Book Title: Naya Manav Naya Vishwa
Author(s): Mahapragna Acharya
Publisher: Adarsh Sahitya Sangh
Catalog link: https://jainqq.org/explore/003059/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayA mAnava nayA vizva AcArya mahApraja Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nae mAnava kI AcAra saMhitA ahiMsA kI AcAra saMhitA hai| ahiMsA kI AcAra saMhitA aNuvrata kI AcAra saMhitA hai| aNuvrata kI AcAra saMhitA hI nae mAnava kI AcAra saMhitA ho sakatI hai| prekSA eka prayoga hai mAnava ko usa AcAra saMhitA meM DhAlane kaa| jIvana-vijJAna eka prakriyA hai siddhAnta aura prayoga ke samanvaya kii| aNuvrata, prekSA-dhyAna aura jIvana-vijJAna ke dvArA nae mAnava kA nirmANa saMbhava hai, prastuta pustaka kA pratipAdya yahI hai| mAnavatA kA bhaviSya zrama, artha aura saMyama-ina tInoM ' ke sAmaMjasyapUrNa vikAsa para nirbhara hai| zrama aura artha jIvana ke maulika pakSa haiN| saMyama jIvana kA AdhyAtmika pakSa hai| zikSA athavA prazikSaNa yadi ina tInoM para AdhArita nahIM hai to jIvana kI samarasatA kI kalpanA nahIM kI jA sktii| jIvana-vijJAna ke prayoga jIvana kI samarasatA ke prayoga haiM, mUlyaparaka zikSA aura yogazikSA ke samanvaya ke prayoga haiN| ina prayogoM kI pRSThabhUmi jAnane ke lie apekSita hai prastuta grantha 'nayA mAnava : nayA vizva'kA adhyyn| ain Education Intemational aBParsonariseony Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayA mAnava : nayA vizva Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adarza sAhitya saMgha prakAzana Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayA mAnava | nayA vizva AcArya mahAprajJa saMpAdaka muni dhanaMjayakumAra Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (c) Adarza sAhitya saMgha, cUrU zrI phatehacaina bhaMsAlI TrasTI-zrImatI jhamakUdevI bhaMsAlI memoriyala TrasTa, sujAnagar3ha-kalakattA sI. Ara. bI. kaipiTala mArkeTsa li., 31 marjabana roDa, bambaI ke saujanya se prakAzaka : kamaleza caturvedI, prabandhaka : Adarza sAhitya saMgha, curU (rAjasthAna) mUlya : cAlIsa rupaye, tIsarA saMskaraNa 1666 mudraka : pavana priMTarsa dillI-32 NAYA MANAV:NAYA WISHAV Edited by Muni Dhananjay Kumar Rs. 40.00 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AzIrvacana yaha eka sacAI hai ki Aja kA mAnava purAnA par3a gayA, jIrNa-zIrNa ho gyaa| purAne aura jIrNa-zIrNa makAna kI marammata kI jAtI hai anyathA vaha kisI bhI samaya khatarA paidA kara sakatA hai| purAnA mAnava bhI kabhI-kabhI khataranAka bana jAtA hai| isalie nae mAnava kI kalpanA hRdayagrAhI aura AkarSaka hai| mAnava nayA hogA to vizva apane Apa nayA ho jaaegaa| 'nayA mAnava' sudhAra yA rUpAntaraNa se nahIM banegA, usakA nae sire se nirmANa karanA hogaa| isa cintana ne logoM meM jijJAsA jagAI ki vaha nayA mAnava kaisA hogA ? | maiMne AcArya mahAprajJa ko nae mAnava kA maoNDala prastuta karane ke lie nirdeza diyaa| nirdeza mile aura usakI kriyAnviti na ho, yaha 'mahAprajJa' ke svabhAva ke anukUla nahIM hai| ve mujhe bAra-bAra kahate haiM- 'yathA niyukto'smi tathA karomi'-Apa mujhe jisa kAma meM niyukta karate haiM, maiM vahI karatA huuN| niyoktA aura prayoktA kA yaha eka durlabha yoga hai| tIna saptAha kI pravacana mAlA usI niyojana kI niSpatti hai| 'nayA mAnava : nayA vizva' pustaka ko eka maoNDala kA rUpa mAnA jA sakatA hai| nae mAnava kI AcAra saMhitA ahiMsA kI AcAra saMhitA hai| ahiMsA kI AcAra saMhitA aNuvrata kI AcAra saMhitA hai| aNuvrata kI AcAra saMhitA hI nae mAnava kI AcAra saMhitA ho sakatI hai| prekSA eka prayoga hai mAnava ko usa AcAra saMhitA meM DhAlane kaa| jIvana vijJAna eka prakriyA hai siddhAnta aura prayoga ke samanvaya kii| aNuvrata, prekSAdhyAna aura jIvanavijJAna ke dvArA nae mAnava kA nirmANa saMbhava hai, prastuta pustaka kA pratipAdya yahI hai| Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kucha loga AcArya mahAprajJa ko dUsare vivekAnanda ke rUpa meM dekhate haiN| mere mana meM vivekAnanda ke prati bahuta UMce bhAva haiN| phira bhI maiM cAhatA hUM ki mahAprajJa ko mahAprajJa hI rahane deN| mahAprajJa zabda apane Apa meM itanA garimApUrNa hai ki isake lie kisI dUsarI upamA kI apekSA nahIM hai| mahAprajJa ne apanI prajJA se nae mAnava aura nae vizva kA jo maoNDala prastuta kiyA hai, usake anurUpa mAnava kA nirmANa karane kI dizAeM khuleM, yahI isa prayoga yA pustaka kI mUlyavattA hai| gaNAdhipati tulasI adhyAtma-sAdhanA-kendra chatarapura roDa, meharolI nayI dillI-110030 1 agasta 1664 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastuti pahale kSaNa kalpanA aura dUsare kSaNa usakA spaSTa AkAra, aisA usI vyakti ke lie saMbhava hai, jisane tapa tapA ho / mahAn tapasvI gurudeva zrI tulasI ne eka sapanA dekhA - tIna saptAha eka pravacana mAlA cale / svapna kA saMpreSaNa huA, yojanA bana gaI, kriyAnviti ho gaI / pravacana ke AdhAra para staMbha tIna haiM aNuvrata ) prekSAdhyAna jIvanavijJAna / aNuvrata ahiMsA kI AcAra saMhitA hai, sampradAyAtIta dharma athavA mAnava dharma kI AcAra saMhitA hai / hiMsA ke aneka kAraNa haiM, aneka paristhitiyAM haiM aura aneka avadhAraNAeM haiM / jAtIya unmAda ke pIche ahaMkAra ke abhiniveza kI avadhAraNA hai aura sAmpradAyika abhiniveza ke pIche apane mata ko sarvazreSTha mAnane kI avadhAraNA hai / isa avadhAraNA ne vyakti ko hiMsA kI bhUmi para khar3A kara rakhA hai / AkrAmaka hiMsA se samAja bhayabhIta hai aura anAvazyaka hiMsA se paryAvaraNa pradUSita ho rahA hai / mAdaka vastuoM kA sevana aparAdha cetanA ko mukta nimaMtraNa hai / kyA koI bhI samAja prAmANikatA ko tilAMjali dekara svastha raha sakatA hai ? nissaMdeha hiMsA bar3ha rahI hai, AtaMka aura bhaya bar3ha rahA hai, AkrAmaka manovRtti apane pAMva phailA rahI hai / aNuvrata hiMsA se ahiMsA kI ora prasthAna karane kA eka pavitra saMkalpa hai| vyakti aura samAja ko badalane kA pahalA sUtra hai saMkalpa / saMkalpa zakti kA vikAsa Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hote hI AMtarika parivartana kI prakriyA zurU ho jAtI haiM I vyakti aura samAja ko badalanA sarala kAma nahIM hai / vyavasthA ko badalanA kaThina hai kintu vyakti aura samAja ko badalanA ati kaThina hai / isa kaThinAI ne prekSAdhyAnaM kA nayA AyAma kholaa| hamane dekhA - lambe samaya taka vyavasthA aura daNDazakti kI chatrachAyA meM palane vAlA vyakti aura samAja bAhara se sundara lagatA rahA kintu usakA bhItarI rUpa sundara nahIM bana sakA / AdamI bhItara meM sundara bne| usake lie Avazyaka hai hRdaya parivartana, vijJAna kI bhASA meM rAsAyanika parivartana / prekSA dhyAna ke prayoga antaH saundarya ke prayoga haiN| AtmavizvAsa, sahiSNutA, dhairya, saMvega saMtulana ke lie prekSAdhyAna kA abhyAsa bahuta mUlyavAn hai / yadi hamane ekAgratA kA mUlyAMkana kiyA hotA to samAja kA dharAtala bahuta UMcA hotA / caMcalatA aura vikSepa ne duHkha aura daurmanasya kI paraMparA ko Age bar3hAyA hai| samAdhi aura mAnasika zAnti kA mUlya AMkane vAlA svayaM ko hI nahIM badalatA badalane ke pUre cakra ko gati detA hai / badalane kI prakriyA kaba se zurU honI cAhie, yaha prazna jitanA gaMbhIra haiM, utanA hI mahattvapUrNa hai / yadi vidyArthI ko badalane kA gura mila jAe, prazasta saMskAra ke nirmANa aura aprazasta saMskAra ke unmUlana kA sUtra hAtha laga jAe to vaha hara kSetra meM saphalatA kA jIvana jI sakatA hai| isa saMkalpanA ke sAtha jIvana - vijJAna kA prayoga zurU huA / vidyA dadAti vinayam tathA 'sA vidyA yA vimuktaye' jaise ghoSa itihAsa kI vastu banate jA rahe haiN| unheM vartamAna ke pITha para AsIna karanA, yaha yuga mAMga rahA hai| vinamratA aura sahiSNutA, dhairya aura sauhArda, karuNA aura saMvedanazIlatA ke abhAva meM kyA koI bhI vyakti aura samAja tanAvamukti kA jIvana jI sakatA hai ? Arthika vikAsa aura upabhoktA sAmagrI kI pracuratA, hiMsA aura aparAdha meM kamI nahIM lA sakate, unheM bar3hAne meM yogabhUta bana sakate haiN| mAnavatA kA bhaviSya zrama, artha aura saMyama - ina tInoM ke sAmaMjasyapUrNa vikAsa para nirbhara haiN| zrama aura artha jIvana ke maulika pakSa haiN| saMyama jIvana kA AdhyAtmika pakSa hai / zikSA athavA prazikSaNa yadi ina tInoM para AdhArita nahIM haiM to jIvana kI samarasatA kI kalpanA nahIM kI jA sktii| jIvana vijJAna ke prayoga Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana kI samarasatA ke prayoga haiM, mUlyaparaka zikSA aura yogazikSA ke samanvaya kA prayoga hai| ina prayogoM kI pRSThabhUmi jAnane ke lie apekSita hai, prastuta grantha- nayA mAnava : nayA vizva kA adhyayana / pUjya gurudeva kI pAvana sannidhi meM jo kucha prasphuTa huA, vaha eka nayA unmeSa bana sakegA / prastuta graMtha ke saMpAdana meM muni dhanaMjaya kumAra ne niSThApUrNa zrama kiyA hai| adhyAtma-sAdhanA kendra chatarapura roDa meharolI nayI dillI 110030 1 agasta 1664 AcArya mahAprajJa Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsarA saMskaraNa nayA aura purAnA--sApekSa zabda hai| isake sAtha acchA aura burA hone kI vyApti nahIM hai| purAnA acchA ho sakatA hai, nayA burA / nayA acchA ho sakatA hai, purAnA buraa| isalie nae purAne kI carcA apekSita nahIM hai| apekSA yaha hai ki vartamAna mAnava mAnavIya mUlyoM ke prati bahuta udAsIna ho rahA hai, usase mAnava kI garimA kama ho rahI hai, use badalane kI jarUrata hai| usa nae mAnava ke janma kI jarUrata hai, jo mAnavIya mUlyoM ke prati samarpita ho| prastuta pustaka kA yaha dRSTikoNa pAThaka ko AkRSTa kara rahA hai| AcArya mahAprajJa jaina vizva bhAratI lADanUM 25 disaMbara 1665 Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapAdakIya) *dharatI ke AMcala para utaratI hai bhAsvara sUraja kI pahalI kiraNa vikasita prAMgaNa aMgar3AI lekara uThatA huA mAnava saMjotA hai AzA, AzaMkA ke bhAva Aja kyA hogA ? Aja kaisA hogA ? kyA kala AegA? Aja surakSita bIta jAegA ? samAdhi aura zAnti ke sAtha dhRti aura kSAnti ke saath| *pratidina yaha cintana karatA hai mAnava-mana . sunahale bhaviSya kI kalpanA na raha jAe sapanA samasyAoM kA gahana araNya na zaraNa hai, na zaraNya pravala hai bhaya, duzcintA, asurakSA khatare meM hai apanI hI rkssaa| Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ubharatA hai yaha prazna kyA pUrA hogA zAnti kA svapna ? chaTeMge bhaya ke bAdala ? sUkhegA duzcintA kA daladala ? jIvana dhArA kA nirmala bahegA srota kala-kala ? mahAprajJa dete haiM samAdhAna jisakA srota hai gahana saMdhAna nae manuSya kI racanA nae vizva kI saMracanA jisakI vaiyaktika abhidhA hai mAnava aura vizva sAmudAyika abhidhA hai vizva mAnava / jo na kevala AdhyAtmika haiM, na kevala vaijJAnika kintu hai AdhyAtmika vaijJAnika jisakI saMracanA ke haiM tIna prasthAna aNuvrata, prekSAdhyAna, jIvanavijJAna / pUjya gurudeva kA anugraha mahAprajJa kA abhigraha ikkIsa divasIya pravacana mAlA nae mAnava kI AdhArazilA jisa para khar3A ho sakatA hai mAnavatA kA bhavya prAsAda eka nayA AzAvAda samAja aura vizva ke lie vyakti aura samaSTi ke lie Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jo bana sakatA hai trANa gati, pratiSThA aura praann| * ikkIsavIM zatAbdI kA manuSya kaisA ho usakA bhaviSya prastuta pustaka 'nayA mAnava : nayA vizva' eka prakalpa eka saMkalpa eka abhinava upakrama hai vijaya ke lie abhikrama hai| 'nayA mAnava : nayA vizva' par3heM, apanA ujjavala bhaviSya gddh'eN| muni dhanaMjayakumAra Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anakrama 1-57 aNuvrata 1. mAnava aura saMbaMdha 2. pArivArika sAmaMjasTa 3. nae manuSya kA janma 4. ahiMsA prazikSaNa : eka sArvabhauma AyAma 5. kahAM se AtI hai aparAdha cetanA ? 56-163 prekSAdhyAna 6. vyaktitva kA nirmANa 7. tanAva-visarjana 8. samaya kA prabaMdhana 6. sva-prabandhana 10. zArIrika svAsthya 11. mAnasika svAsthya 12. bhAvAtmaka svAsthya 13. kArya-kauzala Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 14. jIvana-darzana 15. prekSAdhyAna ke mUlasrota 153 165-224 Gy 175 jIvana-vijJAna 16. AdhyAtmika vaijJAnika vyaktitva kA nirmANa 17. kAryakSetrIya kauzala 18. zikSA kA nayA AyAma 16. svastha samAja saMracanA kA saMkalpa 20. jIvana vijJAna ke prayoga 21. nayA mAnava : nayA vizva 184 205 215 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aNuvrata Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnava aura saMbaMdha 1 aNuvrata - anuzAstA ne mAnava jAti ke lie jisa mAnavadharma kA pratipAdana kiyA hai, vaha samAjavyApI samasyAoM ke lie samAdhAna hai / aisA samAdhAna, jo naI samasyA paidA na kare / cikitsA ke kSetra meM usa auSadha kA mUlya hai, jo roga ko miTAe, nayA roga paidA na kare / hiMsA Aja anivArya nahIM rahI / eka samasyA bana gaI hai| usake nAnA rUpa samAja ko AtaMkita aura bhayabhIta kara rahe haiN| mAnavIya saMbaMdhoM meM bar3ha rahI kaTutA bhI hiMsA kI eka samasyA hai 1 isa sandarbha meM mAnava aura saMbaMdha- ina do zabdoM para vimarza kreN| pahale mAnava ko samajhanA jarUrI hai| mAnava kI vyAkhyA sAmAjazAstriyoM, mAnasazAstriyoM, dArzanikoM tathA cintana kI aneka zAkhAoM ne kI hai / mAnava ko samajhane kA prayatna kiyA hai / samAja zAstra ke anusAra manuSya maulika rUpa meM eka sAmAjika prANI hai| mAnasazAstriyoM ne munaSya aura usakI gatividhiyoM kI vyAkhyA acetana aura usakI maulika manovRttiyoM ke AdhAra para kI hai| dArzanikoM ne karma ke AdhAra para manuSya kI vyAkhyA kI hai adhyAtma ke AcAryoM ne cetanA ke AdhAra para use paribhASita kiyA hai 1 arastU ne kahA- manuSya vivekazIla prANI hai / vaha viveka anya kisI jIva meM nahIM miltaa| mujhe lagatA hai ki koI bhI vyAkhyA inameM se galata nahIM hai to koI bhI inameM se pUrNarUpa se sahI bhI nahIM hai| jahAM ekAMgI dRSTikoNa hotA hai, vahAM koI bhI eka mata sahI nahIM hotA aura na sarvathA truTipUrNa hotA hai / 1 mAnava aura saMbaMdha : 3 Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaiyaktikatA : sAmudAyikatA manuSya sAmAjika prANI hai, yaha satya hai, kintu vaha kevala sAmAjika prANI nahIM hai / jitanA sAmAjika prANI hai, utanA hI vaiyaktika bhI hai| astitvavAdI vicAraka manuSya meM sArvabhauma yA sAmAnya guNa para nahIM, vaiyaktika guNa kI khoja para bala de rahe haiN| unakA mata hai - manuSya meM apanI kucha vizeSatA hai / vaha vaiyaktikatA hai / usako gauNa kara manuSya ko kabhI samajhA nahIM jA sakatA / usakA vikAsa samAja ke saMdarbha meM hotA hai / vaha samAja meM rahatA hai, samAja meM jItA hai / sAmajazAstrI kahate haiM- jaise machalI pAnI ke binA jI nahIM sakatI, vaise hI manuSya bhI samAja ke binA jI nahIM sakatA, apanA vikAsa nahIM kara sktaa| donoM koNa hamAre sAmane haiM- astitvAdI vicArakoM kI vaiyaktikatA aura samAjazAstriyoM kI saamudaayiktaa| donoM ko milAkara dekheM, tabhI pUrNa bAta hogI / mAnasazAstra kA mata 1 mAnasazAstriyoM ne kahA- 'manuSya acetana ke dvArA saMcAlita hotA hai / usakI sArI pravRttiyAM, sArA vyavahAra acetana ke dvArA saMcAlita hai / ise svIkAra karane meM koI kaThinAI nahIM hai kintu acetana ke dvArA hI saMcAlita hai, yaha adhUrA tathya hai / isake pIche bhI kucha hai aura Age bhI kucha hai / hamArI jAgRta cetanA kA bhI apanA kucha artha hai, vizeSatA hai / acetana ke pIche bhI eka AtmA kI preraNA hai, usakA bhI apanA kucha mahattva hai / hama acetana ko madhyavartI bindu mAna sakate haiM / usake pIche AtmA kI preraNA hai aura Age citta kI abhivyakti / ina donoM ke bIca meM hamArI acetana cetanA kAma karatI hai | manuSya ke nAnA rUpa haiM / vaha itanA vizAla hai ki use kucha zabdoM meM paribhASita karanA bahuta kaThina hai / samAja aura sambandha aba hama saMbaMdhoM ke svarUpa para vicAra kreN| samAja saMbaMdhoM kI zrRMkhalA hai / sambandha kA artha hai samAjAbhimukhatA / jo samAjAbhimukhI haiM, vaha samvandhAbhimukhI hai| bacce ke janma ke sAtha hI sambandhoM kI zrRMkhalA prAraMmbha 4 : nayA mAnava : nayA vizva Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ho jAtI hai-mAtA-pitA, bhAI-bahana aadi| jo saMbaMdha se atIta hai, vaha saMnyAsI yA mumukSu kahalAtA hai| uttarAdhyayana sUtra meM muni kA pahalA lakSaNa batAyA gayA hai yoga se vipramukta honaa| kintu sAmAjika dharAtala para baccA janma ke sAtha hI sambandhoM ke ghere meM A jAtA hai| sambandha dvaita para AdhArita hotA hai| saMdarbha darzana kA bhAratIya darzana meM tIna vicAradhArAoM kA vikAsa huA .advaitavAda dvaitavAda *dvaitaadvaitvaad| Adya zaMkarAcArya tathA unake guru gaur3apAla ne advaitavAda ko janma diyaa| isa vicAradhArA ke anusAra eka mAtra brahma hI satya hai, jagat mithyA hai| dvaitavAdI vicAradhArA ke samarthaka haiM bauddha, sAMkhya aura naiyaayik| inake anusAra cetana aura acetana-donoM kA astitva hai| yadi kevala advaita ko hI svIkAra kareM to hamArA vyavahAra kaise calegA ? vyakti aura samAja kA sambandha kaisA hogA ? advaita meM na vyavahAra hai, na bhASA hai, na vicAra hai, na cintana hai, kucha bhI nhiiN| aisI sthiti meM advaitavAdiyoM ko mAyA kI kalpanA karanI pdd'ii| unhoMne kahA-mAyA ke dvArA vyavahAra cala rahA hai kintu vaha vAstavika nahIM hai| isa prakAra acetana kI svIkRti ne mAyA ko siMhAsana para pratiSThita kara diyaa| yaha AdarzavAdI dArzanikoM kA cintana hai| __ yathArthavAdI dArzanikoM ke anusAra mAyA kI kalpanA karanA Avazyaka hai| cetana aura acetana-ye donoM tattva yathArtha haiN| yahAM bhI eka samasyA hai-yadi hama dvaita ko mAneM to bhedAnubhUti prabala ho jaaegii| isalie Avazyaka hai ki hama dvaita ke pIche advaita ko tathA advaita ke pIche dvaita ko svIkAra kreN| advaita aura dvaita kA samanvaya anekAnta darzana na to dvaitavAdI hai aura na advaitavAdI / usameM advaita aura dvaita--donoM kA samanvaya hai| hama kaMvala advaita ke AdhAra para saMbaMdhoM kI mAnava aura saMbaMdha : 5 Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyA nahIM kara sakate, kevala dvaita ke AdhAra para bhI saMbaMdhoM kI vyAkhyA nahIM kara skte| saMbaMdhoM kI vyAkhyA karane ke lie advaita aura dvaita-donoM kA sahArA lenA Avazyaka hai| yadi dvaita hI hai to phira sambandha sadA kaTutApUrNa raheMge, bhedAnubhUti aura dUrI banI rhegii| use kabhI miTAyA nahIM jA skegaa| dvaita kI pRSThabhUmi meM advaita chipA huA hai| Atmaupamya, AtmAnubhUti pratyeka prANI ke sukha-duHkha ko samAna dekhanA, eka tarAjU meM donoM ko tolanA-yaha sArI adhyAtma kI paraMparA advaita ke AdhAra para calatI hai| kevala advaita se kAma nahIM calatA, dvaita kA sahArA lenA jarUrI hai| aba dUsarA koI hai to phira dvaita kI vyAkhyA karanI hogI aura usI ke AdhAra para manuSya ko, usakI pravRtti aura vyavahAra ko samajhanA hogaa| ahaM aura mama advaita aura dvaita-ina donoM ke AdhAra para hama sambandhoM ko sudhArane kI carcA kreN| sambandha banane ke kAraNa haiM maulika mnovRttiyaaN| hamArI do maulika manovRttiyAM haiM-ahaM aura mama, maiM aura meraa| 'maiM'-yaha svArtha kA pratIka hai aura 'merA' sambandha kA prtiik| sAre sambandha isa mama kI vRtti ke AdhAra para banate haiN| mama kA vistAra hotA hai, utanA hI sambandhoM kA vistAra ho jAtA hai| yadi mama nahIM hotA to duniyA meM koI saMbaMdha hI nahIM hotaa| mamakAra kA vistAra sambandhoM kA vistAra hai| agara eka hI vRtti hotI. aura ahaM nahIM hotA to sambandhoM kI samasyA nahIM hotii| Aja jo sambandhoM kI samasyA hai, usake pIche ahaM kAma kara rahA hai| jahAM 'maiM' yaha vRtti kAma karatI hai, vahAM vyakti meM svArtha kA vikAsa hotA hai, svArtha kI cetanA prabala bana jAtI hai| mama kI aneka koTiyAM bana jAtI haiN| yadi merA putra hai to vaha mere lAbha meM bhAgIdAra hai yadi merA parivAra hai to vaha bhI hissedAra hai| kintu merA naukara hai to vaha mere dhana kA bhAgIdAra nahIM hai| sambandhoM kI isa koTi ke pIche ahaM kI vRtti kAma kara rahI hai| jahAM mama yA ahaM kA vistAra hotA hai, vahAM ye samasyAeM samApta ho jAtI haiN| kintu jahAM ahaM aura mama eka saMkucita sImA meM rahate haiM, vahAM sambandha kaTu bana jAte haiM, samasyAeM ulajha jAtI haiN| 6 : nayA mAnava : nayA vizva Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMsA ke hetu Aja hiMsA aura aparAdha - ye do bar3I samasyAeM haiN| hiMsA ke aneka rUpa hamAre sAmane Ate haiN| manuSya jyAdA lenA cAhatA hai aura dUsare ko kama denA cAhatA hai, yaha hiMsA kA eka bar3A kAraNa hai| isase dUsare meM pratikriyA hotI hai aura vaha hiMsA yA AtaMka kA rUpa dhAraNa kara letI hai / manuSya AjIvikA meM lagA hai| apanI AjIvikA ko vaha unnata banAnA cAhatA hai aura dUsare kI AjIvikA kA zoSaNa karanA cAhatA hai / hiMsA kA yaha eka bar3A kAraNa hai / corI, DakaitI, apaharaNa, hatyA jaise aparAdha kyoM hote haiM ? hama mUla kAraNa para dhyAna deM to patA calegA ki eka manuSya kI pravRtti dUsare manuSya kI hiMsA kI pravRti ko bar3hA rahI hai, jAgRta kara rahI hai / lobha vaiyaktika vizeSatA hai, svArtha vaiyaktika vizeSatA hai / lobha aura svArtha krUratA paidA karate haiM / eka kI krUratA dUsare meM saMkrAMta hotI hai, usako bhI krUra banA detI hai / yadi lobha na hotA, apanI AvazyakatA ke anusAra AdamI apanA kAma calAtA to itanI pratikriyA nahIM hotI / hiMsA bhI itanI nahIM baDhatI, AtaMka bhI nahIM bar3hatA aura apaharaNa kI ghaTanAeM bhI na hotIM / kintu manuSya ne apanI do vRttiyoM ko ThIka se nahIM samajhA, ahaMkAra aura mamakAra kA sahI-sahI aMkana nahIM kiyaa| ina do vRttiyoM ko itanA bar3hAyA ki zeSa vRttiyAM gauNa ho gaIM / padArtha aura zAMti eka nahIM hai hama isakI samIkSA kreN| yadi koI zAnti kA jIvana jInA cAhatA hai aura sukha se samAja meM rahanA cAhatA hai to samIkSA Avazyaka hai / samAja isIlie banA ki usameM manuSya zAnti ke sAtha nizcita hokara jI sake, Azvasta hokara jI sake / zAnti nahIM hai to sukha kahAM se hogA ? suvidhA ke sAdhanoM kA aMbAra lagAyA jA sakatA hai, kintu sukha aura zAnti kA nahIM / hama isa sacAI ko kabhI na bhUleM ki padArtha aura zAnti eka nahIM hai / padArtha aura sukha eka nahIM hai / isa sacAI ko bhI yAda rakheM - samasyA aura duHkha eka nahIM hai / samasyA aura mAnasika samAdhAna eka nahIM hai / samasyA bhautika jagat ke stara para hotI hai yA mana ke stara para hotI hai / kintu cetanA usase Upara hai, jo samAdhAna meM rahatI hai, vahAM koI samasyA nahIM hai / hama samasyA ko pakar3a mAnava aura saMbaMdha : 7 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lete haiM, samAdhAna nahIM hotaa| agara mAnavIya sambandhoM meM sudhAra karanA hai, to ahaM aura mama kA pariSkAra kareM, svArtha kI cetanA prabala na baneM, dUsare kI svataMtratA kA apaharaNa na ho| merA hai, isakA artha yaha nahIM hai ki usakA koI astitva nahIM hai, koI svataMtratA nahIM hai| pratyeka prANI ko svataMtratApUrvaka jIne kA adhikara hai| sambandha mAtra itanA hai ki upayogitA rhe| jIvana kI sApekSatA hamArA jIvana sApekSa hai| akele kA jIvana nahIM cltaa| hara AdamI ko eka dUsare kI apekSA hai| eka AdamI jItA hai to hajAroM AdamiyoM ke zrama kI bUMdeM usake sAtha jur3atI haiN| jahAM bIja boyA jAtA hai, vahAM se lekara rasoI meM pakane taka na jAne kitane-kitane logoM kA zrama usake sAtha jur3atA hai taba koI roTI khAtA hai| itanA sApekSa hai manuSya aura phira vaha sambandhoM kI samIkSA na kare, unheM madhura na banAe, isase bar3I koI nAsamajhI kyA ho sakatI hai ? jIvana kI sApekSatA se jur3e kitane loga haiM, una sabakI samasyAoM para vicAra karanA, isakA artha hai sambandhoM kI samasyA para vicAra karanA, sabake prati saMvedanazIlatA aura karuNA kA dRSTikoNa apanAnA, sambandhoM ko madhura banAnA, unakA pariSkAra krnaa| saMkalpajA sRSTi bar3A jaTila prazana hai ki sambandha kaise sudhareM ? unameM madhuratA kaise Ae ? jaTila isalie hai ki ahaM jo pIche baiThA vaha jaba taka sImita nahIM hotA, taba taka svArtha itanA prabala hogA ki vaha sambandhoM ke jala ko mIThA nahIM banA paaegaa| vaha samudra kA khArA pAnI hI rahegA, cInI ghola kara bhI usameM miThAsa paidA nahIM kI jA sktii| ahaM ko sImita karane ke lie adhyAtma ke AcAryoM ne kucha upAya khoje haiN| aNuvrata ne isa dizA meM eka darzana diyA hai| sabase pahale saMkalpa kreN| vrata hamArI bahuta bar3I zakti hai| jaba saMkalpa kI cetanA jAgatI hai, parivartana kA krama zurU hotA hai| hamArI sRSTi saMkalpajA sRSTi hai| jaisA saMkalpa karate haiM, vaise hI sRSTi bana jAtI hai| saMkalpajApUrvaka kisI kI hiMsA 8 : nayA mAnava : nayA vizva Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nahIM karUMgA, anAvazyaka hiMsA nahIM kruuNgaa| yaha eka bahuta bar3A saMkalpa hai| jIvana-yAtrA ko calAne ke lie thor3I-bahuta hiMsA anivArya ho sakatI hai kintu yadi hiMsA karane kA saMkalpa TUTa jAe aura ahiMsA kA saMkalpa jAga jAe to saMbaMdhoM kI madhuratA kA eka majabUta AdhAra bana jAtA hai| sUtra AtmatulA kA cetanA ko jAgRta karane ke lie mahAvIra kA sUtra hai-Ayatule payAsu-saba jIvoM ko apanI tulA se tolo / vyAsa kA sUtra hai-AtmanaH pratikUlAni pareSAm na samAcaret / jo kAma apane lie pratikUla hai, vaha hama dUsaroM ke lie na kreN| ina sUtroM kA prAyogika stara para abhyAsa karane para karuNA kI cetanA jAgatI hai| kaSTa yadi hameM iSTa nahIM hai to sAmane vAle ko bhI iSTa nahIM haiN| maiM dUsare kI roTI chInatA huuN| yadi usI prakAra vaha merI roTI ko chIne to kaise lagegA ? tarAjU ke donoM palar3oM para baiThakara cintana kareM to vRtti kA kAphI pariSkAra hotA hai, ahaM sImita hotA hai| yadi maiM akelA hotA to merA ahaM vistRta bana jAtA aura sAre saMsAra para Adhipatya jamAne kA adhikAra mila jaataa| kintu ahaM kI eka sImA hai-maiM hUM aura mere jaisA dUsarA bhI hai-jaba isa cintana para jAeMge to apane Apa ahaM eka sImA meM rhegaa| prazna hai pariSkAra kA karuNA aura saMvedanazIlatA kI cetanA ko jagAne ke lie karuNA kI anuprekSA kA upayoga bahuta mahattvapUrNa hai| parivartana ke lie abhyAsa jarUrI hai| yaha hamArI vaiyaktikatA hai, AMtarika parivartana hai| hama use gauNa na kareM, kevala sAmAjika aura paristhitivAdI na baneM / hama pariSkAra ke lie samAjIkaraNa kA bahata upayoga nahIM kara skte| jahAM vyavasthA kA prazna hai, vahAM samAjIkaraNa kA upayoga hotA hai kintu jahAM pariSkAra kA prazna hai, vahAM vyaktIkaraNa kA siddhAnta hI kAragara hogaa| abhyAsa eka laMbI prakriyA hai| eka dina meM koI parivartana nahIM hotaa| eka vRtti ko badalane aura dUsarI vRtti kA nirmANa karane meM lambA samaya lagatA hai| maharSi pataMjali ne ThIka kahA mAnava aura saMbaMdha : 6 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai-saMskAra parivartana kA abhyAsa dIrghakAla taka niraMtara karo aura zraddhA ke sAtha kro| isa prakriyA se hama krUratA kI vRtti kA vilaya aura karuNA kI vRtti kA punarsthApana kara sakate haiN| saMvibhAgitA kA prayoga zumekara ne eka pustaka likhI hai-smAla ija byuTIphula / thor3A bhI sundara hotA hai| vaha dizAdarzaka bana sakatA hai| skaoNTalaiNDa meM vArDeDa kaMpanI ne kucha prayoga kie aura unakA acchA pariNAma aayaa| agara samAja meM saMvibhAgitA kA prayoga hotA hai, udyoga meM hissedArI kA prayoga hotA hai to zAyada krUratA meM kamI aaegii| yadi eka AdamI bahuta kamAtA hai aura sAmAnya se Ayojana meM bhI karor3oM rupaye phUMkatA hai to kyA yaha hiMsA ko bar3hAvA denA nahIM hai| ? kyA yaha kisI pratikriyA ko janma denA nahIM hai ? yadi saMvibhAgitA kA sUtra pakar3a meM Ae to mAnavIya saMbaMdhoM meM sudhAra kI bAta socI jA sakatI hai| kauna surakSA degA ? hama vyavasthA parivartana, AdhyAtmika prayoga, abhyAsa Adi paddhatiyoM ko apanAeM / hiMsA ke pariNAmoM ko samajheM / bar3hatI hiMsA aura bhaviSya meM usake bhayAvaha pariNAmoM ko dekheM to zAyada koI sacAI hAtha meM A sakatI hai, parivartana kI saMbhAvanA bana sakatI hai| hiMsA bar3hatI jA rahI hai| AdamI kahIM bhI surakSita nahIM hai| apane ghara meM bhI surakSita nahIM hai, bAhara bhI surakSita nahIM hai| Aja eka hI vyakti kI surakSA ke lie karor3oM rupaye kA kharca ho rahA hai| kabhI yaha na ho jAe ki hara vyakti kI surakSA ke lie kamANDoM kI jarUrata par3a jAe aura pUrA deza hI surakSA kI mAMga karane laga jaae| phira kauna surakSita hogA, kauna saMrakSA degA ? isa bhayaMkara cakra kI mAtra kalpanA kI jA sakatI hai| gAMva aura nagara meM jaMgala kA-sA mAhaula na ho jAe, jaMgalI pazuoM kI taraha eka dUsare ko mArane na laga jaaeN| agara isa bAta para dhyAna nahIM diyA, sanbandha sudhAra kI bAta gaharAI se nahIM socI gaI to ho sakatA hai ki aisA durdina bhI AdamI ko dekhanA par3a jaae| aisA na ho, isase pahale hama samajhadArI se kAma leN| akelI hI itanA na bhoMge ki svayaM kA bhoga 10 : nayA mAnava : nayA vizva Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hajAroM vyaktiyoM kI pIr3A aura mAnasika kuMThA kA kAraNa bana jaae| samAdhAna kI dizA ina saba paristhatiyoM ko dhyAna meM rakhakara aNuvrata ne jo sUtra die haiM aura prekSAdhyAna ne jo prayoga die haiM, ve vartamAna kI samasyA ko sulajhAne vAle haiN| isa vaijJAnika yuga meM jahAM pratidina nae-nae AviSkAra ho rahe haiM, padArthoM ko badalA jA rahA hai, vaisI sthiti meM eka cetana manuSya, samajhadAra manuSya nahIM badalatA hai, na badalane kI bAta socatA hai to isase bar3A Azcarya kyA hogA ? hama isa bhUmikA meM Azcarya kI bAta ko gauNa kareM, yathArtha kI bAta ko dhyAna meM rakhakara kucha aise kadama uThAeM, jisase mAnavatA kA bhaviSya ujjvala bana sake aura mAnava mAnavatA ke dharAtala para jI ske| sambandha sudhAra ke lie na kevala vyavasthA parivartana jarUrI hai aura na kevala vRtti kA prisskaar| donoM ke parivartana se hI samasyA kA samucita samAdhAna ho sakatA hai| yaha saba ciMtana, saMkalpa aura prayoga ke dvArA saMbhava hogA, isalie apekSita hai-naI dizA kI ora hamAre caraNa gatimAn bneN| mAnava aura saMbaMdha : 11 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pArivArika sAmaMjasya eka samaya thA, jaba yaugalika yuga thaa| eka yugma-jor3A janma letA aura usI ke AdhAra para sArI vyavasthA cltii| samAja nahIM banA thaa| na koI pravaMdhana thA aura na koI niyojana thaa| vartamAna meM samAja bana gyaa| AbAdI bahuta bar3ha gaI, parivAra niyojana ke upAya kie jA rahe haiN| usa samaya prakRti kA saMtulana thA kintu Aja vaha nahIM hai| aneka dezoM meM aisI samasyA paidA ho gaI hai-lar3ake jyAdA ho gae haiM, lar3akiyAM kama ho gaI haiM, eka asaMtulana paidA ho gayA hai| cIna meM yaha samasyA bar3hatI jA rahI hai| kahIM lar3akA nahIM hai, yaha bhI samasyA hai| niyojana kI sArI samasyAeM A rahI haiN| usa samaya prakRti kA niyojana hI mahattvapUrNa thA aura vaha lambe samaya taka calatA rhaa| samAja banA, parivAra bane, to prabandha kI sthitiyAM bniiN| jaba vistAra hotA hai to prabandha kI apekSA hotI hai| parivAra kA vikAsa huA to usake pIche pravandha kI apekSA mahasUsa huii| manuSya kI tIna bar3I apekSAeM hotI haiM.AzvAsa, *vizvAsa *vikaas| AzvAsa vyakti AzvAsana cAhatA hai| bur3hApA AegA, tava kyA hogA ? bImArI AegI, taba kyA hogA ? koI kaThina paristhiti AegI, to kyA hogA ? 12 : nayA mAnava : nayA vizva Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kauna zaraNa degA, kauna trANa degA ? kauna sahayoga degA ? vaha AzvAsana cAhatA hai, isa bAta kaa| isa AzvAsana ke lie parivAra nAma kA eka choTA saMgaThana paidA huaa| vizvAsa dUsarI apekSA hai-vishvaas| vaha kauna hai, jisa para bharosA kiyA jA ske| kauna saMkaTa ke kSaNa meM hamAre kAma aaegaa| kina para bharosA kiyA jA sakatA hai, sArI saMpadA kI cAbiyAM sauMpI jA sakatI haiN| sAre rahasya jinheM batAe jA sakate haiM aura jinheM jIvana-maraNa kA sAthI mAnA jA sakatA hai, unakA cunAva jarUrI hai| parivAra-nirmANa ke pIche vizvAsa eka bar3A hetu rahA hai| paraspara kA vizvAsa, itanA gaharA vizvAsa ki jise koI dUsarA AsAnI se tor3a na ske| vikAsa tIsarI apekSA hai vikAsa / manuSya vikAsa cAhatA hai| jahAM hai, vahAM rahanA nahIM cAhatA, Age bar3hanA cAhatA hai| vikAsa ke lie eka saMgaThana kI jarUrata hotI hai| isake lie usane parivAra ko cunaa| vahAM vikAsa kI saMbhAvanAeM haiN| jarUrI hai sAmUhika manobala vikAsa ke lie sAmUhika manobala bahuta jarUrI hai| samAja manovijJAna meM sAmUhika manobala kA bar3A mahattva hai| jemsa Drekara ne manobala ke tIna ghaTaka batalAe haiM AtmaniyaMtraNa * AtmavizvAsa (selphakAnphiDeMsa) * anuzAsita kriyA (DisiplinDa ekzana) jahAM ye nahIM hote haiM, vahAM sAmUhika manobala nahIM hotA aura sAmUhika manobala ke binA koI bhI saMgaThana cAhe vaha choTA ho yA bar3A, kabhI cala nahIM sakatA, vikAsa kI gati Age bar3ha nahIM sktii| pArivArika sAmaMjasya : 13 Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atma niyaMtraNa sAmUhika manobala kA pahalA ghaTaka hai aatmniyNtrnn| jo vyakti apane Apa para niyaMtraNa karanA nahIM jAnatA, apanI vRttiyoM aura saMvegoM para niyaMtraNa karanA nahIM jAnatA, vaha saMgaThana meM phiTa nahIM baitthtaa| vaha saMgaThana ke lie bAdhaka hI rahatA hai| AtmavizvAsa dUsarA ghaTaka hai aatmvishvaas| jahAM loga hamezA saMdeha kA jIvana jIte haiM, yaha socate rahate haiM-patA nahIM kyA hogA, kaise hogA, vahAM na saMgaThana calatA hai, na vikAsa kI saMbhAvanA hI hotI hai| AtmavizvAsa itanA honA cAhie-amuka kArya hogA aura hogaa| jaina Agama kA prasaMga hai| draupadI kA apaharaNa kisI anya dvIpa meM rahane vAle rAjA padmanAbha ne kara liyaa| patA laga gyaa| yuddha zurU huaa| idhara padmanAbha kI senA, udhara pAMDavoM kI senaa| pAMDavoM kI senA ke sAtha the-vAsudeva kRssnn| vAsudeva kRSNa ne pAMDavoM se kahA-jAo, padmanAbha se ldd'o| pAMDava gae kintu saMdeha ke sAtha / ve svayaM meM AtmavizvAsa nahIM jagA paae| 'amhe vA padmanAbhe vA rAyA' hama jIteMge yA padmanAbha jItegA-isa saMzaya aura DAMvADola sthiti meM rhe| Akhira pAMDava hAra ge| vAsudeva kRSNa geN| unhoMne jAte hI kahA-ahme no padmanAbhe rAyA-maiM jItUMgA, padmanAbha nahIM jiitegaa| isa nizcaya ke sAtha yuddha ldd'aa| phala yaha huA-padmanAbha hAra gayA aura vAsudeva kRSNa jIta ge| AtmavizvAsa saphalatA kA eka bahuta bar3A sUtra hai / jisameM AtmavizvAsa nahIM hotA, jo saMzaya aura saMdeha kI sthiti meM jhUlatA rahatA hai, vaha kabhI saphala nahIM hotaa| sAmUhika manobala ke lie Avazyaka hai aatmvishvaas| anuzAsana tIsarA ghaTaka hai anushaasn| saphala vyakti kI hara pravRtti anuzAsita hotI hai| manacAhI aura Ubar3a-khAbar3a nahIM hotI, utAra-car3hAva kI nahIM hotii| aisI sthiti meM sAmUhika manobala bar3hatA hai| jahAM sAmUhika manobala bar3hatA hai, vahAM 14 : nayA mAnava : nayA vizva Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMgaThana majabUta banatA hai, ekatA kI bhAvanA dRr3ha hotI hai / manobala : mAnasika pakSa sAmUhika manobala ke do pakSa haiM mAnasika pakSa sAmAjika pakSa manuSya meM eka abhivRtti (eTITyUDa) jAgRta hotI hai / vaha samUha ke dvArA jo svIkRta niyama haiM, una niyamoM ko sahaja svIkAra kara letA hai / koI nanu naca nahIM, tarka nahIM / samUha ke niyamoM kA svIkAra aura una niyamoM ke AdhAra para vyavahAra, sahejabhAva se apanI abhivRtti ke sAtha calatA hai| vaha usakA kahIM atikramaNa nahIM karatA / yaha sAmUhika manobala kA mAnasika pakSa hai / manobala : sAmAjika pakSa sAmAjika pakSa meM sAmAjika bhAvanA kA vikAsa hotA hai| prabaMdhana ke lie bahuta Avazyaka hai sAmUhika bhAvanA kA vikAsa / vaiyaktika svArthoM ko gauNa karanA aura sAmUhika bhAvanA ko mahattva denA / cANakya kA eka bahuta mahattvapUrNa sUtra hai tyajedekaM kulasyArthaM, grAmasyArthaM kulaM tyajat / grAmaM janapadasyArthaM, AtmArthaM sakalaM tyajet / jahAM kula kA prazna hai, vahAM eka ko chor3a denA caahie| jahAM gAMva kA prazna hai, vahAM kula ko chor3a denA caahie| jahAM samAja yA rASTra kA prazna ho, vahAM gAMva ko bhI chor3a denA cAhie aura jahAM AtmA kA prazna ho, vahAM sabako chor3a denA cAhie / adhyAtma kI bhASA hai - jahAM AtmA kA hita ho, vahAM dUsare hitoM ko tyAga denA caahie| prabandhana kA eka bar3A sUtra hai - jahAM bar3A hita sAmane Ae, vahAM choTe hita ko chor3a denA cAhie / vartamAna prabaMdhana ke sUtra vartamAna meM mainejameMTa kI paddhati kA bahuta vikAsa huA hai / ise Aja vaijJAnika pArivArika sAmaMjasya : 15 Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svarUpa mila gayA hai kintu prAcInakAla meM bhI prabandhana ke mahattvapUrNa sUtroM ko apanAyA gayA thaa| vartamAna prabaMdhana ke sUtra aura prAcIna prabaMdhana ke sUtra-ina donoM para vimarza apekSita hai| vartamAna prabaMdha ke sUtra haiM-samatA, nyAya aura krunnaa| ye bilkula adhyAtma ke sUtra haiM aura prabandhana ke bhI mahatvapUrNa sUtra haiN| jahAM bhedabhAva hai, vahAM prabaMdhana samyak nahIM clegaa| jahAM nyAya nahIM hai, prabandha acchA nahIM hogaa| jahAM karuNA nahIM hai, vahAM prabaMdha kaise hogA ? krUratA meM koI bhI vyavasthA cala nahIM sktii| jisa parivAra meM nyAya nahIM hai, samatA aura karuNA nahIM hai, vaha acchA nahIM ho sktaa| usakI vyavasthA bhI acchI nahIM ho sktii| prabaMdhana ke prAcIna sUtra vartamAna prabaMdhana ke ina sUtroM ke sAtha hama prAcIna sUtroM ko jodd'eN| prabaMdhana ke prAcIna sUtra haiM-bAraha bhAvanAeM aura unake sAtha jur3I haiM ye cAra bhAvanAeM *maitrI .pramoda .karuNA .upekSA maitrI sagaThana choTA ho yA bar3A, sabase pahalI AvazyakatA hai maitrI kii| vyavahAra ke sandarbha meM kahA jAtA hai-maitrI kA tAtparya hai paraspara priiti| denA, lenA, gupta bAta pUchanA, batAnA, khAnA, khilAnA-ye prIti ke chaha lakSaNa haiM dadAti pratigRhNAti, guhyamAkhyAti pRcchti| bhukte bhojayate caiva, SaDvidhaM prIti lakSaNam / / jo ina chaha lakSaNoM se yukta ho vaha mitra hai| yaha maitrI kA vyAvahArika artha hai, kintu jisa maitrI kI carcA prabaMdhana ke saMdarbha meM kI jA rahI hai, vaha isa stara kI nahIM hai| usa maitrI kA artha hai-pareSAM hitacintanam-dUsaroM ke hita kI cintA krnaa| parivAra kA mukhiyA aura usake sadasya eka-dUsare ke hita kI cintA nahIM karate haiM to parivAra kabhI acchA nahIM ho sktaa| vaha 16 : nayA mAnava : nayA vizva Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMgaThana kabhI. acchA cala nahIM sakatA, jisame dUsaroM ke hita kI cintA nahIM hotI / Aja saMyukta parivAra TUTate jA rahe haiN| parivAra ke vighaTana kA pramukha kAraNa yahI hai ki maitrI kA prayoga kama ho gayA hai| eka-dUsare kI hitacintA kama ho gaI hai| jahAM vyakti apane svArtha ko gauNa kara dUsare ke hita kI cintA karatA hai, vahAM saMgaThana sudRr3ha hotA hai use koI AMca nahIM A sakatI, use koI tor3a nahIM sakatA / yaha kheta merA hai 1 1 marAThA senApati pezavA bAjIrAva ne mAlavA para AkramaNa kiyaa| marAThoM kA usa samaya teja itanA pracaMDa thA ki vijaya unakI senAoM ke Age calatI thii| marAThoM ko mAlavA para vijaya milii| vApasa Ate samaya mArga meM khAdyAnna kI kamI ho gaI / senApati ne adhikAriyoM ko odaza diyA -jAo, jahAM se bhI pracura mAtrA meM anna mile, lekara Ao / adhikArI gae para anna milatA kahAM se| kheta to sAre jale par3e the / yuddha meM jana-hAni ke sAtha-sAtha dhana-hAni bhI hotI hai| isalie yuddha se bar3A aura koI abhizApa nahIM hai eka bAra kA yuddha pacAsoM varSa taka kI tabAhI apane sAtha lAtA hai| kAphI dUra taka khoja kI gaI, kintu anna nahIM milA / saba kucha yuddha meM dhvasta ho cukA thA / aMtataH ve khojate khojate yuddha kI kAlI chAyA se kisI taraha bace eka sthAna para pahuMce vahAM eka vRddha AdamI milA / adhikArI ne pUchA- yahAM anAja kahAM milegA ? usane kahA- maiM batAtA hUM, mere sAtha aao| usake sAtha cale, vRddha Age, adhikArI piiche| kucha hI dUrI para phasala se lahalahAtA huA kheta milaa| adhikAriyoM ne prasannatA se kahA- 'aba hameM paryApta anAja mila jAegA / ' bUr3he ne kahA - 'nahI, yahAM nahIM, abhI Age clo|' kucha dUrI para dUsarA kheta aayaa| phasaloM kI ora izArA karate hue usa vRddha ne kahA - 'yahAM se le leM / ' adhikAriyoM ne kahA- 'isa kheta se jyAdA to usa kheta meM anAja thA, jise hama pIche chor3a Ae / ' bUr3he ne kahA - ' Apa ThIka kahate haiM, lekina vaha kheta merA nahIM thA, yaha kheta merA hai / ' saba avAk raha ge| kyA isa taraha kA bhI koI vyakti ho sakatA hai ? jo vyakti apane hita ko gauNa kara dUsare ke hita kI bAta socatA hai, pArivArika sAmaMjasya : 17 Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMrakSaNa karatA hai, surakSA detA hai, vAstava meM vahI saMgaThana kA ziromaNi hotA hai / pramoda-bhAva prabandhana kA dUsarA sUtra hai pramoda bhAvanA / vaha saMgaThana majabUta banatA hai, jahAM eka vyakti dUsare vyakti ke guNoM ko svIkAra karatA hai, mahattva detA hai| jahAM chInA-jhapaTI hotI hai, eka-dUsare ko nIcA dikhAne kI pratispardhA hotI hai, vahAM majabUta saMgaThana kI kalpanA bhI nahIM kI jA sktii| kalpanA kareM - eka parivAra meM pAMca bhAI haiM, pAMca bahue haiN| ve eka-dUsare ko hIna batAne kA prayatna kareMge, eka-dUsare kI nindA aura cugalI kareMge to kyA hogA ? kyA aisA parivAra kabhI acchA ho sakatA hai ? karuNA prabandhana kA tIsarA sUtra hai - karuNA kI bhAvanA / jo samasyA paidA ho, usakA pratikAra karanA / Aja karuNA kA artha bhI bahuta choTA kara diyA gayA hai / karuNA kA artha yaha nahIM hai ki kisI vyakti ko pyAsa lagI to use pAnI pilA diyA aura karuNA ho gaI / karuNA kA artha hai - pIr3A Ae, samasyA Ae to usakA samAdhAna khojanA aura krUratA kI vRtti kA visarjana karanA / upekSA 1 prabaMdhana kA cauthA sUtra hai - upekSA / saba loga samAna nahIM hote| kisI saMgaThana meM cAhe pAMca AdamI haiM yA dasa, saba samAna nahIM hote| unameM viSamatA rahatI hai / hamArI eka samasyA hai aura vaha hai saMvegoM kA tAratamya / sabake saMvega samAna nahIM hote / saMvega alaga-alaga prakAra ke hote haiM / manovijJAna meM aneka maulika manovRttiyAM mAnI gaI haiM aura una vRttiyoM ke kucha uddIpaka saMvega mAne haiM / yuyutsA kI eka manovRtti hai, usakA saMvega hai krodha / palAyana kI eka manovRtti hai, usakA saMvega hai bhaya / na manovRttiyoM kA vikAsa sabakA samAna hotA hai aura saMvega samAna hote haiM / tAratamya kI sthiti meM unakA gae 18 nayA mAnava : nayA vizva Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekIkaraNa bar3A kaThina hotA hai| yaha saMvegoM kA tAratamya pArivArika vighaTana kA eka bar3A kAraNa banatA hai| eka vyakti Adeza ko tatkAla svIkAra kara letA