादवान् यः कषायदण्डरुचिः । तस्य तथास्रवकर्मणि यतेत तनिग्रहे तस्मात् ॥१५॥ या पुण्यपापयोरग्रहणे वाकायमानसौ वृत्तिः । सुसमाहितो हितः संवरो वरददेशितश्चियः ॥१५८॥ यवदिशोषणादु पचितो ऽपि यत्नेन जौर्यते दोषः । तहत्कर्मोपचितं निर्जरयति संवृतस्तपसा ॥१५८ ॥ लोकस्याधस्तिर्यविचिन्तयेदूर्ध्वमपि च बाहल्यम् । सर्वच जन्ममरणे रूचिद्रव्योपयोगांश्च ॥१६॥ धर्मो ऽयं वाख्यातो जगद्धितार्थ जिनैर्जितारिगणैः । ये ऽत्र रतास्ते संसारसागरं लौलयोत्तीर्णाः ॥१६१॥ मानुष्यकर्मभूम्यार्यदेशकुलकल्यतायुरुपलब्धौ । श्रद्धाकथकवणेषु सत्खपि सुदुर्लभा बोधिः ॥१६२॥ तो दुर्लभां भवशतैलब्चाप्यतिदुर्लभा पुनर्विरतिः । मोहाद्रागात्कापथविलोकनागौरववशाच्च ।। १६३॥ तत्प्राप्य विरतिरत्न विरागमार्गविजयो दुरधिगम्यः । इन्द्रियकषायगौरवपरोषहसपत्नविधुरेण ॥१६४ ॥ तस्मात्परौषहेन्द्रियगौरवगणनायकान्कषायरिपून् । शान्तिबलमार्दवार्जवसंतोषैः माधयेद्दौरः ॥१६५॥
, Var. H. गुप्तिः .
२ A. विशेषणात्. ३ A. नियतवं..

Page #313

APPENDIX E.
संचिन्य कषायाणमुदयनिमित्तमुपशान्ति हेतं च । त्रिकरणशुद्धमपि तयोः परिहारासेवने कार्य ॥१६॥
सेव्यः शान्तिर्दिवमार्जवशौचे च संयमत्यागौ। मत्यतपोब्रह्माकिञ्चन्यानीत्येष धर्मविधिः ॥१६७॥ धर्मस्य दया मूलं न चाक्षमावान्दयां समादत्ते । तस्माद्यः क्षान्तिपरः स माधयत्युत्तमं धर्मम् ॥१६८॥ विनयायत्ताश्च गुणाः सर्वे विनयश्च मार्दवायत्तः । यस्मिन्मार्दवमखिलं स सर्वगुणभावमाप्नोति ॥९६८॥ नानार्जवो विशुध्यति न धर्ममाराधयत्यशद्धात्मा । धर्मादृते न मोक्षो मोक्षात्परमं सुखं नान्यत् ॥१०॥ यट्रव्योपकरणभनपानदेहाधिकारकं शौचम् । तद्भवति भावशौचानुपरोधाद्यत्नतः कार्यम् ॥१७१॥ पञ्चास्रवादिरमणं पञ्चेन्द्रियनिग्रहः कषायजयः । दण्डत्रयविरतिथेति संयमः सप्तदशभेदः ॥१७॥ बांधवधनेन्द्रियसुखत्यागात्त्यक्तभयवियहः माधुः । त्यतात्मा निर्ग्रन्थस्यकाहंकारममकारः ॥१७३॥ अविसंवादनयोगः कायमनोवागजिह्यता चैव । सत्यं चतुर्विधं तच्च जिनवरमते ऽस्ति नान्यत्र ॥१७॥ अनशनमूनोदरता वृत्तेः संक्षेपणं रसत्यागः । कायक्लेशः संलौनतेति बाह्यं तपः प्रोक्तम् ॥१७॥ प्रायश्चित्तध्याने वैयावृत्यविनयावथोत्सर्गः ।
१. विनयास्तयोत्सर्गः

Page #314

APPENDIX E.
खाध्याय इति तपः षटप्रकारमन्यन्तरं भवति ॥१७॥ दिव्यात्कामरतिसुखात्त्रिविधेन विरतिरिति नवकं । औदारिकादपि तथा तयाष्टादशविकल्पम् ॥१७७॥ अध्यात्मविदो मूही परिग्रहं वर्णयन्ति निश्चयतः । तस्मादैराग्येशोराकिञ्चन्यं परो धर्मः ॥ १७८॥ दशविधधर्मानुष्ठायिनः सदा रागद्वेषमोहानाम् । दृढ़रूढघनानामपि भवत्युपशमो ऽल्पकालेन ॥१०८ ॥ ममकाराहंकारत्यागादतिदुर्जयोद्धतप्रबलान्। हन्ति परौषहगौरवकषायदण्डेन्द्रियव्यूहान् ॥१८०॥ प्रवचनभक्तिः श्रुतसंपदुद्यमो व्यतिकरश्च मंविनैः । वैराग्यमार्गसद्भावभावधीस्थैर्यजनकानि ॥१८१॥
आक्षेपणिविक्षेपणि' विमार्गबाधनसमर्थविन्यासाम् । श्रोटजनश्रोत्रमनःप्रसादजननौं यथा जननौम् ॥१८॥ संवेदनौ च निवेदनौं च धा कथां सदा कुर्यात् । स्त्रीभकचौरजनपदकथाश्च दूरात्परित्याज्याः ॥१८३॥ थावत्परगुणदोषपरिकीर्तने व्यापृतं मनो भवति । तावदरं विशुद्धे ध्याने व्यग्रं मनः कर्तुम् ॥१८४॥ शास्त्राध्ययने चाध्यापने च मंचिन्तने तथात्मनि च । धर्मकथने च सततं यत्नः सर्वात्मना कार्यः ॥१८५॥
। अब समाहारवंद चौणादिकोऽणिप्रत्ययः प्रत्यासत्यचच्या या ९ Var. H. अन्ये त्वचार्यायां चत्वार्यपि पदानि प्रथमाविभक्त्यन्तानि व्यायाति .
१H. संवेजनों.