hai| dUsarA vyakti hara Adeza para taraha-taraha ke tarka karatA hai| isakA upAya kyA ho ? isa saMdarbha meM eka mahattvapUrNa sUtra diyA gayA-yadi saMgaThana ko banAe rakhanA hai to kahIM-kahIM upekSA kro| amuka AdamI anukUla nahIM hai, phira bhI jaise-taise ise banAe rakhanA hai, isalie upekSA kro| upekSA kA hI dUsarA nAma hai mdhysthbhaav| madhyastha raho, taTastha rho| yaha taTasthatA samyak prabaMdhana kA eka mahattvapUrNa tattva hai| nirbhara hai icchA para bhagavAn mahAvIra se eka AcArya ne nivedana kiyA-maiM amuka pradeza meM vihAra karanA cAhatA huuN| mahAvIra ne use samajhAyA kintu usane mahAvIra kI bAta ko svIkAra nahIM kiyaa| usakA Agraha prabala banA rhaa| mahAvIra ne dekhA-yaha AgrahI hai| unheM hAni dikhAI de rahI thI para niSedha kA koI upAya bhI nahIM thaa| mahAvIra mauna ho gae, usake nivedana kI upekSA kara dii| isa sandarbha meM yaha zloka kitanA mArmika hai. arhato'pi prAjyazaktispRzaH kiM, dharmodyogaM kArayeyuH prasahya / dadhuH zuddhaM kintu dharmopadezaM, yatkurvANAH dustaraM nistaranti / / arhat bahuta zaktizAlI hote haiM, kintu kyA ve kisI ko jabaradastoM zreya kA AcaraNa karavA sakate haiN| ve kevala preraNA de sakate haiN| acchA jIvana jInA manuSya kI icchA para nirbhara hai| kyA koI bhI vyakti kisI ko balapUrvaka acchA banA paaegaa| aisA honA saMbhava nahIM hai| isIlie yathAsamaya, yathAsthiti upekSA kA prayoga karanA Avazyaka hotA hai| . prabaMdhana ke ye cAra sUtra-maitrI, pramoda, karuNA aura upekSA prAcIna haiM, kintu vartamAna prabaMdhana meM inakI upayogitA asaMdigdha hai| yahI kAraNa hai, vartamAna prabaMdhana meM kucha nae sUtra jor3e haiM to kucha prAcIna sUtra hI apanAe haiN| prabaMdhana kA prANatattva prabaMdhana kA eka mahattvapUrNa sUtra aNuvrata ne prastuta kiyaa| vaha hai-saMyamaH ___ pArivArika sAmaMjasya : 16 Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khalu jIvanam / saMyama prabaMdhana kA prANatattva hai| vartamAna prabaMdhana meM isa sUtra kI upekSA kI gaI athavA jitanA apanAnA cAhie, utanA nahIM apanAyA gyaa| saMyama hI jIvana hai-yaha aNuvrata kA mahattvapUrNa ghoSa hai aura eka prAcIna vicAra kA navInIkaraNa hai| vahI saMgaThana cirajIvI rahegA, jisameM saMyama se anuprANita vyaktitva haiN| aisA saMgaThana hI preraNA kA srota bana sakatA hai| vANI kA saMyama saMyama kA eka ghaTaka hai vANI kA sNym| cAhe rAjanItika saMgaThana ho, sAmAjika, pArivArika yA dhArmika saMgaThana, usake mukhiyA yadi vANI kA saMyama nahIM rakhate haiM to saMgaThana banegA hI nahIM aura bana bhI jAegA to bikhara jAegA, TUTa jAegA, Tika nahIM paaegaa| bahuta jAgarUka rahanA par3atA hai| kabhI-kabhI eka zabda bhI saMgaThana kI cUleM hilA detA hai| eka bhI zabda aisA nahIM nikalanA cAhie, jo saMgaThana kI jar3oM ko hilA de| mahAvIra ke pAsa loga Ae aura gAliyAM bakIM, buddha ke sAmane Ae aura gAliyAM bakIM, AcArya bhikSu ko gAliyAM bkiiN| gAliyAM hI nahIM bakI, mukkA bhI jamA diyaa| ve phira bhI mauna aura zAnta rahe, kucha bhI nahIM bole / vANI kA itanA saMyama ki eka bhI zabda aisA na nikalA, jisase kisI ko AMca AtI, saMgaThana kamajora bntaa| eka hI zabda para bar3e-bar3e yuddha ho gae haiN| itihAsa ko dekheN| mahArANA pratApa aura zaktisiMha Apasa meM ldd'e| koI rAjya ke baMTavAre ke lie nahIM ldd'e| donoM ne eka sAtha tIra chodd'aa| eka hiraNa mArA gyaa| pratApa ne kahA-yaha mere bANa se marA hai aura zaktisiMha ne kahA-yaha mere bANa se marA hai| yaha vivAda lar3AI kA kendra bana gyaa| hiraNa maiMne mArA yA tumane mArA, isa bAta para vivAda khar3A ho gyaa| isa vANI ke vivAda se donoM bhAI eka-dUsare ke duzmana bana ge| jIvana hai saMyama aneka vAra eka prazna AtA hai-roTI jIvana ho sakatI hai, pAnI jIvana ho sakatA hai, kyoMki inake binA jIvana nahIM cltaa| lekina saMyama jIvana 20 : nayA mAnava : nayA vizva Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaise ? zvAsa jIvana hai, isake binA do kSaNa bhI jIvana nahIM cltaa| kintu saMyama jIvana kaise huA ? manuSya isa sacAI ko bhulA detA hai-roTI jIvana hai, kintu roTI na khAnA usase bhI bar3A jIvana hai| pAnI jIvana hai para pAnI na pInA usase bhI bar3A jIvana hai| zvAsa jIvana hai para yoga ke AcAryoM ne batalAyA-zvAsa kA saMyama karo, kuMbhaka karo, zvAsa lambA lo, jIvana aura bar3ha jaaegaa| zvAsa kA saMyama, AhAra kA saMyama, hamAre jIvana ko bar3hAtA hai| icchA kA saMyama saMyama kA eka mahattvapUrNa ghaTaka hai icchA kA sNym| jo icchA Ae, vaha kAma na kreN| AdamI jA rahA thaa| kucha dUra jAkara sar3aka para leTa gyaa| sAmane se tAMgA aayaa| tAMgevAlA bolA-haTa jaao| sar3aka para kyoM leTe ho ? usane kahA-merI icchA hai| tAMgevAle ne tAMgA Age bddh'aayaa| leTe hue vyakti ne ghabarA kara kahA-are, kyA kara rahe ho ? tAMgevAlA bolA-merI icchA hai| __ jo vyakti samajhadAra hotA hai, vaha icchAoM kI kATa-chAMTa karanA jAnatA hai| hara icchA ko kriyAnvita nahIM krtaa| bahuta sArI icchAeM paidA hotI rahatI haiN| sabakI pUrti saMbhava nahIM hotii| samajhadAra vyakti, saMgaThana ko calAne vAlA yA saMgaThana meM calane vAlA vyakti kabhI yaha duhAI nahIM detA-merI yaha icchA huI aura maiMne yaha kAma kara liyaa| zarIra kA saMyama zarIra kA saMyama bhI bahuta jarUrI hai| thor3A-sA Aveza AyA aura eka cAMTA jar3a diyaa| isa uttejanA kI sthiti meM parivAra bikhara jAtA hai| hAtha kA saMyama bahuta jarUrI hai| krodha jaba taka bhItara rahe, taba taka svayaM kA nukasAna karatA hai| vaha bAhara na Ae, taba taka kisI anya kA nukasAna nahIM krtaa| isI ko Agama kI bhASA meM kahA gayA hai-krodha kA viphalIkaraNa aura krodha kA saphalIkaraNa / krodha ko apane taka sImita rakheM to vaha viphala bana gyaa| krodha ke do phala haiM-yA to gAlI bakanA yA hAtha-paira calA denA, mAra denaa| pArivArika sAmaMjasya : 21 Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ krodha ko saphala na banAnA zarIra kA saMyama hai| saMyama ko hama ThIka DhaMga se samajheM, yaha prabaMdhana kA prANasUtra bana sakatA hai| samatA prabaMdhana kA eka sUtra hai smtaa| maiM yaha nahIM mAnatA-kisI parivAra meM bilkula bhedabhAva nahIM hotaa| bhedabhAva thor3A-bahuta to ho sakatA hai, kucha mana meM bhI A sakatA hai| kintu aisA bhedabhAva na rahe, jo dUsaroM ko viSama lage aura niraMtara calatA rhe| samAja manovijJAna meM jahAM sAmUhika manovala kI carcA hai, vahAM yaha batalAyA gayA hai-bhedabhAva nyUna honA caahie| saMvega saMtulana kA abhyAsa hama isase bhI Age bddh'eN| prabandhana kA eka nayA sUtra jor3eM aura vaha hai saMvegoM ko saMtulita karane kA abhyaas| Aja yaha nahIM ho rahA hai aura yahI sabase jyAdA Avazyaka hai| saMvegoM kA tAratamya hai, yaha mAnakara yahIM ruka jAeM to phira samIkaraNa nahIM hogaa| hama aisA prazikSaNa deM, jisase saMvegoM ko saMtulita banAyA jA ske| prazna hai-yaha kaise ho sakatA hai ? isake lie pahale dhAraNA banAeM-saMvegoM ko saMtulita kiyA jA sakatA hai| yaha zraddhA nahIM hai, hamane yaha mAna liyA-saMvega to aise hI raheMge, krodha, bhaya, vAsanA-inameM badalAva saMbhava nahIM hai| isa sthiti meM saMvega ko saMtulita karane ke lie koI avakAza hI nahIM hai| badala sakatA hai bhAgya jaina sAdhanA paddhati meM eka mahattvapUrNa svIkRti hai-puruSArtha ke dvArA bhAgya ko badalA jA sakatA hai| maiM mAnatA hUM-vartamAna yuga ke lie yaha sabase bar3A sUtra hai ki janma-kuMDalI ko badalA jA sakatA hai, hAtha kI rekhAoM ko badalA jA sakatA hai aura jyotiSa ko bhI pIche chor3A jA sakatA hai, bhaviSyavANiyoM ko nirasta kiyA jA sakatA hai| yaha dhAraNA hamArI vikasita ho jAe to vikAsa kA, parivartana aura prabaMdhana kA eka nayA AyAma hamAre sAmane hogaa| hama isa sacAI ko svIkAra kareM-bhaviSya ko badalA jA sakatA hai, na jAne 22 : nayA mAnava : nayA vizva Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kitanI bhaviSyavANiyoM ko badalA gayA hai| pUjya gurudeva rAjaladesara cAturmAsa kara rahe the| jyotiSa kI eka bhaviSyavANI AI-rAjaladesara se vihAra nahIM hogaa| vahAM se vihAra ho gayA to phira bhaviSyavANI kI gaI-sujAnagar3ha maryAdA-mahotsava nahIM kara skeNge| vaha bhI saMpanna ho gyaa| tIsarI bhaviSyavANI huI-dillI nahIM A skeNge| dillI bhI sukha-samAdhe pahu~ca ge| ___ isakA vizleSaNa karUM to mujhe kahanA cAhie-bhaviSyavANI karane vAle bhI bilkula galata nahIM the| maiM jyotiSa ko thor3A jAnatA hUM, vizvAsa bhI karatA huuN| bhaviSyavANI bilkula jhUThI nahIM thI, kintu jhUThI kara dI gii| prabala puruSArtha, prabala manobala aura dRr3ha AtmavizvAsa ne usa bhaviSyavANI ke kirce-kirce ur3A die| agara manobala nahIM hotA, Atmabala aura prabala AtmavizvAsa nahIM hotA to yaha bhaviSyavANI satya siddha ho jaatii| unakI bhaviSyavANI solaha AnA sahI nikalatI aura phira ve garva ke sAtha kahate-dekho, hamane to pahale hI kaha diyA thaa| aba ve bhaviSyavaktA cupa haiN| aba kaise boleM ? kAraNa kyA hai ? hama donoM pakSoM para vicAra kreN| jyotiSa ko bhI doSa na deN| kintu mahAvIra ne jo siddhAnta diyA, usa siddhAnta ko ThIka smjheN| hamArA prabala puruSArtha hai, AtmavizvAsa hai, dRr3ha nizcaya hai aura sAtha meM saMyama hai to ina sabako badalA jA sakatA hai, pIche chor3A jA sakatA hai| hamArI yaha dhAraNA bananI cAhie-saMvegoM ke tAratamya ko badalA jA sakatA hai, use saMtulita kiyA jA sakatA hai| sAmaMjasya kI anuprekSA isake lie apekSita hai abhyAsa aura pryog| abhyAsa karanA hogaa| kyA Apa jAnate haiM-ina tathAkathita bhaviSyavANiyoM ko badalane ke lie kitanA prayoga aura abhyAsa huA hai| ghaNToM-ghaNToM kAyotsarga kA prayoga huA hai aura kAyotsarga meM anuprekSA ke prayoga hue haiM, manobala ke prayoga hue haiN| binA abhyAsa ke koI badala nahIM sktaa| prekSAdhyAna meM eka anuprekSA hai sAmaMjasya kI anuprekSA, saMvegoM ko saMtulita karane kI anuprekSA, samanvaya kI anuprekssaa| pArivArika sAmaMjasya : 23 Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa anuprekSA kA cirakAla taka abhyAsa aura prayoga kiyA jAe to saMvegoM ko saMtulita kiyA jA sakatA hai| jaba saMvega saMtulita ho jAte haiM, to prabaMdhana kI eka prakRti bana jAtI hai| acchA beTA : acchA pitA hama parivAra kI vartamAna sthiti kA thor3A vizleSaNa kreN| vartamAna sthiti kyA hai ? Aja mAtA-pitA aksara kahate haiM-hama putroM ko kucha kahane-sunane kI sthiti meM nahIM haiN| saikar3oM bAra bar3e-bar3e logoM se sunA hai-hama putroM ko kucha kaha nahIM sakate haiN| Apa hI thor3A smjhaaeN| ve bar3e ho gae haiN| hama kaise kaheM ? hama kaheMge to bhI ve hamArI bAta mAneMge nhiiN| dasa varSa ke choTe-se lar3ake ke lie bhI yaha kahA jAtA hai-lar3akA hamArI bAta mAnatA nahIM hai| hama kaise kalpanA kareM saMyukta parivAra kI ? kaise kalpanA kareM acche parivAra aura usake prabandhana kI ? yaha anuzAsana kyoM nahIM hai ? isalie nahIM hai ki anuzAsana kI vRtti ko jagAyA nahIM gyaa| prAcIna sUtra hai-jo acchA ziSya nahIM hotA, vaha acchA guru nahIM bntaa| Aja isa bAta ko badala kara isa prakAra kahA jA sakatA hai-jo acchA beTA nahIM hotA, vaha acchA bApa nahIM bana sktaa| agara prAraMbha se hI zikSaNa mile, choTe bacce ko isa sUtra kA abhyAsa karAyA jAe to vaha kabhI bhI AjJA aura anuzAsana kA atikramaNa nahIM kregaa| mAtA-pitA svayaM hI maitrI kA prayoga nahIM karate, putra ke hita kI cintA nahIM karate, taba anuzAsana aura Adara kA bhAva kaise hogA ? sabase bar3I kamI hai maitrI kI, hitacintana kii| yaha cintA nahIM hai ki isakA bhaviSya kaisA hogA ? cintA karate haiM use pablika skUla meM par3hAne kI, kAnveNTa, meyo aura dUna meM par3hAne kii| vaha UMcI par3hAI karake UMcI kamAI kare, acchI lar3akI se zAdI ho| cintA hai priya kI cintAeM do prakAra kI hotI haiM-priya kI cintA aura hita kI cintaa| priya kI cintA to bahuta karate haiM, hita kI cintA nahIM krte| jIvana-nirmANa hita kI cintA hai| 24 : nayA mAnava : nayA vizva Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lar3akA bImAra ho gayA / vaidya ko dikhAyA / vaidya ne kahA- isa bImArI meM mIThI cIja khAne ko mata denA, anyathA yaha asAdhya bImArI meM calA jaaegaa| sAdA bhojana do / sAtha meM davA do lekina mIThI vastu ise bhUla kara bhI mata denaa| mAM ne parAmarza svIkAra kara liyaa| do dina bIte / laDDU ghara meM aae| bacce ko miThAI khAne kI sahaja Adata thI / mana lalacA gyaa| mAM se laDDU maaNgaa| eka-do bAra anasunA kara diyA / vaha bAra-bAra mAMga karane lgaa| mAM kI priyatA jAga gii| usane laDDU khAne ko de diyA / laDDU khAte hI bacce kI hAlata bigar3a gaI / vaidya ko bulAyA / vaidya jAna gayA / usane pUchA-miThAI khilAI ? saMkocapUrvaka mAM bolI- hAM / vaidya ne kahA- "bImArI aba mere upacAra se bAhara jA cukI hai| maiM kucha nahIM kara sakatA / vaha miThAI mRtyu kA kAraNa bana gii|" hita kI cintA kareM priya kI cintA thI, kintu hita kI cintA nahIM thI / agara hita kI cintA hotI to priyatA gauNa ho jAtI / Aja parivAroM meM priya kI cintA bahuta bar3ha gaI hai kintu hita kI cintA nahIM ho rahI hai / yahI kAraNa hai - anuzAsana kSINa ho rahA hai, ekarUpatA nahIM A pA rahI hai, sAmUhika bhAvanA kA vikAsa nahIM ho pA rahA hai / ina sabake binA saMyukta parivAra kA koI AdhAra yA pRSThabhUmi hI nahIM bntii| parivAra kA mukhiyA isa sacAI ko samajhe - vaha kevala apanI saMtAna aura apane parivAra ke priya kI cintA hI na kare, hita kI cintA bhI kare / parivAra ke saMdarbha meM prabaMdhana kI yaha saMkSipta mImAMsA hai / yadi prabaMdhana ke vartamAna sUtroM ke sAtha bhAratIya saMskRti ke prAcIna prabaMdhana sUtroM ko dhyAna meM rakheM to parivAra ke prabaMdhana kI nIMva adhika majabUta ho sakatI hai, usakA samyak vikAsa saMbhava bana sakatA hai / pArivArika sAmaMjasya : 25 Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nae manuSya kA janma vikAsa kI prakriyA niraMtara gatimAna hai| kevala vikAsa kI hI nahIM, hrAsa kI prakriyA bhI calatI rahI hai| avasarpiNI aura utsarpiNI kA kAlacakra calatA rahatA hai| hara yuga meM manuSya ne kalpanA kI-vikAsa ho, AdamI adhika acchA bane, samAja aura rASTra acchA bne| vikAsa kI kAmanA kI hai aura usake lie prayatna bhI kiyA hai| itihAsa ko dekheM-DhAI hajAra varSa, tIna hajAra varSa, pAMca hajAra varSa atIta meM jAeM to patA calegA-vartamAna ko aura bhI acchA banAne kA prayatna kRSNa ne kiyA, mahAvIra ne kiyA, buddha ne kiyA, aneka manISI vidvAnoM aura AcAryoM ne kiyaa| saba cAhate haiM ki AdamI aura acchA bne| vartamAna dazakoM meM vaijJAnika jagat meM bhI vikAsa kI prakriyA kA cintana calA hai| usI kA pratIka sAhitya hai DAphlara kA 'tharDa veva', kAplara kA 'tAo phijiksa' / ye pustakeM isa ora iMgita karatI haiM ki kucha nayA honA caahie| jJAtA-pradhAna manuSya kI kalpanA AInsTIna jaise vaijJAnika ne mAnava ke saMdarbha meM eka kalpanA kI-AdamI jJAtApradhAna bane / vaha aba taka jJeyapradhAna rahA hai, aba jJAtApradhAna ko pramukhatA milanI cAhie aura AdamI ko jJAtApradhAna honA caahie| AInsTIna se pUchA gayA-'Age Apa kyA honA cAhate haiM ? unhoMne uttara diyA-'isa janma meM maiMne jJeya (AbjekTa) para jyAdA kAma kiyA hai, aba maiM cAhatA hU~ ki agale janma meM jJAtA (sabjekTa) para jyAdA kAma karUM aura usa jJAtA ko jAnane 26 : nayA mAnava : nayA vizva Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA prayatna karUM, jo jAnane vAlA hai| aba taka to jo jAnA jAtA hai, usa para kAma kiyA hai, aba usa para kAma karanA cAhatA hUM, jo jAnane vAlA hai|' nae mAnava kA sapanA eka nayA prakalpa, nayA kAnsepTa sAmane AtA rahA hai| mahAtmA gAMdhI ne bhI manuSya ko acchA banAne kA maoNDala peza kiyaa| maharSi aravinda ne mAnava se saMtopa nahIM mAnA, unhoMne atimAnava kI kalpanA kii| saba cAhate haiM ki vikAsa ho aura kucha nayA ho| aNuvrata anuzAstA ne bhI kalpanA kI hai-nae mAnava kA janma ho| bar3I mohaka hai nae mAnava ke janma kI bAta / nae mAnava ke janma kA tAtparya hai-nae mastiSka kI sNrcnaa| aisA kyoM hotA hai ? mastiSka vijJAniyoM ne mastiSka kI tIna parateM batalAI haiM .liMbika sisTama .repTeliyana .niyokArTeksa prazna yaha hai-vartamAna samAja kisa parata se jyAdA prabhAvita hai ? vyakti socatA hai-itanA par3hA-likhA AdamI hai, usane rizvata kaise lI ? usa buddhimAn AdamI ne AtmahatyA kaise kI ? itane samajhadAra AdamI ne baiMka DakaitI kaise kI ? ye prazna uThate haiM, mAnava-mana ko jhakajhorate haiN| isa prazna kA uttara prAcInakAla meM apane DhaMga se diyA gayA thaa| jaina AcAryoM ne karmavAda kI bhASA meM isakA uttara diyA-mohakarma ke prabhAva se aisA hotA hai| gItA meM zrIkRSNa se pUchA gayA-'na cAhatA huA bhI AdamI pApa karatA hai, isakA kAraNa kyA hai ? kRSNa ne uttara diyA- 'kAma aura krodha, ye aparAdha karA rahe haiN|' Aja kA vaijJAnika na moha ko jAnatA hai, na kAma aura krodha ko mahattva detA hai| usakA nirNaya dUsarA hai aura vaha yaha hai-jaba-jaba AdamI mastiSka kI repTeliyana parata ke prabhAva meM hotA hai, taba-taba anyAya aura atyAcAra karatA hai, atikramaNa karatA hai, AtaMka phailAtA hai| sAre aparAdha isa repTeliyana mastiSka ke prabhAvakAla meM hote haiN| nae manuSya kA janma : 27 Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mastiSka vidyA kA mata mastiSka vidyA ke anusAra mAnA gayA - yaha parata lAkhoM varSa purAnI hai, sarIsRpa jAti meM isakA vikAsa huA thA / vahI parata Aja taka manuSya ke mastiSka meM hai| Aja ke vaijJAnika yaha nahIM mAnate - sAmpradAyika unmAda mullA-paMDitoM ke kAraNa hotA hai / ye to nimitta bana jAte haiM para yaha jo sAmpradAyika abhinaveza hotA hai, kalaha aura jhagar3e hote haiM, ye sAre usa repTeliyana parata ke kAraNa hote haiM / itanA avazya hotA hai ki hamAre jo bar3e-bar3e dharmaguru haiM, ve usako ubhAra dete haiM, vyakti ko usake prabhAva meM le jAte haiM / agara mastiSka meM yaha parata na ho to hajAra prayatna karane para bhI kucha nahIM hogA / jitanA jAtIya unmAda aura sAmpradAyika abhiniveza hai, vaha isa parata ke kAraNa hotA hai / kaba hogA nae manuSya kA janma nae manuSya kI parikalpanA kA tAtparya hai - mastiSka kI naI saraMcanA ho aura mastiSka kA prabhAvakSetra hama dUsarI dizA meM le jaaeN| jo pAzuvika mastiSka (enImala brena) hai, usake prabhAva ko sImita kara niyokArTeksa, jo hamAre mastiSka kI sabase aMtima parata hai, ke prabhAva meM le jaaeN| isase hamArI dizA badala jaaegii| vAstava meM nae manuSya kA janma hogA, jisameM jAtIya unmAda aura sAmpradAyika abhiniveza nahIM hogA, jo anAvazyaka hiMsA nahIM karegA / tIna siddhAnta aNuvrata ne ina tIna tattvoM aura siddhAntoM ko sAmane rakhAanAvazyaka hiMsA mata karo / chuAchUta mata karo 1 jAtIya unmAda mata phailAo, sAmpradAyika abhiniveza mata kro| dharma ke nAma para bhUmi ko raktaraMjita mata karo / ye tIna bAteM hoMgI to sacamuca nae manuSya kA janma hogA / vaha aisA manuSya hogA, jo dharatI para rahane lAyaka hogA aura dharatI ko rahane lAyaka 28 : nayA mAnava : nayA vizva Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bnaaegaa| AkAza meM nagara basAne ke sapane le rahA hai Aja kA aadmii| kahA jA rahA hai-pAtAla meM bhI nagara basAe jaaeNge| para kyA basane vAlA AdamI AkAza meM se TapakegA ? basane vAlA yahI AdamI to hogaa| phira vahAM bhI azAnti kaise nahIM hogI ? sabase pahale vaha dharatI para rahane lAyaka to bne| vaha tabhI aisA bana pAegA, jaba usakI yaha ahaM vRtti chUTa jaaegii| kisakA ahaMkAra paurANika kahAnI hai| eka strI aura puruSa-donoM ke mana meM sAdhanA kI bhAvanA jaagii| donoM eka-sAtha nikale, kintu alaga-alaga dizAoM meN| varSoM taka una donoM ne saphala sAdhanA kii| isa kAla meM unheM kucha siddhiyAM bhI prApta huiiN| sAdhanA saMpanna kara donoM vApasa aae| mArga meM phira mile / eka dUsare ko praNAma kiyaa| puruSa ke mana meM ahaM kAma kara rahA thaa| strI ne bAta karane kI ceSTA kI to puruSa ne kahA-yahAM kyA bAta kareM ? calo, udhara jalAzaya ke pAnI para calate hue bAta kreN| strI samajha gaI ki yaha ahaMkAra bola rahA hai| vaha bolI-vahAM kyA bAta hogI, calo AkAza meM ur3ate hue bAteM kreN| puruSa kA ahaM zAnta ho gyaa| vaha ur3ane kI vidyA se anabhijJa thaa| strI ne musakarAte hue kahA-kisa bAta kA ahaMkAra ! Akhira choTI-sI machalI bhI pAnI para cala sakatI hai aura nAcIja makkhI bhI AkAza meM ur3a sakatI hai| kyoM nahIM hama sAdhanA ke dvArA aisI sthiti kA nirmANa kareM, jisase hama dharatI para cala sakeM, dharatI ko rahane lAyaka banA skeN| jaMgalarAja kI sthiti Aja aisA lagatA hai ki yaha dharatI rahane ke lAyaka nahIM hai| isa para rahanA par3atA hai, kintu rahane lAyaka hai nhiiN| yahAM itanI kaThinAiyAM paidA ho gaI haiM ki jInA dUbhara ho gayA hai| aise mahAnagaroM kI sthiti kitanI badatara hai, jahAM pacAsa lAkha, assI lAkha aura eka karor3a taka loga rahate haiN| isa bAta ko hara koI jAnatA hai| dina dahAr3e lUTa lene vAle giroha, phuTapAtha para baiThane kA bhI caMdA vasUla lene vAle dAdA aura guNDe, apaharaNa kara phirautI vasUla karane vAle gaiMga, AMkhoM meM dhUla jhoMka kara jeba kATane vAle Thaga, ina sabase bhare par3e nae manuSya kA janma : 26 Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haiM hamAre mhaangr| aisA lagatA hai nyAya aura vyavasthA nAma kI koI cIja nahIM hai, jaMgalarAja kI sthiti hai| aisI sthiti meM dharatI sacamuca rahane lAyaka nahIM hai| ____ nae manuSya kI racanA ke lie mastiSka para dhyAna denA hogaa| bahuta-sAre loga samAja kI vyavasthA meM parivartana lAne hetu prayatnazIla haiM / artha-vyavasthA ko badalane ke lie bhI bahuta sAre loga lage hue haiN| isa zatAbdI meM samAja vyavasthA aura artha-vyavasthA ko badalane ke lie aneka prayatna hue haiM aura ho rahe haiN| ve prayatna kitane saphala hue haiM, yaha eka prazna hai| una prayatnoM ke bAvajUda na to abhI taka samAja kI vyavasthA badalI hai aura na artha-vyavasthA badalI hai| garIbI, bhukhamarI aura mahaMgAI para niyaMtraNa kI ghoSaNAeM cunAva ghoSaNApatroM meM banda par3I raha gaI haiN| itanA kAma avazya huA hai ki garIba aura jyAdA garIba huA hai, amIra aura jyAdA amIra huA hai| parivartana ke do upAya Aja adhyAtma aura vijJAna-donoM ke sandarbha meM cintana kareM to isa asaphalatA ke kAraNa ko khojA jA sakatA hai| AdhyAtmika kAraNa yaha hai-kAma, krodha, kaSAya, ahaMkAra, lobha inheM upazAnta karane kI prakriyA samAja nahIM apanA rahA hai balki unheM aura adhika uddIpta kara rahA hai| agara kaSAya ko zAnta karane kI zikSA aura prakriyA cale to samAja-vyavasthA bhI badala sakatI hai, artha-vyavasthA bhI badala sakatI hai| vijJAna ke sandarbha meM isakA kAraNa hai mastiSka ke bAyeM paTala kA atyadhika sakriya honA / mastiSka ke dAyeM paTala ko jAgRta karane kA prayatna nahIM ho rahA hai| merI dRSTi meM vyavasthA ko badalane ke ye do upAya sabase acche haiN| kintu Aja sthiti yaha hai-moTara ko to badalA jA rahA hai, ThIka kiyA jA rahA hai, kintu calAne vAle ke prati hama udAsIna haiN| vAyuyAna bahuta acchA banA leM, moTara, kAra bahuta acchI aura tIvragAmI banA leM, jalapota atyanta unnata kisma kA banA leM, kintu yadi pAyalaTa, DrAivara aura kaptAna ko kuzala nahIM banAyA gayA to ye tInoM vinAza ke sAdhana siddha hoNge| samasyA yahI hai-jisa para dhyAna 30 : nayA mAnava : nayA vizva Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ danA cAhie, usa para hamArA dhyAna nahIM jA rahA hai Ara jisa para hama dhyAna denA to cAhie, kintu eka sImA taka dhyAna denA cAhie, usa para samagra dhyAna kendrita kiyA jA rahA hai| badalAva ke kAraka tattva aNuvrata kahatA hai-jaba taka vyakti acchA nahIM banegA, vyavasthA bana jAne para bhI vaha acchI nahIM raha pAegI, Tika nahIM paaegii| kyA saMvidhAna rASTra kA acchA nahIM hai ? kyA kAnUna kI nyAyasaMhitA acchI nahIM hai ? ye bahuta acche haiM kintu mahattva isa bAta kA hai saMvidhAna ko kriyAnvita karane vAle, nyAya dene vAle kaise haiM ? mUla prazna hai-isa sthiti kA samyakkaraNa kaise kiyA jAe ? isakA samAdhAna sUtra hai-repTeliyana mastiSka kI parata ko sakriya bnaaeN| isa sthiti ko na rAjanItika dala badala sakate haiM, na bar3e-bar3e iMsTITyUTa aura na saMsthAna badala sakate haiN| isa sthiti meM badalAva ke kAraka tattva tIna haiM prAthamika zikSA .saMcAra mAdhyama *dharmaguru zikSA nae mastiSka kI saMracanA meM prAthamika zikSA kA bahuta mahattva hai| zikSA ke dvArA bacce ke mastiSka kA vikAsa hotA hai| usa vikAsa meM kisa parata ko jyAdA prabhAvI banAyA jA sake, isakI sArI vyavasthA pAMca-dasa varSa kI avasthA ke bIca meM hotI hai| agara hamArI prAthamika zikSA samayak rUpa se ho jAe to phira mahAvidyAlayI aura vizvavidyAlayI zikSA ke lie cintA karane kI jarUrata nahIM hai| sArI prakriyA ThIka clegii| sabase mahattvapUrNa samaya hai prAthamika zikSA kaa| hAyara sekeNDarI taka bacce ko ThIka banAyA jAe, usake mastiSka para dhyAna diyA jAe to samAja vyavasthA aura artha-vyavasthA ko badalA jA sakatA hai, zopaNa ko miTAyA jA sakatA hai, bhraSTAcAra aura aparAdha para kAbU pAyA jA sakatA hai| nae manuSya kA janma : 31 Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMcAra mAdhyama dUsarA ghaTaka hai saMcAra mAdhyama / saMcAra mAdhyama yaha saMkalpa leM-aisI ghaTanA, aisA saMvAda preSita nahIM kareMge, jisase pAzavika mastiSka ko uttejanA mile, uddIpana mile| aisA ho jAe to sthiti meM kAphI sudhAra kI guMjAiza bana sakatI hai| dharma guru kA dAyitva dharmaguru kA kAma isameM sabase mahattvapUrNa ho sakatA hai| dharmaguru apane-apane anuyAyiyoM ko eka saMkalpa dilAeM-baccoM meM acche saMskAroM kA nirmANa karanA hai aura unake pAzavika mastiSka ko niSprabhAvI banAnA hai to sthiti ko badalA jA sakatA hai| ___ kaThinAI yaha hai-zikSA svayaM samasyA banI huI hai| zikSA ko jo denA cAhie, vaha to nahIM de rahI hai aura jo nahIM denA cAhie, vaha jyAdA diyA jA rahA hai| hamane zikSA ke bAre meM eka sUtra ko bAra-bAra doharAyA hai aura vaha yaha hai-jitanA par3hAyA jA rahA hai, cintana kareM ki use kaise kama kiyA jA sakatA hai aura jo nahIM par3hAyA jA rahA hai, cintana kareM ki use kaise jor3A jA sakatA hai| kaise kitanA chor3A jA sakatA hai aura kaise kitanA jor3A jA sakatA hai ? isa phArmUle para jaba taka hamAre zikSA-zAstrI, zikSAdhikArI cintana nahIM kareMge, koI parivartana saMbhava nahIM lagatA hai| hamAre saMgaThana hajAra prayatna kareM samAja-vyavasthA aura artha-vyavasthA ko badalane kA, zAyada saMbhava nahIM hogaa| saMcAra mAdhyama bhI isa dizA meM prayatna nahIM kara rahe haiN| Aja ke akhabAroM meM, reDiyo kI nyUja meM aura Telivijana ke parde para jo sAmane AtA hai, vaha aisA nahIM hai ki vyaktitva kA nirmANa kara sake yA pAzavika mastiSka ko pariSkRta kara ske| dharmaguru bhI isa dizA meM saceSTa nahIM haiN| ve isa bAta meM saceSTa haiM ki merA bhakta bhakta vanA rahe, gaddI kAyama rhe| isa cintA meM jyAdA lage hue haiM, sudhAra kI vAta kucha kama cala rahI hai| tIna hI kSetra haiM badalane vAle aura tInoM hI isa dizA meM niSkriya pratIta ho rahe haiN| 32 : nayA mAnava : nayA vizva Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUkSma kA Ara jAe jaba taka sthUla jagat se sUkSma jagat meM praveza nahIM kareMge, samasyA kA samAdhAna kaThina hai| vijJAna ne sUkSma jagat meM praveza kiyaa| pariNAmasvarUpa Aja bahuta sArI sacAiyAM ujAgara huI haiM, bahuta mahattvapUrNa AviSkAra ho gae haiM aura bahuta bar3A nirmANa ho gayA hai| yadi vijJAna sthUla meM aTakA rahatA to yaha saMbhava nahIM hotaa| kabhI dharma ne bhI sUkSma jagat meM praveza kiyA thaa| dharma kA lakSya aura uddezya hI thA sthUla se sUkSma kI ora jaanaa| para vaha bhI bhaTaka gayA, sthUla meM hI ulajha kara raha gyaa| jo AMkhoM ke sAmane hai, jo tRpti de rahA hai, jo acchA laga rahA hai, usameM ulajha ge| bhItara meM hamArA praveza hI nahIM ho rahA hai| vaTavRkSa hai bIja meM upaniSad kA prasaMga hai| RSi uddAlaka ne apane putra zvetaketu se kahA-tuma jAo aura sAmane jo vaTavRkSa dikhAI de rahA hai, usakA eka phala tor3akara laao| zvetaketu gayA aura phala tor3akara le aayaa| RSi bole-aba ise tor3o / zvetaketu ne todd'aa| uddAlaka ne pUchA-isameM kyA dekha rahe ho ? zvetaketu ne kahA-isameM bIja dekha rahA huuN| Adeza diyA-bIja ko todd'o| bIja ko todd'aa| pUchA-isame kyA dekha rahe ho ? zvetaketu bolA-isameM to kacha bhI nahIM hai| uddAlaka ne kahA-jo kucha hai, isI meM hai| tuma sthUla meM gae ho, sUkSma meM jAo, tuma pAoge-isameM eka vaTavRkSa hai| hama usa sUkSma meM nahIM jA rahe haiM, jahAM badalane kI kSamatA hai| jahAM jAne para badalA jA sakatA hai, parivartana kiyA jA sakatA hai, vahAM hama nahIM jA rahe haiM aura jahAM badalA nahIM jA sakatA, usa sthUla kI parikramA cala rahI hai| kAnUna kI prakRti : vrata kI prakRti aNuvrata darzana meM isa sUkSma kI ora dhyAna kendrita kiyA gayA hai| vrata kA tAtparya hI hai AtmA kA sNklp| yaha koI kAnUna nahIM hai| kAnUna kI prakRti alaga hotI hai aura vrata kI prakRti alaga hotI hai| kAnUna vaha hotA hai, jahAM AdamI dekhe, vahAM kAnUna kA pAlana aura jahAM na dekhe, vahAM usakA ullNghn| nae manuSya kA janma : 33 Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rizvata lenI hai to logoM ke bIca meM nahIM lI jaatii| ghara meM akele pahuMca jAne para svIkAra kara lI jAtI hai| usameM kAnUna koI bAdhA nahIM bntaa| kAnUna taba bAdhA banatA hai, jaba dUsarA koI dekha rahA ho| vrata vaha hotA hai, jahAM koI dekhatA hai to vyakti jAgarUka rahatA hai aura nahIM dekhatA hai to jyAdA jAgarUka banatA hai| vaha usa samaya socatA hai-dUsarA koI nahIM dekha rahA hai, lekina AtmA to dekha rahI hai, paramAtmA to dekha rahA hai| usa samaya jAgarUkatA jyAdA bar3ha jAtI hai| rAzaniMga praNAlI lAgU hote hI eka hI rAta meM sArA khAdyAnna na jAne kahAM gAyaba ho jAtA hai ? isa sandarbha meM saradArazahara ke eka byakti kA ullekha karanA caahuuNgaa| cInI kA kaNTrola huaa| seTha sumeramalajI dUgar3a ke yahAM cInI kI boriyAM bharI par3I thiiN| unhoMne pUre parivAra ke sAtha cAya binA cInI ke lI, kintu eka kilo bhI cInI una boriyoM se nahIM nikaalii| kauna dekhane vAlA thA ? kauna pakar3ane vAlA thA ? cInI ke bore ghara meM par3e the| yaha hai vrataniSThA kA nidrshn| vikAsa kI avadhAraNA yaha kAnUna nahIM, vrata hai| vrata hamArI sUkSma cetanA kA sparza karatA hai| jo sUkSma cetanA kA sparza karatA hai, vaha vrata hai aura jo sthUla cetanA kA sparza karatA hai, vaha kAnUna hai| hamane zAyada kAnUna para jyAdA bharosA kara rakhA hai, vrata para hamArI zraddhA kama hai| agara kAnUna ke sthAna para vrata bhI cale, donoM eka sAtha caleM. to sthiti ko badalA jA sakatA hai| isake lie sabase pahale hameM apanI avadhAraNA badalanI hogii| nae manuSya kI kalpanA kareMge to vikAsa kI avadhAraNA bhI badalanI pdd'egii| Aja vikAsa bhI sthUla bhASA meM cala rahA hai| vikasita rASTra yA samAja vaha hai, jisake nAgarikoM ke pAsa khAne-pIne kI pracura sAmagrI hai, acche makAna, kAra, reDiyo aura TI.vI. haiM, sukha-suvidhA ke prabhUta sAdhana haiN| isa AdhAra para hamane vikAsa kI avadhAraNA ko paribhASita kara diyA, kintu isake sAtha yaha nahIM jor3A-jisakA mastiSka vikasita hai, vaha vikasita hai| sAdhana-saMpannatA aura Arthika saMpannatA hone para bhI bhraSTAcAra calatA hai| Apa saba jAnate haiM ki kaba kisa rASTrapati aura pradhAnamaMtrI ko bhraSTAcAra ke Aropa kA sAmanA karanA par3A hai| kucha rASTroM 34 : nayA mAnava : nayA vizva Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke pradhAnamaMtrI yA rASTrapati to.jela meM bhI haiN| par3osa meM baMgalAdeza ke rASTrapati irazAda ahamada kA udAharaNa sAmane haiN| . eka mAtra vikalpa prazna hai-itanA bauddhika vikAsa hone ke uparAnta bhI aisA kyoM ho rahA hai ? isalie ho rahA hai ki Aja taka hamane vAMchanIya mastiSka kI parata ko jagAne kA prayatna kama kiyA hai aura avAMchanIya mastiSka kI parata ko uttejanA dene kA prayatna jyAdA kiyA hai| aNuvrata kA yaha jo saMkalpa hai sthUla se sUkSma kI ora jAne kA, kAnUna se vrata kI cetanA ko jagAne kA aura mastiSka kI pAzavika parata ko niSprabhAvI banAkara mAnavIya parata ko vikasita karane kA, basa yahI nae manuSya kA janma hai| isa janma ke AdhAra para hama kalpanA kara sakate haiM ki nae yuga kA prAraMbha, nae samAja kA prAraMbha hogaa| kAma bahuta kaThina hai, sarala nahIM hai, kintu mujhe lagatA hai ki isakA ekamAtra vikalpa hai to yahI hai| kaSAya kA upazamana, pAzavika brena ko niSkriya karane kI dizA meM prasthAna, zikSaNa aura prazikSaNa, agara ina bAtoM para hamArA dhyAna kendrita ho to aNuvrata anuzAstA kA svapna sAkAra ho sakatA hai, nae manuSya kA janma saMbhava bana sakatA hai| nae manuSya kA janma : 35 Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahiMsA prazikSaNa : eka sArvabhauma AyAma I ahiMsA aura AtmanirIkSaNa - ye do nahIM haiM / hiMsA aura paradarzana ko bhI pRthak nahIM kiyA jA sakatA / jisa vyakti ne sadA dUsaroM ko dekhA hai, padArtha ko dekhA hai, vaha hiMsA meM utara jaaegaa| jisane apane Apako dekhanA zurU kiyA hai, apanA darzana, apanA nirIkSaNa kiyA hai, vaha hiMsA se dUra hotA calA jAegA, usake jIvana meM ahiMsA utaratI calI jaaegii| Aja pUre vizva meM ahiMsA eka carcita zabda bana gayA hai| hajAroM varSa pahale ahiMsA kI zikSA, prazikSaNa aura siddhAnta batalAe gae haiM / mahAtmA gAMdhI ne ahiMsA ko eka vyApaka svarUpa pradAna kiyA aura vizva ke sAmane ahiMsA kI zakti ko tejasvI rUpa meM prastuta kiyA / vartamAna do-tIna dazakoM meM jisa prakAra hiMsA bar3hI hai, ahiMsA kI abhIpsA aura adhika jAgRta huI hai / vicAraNIya prazna hama isa bAta ko jAnate haiM - prathama vizvayuddha meM bahuta narasaMhAra huA / dUsarA mahAyuddha huA to usameM bhI bhayaMkara narasaMhAra huA / isa bAta ko kama loga jAnate haiM ki dUsare mahAyuddha ke bAda Aja taka jitanA narasaMhAra huA, utanA donoM mahAyuddhoM meM nahIM huaa| choTe-choTe rASTroM ne itanI lar3AiyAM lar3I haiM ki unameM lAkhoM-lAkhoM logoM kA narasaMhAra huA hai / ina dinAM ravAMDA aura somAliyA meM jo narasaMhAra huA, use sunakara romAMca ho jAtA hai| do jAtiyoM ke sattA saMgharSa meM gRhayuddha chir3a gayA / hAspiTala meM hajA loga ghAyalAvasthA meM eka-dUsare ko mAra rahe haiM / sattA saMgharSa se prerita jAtIya 36 : nayA mAnava : nayA vizva Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMgharSa ne itanI vibhISikA macAI hai ki kucha hI dinoM meM lAkhoM AdamI kaTa-mara ge| Aja vizva ke sAmane yaha prazna uTha rahA hai ki ye garIva aura choTe deza itanI hiMsA kara Akhira kyA pAnA cAhate haiM ? isa prazna kA koI uttara nahIM mila rahA hai| saMyukta rASTrasaMgha haiM, tamAma zaktizAlI deza haiM, jinakA vizva ke adhikAMza dezoM para dabAva hai, prabhutva hai| ina dezoM kI hiMsA ko rokane meM unhoMne kitanA yogadAna kiyA, yaha bhI eka vicAraNIya prazna hai| bar3e dezoM meM koI saMgharSa hotA hai to amerikA, iMglaiNDa jaisI zaktiyAM turanta bIca-bacAva karane ke lie daur3a par3atI haiN| aphrIkI rASTra meM manuSya kA mUlya itanA kama hai ki usake lie koI cintA karane kI jarUrata nahIM smjhtaa| unhIM ke lar3AI-jhagar3e ko rokane ke lie prayatna kie jAte haiM, jinakA bAjAra meM mUlya jyAdA hai| jinakA bAjAra meM mUlya kama hai, khanija-khAdyAnna aura dUsarI Avazyaka cIjoM kA jo utpAdana nahIM kara sakate, hara dRSTi se pichar3e haiM, unake lie koI cintA nahIM hotii| ina sArI sthitiyoM ne Aja cintana ko Andolita kiyA hai| Akhira duniyA meM bar3hatI jA rahI yaha hiMsA kahAM jAkara rukegI ? kaba virAma legI ? isa pariprekSya meM ahiMsA kA prazna aura bhI adhika jvalaMta bana gayA hai| isa bAta ko saba samajha rahe haiM ki isakA eka mAtra upAya ahiMsA hI hai| yaha upAya nahIM huA to prAkRtika pralaya se pUrva AdamI svayaM pralayaMkara bana jAegA aura sArI sRSTi ko samApta kara degaa| isalie ahiMsA kA vikAsa bahuta jarUrI hai| prazna hai ki yaha vikAsa kaise ho ? samAdhAna ahiMsA hai, kintu usakI prakriyA kyA ho ? yaha jaTila prazna hai| nayA nakSatra eka vAra pUjya gurudeva ne kahA thA-ahiMsA kI kevala carcA hI paryApta nahIM hai| ahiMsA kA anusaMdhAna honA cAhie, usake prazikSaNa kI vyavasthA honI cAhie, usakA prayoga honA caahie| jaise hI ye tIna sUtra Ae, cintana ke kSetra meM eka nayA nakSatra udita ho gyaa| suprasiddha sAhityakAra ahiMsA prazikSaNa : eka sArvabhauma AyAma : 37 Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendrajI ne kahA - 'yaha bahuta sundara kalpanA hai / ahiMsA sArvabhauma kI kalpanA ke rUpa meM ise Age bar3hAnA cAhie / ' aNuvrata ke paripArzva meM eka nayA saMkalpa janmA- 'ahiMsA sArvabhauma' / gujarAta ke sAhityakAroM ne, sarvodaya ke kAryakartAoM ne ise eka nae dRSTikoNa ke rUpa meM dekhA / trisUtrI kAryakrama ke binA kevala ahiMsA ke siddhAnta kI carcA se Age nahIM bar3hA jA sktaa| Aja jaba vijJAna anusaMdhAna ke bala para prazikSaNa aura prayoga ke bala para bahuta Age bar3ha rahA hai, ina tInoM ke abhAva meM mAtra eka vAGmaya aura zabdoM kA gherA bana jAtA hai, koI bar3A yA nayA kAma nahIM ho sakatA / prazikSaNa : cAra sUtra prazikSaNa kI vidhi ko bhI jAnanA bahuta jarUrI hai / prazna hai ahiMsA kA prazikSaNa kaise ho ? eka prAcIna grantha hai bRhatkalpa bhASya / usameM prazikSaNa kI bahuta bar3hiyA vidhi nirdezita hai| usake cAra sUtra haiM - pahalA sUtra hai mUla pATha kA uccAraNa / mUla pATha yaha hai - maiM kisI niraparAdha prANI kA saMkalpapUrvaka vadha nahIM karUMgA / AtmahatyA nahIM karUMgA / parahatyA nahIM karUMgA / bhrUNahatyA nahIM kruuNgaa| dUsarA sUtra hai- artha bodha | tIsarA sUtra hai - adhigama | yaha pUcho ki tumhArI samajha meM AyA yA nahIM AyA / adhigata kiyA yA nahIM kiyA ? cauthA sUtra hai - zraddhA / isa viSaya meM jo pATha par3hAyA, jo artha batAyA aura jo tumane samajhA, usameM tumhArI zraddhA paidA huI yA nahIM huI ? mUlapATha, artha, adhigama aura zraddhA- jaba taka ye cAra sUtra nahIM hote, prazikSaNa kI bAta Age nahIM bar3hatI / koI bhI prazikSaNa ho, usake lie ye cAra sUtra bahuta mahattvapUrNa haiM / prazikSaNa kA yaha mahattvapUrNa sUtra AcArya saMghadAsa aura AcArya malayagiri ne diyA / saMkalpa saMskAra bane aNuvrata ahiMsA ke prazikSaNa kI AcArasaMhitA hai / dUsare zabdoM meM kahA jA sakatA hai - aNuvrata kA artha hai, ahiMsA kI AcArasaMhitA, ahiMsA ke 38 : nayA mAnava : nayA vizva Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazikSaNa kI prkriyaa| bahuta loga aNuvratI banate haiM, aNuvratoM ko svIkAra karate haiM, kintu pUrI prakriyA nahIM krte| jaba taka pUrI prakriyA nahIM hotI, taba taka usakA pUrA phala nahIM aataa| eka vyakti roTI khAne baitthaa| bhUkha hai pAMca roTI kii| vaha AdhI roTI khAkara uTha gyaa| kyA zarIra ko pUrA poSaNa milegA ? poSaNa taba milegA, jaba bhUkha ke samAnAntara bhojana kreNge| pyAsa hai eka loTe pAnI kii| eka cUMTa pAnI piyaa| kyA pAnI pIne kA phala AegA ? pyAsa bujhegI ? davA kA korsa hai dasa dina kA aura davA lI mAtra eka dina to davA kA pariNAma nahIM aaegaa| ThIka yahI prakriyA Aja dharma ke loga apanA rahe haiN| dharma karate haiM, kintu adhUrA karate haiN| yaha mAnate haiM-pATha par3ha liyA aura samajha liyA, dharma pUrA ho gyaa| eka vyakti aNuvratI banatA hai| vaha AcArasaMhitA kA pATha bhI kara letA hai aura saMkalpa bhI kara letA hai-maiM kisI bhI niraparAdha prANI kA saMkalpapUrvaka vadha nahIM kruuNgaa| vastutaH yaha paryApta nahIM hai| jaba ahiMsA ke prazikSaNa kI dizA meM hama prasthAna kareMge to samajha meM AegA ki yaha bilkula adhUrI bAta hai| jaba isa saMkalpa ko anuprekSA kI AMca para pakAeMge, taba saMkalpa pkegaa| maiM kisI niraparAdha prANI kA saMkalpapUrvaka vadha nahIM karUMgA, isa saMkalpa ko eka saptAha, do saptAha, cAra saptAha taka doharAeM aura taba taka doharAeM jaba taka yaha vAkya ApakA saMskAra na bana jaae| jaba yaha vAkya saMskAra vana jAe to phira ise doharAne kI jarUrata nahIM hogii| aMtara hai zikSA aura prazikSA meM hama saMskAroM kA nirmANa karanA cAhate haiN| eka bAra kisI se kaha dete haiM-jhUTha mata bolo, burAI meM mata jAo aura hama yaha mAna lete haiM-use acchI zikSA de dii| yaha bhrama hai| pAMca-pAMca hAtha ke hajAra kueM khoda leM to pAnI nahIM niklegaa| pAnI nikAlanA hai to use eka sthAna para hI vahAM taka khodanA hogA, jaba taka pAnI na nikala aae| pAnI kI pahalI, dUsarI, tIsarI aura caudhI parata taka jAte haiM, taba pAnI kA acchA srota nikalatA hai| hama loga prazikSaNa ko abhI jAnate nahIM haiN| TIciMga eka bAta hai aura ahiMsA prazikSaNa : eka sArvabhauma AyAma : 36 Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TreniMga bilkula dUsarI bAta hai / zikSA aura prazikSA meM bahuta antara hai / zikSaNa meM to pATha yAda kara lete haiM yA thor3A artha samajha lete haiM aura mAna lete haiM ki basa kAma ho gayA / kintu prazikSaNa meM zabda koI bahuta kAma nahIM detA / zabda prAthamika rUpa meM thor3I-sI sahAyatA karatA hai, kintu jaba taka isa zabda kA jo artha hai, vaha hamArA apanA na bana jAe, tAdAtmya na ho jAe, taba taka vaha AcaraNa nahIM bana sakatA / zarIra ko poSaNa taba milegA, jaba khAyA-pIyA paca kara rakta aura mAMsa meM badala jaaegaa| yaha hai prazikSaNa kI prakriyA | Ayurveda meM sAta dhAtuoM meM aMtima dhAtu mAnI gaI hai oja / prazikSaNa meM aMtima dhAtu hai saMskAra kA nirmANa / jaba saMskAra - nirmANa ho gayA, Adata bana gaI, phira vaha alaga nahIM hotI / saMskAra nirmANa huA aura hamArA kArya saMpanna ho gayA / saMdarbha AcAra-saMhitA kA aNuvrata kI AcArasaMhitA kA sandarbha leM - 'maiM paryAvaraNa kI surakSA ke prati jAgarUka rhuuNgaa|' vyakti ne isa pATha ko par3ha liyA, isakA artha bhI samajha liyA / paryAvaraNa kA pradUSaNa kyA hai ? ise jAna liyaa| isameM zraddhA bhI paidA ho gaI / isakA tAtparya hai- hamane bhUmi ko urvarA banA liyaa| aba bIja bone lAyaka bhUmi bana gii| isake bAda anuprekSA kA prayoga apekSita hai| maiM paryAvaraNa kI surakSA ke prati jAgarUka rahUMgA'isa zabdAvalI ko nau bAra dohraaeN| pahale bolakara nau bAra doharAeM, phira hoThoM meM nau bAra doharAeM aura phira mana meM nau bAra doharAeM, isake bAda isa vAkya ke sAtha ekAkAra bana jAeM, apane meM samAhita kara leM / ise kAyotsarga kI mudrA meM doharAeM, phira isake sAtha dhyAna kA prayoga kreN| raMga ke dhyAna kA prayoga kareM, anucintana kareM / anuprekSA ke jitane sAre caraNa haiM, unameM se gujareM / ' kyA yaha kAma eka dina meM ho jAegA ? kabhI saMbhava nahIM hai| do dina kareM, cAra dina kareM, dasa dina kareM / jaba taka yaha na lage- aba yaha merA saMskAra bana gayA hai, taba taka anuprekSA kA prayoga karate raheM / yaha mUlyAMkana vyakti svayaM kara sakatA hai ki vaha merA saMskAra banA yA nahIM banA / 40 : nayA mAnava : nayA vizva Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkalpa aura siddhi mujhe yaha kahane meM koI saMkoca nahIM hai ki sAdhu-samAja aura gRhastha- samAja - donoM meM prazikSaNa kI vidhi kA prayoga Aja nahIM ho rahA hai / saMkalpa aura siddhi-do zabda bahuta purAne haiM / eka saMkalpa, eka lakSya banA kintu vaha saMkalpa hI rahatA hai to siddha nahIM hotA / siddhi taba melegI, jaba use prayoga kI AMca para pakAyA jaaegaa| AMca teja hogI to jaldI pakegA, dhImI AMca hogI to dera se pkegaa| yaha prakriyA kA bheda he lekina pakAe binA, ahiMsA kA saMkalpa ho yA satya kA saMkalpa, phala nahIM detA / AhAra aura hiMsA hama prazikSaNa kI vidhi para vizeSa dhyAna kendrita kareM / ahiMsA ke prazikSaNa kA pahalA aMga hai AhAra kA prazikSaNa / AhAra aura hiMsA meM gaharA saMbaMdha hai / prazna hai - AhAra kaisA hai ? vaha sAtvika hai yA tAmasika ? yadi AhAra meM madya-mAMsa kA prayoga hotA hai to vaha hiMsA kI pravRtti ko bar3hAvA degA / hama aitihAsika dRSTi se dekheM / bhAratIya samAja ko leM yA bAhara ke samAja ko leN| jina logoM ko lar3AI meM jyAdA rahanA par3A, jo surakSA ke morcoM para rahe, lar3anA hI jinakA pezA bana gayA, una kSatriyoM ke lie madya aura mAMsa kI khulI chUTa samAja ne dI / zAyada bahuta kama kSatriya aise hue haiM, jinhoMne inakA prayoga na kiyA ho / eka prakAra se yaha kSatriyoM kA dharma bana gayA / brAhmaNa, vaizya, zUdra - inake lie mAMsAhAra koI vikalpa nahIM thA / yaha alaga bAta hai ki ve khAne laga gae, kintu unake lie vaha koI vikalpa nahIM thA / kSatriyoM ke lie AhAra kA eka vikalpa mAMsa bana gyaa| jaba lar3AI meM hI rahanA hai to zarAba aura mAMsa kA sahArA Avazyaka hai / aisI sthiti meM krUra bananA par3egA, dayA aura saMvedanazIlatA khatma karanI par3egI / saMvedanahIna hue binA hiMsA ho hI nahIM sakatI / vartamAna meM AtaMkavAda ke prazikSaNa meM prazikSuoM ko saMvedanahIna banane kA prazikSaNa diyA jAtA hai| kucha dezoM meM saMvedanahInatA ke lie manoraMjana hote haiM / araba ke eka deza meM aisA hI eka saMvedanahIna khela hotA hai, jisameM UMTa kI pITha para eka bacce ko bAMdha diyA ahiMsA prazikSaNa : eka sArvabhauma AyAma : 41 Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAtA hai| phira UMTa ko betahAsA daur3AyA jAtA hai| jaba baccA bhaya aura pIr3A se cIkhatA hai, cillAtA hai to zekha aura dUsare darzaka prasanna evaM AnaMdita hote haiN| baccoM kI karuNa cItkAreM taba taka sunate rahate haiM, jaba taka ki unake prANa pakherU na ur3a jaaeN| kyA saMvedanahInatA ke binA aisA dRzya dekhA jA sakatA hai ? nidarzana roma kA roma kA sAmrAjya bahuta zaktizAlI thaa| vahAM hiMsA aura khUnI saMgharSoM meM loga itane hRdayahIna aura saMvedanahIna ho gae ki talavAra-baMdUka se kisI ko mArane meM unakI ruci hI samApta ho gii| phalasvarUpa hatyA kI naI-naI vidhiyoM ko IjAda kara vahAM AdamI ko tar3apA-tar3apA kara mArA jAne lgaa| jisma se ubalate rakta ke chUTate phavvAroM, cIkhoM aura cItkAroM se vahAM ke logoM ko apUrva toSa aura Ananda kA anubhava hotA thaa| isa dRSTi se vahAM bhayAnaka yAtAnAgRha banAe ge| antataH isI saMvedanahInatA ne roma sAmrAjya kA patana kara diyaa| pahale ve dUsaroM ko mArate the, kintu jaba hiMsA unakA saMskAra bana gayA to ve apanoM ko hI mArane lge| sainika apanI patniyoM ko mArane lage, apane putroM ko mArane lage, par3osiyoM ko mArane lge| dhIre-dhIre vaha sAmrAjya Apasa meM hI lar3a-kaTakara samApta ho gyaa| sthiti amerikA kI samAcArapatroM meM par3hA-amerikI sainika bhI usI pagaDaMDI ko pakar3a rahe haiN| yuddha ke prazikSaNa, viyatanAma, irAka, somAliyA Adi dezoM meM yuddharata sainikoM kI Adata hI itanI hiMsaka ho gaI, dimAga itanA garma ho gayA, hiMsA se itanA bhAvita ho gayA ki hiMsA eka sAmAnya ghaTanA bana gii| ghara meM patnI yA kisI ne mana ke pratikUla kucha bhI kahA to phaurana golI mAra dI jAtI hai| choTe-choTe vidyArthiyoM meM bhI yaha pravRtti ghara karatI jA rahI hai| vahAM lAkhoM vidyArthI vidyAlayoM meM pistaula yA koI anya mAraka hathiyAra lekara jAte haiN| 42 : nayA mAnava : nayA vizva Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskAra nirmANa kA prayoga ahiMsA ke vikAsa ke lie saMvedanazIlatA kA vikAsa karanA bahuta jarUrI hai| saMvedanazIlatA ke vikAsa ke lie anuprekSA kI vidhi apanAnI hogii| saMskAra - nirmANa kI yaha vidhi jitanI acchI haiM, utanI acchI vidhi zAyada abhI dUsarI vikasita nahIM huI hai / savvabhUyappa bhUyasya 'sammaM bhUyAhi pAsao-sava jIvoM ko apane tulya smjho| 'Ayatule payAsu' - saba AtmAoM ko apanI AtmatulA se tolo - ina do para anuprekSA kA prayoga kiyaa| kucha logoM ne kahA - isase hamArA sArA dRSTikoNa hI badala gayA / Aja apekSA hai - dRSTikoNa ko badalane ke lie anuprekSA kA prayoga kiyA jAe, sacAI ko bAra-bAra doharAyA jAe / zilA bahuta majabUta hotI hai, kintu usa para yadi majabUta rassI bAra-bAra cale to zilA para bhI nizAna bana jAte haiM / prazikSaNa kA eka sUtra haibhAvanA, punaH punaH pravRtti aura abhyAsa / saMskAra - nirmANa kA yaha zaktizAlI prayoga hai| zarIra aura ahiMsA 1 ahiMsA ke prazikSaNa kA eka aMga hai svAsthya / zarIra ThIka rahe, usameM koI pIr3A na rahe, hamane isa sImA taka hI svAsthya ko sImita kara rakhA hai yaha svAsthya kA sahI mUlyAMkana nahIM hai / mAnasika aura bhAvanAtmaka svAsthya kI bAta ko chor3a deM, zArIrika svAsthya kA bhI hamArI hiMsA aura ahiMsA ke sAtha gaharA saMbaMdha hai / Aja yaha vaijJAnika adhyayana kA viSaya banA huA hai| agara lIvara kA phaMkzana ThIka nahIM hai to ApameM hiMsA kI bhAvanA paidA ho jaaegii| hAipara esiDiTI hai to bure vicAra, bure bhAva paidA hote cale jaaeNge| rakta meM glUkoja kA 'lo' paraseMTeja hai to AtmahatyA yA dUsaroM kI hatyA kI bhAvanAeM paidA hoNgii| snAyutaMtra kA saMtulana nahIM hai, antaHsrAvI granthiyoM ke rasAyana saMtulita paidA nahIM ho rahe haiM to hiMsA kI bhAvanA paidA ho jAegI / ahiMsA prazikSaNa : eka sArvabhauma AyAma : 43 Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jarUrI hai parIkSaNa manuSya zarIra ko hRSTa-puSTa aura nIroga rakhane ke lie zarIra para dhyAna detA hai / use galata nahIM kahA jA sktaa| vaha bhI eka prAthamika AvazyakatA hai kintu isa dRSTi se bhI dhyAna denA jarUrI hai ki zarIra ke mahattvapUrNa avayavoM kA hamArI vRttiyoM aura mana para kyA asara ho rahA hai ? Ajakala loga zarIra kA TesTa bahuta karAte haiM / TesTa meM hajAroMhajAroM rupaye kharca kara dete haiM kintu yaha TesTa nahIM karAte ki thAyarAyaDa, piTyUTarI, eDrInala Adi granthiyAM kaise kAma kara rahI haiN| ve ThIka se kAma kara rahI haiM yA nahIM ? hiMsA ko rokane ke lie inakA TesTa bahuta Avazyaka hai| nepoliyana vATara lU kI lar3AI hAra gyaa| eka prazna ubharA - vizvavijaya kA sapanA dekhane vAle isa yoddhA kI parAjaya kyoM huI ? usake mastiSka kI meDikala jAMca kI gii| jAMca se patA calA - jisa samaya nepoliyana ne vATara lU kI lar3AI kA nirNaya liyA thA, usa samaya usakI piTyUTarI glaiNDa phaila ho gaI thI, isalie yuddha ke daurAna vaha ucita nirNaya nahIM le sakA aura parAjita ho gayA / ahiMsA prazikSaNa kA artha AhAra aura svAsthya kA prazikSaNa bahuta mahattvapUrNa hai| vaijJAnika isameM lageM aura khojeM to eka dina ahiMsA kI aisI koI vidhi sAmane A sakatI hai, jisake prati pUre vizva kA dhyAna AkarSita ho sakatA hai / jaba se ahiMsA ke prazikSaNa kA svara ubharA, ahiMsA prazikSaNa para do kAnphreMseM huIM, duniyA kA dhyAna isa ora AkRSTa huA hai / aneka patra Ae, yaha jijJAsA mukhara huI - ahiMsA - prazikSaNa kI vidhi kyA hai ? sAmAnyataH ahiMsA prazikSaNa kA matalaba hai - kahIM lar3AI ho rahI ho to zAnti sainika vahAM jAeM, unheM samajhA-bujhAkara zAnta kreN| yaha eka koNa ho sakatA hai / ise hama ahiMsA prazikSaNa kI paripUrNa vidhi nahIM mAna sakate / hiMsA aura ahiMsA ko hamane yuddha aura zAnti ke kSetra taka hI sImita kara diyA / vastutaH yaha jIvana kA vyavahAra hai / hara vyakti ke jIvana meM bAra-bAra hiMsA aura ahiMsA ke 44 : nayA mAnava : nayA vizva Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSaNa Ate hI rahate haiN| isase virata hone ke lie hama mUla se cleN| AhAra kA prazikSaNa, svAsthya kA prazikSaNa aura phira saMvegoM ke saMtulana kA prazikSaNa, yahAM se hamArI ahiMsA ke prazikSaNa kI yAtrA zurU ho to ahiMsaka samAja racanA kA svapna sAkAra hogaa| zAnti kI vartamAna bhASA vizva zAnti ke lie saMyukta rASTra saMgha banA / aba jhaTapaTa yuddha nahIM hote| pahale carcA hotI hai, ciMtana hotA hai, isase prAyaH Aveza zAnta ho jAtA hai| yuddha Aveza meM zurU hAte haiN| saMyukta rASTra saMgha ke dvArA usa Avega para chIMTA DAla kara uphAna ko zAnta kara diyA jAtA hai| turata-phurata yuddha zurU nahIM ho paate| zAnti kI paribhASA karate hue yuddhazAstriyoM ne kahA hai-'zAnti kA matalaba hai do yuddhoM ke bIca hone vAlI taiyaarii|' yuddha kama ho jAne kA eka kAraNa yaha hai ki yuddhopakaraNa mahaMge ho gae aura zakti saMtulana itanA barAbara kA ho gayA hai ki hara kisI ko dUsare se khatarA dikhAI detA hai| paramANu yuddha kabhI bhI ho sakatA thA yadi zakti saMtulana na hotaa| yadi ahiMsA-prazikSaNa kA sUtra vyApaka banatA to zaktisaMtulana ke nAma para zastrIkaraNa ko bar3hAvA nahIM milatA, zanti aura surakSA kA darzana zastroM meM nahIM miltaa| hathiyAra udyoga para niyaMtraNa ho ahiMsA prazikSaNa kA eka mahattvapUrNa aMga hai hathiyAra udyoga para niyNtrnn| Aja yuddha zurU karAne vAlA sabase bar3A phaikTara hai hathiyAra udyoga / amerikA jaise hathiyAra udyoga ke vyApArI Aja duniyA ke samrATa bane hue haiN| hathiyAroM kA utpAdana itanA ho gayA hai ki khapata kI samasyA jvalaMta bana rahI hai| isake lie koI aisA kSetra DhUMDhA jAtA hai, jahAM yuddha zurU karAyA jA sake, phira usa yuddha meM una hathiyAroM kI khapata ho| isa hathiyAra udyoga ko kaise niSprabhAvI banAyA jA sake, isa prazna para bhI ahiMsA prazikSaNa ke saMdarbha meM vimarza Avazyaka hai| ahiMsA prazikSaNa : eka sArvabhauma AyAma : 45 Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dUradarzitApUrNa vrata bhagavAn mahAvIra ne eka zrAvaka ke lie isa vrata kA vidhAna kiyA thA- maiM zastra kA nirmANa nahIM karUMgA / usakA AdAna-pradAna nahIM karUMgA / zastra ke purjoM kA saMyojana nahIM kruuNgaa|' Ajakala hathiyAra ke kala-purjoM kA saMyojana hotA hai / havAI jahAja apane yahAM banAyA aura iMjana bAhara se khriidaa| TaiMka apane yahAM vikasita kiyA, usameM iMjana, rAkeTa aura topa dUsare deza kI unnatazIla kisma kI lagAI / eka zrAvaka ke lie kitanA dUradarzitApUrNa vrata thA, jo ahiMsA ke prazikSaNa kA eka mahattvapUrNa aMga banA thA / jIvana-zailI badale ahiMsA ke prazikSaNa kA eka sUtra hai - jIvana-zailI kA privrtn| isa parivartana ke binA ahiMsA ke prazikSaNa kI bAta pUrI nahIM hogii| bahuta Avazyaka hai jIvana-zailI kA badalAva / jIvana-zailI acchI nahIM hai to usameM hara kisI ko asaphalatA hI milegI / eka bAra kubera apane eka upAsaka para prasanna ho gae aura use apane loka meM le ge| kubera ne apanA khajAnA dikhAte hue kahA- tumane merI bahuta bhakti kI hai / maiM tumase prasanna huuN| tuma isa bhaNDAra meM jA sakate ho aura jitanA dravya cAho, isa bhaNDAra se le jA sakate ho / bhakta bhItara gyaa| khajAne ko dekhakara AMkheM phaTI kI phaTI raha gaIM / eka se eka bar3hakara camakatI maNiyoM kI cakAcauMdha meM vaha kucha bhI lene kA nirNaya nahIM kara sakA / jisa ratna ko hAtha meM letA, Age vAlA ratna usase aura bhI jyAdA mUlyavAn aura sundara pratIta hotA / isako lUM ki usako lUM, isI UhApoha meM eka ghaNTA bIta gayA / khajAne kA caukIdAra AyA / 'mahAzaya ! samaya samApta' - bhakta ko yaha kahakara bAhara nikAla diyA / usane kahA- 'maiM to kucha le hI nahIM sakA aura tumane bAhara nikAla diyA / ' caukIdAra ne kahA - 'mUrkha ho tum| Aja taka tumhAre jaise hajAroM yahAM A cuke haiN| isa daravAje se praveza kara usa daravAje se bAhara khAlI hAtha nikala ge| kucha bhI sAtha meM nahIM le jA sake / ' 46 : nayA mAnava : nayA vizva Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apanI jIvana-zailI ko badale vinA hama bhI cAhe kubera ke. bhaNDAra meM hI kyoM na cale jAeM, kucha bhI hAtha nahIM lgegaa| ___ahiMsA prazikSaNa kI ina sArI vidhiyoM kA upayoga kreN| carcA aura vAGmaya kI bhUmikA se Age tAdAtmya kI bhUmikA taka pahuMca jAe vaha dina ahiMsA ke itihAsa meM sUryodaya kA dina hogA, jisa dina ahiMsA zabdoM ke jAla se nikala kara hamArA saMskAra bana jaaegii| ahiMsA prazikSaNa : eka sArvabhauma AyAma : 47 Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kahAM se AtI hai aparAdha cetanA ? pavitra cetanA jIvana kA sabase bar3A varadAna hai| duniyA meM aneka upalabdhiyAM hotI haiM, kintu cetanA kI pavitratA se bar3I koI upalabdhi nahIM hai| jaba-jaba cetanA meM vikRti AtI hai, sArI upalabdhiyAM arthahIna aura vyartha bana jAtI haiN| mastiSka kI nirmalatA, cetanA kI vizuddhi jIvana kI pavitratA kA mUla srota hai| cetanA ke stara hamArI cetanA ke aneka stara haiN| indriya cetanA kA stara sAmAnya stara hai| eka vizeSa stara hai, jisameM antardRSTi (inTyUzana pAvara) vikasita ho jAtI hai| pUrvAbhAsa, dUra kA jJAna aura vyavahita vastu kA jJAna saMbhava bana jAtA hai| cetanA kI usase adhika vikasita avasthA hai-atIndriya jnyaan| isameM bAharI nimitta samApta ho jAte haiN| AtmA kI vaha zakti jAgRta hotI hai, jisase hamArA jJAna nirAvaraNa ho jAtA hai| atIndriya cetanA meM koI aparAdha saMbhava nahIM hotaa| atadRSTi kI cetanA meM bhI aparAdha saMbhava nahIM hotaa| kintu hamArI jo sAmAnya cetanA hai, jisameM hama jJeya ko, padArtha ko jAna lete haiM, jisase hamArA sAmAnya vyavahAra calatA hai, usa cetanA meM donoM saMbhAvanAeM rahatI haiN| yadi anukUla yoga milatA rahe to cetanA ThIka kAma karatI hai aura yoga pratikUla mila jAe to cetanA vikRta bhI bana jAtI hai| 48 : nayA mAnava : nayA vizva Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAma kara rahI hai vikSipta cetanA isa sArI sthiti ko yogazAstra meM bahuta vyavasthita DhaMga se vivecita kiyA gayA hai| yogazAstra meM citta kI aneka avasthAeM batalAI gaI haiN| citta mUr3ha hotA hai, vikSipta aura yAtAyAta hotA hai| AcArya hemacandra Adi ne bhI inakA varNana kiyA hai| samAja kI sAmAnya cetanA ko dekheM to lagatA hai vikSipta cetanA jyAdA kAma kara rahI hai| jahAM citta kI caMcalatA hai, vahAM vikSipta cetanA kAma karatI hai| vikSipta cetanA meM vikRti Ane kI bahuta saMbhAvanA rahatI hai| cetanA ekAgra bana jAe to vikRti Ane kI saMbhAvanA bahuta kama ho jAtI hai yA samApta ho jAtI hai| kAraNa hai mAnasika vikSepa caMcalatA aura ekAgratA-ina do binduoM ke AdhAra para manuSya ke sAre vyavahAra kA vizleSaNa kareM to patA calegA-ekAgratA meM na kevala aparAdha balki asAmAnya mAnasika avasthAeM samApta ho jAtI haiN| jahAM caMcalatA hai, vikSepa hai, vahAM asAmAnya cetanA kI sthiti bhI bana sakatI hai, aparAdha-cetanA kI sthiti bhI bana sakatI hai, galata rAste para bhI AdamI jA sakatA hai| aparAdha kA sabase bar3A kAraNa hai vikSepa yA cNcltaa| caMcalatA meM hara sthiti mana ko bAdhita karatI hai aura mana use pakar3a letA hai| aparAdha kI cetanA kA eka bahuta bar3A kAraNa hai mAnasika vikssep| caMcalatA meM bhI bahata tAratamya hotA hai| manda, madhyama aura tIvra-caMcalatA kI aneka koTiyAM bana jAtI haiN| jahAM caMcalatA manda hai, vahAM adhika hAni nahIM hotii| caMcalatA madhyama hai to hAni ke daravAje khula jAte haiM, aparAdha ke daravAje khula jAte haiN| jahAM caMcalatA tIvra hai, vikSepa tIvra hai, vahAM saba kucha saMbhava ho sakatA hai| aparAdha cetanA : mUla kAraNa mAdaka vastuoM kA sevana, manastApa Adi-Adi nimittoM se aparAdha jyAdA jora pakar3ate haiM aura unhIM para hamArA dhyAna kendrita hotA hai| hama nimittoM se jyAdA paricita haiN| mUla kAraNa se kama paricita haiN| yadi mUla kAraNa para jAeM to nimitta aprabhAvI bana jAeMge aura hameM badalane meM kahIM adhika kahAM se AtI hai aparAdha cetanA ? : 46 Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saphalatA milegii| mUla kAraNa hai mana kI caMcalatA ko kama krnaa| vartamAna samAja kI sthiti ko hama dekheN| Aja caMcalatA bahuta jyAdA hai| isakA kAraNa hai-cetanA Urdhva para avasthita nahIM hai, vaha nAbhi ke AsapAsa kArya kara rahI hai| jaba-jaba samAja aura vyakti kI cetanA nAbhi (eDInala glaiNDa) ke pAsa adhika sakriya banatI hai, taba taba bImArI aura mAnasika vikAra-saba kucha bar3hatA hai| aparAdha kI cetanA kA yaha mUla kAraNa hai| cetanA kahAM avasthita hai ? cetanA kI sthiti UrdhvagAmI hai, madhyagAmI hai yA adhogAmI hai ? vartamAna meM aisA pratIta ho rahA hai ki cetanA nIce jyAdA kAma kara rahI hai| nIce kI cetanA acche samAja kA lakSaNa nahIM hai| aparAdha kI cetanA kA mUlasrota khojeM to vaha hogA cetanA kA nimnagAmI honA, nIce utara jAnA aura nIce rhnaa| meDikala sAiMsa ke anusAra nAbhi ke nIce kA jo sthAna hai, vaha piMgalA se prabhAvita sthAna hai| mana kI zAnti, citta kI nirmalatA isase kama ho jAtI hai| aparAdha kI cetanA kA mUla kAraNa yahI banatA hai| aparAdha ke nimitta hama nimittoM para vicAra kreN| mAnasika vikAsa kA kama honA aparAdha kA eka bahuta bar3A kAraNa hai| mastiSkIya kSati vAle vyakti, jinakA mastiSka kSatigrasta hotA hai aura maMdabuddhi vAle vyakti, jinameM ciMtana kI zakti nahIM hotI, aparAdha meM cale jAte haiN| manastApa bhI aparAdha kI ora le jAtA hai| vizva svAsthya saMgaThana ne aparAdha aura mAdaka vastuoM ke sevana kI vidhiyoM ko jAnane ke lie vizeSajJoM kI samiti gaThita kii| usa samiti kA jo prativedana hai, use par3hane se patA calatA hai ki aneka prakAra kI mAdaka vastueM vizvabAjAra meM chA gaI haiN| yadyapi hara kAla meM manuSya mAdaka dravyoM kA sevana karatA rahA hai, kyoMki manastApa aura mAdaka padArthoM kA sevana lagabhaga sAtha-sAtha calate haiN| sAmAjika jIvana meM mAna-apamAna, tiraskAra, upekSA, arthAbhAva, duHkha-kleza, avasAda Adi calate hI rahate haiN| ye samasyAeM mana meM tanAva paidA karatI haiM, saMtApa paidA karatI haiN| AdamI nahIM cAhatA ki vaha saMtApa athavA tanAva kA jIvana 50 : nayA mAnava : nayA vizva Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jiie| isake lie usane upAya khojA aura upAya milA use mAdaka dravyoM ke rUpa meN| mAdaka padArthoM kI apanI vizeSatA hai, isase hama inkAra nahIM krte| unameM vizeSatA hai isIlie to unakA itanA pracAra hai, itanI khapata ho rahI hai| sevana karane se eka bAra to AdamI pUrNa zAnti kI sthiti meM calA jAtA hai| vaha sAre tanAvoM aura parezAniyoM ko kucha dera ke lie bhUla jAtA hai| vyApaka hai naze kI Adata nazA karane vAlA, mAdaka padArthoM kA sevana karane vAlA hara vyakti pAgala nahIM hai, nAsamajha nahIM hai| kucha vyakti nAsamajhI se karate haiM, mUrkhatAvaza karate haiM kintu kucha loga samajhadArI se karate haiN| amerikA jaise rASTra meM jahAM ke nAgarika prabuddha haiM, vahAM rASTrapati buza ke kAryakAla meM kie gae eka sarve meM pAyA gayA-do karor3a assI lAkha loga vizeSa mAdaka padArthoM ke sevana meM vyasta the| zarAba Adi sAmAnya nazoM ke nahIM, heroina, kokIna Adi tIvra nazIlI cIjoM ke sevana ke AdI the| rASTrapati buza ne ina nazIlI cIjoM ke nirodha kI apIla kI aura sAta araba assI karor3a DAlara ina vastuoM ke nirodha ke lie kharca karane kI ghoSaNA kii| itanA bar3A dezavyApI saMkaTa khar3A ho gyaa| do karor3a assI lAkha logoM meM sabake-saba nAsamajha aura mUrkha to nahIM the| unameM par3hA-likhA aura buddhijIvI varga bhI thaa| isalie yaha nahIM kahA jA sakatA-naze kA sevana karane vAlA hara vyakti mUrkha, pAgala, maMdabuddhi yA nAsamajha hai| kyoM karate haiM nazA ? prazna hai-phira kyoM karate haiM nazA ? kAraNa sirpha eka hI hai aura vaha hai zAnti kI cAha / vyakti cAhatA hai-parezAniyoM se dUra, Ape ko bhUla kara eka aise loka meM cale jAeM, jahAM koI bAdhA na ho| kisI samaya ela. esa. DI. kA prayoga jyAdA calatA thaa| usake sevana se aisA matibhrama hotA hai ki svargika Ananda kI anubhUti hotI hai| itanA vicitra loka AMkhoM ke sAmane AtA hai ki nazer3I samajhatA hai-isase bar3hiyA loka aura kahIM dUsarA nahIM hai, isase bar3A koI Ananda nahIM hai| yahI matibhrama aura svargika Ananda AdamI ko kahAM se AtI hai aparAdha cetanA ? : 51 Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naze kI ora le jAtA hai| tanAvoM se jUjhate AdamI ko aisA adbhuta Ananda mile to use aura kyA cAhie ? vivazatA kI sthiti hamAre mastiSka meM aneka prakoSTha haiN| hamArI sArI pravRttiyAM karma-zarIra ke spandanoM se prabhAvita hotI haiN| karma zarIra ke spandana hamAre citta ko prabhAvita karate haiM, usake jitane spaMdana Ate haiM, utane hI prakoSTha hamAre zarIra meM bane hue haiN| hamArA zarIra araboM-kharaboM nyUronsa aura prakoSThoM kA eka jAla hai| hamAre mastiSka meM sukha ke saMvedana kA prakoSTha bhI hai, duHkha-saMvedana kA prakoSTha bhI hai| ye prakoSTha mAdaka dravyoM kA sevana karane se uddIpta hote haiM aura eka alaukika Ananda kI anubhUti dete haiN| AdamI eka bAra agara usa carama Ananda kI sthiti meM pahuMca jAtA hai to phira bAra-bAra vahAM pahuMcane kI icchA jAga jAtI hai| dhIre-dhIre eka vivazatA kI sthiti bana jAtI hai, use chor3anA muzkila ho jAtA hai| agara ina mAdaka vastuoM ke dvArA yaha alaukika Ananda sadA prApta hotA rahatA to zAyada unheM chor3ane ke lie kahanA samajhadArI kI bAta nahIM hotii| kintu inakA pariNAma acchA nahIM hotaa| cintana ke do pahalU bhAratIya cintana meM do pahaluoM se vicAra kiyA gayA-eka pravRtti ke pahalU se aura dUsarA pariNAma ke pahalU se| eka vastu ApAdabhadra hai| prAraMbha meM bahuta acchI lagatI hai, kintu pariNAma meM bahuta vikRta bana jAtI hai| eka vastu ApAda meM abhadra hotI hai, pariNAma meM bhadra hotI hai| pahale acchI nahIM lagatI, kintu pariNAma usakA bahuta acchA hotA hai| udAharaNa ke lie cInI aura AMvalA ko le sakate haiN| Ayurveda meM dravya ke vipAka para bahuta vicAra kiyA gayA hai| vipAka kI dRSTi se cInI amlatA paidA karatI hai aura AMvalA madhuratA paidA karatA hai| hAipara esiDiTI meM AMvalA diyA jAtA hai aura usase lAbha hotA hai| cInI jyAdA khilAo to aura bar3ha jaaegaa| mAdaka vastuoM kA parihAra isalie karanA cAhie ki unakA pariNAma acchA nahIM hotaa| jitane bhI nazIle dravya aba taka prakAza meM Ae haiM, ve saba isa dRSTi se 52 : nayA mAnava : nayA vizva Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hAnikAraka siddha hue haiN| naze ke pariNAma avasAda (Dipresana), akarmaNyatA, Alasya, matibhrama aura snAyavika durbalatA-ye sAre naze ke bure pariNAma haiN| zarAba jyAdA pIne se lIvara kharAba ho jAtA hai| tambAkU pIne se phephar3e aura hRdaya ke kaiMsara kA khatarA rahatA hai| koI bhI nazIlA padArtha aisA nahIM hai, jo zarIra ke kisI na kisI avayava ko kSatigrasta yA vinaSTa na karatA ho| pravRtti ke jagat meM jAeM to nazA bahuta acchA lagatA hai, AkarSaka lagatA hai| Aja ke isa vyAvasAyika jagat meM galAkATa pratiyogitA, pratispardhA aura vijJApana ke yuga meM mAnavahita aura samAja kalyANa kI bAta gauNa ho gaI hai| jaise bhI ho, bAjAra meM apanA prabhutva sthApita karanA, apane utpAda kI adhikAdhika khapata aura lAbha arjita karanA hI ekamAtra uddezya raha gayA hai| vyavasAya hai aparAdha aura nazA aparAdha aura nazA-ye donoM vyavasAya se jur3e hue haiN| aparAdha bhI Aja vyavasAya se jur3a gayA hai| bambaI jaise bar3e zaharoM meM bar3I-bar3I kaMpaniyAM, mileM, aura prAparTI DIlara apane vyavasAya meM mAphiyA saraganAoM kI madada lete haiN| koI bhI samajhadAra nAgarika samAja ke kAnUna ko nahIM tor3anA caahtaa| sAmAjika vyavasthA ko bhaMga karanA aparAdha hai kintu jaba cetanA vikRta bana jAtI hai, taba vyakti samAja ke niyamoM ko tor3atA hai aura aparAdhI banatA hai| aparAdha kA matalaba hI hai samAja kI vyavasthA kA atikramaNa karanA, usake niyamoM aura kAnUnoM ko todd'naa| corI, DakaitI, hatyA, balAtkAra Adi-Adi jitane bhI aparAdha haiM, ve vikRta cetanA ke pariNAma haiN| svastha cetanA kabhI bhI ina aparAdhoM meM nahIM jA sktii| vizvavyApI samasyA aNuvrata ke sAmane eka prazna hai-aparAdha kI rokathAma kaise ho ? sarakAra aparAdhoM kI rokathAma karatI hai, DaMDe ke bala para / saMsAra ke hara deza meM inakI kahAM se AtI hai aparAdha cetanA ? : 53 Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rokathAma para bhArI-bharakama bajaTa banate haiN| do hI madoM para sabase jyAdA kharca kiyA jAtA hai-(1) yuddha ke lie, (2) aparAdhoM kI rokathAma ke lie| taskarI rokane ke lie sarakAra kitanA prayatna karatI hai, kintu samAcAra patroM ko par3heM, pratidina akhabAroM meM aisI khabareM chapatI haiM-Aja itanI heroina pakar3I gaI, itanI mAtrA meM cAMdI pakar3I gaI yA itane hathiyAra pakar3e ge| yaha kevala bhArata kI hI nahIM, pUre vizva kI samasyA banI huI hai| nazA mukti ke prayatna jaba taka vyakti kI cetanA mAdaka padArthoM kI ora unmukha hai, use rokanA kabhI saMbhava nahIM ho skegaa| daNDa aura zakti ke bala para ise kabhI rokA nahIM jA skegaa| ise rokane kA koI sazakta abhikrama ho sakatA hai to vaha kevala pavitra cetanA vAle saMgaThanoM kA ho sakatA hai| aNuvrata ne vyasana-mukti kA kAryakrama apane hAtha meM liyA, bahuta abhiyAna calAe gae, kucha saphalatA bhI milii| kintu yaha anubhava bhI huA ki yaha bahuta jaTila kAma hai| eka bAra naze kI Adata par3a gaI, aparAdha kI Adata ho gaI to use sahaja hI chor3a pAnA saMbhava nahIM hotaa| use chur3Ane ke lie vizeSa upAya jarUrI haiN| rAjasthAna meM aphIma chur3Ane ke lie kucha upAya aura abhikrama cala rahe haiN| aura bhI aneka sthAnoM para isa taraha ke prayatna cala rahe haiN| isa kArya ke lie anya bAtoM ke sAtha-sAtha vizeSa ziviroM kA Ayojana bhI bahuta jarUrI hai| prekSAdhyAna ke zivira isameM bahuta saphala banate haiN| kAna para dhyAna kareM hamAre zarIra kA eka pramukha avayava hai-kaan| prekSAdhyAna meM ise apramAda kendra kahA jAtA hai| jAgarUkatA kA sabase bar3A kendra hai hamArA kaan| cazmA lagAne ke atirikta sAmAnyataH loga isakA kisI aura kAma meM upayoga nahIM karate / kAna kI khiMcAI bhI zAbdika aura muhAvaroM meM prayukta hokara raha gaI hai| prAcIna samaya meM pAThazAlA meM guru jarUra kAna khIMcate the| Aja vahAM bhI yaha banda ho gayA hai| yadi kAna khiMcAI kareM to lene ke dene par3a jaaeN| 54 : nayA mAnava : nayA vizva Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaha kAna hamAre zarIra kA bahuta mahattvapUrNa caitanyakendra (sAikika seNTara) hai| naze kI Adata chur3Ane ke lie isa para dhyAna kA prayoga kiyA jAe to naze kI Adata svataH chUTa jaaegii| vyakti ko yaha kahanA nahIM par3egA ki tuma nazA mata karo, sigareTa mata piyo, zarAba mata piyo / isa prayoga ke sAtha-sAtha rAsAyanika kriyA badalanI zurU ho jAegI aura naze kI Adata apane Apa chUTa jaaegii| vikalpa ke abhAva meM eka mAdaka vastu kA nAma hai maarphiin| DaoNkTara bhI aphIma kA upayoga davA meM karate haiN| mArphiyA kA iMjekzana lagAte haiN| Adhunika khojoM se jJAta huA hai-hamArA zarIra svayaM inDoraphIna nAma kA rasAyana paidA karatA hai| jaba-jaba inDoraphIna paidA hotA hai, mArphiyA kI koI AvazyakatA nahIM raha jaatii| yaha eka tathya hai-koI kaThinAI kA, duHkha kA jIvana jInA nahIM cAhatA, mAnasika tanAva aura vyathA kA jIvana jInA nahIM caahtaa| vaha inase rAhata pAnA cAhatA hai| isake lie vaha vikalpa khojatA hai| koI vikalpa nahIM milatA hai to vaha sIdhA naze ke vikalpa kI ora mur3a jAtA hai| DaoNkTara oNparezana ke samaya enesthesiyA ke iMjekzana kA prayoga karate haiM, rogI ko koI kaSTa nahIM hotaa| cAhe jitanA mejara oNparezana ho, patA hI nahIM cltaa| saMvedanAoM kA rAstA banda kara diyA jAtA hai, saMvedana mastiSka taka pahuMcane se roka die jAte haiM to hameM kisI prakAra kI pIr3A kA anubhava nahIM hotaa| nIMda aura kyA hai ? mAdakatA hI to hai| bhagavAn mahAvIra ne nIMda ko bhI pramAda mAnA hai| viSaya bhI pramAda hai, lar3anA-jhagar3anA bhI pramAda hai| nazAmukti kA upAya nazA, aparAdha taba varjita ho sakatA hai, jaba hamArI cetanA jAgarUka bne| jAgarUka rahanA hai to sAmane vAle ko na dekheM, apane hAtha-paira ko bhI na dekheM, kevala kAna para dhyAna kendrita kara deM, nizcita hI Apa jAgarUka raheMge aura ApakI cetanA pavitra bana jaaegii| yaha eka sundara upAya hai nazAmukti kaa| nazA aura aparAdha kI mukti ke lie hameM eka hI tattva kI khoja karanI hai, kahAM se AtI hai aparAdha cetanA ? : 55 Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura vaha hai jaagruuktaa| bhAratIya sAdhanA paddhati meM eka prayoga calA, jise ajapAjapa kahate haiN| AdamI apane iSTa kA pAMca-dasa minaTa japa karatA hai, jaba japa karate-karate vaha abhyAsa prANa taka calA jAe, zvAsa ke sAtha jur3a jAe to phira karane kI jarUrata nahIM hotii| vaha zvAsa prANa ke sAtha calane lagatA hai aura ajapAjapa ho jAtA hai| yaha ajapAjapa caubIsa ghaNTe, yahAM taka ki nIMda meM bhI cala sakatA hai| sarala prayoga prekSAdhyAna kA eka prayoga hai bhaavkriyaa| hama jo kAma kareM, vaha jAnate hue kareM, jAgarUkatA ke sAtha kreN| dhyAna ghaNTA-do ghaNTA kA ho sakatA hai, kintu bhAvakriyA kA dhyAna caubIsa ghaNTe cala sakatA hai| isakA abhyAsa yahI hai ke jo bhI kAma kareM, jAnate hue kareM, jAgarUkatA meM kareM, mUrchA aura behozI meM na kreN| aparAdha behozI meM hotA hai| mAdaka vastu kA sevana behozI meM hotA hai| jAgRta avasthA meM koI AdamI zarAba nahIM pI sktaa| jAgRta avasthA meM koI AdamI aparAdha nahIM kara sktaa| jaba-jaba aparAdha karatA hai, cetanA para behozI chAI hotI hai, apanA bhAna nahIM rahatA hai| yadi hama jAgarUkatA kA abhikrama zurU kareM to vartamAna kI vikaTa aura viSama samasyA ke lie hama eka aisA vikalpa prastuta kara sakate haiM, jo zAyada nirvikalpa vikalpa hogaa| Ajakala mastiSkIya parivartana athavA mAdaka vastuoM ke sevana kI Adata ko chur3Ane ke lie kucha auSadhiyoM kA bhI prayoga kiyA jAtA hai| DaoNkTara bhI karate haiM, homiyopaithI aura ekyUprezara vAle bhI karate haiN| ekyUprezara meM kucha aise pvAiNTa haiM, jina para dabAva deM to naze kI Adata badala jaaegii| Ayurveda meM bhI kucha aisI auSadhiyAM haiM, jinake prayoga se naze kI Adata badalatI hai kintu yaha jAgarUkatA kA prayoga itanA sarala hai ki na to kisI davA kI jarUrata hai aura na kisI cikitsaka kii| binA kisI kI madada ke cetanA kA rUpAntaraNa ho jAtA hai| kalaMka miTa gayA prekSAdhyAna kA eka zivira cala rahA thaa| asama se eka yuvaka aayaa| zivira 56 : nayA mAnava : nayA vizva Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM bhAga liyaa| bar3A sudarzana yuvaka thaa| tIna dina dhyAna karane ke bAda usane kahA - mahArAja ! maiM to bahuta nazA karatA thA, kintu Aja patA nahIM kyA huA ki naze se aruci paidA ho gaI aura maiMne use chor3a diyaa| bAda meM usake mitroM ne batAyA - mAdaka cIjoM kA itanI mAtrA meM sevana karane vAlA yuvaka kaise badala gayA, isakA hameM Azcarya hotA hai| kucha samaya bAda yuvaka ke nAnA aae| unhoMne kahA - 'vaha hamAre kula kA kalaMka thA, Apane usakA uddhAra kara diyaa| hamAre kula kA kalaMka miTa gyaa|' na hameM isakA patA thA, na hI usase kahA gayA- nazA chodd'o| kAna para saba zivirArthiyoM ko dhyAna karAyA, usane bhI kiyA aura itanA bar3A parivartana usameM A gyaa| sarvottama upAya cetanA ko badalane kA mahattvapUrNa prayoga hai caitanya kendra prekSA / cetanA ko eka sthAna se dUsare sthAna para le jaaeN| jo cetanA hamArI nAbhi ke pAsa hai, use Upara lAeM, Ananda kendra para lAeM, vizuddhi kendra aura apramAda kendra para lAeM, darzanakendra aura jJAnakendra para le jaaeN| jaise-jaise cetanA kA UrdhvArohaNa hogA, cetanA Upara kI ora jAegI, aparAdha samApta hoMge aura naze kI Adata bhI samApta hogii| hama aisA mArga khojeM, jisase hamArI cetanA para Ane vAle AvaraNa aura mala apane Apa dhula jAeM aura cetanA kA UrdhvArohaNa ho jaae| aparAdha cetanA ke pariSkAra kA yahI upAya sarvottama hai / kahAM se AtI haiM aparAdha cetanA ? : 57 Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prekSAdhyAna Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaktitva kA nirmANa vyakti aura samAja, bindu aura sindhu-ina donoM meM gaharA saMbaMdha hai| samudra bahuta vizAla hai| bindu usakI choTI ikAI hai| kintu samudra ke lie bindu kA utanA hI mUlya hai, jitanA vistAra kA mUlya hai| vizva aura vyakti ko kabhI pRthak-pRthak nahIM dekhA jA sktaa| inako pRthak kiyA bhI nahIM jA sktaa| ye zabda bahuta prasiddha haiM-piNDa aura brahmANDa / 'yat piNDe tat brahmANDe, yat brahmANDe tat pinndde|' jo piNDa meM hai, vaha brahmANDa meM hai aura jo brahmANDa meM hai, vaha piNDa meM hai| anekAnta ke anusAra vyakti aura samUha meM, piNDa aura brahmANDa meM itanA ananya saMbaMdha hai ki isako kabhI tor3A nahIM jA sktaa| aMgulI akelI lagatI hai, kintu vaha pUre vizva ke sAtha jur3I huI hai| kahA jA sakatA hai-eka aMgulI hilatI hai to pUrA vizva hila jAtA hai| bhASyakAroM ne eka bahuta sundara tattva kA pratipAdana kiyA-muni yA koI bhI vyakti jaba kapar3e ko phAr3atA hai to phAr3ane ke kAraNa kucha paramANu skandha usase itanI dUra cale jAte haiM, hajAroM-hajAroM mIla kI yAtrA kara kisI jalAzaya meM cale jAte haiM aura jalAzaya ko prakaMpita kara dete haiN| hamArA gaharA saMbaMdha hai ina sabake saath| isI se phalita hotA hai paryAvaraNa kA siddhaant| eka-dUsare ke sAtha itanA gaharA saMbaMdha hai ki kisI ko kSatigrasta mata karo, kisI ko bAdhA mata pahuMcAo, kisI ko pIr3ita mata kro| sabake sAtha jo saMbaMdha hai, usa sambandha kI anubhUti kro| vyakti aura samAja kI bhI yahI sthiti hai| vyaktitva kA nirmANa : 61 Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAMta kI praNAlI samUha meM vyakti chipA huA hai aura vyakti kI pRSThabhUmi meM samUha chipA huA hai| donoM jur3e hue haiN| samAjazAstriyoM ne kahA-vyakti sAmAjika prANI hai| yaha eka sacAI hai| ise asvIkAra nahIM kiyA jA sktaa| dUsarI sacAI yaha hai-vyakti-vyakti milakara samAja banatA hai| hama kahIM-kahIM vyakti ko pradhAna aura samAja ko gauNa kara dete haiN| kahIM samAja ko pradhAna aura vyakti ko gauNa kara dete haiN| yaha anekAnta kI praNAlI hai| jahAM hama vyakti kI carcA kareM, vahAM samAja ko asvIkAra nahIM kiyA jA sakatA aura jahAM samAja kI carcA kareM, vahAM vyakti kA lopa nahIM kiyA jA sktaa| kevala hamArA koNa pradhAna aura gauNa kA hotA hai| jahAM eka pradhAna hotA hai, dUsarA gauNa ho jAtA hai| isa anekAnta kI bhASA aura praNAlI ko samajhakara hI hama vyakti aura samAja kI samyak mImAMsA kara sakate haiN| vyaktitva kA artha vyakti kI apanI kucha vizeSatAeM haiN| ve samAja meM nahIM hotI, nitAnta vaiyaktika hotI haiN| zarIra vaiyaktika hotA hai, samAja kA nahIM hotaa| usakI sImA hai, para vaha hotA hai vaiyktik| cintana vaiyaktika hotA hai, bhAva aura karma vaiyaktika hote haiN| sahiSNutA, vinamratA Adi guNa vyakti kI vilakSaNatAeM haiN| vyaktitva kA artha hai-vyakti kI vizeSatAoM aura vilakSaNatAoM kA smnvy| isI kA nAma hai vyaktitva / vyaktitva kA dUsarA rUpa vyaktitva kA dUsarA rUpa hai vyvhaar| vyakti kI vizeSatAeM vyavahAra meM pratibimbita hotI haiM, abhivyakti vyavahAra meM hotI hai| vizeSatAeM antarhita rahatI haiM aura ve bAhara AtI haiM vyavahAra meM / vyavahAra samAja ko jor3ane vAlA tattva hai| samAja eka citra kA nirmANa karatA hai| use bhitti yA AdhAra detA hai hamArA vyvhaar| zarIra kA vyavahAra kaisA hai ? vANI, cintana yA bhAvanA kA vyavahAra kaisA hai, isa para vyaktitva kA mApana aura mUlyAMkana hotA hai| samAja aura hai kyA ? vyavahAra kA pratiphalana hI to hai| eka kA dUsare ke 62 : nayA mAnava : nayA vizva Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAtha vyavahAra, sabake sAtha vyvhaar| samAja kA eka rUpa bana jAtA hai| saba apane Apa meM raheM, hamArA dUsare ke sAtha koI vyavahAra na ho, anukriyA na ho to samAja nahIM bntaa| vyavahAra bAhara AtA hai, vizeSatAeM bhItara rahatI jhalakatA hai vyavahAra eka vyakti sahiSNu hai| sahiSNutA kabhI bAhara nahIM AtI kintu vyavahAra se usakA patA cala jAtA hai| kisI vyakti ne abhadra vyavahAra kiyA, phira bhI vaha zAnta aura mauna rahA, apane Apa patA laga jAegA-vyakti zAlIna hai| agara zAlIna nahIM hotA to vaha bhI abhadra vyavahAra para utara aataa| AcArya bhikSu ko kisI vyakti ne mukkA mAra diyA, gAlI de dii| kintu ve zAnta rhe| titikSA bhItara thI aura vyavahAra bAhara jhalaka rahA thA-santa kitanA zAlIna hai| buddha ko kisI ne gAlI dI, ve haMsate rhe| kisI ne pUchA-Apako gussA nahIM AyA ? unhoMne kahA-koI tumheM kucha detA hai aura tuma use svIkAra nahIM karate to vaha dene vAle ke pAsa hI to raha jAtI hai| tumane gAlI dii| hamane svIkAra nahIM kI to tumhArI gAlI kisake pAsa jAegI? __ isa titikSA ne vyavahAra ko parivartita kara diyaa| vyaktitva nirmANa kA prazna bahuta jaTila prazna hai vyaktitva ke nirmANa kaa| kaise nirmANa kareM, jisase vyavahAra meM Agraha na ho, lacIlApana ho| kucha vyakti itane AgrahI hote haiM ki apanI bAta ko majabUtI se pakar3a lete haiM, chor3ate hI nhiiN| kucha vyaktiyoM meM ahaM prabala hotA hai| ve apane ko bahuta utkRSTa dikhAte haiN| unakI AMtarika pRSThabhUmi yahI hotI hai ki maiM utkRSTa huuN| jaina AcAryoM meM eka vivAda ubharA-muni kapar3A rakhe yA nhiiN| vastra na rakhane vAloM ne yaha pradarzita kiyA ki ve bahuta jyAdA utkRSTatA kA pAlana kara rahe haiN| eka AcArya ne anekAnta dRSTi se kahA-aisA mata kro| koI eka vastra rakhatA hai, koI do vastra rakhatA hai, koI tIna vastra rakhatA hai, koI avastra-acela rahatA hai| vastra rakhatA hai vyaktitva kA nirmANa : 63 Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ to koI doSa nahIM hai | nahIM rakhatA hai to mAno vizeSa sAdhanA kara rahA hai kintu rakhane vAle ko hIna mata maano| koI upavAsa karatA hai, acchI bAta hai, kintu na karane vAle ko hIna mata mAno / ahaM kA pradarzana mata karo / vighaTana kA hetu mahattvapUrNa bAta hai - na hIna bhAvanA, na ahaM kI bhAvanA, na apanA utkarSa aura na dUsaroM kA apkrss| na ekAntika Agraha aura na mithyA pakar3a, eka samanvita anekAnta kI praNAlI / zAyada yaha vyaktitva nirmANa kA sabase sundara siddhAnta hai / jisa vyakti ne anekAnta ko hRdayaMgama kiyA hai, usake vyaktitva kA nirmANa apane Apa ho gayA / use jyAdA cintA karane kI jarUrata nahIM hai / vyaktitva kA vikhaNDana ekAntavAdI dRSTikoNa ke dvArA hotA hai| jinakA dRSTikoNa ekAntavAdI bana jAtA hai, unakA vyaktitva apane Apa vighaTita ho jAtA hai / vyaktitva-nirmANa ke lie manovaijJAnikoM ne kAphI kAma kiyA hai| yUMga se lekara Aja taka aneka manovaijJAnikoM ne isa viSaya para kAphI prakAza DAlA hai| aneka vidhiyAM - pravidhiyAM prastuta kI haiM / zarIra aura vyaktitva vyaktitva-nirmANa ke lie zarIra para dhyAna denA bahuta jarUrI hai / zarIra sabakA samAna nahIM hotA / eka vyakti lambA hotA hai aura eka ThiganA / eka vyakti moTA hai, eka dubalA-patalA / ye vyakti kI apanI zArIrika vizeSatAeM haiM aura ina para dhyAna dene kI bahuta AvazyakatA bhI nahIM hotI / kintu zarIra ke do tatva - granthitaMtra aura nAr3ItaMtra hamAre vyaktitva ko bahuta prabhAvita karate haiM / vyaktitva ke nirmANa meM inakI pramukha bhUmikA rahatI hai / graMthitaMtra aura vyaktitva graMthitaMtra ko vyaktitva - nirmANa se bhinna nahIM mAnA jAtA / jisa vyakti kA thAyarAiDa gleNDa kAma nahIM karatA, jisameM thAyaroksina kI kamI hotI hai, 64 : nayA mAnava : nayA vizva Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaha vyakti cir3acir3A bana jAtA hai| usakI cintana aura smRti kI zakti kama ho jaaegii| thAyarokzina kI mAtrA adhika hai to tatkAla uttejanA A jAegI, bAta-bAta para Aveza A jaaegaa| aisA honA vyaktitva nirmANa meM bAdhA hai para usake pIche jo kAraka tattva hai, vaha hai granthitaMtra / usa para dhyAna na deM to vyaktitva kA nirmANa aura pariSkAra nahIM kiyA jA sktaa| jaba-jaba aisI sthiti Ae, dhyAna denA cAhie-kahIM granthitaMtra meM vikRti to nahIM AyI hai ? usake srAva meM kahIM koI gar3abar3I to nahIM huI hai ? aise hAramonsa to kAma nahIM kara rahe haiM, jo vyaktitva ko bigAr3a rahe haiN| jaise hI zarIra bhArI hotA hai| hama tharmAmITara lagAkara dekhate haiM ki zarIra kahIM jvaragrasta to nahIM ho gayA hai ? hama zarIra ke bAharI lakSaNoM kI jAMca to karAte haiM, kintu granthitaMtra kA, jisakA hamAre mana para, smRti aura cintana para sarvAdhika prabhAva par3atA hai, jAMca karAne kI koI jarUrata nahIM smjhte| isase vyaktitva kA nirmANa aura pariSkAra prabhAvita hotA hai| nAr3ItaMtra aura vyaktitva dUsarA tattva hai nAr3ItaMtra / hamAre prANataMtra ke tIna pravAha haiM, jinheM prAcIna granthoM meM ir3A, piMgalA aura suSumnA nAma diyA gayA hai| Aja kI vaijJAnika bhASA meM siMpetheTika narvasa sisTama, perA siMpetheTika narvasa sisTama aura senTrala narvasa sisTama kahA gayA hai / amuka prakAra kI vRtti kAma kara rahI hai yA amuka prakAra kA vyavahAra ho rahA hai ? hama soceM, yaha kyoM ho rahA hai ? kahIM nAr3ItaMtra meM to koI gar3abar3a nahIM hai ? eka vyakti bahuta AkrAmaka bana rahA hai, eka baccA hara bAta para AkrAmaka mudrA meM A jAtA hai, kahIM siMpetheTika narvasa sisTama to isake lie uttaradAyI nahIM hai| eka vyakti hInabhAvanA se hamezA grasta rahatA hai, pratikSaNa bhayabhIta aura zaMkAzIla rahatA hai| yaha jAMca karAnI jarUrI hai ki kahIM perAsiMpetheTika narvasa sisTama jyAdA sakriya to nahIM ho gayA hai| zArIrika saundarya zarIra kI sundaratA aura sulakSaNatA bhI vyaktitva ko prabhAvita karatI hai| jayapura