Page #315

APPENDIX E.
___
शाखिति वाविधिविनिर्धातः पापयते ऽनुशियर्थः । चैङिति च पालनार्थ विनिश्चितः सर्वशब्दविदाम् ॥१८६॥ यस्माद्रागद्वेषोद्धृतचित्तान्समनुशास्ति सद्धर्म। मंत्रायते च दुःखाच्छास्त्रमिति निरुच्यते मद्भिः ॥१८७॥ शासनमामर्थन तु कंत्राणबलेन चानवद्येन । युक्तं यत्तच्छास्त्रं तचैतत्मर्वविद्वचनम् ॥१८८॥ __जीवाजीवाः पुण्यं पापासवसंवराः सनिर्जरणाः । बन्धो मोक्षश्चैते सम्यक् चिन्या नवपदार्थाः ॥१८६॥ जौवा मुक्ताः संसारिणश्च संसारिणस्वनेकविधाः । लक्षणतो विज्ञेया दित्रिचतुःपञ्चषड्भेदाः ॥ १८ ॥ द्विविधाश्चराचराख्यास्विविधाः स्त्रीपुंनपुंसका ज्ञेयाः । नारकतिर्यग्मानुषदेवाश्चतुर्विधाः प्रोक्ताः ॥१८ १॥ पञ्चविधास्वेकद्वित्रिचतुःपञ्चेन्द्रियास्तु निर्दिष्टाः । चित्यम्बुवहिपवनतरवस्त्रसाश्चेति षड्भेदाः ॥१६॥ एवमनेकविधानामेकैको विधिरनन्तपर्यायः । प्रोतः स्थित्यवगाहज्ञानदर्शनादिपर्यायैः ॥१८३॥ . सामान्यं खलु लक्षणमुपयोगो भवति सर्वजीवानाम् । माकारो ऽनाकारश्च सो ऽष्टभेदश्चतुर्धा च ॥१६४॥ . ज्ञानाज्ञाने पञ्चत्रिविकल्पे सो ऽष्टधातु साकारः। चतुरचक्षुरवधिकेवलदृविषयस्त्वनाकारः ॥१६॥ भावा भवन्ति जीवस्यौदयिकः पारिणामिकश्चैव ।
१ A. omits. इति.

Page #316

APPENDIX E.
औपशमिकः क्षयोत्थः क्षयोपशमजश्च पञ्चैते ॥१६॥ ते चैकविंशतिविधिनवाष्टादश विधाश्च विज्ञेयाः । षष्ठश्च मानिपातिक इत्यन्यः पञ्चदशभेदः ॥ १८ ॥ एभिर्भावैः स्थानं गतिमिन्द्रियसंपदः सुखं दुःखम् । संप्राप्नोतीत्यात्मा सो ऽष्टविकल्पः समासेन ॥१८८॥ द्रव्यं कषाययोगावुपयोगो ज्ञानदर्शने चेति । चारित्रं वीर्य चेत्यष्टविधा मार्गणा तस्य ॥१८॥ जीवाजीवानां द्रव्यात्मा सकषायिणां कषायात्मा। योगः सयोगिनां पुनरुपयोगः सर्वजीवानाम् ॥२ ० ० ॥ ज्ञानं सम्यग्दृष्टदर्शनमथ भवति सर्वजीवानाम् । चारित्रं विरतानां तु सर्वसंसारिणां वौर्यम् ॥२ ० १॥ .. द्रव्यात्मेत्युपचारः सर्वद्रव्येषु नयविशेषेण । प्रात्मादेशादात्मा भवत्यनात्मा परादेशात् ॥९० २॥ .. एवं संयोगाल्पबहत्वाचै नै कशः स परिमृग्यः । जौवस्यैतत्सर्वं स्वतत्त्वमिह लक्षणैर्दृष्टम् ॥२३॥ उत्पादं विगमनित्यत्वलत्रणं यत्तदस्ति सर्वमपि । सदसदा भवतीत्यन्यथार्पितानर्पितविशेषात् ॥२०४॥ यो ऽर्थी यस्मिन्नाभूत् माम्पतकाले च दृश्यते तत्र । तेनोत्पादस्तस्य विगमस्तु तस्माद्विपर्यासः ॥ ३ ०५॥ साम्प्रतकाले चानागते च यो यस्य भवति सम्बन्धी। तेनाविगमस्तस्येति स नित्यस्तेन भावेन ॥२६॥
१ Var. A. संपद.
१H. चैव.

Page #317

APPENDIX E.
धर्माधर्माकाशानि पुद्गलाः काल एव चाजौवाः । पुद्गस्ववर्जमरूपं तु रूपिणः पुद्गलाः प्रोक्ताः ॥ २०७॥ यादिप्रदेशवन्तो यावदनन्तप्रदेशकाः १ स्कन्धाः । परमाणुरप्रदेशो वर्णादिगुणेषु भजनीयः ॥ ३०८ ॥ भावे धर्माधर्माम्बरकालाः पारिणामिके ज्ञेयाः । उदयपरिणामि रूपं तु सर्वभावानुगा जीवाः ॥ २०८ ॥ . जीवाजीवा द्रव्यमिति षड्विधं भवति लोकपुरुषो ऽयम् । वैशाखस्थानस्थः पुरुष इव कटिस्थकर युग्मः ॥ २१॥ तचाधोमुखमज्ञक संस्थानं वर्णयन्यधोलोकम् ।
P
स्थायमिव च तिर्यग्लोकमूर्ध्वमथ मल्लकसमुद्गम् ॥ १११ ॥ सप्तविधो ऽधोलोकस्तिर्यग्लोको भवत्यनेकविधः । पञ्चदशविधानः पुनरूर्ध्वलोकः समासेन ॥ ११२ ॥ लोकालोकव्यापकमाकाशं मर्त्य लौकिकः कालः । लोकव्यापि चतुष्टयमवशेषं त्वेकजौवो वा ॥ ११३ ॥ धर्माधर्माकाशान्येकैकमतः परं त्रिकमनन्तम् । कालं विनास्तिकाया जीवम्मृते चाप्यकर्तृणि ॥ २१४॥ धर्मो गतिस्थितिमतनं द्रव्याणां गत्युपग्रहविधाता । स्थित्युपकर्ताधर्मो ऽवकाशदानोपलगगनम् ॥ २१५ ॥ स्पर्शरसगन्धवर्णाः शब्दो बन्ध' सूक्ष्मता स्थौल्यम् । संल्पानं भेदतमश्छायोद्योतातपश्चेति ॥ २१६ ॥
१ H.. प्रदेशिकाः .
२ A. खिर पचाधर्मो ।
२ H. मात्येलौकिकः .
४ H. बन्धो ऽथ.
67

Page #318

APPENDIX E.
कर्मशरीरमनोवागविचेष्टितोच्छामदुःखसुखदाः स्युः ।। जीवितमरणोपग्रहकराश्च संसारिणः स्कन्धाः ॥२१७॥ परिणामवर्तनाविधिपरापरत्वगुणलक्षण: कालः । सम्यक्त्वज्ञानचारित्रवौर्यशिक्षागुणा जौवाः ॥२१॥ पुद्गलकर्म शुभं यत्तत्पुण्य मिति जिनशासने दृष्टम् । यदशुभमथ तत्पापमिति भवति सर्वज्ञनिर्दिष्टम् ॥२१६॥ योगः शुद्धः पुण्यास्रवस्तु पापस्य तद्विपर्यासः । वाक्कायमनोगुप्तिर्निरासवः संवरस्वतः ॥२२॥ संवृततपउपधानात्तु निर्जरा कर्मसन्ततिबन्धः । बन्धवियोगो मोक्षस्विति संक्षेपात्रवपदार्थाः ॥२२१॥ एतेष्वध्यवसायो यो ऽर्थषु विनिश्चयेन तत्त्वमिति। सम्यग्दर्शनमेतत्तु तन्निसर्गादधिगमावा ॥२२२॥ शिक्षागमोपदेशश्रवणान्येकाथिकान्यधिगमस्य । एकार्थः परिणामो भवति निसर्गः स्वभावश्च ॥२२३॥ एतत्सम्यग्दर्शनमनधिगमविपर्ययौ तु मिथ्यात्वम् । ज्ञानमथ पञ्चभेदं तत्प्रत्यक्ष परोक्षं च ॥२२४॥ तत्र परोक्षं द्विविधं श्रुतमाभिनिबोधिकं च विज्ञेयम् । प्रत्यक्षं त्ववधिमनःपर्यायौ केवलं चेति ॥२२॥ एषामुत्तरभेदविषयादिभिर्भवति विस्तराधिगमः । एकादौन्येकस्मिन् भाज्यानि त्वा चतुर्य इति ॥२२६॥ सम्यग्दृष्टानं सम्यग्ज्ञानमिति नियमतः सिद्धम् । R Var H. नप उपधामं तु. १H. तुभन्दात् संशयस

Page #319

APPENDIX E.
69
आधथमज्ञानमपि भवति मिथ्यात्वसंयुतम् ॥२२॥
समायिकमित्याचं छेदोपस्थापनं द्वितीयं तु । परिहारविशद्धिः सूक्ष्मसंपरायं यथाख्यातम् ॥२९॥ इत्येतत्पञ्चविधं चारित्रं मोक्षसाधनं प्रवरम् । मैकैरनुयोगनयप्रमाणमार्ग: ममनुगम्यम् ॥२२६॥ सम्यक्वजानचारित्रसंपदः साधनानि मोक्षस्य । ताखेकतराभावे ऽपि मोक्षमार्गो ऽप्यसिद्धिकरः । २३ ॥ पूर्वयसम्पद्यपि तेषां भजनीयमुत्तरं भवति। पूर्वइयलाभः पुनरुत्तरलाभे भवति सिद्धः ॥२३१॥ धर्मावश्यकयोगेषु भावितात्मा प्रमादपरिवर्जी । सम्यक्वज्ञानचारिचाणमाराधको भवति ॥२३२॥ अाराधनास्तु तेषां तिसस्तु जघन्यमध्यमोत्कृष्टाः । जन्मभिरष्टश्य कैः सिध्यन्याराधकास्तासाम् ॥२३३॥ तासामाराधनतत्परेण तेम्वेव भवति यतितव्यम् । यतिना तत्परजिनभक्त्युपग्रहसमाधिकरणेन ॥२३ ४।। स्वगुणाभ्यासरतमतेः परवृत्तान्तान्धमूकबधिरस्य । मदमदनमोहमत्सररोषविषादैरध्य्यस्य ॥२३॥ प्रशमायावाधसुखाभिकांक्षिण: सुस्थितस्य सद्धर्मे । तस्य किमौपम्यं स्यात् मदेवमनुजे ऽपि लोके ऽस्मिन् ॥२३६॥ स्वर्गसुखानि परोक्षाण्यत्यन्तपरोक्षमेव मोक्षसुखम् । प्रत्यक्षं प्रशमसुखं न परवशं च न व्ययप्राप्तम् ॥२३॥
१
. परमं.

Page #320

70
APPENDIXE.
मिर्जितमदमदनानां वाकायमनोविकाररहितानाम् । विनिवृत्तपराभानामिहैव मोक्षः सुविहितानाम् ॥९२८॥ शब्दादिविषयपरिणाममनित्यं दुःखमेव च ज्ञात्वा । ज्ञात्वा च रागदोषात्मकानि दुःखानि संसारे ॥२२६॥ खशरीरे ऽपि न रज्यति शत्रावपि न प्रदोषमुपयाति । रोगजरामरणभयैरव्यथितो यः स नित्यमुखी ॥२४॥ धर्मध्यानाभिरतस्त्रिदण्डविरतस्त्रिगुप्तिगुप्तात्मा । सुखमास्ते निधो जितेंद्रियपरोषहकषायः ॥२४ १५ विषयसुखनिरभिलाषः प्रशमगुणगणाभ्यस्लंकृतः माधः । द्योतयति यथा न तथा मर्वाण्यादित्यतेजांसि ॥२४॥ (सम्यग्दृष्टिर्ज्ञानी विरतितपोबलयुतो ऽप्यनुपशान्तः। -- तं न लभते गुणं यं प्रशमगुणमुपाश्रितो लभते )२ ___ सम्यग्दृष्टि नौ विरतितपोध्यानभावनायोगैः । गौलाङ्गमहस्साष्टादशकमयत्नेन साधयति ॥२४३॥ धर्माद्भूम्यादौन्द्रियसंज्ञाभ्यः करणतश्च योगाच्च । मौलाङ्गसहस्त्राणामष्टादशकस्य निष्पत्तिः ॥२४४॥ शौलार्णवस्य पारं गत्वा संविनसुगममार्गस्य । धर्मध्यानमुपगतो वैराग्यं प्राप्नुयाद्योग्यम् ॥२४५॥
आज्ञा विचयमपायविचयं च मद्ध्यानयोगमुपसृत्य । तस्मादिपाकविचयमुपयाति संस्थानविचयं च ॥२४६॥
१ A. धोनयति यथा सर्वाण्यादित्यः सर्वतेजांसि. . A. adds this verse and cf. 127.
३ Var. H. पारस्य.