ke eka vaidya the nandakizora jii| ve prasiddha dAdUpaMthI svAmI lacchIrAma vyaktitva kA nirmANa : 65 Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jI ke ziSya the / gurudeva saradArazahara ke pAsa gAMva melUsara meM virAja rahe the / vaidya jI ne darzana kie| dekhate hI unakA dhyAna kAnoM para aTaka gyaa| ve bole- 'AcAryajI ! Apake kAnoM ko dekhakara mujhe buddha kI smRti ho rahI hai / unhIM ke jaise Apake kAna haiN|' bAhara kA vyaktitva bhI bahuta prabhAvita karatA hai / yaha bhI eka kAraka tattva hai vyaktitva kA / kintu hama usI para aTaka na jaaeN| hameM yaha bhI dekhanA hai ki zarIra meM hone vAlA Antarika vyaktitva kaisA hai ? nAr3ItaMtra kitanA svastha hai, granthitaMtra kitanA svastha hai ? prekSAdhyAna meM ina donoM para bahuta dhyAna diyA gayA hai| adhyApaka kI samasyA prekSAdhyAna kI aneka vidhiyAM, pravidhiyAM nAr3ItaMtra aura granthitaMtra ko svastha banAne kI prakriyAeM haiM / prANAyAma ke kucha aise prayoga haiM, jo nAr3ItaMtra ko saMtulita banA dete haiM / adhyApaka ke sAmane eka bar3I samasyA hotI hai / use do prakAra ke vidyArthiyoM se sAmanA karanA hotA hai / kucha vidyArthI vidyAlaya meM bar3e uddaNDa hote haiM / ve pUre vidyAlaya ke vAtAvaraNa ko uddaNDa banA dete haiN| kucha itane kAyara, kamajora aura dabbU hote haiM ki pIche khisakate rahate haiM, duma dabAkara pIche haTate rahate haiN| isase adhyApaka ke sAmane bar3I samasyA hotI hai / yadi zikSaka kuzala hai aura yaha jAnatA hai ki gar3abar3I kahAM hai, to vaha nAr3ItaMtra para dhyAna degA, samasyA ko samAdhAna milegA / yadi vaha nahIM jAnatA hai to abhibhAvakoM se zikAyata karegA - tumhArA lar3akA acchA nahIM hai / mAtA-pitA lar3ake ko DAMTa deMge, kintu samasyA samAhita nahIM hogI / adhyApaka ne eka lar3ake ke pitA ke pAsa zikAyata bhejI - tumhArA lar3akA bahuta bAtUnI hai, bar3A uddaNDa hai| pitA ne usa noTisa ko par3hA aura usake nIce eka noTa likhakara bheja diyA - Apa abhI isakI mAM se nahIM mile / kevala zikAyata se bahuta jyAdA sudhAra nahIM hotA / tAtkAlika koI thor3A-bahuta antara A jAtA hai para usase vidyArthI ke vyaktitva nirmANa kA prazna samAhita nahIM hotA / 66 : nayA mAnava : nayA vizva Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAdhAna-sUtra samAdhAna yaha hai-parivartana kI prakriyA kI ora hamArA dhyAna nahIM jA rahA hai| kaise badalanA cAhie ? kaise vyaktitva kA nirmANa karanA cAhie ? isa dizA meM cintana kama hai| zikSA meM isake samAveza kI jarUrata bhI nahIM samajhI gii| prAcIna kAla meM jo vidyArthI jyAdA uddaNDa hotA thA, use murgA banA dete the, pITa dete the, goDA-lakar3I DAla dete the| aisA karane se bhI vyaktitva-nirmANa meM madada nahIM milatI thii| Ajakala mArane-pITane kI bAta bahuta kama ho gaI hai| kyoMki vidyArthI itane teja ho gae haiM ki pITane vAle ko bhI ve pITane ke lie taiyAra rahate haiN| zikSaka zikAyata kara dete haiM yA phira upekSA kara dete haiM, yaha soca lete haiM-calo, jaisA hai, vaisA hai, apane ko kyA ? isase nirmANa nahIM hotaa| jise vyaktitva kA nirmANa karanA hotA hai, use sarvAMgINa dRSTi se vicAra karanA hotA hai ki kharAbI kahAM hai| guru ko bhI cikitsaka kahA gayA hai| vaha cikitsA karatA hai, nidAna karatA hai ki kharAbI kahAM hai aura phira usa kharAbI kA ilAja karatA hai| saMtulana ke prayoga vyaktitva-nirmANa ke do ghaTaka haiM-granthitaMtra aura nAr3ItaMtra / prekSA ke prayoga graMthitaMtra ko saMtulita banAte haiN| kucha vidyArthI bahuta jyAdA Darapoka the| unheM taijasa kendra para dhyAna karAyA gayA, Dara miTa gyaa| eka yuvaka ne kahA-mujhe itanA Dara lagatA hai ki kisI ke sAmane jAte hI kAMpane lagatA hUM, pUrI bAta nahIM kaha pAtA huuN| Apake sAmane khar3A hUM to bhI Dara laga rahA hai| vaha karor3apati vyApArI kA lar3akA thA, vyavasAya ke silasile meM tamAma logoM se use saMparka karanA par3atA thA kintu kisI se bAta karane meM use jhijhaka hotI thii| usane prayoga kiyaa| sthiti badala gii| usane bhAvapUrNa svaroM meM kahA-merI sArI samasyA sulajha gaI hai| aba maiM logoM kI AMkha se AMkha milAkara niDara hokara bAta karatA huuN| mujhe koI kaThinAI nahIM hai| jaba hamArA taijasa kendra (nAbhikendra), jo prANa UrjA kA utpAdaka kendra hai, sakriya ho jAtA hai to bhIrupana apane Apa samApta ho jAtA hai| granthitaMtra ke saMtulana kA eka prayoga hai caitanya kendra para dhyAna / yaha vyaktitva-nirmANa vyaktitva kA nirmANa : 67 Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM bahuta sahAyaka banatA hai| samavRtti zvAsa prekSA, dIrghazvAsaprekSA Adi prayoga bhI nAr3ItaMtra ke saMtulana meM bahuta mahattvapUrNa siddha hote haiN| hama zarIra ko vyaktitva-nirmANa kA sAdhana banAeM aura zarIra kA jo antaraMga pakSa hai, usa para prayoga kareM, vyaktitva nirmANa kI dizA spaSTa hogii| vyaktitva kA eka pakSa vyaktitva kA eka pakSa hai vicaar| mAnasika dakSatA ko bddh'aaeN| mAnasika dakSatA vyaktitva-nirmANa kA bahuta bar3A sAdhana hai| jisameM mAnasika kSamatA hai, usameM apane Apa vyaktitva kA nirmANa hogaa| manobala eka sAdhAraNa se vyakti ko bahuta bar3A banA detA hai| vaha nahIM hai to bar3A lagane vAlA bhI bahuta choTA bana jAtA hai| aise logoM ko bhI dekhA hai, jo bar3e hRSTa-puSTa the, kintu manobala itanA kamajora thA ki jIvana meM kucha nahIM kara paae| aise logoM ko bhI dekhA, jinakA zarIra haDDiyoM kA DhAMcA jaisA dikhAI detA thA para manobala prabala thaa| gAMdhI kA udAharaNa sAmane hai| zarIra kaisA thA, kintu manobala itanA prabala thA, jisakI kalpanA hI kI jA sakatI hai| prAcIna bhASA meM kaheM to sumeru parvata ko bhI hilA dene kI sAmarthya rakhatA thaa| eka bar3e sAmrAjya ko unhoMne hilA diyaa| Akhira zakti kA srota kyA thA ? vyaktitva mahAn kisa AdhAra para thA ? mAtra manobala aura saMkalpabala ke AdhAra pr| zakti kA srota saMkalpabala yA manobala ko bar3hAne vAlA tattva hai vicAroM kI nirmltaa| 'maiM kisI ke prati aniSTa vicAra nahIM karUMgA,' jisakA yaha saMkalpa puSTa ho gayA, usakA saMkalpabala bar3hatA calA jaaegaa| manobala ko kSINa karatA hai dUsare ko aniSTa cintana / jaba prekSAdhyAna kA prayoga karAyA jAtA hai, pahalA saMkalpa hotA hai- 'maiM citta kI zuddhi ke lie prekSAdhyAna kA prayoga kara rahA huuN|' isase vicAra nirmala banate haiN| vyakti kisI kA aniSTa socatA hai to usakA aniSTa hotA hai yA nahIM, apanA svayaM kA aniSTa to ho hI jAtA hai| 68 : nayA mAnava : nayA vizva Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aThAraha pApa batalAe gae haiN| unameM eka sUcI hai. manobala ko ghaTAne vaalii| kalaha, abhyAkhyAna, paizunya, paraparivAda-manobala ghaTAnA ho to isase bar3hiyA sUcI Apako dUsarI nahIM milegii| IrSyA, cugalI, Aropa, kalaha-cAroM kA prayoga karo, ApakA kAma ho jaaegaa| agara manobala bar3hAnA hai to inase bacate rho| eka aisA vyaktitva, jisake nirmANa kI hara koI apekSA rakhatA hai, nirmita ho jAtA hai| socanA koI bahuta bar3I zakti nahIM hai| yaha to mana kA svAbhAvika kArya hai| zakti kA srota hai manobala kA vikaas| Aja kI zikSA meM vidyArthI ko manobala kA abhyAsa nahIM karAyA jAtA, manobala bar3hAne kI prakriyA nahIM batAI jaatii| eka bhrAnti avazya paidA kara dI gaI aura vaha yaha hai ki bauddhika vikAsa aura mAnasika vikAsa ko eka mAna liyA gyaa| bauddhika vikAsa mAnasika vikAsa se bilkula bhinna hotA hai| mAnasika vikAsa kA matalaba hai manobala kA vikaas| buddhi aura mana eka nahIM haiN| inake vikAsa ko eka mAnanA bhrAMti ko janma denA hai| bhAva vizuddhi vyaktitva-nirmANa kA tIsarA ghaTaka hai bhaavvishuddhi| mAnasika kSamatA ke vikAsa se bhI zaktizAlI kAraka tattva hai bhaavvishuddhi| yaha mana ko bhI prabhAvita karane vAlA kekTara hai| bhAva jagat hamArA Antarika jagat hai| jaisA bhAva vaisA vykti| saba kucha bhAva para nirbhara karatA hai| bhAvoM kA pariSkAra hamAre vyaktitva nirmANa kA eka mahattvapUrNa aMga hai / krodha kA saMtulana, ahaMkAra kA saMtulana, lobha aura kapaTa kA saMtulana-ina cAroM kA saMtulana kreN| ina cAroM ko upajIvI kaSAya kahA jAtA hai| ina sabakA pariSkAra karanA prekSAdhyAna kI prakriyA se saMbhava hai| yaha to nahIM kahA jA sakatA-dhyAna kA abhyAsa karane vAlA ekadama vItarAga bana jAtA hai| aisI kalpanA kareM to yaha atikalpanA hogii| kucha loga isa bhASA meM bolate haiM-amuka AdamI itanI dera taka dhyAna karatA hai, phira bhI use gussA AtA hai, lobha aura ahaMkAra bharA hai| dhyAna kA artha kyA hai ? vaha yaha nahIM dekhatA, jisane dhyAna zurU kiyA hai, usameM kucha aMtara to AyA hai| vyakti ne krodha, ahaM Adi kitanA kama kiyA, yaha bhI to dekhanA caahie| dhyAna karake itanI jaldI koI vItarAga vyaktitva kA. nirmANa : 66 Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bana jAegA to phira Age kyA karegA ? AtmanirIkSaNa kareM sAdhanA koI varSa, do varSa kI prakriyA nahIM hai| isameM to pUrA janma laga jAtA hai| eka janma nahIM, aneka janma khapa jAte haiN| hamArI pravRtti yaha hai ki hama tatkAla phala cAhate haiN| eka sAmAnya-sI zArIrika bImArI kI cikitsA meM bhI bahuta samaya laga jAtA hai aura hama cAhate haiM ki mana kI bImArI, kucha kSaNoM meM dUra ho jaae| yaha kaise saMbhava hai ? vItarAgatA kI sAdhanA sabase kaThina aura durUha sAdhanA hai| usa mukAma taka pahuMcanA koI haMsI-majAka nahIM hai, cuTakI bajAte hI ho jAne vAlA kAma nahIM hai| hama yaha dekheM-bhAvazuddhi meM kitanA antara aayaa| svayaM kA bhI AtmanirIkSaNa karanA cAhie-maiM itane dina se prayoga kara rahA hUM, mujhameM kahIM koI antara AyA yA nhiiN| agara nahIM AyA to kyoM nahIM AyA ? agara AyA to phira Age isameM aura vikAsa karanA hai| yaha kramika vikAsa kI prakriyA hai| abhaya kA sUtra yaha bhAvavizuddhi hamAre vyaktitva-nirmANa meM bahuta sahAyaka banatI hai aura isake lie sundara Alambana banatA hai darzanakendra, jyotikendra aura zAntikendra kA dhyAna / uttarAdhyayana sUtra meM kahA gayA hai-bhAvavisohi kAuNa nivabhae bhavai-abhaya banane kA sUtra hai bhaavvishuddhi| AcArya bhikSu ne bhAvavizuddhi kI jo sAdhanA kI, usameM aneka bAra mRtyu ke bhaya sAmane aae| unheM koI Dara nahIM lagA / jayAcArya ne ThIka likhA-maraNadhAra sudha maga lhyo| sudha maga kA matalaba hai bhAvavizuddhi / maiM aneka bAra eka paMkti ko gunagunAtA mauta se DaratA nahIM maiM, mauta mujhase Dara cukI hai| mauta se maratA nahIM maiM, mauta mujhase mara cukI hai|| vyavahAra vilakSaNa bane jaba yaha sthiti banatI hai taba bhAvavizuddhi AtI hai| vyaktitva-nirmANa ke 70 : nayA mAnava : nayA vizva Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura bhI kucha kAraka tattva haiN| jo vyaktitva kA nirmANa karanA cAhatA hai, vaha nirdhArita prayogoM kA abhyAsa kre| vyaktitva kA vikAsa kevala carcA se nahIM hogaa| yadi Apa abhyAsa kareM to nizcayapUrvaka kahA jA sakatA hai-ApakA vyaktitva, ApakA vyavahAra vilakSaNa bnegaa| dUsaroM ko bhI yaha lagegA-Apa meM koI vilakSaNatA AyI hai, jo sabake mAnasa ko prabhAvita kara rahI hai| hama apanI vilakSaNatA ko isa prakAra AtmasAt kareM ki vaha samAja ke AIne meM pratibimbita ho jaae| isase ApakA vyaktitva nikhara utthegaa| yaha vyaktitva kA nikhAra hI manuSya ko UMcAiyoM ke sparza kA avasara detA hai| vyaktitva kA nirmANa : 71 Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tanAva - visarjana I manuSya meM kaSAya hai / karmavAda kI paribhASA meM kaSAya kA cakra kAma kara rahA hai / vaidika paribhASA meM rajoguNa aura tamoguNa kAma rahe haiN| tanAva hotA rahatA hai| tanAva niSpatti hai, hetu nahIM hai / tanAva ke hetu bahuta sAre haiM / karmavAda kI bhASA meM mohakarma tanAva kA sabase bar3A hetu hai / mohakarma kI prakRtiyAM - krodha, ahaMkAra, lobha, bhaya, ghRNA, vAsanA -- ye saba tanAva paidA karane vAlI haiM / rajoguNa aura tamoguNa tanAva paidA karane vAle haiM / tanAva ke kucha zArIrika kAraNa bhI haiM / jIvana kI anivArya prakriyA zarIra kI pravRtti hotI hai to tanAva hotA hai / tanAva ke binA jIvana calatA bhI nahIM hai| kamare meM kuttA ghusa AyA, use nikAlanA hai to bhI tanAva meM AnA pdd'egaa| kisI ne galata kAma kara diyA, use varjita karate samaya tanAva meM AnA hI pdd'egaa| tanAva jIvana kI eka anivArya prakriyA banA huA hai / kisI bhI kSaNa vyakti tanAva kI sthiti meM A jAtA hai| tanAva AtA hai aura calA jAtA hai to jyAdA bhayaMkara nahIM hotA / phijikala tanAva agara jyAdA ho jAe to sthiti bigar3a jAtI hai / kevala pravRtti hI pravRtti, kAma hI kAma, kahIM vizrAma nahIM, aisI sthiti meM tanAva itanA bhayaMkara bana jAtA hai ki mAMsapeziyAM bhI akar3a jAtI haiN| mAnasika aura bhAvanAtmaka tanAva pUrI taraha hAnikAraka haiN| zArIrika tanAva to kabhI-kabhI upayogI banatA hai, thor3A-bahuta Avazyaka bhI rahatA hai, kintu mAnasika tanAva 72 : nayA mAnava : nayA vizva Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Avazyaka nahIM hai| eka prazAsaka yaha mAnatA hai-agara tanAva na ho to hama apane adhIna kAma karane vAloM ko apane niyaMtraNa meM nahIM rakha skte| hameM to kucha Aveza bhI dikhAnA par3atA hai, gussA bhI karanA par3atA hai| aisA mAna liyA gayA hai-tanAva sAmAnya stara para hotA hai to samasyA nahIM banatA kintu jo Adata par3a jAtI hai, vaha bar3ha jAtI hai to samasyA gaharAtI calI jAtI hai| Aja tanAva vizva kI sabase bar3I samasyAoM meM eka bana gayA hai| jaise garIbI eka samasyA hai, bImArI eka samasyA hai, vaise hI tanAva bhI eka vizvajanIna samasyA bana gayA hai| galata avadhAraNAeM prazna hai-tanAva jyAdA kyoM hotA hai ? isakA eka kAraNa hai galata aba dhaarnnaaeN| mithyA avadhAraNAoM ne tanAva ko janma diyA hai, de rahI haiM aura usakA pAlana-poSaNa bhI kara rahI haiN| eka avadhAraNA bana gaI-kriyA kI pratikriyA avazya karanI caahie| vyakti choTA hai| usakA vyavahAra agara anUkUla nahIM hotA hai to vaha vyakti ke lie asahya bana jAtA hai| vyakti tanAva se bhara jAtA hai| AdamI apanI galI se jA rahA thaa| koI karmacArI aayaa| hAtha nahIM jor3A, basa tanAva se bhara gyaa| pulisa kA aphasara AyA, sipAhI ne selyUTa nahIM diyaa| pariNAmasvarUpa tanAva meM Akara use daMDita kara diyaa| hamArI isa prakAra kI jo avadhAraNAeM banI huI haiM, ve avadhAraNAeM tanAva paidA karatI haiN| tanAva ke hetu lobha, krodha, mAdaka dravya kA sevana, bhaya aura kAma-vAsanA-ye tanAva ke pramukha kAraNa haiN| yoga zAstra meM citta kI tIna avasthAeM batalAI gaI haiM-kSipta, vikSipta aura muuddh'| ye tIna avasthAeM tanAva kA kAraNa banatI haiN| kSipta avasthA meM mana bikharA-bikharA hotA hai| vaha kahIM bhI kendrita nahIM hotaa| sadA citta kA bikharAva rahatA hai| AdamI jaldI tanAva meM A jAtA hai| jo kSipta avasthA meM rahatA hai, vaha viSayoM ke prati bahuta lolupa hotA hai| zabda sunane kI lAlasA, rUpa aura sugaMdha kI lAlasA, rasa aura tanAva-visarjana : 73 Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sparza kI lAlasA-ina viSayoM ke prati kSipta avasthA meM bar3I gaharI Asakti rahatI hai isalie kSipta avasthA tanAva paidA karatI hai| tanAva ko grahaNa karane kA kAma kSipta avasthA kA hai| hama isakI sTreja ke sAtha tulanA kreN| sTreja yAnI dbaav| yaha dabAva hai, viSayAsakti yA mUrchA kaa| itanA dabAva par3atA hai ki AdamI tanAva meM calA jAtA hai| dUsarI hai vikSipta avsthaa| isa avasthA meM uttejanA jaldI A jAtI hai| mAmUlI-sI ghaTanA para bhI citta uttejita ho jAtA hai, saMvegoM para niyaMtraNa nahIM rhtaa| jaba saMvega aniyaMtrita hote haiM taba tanAva svAbhAvika hai| ___ mUr3ha avasthA meM kucha bhI patA nahIM cltaa| vyakti itanA digmUr3ha, kiMkartavyavimUr3ha bana jAtA hai ki vaha kucha bhI karane kI sthiti meM nahIM raha jaataa| ahetuka nahIM hai tanAva ina tIna avasthAoM kI vijJAna ne zArIrika AdhAra para vyAkhyA kI hai| sTresa eka dabAva hai aura sTresa vaha avasthA hai, jahAM snAyavika khIMcAtAnI zurU ho jAtI hai| usa snAyavika khIMcAtAnI ke dvArA snAyuoM meM AkAra kA parivartana hotA hai to vaha tanAva bana jAtA hai| hAipara TeMzana kI sthiti meM kAphI bhayAnakatA paidA ho jAtI hai| itanI akar3ana aura jakar3ana paidA ho jAtI hai ki dhamaniyAM sikur3a jAtI haiM, thakke jama jAte haiN| aise meM kisI ko bAIpAsa sarjarI karAnI par3atI hai, hArTa kA Aprezana karAnA par3atA hai| yaha tanAva ahetuka nahIM hai, svAbhAvika nahIM hai| eka niSpatti hai, pariNAma hai| tanAva visarjana kI prakriyA hama tanAva-visarjana kI prakriyA para cintana kareM / eka AdhyAtmika pakSa ko chor3akara tanAva visarjana kI dUsarI koI prazasta prakriyA hamAre sAmane nahIM hai| AdhyAtmika prakriyA sabase jyAdA mahattvapUrNa aura zaktizAlI prakriyA hai| DaoNkTara tanAva kI sthiti meM davA detA hai, zAmaka auSadhiyoM kA prayoga karatA hai| TraikvelAijara aura zAmaka auSadhiyoM ko dekara eka bAra tanAva 74 : nayA mAnava : nayA vizva Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ko rilIja karatA hai kintu vaha sthAyI nahIM hotA / davA lI, thor3I-sI zAnti milI, kintu usake bAda phira vahI ghaTanA, vahI uttejanA aura vahI tanAva ubhara AtA hai / yaha tAtkAlika upacAra hai ki davA dekara sulA do / jAgane para sthiti vahI kI vahI rahegI / isIlie zAyada mahAvIra ne kahA thA- jo ajJAnI AdamI niraMtara pApa karatA hai, usakA sote rahanA hI acchA hai| tanAva mukti ke lie adhyAtma kI prakriyA ko jAnanA hogA / mUla bAta ko jAne binA rasoI nahIM banatI, kevala dhuAM kI dhuAM hotA hai| purAne jamAne kI bAta hai| eka rAjA ke do rAniyAM thiiN| eka dina rAjA ne donoM se kahA - 'Aja tumheM rasoI banAnI hai / usameM IMdhana ke rUpa meM ganne kA istemAla karanA hai / ' mahArAja kA Adeza rAniyoM ne svIkAra kara liyA | bar3I rAnI ne sabase pahale zuruAta kI / ganne maMgAe, cUlhA jalAyA / lekina itanA dhuAM huA ki rAnI baiTha nahIM sakI / choTI rAnI samajhadAra thI / usane aneka baccoM ko bulA liyaa| baccoM se kahA ki ganne cUsa lo aura usake chilake yahIM rakha do| baccoM ne vaisA hI kiyA / chilakoM ko jalAkara rAnI ne rasoI banA lii| dhuAM use parezAna nahIM kara sakA / 1 nivRtti kA sUtra prazna hai - nirdhUma rasoI kaise bana sakatI hai ? gItA meM ThIka hI kahA gayA - sarvAraMbhA hi doSeNa dhUmenAgnirivavRtAH / jitane AraMbha haiM, jitanI pravRttiyAM hai, una sabake pIche doSa lagA huA hai / eka bhI pravRtti aisI nahIM hai, jisake sAtha doSa na ho / gItAkAra ne eka upamA kI bhASA meM ise samajhAte hue kahA - agni jale aura dhuAM na ho, yaha saMbhava nahIM hai / jaise IMdhana jalane ke sAtha dhuAM hotA hai, vaise hI pravRtti ke sAtha doSa hotA hai / pravRtti ko hama kaise kama kareM ? zarIra, mana, vANI aura bhAva - inakI pravRttiyoM ko kama kaise kareM ? yaha nivRtti kA sUtra, adhyAtma kA sUtra tanAva visarjana kA zaktizAlI sUtra hai - pravRtti ke bAda nivRtti karo, eka ghaNTA pravRtti kI to dasa minaTa usakI nivRtti karo / sAmAnya bhASA meM ise tanAva - visarjana : 75 Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizrAma kaha sakate haiN| yaha nivRtti bhItara kI ora le jaaegii| kevala vizrAma hI nahIM degI, vRttiyoM ko bhI zAnta kregii| pravRtti aura nivRtti kA saMtulana, yaha tanAva visarjana kA pahalA sUtra hai| pravRtti ke sAtha laikTika esiDa paidA hotA hai| hara pravRtti ke sAtha yaha rasAyana paidA hotA hai| nivRtti karo, isakI mAtrA kama ho jaaegii| kAyotsarga karo, isakI mAtrA kama ho jaaegii| kAyotsarga kI khoja adhyAtma kI aisI khoja hai, jo jIvana meM Ane vAle tanAvoM kA eka vAstavika upacAra hai| tanAva AyA, kAyotsarga kiyA, tanAva smaapt| phira tanAva AyA, kAyotsarga kI prakriyA apanAI aura tanAva smaapt| eka bhrAnti aneka loga pUchate haiM-dhyAna kI avasthA meM aisA anubhava hotA hai, jaise hama vItarAga bana gae hoN| dhyAna pUrNa kara kAma meM lagate haiM to phira vahI avasthA A jAtI hai| yaha eka bhrAnti hai aura isako miTAnA jarUrI hai| kyA eka ghaNTA dhyAna kara hama vItarAga bana jAeMge ? saMvega, Avega aura kaSAyoM ke itane saMskAra hamAre bhItara bhare hue haiM ki thor3I sI sAdhanA kara hama vItarAga bana jAeMge, aisI kalpanA karanA hI mUrkhatA hai| hamane mAtra eka upAya khojA hai, jisa upAya se tanAva kA visarjana kiyA jA sakatA hai| tanAva Ae hI nahIM, isake lie dIrghakAlika prakriyA apanAnI hogI, sthAyI ilAja DhUMr3hanA hogaa| aisA tanAva paidA karane vAle kAraNoM ko nirasta karake hI kiyA jA sakatA hai aura isake lie lambI sAdhanA kI jarUrata hai| sAmayika upacAra : sthAyI upacAra mUla prazna hai-sthAyI upAya kyA hai, jisase tanAva paidA na ho ? isakA sabase sundara upAya hai kAyotsarga ke sAtha hone vAlA bhedavijJAna / jitanA bhedavijJAna spaSTa hogA-pudgala alaga, AtmA alaga, zarIra alaga, cetana alaga-yaha jJAna jitanA spaSTa hogA, tanAva kI jar3a para utanA hI joradAra prahAra hogA, tanAva honA hI banda ho jaaegaa| hama isa bhedarekhA ko ThIka se samajheM-tanAva 76 : nayA mAnava : nayA vizva Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AyA, kAyotsarga kiyA, tanAva miTa gayA, yaha sAmayika upacAra hai| bhedavijJAna sAmayika upacAra nahIM hai, yaha tanAva kI jar3a para prahAra hai, sthAyI upacAra hai| jJAtA draSTA bhAva kA vikAsa tanAva mukti kA dUsarA upAya hai jJAtA-draSTAbhAva kA vikAsa / ghaTanA ko jAneM, ghaTanA ko bhogeM nhiiN| ghaTanA ko jAnanA eka bAta hai, bhoganA dUsarI bAta hai| 'jJAnI jAnAti, ajJAnI bhukte' jJAnI jAnatA hai, ajJAnI bhogatA hai| bahuta bar3A antara hai| jo ghaTanA ko jAnatA hai, para ghaTanA ke sAtha-sAtha bahatA nahIM, vaha kabhI duHkhI nahIM hogaa| bahuta sAre loga aise hote haiM, jo ghaTanA ko bhogane laga jAte haiN| kisI kI mRtyu huii| usase koI saMbaMdha nahIM hai lekina dUsaro ko rotA huA dekha ve bhI rone laga jAte haiN| baDe-bar3e loga isa taraha pravAha ke sAtha bahane vAloM meM haiN| barnADazA nATaka dekha rahe the| nATaka meM eka sIna khalanAyaka kA thaa| parade para durAcAra kA dRzya prastuta huaa| barnADazA se rahA nahIM gayA, tatkAla Age bar3he aura eka cAMTA jar3a diyaa| vaha koI sAkSAt ghaTanA to nahIM thI, lekina ghaTanA ke sAtha AdamI baha jAtA hai| (jAnanA aura bhoganA-isa rekhA ko smjheN| hamArA abhyAsa ho jJAtA-draSTAbhAva kaa| isakI sAdhanA kaThina hai| gahana abhyAsa sAdhya hai kintu isakI sAdhanA ho jAe to phira tanAva kA prazna nahIM utthegaa| eka vyakti ne kahA-mahAzaya ! amuka AdamI ne ApakI bar3I kaTu AlocanA kii| usane kI yA nahIM, isakA koI matalaba nahIM hai| kintu ise sunate hI mana tanAva se bhara gayA aura itanA tanAva bar3hA ki usake prati zatrutA kA bhAva paidA ho gyaa| aisA isalie hotA hai ki hama jJAtA, draSTA nahIM haiM, bhoktA haiN| vyakti hara bAta ko bhoga letA hai, tanAva paidA ho jAtA hai| usane isa bAta kI jAMca kI to patA calA, vaha bAta jhUThI thii| hama kisI ghaTanA kI vAstavikatA ko jAnane kA prayatna nahIM krte| isIlie yaha sArA hotA hai tanAva-visarjana : 77 Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ duniyA kA svabhAva tanAva mukti kA tIsarA sUtra hai-ghaTanA ko mUlya na denaa| ghaTanA ko mahattva denA tanAva kA eka kAraNa banatA hai| ghaTanA sAmane Ae to yaha soco-duniyA meM aisA hI hotA hai| basa, bAta samApta ho jaaegii| pAnI UMcI bhUmi para barasatA hai aura baha jAtA hai gaDDhe meM pAnI AtA hai| to gaDDhA bhara jAtA hai| eka vaha vyakti hotA hai, jo UMcI bhUmi para, UMcAI para avasthita hai| pAnI barasatA hai, TikatA nahIM, nIce calA jAtA hai| gaDDhA pAnI ko apane meM bhara letA hai| pAnI sar3atA rahatA hai, badabUdAra kIcar3a meM parivartita hokara udhara se gujarane vAle ke lie bhI samasyA banatA hai| jJAtA UMcAI para hotA hai aura bhoktA gaDDhe ke samAna hotA hai| agara yaha ciMtana banA leM ki yaha duniyA hai, duniyA kA svabhAva hai, isameM saba prakAra ke loga hote haiM, maiM kisa-kisa ke pIche dauDUM ? kaba-kaba duHkhI banUM ? kyA maiM duHkhI banane ke lie hI janmA hUM ? yaha cintana jaise hI AegA, tanAva sArA dUra ho jAegA, hama tanAva se niSprabhAvI bane rheNge|) . aisA hotA hai duniyA meM pUjya gurudeva ke dillI pravAsa kI eka ghaTanA hai| eka paricita bhAI mere pAsa aayaa| acchA vyApArI aura acchA rAjanItika kaarykrtaa| mere pAsa baiThA aura rone lgaa| aisA AdamI roe, isakI kalpanA bhI nahIM kI jA sktii| maiMne kAraNa puuchaa| thor3I dera meM vaha sAmAnya aura Azvasta huaa| usane kahA-mahArAja ! kyA batAUM, pAMca-sAta dina pahale kI ghaTanA hai| tIna bhAI aura haiN| ve kAma dekhate haiN| maiM sArvajanika aura rAjanItika kAryoM meM vyasta rahatA thaa| aba bhAiyoM ne kaha diyA hai ki tumhAre hisse meM kucha bhI nahIM hai| pAMca-sAta lAkha rupayA tumhAre mAthe hai, use cukAnA hai| zeSa hisse meM tumhArA kucha bhI nahIM hai| usane vyathAbhare svara meM kahA-mahArAja ! dhana kI koI vAta nahIM, para bhAiyoM ne mere sAtha aisA dhokhA kiyA, yaha vAta mujhase sahana nahIM ho rahI hai| maiMne kahA-'tuma bar3I bhUla kara rahe ho| itane samajhadAra AdamI hokara bhI tuma kahAM bahe jA rahe ho ? tuma aisA mAna kara calo ki duniyA meM aisA hotA hai| aisA na ho to yaha Azcarya kI bAta 78 : nayA mAnava : nayA vizva Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hogii| usane isa bAta ko pakar3A aura eka-do dinoM meM bilkula sAmAnya ho gyaa| dhAraNA ko badalanA, tanAva visarjana kA sthAyI upAya hai| kAyotsarga Adi-Adi usa ora le jAne vAle upAya haiM, kintu jaba taka hamArI cetanA kA parivartana nahIM hogA, kAyotsarga bhI isakA sthAyI upAya nahIM ho skegaa| jaba taka samyagdarzana nahIM hogA, taba taka tanAva AtA rahegA, jAtA rahegA kintu sarvathA visarjita nahIM hogaa| samyag darzana hai bhedabhAva kI anubhUti kAyotsarga aura zavAsana kAyotsarga zavAsana nahIM hai| haThayoga meM zavAsana hotA hai aura prekSAdhyAna meM kaayotsrg| zavAsana meM kevala zithilIkaraNa hotA hai| kAyotsarga meM zithilIkaraNa ke sAtha tIna bAteM aura hotI haiM-jAgarUkatA, mamatva kA visarjana aura bhedvijnyaan| jisa kAyotsarga meM jAgarUkatA nahIM hotI, mamatva kA visarjana nahIM hotA aura bhedavijJAna nahIM hotA, vaha kAyotsarga korA zavAsana bana jAegA, zAmaka auSadhi bana jaaegaa| kAyotsarga koI zAmaka auSadhi nahIM hai| prekSAdhyAna meM kiyA jAne vAlA kAyotsarga sthAyI upAya hai aura isalie hai ki isameM mamatva kA visarjana hotA hai| mamatva arthAt merA kucha bhI nahIM hai, phira tanAva kaise aaegaa| tanAva kA srota tanAva Ane kA sabase bar3A srota hai-merApana kA bhAva / Apa svayaM anubhava kareM-Apake naukara ne ApakI bAta ThukarA dI, thor3A gussA karake Apa zAnta ho ge| Apa soca leMge-calo naukara hai| yaha calA jAegA to dUsarA aaegaa| ApakI patnI ne ApakI bAta ThukarA dI to vaha asahya pIr3A kA kAraNa bana jaaegii| kyoMki mamatva kA dhAgA jur3A huA hai| sacAI yaha hai-koI bhI vyakti kisI kA nahIM hai, saba svataMtra haiN| jaisI ApakI svataMtratA hai, vaise hI naukara aura patnI kI svataMtratA hai| unakI svataMtratA ko mamatva ke AvaraNa meM Dhaka lete haiM, isalie kaSTa pAte haiM tanAva-visarjana : 76 Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAyotsarga kA mukhya artha hai mamatva kA visarjana aura bhedavijJAna | ( AtmA alaga hai aura zarIra alaga hai, yaha AdhyAtmika darzana aisA bindu hai, jahAM sAre tanAva apane Apa samApta ho jAte haiM, tanAva Ane kA daravAjA hI banda ho jAtA hai) zaraNa hai adhyAtma tanAva ko samApta karane ke sAmayika upacAra aneka ho sakate haiM, davAiyAM bhI kucha ho sakatI haiM, Asana bhI ho sakate haiM, nazA bhI ho sakatA hai, kintu ye kSaNika upacAra haiN| jIvana bhara karate cale jAeM, tanAva AtA-jAtA rahegA / tanAva mukti ke lie adhyAtma hI ekamAtra zaraNa hai / 1 I zarIra vijJAna aura manovijJAna meM tanAva - visarjana ke upAya batalAe gae haiN| meDikala sAiMsa meM bhI tanAvamukti ke upAya batalAe gae haiM kintu ve saba upAya 'hastisnAnavat' hAthI ke snAna kI taraha hote haiM / hAthI tAlAba meM snAna karatA hai, sApha ho jAtA hai / taTa para Akara vaha phira apane Upara kIcar3a uchAla letA hai| kucha aisI hI prakriyA vijJAna ke sandarbha meM bhI cala rahI hai / kucha prayatna karo, tanAva miTAo aura phira jaise ke taise bana jaao| jaba taka citta kI nirmalatA nahIM AegI, taba taka tanAva kI samasyA banI rahegI / isalie Avazyaka hai ki cittavRti kA pariSkAra kreN| phira Age jAeM ekAgratA kI bhUmikA meM / phira usase bhI Age niruddha kI bhUmikA meM jaaeN| jahAM nirvicAra kI sthiti hai, vahAM tanAva kA prazna hI kahAM hai ? maiM amanaska thA 1 dakSiNa pradeza kI ghaTanA hai / eka jaina muni kAyotsarga kI mudrA meM khar3e the kucha caravAhe vahAM idhara-udhara ghUma rahe the / unhoMne dhyAnamagna muni ko dekhA / ve bhI Akara AsapAsa khar3e ho ge| usI samaya eka kAlA nAga kahIM se AyA aura phuphakArane lagA / caravAhe tatkAla per3oM para car3ha ge| unhoMne jora se AvAja lagAI - 'mahArAja ! sAMpa A rahA hai, haTa jaaie| lekina dhyAnAvasthA meM avasthita muni para unakI bAtoM kA kucha bhI prabhAva nahIM par3A / 80 : nayA mAnava : nayA vizva Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caravAhoM ne socA - avazya hI yaha koI baharA AdamI hai / hama kyA kareM / sAMpa ne Akara muni ke pairoM meM kaI daMza mAre aura vApasa calA gyaa| thor3I dera bAda muni kA dhyAna TUTA / caravAhe per3a se utarakara muni ko namaskAra kara bole - bAbA, hamane Apako sAvadhAna kiyA, lekina Apane koI dhyAna hI nahIM diyA / eka kAlA nAga kahIM se Akara Apako isa gayA hai / dekhie aura jaldI koI upacAra kIjie / muni bole- 'upacAra kI koI jarUrata nahIM / ' 'kyA Apako kATA, patA nahIM calA' 'nahIM calA / ' 'jahara nahIM car3hegA / ' 'nahIM cddh'egaa| kyoMki maiM amanaska thA / ' maratA hai bhaya se jahAM mana hotA hai, vicAra hotA hai, saMvega vahIM paidA hote haiM, prabhAvita karate haiN| zarIra meM jahara bhI jAegA to use mana le jaaegaa| yaha bhI nizcita tathya hai ki sAMpa ke kATane se dasa pratizata marate haiM, nabbe pratizata bhaya se mara jAte haiN| sAMpa kI saikar3oM prajAtiyoM meM kucha ginatI kI prajAtiyAM hI jaharIlI hotI haiM kintu jaise hI patA lagatA hai- sAMpa ne kATa liyA hai, phira jahara kI jarUrata nahIM, jahara apane Apa car3ha jaaegaa| yAda karane se hI jahara car3ha jAtA hai / jahara kI kalpanA mana meM AyI aura jahara car3ha gayA / amanaska avasthA meM jahara nahIM car3hatA / marma kI bAta sabase pahale hama ekAgratA kI bhUmikA kI sAdhanA kareM | pataMjali ne kahA - duHkha bhI vikSepa ke sAtha hotA hai| jahAM vikSepa nahIM hai, vahAM duHkha nahIM hai / yaha bar3e marma kI bAta hai / hama prekSAdhyAna ke dvArA vikSipta avasthA ke pAra jAne kA abhyAsa kreN| mana kI jo caMcala avasthA hai, usako pAra kareM aura ekAgratA kI bhUmikA para A jAeM, eka bindu para Tikane kA abhyAsa ho jaae| AsapAsa kitanA bhI zora ho, usase niSprabhAvI raheM / hamArA to tanAva - visarjana : 81 Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sArA kAma hI bhIr3a-bhAr3a aura zora-zarAbe meM hotA hai| ekAnta milatA kahAM hai ? yadi ekAgratA kI bhUmikA na ho to kArya kA honA bhI saMbhava nahIM hai / isIlie yaha apekSita hai - tanAvamukti kI jo AdhyAtmika prakriyA hai, usa para gaharA dhyAna deM, abhyAsa kareM, tanAva kI bhaMyakara samasyA se mukti kA sUtra hamAre hAtha meM hogA / 82 : nayA mAnava : nayA vizva Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samaya kA prabaMdhana kArya kI niSpatti samaya sApekSa hai / yadi samaya ke prabaMdhana para vyakti dhyAna na de to saphalatA kI saMbhAvanAeM dhUmila ho jAtI haiN| samaya kA samyak - niyojana nahIM hotA hai, to kArya ThIka nahIM hotA / mainejameMTa ke aneka pahalU haiN| jaise TAima kA mainejameMTa hai, vaise hI spesa kA mainejameMTa hotA hai / kSetra kA samyak niyojana na ho to kArya meM saphalatA nahIM miltii| mainejameMTa kA eka pahalU hai bhAva / mahAvIra ne pratyeka kArya kI cAra dRSTiyoM se mImAMsA kI - dravya, kSetra, kAla aura bhAva / ina cAroM ke samuccaya se hI kArya kI saphalatA saMbhava banatI hai / saba kucha ho aura samaya kA prabaMdhana na ho to vAMchita pariNAma samaya para nahIM mila sktaa| kArya aura samaya ko alaga-alaga nahIM bAMTA jA sakatA / kArya koI bhI ho, usake sAtha samaya AegA hI / kahIM vaha prakaTa ho jAtA hai, kahIM chipA rahatA hai| vyakti aneka kAma karatA hai aura saphalatA ke lie use kucha karanA hI hotA hai / prAthamika lakSya ( sabase pahalA prazna hai- lakSya kyA hai ? lakSya kA nirdhAraNa pahalI zarta hai / jo binA lakSya ke calegA, use saphalatA nahIM milegI / lakSya ke nirdhAraNa meM eka bAta para dhyAna denA apekSita hai aura vaha hai prAyoriTI kI, prAthamika lakSya kii| sabase pahale kauna-sA anivArya kAma hai, jo abhI karanA cAhie / dasa varSa athavA pAMca varSa kA laMbA samaya hai / usameM aneka kArya kie jA sakate haiN| prAthamikatA kA cunAva yaha hai - isa varSa kauna-sA kAma karanA hai / isa samaya kA prabaMdhana : 83 Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahIne meM kauna-sA kAma karanA hai athavA Aja kauna-sA kAma karanA hai| prAthamikatA kA cunAva karanA hotA hai| jo anivArya AvazyakatA hai, usakA cunAva kreN| lakSya bhI nirdhArita hai aura usakI samayAvadhi bhI nizcita hai| kintu jaba taka lakSya kI pUrti meM kendrita nahIM hoMge, samaya bIta jAegA, kArya pUrA nahIM hogaa| lakSya ke prati kendrita honA, usI ke prati samarpita honA, usI ke prati jAgarUka rahanA saphalatA kA pahalA sUtra hai| samaya prabaMdhana kA sUtra prekSAdhyAna kA eka sUtra hai bhaavkriyaa| bhAvakriyA samaya prabandhana kA eka mahattvapUrNa sUtra hai| jisa samaya jo kAma karo, usa samaya usake prati samarpita rho| yaha hai vartamAna meM jiinaa| vyakti bhaviSya kI kalpanA karatA hai, lakSya banA letA hai kintu kriyAkAla meM vartamAna meM rahatA hai| yadi kalpanA bhaviSya kI kareM aura kArya karate samaya bhI bhaviSya meM cale jAeM to vartamAna khAlI calA jAegA, kArya nahIM hogaa| vartamAna ke prati jAgarUka rahane kA artha hai-yaha kAma isI kSaNa meM hI karanA hai| bahuta loga yaha anubhava karate haiM-basa do minaTa kI dera huI aura Trena chUTa gii| yaha do minaTa kI zikAyata calatI rahatI hai| ThIka samaya kA niyojana nahIM hotA hai to Trena chUTa jAtI hai| jisa samaya jo kAma karanA hai, usa samaya usake prati samarpita hue binA saphala nahIM ho skte| mAnava saMsAdhana prazna hai-lakSya pUrti ke saMsAdhana kyA haiM ? prekSAdhyAna ke sandarbha meM carcA kareM to usake do saMsAdhana haiM-eka mAnava saMsAdhana aura dUsarA padArtha saMsAdhana / jo loga kArakhAnoM kA nirmANa aura rAjya vyavasthA ke saMcAlana para vicAra karate haiM, samaya niyojana kI dRSTi se unake pAsa tIna saMsAdhana ho jAte haiM-mAnava saMsAdhana, padArtha saMsAdhana aura arthsNsaadhn| kintu jaba hama adhyAtma ke pariprekSya meM carcA karate haiM to dhana pramukha saMsAdhana nahIM ho sktaa| eka vyakti ne socA-mana bahuta vikSipta hai, kSipta hai, isake niyaMtraNa meM eka varSa kA samaya laMga jaaegaa| saMkalpa kara liyA-maiM eka varSa meM bilkula 84 : nayA mAnava : nayA vizva Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAgratA kI bhUmikA meM pahuMca jaauuNgaa| use isa lakSya kI pUrti ke lie mAnava saMsAdhana para vicAra karanA hogaa| kauna guru hogA, jo vahAM taka pahuMcA de| bahuta loga aneka varSa dhyAna karane ke bAda bhI ekAgratA kI sthiti meM nahIM pahuMca paate| ve nirAza hokara kahate haiM-dasa varSa to ho gae, kintu mana kI ekAgratA nahIM sadha rahI hai| eka bhAI ne kahA-bahuta varSoM se dhyAna kara rahA hUM, para mana kI caMcalatA kama nahIM ho pA rahI hai| isake lie Avazyaka he zikSaka aura pathadarzaka, jo vidhi batAe, abhyAsa ThIka karAe aura yaha vezvAsa jagA sake-isa vidhi se tuma apane lakSya taka pahuMca sakate ho| padArtha saMsAdhana dUsarA tattva hai padArtha saMsAdhana / vastu sAmagrI bhI bahuta Avazyaka hai| dhyAna kI bhI vastu hotI hai| dhyAna kI vastu kA cayana kareM, jisase lakSya taka zIghra pahuMcA jA sakatA hai| dravya kA yoga pratyeka vastu meM hotA hai| hama koI bhI kAma kareM, nimitta kI bhI AvazyakatA hotI hai| kevala upAdAna para hI hama vala nahIM skte| hamArI sArI saMracanA isa prakAra kI hai, jisameM nimitta aura upAdAna-donoM kI apekSA rahatI hai| hama dvandvAtmaka jIvana jIte haiM, dvandva kI duniyA meM jIte haiM, isalie donoM para dhyAna kendrita karanA jarUrI hai| jahAM upAdAna jarUrI hai, vahAM sAtha meM nimitta bhI jarUrI hai| hama ekAnta nizcaya meM cale jAeM-jaisA upAdAna hai, mUla kAraNa hai, vaisA ho jaaegaa| yaha kisI aura duniyA meM hotA hogA, hamArI dvandvAtmaka duniyA meM to aisA nahIM hotaa| usameM hamezA nimitta kI apekSA rahatI hai aura isIlie padArtha saMsAdhana kI upayogitA se nakArA nahIM jA sktaa| cunAva kareM ? Avazyaka kAma kA cunAva karanA hotA hai| jIvana meM kAryoM kI koI kamI nahIM hai, para jo sabase adhika Avazyaka hai, usakA cunAva kreN| hama dhyAna kA nidarzana leN| eka lakSya banA liyA-eka varSa meM ekAgratA kI bhUmikA para pahuMcanA hai to usake lie kyA kareM ? usake lie Avazyaka hai-dIrghazvAsa kA prayoga, kAyotsarga kA pryog| ye sAdhana vahAM taka le jAne samaya kA prabaMdhana : 85 Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAle haiN| kucha loga asthira manovRtti ke hote haiN| koI naI cIja acchI dikhAI detI hai to usa tarapha mur3a jAte haiN| ve pahalI vastu kA tyAga kara socate haiM-yaha bahuta acchA vikalpa hai| phira koI tIsarA vikalpa AtA hai to yaha kahate hue usa tarapha cale jAte haiM-yaha to aura bhI acchA hai| cauthA vikalpa AtA hai to usako bhI apanA lete haiN| aise vyaktiyoM ko kabhI bhI kArya meM saphalatA nahIM miltii| unake samaya kA niyojana bhI samyak nahIM ho sktaa| saphalatA ke lie jarUrI hai ki jo atyanta Avazyaka hai, usakA prayoga kareM, use mahattva deN| jo vyartha kI bAteM haiM, usameM samaya ko na lgaaeN| eka sUtra isake sAtha jor3anA Avazyaka hai aura vaha hai-svIkAra aura asvIkAra-donoM kA pryog| vaha vyakti samyak rUpa se samaya kA niyojana nahIM kara sakatA, jo asvIkAra ko nahIM jAnatA, niSedha karanA nahIM jaantaa| kyA pratIkSA pUrI hogI ? curU jile meM eka kasbA hai raajldesr| vahAM eka sevaka thaa| ghara se subaha nikltaa| kisI seThAnI ne kahA-sevakajI ! bAjAra se sabjI lete aao| vaha turanta jholA lekara sabjI lene cala diyaa| rAste meM kisI ne kahA-sevakajI ! Aja to dUdha nahIM AyA, kahIM se dUdha duhA kara lete aao| vahAM se bartana lekara dUdha lene cala pdd'aa| thor3I dUra Age gyaa| kisI ne parcI pakar3A dI-sevakajI ! meDikala sTora se jarA yaha davAI lete aao| vaha parcI lekara davAkhAne kI ora mur3a gyaa| vaha basa sTaiNDa para phuNcaa| vahAM para eka seTha ne kahA-ratanagar3ha se lar3akI Ane vAlI hai| vaha abhI AyI nahIM hai| tuma ratanagar3ha se use lekara A jaao| vaha seTha se paisA lekara ratanagar3ha jAne vAlI basa meM baiTha gyaa| aba pIche sAga-sabjI vAle pratIkSA kara rahe haiM, dUdha kI pratIkSA kI jA rahI hai, davA kA iMtajAra ho rahA hai| kyA ve unheM mileMge ? kyA unakI pratIkSA pUrI hogI ? ratanagar3ha se lauTane para bhI mileMge yA nahIM, kahA nahIM jA sktaa| asvIkAra karanA sIkheM jo manA karanA nahIM jAnatA, vaha samaya kA niyojana nahIM kara sktaa| samaya 86 : nayA mAnava : nayA vizva Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA samyak niyojana vahI kara sakatA hai, jo 'nA' kahanA jAne, jisameM asvIkAra kI zakti ho / jina logoM ne kevala svIkAra ko hI zakti mAnA hai, ve bhrama meM haiN| asvIkAra ke binA svIkAra kI zakti kamajora ho jAtI hai / hAM aura nA - ye donoM zabda hamArI jIvana kI dizA kA nirdhAraNa karate haiN| hAM jarUrI hai to nA bhI usase kama jarUrI nahIM hai / samaya niyojana ke lie to 'nA' bahuta hI jarUrI hai / jinameM nA kahane kI kSamatA nahIM hai, ve dUsaroM ko bhI dhokhA dete haiM, apane ko bhI dhokhA dete haiN| unheM yaha upAlambha bhI sunanA par3atA hai- Apane merA itanA samaya barbAda kara diyA, pahale hI manA kara dete / yaha bahuta Avazyaka hai ki hama 'asvIkAra' ko bhI samajheM / TAima mainejameMTa : svarodaya samaya kA niyojana aura prabaMdhana kyoM Avazyaka hai ? vaha isalie hai ki hamArA hara kArya kAla sApekSa calatA hai / pAzcAtya vicArakoM ne TAima mainejameMTa ke jo sUtra die haiM, ve bahuta mahattvapUrNa haiM kintu ve AtmanirIkSaNa se kucha bhinna nahIM haiM / aisA lagatA hai - unhoMne AtmanirIkSaNa ko hI eka bhinna nAma se prastuta kara diyaa| hama prAcIna bhAratIya cintana ko dekheM / eka siddhAnta hai svarodaya kA / bhArata meM svarodaya kA bahuta vikAsa huA hai / maiM mAnatA hUM-TAima mainejameMTa kA jo sUtra hai, usake aMtaraMga pakSa meM svarodaya kA bahuta zaktizAlI sUtra hai / svarodaya zAstra meM svAsthya para vicAra kiyA gayA, saphalatA para vicAra kiyA gayA, jaya-parAjaya para vicAra kiyA gyaa| kisa samaya kisa vyakti se bAta karanI caahie| kisa samaya kisa vyakti se milanA cAhie, kisa samaya apane netA ke sAmane bAta rakhanI cAhie, jisase saphalatA mile, parAjaya na ho / svarodaya meM isa para bahuta cintana kiyA gayA / svarodaya meM jahAM svara kA saMbaMdha hai, vahAM kAla kA bhI saMbaMdha hai / kAlacakra : svara-cakra kAla aura svara - donoM meM aMtaH saMbaMdha haiM / sUryodaya se svara prAraMbha hotA hai / sUryodaya ke samaya kisa sthiti meM kauna-sA svara kAma kara rahA hai ? candrasvara kAma kara rahA hai yA sUryasvara kAma kara rahA haiM ? adhikArI ko kisI kI samaya kA prabaMdhana : 87 Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niyukti karanA hai, vaha kisa samaya kisa svara meM kare ? kisa samaya kauna-sA svara calatA hai, isakA bodha Avazyaka hai / kyoMki kAla ke sAtha svaracakra calatA hai | kAlacakra aura svaracakra- donoM sAtha-sAtha calate haiM / kisa kAla meM kauna-sA svara calatA hai aura usa samaya kArya karane se kyA hotA hai, yaha jAnanA bahuta jarUrI hai| yaha svarodaya kA vijJAna samaya prabaMdhana kA bahuta bar3A vijJAna hai 1 kAle kAlaM samAyare Aja sthitiyAM badalI haiM / hamArI dinacaryA kA krama samaya niyojana ke sAtha jur3A thaa| bhagavAna mahAvIra ne eka sUtra diyA- 'kAle kAlaM samAyare / ' isa sUtra kI vyAkhyA sUtrakRtAMga meM milatI hai- 'annaM annakAle, pANaM pANakAle, leNaM leNakAle, sayaNaM sayaNakAle - anna ke samaya anna khAo, pAnI pIne ke samaya pAnI pIo / anna aura pAnI kA bhI samaya hotA hai / sUkSmatA meM jAeM to hara kriyA kA eka samaya hai / sAmAnya jAnakArI vAle vyakti bhI isa bAta ko jAnate haiM ki kharabUjA kisa samaya khAnA cAhie, amarUda kaba khAnA cAhie ? bAraha baje ke bAda amarUda nahIM khAnA cAhie / vizeSajJoM ne hara kriyA ke lie samaya nirdhArita kie haiM, kintu hama kama se kama do kAryoM ke samaya kA nirdhAraNa kara leM - sonA kaba aura uThanA kaba ? kaba khAnA aura kaba pAnI pInA ? inakA samaya nirdhArita kara leM to samaya kA bahuta acchA niyojana ho jAegA / brahmamuhUrta meM kyoM jAgeM ? bhAratIya samayavijJoM ne, jo samaya kA niyojana karanA jAnate the, uThane kA samaya kA nirdhArita kiyA brahmamuhUrta / prAtaH lagabhaga cAra baje kA samaya jAgane kA samaya hai / yaha samaya kyoM nirdhArita kiyA ? isakA kAraNa bhI khojeM / prAcIna bhASA meM kahA gayA- brahmamuhUrta meM jAgane vAle kA dina bahuta acchA bItatA hai aura vaha bahuta acchA jIvana jItA hai / Aja isa sacAI kI vaijJAnika vyAkhyA bhI ho cukI hai / eka rasAyana hai serATonina / vaha mana kI zAnti aura prasannatA ke lie uttaradAyI hai / serATonina ke srAva kA samaya savere 88: nayA mAnava : nayA vizva Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ThIka cAra baje kA hai / usa samaya AdamI jAgarUka rahatA hai to pUre dina mastiSka saMtulita rahatA hai aura ThIka kAma karatA hai / jo loga usa samaya sote rahate haiM, unake serATonina kA srAva ThIka se nahIM hotA / phalasvarUpa tanAva, becainI, cir3acir3Apana, udAsI Adi hAvI rahate haiM / brahmamuhUrta meM jAgRta rahanA hamArI paraMparA hai| pUjya gurudeva ke sAdhujIvana ke sattara varSa ho ge| kitane dina ve cAra baje na uThe, yaha ginanA pdd'egaa| ina sattara varSoM meM zAyada pandraha-bIsa dina hI ginane para nikleN| eka niyamita krama calA aura usakA pariNAma hai - gurudeva kA mastiSka Aja bhI utanA hI svastha hai, jitanA bIsa varSa ke yuvaka kA hai| isakA kAraNa kyA hai ? hama kAraNa kA anuzIlana kreN| C gati kA rahasya chApara kI ghaTanA hai / eka bhAI ne kahA - AcArya zrI ! Apa sattara varSa ke haiM, phira bhI itanI teja gati se calate haiN| maiM sATha kA hI hUM aura cala nahIM sktaa| maiMne pUchA- kyA miThAiyAM khAte ho ? bolA - khUba khAtA huuN| maiMne kahA- basa yahI antara hai / gurudeva cInI bhI nahIM khAte aura tuma miThAiyAM khUba khAte ho / cInI chor3akara dekho, tuma bhI calane laga jAoge / 1 hara ghaTanA ke pIche koI na koI kAraNa hotA hai / bahuta mahattva hai cAra baje uThane kA / nau-dasa baje so jAeM, yaha bhI Avazyaka hai / dina bhara vizrAnti ke bAda sAre taMtra vizrAma cAhate haiM / usa samaya hama jAgane kA prayatna karate haiM to bhItara se pratikriyA honI zurU ho jAtI hai aura jo nIMda kA samaya hai, vaha atikrAnta ho jAtA hai / lIvara phaMkzana kare, usa samaya na khAo to pAcanataMtra kamajora ho jaaegaa| nIMda kA samaya Ae aura nIMda na lo to nIMda rUTha jaaegii| hama usakA Adara nahIM karate haiM to vaha hamArA Adara kyoM karegI ? phira nIMda kI goliyoM se use manAnA par3atA hai / kahAvatoM meM saca jAgane kA apanA samaya hai, sone kA apanA samaya hai / khAne kA apanA samaya haiM aura pAnI pIne kA apanA samaya hai / leNaM leNakAle-baiThane kA bhI apanA samaya hai| ThIka samaya para kAma kreN| bahuta sArI purAnI kahAvateM isI sacAI samaya kA prabaMdhana : 86 Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI ora saMketa karatI haiM- 'aba pachatAe hota kyA jaba cir3iyA cuga gaI kheta' yA 'samaya cUki puni kA pachatAne'-jisa samaya kAma karanA thA, usa samaya nahIM kara sakA, isakA pazcAttApa kabhI miTatA nahIM hai| samaya kA atikramaNa vyakti ko aneka upalabdhiyoM se vaMcita kara detA hai| jarUrI hai kAryasUcI samaya prabaMdhana ke lie kAryasUcI banAnA bhI jarUrI hai| isa saptAha meM kyA karanA hai ? pratidina kI bhI kAryasUcI honI caahie| Aja hameM kyA karanA hai ? isakA nirdhAraNa apekSita hai| jinake pAsa kAma adhika hote haiM, bahumukhI hote haiM, ve pratidina kI kAryasUcI banAte haiN| jinake pAsa kucha khAsa kAma nahIM haiM, ve kAma kA koI niyata samaya nahIM rakhate, kucha bhI kabhI bhI kara lete haiM, kintu jinakA kArya bar3A hai, ve sUcI ke AdhAra para unakA nirdhAraNa karate haiN| jaina muni ke lie kucha samaya nizcita haiN| niyata samaya para pratikramaNa, vaMdanA, pravacana-yaha samaya-zrRMkhalA aTUTa calatI hai| dhyAna ke lie kucha vizeSa niyama haiN| jisa samaya dhyAna karo, usI samaya dhyAna karo, jisa samaya maMtra kA japa karo, usI samaya pratidina japa kro| isase kAla kA sAtatya (kAnTInyuTI) rhegaa| kAnTInyUTI kA matalaba hai-nairaMtarya-niraMtaratA rhe| yaha nahIM honA cAhie ki Aja dhyAna kiyA aura kala chUTa gyaa| do dina dhyAna kiyA aura phira pAMca dina chor3a diyaa| isase koI saphalatA nahIM milegii| saphalatA ke lie kAryasUcI jarUrI hai aura jinheM kucha viziSTa karanA hai, unake lie to bahuta Avazyaka hai| nirIkSaNa kamajorI kA samaya eka prabaMdhana kA eka sUtra hai-apanI kamajorI kA niriikssnn| vaha kauna-sI kar3I hai, jo kamajora hai aura lakSya meM bAdhA de rahI hai| jaba taka kamajorI kI khoja nahIM kI jAegI, usa para dhyAna nahIM diyA jAegA, gati ThIka nahIM ho sakegI, lakSya kI pUrti nahIM ho skegii| mAnava kA svabhAva hai ki vaha acchI bAta hI sunanA cAhatA hai| saba ThIka hai, yaha samajha lene para bahuta bAra dhokhA ho jAtA hai| cATukAra ThIka samajha lene kA bhulAvA dete haiM 60 : nayA mAnava : nayA vizva Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura. Aja kI bhASA meM kahA jA sakatA hai-camacA loga bahuta dhokhA dete haiN| jo yathArthavAdI loga haiM, ve kamajorI ko bhI batA dete haiN| vyakti kamajora pakSa kA vizleSaNa kre| yaha pakSa hamArA kamajora hai, isalie hamArA kArya pUrA nahIM ho rahA hai, kArya meM saphalatA nahIM mila rahI hai| kamajora pakSa kI ora dhyAna kendrita karanA, yaha samaya prabaMdhana kA mahattvapUrNa sUtra hai| samaya prabaMdhana ke sUtra Aja isa para bahuta bala diyA jA rahA hai ki samaya ko apane dhana ke samAna sNbhaaleN| prAkRta kA sUkta hai-khaNaM jANAhi-samaya ko jaano| pUjya gurudeva phA eka bahuta sundara gIta hai, usakA dhruvapada hai . jAge nava saMskAra samaya kA aMkana ho samaya kA prabaMdhana jIvana kA prabaMdhana hai| isa AdhAra para TAima mainejameMTa ke aneka sUtra sujhAe gae haiM .prAthamikatAeM nizcita kreN| * yathAsaMbhava yogya vyaktiyoM ko kArya sauNpe| sArA kArya apane jimme hI na rkheN| *pratyeka kArya ko uddezya evaM lAbha kI dRSTi se kreN| * eka hI parizrama do jagaha na ho, na hI usakI punarAvRtti karanI par3e, isakA dhyAna rkheN| * dAyitva or3hane kA sAhasa rakheM evaM nirNaya karane meM tatparatA rkheN| *jahAM 'nA' kahane kI apekSA ho, vahAM 'nA' kahanA siikheN| * samaya kA DhAMcA nirdhArita kara tadanusAra hI sArA kArya kreN| samaya kI sImA kA pAlana kreN| AvazyakatAnusAra pUrA niyaMtraNa apane hAtha meM rkheN| samaya ke niyojana meM asaphala hone kA artha hai asaphala hone kA niyojana krnaa| jo samaya kA samyak niyojana karanA jAnatA hai, saphala jIvana kA gara pA letA hai| samyaka niyojana saphalatA kA AdhAra hai| kahA gayA-agara ATha ghaNTe per3a kATane meM lagAnA to chaha ghaNTe per3a kATane vAlI kulhAr3I ko teja karane meM lgaao| yaha samaya niyojana kA viveka hai| samaya kA prabaMdhana : 61 Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samaya aura Apa hamArI pravRttiyAM kAla sApekSa calatI haiM, una sArI pravRttiyoM kA ThIka aMkana kreN| dhyAna kA nizcita samaya hotA hai| abhI AdhA ghaNTA dhyAna karanA hai, cAlIsa minaTa dhyAna karanA hai yA eka ghaNTA dhyAna karanA hai to hamArI mAnasikatA vaisI hI samayabaddha bana jAtI hai| mastiSka meM samaya isa taraha phiTa ho jAtA hai ki ThIka samaya AyA aura tatkAla dhyAna karane kA mana ho jaaegaa| yaha sthiti bane, isake lie jarUrI hai ki pahale use phIDa kreN| isalie hama samaya kA, jo hamAre kArya kI saphalatA kA eka mahattvapUrNa pahalU hai, samyak mUlyAMkana aura niyojana kreN| jisa samaya jo karaNIya hai, usa samaya vahI kreN| samaya Apake sAtha cale aura Apa samaya ke sAtha caleM, yaha ekAtmakatA saphalatA kA varadAna bana sakatI hai| 62 : nayA mAnava : nayA vizva Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sva-prabandhana AdamI dUsaroM ko dekhatA hai, dUsaroM kI khoja karatA hai| yaha hamArI indriyoM dvArA pradatta prakRti bana gii| dhyAna kA mukhya lakSya hai-apanI khoja karanA apane Apako smjhnaa| selpa mainejameMTa kI bAta apanI khoja kI bAta hai| isakA vikAsa pAzcAtya cintana meM huA hai| isa parsanala mainejameMTa aura adhyAtma kI vyavasthA ko tulanAtmaka dRSTi se Amane-sAmane rakheM to aisA pratIta hogA ki adhyAtma kA purAnA cintana nae pariveza, naI bhASA aura nae zabdoM meM vyakta ho rahA hai| maiM kauna hUM selpha mainejameMTa kA pahalA viSaya apanI khoja yA apane jIvana kA nakzA banAnA hai| usakA sUtra hai-maiM kauna hUM (Who am i?) / maharSi ramaNa isa sUtra ko bahuta doharAte the| unakI sAdhanA kA yaha viziSTa sUtra thA-maiM kauna hUM ? selpha mainejameMTa kA bhI pahalA sUtra hai-maiM kauna hUM ? ise par3hakara mahAvIra ke AcArAMga sUtra kA pahalA pATha yAda AtA hai-maiM kauna hUM, kahAM se AyA hUM aura vartamAna meM kisa sthiti meM hUM ? mujhe kahAM jAnA hai ? eka hI satya, bhinna bhASA, bhinna pariprekSya meM vyakta huA hai| Akhira apane ko chor3akara duniyA meM koI cintana nahIM calatA, koI vyavasthA nahIM cltii| apane Apako to dekhanA hI par3atA hai| audyogika saphalatA ho, rAjanaitika yA dhArmika saphalatA, sabake kendra meM hai apane ApakA nirIkSaNa, apane ApakI khoj| sva-prabandhana : 63 Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apanI dhAraNAoM ko dekheM sva-prabaMdhana kA dUsarA sUtra hai apanI dhAraNAoM ko dekhnaa| vyakti dhAraNA ke AdhAra para calatA hai| jaisI dhAraNA banA lI, usI ke AdhAra para calatA hai| yaha acchA hai, aisI dhAraNA banA lI to use acchA mAneMge, yaha burA hai, yaha dhAraNA bana gaI to phira use burA hI maaneNge| eka vyakti jo sAmane khar3A hai, vaha vAstava meM acchA hai yA burA hai, yaha nirNaya karanA kaThina hotA hai kintu jo eka dhAraNA banA lI, vaha dhAraNA apane bAre meM ho yA kisI dUsare vyakti ke bAre meM, vyakti kI dRSTi kA kendrabindu bana jaaegii| eka kasauTI hai dhaarnnaa| dhAraNA se hama apane Apako dekhate haiM aura dhAraNA se hI hama dUsaroM ko bhI dekhate haiN| dUsaroM kI dhAraNA se sva-prabaMdhana kA tIsarA sUtra hai-dUsaroM ke dvArA pradatta dhAraNA se dekhnaa| yaha bar3I kaThinAI hai| vyakti kabhI apane Apa para vizvAsa nahIM krtaa| dUsarA kahatA hai-tuma acche ho to vaha acchA mAna letA hai| dUsarA kahatA hai ki tuma bure ho to vaha burA mAna letA hai| acchA kahA jAtA hai to ahaM bhAvanA meM calA jAtA hai| burA mAnA jAtA hai to hInabhAvanA meM calA jAtA prophesara ke pAsa eka AdamI AyA aura bolA-prophesara sAhaba ! Apa to bahuta acche AdamI haiN| Apane aisA zrama kiyA ki merA lar3akA uttIrNa ho gyaa| adhyApaka ahaM meM calA gyaa| mana meM socane lagA-maiM kitanA acchA par3hAtA huuN| thor3I dera ke bAda dUsarA AdamI aayaa| usane kahA-Apa kuzala aura sakSama nahIM haiM, ayogya haiN| merA lar3akA par3hane meM bahuta teja hai, kintu Apa ThIka se par3hAte nahIM, zrama nahIM karate, isalie vaha phela ho gyaa| prophesara sAhaba saMkoca meM par3a gae, hIna bhAvanA se grasta ho ge| kaThaputalI mata bano AdamI dUsaroM dvArA pradatta dhAraNAoM se abhibhUta hotA hai| kabhI apane Apako bar3A mAna letA hai, kabhI choTA mAna letA hai| hamArA jIvana dUsaroM 64 : nayA mAnava : nayA vizva Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvArA pradatta dhAraNA se bahuta calatA hai / isIlie adhyAtma ne yaha sUtra diyA thA- tuma Atma-nirIkSaNa karo, para-parIkSaNa ke AdhAra para mata calo, dUsare ke hAtha kI kaThaputalI mata bano / apane bhAgya kI Dora dUsaroM ke hAtha meM mata do, apane hI hAtha meM rkho| maiM kaisA hUM, isakA nirNaya svastha avasthA meM svastha cintana ke samaya jaisA maiM kara sakatA hUM, zAyada dUsarA nahIM kara sakatA / dUsare kI apanI dhAraNA hai, vaha apane svArtha aura apane prayojana se dekhatA hai| usake AdhAra para svayaM kA vaise hI vyavasthApana ho jAegA to vyakti saphala nahIM ho sakegA / sva- vyavasthApana ke lie, sva-niyojana ke lie bahuta Avazyaka hai Atma-parIkSaNa para bharosA karanA aura AtmavizvAsa ko prabala banAe rakhanA / yogyatA kA vikAsa sva-prabaMdhana kA eka mahattvapUrNa sUtra hai - apanI yogyatA kA vikaas| apane meM jo hai, use dekho| apane meM jo kamiyAM haiM, unheM bhI dekho / apane meM jo acchAiyAM haiM, unheM bhI dekho | No hINe No airitte- na hIna mAno, na atirikta mAno / yathArtha kA mUlyAMkana karo aura phira apanI yogyatA kA vikAsa karo, apanI icchAzakti kA vikAsa karo, kalpanAzakti, cintanazakti, smRtizakti aura antardRSTi kA vikAsa kro| ye sArI bAteM prekSAdhyAna se jur3I huI haiM / I prekSAdhyAna ke sandarbha meM kahA gayA - kalpanAzakti kA vikAsa karo, kintu usakA durupayoga mata karo / saMkalpazakti kA vikAsa karo, para usakA durupayoga mata kro| zakti kA vikAsa hotA hai kintu yadi vaha vyartha meM kharca hotI hai to vikasita zakti nikammI calI jAtI hai / jisa samaya jo kAma karanA hai, usa samaya vahI kAma karo / abhI kalpanA karane baiThe ho to kalpanA hI karo / cintana karane ke lie baiThe ho aura kalpanA bIca meM bAdhaka bana jAe to usakA durupayoga ho jaaegaa| bhojana ke lie baiThe ho aura kalpanA karanI zurU kara dI to na ThIka se bhojana ho pAegA, na kalpanA ho pAegI / ThANaM sUtra meM kahA gayA hai - anannamaNe - anya mana na ho / kevala eka mana cale, dUsarA mana bIca meM na aae| niyojana aura vyavasthApana kA yaha kauzala sva-prabandhana : 65 Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAna ke dvArA bahuta prApta hotA hai / aisA abhyAsa DAleM ki jisa samaya jo 1 kareM, vahI kreN| yahI sAdhanA hai eka mahAn sAdhaka se pUchA gayA - ApakI sAdhanA kyA hai ? vaha bolA- merI sAdhanA bahuta sarala hai / 'kyA hai vaha sAdhanA ? 'merI sAdhanA yaha hai ki bhUkha lagatI hai to khA letA hUM aura nIMda AtI hai to so jAtA hUM / ' 'kyA yahI sAdhanA hai' ApakI ? 'hAM' usane kahA - 'yaha to bahuta sIdhI bAta hai / maiMne to sunA thA ki sAdhanA bar3I jaTila bAta hai / yaha to maiM bhI karatA hUM / ' 'hAM, yahI sAdhanA hai / ' sAdhaka ne yaha kahate hue praznakartA ko nimaMtraNa diyA- 'Aja Apa mere sAtha bhojana kareM / ' praznakartA ne nimaMtraNa svIkAra kara liyA / donoM ne sAtha meM bhojana kiyaa| bhojana ke uparAnta sAdhaka ne 'bhojana ke sAtha kyA-kyA kiyA ? cintana kiyaa| pUre eka saptAha kI yojanA banA lI ki isa saptAha kyA-kyA karanA hai ? 'khUba 'phira Apane bhojana kahAM kiyA ? dimAga to lagA thA yojanA banAne meN| tumhArI cetanA ne to bhojana kiyA nahIM, kevala jar3a zarIra yAMtrika kriyA karatA rahA / ' ' aura Apane kyA kiyA ? 'maiMne sirpha bhojana kiyA, bhojana ke daurAna usakI hara kriyA ko jAnatA rahA / isake sivAya mere mana meM aura koI vikalpa nahIM uThA / ' eka sAdhaka vyakti ke lie bhojana bhI sAdhanA hai / dhyAna kA yahI pariNAma hai ki hama kevala jAneM, bhojana karanA hai to kevala bhojana kareM, calanA haiM to kevala caleM / yaha kevala vAlI bAta samajha leM, apanI yogyatA kA vikAsa 66 : nayA mAnava : nayA vizva pUchA Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hogA, dhyAna kA mahattvapUrNa sUtra samajha meM A jaaegaa| hama kArya se vyasta nahIM bnte| hamArI vyastatA vyartha ke vikalpoM se banatI hai| hama kevala kAma karanA nahIM jaante| kArya ke bIca meM nAnA vikalpa Ate rahate haiM, bAdhA DAlate rahate haiM aura hamArA kAma zlatha bana jAtA hai| vismRti kI samasyA Aja kI eka bar3I samasyA hai-smRti kI zakti kA hraas| hamane dekhA-assI varSa kA, nabbe varSa kA AdamI hai, phira bhI usakI smRti bar3I acchI hai kintu yuvA vidyArthI isa samasyA se pIr3ita hai| smRti jAtI hai bAdhAoM ke kaarnn| bAdhAeM smRti ko dabAtI rahatI haiM, smRti kI granthiyAM kamajora aura zlatha bana jAtI haiN| agara 'kevala' kI bAta ko jAna leM to smRti kI samasyA nahIM rhegii| sva-niyojana prabaMdhana kA eka sUtra hai-sv-niyojn| apanA niyojana kaise kareM ? bahuta Avazyaka hai, apanA niyojana, apanI zakti kA niyojn| hama vyavasthA karanA nahIM jAnate, isalie hamArI zakti bikhara jAtI hai| ziSya ne guru se nivedana kiyA-bhante ! maiM cAhatA hUM-Apa merA niyojana kreN| Apa mujhe sevA meM lagAnA cAhate haiM yA svAdhyAya meM lagAnA cAhate haiM ? jisameM lagAnA cAhate haiM, usameM Apa merA niyojana kreN| bhagavAn mahAvIra ne eka gRhastha ke lie bAraha vratoM kI AcArasaMhitA dii| vaha AcArasaMhitA sva-niyojana kI AcArasaMhitA hai| selpha mainejameMTa kA eka sUtra hai-mainejiMga yora nIDsa-apanI AvazyakatAoM kA niyojana krnaa| mahAvIra ne isI AdhAra para bArahavratoM kI sUcI dI thii| parigraha jarUrI hai, dhana ke binA kAma nahIM cltaa| khAnA, pInA, kapar3e pahananA, makAna banAnA, ye sArI bAteM jarUrI haiM, para inake sAtha apanI AvazyakatAoM kA niyojana bhI apekSita hai| hamane bhrAnti se AvazyakatA, mAnadaNDa-sabako eka mAna liyaa| vAstava meM AvazyakatA hai kyA ? isakA cintana kareM to pravRtti bahuta simaTa jaaegii| eka AdamI meM kSamatA hai to vaha AvazyakatAoM kA parisImana kara legaa| sva-prabandhana : 67 Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manuSya kI cintA kahAM hai ? isa sandarbha meM eka prazna ubharatA hai - eka vyakti kArakhAnA calAtA hai, hajAroM-hajAroM majadUroM ko kAma milatA hai / yadi vaha apanI AvazyakatA kA saMyama kara legA to hajAroM AdamiyoM kA peTa kaise bharegA ? yaha bahuta acchA tarka hai aura isa tarka ne AdamI ko lubhAyA bhI hai, lalacAyA bhI bhrama meM bhI DAlA hai / vAstavikatA yaha hai ki hara vyakti kA apanA kAma hai / pradhAnamaMtrI ne paMcazIla kAryakrama ko eka nayA rUpa diyaa| paMcazIla kA jo paMcasUtrI kAryakrama hai, usameM usakI naI vyAkhyA kI gaI hai| usameM grAmonmukha vikAsa kI bAta pramukha hai / gAMdhIjI ne kahA thA- hara vyakti ko apanA kAma milanA caahie| carakhA koI bahuta bar3A aura nayA AviSkAra nahIM thA / kintu eka sandarbha meM yaha bahuta bar3I bAta thI ki hara vyakti ke hAtha meM usakI AjIvikA yA anivArya AvazyakatAoM ko pUrA karane kA sAdhana honA caahie| roTI ke binA vaha raha nahIM skegaa| gAMdhIjI ne isake lie eka choTA-sA Alambana diyaa| hara vyakti ke pAsa apanA zrama, apanA kArya honA cAhie kintu vaha aba taka nahIM huaa| bar3e-bar3e kArakhAne, udyoga aura unake dvArA bar3e-bar3e pralobhana die jA rahe haiN| agara yaha tarka damadAra hotA to phira Aja AdamiyoM ko kyoM nikAlA jA rahA hai Aja sArA kAma roboTa para, mazInoM aura yaMtroM para A rahA hai / hajAroM AdamI jisa kAma ko karate the, mAtra pAMca AdamI usa kAma ko kara rahe haiN| agara vAstava meM AdamI kI cintA hai to phira yaha kyoM ? phira yaha mazInIkaraNa aura yaMtrIkaraNa nahIM honA caahie| saba kucha AdamI ke dvArA AdamI ke lie honA cAhie thA para Aja saba kucha ulaTa gyaa| sArA kucha apanI ijjata, pratiSThA aura zoharata ke lie ho rahA hai 1 duniyA bAjAra hai yA kuTumba parisImana kA artha hai AvazyakatAoM kA alpIkaraNa / mahAvIra ne kahA -- kisI kI AjIvikA ko mata chIno / yaha usa samaya bahuta bar3I bAta thI / tuma dUsaroM kI AjIvikA ko mata chIno, usa para tumhArA adhikAra nahIM hai / yaha apane citta kI vyavasthA haiM, kevala kAnUnI vyavasthA I 68 : nayA mAnava : nayA vizva Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nahIM hai| yaha apanA sva-vyavasthApana hai / mahAvIra ne kahA- apanI antardRSTi kA vikAsa karo aura dekho - tuma kyA kara rahe ho dUsaroM ke prati ? usakA asara kyA ho rahA hai ? selpha mainejameMTa meM aneka sUtra batalAe gae haiM / unameM yaha apanA vyavasthApana zAyada sabase mahattvapUrNa sUtra hai / apanI AvazyakatAoM kA niyojana kareM, apanI pravRttiyoM aura vyavahAra kA vyavasthApana kreN| Aja hamArI sabase bar3I kaThinAI yahI hai ki hama ina sabakA samyak niyojana nahIM karate / jo vyakti ke pAsa hai, usakA bhI vaha niyojana nahIM kara paataa| Aja icchA, AvazyakatA aniyaMtrita hai, aniyojita hai / usI kA pariNAma hai ki Aja AdamI kA mUlya bAjAra kA mUlya bana gayA hai| zrI aTalabihArI vAjapeyI kI eka bAta mujhe bahuta acchI lgii| unhone kahA - 'amerikA ke lie sArI duniyA eka bAjAra hai aura hamAre lie sArI duniyA eka kuTumba hai / ' hamArA sArA vyavahAra kuTumbavat hai / yaha kuTumba kI bhAvanA svaniyojana meM isa taraha mukharita hotI hai ki dUsarA bhI AdamI hai / maiM apanI icchAoM, AvazyakatAoM, apekSAoM aura pravRttiyoM kA aisA niyojana karUM, jisase dUsaroM ko hAni na pahuMce aura merI vRttiyoM meM kahIM krUratA na panape / niyojana nirmalatA ke sAtha prekSAdhyAna kA saMkalpasUtra hai - citta kI nirmalatA / isa saMkalpa se sampat niyojana hotA hai / udyoga kA itihAsa, vyavasAya aura zAsana kA itihAsa chalanA se bharA huA itihAsa hai / hama aisI ghaTanAeM bahuta sunate haiM - do vyAvasAyika sAjhIdAra / donoM meM bar3A prema / lekina itanA avizvAsa kA cakra zurU huA ki eka ne sabakA - saba hathiyA liyA aura dUsare ko bilkula khAlI hAtha vApasa kara diyA / yaha sArA kyoM calatA hai ? isIlie calatA hai ki niyojana ke pIche hamAre citta kI nirmalatA nahIM hai / hama nirmalatA ke sAtha apanA niyojana kareM / isa niyojana meM hamAre vyavahAra aura pravRttiyoM kA niyojana AtA hai| samaya kA niyojana bhI isake sAtha jur3A huA hai 1 sva-prabandhana : 66 Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMpreSaNa kA niyojana selpha mainejameMTa kA eka sUtra hai - saMpreSaNa kA niyojana / hama apanI bAta ko dUsaroM taka kaise pahuMcAeM, usakI bhI eka kalA hai| dUsaroM ke sAtha kaise vyavahAra kareM ? sva-prabandhana kA yaha sUtra vyakti ke vyavahAra meM pratibimbita hotA hai / drAviDI prANAyAma ina sArI viSaya-vastuoM para sva-prabandhana meM vicAra kiyA gyaa| ina sabake adhyayana se jo niSkarSa nikalatA hai, vaha yaha hai ki idhara se jAe yA udhara se jAe, Akhira eka jagaha para hI phuNceNge| AtmA taka hara vyakti ko pahuMcanA hai / usa taka pahuMcane kA rAstA khojeM, sva-prabandhana apane Apa ho jaaegaa| jina logoM ne adhyAtma ko nahIM samajhA, dhyAna ke marma ko nahIM samajhA, unheM yaha drAviDI prANAyAma karanA par3a rahA hai / hama dhyAna ke dvArA samajheM to bAta sarala ho jAtI hai| kaThinAI hai samyak cintana karane kI / samaya para samyak cintana honA bahuta muzkila hai| yadi hotA hai to saphalatA mila jAtI hai / bhAI nahIM milegA pati, putra aura bhAI - tInoM bandI bana ge| kevala eka mahilA bacI / usane adhikArI se kahA- Apane tInoM ko bandI banA liyaa| unakA koI aparAdha bhI nahIM hai| aba Apa rahama kara inheM mukta karo / mahilA para adhikArI ko dayA A gaI / vaha bolA- tInoM meM se eka ko chor3a sakatA hUM, bolo kise choDUM / mahilA do minaTa cintana karane ke bAda bolI- mere bhAI ko Apa chor3a deN| adhikArI bolA- bhAI ko kyoM ? pati yA putra ko kyoM nahIM ? vaha mahilA usa parivAra se saMbaddha thI, jisameM punarvivAha bhI sammata thA / usane kahA- pati nahIM rahegA to phira vivAha kara lUMgI / putra nahIM rahA to vivAha ke bAda phira ho jAegA / para merI mAM aura pitA svargavAsI ho gae haiN| mujhe aba dUsarA bhAI nahIM milegA isalie Apa mere bhAI ko chor3a deM / adhikArI usakI bAta se prasanna ho gayA aura usane tInoM ko mukta kara diyA / 100 : nayA mAnava : nayA vizva Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMtima lakSya samaya para cintana karanA, sahI nirNaya lenA bahuta kaThina hotA hai| vaha taba saMbhava hai, jaba vyakti bhItara meM calA jaae| prekSAdhyAna kA mUla sUtra rahA antardRSTi kA vikAsa / cintana kA vikAsa mAnya hai, para sarvathA mAnya nahIM hai| cintana karanA hai to cintana kA nirodha bhI karanA hai| kalpanA kA vikAsa karanA hai to kalpanA kA nirodha bhI karanA hai| hamArA aMtima lakSya nirvicAra kI sthiti taka pahuMcanA hai| dhyAna karane vAlA bhI taba taka saphala nahIM hotA, jaba taka vaha sva-niyojana karanA nahIM jaantaa| bahuta loga dhyAna kA abhyAsa karate haiM, lekina saphala nahIM hote| isalie ki ve sva-niyojana karanA nahIM jaante| ___ pAzcAtya vidvAnoM ne selpha mainejameNTa kI bAta adhyAtma ke saMdarbha meM nahIM kii| samAja meM udyoga-vyavasthA meM eka vyakti saphala kaise ho, isake lie selpha mainejameMTa kI vidhi kA vikAsa kiyA gyaa| jisane dUra kA lakSya banAyA hai, jise bar3e lakSya taka pahuMcanA hai, vaha sva-prabandhana na kare to vahAM taka kaise pahuMcegA ? isalie apekSA hai ki jo vyakti dhyAna zurU kare, vaha usake sAtha-sAtha sva-prabandhana ke sUtroM ko bhI smjhe| kaise apanI zaktiyoM kA niyojana kare ? kaise apane jIvana kI sArI avasthAoM kA niyojana kare ? mahattvapUrNa sUtra bAla, yuvA, praur3ha aura vRddha-ye jIvana kI cAra avasthAeM haiN| mRtyu pAMcavIM avasthA hai| avasthAoM ke ye jitane par3Ava haiM, una sabakA ThIka taraha se niyojana kreN| bIsa varSa kI avasthA meM bAla-avasthA ke anubhavoM se lAbha utthaaeN| pacAsa varSa meM pahuMca jAeM to yuvAvasthA ke anubhavoM se lAbha utthaaeN| eka yuvaka meM itanI zakti hai ki vaha do ghaNTA baiThakara dhyAna kara sakatA hai| ho sakatA hai ki sattara varSa kI avasthA meM aisA na kara ske| isalie use usa samaya kA niyojana isa dizA meM karanA caahie| yoga kA eka niyama hai- kucha zaktiyoM kA vikAsa-trATaka, kuMDalinI yA UrjA zakti kA vikAsa jitanA yauvana meM saMbhava hai, utanA vRddhAvasthA meM saMbhava nahIM hai| vRddhAvasthA meM sva-prabandhana : 101 Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kozikAeM bhI javAba de detI haiM aura vAiTala enarjI bhI utanI nahIM raha paatii| selpha mainejameMTa kA yaha sUtra mahattvapUrNa hai-apane svAsthya aura prANazakti kA samyak niyojana kreN| udghATana naI dizA kA ina sAre sUtroM para vicAra kara aisI jIvana kI zailI banAeM, jo dhyAna ke lie ucita rahe, upayukta bne| vyavahAra ke kSetra meM bhI dhyAna ke bahuta lAbha haiN| lekina dhyAna sIdhA aura sastA nahIM hai| jaTilatA hara vikAsa ke sAtha rahatI hai| jo jitanA bar3A aura mahattvapUrNa hotA hai, usakI prakriyA bhI utanI hI jaTila aura mahattvapUrNa hogii| isa sacAI ko samajhate hue hama dhyAna kA samyak upayoga kareM to sva-prabandhana ke sAtha prekSAdhyAna ke vyavasthApana kI eka zreSTha vidhi hAtha lgegii| usake dvArA bahuta lAbha uThAyA jA sakatA hai, jIvana-nirmANa kI naI dizA kA udghATana saMbhava bana sakatA hai| 102 : nayA mAnava : nayA vizva Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zArIrika svAsthya prAkRtika cikitsA, Ayurveda Adi praNAliyoM meM svAsthya vijJAna para bahuta dhyAna diyA gayA hai| meDikala sAiMsa meM cikitsA vijJAna bahuta vikasita huA hai| yaha kahanA atizayokti nahIM hogI ki usameM svAsthya vijJAna kama vikasita huA hai| do bAteM spaSTa haiM-svastha rahane kA vijJAna aura eka kabhI AdamI asvastha bana jAe, rugNa ho jAe to usa bImArI kI cikitsA karane kA vijJAna / yadyapi elopaithI cikitsA meM yaha sUtra barAbara rahA hai-cikitsA kI apekSA pahale svAsthya kI surakSA karanA acchA hai para isa para jitanA dhyAna 'necuropaithI' aura Ayurveda meM diyA gayA, utanA zAyada meDikala sAiMsa meM nahIM diyA gyaa| svastha kauna ? hama sabase pahale svAsthya vijJAna para dhyAna kendrita kreN| vyakti kI yaha cira AkAMkSA hai ki vaha svastha rahe, bImAra na pdd'e| svastha rahane ke lie yaha jAnanA bhI jarUrI hai ki kise svastha mAneM ? svastha kauna ho sakatA hai ? Ayurveda kI paribhASA hai jisakI AtmA aura indriyAM prasanna haiM, vaha svastha hai| jisakI AtmA aura indriyAM prasanna nahIM haiM svastha nahIM hai| sama doSa, sama agni-ye chipe hue lakSaNa haiN| jo sAmane haiM, use dekheM, svasthatA kA patA laga jaaegaa| mana prasanna hai, indriyAM nirmala haiM to samajheM saba kriyAeM ThIka cala rahI haiN| samadoSosamAgnizca-ye bAda meM Ane vAle lakSaNa haiN| jo mUla lakSaNa hai, jisako aikAntika yA nizcita lakSaNa kahate zArIrika svAsthya : 103 Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haiM, vaha hai prasannAtmendriyamana - AtmA, mana aura indriyoM kI prasannatA / zarIrazAstra kI dRSTi zarIra zAstra kI dRSTi se vicAra kreN| jisakA pAcanataMtra aura utsarjanataMtra ThIka kAma karatA hai, vaha svastha hai / vyakti ne khAnA khAyA, jitanA kAma meM lenA thA, liyA aura jo zeSa bacA, usakA utsarjana kara diyaa| yadi aisA hotA hai to mAnanA cAhie - vyakti svastha hai| isase Age caleM / jisakA nAr3ItaMtra, granthitaMtra saMtulita DhaMga se kAma kara rahA hai, vaha vyakti svastha hai / aura Age bar3heM, svastha zabda para bhI vicAra kreN| prAcIna koNa hai - jisakA asthi saMsthAna acchA hai, vaha AdamI svastha hai / jisakI asthiyAM majabUta aura zaktizAlI haiM, vaha AdamI svastha hai / hamArA sArA zarIra haDDiyoM ke AdhAra para khar3A hai| pUrA DhAMcA hI har3iyoM kA hai| jaina yoga meM bar3e rahasyapUrNa DhaMga se samajhAyA gayA hai - jisa vyakti kA saMhanana- asthi saMracanA jitanI majabUta hai, vaha utanA hI acchA jJAnI aura dhyAnI bana sakatA hai / dhyAna aura jJAna kA mApana hotA hai asthi saMracanA ke AdhAra para / dhyAna vaha kara sakatA hai, jisakA asthisaMsthAna majabUta hai / kevala jJAna usameM avatarita hotA hai, jo vajraRSabhanArAca saMhanana se saMpanna hai / hamAre zarIra ke svAsthya kA bahuta jyAdA saMbaMdha hai spAinala koDa kA suSumnA se / isameM taiMtIsa manake haiM, jinheM barTIbreTa kahate haiM / ye jitane lacIle hoMge, AdamI utanA hI svastha rahegA / svAsthya kI parIkSA karanI ho to pRSTharajju ko dekheM / pRSTharajju mur3I huI hai, tirachI hai to samajheM - svAsthya bigar3atA jA rahA hai / suasthi asti yasya sa svasthaH - jisakA asthisaMsthAna acchA hai, vaha AdamI svastha hai / saMskRta ke anusAra isakI vyutpatti yaha bhI kI jAtI hai - 'svasmin tisThati iti svastha' jo apane Apa meM ThaharatA hai, vaha svastha hai kintu yaha bauddhika bAta hai / hamArA jo gre meTara, majjA hai, usameM hamAre jJAna kA, saMskAroM kA bahuta bar3A bhAga hai / asthiyoM meM hone vAlI majjA meM saMskAra saMcita rahate haiM / jisakI majjA jitanI bar3hiyA hai, usakA jJAna bhI utanA hI acchA hotA hai, dhyAna bhI utanA hI acchA hotA hai aura 104 : nayA mAnava: nayA vizva Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAsthya bhI utanA hI acchA hotA hai| ina sabakA majjA ke sAtha bahuta gaharA saMbaMdha hotA hai| svAsthya : vaijJAnika bhASA hama svAsthya ke lie kyA kareM ? kaise apane svAsthya ko banAe rakheM ? hamArA zArIrika svAsthya ThIka kaise rahe ? isa para vicAra karate samaya sabase pahale AhAra para vicAra kiyA jAtA hai| Aja kI vaijJAnika bhASA yaha hai ki saMtulita AhAra svAsthya ke lie Avazyaka hai| saMtulita AhAra kI tAlikAeM Aja bahuta milatI haiN| jisameM viTAminsa, lavaNa, kSAra, kArbohAiDreTa Adi-Adi hoM, vaha saMtulita AhAra hai aura vaha svAsthya ke lie bahuta jarUrI hai| ise bhI hama paryApta nahIM mAna skte| mita AhAra prekSAdhyAna kI upasaMpadA meM jo sUtra batalAe gae haiM, ve zArIrika svAsthya ke lie bhI bahuta Avazyaka haiM / usakA eka sUtra hai-mita AhAra / saMtulita AhAra ke sAtha eka aura jor3a deM-mita aahaar| hita AhAra aura Rta AhAra kA vAcaka banatA hai mita aahaar| kevala saMtulita AhAra se svAsthya pUrA nahIM hogA, usake sAtha mita AhAra bhI caahie| saMtulita to hai, kintu mAtrA itanI bar3hA dI ki khAne vAlA zAma taka bImAra ho jAtA hai| aba saMtulita AhAra kyA karegA ? poSaka tattva saba haiM, kintu mAtrA atirikta hai| kucha rASTra ke loga bahuta khAte haiN| AhAra to saMtulita karate haiM para mAtrA adhika hotI hai| pariNAma yaha hotA hai-svAsthya bigar3a jAtA hai| AhAra korA priyakara hI nahIM, hitakara bhI honA caahie| khAne meM to bahuta acchA lagatA hai, para hitakara nahIM hai to vaha svAsthya ke lie acchA nahIM hai| hita ko kaI koNoM se samajhanA hogaa| eka koNa hai-viruddha bhojana na ho| kucha padArtha aise haiM, jo eka sAtha nahIM khAe jaate| tela bhI khAyA aura dUdha bhI pI liyaa| kharabUjA khAyA aura dUdha bhI pI liyaa| yaha viruddha bhojana hai| zArIrika svAsthya : 105 Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMdarbha avasthA kA avasthA kI dRSTi se vicAra kreN| isa para Ayurveda meM vAta, pitta aura kapha - ina tIna dRSTiyoM se vicAra kiyA gyaa| eka puruSa meM bacapana se lekara cAlIsa varSa ke AsapAsa kapha kI pradhAnatA rahatI hai / usake bAda pitta kI pradhAnatA rahatI hai aura sattara varSa ke bAda vAyu kI pradhAnatA rahatI hai / eka AdamI sattara varSa ko pAra kara gayA aura vAtakAraka cIjeM khAtA hai to usakA svAsthya bigar3a jaaegaa| saMdarbha kAla kA kAla kI dRSTi se vicAra kreN| dina kA pahalA bhAga kaphapradhAna hotA hai / madhyAhna kA bhAga pittapradhAna hotA hai aura sAyaMkAla kA bhAga vAtapradhAna hotA hai / yadi zAma ko kharabUjA khAeM, amarUda khAeM yA usa jaisI dUsarI cIjeM khAeM to bImAra hI pdd'eNge| isalie bhojana ke sAtha hita kA viveka bhI honA caahie| sUryAsta ke bAda bhojana karate haiM, sUrya kI kiraNeM nahIM milatI haiM to pAcanataMtra sikur3a jAtA hai / yadi vaha bhojana saMtulita hai to bhI hitakara nahIM hai / saMdarbha svarazAstra kA svara kI dRSTi se vicAra kareM / svaravijJAna kahatA hai- - jaba sUryasvara cale taba bhojana karanA caahie| sUryasvara nahIM cala rahA hai, cAhe jitanA saMtulita bhojana kareM, svAsthya anukUla nahIM hogaa| caMdrasvara meM pAnI pInA aura sUryasvara meM bhojana karanA pAcanataMtra ke lie bahuta vaijJAnika niyama hai bhojana kiyA candrasvara meM aura pAnI piyA sUryasvara meM, svAsthya bigar3a jAegA / AhAra nyAyopArjita ho Rta AhAra kA artha hai nyAyopArjita AhAra / nyAyopArjita bhojana meM pavitratA hotI hai / hamAre svAsthya kA sambandha kevala padArtha se hI nahIM hai, hamArI vRttiyoM se bhI hai| burAI, chala-kapaTa, dhokhA, pravaMcanA Adi se kamAyA gayA 106 : nayA mAnava : nayA vizva Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anyAyoparjita hai| aisA bhojana zarIra para bar3A pratikUla prabhAva DAlatA hai| yadi ise kasauTI mAneM to DhUMDhanA par3egA ki Aja kauna baca rahA hai ? hamAre lie bhI bahuta muzkila ho rahA hai kyoMki AtA to vahIM se hai| gRhastha ke yahAM se hI to banA-banAyA milatA hai| Rta AhAra ko paramArjita kara itanA avazya kareM-'jaba taka pUrI bhUkha na ho, taba taka na khaaeN|' Ajakala yaha bhI nahIM calatA hai aura bar3e logoM ke to bilkula hI nahIM calatA hai| unake niyama hI alaga haiN| choTe loga bAra-bAra nahIM khAte, unheM milatA bhI nahIM hai| bar3e logoM ko to hara samaya sulabha hai| kahIM bhI jAeM, cAya-nAztA to taiyAra hai| kitanI hI bAra khAeM, unake lie cintA kI koI bAta nahIM hai| yaha sthiti svAsthya ke lie ghAtaka banatI hai| pratikriyA se baceM pratikriyA hara vyakti meM hotI hai| koI vyakti aisA nahIM milegA, jisameM kriyA ho, lekina pratikriyA na ho| lekina kabhI-kabhI bahuta ugra pratikriyAeM hotI haiN| ve hamAre pAcanataMtra ko gar3abar3A detI haiN| svAsthya kA sUtra hai pratikriyA kA bhI sImana kareM, virati kareM aura ati pratikriyA na kreN| kevala pratikriyA kA jIvana na jIeM usase bacane kA abhyAsa kreN| svAsthya aura maitrI svAsthya kA eka sUtra hai maitrii| jisa vyakti ne zatrutA ke bhAva kI Adata DAla lI, vaha hara bAta meM dUsare ko zatru mAna letA hai| mastiSka meM hara samaya eka hI bAta ghUmatI rahatI hai ki usako aise girAnA hai, isa taraha miTAnA hai, isa taraha sabaka sikhAnA hai| jo isa prakAra zatrutApUrNa cintana kastA hai, usakA svAsthya acchA nahIM raha sktaa| yaha zatrutA kA bhAva bahata bhayaMkara hotA hai| yaha vaicArika jahara hai| sthAnAMga sUtra meM akAla mRtyu ke sAta kAraNa batAe gae haiN| sAta kAraNoM se vyakti binA mauta maratA hai| jInA hai nabbe varSa, mara jAegA pacAsa varSa meM, cAlIsa yA battIsa varSa meN| eka vyakti ko hArTa aTaika ho gayA, kaiMsara ho gayA para yaha huA kaise ? kaiMsara koI zArIrika bImArI to hai nhiiN| vaha bhAvanAtmaka bImArI zArIrika svAsthya : 107 Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai, manokAyika. bImArI hai / usake pIche pramukha kAraNa hai dUsaroM ke prati hamArA zatrutA kA bhAva, aniSTa cintana, aniSTa vicAra / bhItara hI bhItara jahara kA aisA cakra calatA hai, jo zarIra ko jarjara banA detA hai / svastha vahI raha sakatA hai, jo maitrI kA jIvana jItA hai / bhAvakriyA svAsthya kA eka sUtra hai bhAvakriyA / bhojana karate samaya kevala bhojana karanA caahie| usa samaya anya ciMtana nahIM karanA cAhie / caraka kahate haiM - prasannamanA bhuMjIta - khAte samaya bilkula mana prasanna raheM aura cintA se dimAga khAlI rahe / yaha svAsthya kA lakSaNa hai / mitabhASaNa svAsthya kA eka sUtra hai - mitabhASaNa / vANI kA saMyama rheN| dina bhara kA anupAta dekheM ki kitanA bole aura kitanA mauna rahe / hamArI zakti ke vyaya ke tIna bar3e sAdhana banate haiM - jyAdA socanA, jyAdA bolanA aura atirikta pravRtti karanA / vANI kA saMyama bhI hamAre svAsthya kA eka bar3A lakSaNa hai| nidrA Ayurveda meM svAsthya ke tIna upastaMbha batAe gae haiM / prANazakti hamAre jIvana kA staMbha hai, jo svAsthya ko banAe rakhatI hai / usake tIna upastaMbha haiM- AhAra, nIMda aura brahmacarya / nIMda bahuta Avazyaka hai| isake binA svAsthya acchA nahIM bntaa| eka dina nIMda nahIM AtI hai to svAsthya gar3abar3A jAtA hai / yadi do-cAra dina nIMda na Ae to vyakti bahuta parezAna ho jAtA hai / Aja anidrA kI bImArI bahuta vyApaka bana gaI hai / jaise tanAva kI bImArI vizvavyApI bana gaI hai, vaise hI yaha anidrA kI bImArI bhI vizvavyApI banatI jA rahI hai / isa bImArI ko miTAne ke lie nIMda kI goliyoM kA AviSkAra huA / Aja ina goliyoM kI bikrI itanI jyAdA hai ki nIMda kI golI banAne vAlI kaMpaniyAM araboM-kharaboM DAlara kamA rahI haiM / 108 : nayA mAnava : nayA vizva Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmacarya tIsarA upastaMbha hai - brahmacarya / Aja kI samasyA ko dekheN| jahAM svAsthya ke lie brahmacarya jarUrI thA, vahAM vicAra A gayA unmukta yauna saMbaMdhoM kA / brahmacarya kI koI AvazyakatA nahIM raha gaI hai / loga kahate haiM- Aja kyA ho gayA ? itane aspatAla, itane DAkTara, itanI davAiyAM aura itanI risarca, phira bhI bImAriyAM bar3hatI jA rahI haiN| risarca ke lie prativarSa hajAroM-hajAroM becAre mUka prANI, pazu-pakSI Adi mAre jA rahe haiN| manuSya ko svastha rakhane ke lie prANiyoM kA kitanA balidAna ho rahA hai, kintu phira bhI manuSya svastha nahIM ho rahA hai / naI-naI bImAriyAM bar3hatI jA rahI haiM / pahale kabhI eDsa nAma kI bImArI kA nAma bhI nahIM sunA gayA thA, kaiMsara kA bhI koI vizeSa nAma nahIM thaa| Ayurveda meM ise antarvraNa kahA jAtA thaa| TI. bI. kI bImArI bhI bahuta kama thI / isakA nAma thA rAjayakSmA / yaha rAjA-mahArAjA yA bar3e logoM ko hI hotI thI / sAdhAraNa AdamI ko to rAjaroga hone kA koI prazna hI nahIM thA | Aja itanI naI-naI bImAriyAM ho rahI haiM, jinakI pahacAna hI nahIM ho pAtI ki kauna-sI bImArI hai / ina sabakA kAraNa eka hI hai ki hamane indriya- saMyama kA mUlya nahIM samajhA / I bharosA hai cikitsA para brahmacarya saMyama kA matalaba kevala jananendriya-saMyama se hI nahIM hai / brahmacarya bahuta vyApaka zabda hai / isakA matalaba hai pAMcoM indriyoM kA saMyama / inakA saMyama kaise karanA cAhie, yaha jaba taka nahIM sIkhA jAegA, hamArA zArIrika svAsthya bhI ThIka nahIM raha paaegaa| dillI eka mahAnagara hai / yadi Aja se pacAsa varSa pahale yahAM sau aspatAla the to Aja hajAroM aspatAla ho gae hoNge| phira bhI sabako nidAna nahIM mila rahA hai, cikitsA nahIM mila pA rahI hai / Akhira kyoM ? isalie ki hama cikitsA para bharosA karate haiM, svAsthya para bharosA nahIM karate haiM / hama svastha rahane kI prakriyA ko nahIM jAnate / thor3I-sI bImArI hotI hai aura AdamI cikitsA ke lie daur3a par3atA hai / honA yaha cAhie ki pahale svAsthya para vicAra kare / zArIrika svAsthya : 106 Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jarUrI hai svAsthya cetanA kA vikAsa prekSAdhyAna ke saMdarbha meM svAsthya cetanA ke vikAsa kA ciMtana vikasita huA hai| jaise AdhyAtmika cetanA kA vikAse jarUrI hai, vaise hI svAsthya kI cetanA kA vikAsa apekSita hai| pahale svAsthya kI cetanA jgaae| AdamI svastha kaise raha sakatA hai, isakA jJAna kareM to vaha apane Apa svastha rahegA aura zAyada cikitsA kI apekSA bhI kama ho jaaegii| jo loga svAsthya para dhyAna dete haiM aura svastha rahane ke niyamoM ko jAnate haiM, unheM cikitsA kI bahuta kama apekSA hotI hai| sAre roga karmaja nahIM hote| Ayurveda meM cAra prakAra ke roga mAne gae haiN| unameM eka hai krmj| kucha bImAriyAM karmaja hotI haiN| unakI cikitsA Atmazodhana dvArA hI saMbhava hotI hai| kucha mausama kI hotI haiM, jaise sardI kA mausama AyA, jukAma laga gii| garmI AyI to garmIjanita bImArI laga gii| ye sAmAnya bAteM haiN| kintu bhayaMkara bImAriyoM se bahuta bacA jA sakatA hai, yadi hama svAsthya ke niyamoM ko jAneM aura svAsthya kI sAdhanA kreN| Asana prekSAdhyAna meM Asana aura prANAyAma kA vidhAna hai| kucha dhyAna kI paddhatiyoM meM Asana varjita mAnA gayA hai| bauddhoM kI dhyAna paddhati vipazyanA meM Asana varjita mAnA jAtA hai aura hama Asana ko anivArya mAnate haiN| hamArA mata hai-dhyAna ke sAtha agara Asana nahIM hai to pAcanataMtra kamajora ho jaaegaa| dhyAna meM bahuta zakti lagAnI par3atI hai, kAnsanTrezana meM kAphI prANazakti kA niyojana karanA hotA hai| usa avasthA meM agara Asana kA prayoga, prANAyAma kA prayoga nahIM hai to pAcanataMtra gar3abar3A jaaegaa| vaha na gar3abar3Ae, isake lie Asana honA anivArya hai| isIlie prekSAdhyAna kI paddhati meM Asana mAnya hai| Asana kA mUlya svAsthya kI surakSA ke lie bhI hai aura cikitsA ke lie bhI hai| para hama cikitsA meM pahale kyoM jAeM ? __hama to svAsthya ke lie surakSAtmaka Asana kreN| una AsanoM kA prayoga kareM, jinase svAsthya nahIM bigdd'e| ve Asana kareM, jo pAcanataMtra ko sakriya rakhe, utsarjana taMtra ko sakriya rakhe, nAr3ItaMtra kA saMtulana banAe aura granthitaMtra ke srAva ko saMtulita banAe rakhe, zvasanataMtra ko svastha rkhe| 110 : nayA mAnava : nayA vizva Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prANAyAma svAstha ke lie prANAyAma bhI bahuta jarUrI hai| isake do rUpa haiM - eka prANAyAma hotA hai zarIra ke lie aura eka prANAyAma hotA hai dhyAna ke lie / kevala zarIra ke lie prANAyAma na ho, korA zArIrika prANAyAma na ho, dhyAna ke lie bhI prANAyAma ho, anyathA mana kI caMcalatA adhika bar3ha sakatI hai / tuma uttIrNa ho takSazilA vizvavidyAlaya kI ghaTanA hai / AcArya ne kahA- jAo, takSazilA ke paripAzarva meM ghUmo aura aisI jar3I khoja kara lAo, jisakA auSadhi ke rUpa meM koI upayoga na ho| pUre eka varSa kA samaya diyA / ziSya nikala pdd'e| guru kA Adeza thA / bAraha mahInA bitA kara Ae aura khAlI hAtha aae| guru ne kahA- tuma sabake saba khAlI hAtha kaise Ae ? kyA eka bhI jar3I nahIM milI ? ziSyoM ne kahA- hAM, gurudeva ! nahIM milii| bahuta prayatna kiyA, khojA para eka bhI jar3I hameM aisI nahIM milI, jisakA auSadhi ke rUpa meM koI upayoga na ho| guru ne kahA - 'tuma saba uttIrNa ho / ' eka bhI jar3I aisI nahIM hai, jo auSadhi na ho| hama bhI kaha sakate haiM ki aisA koI Asana nahIM haiM, jo auSadhi na ho| hara Asana auSadhi hai / koI kahIM kAma karatA hai, koI kahIM kAma karatA hai / hama inheM ThIka se jAna leM aura inakA samyak prayoga kareM to bahuta lAbha uThAyA jA sakatA hai upasaMpadA, Asana, prANAyAma aura mAnasika pavitratA - ina sabako samajha kara hama zarIra para vicAra kareM to zAyada apane svAsthya ko apekSAkRta bahuta acchA, zaktizAlI, upayogI aura kAryakArI rakha sakate haiM / 1 zArIrika svAsthya : 111 Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnasika svAsthya zarIra sthUla hai, dRzya hai, hameM dikhAI detA hai| mana sUkSma hai, adRzya hai, kArya se jAnA jAtA hai, para dikhAI nahIM detaa| zarIra, indriya aura mana-ye tIna kAryakArI rUpa meM hamAre sAmane Ate haiN| jo indriyoM kA saMcAlaka hai, vaha mana hai| indriyoM ke dvArA jina viSayoM kA grahaNa hotA hai, mana unakA saMkalana karatA hai| agara mana nahIM hotA to pratyeka indriyoM kA apanA-apanA kArya hotA, unakA saMkalana nahIM hotA aura saMkalana ke binA hamArI sArI vikAsa kI prakriyA avaruddha ho jaatii| vyAdhi aura Arogya kA Azraya mana saMkalaka aura pravartaka hai| kalpanA, smRti, cintana, tarka-vitarka--ye mana ke sAmAnya kArya haiN| mana hamAre lie bahuta upayogI hai| jo upayogI hotA hai, vaha kaSTadAyI bhI ho sakatA hai| mana bahuta upayogI hai, mana bahuta kaSTadAyI bhI hotA hai| maharSi caraka ne likhA zarIraM satvasaMjJaM ca vyAdhinAmAzrayomataH tathA sukhAnAm - zarIra aura mana ye do vyAdhiyoM ke Azraya haiN| zarIra bhI rugNa banatA hai aura mana bhI rugNa banatA hai| kevala vyAdhi kA Azraya hI nahIM, Arogya kA Azraya bhI hai| svastha mana aura svastha zarIra hamAre lie bahuta kalyANakArI haiN| bImAra mana hamAre lie parezAnI paidA karane vAlA hotA hai| 112 : nayA .mAnava : nayA vizva Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mana kA kArya jJAnAtmaka hai, kintu sAtha-sAtha cintAtmaka bhI hai| manobala kA vikAsa ho jAe to zAyada isa duniyA meM kaSTa bahuta kama ho jaaeN| kahA gayA hai-'ajJAnI ke lie yaha saMsAra duHkhoM kA bhaNDAra hai aura jJAnI ke lie Anandamaya hai| pUchA gayA-saMsAra meM prakAza hai yA andhakAra ? isakA uttara diyA gayA-AdamI andhA hai, cakSuhIna hai to andhakAra hI andhakAra hai aura jyotiSmAn hai, cakSuSmAn hai to prakAza hI prakAza hai| prakAza sArA AMkha se hI to hai| ajJAnI ke lie yaha saMsAra duHkhamaya hai, ise isa prakAra bhI kahA jA sakatA hai-jisakA manobala majabUta hai, usake lie isa duniyA meM duHkha nahIM haiM yA bahuta kama haiM aura jisakA manobala kamajora hai, usake lie duHkha hI duHkha haiN| bhagavAn mahAvIra ne cAra prakAra ke sattva batalAe haiM*hI sattva .hrI manaH sattva *cala sattva *sthira sattva hI sattva hI sattva vyakti lajjA se yukta hotA hai| usakA AtmAnuzAsana itanA gaharA hotA hai ki vaha kaSTa Ane para bhI usako kahIM prakaTa nahIM krtaa| nItimAn puruSa vaha hotA hai, jo dhana ke nAza aura mana ke tApa ko kisI ke sAmane prakaTa nahIM krtaa| arthanAzaM manastApaM matimAn na prkaashyet| hI sattva vyakti kA manobala majabUta hotA hai| vaha itanA AtmAnuzAsI aura lajjAlu hotA hai ki apanI bAta kisI ke sAmane prakaTa nahIM krtaa| na use bhaya aura zArIrika ceSTA ke dvArA prakaTa hone detA hai| kisI ghaTanA kA usa para koI mAnasika asara nahIM hotaa| hI manaH sattva vyakti sattva sadhA huA hotA hai para gaharA sadhA huA nahIM hotaa| vaha mana mAnasika svAsthya : 113 Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ seM vyathA ko prakaTa nahIM hone detA para zarIra para usakA prabhAva ho jAtA hai| zarIra meM prakampana hotA hai, bhaya kI mudrA bana jAtI hai| tIsarA hai cala sattva / cala sattva vaha hotA hai, jisakA mana bar3A caMcala hai, vikSipta hai, jisameM hara prakAra kI caMcalatA banI rahatI hai| cauthe prakAra kA sattva hai-sthira sttv| jisakA sattva sthira hai, vaha kisI bhI sthiti meM DAMvADola nahIM hotA, use koI bhI paristhiti vicalita nahIM kara sktii| cala sattva : sthira sattva dhanADhya vyakti ke ghara corI ho gii| kAphI dhana cora le ge| vaha vyakti sthira sattva thaa| loga saMvedanA prakaTa karane Ae, bole-Apake ghara corI ho gii| seTha ne kahA-koI khAsa bAta nahIM hai| 'itanA dhana calA gayA aura Apa kaha rahe haiM-koI khAsa bAta nahIM ? usane kahA-'hAM, isameM koI khAsa bAta nahIM hai, dhana AtA hai, calA jAtA hai| maiMne hI kamAyA thaa| phira kamA luuNgaa|' seTha kI patnI cala sattva thii| vaha rone laga gaI, hAya-trAya karane laga gaI, hAtha-paira paTakane laga gii| seTha ne eka jJAnI santa ko nivedana kiyA-mahArAja ! Apa ise samajhAeM, cintA to mujhe honI cAhie, kyoMki kamAne vAlA to maiM hUM, yaha kyoM duHkha kara rahI hai| santa ne seThAnI se pUchA-'kyA huA ? 