Page #321

APPENDIX E.
श्राप्तवचनं प्रवचनं चाज्ञा विचयस्त' दर्थनिर्णयनम् । श्रास्रवविकथागौरवपरोषहाद्यैर पायस्तु ॥ २४७॥ श्रश्शुभशुभकर्मपाकानुचिन्तनार्थो विपाकविश्वयः स्यात् । द्रव्यक्षेत्राकृत्यनुगमनं संस्थानविचयस्तु ॥ २४८॥ जिनवरवचनगुणगणं संचिन्तयतो वधाद्यपायांश्च । कर्मविपाकान् विविधान् संस्थानविधौननेकांश्च ॥ १४८ ॥ नित्योद्विग्नस्यैवं क्षमाप्रधानस्य निरभिमानस्य ।
धुतमायाकलम ेल निर्मलस्य जितसर्वतृष्णस्य ॥ २५० ॥ तुल्यारण्यकुलाकुलविविक्तबन्धुजनशत्रु वर्गस्य । समवामीचन्दनकल्पनप्रदेहादिदेहस्य ॥ २५.१ ॥ आत्मारामस्य मतः समटणमणिमुक्त लेष्टुकनकस्य । स्वाध्यायध्यानपरायणस्य दृढमप्रमत्तस्य ॥ २५२॥ अध्यवसायविशुद्धेः प्रशस्त" योगेर्विशुध्यमानस्य । चारित्रशुद्धिमय्यामवाप्य लेश्याविशद्धिं च ॥ २५३ ॥ तस्यापूर्वकरणमथ घातिकर्मचयैकदेशोत्थम् ।
71
ऋद्धिप्रवेकविभववदुपजातं जातभद्रस्य ॥ २५४ ॥ मातर्द्विरसेव्वगुरुः प्राप्य र्द्धिविभूतिमसुलभामन्यैः ।
सक्तः प्रशमरतिसुखे न भजति तस्यां मुनिः सङ्गम् ॥ २५५ ॥ या सर्वसुरवरर्द्धिर्विस्मयनीयापि मानगारद्धैः । नार्घति सहस्रभागं कोटिशतसहस्रगुणितापि ॥ २५६ ॥
१ A. वाज्ञाविजयः . २ A. परोषहादेष्वपायत. ३ A. कलिमल. ५. A. संप्राप्य.
A. प्रमत.

Page #322

222
72
APPENDIX E.
तज्जयमवाप्य जितविघ्नरिपुर्भवशतसहस्रदुःप्रापम् । चारित्रमथाख्यातं संप्राप्तस्तीर्थसत्तुल्यम् ॥ २५७॥ शुक्लध्यानाद्यद्वयमवाप्य कर्माष्टकप्रणेतारम् । संसारमूलबीजं मूलादुन्मूलयति मोहम् ॥ १५८ ॥ पूर्व करोत्यनन्तानुबन्धिनाम्नां चयं कषायाणाम् । मिथ्यात्वमोहगहनं चपयति सम्यक्त्वमिथ्यात्वम् ॥ २५८ ॥ सम्यक्त्वमोहनीयं चपयत्यष्टावतः कषायांश्च ।
क्षपयति ततो नपुंसक वेदं स्त्रीवेदमथ तस्मात् ॥ २६० ॥ हास्यादि ततः षट्कं चपयति तस्माच्च पुरुषवेदमपि । संज्वलनानपि हत्वा प्राप्नोत्यथ वीतरागत्वम् ॥२६१ ॥ सातितमोहो निहतक्लेशो यथा हि सर्वज्ञः । भात्यनुपलक्ष्यराहंशोन्मुक्तः पूर्णचन्द्र दूव ॥ २६२ ॥ सर्वेन्धनेकराशौक्कृत संदीप्तो अनन्तगुणतेजाः । ध्यानानलस्तपः प्रशमसंवर हविर्विद्धबलः ॥ २६३ ॥ चपकश्रेणिपरिगतः १ स समर्थः सर्वकर्मिणां कर्म । चपयितुमेको यदि कर्मसंक्रमः स्यात्परकृतस्य ॥ २६४॥ परकृतकर्मणि यस्मान्नाक्रामति संक्रमो विभागो वा । तस्मात्सत्त्वानां कर्म यस्य यत्तेन तद्वेद्यम् ॥ २६५॥ मस्तकसूचिविनाशात्तालस्य यथा ध्रुवो भवति नाशः । तदत्कर्मविनाशो हि मोहनीयचये नित्यम् ॥ २६६॥ छद्मस्थवीतरागः कालं सो ऽन्तर्मुहूर्तमथ भूला ।
१. श्रेणिमुपगतः .

Page #323

युगपद्विविधावरणान्तरायकर्मचयमवाप्य ॥ २६७॥ शास्वतमनन्तमनतिशयमनुपममनुत्तरं निरवशेषम् । संपूर्णमप्रतिहतं संप्राप्तः केवलं ज्ञानम् ॥ १६८॥ कृत्स्ने' लोकालोके व्यतीतसाम्प्रतभविष्यतः कालात् । द्रव्यगुणपर्ययाणां ज्ञाता द्रष्टा च मर्वार्थैः ॥ २६८ ॥ चौणचतुः कर्मशो बेद्यायुर्नामगोत्रवेदयिता । विहरति मुहूर्तकालं देशोनां पूर्वकोटिं वा ॥२७०॥ तेनाभिन्नं चरमभवायुर्युर्भेदमनपवर्तित्वात् ।
तदुपग्रहं च वेद्यं तत्तुल्ये नामगोत्रे च ॥२७१॥
यस्य पुनः केवलिनः कर्म भवत्यायुषो ऽतिरिक्ततरम् । म समुद्वातं भगवानथ गच्छति तत्समीकर्तुम् ॥ २७२॥ दण्डं प्रथमे समये कपाटमय चोत्तरे तथा समये । मन्थानमथ तृतौये लोकव्यापि चतुर्थे तु ॥ २७३॥ संहरति पञ्चमे त्वन्तराणि मन्थानमथ पुनः षष्ठे । प्रमके तु कपाटं संहरति ततो ऽष्टमे दण्डम् ॥ २७४॥ श्रदारिकप्रयोक्ता प्रथमाष्टमसमययोरसाविष्टः । मिश्रौदारिकयोक्ता सप्तमषष्ठ द्वितीयेषु ॥ २७५ ॥
कार्मणशरीरयोगौ चतुर्थके पञ्चके तृतीये च । समयत्रये ऽपि तस्मिन् भवत्यनाहारको नियमात् ॥२७६॥ म समुदात निवृत्तो ऽथ मनोवाक्काययोगवान् भगवान् ।
१ A. कानशोकालोके.
APPENDIX E.
10
२ A. कालान्.
२ H. अथानन्तरं .
73

Page #324

APPENDIX' E.
यतियोग्ययोगयोक्ता योगनिरोधं मुनिरुपैति ॥२७॥ पञ्चेन्द्रियो ऽथ मंशी यः पर्याप्तो जघन्ययोगी स्थात् । निरुणद्धि मनोयोगं ततो ऽप्यसंख्येयगुणहीनम् ॥२८॥ बौन्द्रियसाधारणयोर्वागुच्छामावधो जयति तद्वत् ' पनकस्य काययोगं जघन्यपर्याप्तकस्याधः ॥२७॥ सूक्ष्मक्रियमप्रतिपाति काययोगोपगस्ततो ध्यात्वा । विगतक्रियमनिवर्तित्वमुत्तरं ध्यायति परेण ॥२८॥ घरमभवे संस्थानं यादृग्यस्योच्छ्रयप्रमाणं च ।। तस्मात् त्रिभागहौनावगाहसंस्थानपरिणाहः ॥२८॥ मो ऽथ मनोवागुच्छासकाययोगक्रियार्थविनिवृत्तः । अपरिमितनिर्जरात्मा संसारमहार्णवोत्तीर्णः ॥२८॥
ईषड्वस्वाक्षरपञ्चकोगिरणमात्रतुल्यकालौयाम् । संयमवौर्याप्तबलः शैलेशीमेति गतलेश्यः ॥२८३॥ पूर्वरचितं च तस्यां ममयश्रेष्यामथ प्रकृतिशेषम् । समये समये अपयत्यसंख्यगणमुत्तरोत्तरतः ॥२८४॥ चरमे समये मङ्ख्यातीतान्विनिहत्य चरमकमीशान् । क्षपथति युगपत् कृत्स्नं वेदायुर्नामगोत्रगणम् ॥२८५॥ सर्वगतियोग्यसंसारमूलकरणानि सर्वभावानि ।
औदारिकतैजमकार्मणनि सर्वात्मना त्यक्ता ॥९८६॥ देहचयनिर्मुकः प्राप्यर्जुश्रेणिवीतिमस्पर्शाम् ।
१ H. यता. . H. विनिहन्ति.
२ A. यागोपयोगतो ध्यावा. ४ Var. H. सर्वभावौनि.

Page #325

APPENDIX E.
25
समयेनैकेनाविरहेण गत्वोर्ध्वगतिमप्रतिघः ॥२८॥ मिद्धिक्षेत्रे विमले जन्मजरामरणरोगनिर्मुकः । लोकाग्रगतः सिध्यति साकारेणोपयोगेन ॥२८॥ मादिकमनन्तमनुपममव्याबाधसुखमुत्तमं प्राप्तः । केवलसम्यक्त्वज्ञानदर्शनात्मा भवति मुक्तः ॥२८॥ मुक्तः सनाभावः खालक्षण्यात्वतो ऽर्थमिद्धेश्च । भावान्तरसंक्रान्तः सर्वज्ञाज्ञोपदेशाच्च ॥२८॥ त्यत्वा शरीरबन्धनमिहैव कर्माष्टकक्षयं कृत्वा । न म तिष्ठत्यनिबन्धादनाश्रयादप्रयोगाच ॥२८॥ नाधो गौरवविगमादशक्यभावाच्च गच्छति विमुक्तः । लोकान्तादपि न परं लवक इवोपग्रहाभावात् ॥२८॥ योगप्रयोगयोश्चाभावात्तिर्यग् न तस्य गतिरस्ति । मिद्धस्योधं मुक्तस्यालोकान्ताङतिर्भवति ॥२८३॥ पूर्वप्रयोगसिद्धेर्बन्धच्छेदादमङ्गभावाच । गतिपरिणामाच्च तथा सिद्धस्योर्ध्वं गतिः मिथवा ॥२८ ४॥ देहमनोवृत्तिभ्यां भवतः गरौरमानसे दुःखे । तदभावस्तदभावे सिद्धं मिद्धस्य सिद्धिसुखम् ॥२८॥ यस्तु यतिर्घटमानः सम्यत्वज्ञानशीलसंपन्नः । वौर्यमनिगूहमामः शक्त्यनुरूपं प्रयत्नेन ॥२६॥ संहननायुबलकालवीर्यसंपत्समाधिवेकल्यात् कर्मातिगौरवादा स्वार्थमकलोपरममेति ॥२८॥
१ A. अनुबन्धात्.
. A. असा.
३ A. अनुरूपप्रयोग.