'mahArAja ! lAkhoM kA dhana calA gyaa|' 'tumhAre ghara meM kuAM hai kyA ? 'haaN| 'pAnI hai usameM ? 'hAM, mahArAja ! 'tumhAre ghara meM dhana kA bhaNDAra sArA hI khAlI ho gayA ? 'nahIM, mahArAja ! vaha to abhI bahata hai|' 'tumhAre ghara vAloM kA vyavahAra, tumhAre naukara-cAkaroM kA vyavahAra kaisA 'mahArAja ! vyavahAra bahuta acchA hai| pahale jaisA hI hai|' 114 : nayA mAnava : nayA vizva Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'tumheM phira kisa bAta kA zauka hai ? RSiyoM ne kahA hai pRthivyAM trINi ratnAni, jalamannaM subhASitam / mUDhaH pASANakhaNDeSu ratnasaMjJA vidhiiyte| pRthvI meM tIna hI ratna hote haiM-jala, anna aura subhaassit| pAnI kA kuAM tumhAre ghara meM vidyamAna hai| anna kA bhaNDAra bharA hai aura pArivArikajana saba anukUla haiM, mRduvANI bola rahe haiN| phira tuma zokAkula kyoM ho ? vaha AdamI mUr3ha hotA hai, jo patthara ke Tukar3oM ko ratna mAna kara rotA hai|' seThAnI ko bodha pATha mila gyaa| cala sattva sthira sattva bana gyaa| sthirasattva kA nidarzana pUjya gurudeva ke jIvana meM eka prakaraNa AyA agni parIkSA kaa| agni parIkSA sItA kI huI thI aura agni parIkSA pUjya gurudeva saMta tulasI kI bhI huii| sacamuca vaha aisA samaya thA ki agara koI cala satva vyakti hotA to ghuTane Tika jaate| sthirasattva gurudeva kA kucha bhI nahIM bigdd'aa| dUsaroM kI kyA, antaraMga pariSad ke sAdhuoM aura zrAvakoM ne kahA-mahArAja ! Apane janatA ke lie itanA kAma kiyA, aba Apa dekha lIjie ki janatA kaisI hotI hai ! aba Apako aNuvrata kA sArA kAma banda kara denA caahie| taraha-taraha ke sujhAva aura parAmarza aae| sthirasattva gurudeva ne kahA-'hamane kAma pUrA nahIM kiyA, isalie aisA huA hai| aba hameM dugunI zakti se kAma karanA caahie|' yaha antara hai cala sattva kA aura sthira sattva kaa| jisakA sattva yA mana bahuta caMcala hai, vaha tatkAla paristhiti ke anukUla nirNaya le letA hai| vaha yaha nahIM socatA ki Age cala kara kyA hogA ? sthira satva paristhiti ke AdhAra para kabhI nirNaya nahIM letaa| vaha prakRti ke AdhAra para nirNaya letA hai| paristhiti : prakRti santa vizrAma kara rahe the| pAsa meM eka jharanA baha rahA thaa| santa ne ziSya ko Adeza diyA-jharane se eka loTA jala bhara kara laao| ziSya gyaa| mAnasika svAsthya : 115 Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usI samaya eka bailagAr3I usa jharane ke pravAha ko pAra karatI huI niklii| jala gandA ho gyaa| ziSya vApasa A gyaa| guru se nivedana kiyA-gurudeva ! vaha jala gaMdA hai, apane kAma kA nahIM hai| Age calakara kahIM piiyeNge| guru ne kahA-tuma yahIM baittho| dasa minaTa bAda phira Adeza diyA-jAo, pAnI laao| ziSya gayA aura usI jharane kA svaccha jala bhara le aayaa| guru ne kahA-'vatsa ! pAnI to bahuta nirmala hai aura tuma kaha rahe the ki bahuta gandA hai|' _ 'mahArAja ! usa samaya bailagAr3I se nikalane para jala gaMdalA ho gayA thaa| _ 'vatsa ! nirNaya paristhiti ke AdhAra para nahIM, prakRti ke AdhAra para lenA caahie| jharane kI prakRti gaMdI nahIM hai| usakA pAnI nirmala hI hogaa| tumane paristhiti ke AdhAra para nirNaya le liyaa| tuma prakRti ko nahIM jAnate, kevala paristhiti ko jAnate ho|' sthAyI tattva hai prakRti jisakA sattva cala hotA hai, vaha manovikArI hotA hai, paristhiti aura vAtAvaraNa ke AdhAra para nirNaya letA hai| vartamAna samAjamanovijJAna aura samAjazAstra meM paristhitivAda adhika prabhAvI hai| pariveza, paristhiti aura vAtAvaraNa hI hamAre lie nirNAyaka bana gae haiN| vAstava meM hamane isa tathya ko bhulA diyA hai ki manuSya kI prakRti kyA hai ? prakRti ko jAne binA kevala paristhiti ke anusAra hI sAre nirNaya lie jA rahe haiN| isase bahuta bhrAMtiyAM aura galatiyAM ho rahI haiN| paristhati kA bhI alpakAlika mUlya hotA hai, sAmAjika mUlya hotA hai| paristhiti hotI hai aura calI jAtI hai| sthAyI tattva paristhiti nahIM hai, sthAyI tattva hai prakRti / agara hama prakRti ko samajheM to hamAre bahuta sAre nirNaya sahI hoNge| mAnasika svAsthya kI kasauTI gItA, sAMkhyadarzana aura caraka ne sattva, rajas, aura tamas-ina tInoM ke AdhAra para mana kA vizleSaNa kiyA hai, mana ko samajhane kA prayatna kiyA hai| 116 : nayA mAnava : nayA vizva Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avasthA meM manobala aura sahiSNutA bahuta mahattvapUrNa tattva hote haiN| hama isa sacAI ko samajheM-mana, manobala, mAnasika svAsthya kA buddhi se bahuta nikaTa kA riztA nahIM hai| buddhi kA alaga kAma hai aura mana kA alaga kAma hai| mana kA eka kAma hai shissnnutaa| sahana karane kI zakti buddhi meM kabhI nahIM hotii| sahana karane kI zakti hamAre mana kI hai| jisakA mana svastha hai, vaha vyakti hara sthiti ko sahana kara letA hai aura jisakA mana rugNa hotA hai, vaha sahana nahIM kara sktaa| mAnasika svAsthya kI kasauTI hai shissnnutaa| suzruta ne likhA hai sattvavAn sahate sarvaM, sNstbhyaatmaanmaatmnaa| rAjasaH sahyamAnonyaiH, sahate neva taamsH|| tAratamya sahiSNutA kA jo sattvavAna hotA hai, vaha saba kucha saha letA hai| kaisI bhI sthiti Ae, vaha apane Apako samajhA letA hai| jisakA mana rajoguNapradhAna hotA hai, vaha svayaM sahana nahIM kara sktaa| usameM sahana karane kI zakti nahIM hotI. kintu kisI kA sahArA milA, sahayoga milA, yaha samajha meM A gayA-yaha acchA nahIM hai| use thor3A samyak upadeza milA aura samajha gyaa| phira vaha ghaTanA ko sahana kara legaa| jisakA mana tamoguNapradhAna hai, vaha na svayaM samajha sakatA hai, na samajhAne para samajha sakatA hai, vaha kisI bhI prakAra sahana nahIM kara sktaa| ye tIna prakAra kI sthitiyAM ghaTita hotI haiN| kabhI-kabhI vyApAra meM hAni bhI ho jAtI hai, parivAra kA koI iSTa vyakti calA jAtA hai| kucha loga aise satvavAn hote haiM ki ve usa ghaTanA ko pI jAte haiM, sAre duHkha ko pacA lete haiN| dUsaroM ko kucha patA hI nahIM cltaa| kucha loga samajhAne para samajhate haiN| aneka parivAra kisI pArivArikajana ke viyoga hone para pUjya gurudeva ke darzanArtha Ate haiN| pUjya gurudeva se unheM prabodha milatA hai, saMbala milatA hai, ve samajha jAte haiM, unakA ArtadhyAna, cintA zoka Adi dUra ho jAte haiN| kucha loga tamoguNapradhAna hote haiN| na ve svayaM samajha pAte haiM aura na samajhAne para samajha pAte haiN| brahmApi taM naraM na raMjayati-unheM brahmA bhI raMjita nahIM kara mAnasika svAsthya : 117 Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sakatA, samajhA nahIM sktaa| sahiSNu vahI ho sakatA hai, jisameM satva guNa pradhAna hotA hai| dhRti mAnasika svAsthya kI dUsarI kasauTI hai-dhRti| dhairya kitanA hai ? dhIra vaha hai, jo kaThina sthiti Ane para kabhI DolatA nahIM, asthira nahIM hotaa| jo apriya bAta sunakara bhI zAnta rahatA hai, dhairya nahIM khotA, vaha dhRtimAna hotA hai| dhairya kA nidarzana hai sumeru| pralayakAla kI havA calane para bhI sumeru parvata kabhI kAMpatA nahIM hai, DolatA nahIM haiN| bhaktAmara strota meM RSabha kI stuti ina zabdoM meM kI gaI-isameM Azcarya kyA hai ki Apako devAMganAeM vicalita nahIM kara skiiN| parvata ko calita karane vAlI pralayakAla kI havA kyA sumeru parvata ko prakaMpita kara pAtI hai ? citraM kimatra yadi te tridazAMganAbhir nItaM manAgapi mano na vikAramArgam / kalpAntakAlamarutA calitAcalena, kiM maMdarAdizikharaM calitaM kadAcit / / dhIra kI eka sundara paribhASA milatI hai-vikAra kA hetu hone para bhI jisakA mana vikRta nahIM hotA, vaha dhIra hai| vikArahetau sati vikriyante, yeSAM na cetAMsi ta eva dhiiraaH| yaha dhRti mAnasika svAsthya kA lakSaNa hai| jisameM dhRti A gaI, usakI kaThinAiyAM pAra ho gaIM, duHkha pAra ho ge| buddhi mAnasika svAsthya kI tIsarI kasauTI hai buddhi kA bhraMza na honaa| buddhi kA kAma hai nirNaya karanA, viveka karanA, kintu manobala usakA bar3A sahayogI banatA hai| mAnasika svAsthya acchA hai to vyakti acchA nirNaya legA, acchA bauddhika kAma kara paaegaa| yadi vaha ThIka nahIM hai to nirNaya zakti kamajora ho jAegI, vyakti sahI nirNaya nahIM le paaegaa| 118 : nayA mAnava : nayA vizva Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smRti mAnasika svAsthya kI cauthI kasauTI hai-smRti acchI honaa| jaba-jaba vikAra AtA hai, mAnasika avasAda (Dipresana) hotA hai, mAnasika roga kA lakSaNa prakaTa hotA hai to smRti bhI vicalita ho jAtI hai| smRti kA bhraMza na honA mAnasika svAsthya kA lakSaNa hai| mana ko saMbhAleM vyakti ko mana kI bImArI jitanI satAtI hai, utanI zarIra kI bImArI nahIM staatii| hamane bahuta-se mAnasika rogiyoM ko dekhaa| prekSAdhyAna ke zivira meM bahuta-se mAnasika rogI Ate haiN| kucha logoM kI mAnasikatA ko dekhakara aisA lagatA hai, jaise unake lie sArI duniyA kaSToM kI duniyA hai| saba kucha pAsa meM hai, kintu mana kI sthiti gar3abar3Ane ke kAraNa unake lie kucha bhI nahIM hai| sabase jyAdA jarUrI hai mana ko sNbhaalnaa| AdamI zarIra ko jyAdA saMbhAlatA hai, mana ko kama saMbhAlatA hai| samajhadAra vyakti zarIra para agara bIsa pratizata dhyAna detA hai to mana para pacAsa pratizata dhyAna degaa| Akhira zarIra kA saMcAlaka mana hI to hai| agara vaha svastha nahIM hai, to svAsthya kaise rahegA ? amogha sUtra prekSAdhyAna aura mAnasika svAsthya-ina donoM ke sambandha kI mImAMsA kreN| mana ke bala ko banAe rakhanA hai to mana ko khAlI rakhanA bahuta jarUrI hai| mana se niraMtara kAma lete raheMge, niraMtara smRti, cintana aura kalpanA karate raheMge to mana bImAra ho jaaegaa| mAnasika svAsthya kA eka amogha sUtra hai mana ko khAlI rakhanA, mana ko vizrAma denaa| socanA acchA hai para niraMtara socanA acchA nahIM hai| kalpanA karanA acchA hai, para atikalpanA hAnikAraka hai, mAnasika bImArI kA lakSaNa hai| smRti, kalpanA aura cintana kA niyamana kareM, mana ko vizrAma deM, mana kI zakti bar3hegI, mana svastha rhegaa| ___ eka upAya hai zvAsaprekSA kA pryog| jisa vyakti ne dIrgha zvAsaprekSA kA prayoga kiyA hai, vaha mana ko khAlI rakha sakatA hai| ekAgratA kA abhyAsa mAnasika svAsthya : 116 Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mana ke lie sabase bar3A TaoNnika hai| usase itanA poSaNa milatA hai, jitanA aura kisI cIja se nhiiN| TaoNnika aura cyavanaprAza vizeSa RtuoM meM sevana kI cIja haiM, kintu dIrghazvAsa kA prayoga to bAraha mahIne kiyA jA sakatA hai / dina meM do yA tIna bAra dasa-dasa minaTa dIrgha zvAsaprekSA kA prayoga kareM, mana ko bahuta vizrAma milegaa| jaise garmI ke mausama meM vAtAnukUlita kakSa meM zarIra zAnti kA anubhava karatA hai, vaise hI dasa-dasa minaTa ke prayoga se anubhava hogA - mana eyarakaNDIzana kakSa meM calA gayA hai 1 manogupti nirvicAra avasthA isase bhI Age kI avasthA hai / yadi vaha A jAe to aura jyAdA poSaNa milegaa| jo apanA manobala banAe rakhanA cAhatA hai, usakA vikAsa cAhatA hai, usa vyakti ko dasa-bIsa minaTa nirvicAra rahane kA abhyAsa avazya karanA caahie| jaina pAribhASika zabdAvalI meM ise manogupti kahA jAtA hai| mana kA saMvaraNa kareM, na cintana, na smRti aura na kalpanA, na tarka-vitarka, kucha bhI nahIM / isa avasthA kA anubhava mana ke svAsthya ko saMjIvana detA hai / lezyA dhyAna eka prayoga hai sapheda aura hare raMga ke dhyAna kA / harA raMga antarmukhI banAne vAlA raMga hai| yaha vijAtIya tattvoM ko dUra karatA hai / jaba darzana kendra para hare raMga kA dhyAna kareMge to mana bilakula zAnta bana jAegA, bAhara kI sArI bAtoM se apane ko dUra kara legA / lalATa yA jyotikendra para sapheda raMga kA dhyAna bhI mAnasika svAsthya ke lie bahuta mahattvapUrNa hai / mahAprANa dhvani eka hai mahAprANa dhvani kA prayoga / mahAprANa dhvani hamAre mastiSka ke jJAnataMtuoM ko zaktizAlI banAtI hai / yaha mAnasika svAsthya ke lie bahuta bar3A prayoga hai / jaise bhaMvarA guMjAra karatA hai, vaise hI sirpha dhvani hotI hai, zabda nahIM hotaa| jaba hama yaha dhvani kareMge to hame svayaM anubhava hogA-na kalpanA I 120 : nayA mAnava : nayA vizva Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zeSa rahI hai aura na cintana / mana bilakula khAlI ho gayA hai / agara ise abhyAsa ke dvArA dasa minaTa taka le jAeM to aisA lagegA, jaise mana ko itanA haivI nAztA karA diyA hai ki pUre dina khAne kI jarUrata nahIM hai / sarvendriyasaMyamamudrA eka prayoga hai sarvendriya saMyama mudrA kA / hamArI indriyAM mana kI durbalatA ko bar3hAtI haiM / ye mana ko viSayoM kI ora le jAtI haiM, caMcala banAtI haiM aura mana kI zakti ko kSINa karatI rahatI haiM / hama eka bAra bAhya jagat se apanA saMparka kATa deM aura indriyoM ko vizrAma deM to mana kA apane Apa vizrAma ho jAegA / vaha prayoga hai-do aMgUThoM ko kAna meM ddaaleN| AMkhoM ko banda kara do aMguliyAM usa para rakheM, do aMguliyoM ko nAka para aura cAra aMguliyoM ko hoMThoM para rakheM / isa prakAra kAna, AMkha, nAka aura muMha banda kara sarvendriya saMyama mudrA kA prayoga kiyA jAtA hai| isase lagegA - bAhya jagat se hamArA saMparka TUTa gayA hai aura yahAM taka bhI anubhava ho sakatA hai ki hama svayaM haiM hI nhiiN| pAMca minaTa meM aisA lagegA, jaise tIna ghaNTe kA vizrAma kara uThe haiM / yaha dvaita se advaita meM jAne kA prayoga hai, bhIr3a meM akele rahane kA prayoga hai / anubhava kareM duHkhAtIta sthiti kA prekSAdhyAna ke ye sAre prayoga mAnasika svAsthya ke lie atyanta mahattvapUrNa haiN| inake dvArA hama apanI manaHsthiti kA nirmANa kara sakate haiM, mAnasika vikAsa kara sakate haiN| Aja mana ko durbala banAne vAlI jo paristhitiyAM haiM, jinheM manuSya ne pakar3a rakhA hai, jinake kAraNa manuSya mAnasika rogoM ko bhugata rahA hai, una paristhitiyoM ko jhela sakate haiN| jahAM-jahAM bhautikavAda bar3hA hai, vahAM-vahAM mAnasika bImAriyAM bar3hI haiN| bhArata vikAsonmukha deza hai| yahAM bhI manorogiyoM kI saMkhyA bar3hatI jA rahI hai| isa sAre sandarbha meM mAnasika svAsthya para vicAra karanA aura mAnasika svAsthya ke lie jo anaupacArika upAya haiM, unheM jAnanA nitAnta Avazyaka hai / inake dvArA hama apane manobala ko vikasita kara sakate haiM, kaSToM aura duHkhoM kI duniyA meM bhI duHkhAtIta sthiti kA anubhava kara sakate haiM I mAnasika svAsthya : 121 Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvAtmaka svAsthya zarIra aura mana - ye bAhya jagat meM abhivyakta hone vAle tattva haiM / bhAvAtmaka svAsthya hamAre antarjagat kA prazna hai / bhItarI jagat meM kucha aisI ghaTanAeM ghaTita hotI rahatI haiM, jinakI abhivyakti ko hama jAnate haiM, kintu unake mUla meM jo hai, use zAyada bahuta kama jAnate haiM / prekSAdhyAna kA sUtra hai - AtmA ke dvArA AtmA ko dekheM / isakA tAtparya hai - antarjagat kI yAtrA kareM, hamAre bhItara jo ghaTita ho rahA hai, use dekheM / 1 kAraka hai bhAva hamane mana para bahuta adhika bhAra lAda diyA hai| yaha becArA aisA durbala ghor3A hai, jisa para kSamatA se adhika bhAra lAda diyA hai / itanA bhAra ki vaha uThA nahIM sakatA, bAra-bAra TUTatA rahatA hai| prazna hai-lAda kauna rahA hai ? isa prazna kI gaharAI meM jAeM to antarjagat kA daravAjA khulegA, hameM anubhava hogA ki hamAre bhItara kI duniyA bahuta bar3I hai aura vahAM ye saba ghaTanAeM ghaTita ho rahI haiM / hama mAnate haiM, yaha AdamI bahuta acchA hai aura vaha bahuta burA hai / yaha mitra hai aura vaha zatru hai / yaha priya hai aura vaha apriya / yaha hitakara hai aura vaha ahitakara / yaha mAnane vAlA kauna hai ? yaha mana kA kAma nahIM hai / mana kA kAma hai smRti, kalpanA aura cintana karanA / yaha mAnane kI bAta kahAM se A rahI hai ? yaha saba kucha hamAre bhAva jagat se A rahA hai / hamane jitanA dhyAna mana para diyA, utanA bhAvajagat para nahIM diyA / kAraka aura srota vahI hai, vahIM se saba kucha ghaTita ho rahA hai 1 / 122 : nayA mAnava : nayA vizva Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla srota hai AtmA mUla srota hai AtmA / AtmA kI cetanA bAhara A rahI hai| sabase pahalA valaya hai, karma - zarIra kA / vahAM se karma zarIra ke spandana Ate haiN| eka zarIra hai sUkSma zarIra - taijasa zarIra hai| yaha AbhAmaNDala aura taijasa vikiraNoM kA zarIra hai| vahAM ve spandana eka AkAra lete haiM, lezyA banate haiM, bhAvadhArA banate haiM / ve bhAva hamAre mastiSka ke eka bhAga hAipothelemasa meM Ate haiM / usake bAda mana ko prabhAvita karate haiN| mana to acetana hai / prabhAvita karane vAlA hai bhAva | vahI mana ko prabhAvita karatA hai / prekSAdhyAna meM mana aura citta ke bheda para bahuta vicAra kiyA gayA hai / mana jar3a hai / vaha saMcAlaka nahIM hai / vaha saMcAlita hotA hai bhAva ke dvArA / bhAva cetanA hai / cetanA ke spandana aura usake sAtha jo sUkSma zarIra ke spandana Ate haiM, ve bhAva banate haiM, ve hI mana ko saMcAlita karate haiM / 1 manobhAva Aja mAnasika cikitsA para bahuta bala diyA gayA hai| meDikala sAiMsa meM mana jitanA mahattvapUrNa citta nahIM hai / phrAyaDa ne mana para hI jyAdA bala diyA / yUMga ne kahA - mana ( mAiMDa) se adhika mahattvapUrNa hai citta (sAika) / yUMga ne sAika citta para bala diyA / manovijJAna meM eka nayA AyAma khula gayA / hajAroM varSa pahale jaina darzana aura pAtaMjala yoga darzana ne bhI isa para bahuta vicAra kiyA thA / vyakti meM krodha aura ahaMkAra hai / vaha chala, kapaTa aura pravaMcanA karatA hai / vaha lobha, bhaya, ghRNA aura kAmavAsanA kA jIvana jItA hai / yaha bhAvajagat bAhara se dikhAI nahIM detA, bhItara meM rahatA hai, citta kI cetanA meM kAma karatA hai aura mana ke mAdhyama se prakaTa hotA hai / isIlie sAhitya meM eka zabda bana gayA manobhAva / jaba bhAva mana para utaratA hai, taba vaha manobhAva bana jAtA hai / sAhityika jagat meM aura kAvyAnuzAsana meM manobhAvoM kA bahuta vizada vivecana kiyA gayA hai| saMgharSa kA jIvana hamArA jIvana eka satata saMgharSa kA jIvana hai / DArvina ne kahA thA - nirantara bhAvAtmaka svAsthya : 123 Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMgharSa cala rahA hai| unhoMne kisI sandarbha meM kahA thA-sTragala phAra sarvAibala, jIvana ke lie saMgharSa jarUrI hai| jIvana ke lie vaha saMgharSa bAharI nimittoM, paristhitiyoM ke sAtha hotA hai kintu hamAre antargajagat meM bhI satata saMgharSa cala rahA hai| karma-zAstrIya paribhASA meM do zabda haiM-audayika bhAva aura kSAyopazamika bhAva / kSAyopazamika bhAva kA artha hai-satata saMgharSa / audayika bhAva ahaMkAra, krodha, chala-kapaTa, IrSyA Adi ko bar3hAtA hai| usakA kAma hI hai ina vicAroM kA saMpoSaNa karanA, inheM bar3hAnA / kSAyopazamika bhAva kA kAma hai-vikAroM ko ghaTAnA, upazama ko bddh'aanaa| krodha, ahaMkAra Adi ko dabAnA, vinamratA, RjutA Adi ko poSaNa denaa| yaha do dhArAoM meM saMgharSa niraMtara jArI hai| eka AtmA kI pavitra dhArA hai, dUsarI AtmA kI kArmika dhArA hai| hamAre bhItara ye donoM dhArAeM barAbara apanA kAma kara rahI haiN| eka zreNI hai krodha, ahaMkAra Adi kI, dUsarI zreNI hai upazama, mRdutA, vinamratA, Adi kii| ina donoM meM sadA saMgharSa calatA rahatA hai| bhAva zastra prazna hai-prekSAdhyAna kA abhyAsa kyoM kareM ? vaha isIlie jarUrI hai ki jo dhArA hamAre bhAvoM ko uttejanA detI hai, unheM malina banAtI hai, mana meM azAnti paidA karatI hai, yuddha aura AtaMka paidA karatI hai, usa dhArA ko kamajora banAnA hai| usa dhArA ko prabala banAnA hai, jisameM zAnti aura ahiMsA hai, sAmaMjasya aura samanvaya hai, maitrI aura sahaastitva hai| hama Aja ke cintana ko pddh'eN| saMyukta rASTra saMgha ke ghoSaNA patra kA eka vAkya hai-'yuddha pahale mastiSka meM lar3A jAtA hai, phira yuddhakSetra meN| Aja yaha bAta bahuta prasiddha ho gii| DhAI hajAra varSa pahale mahAvIra ne zastroM kA vargIkaraNa karate hue isa sacAI ko prastuta kiyA thA-zastra dasa prakAra ke hote haiN| unameM dasavAM zastra hai bhaav| lar3AI, saMgharSa, hiMsA, aura yuddha pahale hamAre bhAvajagat meM paidA hotA hai| vaha bAhya jagat meM mAtra abhivyakta hotA hai| vyakta jagat : avyakta jagat bAhara kA jagat vyakta hai, bhItara kA avykt| sAMkhya darzana meM mAnA jAtA 124 : nayA mAnava : na Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai-gaMdhavatI pRthvI-pRthvI gaMdhavatI hotI hai| pRthvI meM gaMdha kahAM hai ? usameM gaMdha hai, kintu avyakta hai| pAnI DAlo, bhInI-bhInI gaMdha AnI zurU ho jaaegii| hamArA mAnasika jagat vyakta jagat hai aura bhAvajagat avyakta jagat hai| sArI ghaTanAeM vahAM ghaTita hotI haiM, phira bAhara AtI haiN| baccA garbhAzaya meM palatA hai, phira bAharI jagat meM AtA hai| jaba se bhrUNa banA, garbhAzaya meM poSaNa zurU huA, vAstavika janma to vahIM ho gyaa| jaba vaha bAhara kI duniyA meM AtA hai, tabhI hama mAnate haiM ki janma huaa| yaha hamArA upacAra hai, kyoMki hama bAharI duniyA meM jIte haiN| hamArI indriyAM bAhya jagat meM kAma karatI haiM, isalie hama bAhara kI ghaTanA ko mahattva dete haiM, bhItara kI ghaTanA ko mahattva nahIM dete| jisa vyakti ne bhAvajagata ko samajhane kA prayatna kiyA hai, meDikala sAiMsa kI bhASA meM jisane hAipothelemasa ko samajhane kA prayatna kiyA hai, vaha jAnatA hai-kahAM kyA kucha ho rahA hai| kevala jAnanA hI paryApta nahIM hai| prazna hai badalane kaa| prazna hai zAMti kA pUre vizva ke sAmane prazna hai zAnti kaa| jAgatika saMdarbha meM dekheM to prazna hai vizvazAnti kaa| vyaktigata saMdarbha meM dekheM to prazna hai mana kI zAnti kaa| azAnti koI nahIM cAhatA, saba zAnti kA jIvana jInA cAhate haiM / yaha saMbhava kaise hogA ? jaba taka bhAvajagat kA pariSkAra nahIM hogA, na vyakti kI zAnti saMbhava hai aura na jAgatika yA vizva zAnti saMbhava hai| hameM pariSkAra karanA hogA bhAvajagat kA, jahAM azAnti kA janma ho rahA hai| pariSkAra kA mArga pariSkAra kA eka mArga hai-iSTa kA cunaav| koI bhI dharma aisA nahIM hai, jisameM kisI iSTa kI avadhAraNA na ho| iSTa kauna ho sakatA hai ? kyA guru iSTa ho sakatA hai ? nahIM, guru pathadarzaka ho sakatA hai, iSTa nahIM ho sktaa| kyA koI manuSya iSTa ho sakatA hai ? eka zikSaka pathadarzaka ho sakatA hai, jo par3hAtA hai, kucha batAtA hai, mArgadarzana detA hai| guru manuSya hai| mArgadarzana, pathadarzana detA hai, saMcAlana karatA hai, para iSTa nahIM ho sktaa| tIrthaMkara bhI bhAvAtmaka svAsthya : 125 Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ iSTa nahIM bana skte| iSTa taba banate haiM, jaba siddha bana jAte haiN| jaba taka dehadhArI haiM, iSTa nahIM ho skte| kAraNa kyA hai ? yahI hai ki iSTa nirvikalpa hotA hai| dehadhArI kahegA-aisA karo, aisA mata kro| mana meM dvandva paidA ho jaaegaa| vyakti socegA-yaha to mere kAma kA nahIM hai| bahuta sAre loga isIlie guru ko chor3a kara cale jAte haiM, yogya zikSaka ko chor3akara cale jAte haiM ki yaha mere kAma kA nahIM hai, mujhe bAra-bAra rokatA hai, TokatA hai| iSTa na rokatA hai, na TokatA hai, kevala Adarza hotA hai| AsthA ke kendra AsthA ke kendra do mAne gae haiM-deva aura guru| deva vaha hai, jo vItarAga bana gayA, sAkSI bana gyaa| jo sAkSI hai, draSTA hai, vaha iSTa ho sakatA hai, pathadarzaka dUsarA hogaa| vItarAga pathadarzaka nahIM hote| isake lie ve arha nahIM mAne ge| arha mAnA gayA hai guru ko, jo pathadarzana kara sakatA hai| vItarAga ke pAsa ziSya ne nivedana kiyA-maiM aisA karanA cAhatA hUM to vItarAga kaheMgejahAsuhaM-jaise tumheM sukha ho| mahAvIra ke pAsa jamAlI AyA, bolA-maiM svataMtra vihAra karanA cAhatA huuN| mahAvIra ne kahA- 'ahAsuhaM / ' yadi guru se kahA jAtA to guru roka dete-nahIM, abhI mata jaao| iSTa hamArA vahI hogA jo bhAvajagat se Upara calA gyaa| iSTa vahI ho sakatA hai jo bhAvajagat se atIta hai| na kevala mana se pare (Beyondmind) hai kintu bhAva jagat se pare (Beyond Eomotion) hai, jahAM na rAga hai, na dveSa, kucha bhI nhiiN| vaha parama AtmA, vizuddha AtmA hI iSTa ho sakatA hai| arhat vItarAga kI hI zreNI meM Ate haiN| jo vItarAga bana gayA, arhat bana gayA, vaha hamArA iSTa ho sakatA hai| use hama AtmA, paramAtmA athavA kucha bhI nAma de deN| jIvana ke utAra-car3hAva yoga kA eka sUtra hai-iSTa ke sAtha taadaatmy| yadi parama zAnti cAhate haiM, parama sukha cAhate haiM to zAntikendra meM iSTa kI avadhAraNA kareM, vahAM iSTa kI mAnasika pratimA kI sthApanA kreN| jaba-jaba koI kaThinAI Ae, usa para dhyAna kendrita kareM, kaSTa dUra ho jaaeNge| hama nizcinta mAne jaba taka parama 126 : nayA mAnava : nayA vizva Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ananda kI sthApanA hamAre bhItara nahIM hogI, hamArA Ananda bAra-bAra vikhaMDita hotA rhegaa| parama zAnti kI avadhAraNA hamAre mastiSka meM nahIM hai, to hamArI zAnti bAra-bAra khaMDita hotI rhegii| parama sukha kI avadhAraNA hamAre mastiSka meM nahIM hai to hamArA sukha bAra-bAra vighaTita hotA rhegaa| kSaNa meM tuSTa, kSaNa meM ruSTa-sArA jIvana aise hI calatA hai| na jAne kitanI bAra hamAre bhAvoM meM parivartana hotA hai| eka vyakti prAtaHkAla uThatA hai, taba se lekara jaba rAta ko sone jAtA hai, taba taka apane bhAvajagat kI yAtrA kare aura kApI meM noTa karatA jAe-kaba maiM sukhI banA, kaba maiM duHkhI banA, kaba zAnti kA anubhava kiyA, kaba azAnti kA anubhava kiyA to saMbhava hai pUrI kaoNpI bhara jaaegii| itanA utAra-car3hAva kSaNa-kSaNa meM AtA rahatA hai| usase prabhAvita hue binA hama raha nahIM skte| eka vyakti ne kaha diyA-yahAM mata baiTho, basa ise apamAna samajha liyA aura sArA dvandva yahIM se chir3a gyaa| mana kA ghor3A zIghra gati se daur3ane lagegA, badale kI bhAvanA tIvra ho jaaegii| pratizodha kI vRtti eka AdamI ne bahuta bar3A bhoja kiyaa| bar3e-bar3e logoM ko AmaMtrita kiyaa| vaha svayaM logoM ko khAnA parosa rahA thaa| rAjasthAna meM bhojana ke aMta meM pApar3a parosane kI prathA hai| pApar3a parosane ke krama meM aisI sthiti banI ki sabase aMtima AdamI taka pahuMcate-pahuMcate pApar3a khaMDita ho gyaa| vaha AdamI bahuta ahaMkArI thaa| usake bhAvajagat meM halacala-sI maca gii| usane socA-sabako akhaNDa pApar3a diyA aura jAna-bUjhakara mujhe khaMDita pApar3a dekara merA apamAna kara diyaa| jaira bhI ho, maiM isa apamAna kA badalA luuNgaa| mana meM eka granthi bana gii| kucha dinoM ke bAda usane bhI eka bhoja kA Ayojana kiyaa| vaha Ayojana usane pratizodha lene ke lie kiyaa| pratiSThita aura bar3e logoM ko AmaMtrita kiyaa| vizeSa kara una sabako, jo pUrva bhoja meM zAmila hue the| usa vyakti ko vizeSa rUpa se bulAyA, jisase pratizodha lenA thaa| Akhira pApar3a parosane kI bArI aayii| saba ko samUcA pApar3a diyaa| usa vyakti kI bArI Ane para pApar3a ke kaI Tukar3e kara die| vaha AdamI bhadra thaa| usake mana meM koI pratikriyA nahIM thii| pApar3a tor3akara hI bhAvAtmaka svAsthya : 127 Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ to khAnA thaa| prasannatA se le liyaa| yaha eka manovaijJAnika tathya hai-koI vyakti kisI para pratikriyA vyakta kare aura sAmane vAle para usakA kucha asara na par3e to use bar3A kaSTa hotA hai, mAnasika vedanA hotI hai| usane socA-sArA kiyA-karAyA vyartha calA gyaa| jisake lie kiyA, vaha vApasa nahIM milA to pratizodha pUrA kahAM huA ? ulajhana ho gii| eka kSaNa taka ekaTaka dekhatA rhaa| koI pratikriyA nahIM huii| vyakti se rahA nahIM gayA, pUchA-Apako pApar3a kaisA milA ? 'bar3A acchA milaa| 'tumane dhyAna nahIM diyA, pApar3a nahIM, pApar3a ke Tukar3e mile haiN|' 'koI bAta nahIM, tor3akara hI to khAne the, hameM to suvidhA hI huii|' 'zAyada tumheM yAda nahIM, tumane bhI eka bAra mujhe khaMDita pApar3a diyA thA, yaha usI kA badalA hai|' usa bhadra vyakti ne kahA-'bhAI ! itanI sI bAta ke lie tumane itanA Ayojana kara DAlA / yadi usI samaya kaha dete to maiM tatkAla tumheM pUrA pApar3a parosa detaa| iSTa kA nirdhAraNa itanA vicitra hai hamArA bhAvajagat / vastutaH hameM usa AtmA ko dekhanA hai, jo pavitrAtmA hai, vizuddhAtmA hai| lekina yaha bahuta Age kI bAta hai| vahAM taka dekhane ke lie bahuta bar3I sAdhanA karanI pdd'egii| yadi eka vaijJAnika apanA saMpUrNa jIvana isakI risarca meM lagA de to itane rahasyoM kA udghATana hogA ki usase duniyA kA kalyANa ho jaaegaa| eka sAdhaka apanA jIvana isa khoja-kArya meM lagA de to itanA kucha pAegA ki usakA svayaM kA to kalyANa hogA hI, pUre vizva kA bhalA hogaa| muzkila yaha hai ki isakA daravAjA banda par3A hai, isalie hama vahAM taka pahuMca nahIM pA rahe haiM / bhAva jagat ko badalane kA, akhaNDa Ananda, avicchinna sukha aura zAnti kI dhArA pravAhita karane kA eka hI rAstA hai-iSTa kA nirdhAraNa, zAnti kendra para aise vItarAga yA parama Ananda kI pratimA ko sthApita kara lenA, jisase yaha malina bhAvadhArA kA, audayika bhAvadhArA kA jo srota baha rahA hai, use baMda kara sakeM 128 : nayA mAnava : nayA vizva Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura kSAyopazamika bhAvadhArA yA nirmala bhAvadhArA kA srota bahA skeN| do graMthiyAM lalATa aura usake madhya kA sthAna bahuta mahattvapUrNa hai| usake AsapAsa do granthiyAM kAma karatI haiM-pIniyala aura pittyuuttrii| piTyUTarI glaiNDa para meDikala sAiMsa meM kAphI prakAza DAlA gayA hai kintu lagatA hai ki abhI vaha adhUrA hai| zArIrika dRSTi se usa para kAphI vicAra huA hai, kintu piTyUTarI kA jo AdhyAtmika mahattva hai, usa para abhI bahuta kama kAma huA hai| pIniyala glaiNDa para to bahuta hI kama kArya huA hai| yaha hamArA arntadRSTi (inTyUzana pAvara) kA sthAna hai| jaba antardRSTi jAga jAtI hai, bhAvajagat ke saMgharSa meM hama vijayI bana jAte haiN| dRSTi : aMtardRSTi mahAprabhu Izu ke pAsa eka aMdhA vyakti aayaa| Izu zaktizAlI puruSa the| unakI prANazakti bahuta jAgRta thii| dayA A gii| use dRSTi de dI, andhe ko cakSuSmAn banA diyaa| eka dina Izu jA rahe the| unake Age eka yuvaka eka vezyA ke pIche daur3atA huA jA rahA thaa| yIzu ne dekhA-yaha to vahI yuvaka hai, jise AMkha dI thii| unhoMne use apane pAsa bulAyA aura kahA-tuma to vahI ho, jise maiMne dRSTi dI thii| yaha tuma kyA gaMdA kAma kara rahe ho ? dRSTi pAkara bhI aMdhe bane ho| yuvaka bolA-mahAprabhu ! eka kamI raha gii| Apane mujhe dRSTi to dI para antardRSTi nahIM dii| agara dRSTi ke sAtha antardRSTi bhI dI hotI to maiM vezyA ke pIche kabhI nahIM bhaagtaa| lAiTa aura breka antardRSTi kA sthAna hai mastiSka kA agrbhaag| isa para prayoga karane se hamArI bhAvadhArA saMtulita banatI hai| bahuta Avazyaka hai antardRSTi kA vikAsa aura apane para niyNtrnn| kAra A rahI thii| caurAhe para pulisa kA sipAhI khar3A thaa| saMketa kiyA-kAra ko roko| kAra meM baiThA DrAivara bolA-kyoM ?sipAhI bolA-kAra bhAvAtmaka svAsthya : 126 Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM lAiTa nahIM hai| DrAivara bolA-sAmane se haTa jAo, isameM breka bhI nahIM hai| nIce A jaaoge|' vaha kAra kitanI khataranAka hotI hai, jisameM lAiTa aura breka donoM nahIM haiN| vaha AdamI bhI bahuta khataranAka hotA hai, jisakA apane bhAvoM para kaNTrola nahIM hai| maStiSka kA agrabhAga breka kA sthAna hai| yahI lAiTa hai aura yahI breka hai| isa sthAna para dhyAna kara, hama apanI niyaMtraNa-zakti ko bar3hA sakate haiM, apanI antardRSTi ko jAgRta kara sakate haiN| prekSAdhyAna ziviroM meM sAdhaka ko isIlie dIrghazvAsa, kAyotsarga aura usake bAda jyotikendra kI prekSA kA prayoga karAyA jAtA hai| isase pIniyala aura piTyUTarI-donoM prabhAvita hotI saMgama bindu eka mahattvapUrNa kendra hai zAntikendra kA sthaan| yahAM dhyAna karane se hamArI bhAvadhArA pariSkRta hotI hai| eka prazna dArzanikoM aura yoga sAdhakoM ke sAmane bahuta cirakAla se rahA-AtmA kA yA sUkSmajagat kA, zarIra yA sthUla jagat kA saMgama bindu kauna-sA hai ? kahAM ve milate haiM ? pleTo Adi yUnAnI dArzanikoM ne kahA-AtmA kA sthAna hai pIniyala glainndd| sthUla zarIra aura sUkSma zarIra kA saMgamabindu yaha hAipothelemasa hai, jahAM sthUla aura sUkSma jagat kA saMgama hotA hai| isalie isa sthAna ko jAnanA-pahacAnanA bahuta mahattvapUrNa hai| mastiSka vijJAniyoM ne hAipothelemasa para kAphI kAma kiyA hai, usakI kucha pahacAna kI hai, lekina abhI bhI kAphI kAma bAkI hai| mastiSka para hajAroM-hajAroM vaijJAnikoM ne zodha kI hai, lekina abhI taka isake dasa-bIsa pratizata rahasya hI udghATita ho sake haiN| abhI bhI bahuta kucha anudghATita hai| yaha mastiSka kA yaMtra itanA jaTila hai| karmazAstra kI bhASA meM kahA jA sakatA hai-karma ke asaMkhya sthAna haiM, utane hI sthAna isa maStiSka meM haiN| ekyUprezara meM pvAiNTa khoje jAte haiM, kauna-sA pvAiNTa kahAM kA pratinidhitva karatA hai| aMgUThe meM bhI piTyUTarI ko prabhAvita karane vAlA pvAiNTa hai| AMkha Upara hai, kintu aMgulI meM bhI use prabhAvita karane vAlA sthAna hai| Upara ke aMgoM ko prabhAvita karane vAle kendra hamAre paira ke talavoM meM bhI vidyamAna haiN| 130 : nayA mAnava : nayA vizva Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jarUrI hai puruSArtha aura mArgadarzana zAntikendra para sapheda raMga kA dhyAna, mAnasika pratimA kI sthApanA, pavitra zukla lezyA kI sthApanA, bhAvadhArA ke pariSkAra meM bahuta sahAyaka haiN| eka caitanya kendra hai, jnyaankendr| haThayoga kI bhASA meM use sahasrAracakra kahA gayA hai| vahAM se hajAroM kiraNeM phUTatI haiN| prekSAdhyAna meM ina kendroM ko bahuta mahattva diyA gayA hai| hama inakA mUlyAMkana kareM, abhyAsa kareM to jo do dhArAoM kA Antarika saMgharSa cala rahA hai, usameM hama vijayI bana sakate haiN| jarUrata hai kevala puruSArtha kI, kartRtva kI, guru ke mArgadarzana kii| jisakA puruSArtha prabala hai aura mArgadarzaka upalabdha hai, usake bhAva sadA svastha evaM pavitra raha sakate haiN| bhAvAtmaka svAsthya : 131 Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArya-kauzala gItA kA eka pada hai-yogaH karmasu kauzalam / karma meM kauzala kA nAma yoga hai| yaha yoga kI eka paribhASA hai| yaha bhI kahA jA sakatA hai--yoga karma ke kauzala kA sAdhana banatA hai| zArIrika, mAnasika aura bhAvAtmaka-isa trividha svAsthya ke sandarbha meM hI kArya kauzala ko dekhA jA sakatA hai, samajhA jA sakatA hai| prayojana kArya kA kAma karanA anivArya nahIM hai| kAma karanA anivArya banatA hai apanI AvazyakatA pr| jitanI hamArI AvazyakatA, utanA kaary| apane Apa meM kArya kA koI artha nahIM hotaa| manuSya utanI pravRtti kare, jitanI jarUrI ho| vaha caubIsa ghaNTe pravRtti karatA rahe to usakA koI artha nahIM bntaa| prayojana ke sAtha kArya AtA hai| jitanA prayojana, utanA kArya / prayojana samApta, kArya smaapt| kahA gayA-prayojanamanuddezya mandopi na pravartate-prayojana ke binA koI mandamati AdamI bhI pravRtti nahIM krtaa| pravRtti ke lie prayojana mukhya hotA hai| hamArA prayojana kyA hai ? prayojana hai jIvana kI anivArya AvazyakatAeM-khAnA, kapar3A, makAna, zikSA, cikitsA aadi-aadi| isI ke sAtha kArya kA bhI vistAra huaa| vaha kauzala hai vartamAna yuga meM audyogika aura vyAvasAyika vistAra huaa| hajAroM-hajAroM 132 : nayA mAnava : nayA vizva Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 karmacArI, majadUra kAma meM lge| isake sAtha kArya kI kSamatA - ephizieMsI kA eka nayA prazna khar3A ho gyaa| kAryakauzala kI bAta Aja hI nahIM, prAcIna kAla meM bhI rahI hai / prazna hai- kauzala kisako mAneM ? vartamAna ciMtana meM kauzala ke aneka sUtra die gae haiN| unakI carcA karane se pUrva kauzala zabda ko samajheM / kArya kA kauzala vaha hai, jo dUsare hita ko bAdhita na kare / kAryakauzala hai aura zArIrika svAsthya ko bAdhita karatA hai to vaha vAstava meM kauzala nahIM hai / kArya Aja itanA adhika bar3ha gayA hai ki usase zArIrika svAsthya gar3abar3A rahA hai| usase bhI jyAdA mAnasika aura bhAvAtmaka svAsthya prabhAvita ho rahA hai| kauzala vaha hai, jo lAbha de, kintu hAni na pahuMcAe / yaha aisI elopaithika davA na bane, jo eka bImArI ko miTAe aura dasa bImAriyoM ko paidA kare / usake sAiDa iphekTa aura riyekzana na ho ki naI bImArI paidA ho jAe / kuzala cikitsA vaha mAnI jAtI hai, jo bImArI ko miTAe, kintu koI naI vyAdhi paidA na kre| hamArA kAryakauzala bar3hA hai, kintu usI ke sAtha mAnasika astavyastatA bhI bar3hI hai / prazna sImA kA bhAratIya citaMna ke saMdarbha meM eka prazna ubharatA rahA hai-dharma, artha, kAma aura mokSa- inakI sImA kyA hai ? kahA gayA hai- vaha kAma acchA nahIM hai, jo artha ko bAdhita kare / vyakti kAma meM itanA lipta na ho jAe ki rojI-roTI bhI na juTA sake, artha kA arjana bhI na kara sake / artha