Page #326

76
APPENDIX E.
सौधर्मादिध्वन्यतमकेषु सर्वार्थसिद्धिचरमेषु । स भवति देवो वैमानिको महर्द्धिद्युतिवपुष्कः ॥२८॥ तत्र सुरलोकसौख्यं चिरमनुभूय स्थितिक्षयात्तस्मात् । पुनरपि मनुष्यलोके गुणवत्सु मनुष्यसङ्केषु ॥२६॥ जन्म समवाप्य कुलबन्धुविभवरूपबलबुद्धिसंपन्नः । श्रद्धासम्यक्त्वज्ञानसंवरतपोबलसमयः ॥३०॥ पूर्वोक्तभावनाभावितान्तरात्मा विधूतसंसारः । सेत्स्यति ततः परं वा खर्गान्तरितस्त्रिभवभावात् ॥३० १॥ __ यश्चेह जिनवरमते ग्टहाश्रमी निश्चितः सुविदितार्थः । दर्शनशीलवतभावनाभिरभिरञ्जितमनस्कः ॥३०॥ स्थलवधानृतचौर्यपरस्त्रीरत्यरतिवर्जितः सततम् । दिग्वतमूर्ध्व देशावकाशिकमनर्थविरतिं च ॥३०३॥ मामायिकं च कृत्वा पौषधमुपभोगपारिमाण्यं च । न्यायागतं च कल्पं विधिवत्पात्रेषु विनियोज्यम् ॥३०४॥ चैत्यायतनप्रस्थापनानि च कृत्वा शक्तितः प्रयतः । पूजाश्च गन्धमाल्याधिवासधूपप्रदौपाद्याः ॥३०५॥ प्रशमरतिनित्यषितो जिनगुरुसाधुजनवन्दनाभिरतः । संलेखनां च काले योगेनाराध्य सविशुद्धाम् ॥३०६॥ प्राप्तः कल्पेम्चिन्द्रत्वं वा मामानिकत्वमन्यदा । स्थानमुदारं तत्रानुभूय च सुखं तदनुरूपम् ॥३० ७॥ मरलोकमेत्य सर्वगुणसंपदं दुर्लभां पुनर्लब्धा । 1 H. adds च. * A. परिमाणं. २०. विधिना.

Page #327

APPENDIXE.
71.
शुद्धः म मिद्धिमेष्यति भवाष्टकाभ्यन्तरे नियमात् ॥३०८॥ इत्येवं प्रशमरतेः फलमिह वर्गापवर्गयोश्च शुभम् । संप्राप्यते ऽनगारैरगारिभिश्चोत्तरगुणाव्यैः ॥३० ६ ॥ जिनशासनार्णवादाकष्टां धर्मकथिकामिमां श्रुत्वा । रत्नाकरादिव जरत्कपर्दिकामुद्धृतां भक्त्या ॥२१॥ मद्भिर्गुणदोषज्ञैर्दोषानुत्सृज्य गुणलवा ग्राह्याः । सर्वात्मना च सततं प्रशमसुखावैव यतितव्यम् ॥३११॥
यच्चासमंजसमिह च्छन्दःशब्दसमयार्थतो ऽभिहितम् । पुत्रापराधवन्मम मर्षयितव्यं बुधैः सर्वम् ॥३१२॥ सर्वसुखमूलवीजं सर्वार्थविनिश्चयप्रकाशकरम् । सर्वगुणमिद्धिसाधनधनमर्हच्छासनं जयति ॥३१३॥
॥ प्रशमरतिप्रकरणं समाप्तमिति ॥
Peterson's First Report Appendix I. P. 15.
Contrast Third Report, P. 48.
24 प्रामरतिप्रकरणम् Ends
धर्मकथिका प्रसमरतिरार्याशतत्रयं हादशोत्तरं परिसमाप्तमिति । प्रसमरतिप्रकरणं ममाप्तमिति ॥ मंगलं ॥
A begins
प्रशमस्थेन येनेयं कता वैराग्यपद्धतिः ॥ तस्मै वाचकमुख्याय नमो भूतार्थभाषिणे ॥१॥

Page #328

78
APPENDIX E.
प्रशमरतिप्रकरणारंभे मंगलाभिधानं विवक्षितप्रकरणार्थस्याप्रत्यूहेन परिसमाप्त्यर्थमित्याह च नाभेयाद्याः ॥ H. begins– || श्री प्रवचनायै ॥
उदयस्थितमरुणकरं दिनकरमिव केवलालोकम् । विनिहतजडतादोषं महत्तं वीरमानम्य ॥ वक्ष्यामि प्रशमरतेविवरणमिह वृत्तितः किंचित् । जडमतिरप्यकठोरं स्वस्मृत्यर्थं यथाबोधम् ॥ यद्यपि मदीयवृत्तेः माफल्यं नास्ति तादृशं किमपि । सुगमत्वलघुत्वाभ्यां तथापि तत्संभवत्येव ॥ दहाचार्यः श्रीमानुमाखातिपुत्रस्वामितकुतर्कजनितवितर्कसंपप्रपञ्चः पञ्चशतप्रकरणप्रबन्धप्रणेता वाचकमुख्यः समस्तश्वेताम्बरकुलतिलकः प्रशमरतिप्रकरणकरणे प्रवर्तमानः प्रथमत एव मङ्गलादिप्रतिपादकमिदमार्यादितयमुपन्यस्तवान् ॥ नाभेयाद्याः &c And ends. यतः ।
यत्यालये मन्दगुरूपशोभे मन्मङ्गले सबुधराजहंसे । तारापथे वा सुकविप्रचारे श्रीमानदेवाभिधमूरिगच्छे ॥१॥ भव्या बभूवुः शुभसस्य शिव्या अध्यापकाः श्रीजिनदेवसंज्ञाः । तेषां विनेयैबहुभक्तियुक्तः प्रज्ञाविहीनैरपि शास्त्ररागात् ॥२॥ श्रीहरिभद्राचार्य रचितं प्रशमरतिविवरणं किंचित् । परिभाव्य वृद्धटोकाः सुखबोधार्थं समासेन ॥३॥ अणहिलपाटकनगरे श्रीमजयसिंहदेवनृपराज्ये । बाणवसुरुद (1185) संख्ये विक्रमतो वत्सरे व्रजति ॥४॥
MAAAAAAALM..

Page #329

APPENDIX E.
79
श्रीधवलभाण्डशालिकपुत्रयशोनागनायकवितीर्ण। मदुपाश्रये स्थितैस्तैः समर्थितं शोधितं चेति ॥५॥ यदिहाशुद्धं किंचिच्छद्मस्थत्वेन लिखितमस्माभिः । तच्छोध्यं धीमद्भिः सम्यक् संचित्य समयज्ञैः ॥६॥ शास्त्रस्य पौठबन्धः कषायरागादिकर्मकरणार्थाः । अष्टौ च मदस्थानान्याचारो भावना धर्मः ॥७॥ तदनुकथा जीवाद्या उपयोगा भावषड्विधद्रव्यम् । चरणं शौलागानि च ध्यानश्रेणौसमुद्धाताः ॥८॥ योगनिरोधः क्रमशः शिवगमनविधानमन्तफलमस्याः । द्वाविंशत्यधिकारा मुख्या दूह धर्मकथिकायाम् ॥६॥ व्याख्याने तस्य शास्त्रस्य कृत्वा पुण्यं यदर्जितम् । तेन भव्यो जनः सर्वो लभतां शममुत्तमम् ॥१०॥ धात्री धात्रौधरा यावद्यावञ्चन्द्रदिवाकरौ । तावदज्ञानविध्वंसाचन्द्यादेषा सुवृत्तिका ॥११॥ ग्रन्थाग्रमत्र जातं प्रत्यक्षरगणनतः ससूत्रायाः । महत्तेरष्टादश शतानि सच्छोकमानेन ॥१२॥
॥ ग्रन्थाग्रमकतः १८.० ॥
॥ इति औरहइच्छौयश्रीहरिभद्रसूरिविरचिता प्रशमरतिवृत्तिः
समाप्ता ॥

Page #330


Page #331

OS
O
NOS
NO
NO ONN
ONA ANONS
NNON ANOT ONO
12
Padumawati, Faso. 1-4 @ 21 Pariçista Parvan, (Text) Fasc. 1-6 @ /6/ each Prakrịta-Pringalam, Fasc. 1-7 @ /6/ ench Prithiviraj Rasa, (Text) Part It, Fasc. 1-5 @ 16/ each
Ditto (English) Part II, Fasc. 1 Prākrta Laksaņam, (Text) Fasc. 1 ... Parāçara Smrti, (Text) Vol. I, Fasc. 1-8 Vol. II, Faso. 1-6; Vol. III,
Fasc. 1-6 @ /6/ each Parāçara, Institutes of (English) Prabandhucintamani (English) Faso. 1-3 @ /12/ each Sāma Vēda Samhitā, (Text) Vols. I, Fasc. 5-10; II, 1-6; 10,1
IV, 1-6; V, 1-8, @ /6/ each Fasc. Sankhya Sūtra Vrtti, (Text) Fasc. 1-4. @ /6/ each Ditto
(English) Fasc. 1-3 @/12) each Sraddha Kriya Kaumudi, Fago, 1-6.. Suçruta Samhití, (Eng.) Fase. 1 @ /12) *Taittereya Samhita, (Text) Faso. 14-45 @ 16/ each Tāndya Brahmana, (Text) Fasc. 1-19 @ 16/ each Trantra Vartika (English) Fasc. 1-3 @ /12/ ... Tattva Cintamani, (Text) Vol. I, Fasc. 1-9, Vol. II, Faso. 2-10,
Vol. III, Fasc. 1-2, Vol. IV, Faso. 1, Vol. V, Faso. 1-5, Part IV, Vol. II,
Fasc. 1-12 @ /6/ each Tattvarthadhigama Sutrom, Fasc. 1-2 Trikānda-Mandanam, (Text) Fase. 1-3 @ /6/ ... Upamita-bhava-prapanca-kathā (Text) Faso, 1-7 @ /6/ each Uvāsagadasīo, (Text and English) Fase. 1-6 @ /12/ Vallala Carita, Faso. 1 Varāha Purana, Texti Fasc. 1-14 @ /6/ each ... Varsa Krya Kaumudi, Fasc. 1-6 @ 16 •Vayu Purana, (Text Vol. I, Fasc. 2-6; Vol. II, Fago. 1-7, @/6/ each 4 8 Vidhano Parigata, Fasc. 1-6. Visnu Smrti, (Text Fasc. 1-2 @ 16/ each Vivādaratnākara, (Text) Fase. 1-7 @ _/6/ each Vrhannaradiya Purana, (Text) Fase. 2-6 @ /6/ ... Vrhat Svayambhu Porāna, Fasc. 1-6
Tibetan Series. Pag-Sam Thi S'in, Fasc. 1-4 @ 1/ each Bher-Phyin, Vol. 1, Faso. 1-5; Vol. II, Fasc. 1-3; Vol. III, Fago. 1-6 Rtogs vrjod dpag hkhri S'ia (Tib. & Sans.) Vol. I, Faso. 2-6 ; Vol. II. Fasc. 1-5 @ 1) each ...
Arabic and Persian Series. Alamgirnämah, with Index, Text) Fase. 1-13 @ /6/ each... Al-Muqaddasi (English) Vol. I, Faso. 1-3 @ 112] Ain-i-Akbari, (Text) Fasc. 1-22 @ 1/ each
Ditto (English) Vol. I, Fasc. 1-7, Vol. II, Faso. 1-5, Vol. III, Fasc. 1-5, @ 1/12) each Akbarnimah, with Index, (Text) Fasc. 1-37 @ 1/ each
Ditto English Vol. I, Fasc. 1-8; Vol. II, Faso. 1 @ 1/ each Arabic Bibliography, by Dr. A. Sprenger
... 06 Badshahnamah, with Index, (Text) Fasc. 1-19 @ /6/ each ... Catalogue of Arabic Books and Mannscripts 1-2
... 20 Catalogue of the Persian Books and Manuscripts in the Library of the Asiatic Society of Bengal. Fase. 1-3 @ 1/ each
... 3 Dictionary of Arabic Technical Terms, and Appendix, Faso. 1-21 @
1/ each Farhang-i-Rashidi, (Text) Fase. 1-14 @ 1/ each Fihrist-i-Tusi, or, Tüsy's list of Shy'ah Books, (Text) Faso. 1-4 6/1
each Futūn-ush-Sham of Waqidi, (Text) Fasc. 1-9 @ /6/ each
Ditto of Azādi, (Text) Fasc. 1-4 @ 16/ each .. Haft Asman, History of the Persian Magnawi, (Text) Faso, 1 History of the Caliphs, (English) Fase. 1-6 @ /12/ each Iqbainaman-i-Jahangiri, (Text) Fase. 1-3 @ /6/ each Isabah, with Supplement, (Text) 51 Fasc. @ /12/ each Maasir-ul-Umară, Vol. I, Fasc. 1-9, Vol. II, Faso. 1-9; Vol. III, 1.10:
Index to Vol. I, Fasc. 10-11; Index to Vol. II, Faso. 10-12; Index to Vol. III, Fasc. 11-12@ /6/ each
13 2 Maghazi of Waqidi, (Text) Fase. 1-5 @ /6/ each
... 1 14 The other Fascicnli of these works are out of stook, and oomplete copies cannot be supplied.
12
... 29 ... 37
...
2
3 eurints in an ach..
co ooo
O
2
...
0
.. 38