kA arjana jIvana ke lie anivArya hai, kintu arthArjana meM vyakti itanA na ulajha jAe ki vaha kAma ko bAdhita kare / AdamI apane dharma ko, kartavya aura AtmA kI pavitratA ko na sAdha sake to artha aura kAma- donoM nikRSTa bana jAeMge / dUsarA pahalU kauzala para vicAra karate samaya hameM aneka pahaluoM para vicAra karanA hogA / kauzala bar3hA hai, lekina vaha svAsthya ko to nahIM prabhAvita kara rahA hai ? vaha mAnasika vikSepa aura pAgalapana ko to nahIM bar3hA rahA hai, vaha hamAre Aveza aura uttejanA ko to nahIM bar3hAvA de rahA hai / agara aisA ho rahA hai to use kArya-kauzala : 133 Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAryakauzala aura kAryakSamatA nahIM kahA jA sktaa| eka rASTra ke sandarbha meM kahA jAtA hai-vahAM kAryakauzala bahuta bar3hA hai aura vizva bAjAra para usakA prabhutva sthApita ho gayA hai| yaha svIkAra karane meM koI Apatti nahIM hai kintu isakA dUsarA pahalU bhI dekheN| vaha yaha hai ki vahAM AtmahatyA sabase jyAdA bar3hI hai| talAka jyAdA bar3he haiN| anidrA vahAM kA pramukha roga bana rahA hai aura jaldI marane kI dara bhI bar3hI hai| hama unakA kAryakauzala kyA mAne ? eka saMtulana honA caahie| kArya meM dakSatA bar3he to zArIrika aura mAnasika svAsthya bhI usI anupAta meM bddh'e| vikAsa kI avadhAraNA Aja vikAsa aura kAryakauzala kI avadhAraNA mAtra padArtha evaM padArtha-nirmANa para aTaka gaI hai| cetanA ke sAre AyAmoM ko gauNa kara diyA gayA hai| cetanA kA usake sAmane kucha bhI mUlya nahIM rhaa| AdamI kitanA hI bigar3atA calA jAe, koI cintA nhiiN| padArtha kA vikAsa adhikAdhika honA caahie| malTIsTorIja bilDiMga baneM, bar3hiyA kAreM baneM, zIghra gati vAle vAyuyAna baneM, aMtarikSayAna baneM, samudra aura antarikSa meM nagara basAne kI kalpanA Age bddh'e| hara dizA meM vikAsa aura kAryakauzala bar3ha rahA hai, lekina AdamI acchA bane, isakA prayAsa bilkula nahIM ho rahA hai| AdamI apane Apa meM itanA pIr3ita aura azAnta hai ki usakI koI kalpanA nahIM kI jA sktii| usake lie koI cintA bhI nahIM hai| thor3I-bahuta hai bhI to usake lie upacAra ke rUpa meM golI-TikiyA IjAda karane ke prayatna ho rahe haiM, cetanA ko aura jyAdA nikammA banAyA jA rahA hai| isa sthiti meM kArya-kauzala ko samajhanA bar3A kaThina hai| kasauTI bhAvAtmaka svAsthya kI bhAvAtmaka svAsthya ke abhAva meM kAryakauzala kI saMbhAvanA nahIM kI jA sktii| bhAvAtmaka svAsthya kA koI pairAmITara yA paimAnA nahIM hai, kintu vyakti ke vyavahAra se hama use parakha sakate haiN| vyavahAra ke AdhAra para bhAvAtmaka svAsthya kI cAra kasauTiyAM nirdhArita kI jA sakatI haiN| 134 : nayA mAnava : nayA vizva Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upazama - mana kI zAnti mRdutA yA vinamra vyavahAra mRdutA yA nizchala vyavahAra saMtoSa bhAvAtmaka svAsthya kI ye cAra kasauTiyAM haiN| hama tulanA kareM - kAryakauzala meM kauna ghaTa rahA hai ? kauna bar3ha rahA hai ? kAryakauzala mana kI azAnti to paidA nahIM kara rahA hai, vinamra vyavahAra meM bAdhA to nahIM DAla rahA hai ? AdamI ko ahaMkArI aura uttejita to nahIM banA rahA hai ? hamArI saralatA ko bhaMga nahIM kara rahA hai ? lobha ko itanA to nahIM bar3hA rahA hai ki sAre saMsAra ko apane meM hI sameTane kI AkAMkSA jaga jAe ? agara aisA hotA hai to phira kArya kI dakSatA ko adakSatA hI kahA jAegA / kArya-kSamatA kA prayojana kyA hai ? Akhira saba kucha kisalie hai ? manuSya kI sukha-suvidhA ke lie saba kucha ho rahA hai aura manuSya svayaM TUTatA jA rahA hai / hamArI pravRtti kA koI artha nahIM rahA / kAryakauzala kI pahalI paribhASA yaha hogI - jo jIvana ke kisI anya pakSa ko prabhAvita na kare, bAdhita na kare, pIr3ita na kare, vaha kAryakauzala hai / cintana, nirNaya aura kriyAnviti hama kArya - kauzala ke sAdhanoM para vicAra kreN| isake lie kArya kI eka raNanIti banAnI hogii| koI bhI kArya ho, use yojanApUrvaka kareM / kAryakauzala ke lie lenina kA eka prasiddha sUtra hai - nirNaya, cintana aura kriyAnviti meM dUrI na ho| unameM sAmaMjasya rahe / ciMtana Aja kiyA, nirNaya eka varSa ke bAda aura kriyAnviti pAMca varSa ke bAda, yaha bAta nahIM honI caahie| saMskRta sAhitya meM ise dIrghasUtratA kahA gayA hai / saMskRta kI eka kathA hai - kucha vidvAnoM ko bhojana ke lie AmaMtrita kiyA gayA / bhojana meM parosI gaIM sivaiyAM / eka vidvAn ne lambI sivaiyoM ko dekhakara socA - dIrghasUtrI vinazyati / jo dIrghasUtrI hotA hai, vaha naSTa ho jAtA hai / yaha to dIrghasUtrI hai, ise nahIM khAnA cAhie / isakA tAtparya hai - jisakA ciMtana lambA hotA hai aura aMtahIna calatA hai, vaha bilakula kArya-kauzala : 135 Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naSTa ho jAtA hai, kArya meM asaphala ho jAtA hai| kAla pahale hI usakA rasa pI jAtA hai| dUdha kahAM gayA ? . gAya kI dUdha dene kI kSamatA kama ho gii| pAMca kilo dene vAlI eka kilo dene lgii| mAlika ne socA-ghara meM eka mahIne bAda vivAha kA prasaMga hai| usake mana meM vikalpa AyA-vivAha meM pacAsa kilo dUdha kI jarUrata hogI aura gAya de rahI hai mAtra eka kilogrAma / maiM kyoM na ise duhanA banda kara duuN| vivAha ke dina eka sAtha pacAsa kilo dUdha nikAla luuNgaa| cintana kI kriyAnviti kI, duhanA banda kara diyaa| vaha vivAha ke dina gAya ko duhane baiThA to pAtra meM eka bUMda bhI dUdha na girA / vaha ulajhana aura cintana meM par3a gayA ki dUdha Akhira kahAM gayA ? use kAla pI gyaa| jo kAma jisa samaya karanA cAhie, usa samaya na karake lambe antarAla ke bAda kiyA jAe to asaphalatA hI hAtha lgegii| kAryakauzala kA mahattvapUrNa sUtra hai-cintana, nirNaya aura kriyAnviti meM lambA antarAla na ho| __ kAryakauzala kA dUsarA sUtra hai-har3abar3I meM koI kAma na kreN| sahasA vidadhIta kriyAm-sahasA koI kAma na kareM, cintana aura viveka pUrvaka kreN| ekAgratA kA vikAsa hama prekSAdhyAna ke sandarbha meM vicAra kreN| kAryakauzala pahalA sUtra hogAekAgratA kA vikaas| dhyAna kA artha hI hai ekAgratA kA vikaas| dUsarA sUtra hai-vicArazUnya ho jAnA, mana se pare cale jaanaa| pahalA sUtra kArya-kauzala ke lie bahuta saphala banatA hai| dUsarA sUtra kArya-kauzala ko bar3hAtA to hai, lekina yaha bahuta Age kI bAta hai| hama pahale eka bindu para TikanA jaaneN| eka vicAra, eka vikalpa, eka kArya leM aura usI meM tanmaya bana jaaeN| jo kAma kareM, usI meM pUrI taraha citta ko lagA deN| citta alaga aura kArya alaga, yaha dUrI na rhe| mana ko bhI usI meM lgaae| hamArI bhAvAtmaka dUrI bhI na rahe / vyakti kArya karane baitthaa| yadi bhAva krodha yA ahaMkAra kA hai to kArya prabhAvita hogaa| kArya kareM to adhyavasAna 136 : nayA mAnava : nayA vizva Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ antaHkaraNa kI bhAvanA bhI usake sAtha jur3a jAnI caahie| hamAre antaHkaraNa kI sArI pravRttiyAM usake lie samarpita ho jaaeN| jaba taka usa kArya ke lie samarpaNa nahIM hotA, taba taka kArya-kauzala nahIM bddh'taa| samarpaNa ke bAda phira zeSa kucha nahIM bctaa| itanA samarpaNa cAhie araba ke eka bAjAra meM gulAmoM kI bikrI ho rahI thii| eka grAhaka ne kisI gulAma se kahA- 'maiM tumheM kharIdanA cAhatA huuN| kyA tuma mere sAtha caloge ? 'calUMgA' 'kyA karoge ? 'mAlika ! jo Apa kheNge|' 'kahAM rahoge ? 'jahAM Apa rkheNge| 'kyA khAoge ? 'jo Apa deNge|' 'kahAM sooge ? 'jahAM Apa btaaeNge|' mAlika pUchatA gayA aura gulAma ne eka hI uttara diyA-jo Apa kheNge| eka phakIra pAsa meM khar3A thaa| vaha dekhakara stabdha raha gyaa| usakI samajha meM A gayA ki vaha sAdhanA meM saphala kyoM nahIM ho rahA hai| usane socA-eka gulAma apane mAlika ke lie itanA samarpita hotA hai aura maiM apane prabhu kA gulAma banakara itanA bhI samarpita nahIM huuN| mujhe isa gulAma jitanA samarpita honA par3egA, tabhI prabhu ke darzana hoNge| yaha sthiti banatI hai to kArya-kauzala bar3hatA hai| jo dhyAna sAdhanA meM saphala honA cAhatA hai, ekAgra honA cAhatA hai, use itane zabdoM para dhyAna denA hogA--taccite, tammaNe, tallese, tadajjhavasANe, tadatyovautte aura tadappiyakaraNe-pUrNa tAdAtmya se lekara samarpaNa taka kI vyavasthA hogI taba kArya meM saphalatA milegii| hamArI ekAgratA ke kaI rUpa bana jAte haiM-eka bindu para TikanA yA kArya-kauzala : 137 Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tAdAtmya sthApita kara lenA, eka rasa ho jAnA, jaise dUdha meM cInI aura pUrA samarpaNa kara denaa| vartamAna meM jIeM dUsarA sUtra hai-vartamAna meM jiinaa| vartamAna kA anubhava, vartamAna kA jIvana aura vartamAna kA shvaas| hama zvAsa lete haiM to kabhI atIta meM nahIM lete, na bhaviSya meM lete haiN| kalpanA to atIta kI bhI karate haiM, bhaviSya kI bhI karate haiM, kintu hamArA zvAsa kevala vartamAna kA hI hotA hai| hamArI ekAgratA kA eka bahuta bar3A Alambana banatA hai shvaas| zvAsa para dhyAna diyA, hama vartamAna meM A gae, bhAvakriyA ho gii| jaina sAhitya meM do zabda Ate haiM-dravyakriyA aura bhaavkriyaa| dravyakriyA kA tAtparya hai murdA kriyA, mRta kriyaa| bhAvakriyA kA artha hai jIvita kriyA, prANavAn kriyaa| vartamAna meM jo jIyA jA rahA hai, kevala usI kA anubhava karate raheM, yaha kArya-kauzala kA mahattvapUrNa sUtra hai| ekAgratA aura kAryakauzala ekAgratA ke lie sAdhanA jarUrI hai, abhyAsa jarUrI hai| abhyAsa hotA hai to ekAgratA bar3ha jAtI hai| aise logoM ko dekhA hai, jinhoMne zvAsa ke sahAre, caitanyakendra prekSA ke sahAre apanI ekAgratA kA vikAsa kiyA hai aura apane kAryakauzala ko bar3hAyA hai| isase unakI ekAgratA bhI bar3ha gii| eka samasyA jarUra unake sAmane AyI ki ve khAlI ho ge| eka bhAI ne kahA-maiM do ghaNTA dhyAna kruuNgaa| maiMne kahA- 'kaise karoge ? samaya kahAM hai, tumhAre pAsa ? vaha bolA-'samaya mere pAsa bahuta ho gayA hai|' 'kahAM se AyA ? kyA vyastatA ghaTI hai ? 'mahArAja ! merI ekAgratA itanI sadha gaI hai ki pAMca-sAta ghaNTe meM jo kAma karatA thA, vaha tIna ghaNTe meM ho jAtA hai| isa avaziSTa samaya meM maiM ekAgratA ke adhika prayoga karanA cAhatA huuN|' hama sUkSmatA se dekheM, patA calegA-hamArA samaya kAma karane meM kama 138 : nayA mAnava : nayA vizva Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lagatA hai, vyavadhAna meM jyAdA jAtA hai| vyakti ne koI cintana zurU kiyA, lekhA karane baiThA, aura bIca meM hI koI aisA vikalpa AyA ki kAma aTaka gyaa| vyakti AdhA ghaNTA usI vikalpa meM ulajha gayA, AdhI zakti usa vikalpa meM kharca ho gii| Apa anubhava kareMge ki jaba kabhI mAlA pherane baiThate haiM, dhyAna karane baiThate haiM to maMtra ke eka-do uccAraNa ke bAda hI koI aisA vikalpa A jAtA hai ki mana usI meM ulajha jAtA hai, dhyAna-sAmAyika. mana se utara jAte haiM, mana cakkara kATatA hI raha jAtA hai| ghaTanA rAjarSi kI vyAkhyA sAhitya kI eka kathA hai| eka muni the prasannacanda rAjarSi / ve kAyotsarga kI mudrA meM eka per3a ke nIce khar3e the| rAjA zreNika jA rahe the| unake Age-Age eka AdamI cala rahA thaa| usakA nAma thA durmukha aura prakRti kA bhI vaha vaisA hI thaa| muni ko dekhate hI bolA-sAdhu bana gyaa| aba yahAM DhoMga aura pAkhaNDa kie khar3A hai| ise patA nahIM, isake putra ke rAjya para zatruoM ne AkramaNa kara diyA hai, vaha becArA hAratA calA jA rahA hai aura yaha yahAM dhyAna lagAe baiThA hai| yaha bAta sunate hI rAjarSi prasannacandra isa zabda para aTaka gaye- yuddha meM putra parAjita ho rahA hai| dhyAna to chUTa gayA aura yuddha karanA zurU kara diyaa| ghaNToM taka yuddha calatA rhaa| na samarAMgaNa, na sAmane zatru, na zatru kI senA, para antargajagat meM aisA yuddha chir3A ki sArA jIvana yuddha ke sAtha jur3a gyaa| zreNika mahAvIra ke pAsa phuNcaa| vaMdanA kara bolA-bhante ! muni prasannacandra kAyotsarga kI mudrA meM dhyAna kI gaharAI meM haiN| isa samaya yadi ve mara jAeM to kahAM jaaeNge| mahAvIra ne kahA-naraka meN| zreNika ko bar3A Azcarya huaa| vaha bhagavAn kI bAta ko jhUTha mAne to kaise mAne aura saca mAne to kaise mAne ? donoM ora smsyaa| aMtima chora para cala rahA AdamI AyA, sumukha nAma thA uskaa| rAjarSi ko vaMdanA kara bolA-dhanya haiM mahArAja ! rAjapATa ko chor3akara muni bana gae aura aba dhyAna meM itanI gaharAI meM DUbe hue haiN| muni zabda kAna meM par3A, taba dhyAna AyA-are, maiM to muni bana gayA huuN| kisakA rAjya, kisakA lar3akA, kauna-sA yuddha ? ve saMbhale, munitva para ekAgra bane aura sArI sthiti badala kArya-kauzala : 136 Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gii| zreNika ne phira pUchA-mahArAja ! aba kyA sthiti hai ? mahAvIra ne kahA-parama taka pahuMca ge| jahAM pahuMcanA thA, pahuMca ge| pavitra ekAgratA hama jo karanA cAhate haiM, usameM bahuta vyavadhAna Ate haiN| smRti kA cintana aura kalpanA kA, Antarika bhAvoM kA, krodha Adi saMvegoM kA vyavadhAna AtA hai, kArya bIca meM ruka jAtA hai| kArya-kauzala kI vRddhi ke lie Avazyaka hai ki hama pavitra ekAgratA kI sAdhanA kreN| ekAgratA eka bagule kI bhI ho sakatI hai kintu vaisI ekAgratA nahIM honI caahie| isIlie prekSAdhyAna meM isa bAta para bahuta prakAza DAlA gayA hai ki ArtadhyAna aura raudradhyAna meM hone vAlI ekAgratA saphalatA kI ekAgratA nahIM hai| ekAgratA pavitra lakSya para honI caahie| lakSya pavitra banAo aura usameM ekAgra bno| pavitratA kA vyAvahArika artha yaha hai-dUsare kA ahita, aniSTa jisa kArya ke sAtha jur3A ho, usa kArya meM ekAgratA na bddh'e| vizuddhi kendra kA dhyAna vizuddhi kendra kA dhyAna bhI kArya-kauzala kI vRddhi meM sahAyaka hotA hai| yoga meM bahuta ThIka nAma kA prayoga kiyA gayA-vizuddhi kendra / yaha hamArI vizuddhi kA kendra hai| zarIrazAstra kI dRSTi se isake aneka kAma haiN| mukhya kAma hai cayApacaya kI kriyA meM saMtulana rakhanA, use ThIka banAe rkhnaa| ise AcArya kA sthAna mAnA gayA hai| AcArya kA artha hai-svayaM AcArakuzala honA aura dUsaroM ko AcAra meM pravRtta krnaa| yaha sthAna ekAgratA aura pavitratA ke lie bahuta mahattvapUrNa hai| kAryakauzala kA hRdaya hama ina sabakA prayoga kareM, nirdoSa kArya-kauzala kA artha aura bhASA samajha paaeNge| hamArA vaha kArya-kauzala vikasita ho sakatA hai, jo kisI ko akuzala na banAe, pIr3A na pahuMcAe, dUsaroM ke hitoM para kuThArAghAta na kare, dUsare kA zoSaNa na kre| prekSAdhyAna ke sandarbha meM aise kArya-kauzala ko hI 140 : nayA mAnava : nayA vizva Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kauzala mAnA jAtA hai| gItA ke zabdoM meM usI ko yoga yA kArya-kauzala kahA jA sakatA hai| isI sacAI ko dhyAna meM rakhakara hama apanI dakSatA yA ephizieMsI ko bar3hAne kA prayatna kareM to bahuta bhalA hogaa| kevala kArya-kauzala zabda ke AdhAra para hama zoSaNa, bAdhAkArI kauzala kI dizA meM Age bar3he to vaha mAnava jAti ke lie kalyANakArI nahIM hogaa| hamArA sArA prayatna aura puruSArtha isa dizA meM cale ki hamArA apanA kArya kisI dUsare ke kArya meM bAdhA na phuNcaae| kArya-kauzala kA hRdaya yahI hai| kArya-kauzala : 141 Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana-darzana jIvana ke bAre meM hamArI dhAraNA spaSTa nahIM hai| kucha loga jIvana ke bAre meM socate avazya haiM, kintu adhikAMza loga jIvana ke bAre meM nahIM socte| zarIra ke bAre meM jAnate haiM, thor3A-bahuta mana ke bAre meM jAnate haiM, jyAdA jIvikA ke bAre meM jAnate haiN| jIvana kI AvazyakatAeM itanI prakhara bana gaI haiM ki unameM hI sArA samaya kA cakra ghUma jAtA hai, sArI parikramA kevala usI kI paridhi meM hotI hai| jIvana kI AvazyakatAeM upAdhyAya yazovijayI ne jIvana kI AvazyakatAoM kA mArmika citraNa kiyA prathamamazanapAnaprAptivAMchAvihastA, stdnuvsnveshmaalNkRtivygrcintaaH| pariNayanamapatyAvAptimiSTendriyArthAn, satatamabhilaSantaH svasthatAM kvAznuvIran ? pahalI samasyA hai-manuSya bhojana-pAnI ko upalabdha karane kI icchA se vyAkula hai| dUsarI samasyA hai, vastra, makAna aura alaMkAra kI prApti ke lie usakA citta vyagra banA huA hai| tIsarI samasyA hai-vivAha, saMtAna-prApti, manojJa indriya viSayoM ko pAne kI niraMtara abhilASA banI huI hai| jIvana kI samasyAoM meM ulajhA vaha svAsthya ko kahAM upalabdha hotA hai ? 142 : nayA mAnava : nayA vizva Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indriyAM prasanna raheM hama jIvana ko sarvAMga dRSTi se dekhate bhI nahIM haiM aura usa para vicAra bhI nahIM krte| hamArA dhyAna sabase jyAdA aTakA huA hai zarIra pr| yadyapi use bhI ThIka rakhanA nahIM jAnate, phira bhI Upara se khUba sajA huA rakhate haiN| thor3A-bahuta svAsthya kA bhI dhyAna rakhate haiN| svastha raheM, yaha kalpanA aura cintA rahatI hai| isase Age bddh'eN| indriyoM ke prati hamArI cintA bahuta kama hai| indriyAM svastha kaise raheM, isa dizA meM prayatna nahIM krte| zarIra kabhI svastha nahIM raha sakatA, yadi indriyAM svastha nahIM haiN| kyA kabhI kAna para vizeSa dhyAna diyA ? AMkha, nAka aura jIbha para dhyAna diyA ? yadi rasanendriya-jIbha prasanna nahIM hai, svaccha nahIM hai to jIvana eka samasyA ke sAtha jur3a jaaegaa| bahuta gaharA saMbaMdha hai isakA jIvana ke saath| taMtrazAstra meM hamArI pAMca jJAnendriyoM aura pAMca karmendriyoM para bahuta gaharA vicAra kiyA gyaa| ye donoM svastha nahIM haiM to jIvana prasanna nahIM raha sktaa| jIbha kA saMbaMdha hamArI jananendriya ke sAtha bhI hai| yadi jIbha ko prasanna aura nirmala rakhane kA prayatna nahIM kiyA, jIbha kI caMcalatA ko kama karane kA prayatna nahIM kiyA to kAma kendra adhika uttejita rahegA aura vaha jIvana meM bAdhA DAlatA rhegaa| jIbha kA mUlya jIbha kA bahuta mUlya hai| bolane ke sAtha jIbha kA jo saMbaMdha hai, vaha dUsare nambara para hai| bolanA jIbha kA koI mukhya kAma nahIM hai| mukhya kAma hai AsvAda, rasana aura usake prabhAva ko anubhava kraanaa| svAda kA zarIra para bahuta prabhAva hotA hai| hamane isa dRSTi se jIbha para apanA anuzAsana sthApita karane kA prayatna nahIM kiyaa| yadi dhyAna karane vAlA vyakti isa sacAI ko nahIM jAnatA hai-jIbha kI caMcalatA ko kama kie binA mana kI caMcalatA ko kama nahIM kiyA jA sakatA to usakA prayatna bahuta saphala nahIM hogaa| aneka bAra abhyAsa karane para bhI mana kI caMcalatA kama nahIM hogii| yaha eka bahuta bar3A rahasya hai| jIvana-darzana : 143 Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMdarbha nAka kA hama nAka ko dekheM / isakA sIdhA kAma to gaMdha lenA hai para itanA hI nahIM hai| gaMdha kA hamAre jIvana para bahuta prabhAva par3atA hai| gaMdha ke dvArA mastiSka vahuta prabhAvita hotA hai| nAka jitanA saMyata rahegA, nAka kI sAdhanA jitanI acchI rahegI, prANakendra para jitanA dhyAna kA abhyAsa hogA, utanA hI mastiSka para bhI hamArA niyaMtraNa rhegaa| nAka, AMkha-ye sAre eka prakAra se mastiSka ke svicaborDa haiN| kaba svica oNna kareM aura kaba oNpha kareM, isa para sArA nirbhara hai| svica oNna kiyA, bijalI jala gaI, oNpha kiyA, bujha gii| jo ina svica borDoM ko jAna letA hai, vaha mastiSka ke rahasyoM ko anAvRta karane meM saphala ho sakatA hai| indriyAM prasanna haiM to mastiSka prasanna rhegaa| indriyAM aprasanna haiM to mastiSka meM bhI bAdhA A jaaegii| saMdarbha kAna kA kAna hamArA bahuta mahattvapUrNa kendra hai| isakA mastiSka ke sAtha, nAr3ItaMtra aura pUre zarIra ke sAtha saMbaMdha jur3A huA hai| ekyUprezara aura ekyupaMkcara kI paddhati meM isa para bahuta dhyAna diyA gayA hai| yaha mAnA jAtA hai-kAna eka garbhastha baccA hai| garbha meM bacce kA jo AkAra hotA hai, kAna kA vahI AkAra hai| jitanI kSamatAeM hamAre zarIra kI haiM, ve saba kAna meM nihita haiN| hajAroM-hajAroM taMtu isase jur3e hue haiN| yaha zarIra zAstra kA viSaya hai kintu isameM kitane pvAiNTa haiM, kitane kendra haiM, ye zarIra zAstra se pare kA viSaya bana jAte haiN| jo vyakti kAna ko prasanna rakhanA nahIM jAnatA, jIvana ko prasanna nahIM rakha sktaa| saMdarbha AMkha kA AMkha kA kAma dekhanA hai, lekina dhyAna karane kA jitanA adhika acchA kendra AMkha hai, zAyada utanA acchA kendra dUsarA kama hogaa| AMkha dUsaroM ko dekhatI hai| dhyAna kA prayoga kareM aura AMkha meM dhyAna kendrita kareM, AMkha khulI rhe| dhyeya vastu AMkha ko banAeM, to dhyAna bahuta acchA hogA aura mana itanA zAnta ho jAegA, aisA lagegA jaise mana meM koI uttejanA hI nahIM hai| 144 : nayA mAnava : nayA vizva Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka prayoga hai-khulI AMkha se ekaTaka. dekheN| haThayoga meM ise trATaka kahA jAtA hai| prekSAdhyAna meM isa prayoga kA nAma hai-animeSaprekSA / bhagavAn mahAvIra isakA bahuta prayoga karate the| atIndriya cetanA ko jagAne kA zaktizAlI sAdhana hai-khulI AMkha se apanI dhyeya vastu ko dekhnaa| AMkha khulI rakheM aura nAka yA prANakendra para use TikA deN| yadi pAMca minaTa bhI aisA kara sakeM to phira kabhI yaha prazna nahIM hogA ki mana bahuta caMcala hai| nyastanAsAgradRSTi-dRSTi ko nAsAgra para nyasta kreN| yaha hamAre zarIra kA prANakendra hai| prANakendra para hI dhyAna Tika jAegA to phira mana kI caMcalatA kahAM rahegI ? khulI AMkha ke dhyAna ko yoga kI bhASA meM sAMbhavI mudrA kahA jAtA hai| yaha ziva kI mudrA hai| ziva isa mudrA meM bahuta dhyAna karate the| mahAvIra kI dhyAna mudrA bhI khulI AMkha se nAsAgra dekhane kI mudrA thii| zivajI kI mudrA thI khulI AMkha se bhRkuTI ko dekhane kii| mana ko samajheM manovijJAna meM mana ko samajhane kA bahuta prayatna kiyA gayA hai| phrAyaDa se lekara Aja taka saikar3oM manovaijJAnikoM ne isa para prakAza DAlA hai, nae-nae anusaMdhAna aura naI-naI khojeM kI haiN| phira bhI mana kA viSaya itanA bar3A hai ki hajAroM prayatnoM ke bAda bhI use pUrA nahIM samajhA jA sktaa| jaina sAhitya meM eka zabda AtA hai paryAya, avasthA / varNamAlA kA pahalA akSara hai 'a'| eka 'a' ko samajhane ke lie bahuta samaya caahie| kyoMki akSara to eka hai kintu usake paryAya ananta haiN| aba ina ananta paryAyoM ko AdamI eka jIvana meM kaise pUrA samajha paaegaa| saMbhava hI nahIM hai| eka AcArya ke mana meM vikalpa uThA-eka akSara ke ananta paryAya kaise ho sakate haiM ? yaha samajhAnA caahie| samajhAne ke lie unhoMne eka sthUla udAharaNa liyaa| saMskRta ke anuSTup chaMda kA eka caraNa hai-rAjA no dadate saukhyam / usake ATha akSara haiN| artha kevala itanA hai-rAjA sukha dete haiN| isa eka caraNa ke jaba unhoMne artha karane zurU kie to ina ATha akSaroM ke ATha lAkha artha nikle| isa eka caraNa para eka grantha hI bana gayA, jisakA nAma jIvana-darzana : 145 Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai-aSTalakSArthI / unhoMne likhA-mere jaisA alpajJa vyakti ATha akSaroM ke ATha lAkha artha kara sakatA hai to bahujJAnI, viziSTajJAnI aura bahuzruta na jAne kitane artha kara sakate haiN| ___ itanA bar3A hai hamArA paryAya kA jagat aura sUkSma jagat, jisakI kalpanA bhI nahIM kI jA sktii| mana ke paryAya bhI anaMta haiN| adhyayana karane vAlA kitane paryAyoM kA adhyayana karegA aura kitanA jAnegA, naI-naI avasthAeM AtI hI calI jaaeNgii| vicAra prekSA prekSAdhyAna isIlie jIvana kA darzana hai ki usameM mana ko samajhane kA bahuta prayAsa kiyA gayA hai, kevala saiddhAntika rUpa meM hI nahIM, prAyogika rUpa meM bhii| kevala siddhAnta ke AdhAra para mana ko samajheM to, zAyada pUrI bAta pakar3a meM nahIM aaegii| abhyAsa ke stara para mana ko samajhane kA prayatna kreN| eka saMkalpa liyA aura mana ko hI dhyeya vastu banA liyaa| jaise hama dhyAna ke lie zvAsa ko dhyeya vastu banAte haiM, zvAsa hamAre dhyAna kA viSaya bana jAtA hai| hama mana ko dhyeya vastu banA leN| prekSAdhyAna meM ise kahate haiM vicAra prekSA / mastiSka para dhyAna kendrita kareM aura jo vicAra AeM, una vicAroM ko dekhanA zurU kara deN| na to vicAroM ko rokeM aura na apanI ora se unheM prerita kreN| kevala dhyAna ko mastiSka para TikA deN| jo bhI vicAra Ae, acchA Ae yA burA Ae, use kevala dekheM, draSTA bana jaaeN| yaha vicAra prekSA zAyada mana ko samajhane kA sabase zaktizAlI mAdhyama hai| zarIra prekSA zarIra prekSA kA artha hai-zarIra ko dekhanA aura zarIra meM hone vAle prakampanoM ko dekhnaa| prekSAdhyAna ke saMdarbha meM eka prayoga aura vikasita kiyA hai-sptdhaatuprekssaa| sabase pahale hama rasadhAtu para dhyAna kendrita kreN| phira raktadhAtu-rakta para dhyAna kendrita kareM, rakta saMcAra ko dekheM aura use samajhane kA prayatna kreN| tIsarA hai asthidhaatu| haDDiyoM para dhyAna 146 : nayA mAnava : nayA ninA Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kendrita kareM aura unheM samajhane kA prayatna kreN| phira majjA para dhyAna kendrita kareM, zukra para dhyAna kreN| isa prakAra kramazaH sAtoM dhAtuoM para dhyAna kendrita kreN| yaha hai zarIra prekSA ke antargata saptadhAtuoM ko samajhane kA pryog| prANaprekSA eka prayoga hai praannprekssaa| sabase jyAdA zaktizAlI prayoga hai praannprekssaa| prANa para dhyAna kendrita karanA bar3A jaTila hai| meDikala sAiMsa meM zarIra, mana aura indriyAM-ye sAre viSaya Ae haiM kintu prANa kA viSaya abhI bhI achUtA hai| vAiTala enarjI, vAiTala phorsa-aise zabda bhI calate haiM kintu prANapatha aura prANa kA pravAha kaisA hai, isa para abhI koI vizeSa kAma nahIM huA hai| isa dizA meM dhyAna bhI nahIM gyaa| isa para ekyuprezara aura ekyupaMkcara paddhati vAloM ne kAphI dhyAna diyA hai| yoga meM Ir3A, piMgalA, suSumnA Adi ke rUpa meM inakA darzana hai| zarIra meM bahattara hajAra nAr3iyAM batalAI gaI haiN| ve nAr3iyAM zarIra kA avayava hotI to DaoNkTara unheM pakar3a lete| Aja kA DaoNkTara zarIra ke bAre meM jitanA jAnatA hai, dUsarA nahIM jAnatA hogaa| kintu prANataMtra zarIra se bhI pare hai| vaha koI zarIra kA avayava nahIM hai| hamAre zarIra meM prANapravAha ke hajAroM mArga haiN| prANa ko samajhane kA matalaba aneka sthitiyoM ko samajhanA hai| asaMtulita hai prANa hama svAsthya kA nidarzana leN| Aja bahuta-se yaMtra vikasita ho gae haiN| nidAna karane ke itane upakaraNa bane haiM, jitane pahale zAyada kabhI nahIM rhe| itanI bar3I-bar3I mazIne haiM, jinameM zarIra ke jarre-jarre ko dekhA jA sakatA hai, parakhA jA sakatA hai| mastiSka aura hRdaya ke lie bar3I-bar3I mazIneM taiyAra haiN| kintu eka viDambanA hai-bahuta-sAre rogI yaha kahate haiM-hamane sAre cekaapa-TesTa karA lie| DaoNkTara kahate haiM-koI bImArI nahIM hai| yaMtra batalAte haiM- koI bImArI nahIM hai kintu maiM bahuta kaSTa bhoga rahA huuN| hama unheM prANa kA prayoga batAte haiN| unheM yaha samajhAte haiM, tumhArI bImArI jIvana-darzana : 147 Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ koI zarIra kI bImArI nahIM hai, jarmsa aura vAyarasa kI bImArI nahIM hai, vijAtIya tattva kI bImArI nahIM hai, kintu tumhArA prANa asaMtulita hai / cetana yaMtra ke adhIna hai isa bAta ko na DaoNkTara pakar3a pAte haiM aura na unake yaMtra pakar3a pAte haiM / hamane aneka bAra prANa ke prayoga karAe, prANa ko samajhane kA prayatna kiyaa| DaoNkTara yaMtra ke bahuta adhIna haiM / ve sabase pahale yaha dekhate haiM- riporTa kyA hai / jo yaMtra batAtA hai, vahI cetana batAtA hai to phira pharka kyA par3A ? cetana yaMtra ke adhIna ho gayA / honA to yaha cAhie-yaMtra cetana ke adhIna rahe / Aja aisA na hokara ulTA ho gayA / prANa saMtulita hotA hai to kAphI samasyAeM sulajha jAtI haiM / tulasI adhyAtma nIDam, lADanUM meM prekSA dhyAna kA zivira cala rahA thA / jeThAbhAI jhaverI zivira meM aae| unakI kamara meM paTTA baMdhA thaa| maiMne kahA- yaha kyA huA ? jeThAbhAI ne kahA- sponDelAiTisa kI bImArI ho gaI / aba na to sIdhA baiTha sakatA hUM aura na sIdhA so sakatA huuN| hamane zivirArthiyoM ko prANa kA prayoga karAyA / jeThAbhAI ne use pakar3a liyA / yaha prayoga kaI bAra kiyaa| dUsare dina sUryodaya ke samaya sUrya ke sAmane baiTha kara punaH prayoga kiyaa| tIsare dina unakA paTTA khula gyaa| sIdhe baiThane lage aura leTane bhI lage / Izvara taba haMsatA hai Izvara kaba haMsatA hai, isake kaI kAraNa batalAe gae haiM / unameM eka kAraNa yaha hai - rogI mara rahA hai aura DaoNkTara kahatA hai - maiM jilA dUMgA, taba Izvara haMsatA hai / kyA DaoNkTara kisI ko jilAtA hai ? agara davA kisI ko jilAtI hai to Aja AbAdI itanI bar3ha jAtI ki pAMca araba ke sthAna para pacIsa araba hotI / koI maratA hI nhiiN| DaoNkTara sabako jilA dete / jilAne vAlI hamArI prANazakti | jaba taka prANazakti hai, taba taka kozikA kI prajanana zakti banI rhegii| jaba taka kozikA kI prajanana zakti banI rahegI, taba taka jIvana rahegA / kozikA kI prajanana zakti samApta huI, hamArA rejisTeMsa 148 : nayA mAnava : nayA vizva Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paoNvara kama ho gayA, imyuniTI kama ho gaI, to phira na DaoNkTara jilA sakatA hai, na davA jilA sakatI hai| jIvana kA mukhya AdhAra prANazakti hamAre jIvana kA mukhya AdhAra hai| saMskRta meM jIvana kA artha hI hai praann| ise samajhanA prekSAdhyAna kA mukhya viSaya hai| prANa dasa batalAe gae haiN| zarIra to hai kintu usake saMcAlana kI zakti kA nAma hai prANa / indriya aura indriya praann| pAMca indriyoM kI saMcAlaka zakti hai prANa / mana aura manobala praann| isI prakAra hai zvAsa aura zvAsa kA praann| hama zvAsa lete haiM, vaha zvAsa hai aura jo zvAsa lene vAlI zakti hai, vaha hai zvAsa praann| prekSAdhyAna meM eka prayoga karAyA jAtA hai-zvAsa leM aura anubhava kareM-zvAsa jA rahA hai, vaha prANa ke dvArA jA rahA hai| zvAsa aura prANa ko alaga-alaga dekhane kA abhyAsa kreN| jaba hama prANa aura zvAsa ko alaga samajhane kA prayatna karate haiM taba mana kI sUkSmatA aura ekAgratA bahuta bar3ha jAtI hai| aisA lagatA hai- jaise eka vaijJAnika itane bar3e anusaMdhAna meM laga gayA hai, vaha sArI bAharI bAteM bhUla gayA hai| bAhara kI vismRti AiMsTIna ne kisI ko khAne para nimaMtrita kiyaa| vaha vyakti bhojana ke samaya pahuMca gyaa| AIMsTIna apanI risarca meM DUbA huA thaa| use dhyAna hI nahIM rahA ki kisI ko bulAyA hai| atithi ne dekhA-AIMsTIna apane upakaraNoM meM DUbA huA hai| vaha usakI ora dekha hI nahIM rahA hai| bhojana kiyA aura binA kucha kahe calA gyaa| AIMsTIna prayoga se nivRtta hue| unhoMne dekhA-jUThA bartana khAlI par3A hai| acchA ! maiM bhUla gyaa| maiMne bhojana kara liyaa| punaH apanI prayogazAlA meM lauTa ge| prazna ho sakatA hai-itanA bar3A vaijJAnika isa taraha kA pAgaloM jaisA vyavahAra kaise karatA hai ? kintu jaba hama prANazakti ke sUkSma anusaMdhAna meM laga jAte haiM, taba hamArI sArI smRtiyAM svagata ho jAtI haiM, bAhara kI smRti zeSa nahIM rhtii| jIvana-darzana : 146 Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zarIraprekSA, indriyaprekSA, vicAraprekSA, prANaprekSA Adi-Adi ke jo prayoga haiM, ve jIvana ko samagratA se samajhane ke prayoga haiN| isa artha meM yaha kahA jA sakatA hai ki prekSAdhyAna kI paddhati korA dhyAna nahIM hai, jIvana kA darzana hai| astitvavAda : upayogitAvAda darzana pakSa para bhI vicAra kareM / darzana zabda bahuta purAnA hai aura hajAroM varSoM se yaha zabda prayoga meM A rahA hai / Aja ke vizvavidyAlaya meM jo darzana par3hAyA jAtA hai, vaha korA vaicArika darzana hai| darzana ko hama do AyAmoM meM dekheN| eka darzana kA artha viSaya ke sAtha jur3A huA hai aura eka darzana kA artha vicAra ke sAtha jur3A huA hai / usakA viSaya tathya hai vijJAna kA viSaya bhI tathya hai / hama kisI tattva ko jAneM, basa itanA - sA darzana kA kAma hai / yaha hamArA tathyAtmaka, tathyaparaka darzana hai / tattva ko jAna liyA, satya ko jAna liyA / ise darzana kI bhASA meM astitvavAdI dhArA kahA gayA hai / I darzana kI dUsarI dhArA hai upayogitAvAda / isameM tathya se koI sambandha nahIM rahatA / mAtra upayogitA se saMbaMdha rahatA hai / Ajakala aplAiDa philaoNsaphI kA bahuta prayoga hotA hai / vaha darzana nahIM, jise aplAI na kiyA jA sake / darzana kevala tathyaparaka nahIM, prayogAtmaka honA cAhie / jIvana ko bhI samajheM darzana kI do dhArAeM bana gaIM- AdarzavAdI aura yathArthavAdI / yathArthavAdI dhArA meM astitva aura tathya kA prazna A jAtA hai, kintu AdarzavAda meM eka vicAra hai, eka prakalpa hai, usI para sArA darzana calatA hai / hama ina donoM se haTakara darzana ko jIvana ke sAtha jor3eM / na vizva kI vyAkhyA kareM, na parama satya yA nirapekSa satya kI vyAkhyA kreN| hama mAtra jIvana kI vyAkhyA kareM, jIvana ko smjheN| yaha darzana jIvana ko samajhane kA darzana hai / hamArI aisI dRSTi bane, jisase hama jIvana ko samajha sakeM / Aja kI samasyA yahI hai ki jIvikA ko samajhane ke lie sArI zakti kA niyojana kiyA jA rahA hai / kucha vidyArthI Ae / maiMne kahA- kabhI jIvana 1 150 : nayA mAnava : nayA vizva Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke bAre meM bhI kucha socate ho ? ve mere kathana kA Azaya samajha nahIM ske| maiMne pUchA-tuma kisalie par3ha rahe ho ? unhoMne kahA-acchI par3hAI kA uddezya hai acchI kamAI krnaa| eka lar3akI kA uddezya hogA-acchI par3hAI aura acche lar3ake ke sAtha vivAha / aba itane meM hI sArA jIvana simaTa gyaa| jIvana kI kathA ko itane choTe meM samApta kara samasyAeM apane Apa paidA kara lI giiN| jIvana kA uddezya rAmAyaNa ko eka vAkya meM samApta nahIM kiyA jA sktaa| vAlmikI ke eka lAkha zloka par3heM, taba rAmAyaNa samajha meM AtI hai| hamAre sAmane Aja koI vAlmikI aura vyAsa nahIM hai| koI hemacandra aura jinasena nahIM haiM, jinhoMne vistAra se purANa likhe| kyA jIvana kI kathA bhI vistAra se likhanI jarUrI nahIM hai ? jIvana ko itanA choTA kara dene kA ekamAtra kAraNa jIvikA ko pradhAna mAna lenA hai| jIvana ko itanA gauNa mAna liyA, usa para itane parade DAla die ki mUla tasvIra dikhAI hI nahIM de rahI hai| jIvana kA ekamAtra uddezya dhana kI kamAI raha gayA hai| usI se suvidhA milatI hai, pratiSThA milatI hai, sukha kA saMvedana milatA hai| yaha mAna kara jIvana kI jo upekSA kI gaI hai, usI kA pariNAma hai-samasyA kA cakra aura ulajhatA jA rahA hai| cintana kA koNa badaleM prekSAdhyAna eka darzana hai jIvana kaa| usakA mukhya saMdeza hai-jIvikA ke sAtha jIvana ko bhI samajhane kA prayatna kreN| sAmAjika vyakti ke lie jIvikA kI anivAryatA hai| ise gauNa nahIM kiyA jA sakatA kintu kama se kama jIvana kA mUlyAMkana to kreN| jIvikA Akhira hai kisake lie ? kyA vaha jIvana ke lie nahIM hai ? use gauNa karane kA pariNAma kyA hogA ? Aja kA yuvaka bahuta jaldI paralokagAmI hotA hai| ina varSoM meM tIsa aura cAlIsa varSa ke aneka yuvaka hRdayaroga se cale ge| itanA jaldI hRdaya banda nahIM honA caahie| zarIrazAstra kA mata hai-hamAre hArTa meM sau se jyAdA varSa taka kAma karane kI jIvana-darzana : 151 Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSamatA hai| eka-eka avayava para vicAra kiyA gayA aura yaha pAyA gayA ki saikar3oM varSa se bhI jyAdA unakI kAma karane kI kSamatA hai| kama se kama sau varSa ke AsapAsa to jieM, lekina mara rahe haiM tIsa-cAlIsa ke bIca meM hii| kAraNa eka hI hai-jIvikA ko jIvana mAna liyA, siMhAsana para biThA diyA aura jIvana ko usake nIce dabA diyaa| cintana ke isa koNa ko badalane kA eka darzana hai-prekSAdhyAna / kevala eka ghaNTA AMkha mUMda kara dhyAna kareMge to prekSAdhyAna ke prati nyAya nahIM hogA! prekSAdhyAna kA prayojana aura darzana hai-jIvana ko samagratA se samajheM, use samagratA se samajhakara jIvana ke sAtha ucita aura nyAyasaMgata vyavahAra kareM, saMtulita vyavahAra kreN| eka hAtha meM jIvikA rahe to dUsare hAtha meM jIvana rhe| donoM ko barAbara rakheM to jIvana sucAru rUpa se calegA, kAphI samasyAeM kama hoMgI aura vyakti zAnti ke sAtha jIvana jI skegaa| 152 : nayA mAnava : nayA vizva Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prekSAdhyAna ke mUlasrota zabda zAzvata nahIM hotA, artha zAzvata hotA hai| zabda badalate rahate haiM, bhASA badalatI rahatI hai, kintu tAtparya kabhI nahIM bdltaa| jo hai, vaha rahatA hai| usake lie samaya-samaya para nae-nae zabdoM kA sRjana hotA hai aura bhASA meM parivartana hotA rahatA hai| yoga ke pravartaka prazna hai-prekSA zabda kitanA purAnA hai ? yaha mahAvIra jitanA purAnA to hai hii| usase bhI Age yaha zabda rahA hai yA nahIM-nahIM kahA jA sktaa| kintu isakA artha bahuta purAnA hai| artha kI dRSTi se vicAra kareM to hama RSabha taka pahuMca jAte haiN| bhagavAn RSabha pahale puruSa hue haiM, jinhoMne AtmavAda kA pravartana kiyA, yoga sAdhanA kA mArga btlaayaa| haThayoga vidyA meM AdinAtha ko namaskAra kiyA gayA hai, jinhoMne yoga kA pravartana kiyaa| AdinAtha namostu tasmai, yenopadiSTA htthyogvidyaa| AdinAtha RSabha haiN| kucha loga kahate haiM-ziva haiN| ziva haiM to AdinAtha haiM aura AdinAtha haiM to ziva haiN| Aja mAna liyA gayA-AdinAtha RSabha aura ziva-ye koI do vyakti nahIM haiN| AdinAtha RSabha yoga ke pravartaka haiN| hiraNyagarbha haiM AdinAtha, jinhoMne yoga kA pravartana kiyA, dhyAna mArga kA pravartana kiyaa| hiraNyagarbho yogasya vettA nAnyaH puraatnH| prekSAdhyAna ke mUlasrota : 153 Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pArzva bharata : prekSA kA mUla srota hai AdinAtha Rssbh| eka ghaTanA hai - bharata ne snAna kiyA / snAna kara bhavana meM baitthe| vaha Adarza bhavana thA / pUrA zIze kA banA huA bhavana thA / Asana para baiTha ge| sAmane darpaNa thA / usameM ve apane Apako dekha rahe haiM, apanI prekSA kara rahe haiM / prekSA karate-karate, apane Apako dekhate-dekhate ve samrAT se kevalI bana gae / yaha dhyAna kI paraMparA kA Adi srota hai / bhagavAn pArzva kI dhyAna sAdhanA viziSTa thI / pArzva kI dhyAna sAdhanA kA prabhAva bahuta vyApaka banA / pArzva kI sAdhanA se nAtha sampradAya prabhAvita hai, bauddha dharma aura jaina dharma prabhAvita hai / pArzva kA itanA vyApaka prabhAva hai ki unakI dhyAna sAdhanA se kitane hI sampradAya prabhAvita hue haiN| DaoN. hajArIprasAda dvivedI ne nAtha sampradAya kI zodha meM ina tathyoM kA bahuta vistAra se varNana kiyA hai / mahAvIra kI sAdhanA pArzva ke pazcAt mahAvIra ne dhyAna kI utkRSTa sAdhanA kI / solaha-solaha dina aura rAta ve eka dhyAna kI mudrA meM, kAyotsarga kI mudrA meM khar3e rhe| ve kabhI 'Urdhvaloka ko dekhate, kabhI adholoka ko dekhate aura kabhI madhyaloka ko dekhate / jaba Urdhvaloka ke tattvoM ko jAnanA hotA to Urdhvaloka kI prekSA karate / jaba madhyaloka ke tattvoM ko jAnanA hotA to madhyaloka ke tattvoM kI prekSA karate aura jaba nIce ke loka ke tattvoM ko jAnanA hotA, taba nIce ke loka kI prekSA krte| unakI prekSA anavarata calatI rahI / mahAvIra ke nirvANa ke pazcAt dhyAna kI sAdhanA calatI rahI aura lambe samaya taka yaha krama calA / bIca meM prazna bhI khar3e hue| bauddhoM ne prazna khar3A kiyA - jainoM meM dhyAna sAdhanA kamajora hai / puSyamitra kA prasaMga isa bAre meM spaSTa hai| bauddha bhikSu aae| AcArya ne kahA- tuma yahAM hamAre pAsa raho aura dekho ki durbalikA puSyamitra kaise dhyAna karatA hai ? dhyAna kI prakRSTa sAdhanA usa samaya cala 1 rahI thI / 154 : nayA mAnava : vizva Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svarUpa badala gayA bhagavAn mahAvIra ke nirvANa ke hajAra varSa bAda aisA lagatA hai ki eka mor3a AyA aura jaina dharma meM dhyAna-sAdhanA kucha kamajora pdd'ii| vIra-nirvANa ke pandraha sau varSoM ke bAda dhyAna kA svarUpa badala gyaa| jo mUla dhyAna sAdhanA kI paddhati thI, jainadharma kI prAcIna paddhati thI, vaha chUTa gaI aura haThayoga, taMtra Adi se prabhAvita dhyAna kI paddhati clii| AcArya haribhadra, hemacandra, zubhacandra, pUjyapAda Adi-Adi ne dhyAna kI sAdhanA ko phira Age bddh'aayaa| kintu usakA svarUpa badala gyaa| ina pAMca-sAta sau varSoM meM dhyAna kI sAdhanA atyanta kSINa ho gii| jaise bahate-bahate nadI kA pravAha kSINa ho jAtA hai, vaise hI jainadharma meM dhyAna kI saritA kA pravAha kSINa ho gyaa| sthiti yaha bana gaI-jaina loga yaha bhI bhUla gae ki hamAre yahAM bhI dhyAna kI koI paddhati kamiznara kA prazna dillI kI ghaTanA hai| hama loga aNuvrata bhavana se prekSA-dhyAna-zivira ke lie adhyAtma-sAdhanA kendra A rahe the| rAste meM eka bhAI milaa| vaha riTAyarDa inkamaTaiksa kamiznara thaa| vaMdanA kI, pUchA--Apa kahAM jA rahe haiM ? hamane batAyA-adhyAtma sAdhanA kendra jA rahe haiN| dhyAna kA zivira hai| tatkAla usane kahA-kyA jainoM meM bhI koI dhyAna kI vidhi hai ? hameM yaha sunakara bar3A Azcarya huaa| itanA par3hA-likhA AdamI, inkamaTaiksa kA oNphIsara aura vaha bhI jaina, yaha pUchatA hai ki kyA jainoM meM bhI koI dhyAna kI vidhi hai ? ina zatAbdiyoM meM vAtAvaraNa hI kucha aisA bana gayA thA ki Upara kI bAteM, kriyAkANDa jyAdA prabhAvI bana gae aura dhyAna chUTa gyaa| prekSAdhyAna kA abhyudaya Agama saMpAdana kA kArya cala rahA thaa| hama uttarAdhyayana kA saMpAdana kara rahe the| uttarAdhyayana ke tIsaveM adhyAya meM dhyAna kA eka lambA prakaraNa jor3A gyaa| usa sandarbha meM maiMne aneka jaina granthoM kA pArAyaNa kiyaa| kaI grantha dekhe| zvetAmvara aura digambara-donoM sampradAyoM ke dhyAna saMbaMdhita granthoM kA prekSAdhyAna ke mUlasrota : 155 Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pArAyaNa kiyA aura unakA usameM yathAvakAza sanniveza bhI kiyaa| udayapura kA paMcAyatI noharA / rAtri pratikramaNa ke pazcAt maiM gurudeva kI sannidhi meM baiThA thA / prasaMgavaza maiMne nivedana kiyA- jainoM meM to dhyAna para bahuta kucha likhA gayA hai / tatkAla gurudeva ne kahA- hAM, lekina aba yaha paramparA chUTa gii| aba kyoM na isa para anusaMdhAna kiyA jAe ? yaha maMtra thA prekSAdhyAna ke abhyudaya kA / prekSAdhyAna ke maMtradAtA bane AcArya tulasI / vahIM se bIja kI buvAI ho gaI / bIja boyA gayA, aMkurita huA aura bar3I tejI se bar3hane lgaa| saphala bIja thA, vyartha aura nikammA bIja nahIM thA / eka AdamI bIja bo rahA thaa| kisI ne pUchA- kyA bo rahe ho ? usane kahA- nahIM batAUMgA / 'tuma mata batAo, ugegA to svayaM patA laga jaaegaa|' usane kahA- aisA boUMgA hI nahIM, jo uge / nAmakaraNa isa taraha kA bIja nahIM thA prekssaadhyaan| sArthaka bIja thA / bhItara hI bhItara pakatA rahA aura eka dina Upara A gayA / na koI nAma kA vijJApana aura na kucha vizeSa pracAra / zivira hone lage / san 1974 meM bhagavAn mahAvIra kI pacIsavIM nirvANa zatAbdI para jayapura aura dillI meM dhyAna ke zivira cale / usake pazcAt san 1975 meM jayapura meM ciMtana kiyA gayA - jaba hamArI dhyAna