Page #332
ke. ::: Muntakhabt-t-Tawarikh, (Text) Fase. 1-15 @ 16 eaoh Muntakhabu-t-Tawarikh, (English) Vol. I, Fago. 1-7; Vol. II, Fagc. 1-5 and 3 Indexes; Vol. III, Faso. 1 @ /12/ each Muntakhabu-l-Lubab, (Text) Fase. 1-19 @ /6) each Ma'nsir-i-'Alamgiri, (Text), Fago. 1-6 @ /6/ each Nukhbatu-l-Fikr, (Text) Fasc. 1 Nizami's Khiradnamah-i-Iskandari, (Text) Fasc. 1-2 @ /12/ each Riyazn-s-Salatin, (Text) Fasc. 1-5 @ /6/ each ... Ditto Ditto (English) Fase. 1-5 Tabagat-i-Nasiri, (Text) Fasc. 1-5 @ 16/ each Ditto (English) Fasc. 1-14 @ /12/ each Ditto Index Tarikh-i-F'iruz Shahi of Ziyau-d-din Barni (Text) Fasc. 1-7 @ 16/ each... Tarikh-i-Firizshahi, of Shams-i-Siraj Aif, (Text) Faso. 1-6 @ 6/ each... Ten Ancient Arabic Poems, Fasc. 1-2 @ 1/8/ each Wis o Rumin, (Text) Faso. 1-5 @ /6/ each Zafarnamah, Vol. I, Fasc. 1-9, Vol. II, Faso. 1-8 @ 16/ each Tuzuk-i-Jahangiri (Eng.) Fase 1 ... CONMOON 108 ::::::::: 0 ASIATIC SOCIETY'S PUBLICATIONS, ASIATIC RX8EARCHES. Vols. XIX and XX @ 10/ each .. ... 200 2. PROCEEDINGS of the Asiatic Society from 1865 to 1869 (incl.) @ 16/per No.; and from 1870 to date @ /8/ per No. 3. JOURNAL of the Asiatic Society for 1843 (12), 1844 (12), 1845 (12), 1846 (5), 1847 (12), 1848 (12), 1866 (7), 1867(6), 1868 (6), 1869 (8), 1870 18). 1871 7), 1872 (8), 1873 (8) 1874 (8), 1875 (7), 1876 (7), 1877 (8), 1878 (8), 1879 (7), 1880 (8), 1881 (7), 1882, (6), 1883 (5), 1884 (6), 1885 16, 1886 (8), 1887 (7), 1888 (7), 1889 (10), 1890 (11), 1891 (7), 1892 (8), 1893 (11), 1894 (8), 1895 (7), 1896 (8), 1897 (8), 1898 (8), 1899 (8). 1900 (7) & 1901 (7), 1902 (9), 1903 (8), @ 1/8 per No. to Members and @ 2 per No. to Non-Members. N.B. -The ligures enclosed in brackets give the number of Nos. in each Volume. Centenary Review of the Researches of the Society from 1784-1883 ... 3 0 A sketch of the Turki language as spoken in Eastern Turkistan, by R. B. Shaw (Extra No.. J.A.8.B., 1878) Theobald's Catalogue of Reptiles in th Museum of the Asiatic Society (Extra No., J.A.B.B., 1868) Catalogue of Mammals and Birds of Burmah, by E. Blyth. (Extra No. J.A.S.B., 1875) Anis-ul-Musharrahin 6. Catalogue of Fossil Vertebrata 7. Catalogue of the Library of the Asiatic Society, Bengal 8. Inayah, a Commentary on the Hidayah, Vols. II and IV, @ 16/ each... 9. Jawimlu-l-'ilm ir-riyazi, 168 pages with 17 plates, 4to. Part I 10. Khizanatu-l-'ilm ... 11. Mahabharata, Vols. III and IV, @ 20/ each -. 12. Moore and Hewitson's Descriptions of New Indian Lepidopters! Parts I-III, with 8 colonred Plates, 4to. @ 6/ each 13. Sharaya-ool-Islam 14. Tibetan Dictionary, by Csoma de Koros 15. Ditto Grammar 16. Kasmira qabda mta, Parts I and II @ 1/8/ 17. A descriptive catalogue of the paintings, statues, &c., in the rooms of the Asiatic Society of Bengal, by O. R. Wilson... 18. Memoir on maps illustrating the Ancient Geography of Kasmir, by M. A. Stein, Ph.D., Jl. Extra No. 2 of 1899 NOS ON OOOOOOOOOOO 0000000 5 CO DO AOS . 29 Notices of Sanskrit Manuscripts, Fasc. 1-29 @ 1) each Nepalese Buddhist Sanskrit Literature, by Dr. R. L. Mitra ... 5 O N.B.-All Cheques, Money Orders, &c., must be made payable to the "Tressorer Asiatio Society," only. 12-12-04. Books are supplied by V.-P.P.