paddhati kA prAraMbha ho gayA hai, zivira bhI laga rahe haiM to kyoM na isakA nAmakaraNa kara diyA jAe / yaha cintana kriyAnvita huA grIna hAusa meM aura grIna hAusa ke zIzamahala meM | 1 dhyAna ke lie Agama meM do zabda milate haiM - vipazyanA aura prekSA / ye purAne zabda haiN| vipazyanA bauddha dhyAna paddhati hai / hamane prekSA zabda kA cunAva kiyA / pUjya gurudeva kI sannidhi meM isa nAma kA nirdhAraNa huA / arvAcIna srota bhagavAn RSabha ke jyeSTha putra bharata ne prekSA - prayoga kiyA thA aura vahAM se gujaratA huA vaha artha san 1874 meM prekSA meM samAhita ho gayA / artha purAnA, zabda nayA / yaha prekSA ke prAcIna se vartamAna srota taka kI saMkSipta 156 : nayA mAnava : nayA vizva Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mImAMsA hai| arvAcIna srota aneka haiN| una srotoM kI carcA ke aneka sandarbha zvAsaprekSA aura kAyotsarga-ye do prekSAdhyAna ke AdhArabhUta tattva haiN| inakA srota Avazyaka niyukti aura kAyotsarga zataka me milaa| vahAM kahA gayA-zvAsa ko sUkSma kareM, kAyotsarga kreN| zvAsa ko sUkSma karanA, zvAsa ko manda karanA eka hI bAta hai| zvAsa ko sUkSma banA leM aura usakI gati ko manda kara deM, kAyotsarga meM rhe| kAyotsarga aura dIrghazvAsa prekSA kA yaha mahattvapUrNa AdhAra-sUtra hai| AdhAra zarIraprekSA kA zarIraprekSA kA sUtra AcArAMga sUtra se milA / AcArAMga kA sUtra hai-je imassa viggahassa ayaM khnnetimnnesi| isa vigraha, zarIra kA jo vartamAna kSaNa hai, usakA anveSaNa kreN| zarIra ke vartamAna kSaNa kA anveSaNa karanA-isa samaya zarIra meM kyA pariNamana, parivartana ho rahA hai ? kauna-sA jaivika, rAsAyanika parivartana ho rahA hai ? yaha zarIra prekSA hai aura isakA bodha AcArAMga sUtra meM spaSTa milatA hai| zvAsa prekSA aura zarIra prekSA-ye bauddha sAdhanA paddhati meM AnApAnasatI aura kAyavipazyanA ke nAma se pracalita haiN| hamane unakA bhI adhyayana kiyA, prayoga bhI kiyA para prekSAdhyAna meM inake jo prayoga haiM, ve vipazyanA se bahuta bhinna haiN| AdhAra caitanya kendra prekSA kA eka prayoga hai caitanya kendra prekssaa| prekSAdhyAna meM teraha caitanya kendra (sAikika seNTara) svIkRta haiN| haThayoga meM chaha cakra mAne gae haiM, kahIM-kahIM nau cakra mAne gae haiN| prekSAdhyAna meM kucha nae caitanya kendra khoje ge| ye kaise khoje gae, isake bAre meM kucha nahIM kahA jA sktaa| basa A gae, kintu inakA srota phira khojA gyaa| Akhira ye kahAM mileMge ? haThayoga aura taMtrazAstra meM bhI nau hI haiN| hamane teraha nirdhArita kie haiN| kyA ye nirAdhAra haiM ? inakA AdhAra kahAM milegA ? jaba isa para dhyAna diyA, khojA to pAyA-naMdIsUtra meM saikar3oM prekSAdhyAna ke mUlasrota : 157 Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caitanyakendroM kI carcA hai| nandIsUtra jJAnamImAMsA kA Agama hai| eka jJAna hai avdhijnyaan| yaha atIndriya cetanA ko jAgRta karane vAlA pahalA jJAna hai| isake aneka prakAra batalAe gae haiN| *purao-Age kA avdhijnyaan| *piTThao-pIche kA avdhijnyaan| pAsao-donoM pArzva kA avdhijnyaan| .majjhao-Upara kA avdhijnyaan| kitane haiM caitanya kendra cUrNikAra ne bahuta spaSTa kiyA hai-jaise eka dIpa kA prakAza usa para Dhakkana dene se avaruddha ho jAtA hai| use jAlIdAra banA dene para prakAza kI razmiyAM usameM se bAhara nikalane lgeNgii| hamArI cetanA para bhI eka AvaraNa par3A huA hai jJAnAvaraNa karma kaa| sAdhanA ke dvArA AvaraNa ko bheda kara jAlIdAra banA leM to phira usameM se atIndriya jJAna kI razmiyAM bAhara nikaleMgI, cAroM tarapha se nikleNgii| eka spaSTa saMketa milA-caitanyakendra teraha hI nahIM, teraha sau bhI ho sakate haiM, teraha hajAra bhI ho sakate haiN| hamArA yaha zarIra caitanyakendroM se bharA huA hai| jahAM se bhI bhedo, vahIM se prakAza nikalanA zurU ho jaaegaa| Aja snAyutaMtra ke vizeSajJa batalAte haiM-AMkha se hamane dekhanA zurU kiyA, isakA tAtparya hai-isa sthAna kA hamane krisTelAijezana kara diyaa| agara yaha krisTelAijezana aMgulI kA kara deM to aMgulI se dekhane laga jaaeNge| eka labdhi hai-saMbhinnasrotolabdhi / usakA artha hI yahI hai-zarIra ke hara kisI bhAga se dekha sakate haiM, suna sakate haiM, cakha sakate haiN| saba indriyoM kA kAma kisI eka aMgulI se kara sakate haiM, paira ke aMgUThe se kara sakate haiM, jahAM se cAheM, vahAM se kara sakate haiM, yadi usakA krisTelAijezana ho jaae| caitanyakendra prekSA kA artha hai-zarIra ke kisI bhI bhAga ko hama sakriya kara sakate haiM, ilekTromegneTika phIlDa banA sakate haiM, usameM se jhAMka sakate haiN| saMdarbha dhavalA kA digambara sAhitya meM bahuta vistAra se 'karaNa' ke nAma se isakI carcA kI gaI 158 : nayA mAnava : nayA vizva Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai| haThayoga meM isakA AkAra cakra jaisA yA kamala jaisA batalAyA gayA hai| kintu 'dhavalA' meM svastika, kalaza, cakra, zaMkha, padma Adi isake aneka prakAra ke AkAra batalAe gae haiN| nAbhi se Upara ke kendroM ke AkAra prazasta hote haiM aura nAbhi se nIce ke jo caitanyakendra haiM, unake AkAra aprazasta hote haiN| pazuoM meM nIce ke kendra jyAdA jAgRta rahate haiM aura manuSya yadi sAdhanA kare to vaha Upara ke kendroM ko jAgRta kara sakatA hai, viziSTa zaktiyoM ko prApta kara sakatA hai| AdhAra lezyA dhyAna kA lezyAdhyAna kA prayoga. Akasmika DhaMga se huaa| na kabhI socA thA, na kabhI cintana kiyA thaa| zivira meM gae, dhyAna kA prayoga karAnA thaa| eka minaTa pahale socA-kyA karAeM aura dUsare hI minaTa lezyAdhyAna kA prayoga cAlU ho gyaa| bAda meM usakA srota khojA aura vaha mila gyaa| lezyA hamAre bhAvoM kA pratinidhitva karane vAlI, vyAkhyA karane vAlI eka mahattvapUrNa paddhati hai| jayAcArya ne raMgoM ke dhyAna kA acchA varNana kiyA hai| isa viSaya meM unake do grantha haiM-choTA dhyAna aura bar3A dhyaan| do choTe granthoM meM raMgoM kA dhyAna karane kI bahuta acchI paddhati milii| apramAda kendra AdhAra vikasita hote ge| hamane kAna para prayoga kraae| isakA nAma rakhA apramAda kendra / yadi pUche-yaha nAma kyoM rakhA gayA ? isakA bodha usa samaya nahIM thA kintu yaha nAma nirdhArita ho gyaa| isakA prayoga karane se naze kI Adata badalatI hai| yaha prayoga hama vi. saM. 2032 se karA rahe the| vi. saM. 2035 meM pUjya gurudeva gaMgAzahara meM cAturmAsa kara rahe the| usa daurAna rUsa kI eka patrikA soviyata bhUmi hamAre hAtha meM aayii| usameM par3hA-soviyata vaijJAnikoM ne nazA chur3Ane ke lie sattara AdamiyoM ke kAna para bijalI ke prakaMpana kA prayoga kiyaa| unameM se pacAsa AdamI to naze se mukta ho ge| zeSa bIsa-pacIsa AdamiyoM kI Adata atyanta kama ho gii| hameM lagA-hama prekSAdhyAna ke mUlasrota : 156 Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jo prayoga karavA rahe haiM, vaha nirAdhAra nahIM hai| usakA eka vaijJAnika AdhAra bhI hai| anuprekSA eka prayoga hai anuprekSA kaa| bAraha anuprekSA yA solaha anuprekSA-ye bahuta prAcInakAla se pracalita haiN| kundakunda ne bAraha anuprekSA para likhaa| svAmI kArtikeya ne isa para likhaa| vinayavijayajI ne likhA, aneka AcAryoM ne likhaa| kintu yaha saubhAgya pUjya gurudeva kI anukaMpA aura anugraha se hameM milA ki anuprekSA kI paddhati ko hamane vikasita kiyaa| zabda to prAcIna the| kAyotsarga zabda bhI granthoM meM bAra-bAra milatA hai-eka sAdhu ko dina meM itanI bAra kAyotsarga karanA cAhie kintu inakI paddhati ko vikasita karane kA zreya hameM hai| anuprekSA kI paddhati vikasita huI aura Aja pacIsa-tIsa anuprekSA ke prayoga sAmane haiN| svabhAva parivartana ke lie anuprekSA kA prayoga zAyada sabase zaktizAlI prayoga hai| purAnI Adata ko miTAne aura nae saMskAra ke nirmANa hetu anuprekSA bahuta mahattvapUrNa hai| lacIlApana pahale kAyotsarga kA eka prayoga karAte the, kintu jaise-jaise gaharAI meM utarate gae, srota milate ge| Aja kAyotsarga kI pAMca vidhiyAM hamane vikasita kara lI haiN| ina saba vidhiyoM kI khoja meM hameM haThayoga, taMtra, zaiva-sAdhanA paddhati, vijJAna bhairava Adi-Adi granthoM kA yatkiMcit mAtrA meM srota aura sahayoga milA hai| hamane unakA bhI upayoga kiyA hai| hama rUr3ha paraMparAvAdI nahIM bne| kacha loga aise haiM, jo kahate haiM-jo purAnA hai, usase hama eka akSara bhI idhara-udhara nahIM hoNge| yaha unakA abhimata hai| kintu hameM jo guru mile haiM, ve lacIle haiM, unameM rUr3hatA nahIM hai| yahI bhUmi kA madhya hai, aisI Agraha yukta dRSTi hamArI nahIM hai| kisI ne pUchA-bhUmi kA madhya kahAM hai ? hAtha meM lAThI thI, lAThI gAr3a dI aura kahA-yaha bhUmi kA madhya hai| isakA pramANa kyA hai ? uttara milA- 'nApa lo|' 160 : nayA mAnava : nayA vizva Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hameM tarkapUrNa paddhati milI, aise lacIlepana kI preraNA milI ki hameM sabakA prayoga karanA caahie| hamane kevala prAcIna sAhitya kA hI prayoga nahIM kiyA, vijJAna kA bhI isameM bharapUra prayoga kiyA hai| hamArI yaha dhAraNA hai-bahuta sAre sAdhanA ke tattva aise haiM, jo prAcIna haiM kintu unakI vyAkhyA vartamAna vijJAna se jitanI acchI ho sakatI hai, kisI prAcIna grantha se utanI acchI nahIM ho sktii| vijJAna kA upayoga Aja zarIrazAstra aura zarIra kriyAzAstra bhI bahuta vikasita ho gayA hai| sAikolojI kA bhI bahuta vikAsa huA hai| koI bhI dhyAna kI paddhati ho, yadi usameM vartamAna kI vaijJAnika vidhiyoM kA samAveza nahIM hai to vaha zAyada aMdherI koTharI meM patthara pheMkane jaisI bAta hogii| usakA pUrA upayoga karanA caahie| hamane prekSAdhyAna kI paddhati meM vartamAna zarIravijJAna, zarIrakriyA vijJAna aura manovijJAna kA bharapUra prayoga kiyA hai, usakI vyAkhyA ko eka nayA AyAma aura nayA rUpa diyA hai| isIlie eka cikitsaka prekSAdhyAna ko bahuta jaldI pakar3a letA hai| eka DaoNkTara ne kahA-prekSAdhyAna hamAre lie bahuta sahaja hai, kyoMki zarIra ke bAre meM maiM acchI taraha jAnatA hUM, hara avayava se maiM paricita hUM, isalie dhyAna karanA mere lie sahaja hai| yaha eka yathArtha hai-zarIra ko jAne binA dhyAna ThIka se ho nahIM sktaa| vartamAna cikitsaka prANa-pravAha ko nahIM jaante| yadi use jAna jAeM to cikitsA vijJAna bahuta Age bar3ha jaae| zarIra meM prANa pravAha eka ThaNDA calatA hai eka garama calatA hai| kaba kisakA prayoga karanA cAhie, isa bAre meM jAnanA bahuta Avazyaka yaha srota kahAM se AyA bahuta varSa pahale maiMne eka nibaMdha likhA-zarIra ke kisI bhI bhAga se dekhA jA sakatA hai / vaha nibaMdha 'aNuvrata' meM prakAzita huaa| dillI vizvavidyAlaya ke eka prophesara ne use pddh'aa| usane patra ke saMpAdaka ko bulAkara pUchA-kisane likhA hai yaha lekh| use batAyA gayA-yaha lekha muni nathamala prekSAdhyAna ke mUlasrota : 161 Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( AcArya mahAprajJa ) ne likhA hai| unhoMne kahA- yaha hamArI bAyokemisTrI meM sau varSa bAda Ane vAlI hAipothisisa hogii| kahAM se AyA yaha srota ? aNuvrata ke saMpAdaka ne unakI jijJAsA prastuta karate hue pUchA - isakA srota Apako kahAM se milA ? hamane kahA- kahIM se curAyA nahIM hai| hama ise bAhara se nahIM lAe haiN| bauddhika saMpadA curAI nahIM jAtI, arjita kI jAtI hai| Aja to amerikA bauddhika saMpadA para niyaMtraNa lagA rahA hai / hamane kahIM se AyAta nahIM kiyA hai / yaha hamArA purAnA srota hai aura itanA samRddha hai ki kisI ko bhI Azcarya ho sakatA hai / donoM ke lie avakAza prekSAdhyAna meM isa prakAra purAne srotoM aura navIna vaijJAnika khojoM kA samyak samanvaya kiyA gayA hai / prekSAdhyAna kI paddhati isIlie eka lacIlI paddhati hai / Aja bhI usameM nayA jor3ane ke lie avakAza hai| purAne kA saMkalana aura nae kA samanvaya - donoM ke lie dvAra khule haiN| pUjya gurudeva ne prAraMbha se hI eka sUtra diyA - na prAcInatA kA moha ho aura na nae se elrjii| donoM hI cAhie / isIlie hama na purANapaMthI rahe aura na navInapaMthI / jo bAteM purAnI acchI haiM, unakA upayoga kareM aura jo naI bAteM Aja prakAza meM A rahI haiM, unakA bhI upayoga kreN| hamArA yaha anekAntavAdI dRSTikoNa prekSAdhyAna kA mUla AdhAra banA hai / maMtradAtA prekSAdhyAna ke AdhAra - sUtroM kA yaha eka saMkSipta vizleSaNa hai, jisakA prAcIna srota hai, RSabha evaM bharata / vartamAna yuga meM maMtradAtA haiM - pUjya gurudeva zrI tulasI / zakti to hara vyakti meM hotI hai, kintu usa zakti ko jAgRta karane vAlA caahie| maiM svayaM anubhava karatA hUM-agara nathamala nAma kA choTA-sA baccA terApaMtha dharmasaMgha meM dIkSita nahIM hotA, pUjya kAlUgaNI kA varadahasta usa para nahIM TikatA aura muni tulasI ke pAsa zikSA-dIkSA kA avasara nahIM milatA to zAyada vaha isa rUpa meM (AcArya mahAprajJa) meM pratiSThita nahIM ho pAtA / karma siddhAnta kA eka sUtra hai- bahuta bAra zaktiyAM supta hI 162 : nayA mAnava : nayA vizva Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raha jAtI haiN| eka guru kA mArgadarzana aura varadahasta prApta hotA hai to ve jAga jAtI haiN| maiMne to yaha anubhava kiyA hai-AcArya tulasI ne mujhe jitane avasara die haiM, koI guru apane ziSya ko itane avasara detA hai, itihAsa meM yaha anusaMdhAna kA viSaya hogaa| una avasaroM kI bahuta laMbI tAlikA hai| yadi yaha dhyAna paddhati ke anveSaNa kA Adeza na milatA to jaise maiM thor3A-bahuta dhyAna karatA thA, vaisA karatA rahatA, kintu prekSAdhyAna kI paddhati kA praNayana nahIM hotaa| ___ hara bIja yaha soca sakatA hai ki mujhameM per3a banane kI zakti hai| vaha per3a banane kI prakriyA bhI zurU kara sakatA hai kintu mAlI agara rUTha jAe ki maiM pAnI ke rUpa meM siMcana nahIM dUMgA to usake per3a banane kA sapanA kabhI pUrA nahIM hogaa| mAlI pAnI se sIMcatA hai aura pavitra bhAvanA se sIMcatA hai, tabhI per3a pallavita aura puSpita hotA hai| zakti kA mahattva hai, kintu usase bhI jyAdA mahattva hai use jAgRta karane vAle kaa| maMtra kA mahattva hai, kintu usase bhI jyAdA mahattva hai maMtradAtA kaa| hamArA yaha saubhAgya hai ki guru ke rUpa meM hameM AcArya tulasI mile, jinakA dhyAna kI isa paddhati ko vikasita karane kA Adeza milA, preraNA aura mArga-darzana milA, eka aisI paddhati vikasita ho gaI, jisameM nae mAnava aura nae vizva kI saMracanA kA sAmarthya sannihita hai| prekSAdhyAna ke mUlasrota : 163 Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana-vijJAna mUlyaparaka zikSA evaM yogazikSA kA abhinava upakrama Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AdhyAtmika vaijJAnika vyaktitva kA nirmANa mahAvIra ne kahA- svayaM satya khojo / yaha eka vaijJAnika dRSTikoNa hai / Aja kA vaijJAnika satya kI khoja karatA hai yaMtroM ke AdhAra para, sUkSmadarzI mAikroskopa, TelIskopa ke AdhAra para / mahAvIra ne kahA- 'jina upakaraNoM kA tuma nirmANa karate ho aura jina upakaraNoM ke mAdhyama se tuma satya kI khoja karate ho, ve upakaraNa tumhAre svayaM ke bhItara vidyamAna haiM / tumhArI cetanA meM vikAsa kI asIma saMbhAvanAeM haiN| use vikasita kara lo to . sUkSmadarzI yaMtroM kA sahArA lie binA sUkSma, viprakRSTa aura vyavahita satya ko jAna sakate ho / pUrA satya tumhAre sAmane haiM, pUrA AkAza tumhAre sAmane hai, pUrA kAla tumhAre sAmane hai / aise satya kI anubhUti ho sakatI hai, aisI cetanA kA jAgaraNa ho sakatA hai, jo dezAtIta aura kAlAtIta hai, jahAM deza aura kAla kI sImAeM samApta ho jAtI haiM / bhautika dRSTi I Aja kA vaijJAnika bhI satya khoja rahA hai| usane bahuta sUkSma niyamoM kI khoja kI hai aura itanI sUkSmatA se chAnabIna kI hai ki paramANu taka pahuMca gayA hai satya kI khoja kI vaijJAnika dRSTi bana gayI, kintu AdhyAtmika dRSTi nahIM vanI, maitrI kA vikAsa nahIM huA / vikAsa huA aNu astroM kA, jaivika rAsAyanika astroM kA, razmi astroM kA, jinase kucha hI minaToM meM isa saMpUrNa vizva ko samApta kiyA jA ske| yaha Aja ke manuSya kI bhautika dRSTi hai / satya khojo aura jo satya, sUkSma rahasya jJAta ho jAe, usake sAtha maitrI karo / prANImAtra ke sAtha, jIva jagat ke sAtha maitrI karo / jIvana vijJAna ke AdhyAtmika vaijJAnika vyaktitva kA nirmANa : 167 Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rUpa meM zikSA kI kalpanA inhIM do satyoM para AdhArita hai / AdhyAtmika vyaktitva kI kasauTI AdhyAtmika vaha hotA hai, jisameM Atmaupamya kI bhAvanA kA vikAsa hotA hai / yaha cetanA jAga jAtI hai ki jaisI merI AtmA hai, vaisI hI AtmA sabameM vidyamAna hai| pratyeka prANI meM vaisI hI AtmA hai, jaisI merI hai aura mujhameM vaisI hI AtmA hai, jaisI dUsaroM meM hai / yaha AtmatulA kA tarAjU eka hai sabake lie / jisameM yaha cetanA jAga jAtI hai, vaha AdhyAtmika vyaktitva hai / indriyajayI jo vyakti apanI indriyoM aura mana para saMyama karane kA mUlya samajha letA hai, vaha AdhyAtmika vyaktitva hai / indriyoM kI atRpti, unakI vAsanAeM, lAlasAeM asIma haiM / jo vyakti inakA saMyama na kare, vaha samAja ke lie varada nahIM bana sakatA, sukhada nahIM bana sktaa| Aja kI bar3I samasyA hai - zAsaka hai, kintu indriyajayI nahIM hai| samAja kA mukhiyA hai, bahuta bar3A udyogapati hai, kintu indriyajayI nahIM hai / cANakya ne kahA thA- jo samAja kA netRtva karatA hai, use sabase pahale indriyajayI honA caahie| vaha indriyajayI nahIM hogA to sArI prajA ko kaSTa degA, duHkhI banA degaa| pahalI zarta hai indriyajayI honA / AdhyAtmika vyaktitva kI bhI yahI zarta hai - vyakti indriya ke vaza meM na rahe, kintu indriyoM ko vaza meM rakhe / mana bar3A caMcala hotA hai / vaha mana ke adhIna na rahe, balki mana ko apane adhIna banAe / damita vAsanAoM kA pariSkAra AdhyAtmika vyaktitva kI tIsarI kasauTI hai damita vAsanAoM kA pariSkAra / koI bhI vyakti aisA nahIM hotA, jisameM vAsanA na ho / na jAne kitane janmoM kI vAsanAeM, kitane janmoM ke saMskAra hamAre jIvana ke sAtha jur3e haiM / una damita vAsanAoM kA pariSkAra karate jAeM, to saba ThIka rahegA / yadi unakA pariSkAra nahIM kara pAtA, unake adhIna calatA hai, to vyakti svayaM vikRta banatA hai aura samAja ko bhI vikRta banAtA hai / AdhyAtmika vyakti vaha hai jo pariSkAra karanA jAnatA hai aura pariSkAra karane kA prayatna karatA hai / 168 : nayA mAnava : nayA vizva Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vRtti ke saMdarbha meM artha kA vodha AdhyAtmika vyaktitva kI cauthI kasauTI hai vRtti ke sandarbha meM sAmAjika aura Arthika paristhiti kA bodh| Aja kA samAja sabase jyAdA Arthika paristhiti se dabA huA hai| Arthika prabhAva itanA hai ki artha ko hI saba kucha mAna liyA gyaa| arthazAstra kI kucha aisI avadhAraNAeM sAmane AyI haiM jinase manuSyatA prabhAvita huI hai| eMjilsa, jo mArksa ke sAthI the, ne kahA-'hamAre siddhAntoM ko tor3a-maror3a kara yaha niSkarSa nikAlA gayA hai-Arthika pahalU hI jIvana kA nirNAyaka pahalU hai| jabaki maiMne aisA nahIM khaa|' Aja ke isa arthapradhAna yuga meM, pratispardhA ke yuga meM hara AdamI meM yaha dhAraNA bana gayI-artha hI saba kucha hai| jo mAtra prAthamika AvazyakatAoM kI pUrti kA sAdhana thA, use jIvana kA sAdhya banA liyA, parama pada para biThA diyaa| isa bhrAnti ne AdamI ko bahuta duHkhI banAyA hai| Aja AdamI ke duHkha kA sabase bar3A kAraNa hai artha ko saba kucha mAna lenaa| usake sAmane saba kucha gauNa hai| isa manovRtti ne samAja ke sAmane anaginata samasyAeM paidA kI haiN| mUla hai vRtti AdhyAtmika vyaktitva kI kasauTI hai vRtti ke sandarbha meM artha ko dekhnaa| AdhyAtmika vyakti artha ko sthAna degA, kintu Antarika vRttiyoM kI avahelanA kara artha ko svIkAra nahIM kregaa| artha kA prabhAva hai, samAja kA prabhAva hai, isa sacAI ko svIkAra karanA hI hogaa| kintu vRtti ke prabhAva ko asvIkAra kara artha aura samAja ke prabhAva ko svIkAra karanA apane Apa meM bar3I bhrAnti hai| Arthika aura sAmAjika paristhitiyAM tava vAdhita karatI haiM, jaba hama vRtti para dhyAna nahIM dete| manuSya kI vRtti mUla hai aura vaha prabhAvaka tattva hai, usa para dhyAna nahIM diyA jA rahA hai| Aja kI zikSA meM yahI to ho rahA hai| zikSA meM arthAbhimukhatA hai, samAjAbhimukhatA hai, kintu svAbhimukhatA nahIM hai, apanI vRtti kI ora unmukhatA nahIM hai| eka vidyArthI ko yaha nahIM batAyA jAtA ki tumhAre bhItara vRttiyAM haiM aura ve hI Arthika spardhA paidA karatI haiN| ve vRttiyAM hI samAja meM samasyAeM paidA karatI haiN| ve AdhyAtmika vaijJAnika vyaktitva kA nirmANa : 166 Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ damita vAsanAeM hI tumhAre sAmane saMgharSa kA vAtAvaraNa nirmita karatI haiN| unheM yaha bhI nahIM batAyA jAtA ki ina vRttiyoM kA tumheM pariSkAra karanA hai, saMyama kI sAdhanA karanI hai, indriya aura mana para niyaMtraNa pAnA hai / vRtti kA nirodha : saMyama hama vRtti ko chor3a kara kevala paristhitivAda para caleMge to isa cakra kA kabhI anta nahIM hogA / paristhitiyAM to ulajhatI rheNgii| cUhe ke sAmane billI ke bhaya kI paristhiti hai to billI ke sAmane bhI kutte ke bhaya kI paristhiti hai| kutte ke sAmane zera ke bhaya kI paristhiti hai to zera ke sAmane bhI manuSya ke bhaya kI paristhiti hai aura manuSya ke sAmane mRtyu ke bhaya kI paristhiti hai / isIlie ziva ne socA - isa zrRMkhalA kA koI anta nahIM hai aura unhoMne punarmUSako bhava kA vara de diyA / 1 mukAbalA karo, palAyana mata karo, paristhiti kA sAmanA karo / yaha sAmanA karane kI bAta nahIM sikhAI jAtI / paristhiti ke sAmane daba kara jIne kI bAta sikhAI jAtI hai / paristhiti kA mukAbalA tabhI kiyA jA sakatA hai, jaba hama vRttiyoM kA mukAbalA kreN| isa satya ko adhyAtma ke AcAryoM ne khojA thA - 'saMyama karo, vRttiyoM kA nirodha karo / 'mahAvIra ne kahA thA - 'saMyama karo / ' pataMjali ne kahA - 'cittavRttiyoM kA nirodha kro|' aNuvrata kA dhoSa banA - 'saMyama hI jIvana hai / ' jIvana kA jIvana hai saMyama / AdhyAtmika vyaktitva kI kasauTI hai-vRtti para dhyAna kendrita rahe aura vRtti ke saMdarbha meM Arthika yA sAmAjika paristhiti kA adhyayana tathA pariSkAra hotA rahe / anAsakti AdhyAtmika vyaktitva kI pAMcavIM kasauTI haiM anAsakti / yaha saca haiM ki padArtha se binA jIvana kI yAtrA nahIM cltii| khAnA-pInA, makAna, kapar3A, davA, zikSA ke sAdhana - ye saba padArtha artha para nirbhara haiM / usake binA kAma nahIM clegaa| AdhyAtmika vyaktitva vaha hai, jo padArtha ko padArtha mAnatA hai, upayogI aura Avazyaka mAnatA hai, kintu AtmIya nahIM maantaa| AdhyAtmika vyaktitva use 'merA' kabhI nahIM maanegaa| jahAM kendra meM maiM aura merA hai, vahAM 170 : nayA mAnava : nayA vizva Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAja acchA nahIM clegaa| jahAM kendra meM AtmA hai, vahAM saba kucha ThIka clegaa| manovijJAna ne 'Igo' aura 'supara Igo' para bahuta vicAra kiyaa| adhyAtma ke AcAryoM ne 'merA' para bahuta vicAra kiyaa| yaha mama kI buddhi eka bhrAnti hai| sacAI yaha hai-zarIra bhI merA nahIM hai| agara zarIra merA hai to vaha eka dina chUTa kyoM jAtA hai ? zarIra merA hai, yaha korI mAnyatA hai, mAtra mAnA huA satya hai, yathArtha kA satya nahIM hai| vAstava meM merA kucha nahIM hai| yadi merA hotA to kabhI mujhase alaga nahIM hotaa| apanA apanA : parAyA parAyA bahuta varSa pahale maiMne eka kavitA likhI- 'usakA tAtparya yaha thA-pAnI bahuta brsaa| vaha phailA to gaDDhoM ne svAgata kiyaa| jitanA Avazyaka thA, apaneM meM sameTA, bAkI baha jAne diyaa| Age calA, phira tAlAba Ae, jhIleM AyIM, jitanA AvazyakatA thI, le liyA, zeSa Dhakela diyaa| nadI aayii| usane pAnI ko bhaayaa| samudra ne use sthAna diyA-tuma Ao aura rho| Akhira apanA apanA hotA hai aura parAyA praayaa| parAyA utanA hI rakhegA, jitanI upayogitA hai| upayogitA samApta huI to dhakkA de degaa| do zarte hama kaise kaheM ki vaha merA hai ? apanA to kevala caitanya hai, jo kabhI alaga nahIM hotaa| eka bacce kI cetanA jAgRta thii| yaha nahIM mAna lenA cAhie-bar3A AdamI hI buddhimAn aura vivekavAn ho sakatA hai| eka choTA baccA bhI jAga jAtA hai aura eka praur3ha yA bUr3hA AdamI bhI soyA raha jAtA hai| cetanA kI avasthA ko zarIra ke AdhAra para nahIM tolanA caahie| choTA baccA miTTI ke sAtha khela rahA thaa| rAjA kI savArI niklii| rAjana ne bacce ko dekhaa| use vaha itanA mohaka lagA ki binA bulAe rAjA usake pAsa gyaa| baccA khelane meM vyasta rahA, rAjA kI tarapha dekhA bhI nhiiN| rAjA ne kahA- 'bacce, tuma dekho, tumhAre sAmane kauna khar3A hai ? bacce ne rAjA kI ora dekhaa| rAjA ne kahA- 'tuma vahuta acche bacce ho, phira bhI miTTI ke sAtha khela rahe ho ? bacce ne kahA-Apa itanA bhI nahIM jAnate ? yaha miTTI kA putalA miTTI AdhyAtmika vaijJAnika vyaktitva kA nirmANa : 176 Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke sAtha nahIM khelegA to phira kisake sAtha khelegA ?' / rAjA yaha sunakara avAka raha gyaa| usane kahA-'tuma bahuta acche bacce ho| maiM tumheM apane mahala meM le jAnA cAhatA huuN| kyA tuma mere sAtha caloge ? bacce ne bar3I gambhIratA se kahA-'cala sakatA hUM, kintu merI do zarte haiN|' rAjA ne pUchA-'kauna-sI zarta ? bacce ne kahA-'pahalI zarta-jaba maiM soUM to tuma jAgate raho, dUsarI zarta-tuma nirantara mere sAtha raho, eka kSaNa ke lie bhI mujhe chor3a kara kahIM mata jaao| rAjA bolA-'yaha kaise saMbhava hai ? maiM sotA hUM to praharI jAgate haiN| maiM kaise jAgUMgA ? rAjya ke saMcAlana meM mujhe kaI jagaha jAnA par3atA hai| aisI sthiti meM tumhArI dUsarI zarta kaise mAna sakatA hUM? ___bacce ne kahA-'to phira mujhe bhI ApakI bAta mAnya nahIM hai| maiM apane prabhu ke sAtha rahatA huuN| merA prabhu hamezA mere sAtha rahatA hai| maiM sotA hUM to vaha jAgatA rahatA hai| use chor3a kara maiM tumhArA sAtha kyoM svIkAra karUM ? mamatva kI bhrAMti se pare yaha hai adhyAtma kI cetnaa| merA kucha bhI nahIM, merA hai sirpha merI AtmA, use cAhe Izvara kaheM, prabhu yA paramAtmA kheN| jaba hama apanI AtmA ke sAtha rahate haiM to padArtha mAtra upayogI aura Avazyaka rahate haiN| unameM Asakti nahIM jaagtii| anAsakti kA vikAsa cetanA kI anubhUti ke binA kabhI saMbhava nahIM hotaa| anyathA eka karor3apati AdamI meM bhI padArtha kI itanI Asakti hotI hai ki muTThI se sau kA noTa gira jAe to vaha pUre dina roTI nahIM khaataa| sau rupaye gira jAne se kyA pharka par3A ? mUlya rupaye kA nahIM, usake lagAva kA hotA hai| vaha lagAva hI duHkha detA hai| maiMne kaI bar3e AdamiyoM ko dekhA hai, jinakA thor3A-sA bhI kucha idhara-udhara ho jAtA hai to unheM aisI anubhUti hotI hai ki jaise saba kucha calA gyaa| eka dhanAdhIza ke lie pAMca-dasa lAkha rupaye koI bar3I bAta nahIM hai, kintu eka paisA denA bhI unheM bhArI par3atA hai| kAraNa kyA hai ? kAraNa hai aaskti| hama satya ko dekheM, khoja kareM to yaha bodha hogA-vAstava meM hamArA kucha 172 : nayA mAnava : nayA vizva Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nahIM hai| kucha ko isa sacAI kA bhAna bahuta pahale ho jAtA hai to bahutoM ko bur3hApe meM bhI nahIM hotaa| eka vyakti ne bahuta kmaayaa| avasthA ke sAtha indriyAM kucha kamajora huIM, zakti kucha kSINa huii| cAbiyAM beTe aura bahuoM ke hAtha meM calI giiN| use yaha pratIkSA karanI par3atI ki kucha mila jaae| aise logoM ke bAre meM bhI sunA hai, jinhoMne araboM kI saMpatti chor3I, kintu marate samaya bhI unake pAsa meM koI nahIM thaa| AdhyAtmika vyaktitva kA nirmANa hogA to isa jhUTha se, mamatva kI bhrAnti se pare hogaa| satya kI khoja hama vaijJAnika vyaktitva kI kasauTI para vicAra kreN| vaijJAnika vyaktitva kI pahalI kasauTI hai satya kI khoja / vaijJAnika vyaktitva vaha hai, jisameM mithyA Agraha nahIM hai, anekAnta kA dRSTikoNa hai| vaijJAnika dRSTikoNa meM koI pakar3a nahIM hotI, Agraha nahIM hotaa| maiMne mAna liyA yA maiM mAnatA hUM, aisA kucha nahIM hotaa| jAnane kA prayatna hotA hai aura nirantara naye-naye tathyoM ko udghATita karane kA prayatna hotA hai| bhagavAn mahAvIra ne kahA-'satya ananta haiN| paryApta ananta haiN| niyama ananta haiN| 'satya kA artha hai sAmayika paryAya / satya kA artha hai astitva aura satya kA artha hai niyama / paryAya ananta haiM, niyama ananta haiN| hama kucheka niyamoM ko jAnakara saba kucha jAna lene kA dAvA nahIM kara skte| lokabhASA meM kaheM to soMTha kI eka gAMTha lekara paMsArI nahIM bana skte| bahuta mArmika uttara nyUTana se kahA gayA-'Apane bahuta se niyama khoje haiN|' unhoMne bahuta mArmika uttara diyA- 'tuma loga kucha bhI kho| lekina merI sthiti to samudra ke taTa para khar3e usa bAlaka jaisI hai, jo samudra ke kinAre par3I sIpiyoM ko baTora rahA hai| kintu vizAla samudra ke garbha meM chipe ratna usase bahuta dUra haiN| jisameM naye satyoM ko grahaNa karane kA itanA vinamra dRSTikoNa hotA hai, vaha vaijJAnika dRSTikoNa se saMpanna hotA hai| vaha satya ko svIkAra kara sakatA hai, kabhI daravAjA aura khir3akiyAM banda nahIM krtaa| kucha loga yaha Agraha rakhate haiM-jitanA jAnanA thA, jAna liyA, aba kucha bhI zeSa nahIM hai| yaha aikAntika Agraha hai aura isI se asatya kA vivAda khar3A hotA hai, lar3AiyAM AdhyAtmika vaijJAnika vyaktitva kA nirmANa : 173 Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura saMgharSa zurU hote haiN| jisane Agraha kA raMgIna cazmA lagA liyA, usake lie saba kucha raMgIna ho gyaa| jaba jIvana meM aisA koI mithyA Agraha panapatA hai to samasyAeM ulajhatI haiN| cetanA kI khoja vaijJAnika vyaktitva kI dUsarI kasauTI hai-cetanA kI khoja, mAnava kI khoj| Aja isakI sarvAdhika apekSA hai| mAnava kI khoja bahuta kama huI hai| vaijJAnikoM ne jitane parIkSaNa kiye haiM, cUhoM para, meDhakoM aura bandaroM para kie haiN| sAre prayoga pazuoM para hue haiN| manuSya ko usane apanI prayoga bhUmi nahIM bnaayaa| manuSya ko samajhane kA sabase kama prayatna huA hai| aba AvazyakatA hai ki mAnava kA bhalIbhAMti adhyayana ho| mAnavIya mastiSka kA adhyayana usameM pramukha bne| hamArI sArI zikSA, sabhyatA, saMskRti, sAre jIvana-mUlya-inakA adhiSThAtA pratiSThAtA to manuSya kA mastiSka hai, nAr3ItaMtra hai, graMthitaMtra hai| ina sabakA adhyayana to nahIM kiyA jA rahA hai, samajhane kA prayatna nahIM kiyA jA rahA hai, sArI risarca padArtha para ho rahI hai| yaha mUla meM bhUla hai| phira samasyA kA samAdhAna kaise hogA ? Avazyaka hai mAnava aura mAnavIya cetanA kA adhyayana / jisa dina yaha hamArI vRtti banegI usa dina adhyAtma aura vijJAna, AdhyAtmika aura vaijJAnika vyaktitva kI yuti banegI, donoM kA yoga banegA, donoM eka bneNge| pahalA prasthAna pUjya gurudeva ke 75 veM varSa ke saMdarbha meM AdhyAtmika-vaijJAnika vyaktitva kI parikalpanA prasUta huii| usa samaya isa sandarbha meM socane-samajhane kA avasara milaa| AdhyAtmika guphA meM mauna baiThA rahegA aura vaijJAnika aNubama banAtA rahegA to usa aNubama kI aNudhUli usa guphA taka bhI phuNcegii| isalie Aja kI apekSA hai ki hara vidyArthI vaijJAnika bane kintu korA vaijJAnika na bane, AdhyAtmikavaijJAnika bane / Aja hara dharma saMsthAna meM jAne vAle vyakti ke lie yaha Avazyaka hai ki vaha kevala AdhyAtmika na bne| usakA dRSTikoNa vaijJAnika bne| ina donoM kA yoga hI vartamAna kI samasyA kA samAdhAna hai aura yahI jIvana vijJAna kA pahalA prayatna yA pahalA prasthAna hai| 174 : nayA mAnava : nayA vizva Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAryakSetrIya kauzala hara vyakti apane kArya kSetra kA cunAva karatA hai| kArya karanA alaga bAta hai aura dakSatA ke sAtha karanA bilkula alaga bAta hai| eka vyakti DaoNkTara hai, eka iMjIniyara hai, prophesara athavA vaijJAnika hai| alaga-alaga kAryakSetra haiM aura hara kSetra meM hajAroM-hajAroM vyakti lage hue haiN| AtmavizvAsa eka vyakti apane kArya meM saphala hotA hai aura bar3I dakSatA ke sAtha kArya karatA hai| eka vyakti kArya ThIka nahIM kara pAtA, asaphala ho jAtA hai| kevala cikitsA meM kuzala honA hI paryApta nahIM hai, usake sAtha jo kAryakSetrIya dakSatA bhI honI caahie| DaoNkTara ne rogI ko dekha liyaa| use davA denI hai| mana meM saMzaya ho gayA-yaha davA dUM yA nahIM, isase ThIka ho jAegA yA nahIM, basa isI meM citta ulajha jAtA hai| aisA cikitsaka saphala nahIM ho sktaa| kAryakSetrIya kauzala ke lie Avazyaka hai aatmvishvaas| yadi AtmavizvAsa nahIM hai to saphala nahIM ho sktaa| eka DaoNkTara apane kArya meM, cikitsA meM to bahuta kuzala thA kintu usa kSetra kA kauzala usako prApta nahIM thaa| usa cikitsaka ne tIna dina jIvana vijJAna kA prayoga kiyaa| use abhubhava huA-AtmavizvAsa bar3hA hai aura jo saMzayazIlatA kI jo vRtti thI, usameM parivartana AyA hai| kAryakSetrIya kauzala : 175 Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirNaya kI zakti saphalatA kA dUsarA sUtra hai nirNAyaka zakti kA vikaas| bahuta loga nirNaya nahIM le paate| nirNaya kI zakti kamajora hotI hai| eka adhikArI ko kisI saMdarbha meM nirNaya lenA hai| sahayogI isa pratIkSA meM haiM-isakA nirNaya jaldI honA cAhie, kintu dina para dina bItate jAte haiM aura nirNaya ho hI nahIM paataa| AtmavizvAsa aura nirNaya lene kI zakti-ye donoM saphalatA ke lie bahuta jarUrI haiN| jo nirNaya lenA ho, vaha tatkAla liyA jaaye| do minaTa kA antarAla bahuta bar3I gar3abar3I kara detA hai / nirNaya kI zakti kA vikAsa, yaha saphalatA kA bahuta bar3A sUtra hai| ekAgratA kA vikAsa tIsarA sUtra hai ekaagrtaa| eka vyakti kArya karane baiThA, eka kAma zurU kiyaa| yadi ekAgratA nahIM hai to kucha dera meM dUsarA kAma zurU kara degA, phira tIsarA kAma zurU kara degaa| phrAMsa ke eka vaijJAnika ne apane jIvana meM vijJAna ke vibhinna viSayoM para nau sau lekha likhe, bahuta mahattvapUrNa lekha likhe / kahA gayA-agara vaha eka dizA meM kAma karatA to duniyA kA sabase bar3A vaijJAnika hotA kintu ekAgratA ke abhAva meM asaphala ho gyaa| aneka loga isa samasyA ke kAraNa saphala nahIM ho paate| jisa samaya jo kAma kareM, usa samaya usI kArya ke prati samarpita ho jAnA, dattacitta ho jAnA, avadhAna karanA, bahuta bar3I bAta hai| jaina muniyoM meM avadhAna vidyA kA prayoga calatA hai| avadhAna, prANidhAna aura samAdhAna-ekAgratA kA eka prayoga hai| sau prazna pUche gye| ghaNTA-do ghaNTA yA cAra ghaNTe bAda sAre praznoM ko uttarita kara denA, samAhita kara denA, ekAgratA kA prayoga hai| kAryakSati kA bahuta bar3A hetu hai mana kA vikssep| caMcalatA kI samasyA Ama hai| jisa kArya ko karane meM eka ghaNTA kA samaya laganA cAhie, mana kI caMcalatA hai to cAra ghaNTe kA samaya laga jaayegaa|(ydi mana kI ekAgratA hai to usI kArya ko Adhe ghaNTe meM hI pUrA kiyA jA sakatA hai| 176 : nayA mAnava : nayA vizva Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhyAsa se sadhatI hai ekAgratA bahuta kaThina hai ekaagrtaa| mana itanA daur3atA hai ki bar3e sAdhaka ke lie bhI kaThinAI hai| eka vidyArthI ke lie yaha bahuta bar3I samasyA hai| yadi vidhivat prayoga kiyA jAye to ekAgratA kA vikAsa saMbhava hai| arjuna ne yogirAja kRSNa se pUchA-mana bahuta caMcala hai| usakA nigraha karanA vAyu ko pakar3ane jaisA hai| kRSNa ne uttara diyA-arjuna ! usako pakar3ane ke do upAya haiM-abhyAsa aura vairaagy| yaha apekSA nahIM kI jA sakatI ki hara vidyArthI vairAgI hogA, virakta hogaa| kintu abhyAsa sarvasAdhAraNa ke lie ho sakatA hai| abhyAsa kiyA jAye to mana ko pakar3A jA sakatA hai, mana kI ekAgratA sAdhI jA sakatI hai| jIvana vijJAna meM inake prayoga nirdiSTa haiM-abhyAsa ke dvArA mana kI caMcalatA ko kaise kama kiyA jAye aura kaise ekAgratA ko sAdhA jAye ? eka yuvaka bambaI yUnivarsiTI meM par3ha rahA thaa| vaha yUnivarsiTI chor3a kAma-dhaMdhe meM laga gyaa| kucha varSa bAda mana meM AyA-mujhe ucca zikSA prApta karanI caahie| usane punaH yUnivarsiTI meM ezosiyezana sekreTarI kA korsa le liyaa| usane socA-itane varSa adhyayana chor3a cukA huuN| isa kSetra meM phira A rahA hUM to isase pahale mujhe prekSAdhyAna kA eka zivira kara lenA caahie| vaha zivira meM AyA, ekAgratA kI acchI sAdhanA kii| usa ekAgratA ke abhyAsa kA pariNAma yaha rahA-bambaI yUnivarsiTI meM vaha prathama sthAna para rahA / vaha anubhava karatA hai-agara merI dhyAna kI sAdhanA nahIM hotI, ekAgratA kA abhyAsa nahIM hotA to yaha kabhI saMbhava nahIM thA ki bambaI yUnivarsiTI meM maiM prathama sthAna para rhtaa| ekAgratA aura AzIrvAda ne mujhe saphala bnaayaa| smRti kA vikAsa cauthA tattva hai smRti kA vikaas| kAryakSetra meM vaha vyakti saphala hotA hai, jisakI smRtti acchI hotI hai| smRti kamajora hai to saphala nahIM ho sktaa| smRti prakhara honI caahie| jo vyakti mana ke rahasyoM ko samajha letA hai, usakI ekAgratA bhI acchI hotI haiM, smRti bhI acchI rahatI hai| Azcarya hotA hai-kucha vyaktiyoM kI smRti assI varSa kI avasthA meM itanI prabala hai, jitanI eka yuvaka kI bhI nahIM hai| pUjya gurudeva bahuta bAra aisI ghaTanAoM kA ullekha kAryakSetrIya kauzala : 177 Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karate haiM ki sunane vAle daMga raha jAte haiN| Aja bhI eka yuvaka meM jitanI smRti prakhara hai| smRti kI prakharatA kAryakSetrIya kauzala ke lie Avazyaka saMvega saMtulana pAMcavAM tattva hai saMvega sNtuln| yaha kAryakSetrIya kauzala kA sabase prabhAvI sUtra hai| jo vyakti apane saMvegoM ko saMtulita rakhanA nahIM jAnatA, vaha kArya meM saphala nahIM ho sktaa| sabase kaThina hai saMvega kA saMtulana / kArya meM astavyastatA, lar3AI-jhagar3e, pArivArika aura saMsthAgata kalaha-ye saba asaMtulita saMvegoM ke pariNAma haiN| do vyakti haiM, donoM kA lakSya eka hai, donoM kArya kI saphalatA cAhate haiM, para donoM kA ahaM aisA TakarAtA hai ki asaphalatA hAtha lagatI hai| ahaM kA TakarAva kArya meM sabase jyAdA vighna aura bAdhA upasthita karane vAlA tattva hai| manuSya jAnatA hai ki isase kAma bigar3a jAyegA, kintu phira bhI vaha isa ahaM vRtti ko chor3a nahIM paataa| yadi vidyA ke kSetra meM, zikSA ke kSetra meM kucha karanA hai to sabase pahale adhyApaka, vidyArthI aura adhikArI-ina sabako saMvega saMtulana kA abhyAsa karanA caahie| asahiSNutA kI samasyA asahiSNutA Aja kI sabase bar3I samasyA hai| eka vyakti ne jAnsana ke ziSya kA apamAna kara diyaa| vaha apane guru jAnsana ke pAsa gyaa| usane zikAyata kI aura kahA- 'maiM isa apamAna kA badalA luuNgaa|' jAnsana ne kahA-vatsa, Aja tuma itanA Aveza kara rahe ho, eka varSa bAda tumheM mAlUma hogA ki isakA mUlya bahuta kama hai| tuma kucha mata kro|' usane guru kI bAta mAna lii| vaha cupa rahA, Aveza zAnta ho gyaa| eka varSa bAda usane apanA anubhava likhA-maiMne guru kI bAta mAna lI aura koI pratikriyA vyakta nahIM kii| isakA pariNAma yaha huA ki jaba-jaba bhI jIvana meM vaise kSaNa Ate haiM, maiM bahuta saMtulita rahatA hUM aura saphalatA mere pIche daur3atI hai| bar3A kaThina hai sahanA kintu jo sahana kara letA hai, vaha apane kAryakSetra 178 : nayA mAnava : nayA vizva Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM saphala ho jAtA hai| ___ AcArya bhikSu dUsare saMpradAya ke sAdhu ke sAtha carcA kara rahe the| carcA ke prasaMga meM Avega saMtulita nahIM rhaa| dUsare saMpradAya kA sAdhu Aveza meM Akara bolA-'sAle kA sira kATa duuN|' aba dUsarI ora bhI Aveza AnA cAhie thA para AcArya bhikSu sadhe hue vyakti the| unheM Aveza nahIM AyA, pratyuta ve muskurAte hue bole-'Apane mujhe sAlA kahA, koI bAta nhiiN| kyoMki duniyA kI jitanI striyAM haiM, ve saba merI bahina haiM, kintu kyA Apane saMnyAsa lete samaya brahmacarya mahAvrata meM koI chUTa rakhI thI ? Apane agara zAdI kI hai to ThIka hai, ApakI patnI merI bahina aura maiM ApakA saalaa| kintu yadi nahIM kI hai to Apako asatya bhASaNa kA doSa lgegaa| yadi sahanazIlatA bar3ha jAye to hajAroM saphalatAeM hamAre sAtha haiN| - ahaM, krodha, bhaya asahiSNutA, lobha, vAsanA-ye jo saMvega haiM, inheM saMtulita karanA aura ina para niyaMtraNa pAnA saphalatA kA hetu banatA hai| kArya kSetrIya kauzala ke lie ye sabase Avazyaka tattva haiN| karmajA zakti kA vikAsa kAryakSetrIya kauzala kA chaThA sUtra hai-karmajA zakti kA vikAsa / isake abhAva meM kuzalatA kI bAta hI bemAnI hai| zikSA ke dvArA vidyArthI meM karmajA zakti kA vikAsa nahIM hotA hai to usa zikSA ko vyartha mAnanA caahie| yadi par3hAlikhA AdamI akarmaNya, nikammA, niThallA aura AlasI banatA hai, to isase bar3I lajjA kI bAta aura kucha nahIM ho sktii| usameM kucha karane kI cetanA jAgRta honI cAhie, usakI karmajA zakti kA vikAsa honA caahie| sRjanAtmaka zakti kA vikAsa kArya kSetrIya kauzala kA sAtavAM sUtra hai-sRjanAtmaka zakti kA vikaas| yadi sRjanAtmaka zakti nahIM hai, na naI kalpanA, na naI racanA, na nayA nirmANa, na nayA unmeSa, na nayA spaMdana, kucha bhI nahIM hai to vyakti bhotharA bana jAegA, vaha kucha bhI nahIM kara paaegaa| Aja kI eka jvalaMta samasyA hai--zikSA lene ke bAda hara vidyArthI kursI kAryakSetrIya kauzala : 176 Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para baiThanA cAhatA hai| vaha oNphisa meM jAkara kAma karanA cAhatA hai, kheta-khalihAna meM kAma karanA pasaMda nahIM krtaa| bar3I vicitra bAta hai-kisAna kA beTA bhI naukarI karanA pasaMda karegA, khetI karanA paMsada nahIM kregaa| koI bhI apane pustainI dhaMdhe se jur3anA nahIM caahtaa| bAbUgirI kA itanA prabala AkarSaNa hai| isakA kAraNa kyA hai ? eka aisA mAnadaNDa bana gayA, bar3appana kI jhUThI kasauTI bana gaI ki khetI karane vAlA choTA hotA hai| vAstava meM yadi karma kI dRSTi se dekhA jAe to khetI karane vAlA sabase uttama AdamI hotA hai| kahA gayA hai uttama khetI madhyama bAna 'niSidha cAkarI bhIkha nidAna / jIvana kA AdhAra hai khetI jaina darzana ne ahiMsA para bahuta vicAra kiyaa| AcArya jinasena ne likhA-khetI karanA alpa sAvadha hai, alpAraMbha hai aura byAja kA dhaMdhA mahAAraMbha hai, mahAn hiMsA hai| jisameM koI pratyakSa hiMsA nahIM hai, use mahAraMbha mAnA gayA aura khetI ko alpAraMbha / bAta kitanI vicitra-sI lagatI hai| kRSi, vANijya, go pAlana Adi Adikarma mAne gae haiN| kintu Aja yuga itanA badala gayA hai ki vyakti ghara meM nikammA baiTha jAyegA, lekina khetI karanA nahIM caahegaa| jabaki khetI hI jIvana kA AdhAra hai| sAre khAdya-padArtha khetI se hI niHsRta haiN| kRSi ke binA kucha hotA hI nahIM hai| Aja ke manuSya ne kRSi ko heya mAna liyaa| isakA pariNAma hai-berojagArI kI smsyaa| zikSA ke sAtha yaha jo ahaM aura bar3appana kI jhUThI bAta cala par3I, isase zikSA dUSita huI hai| pahalI AvazyakatA saMvega saMtulana sabase pahalI AvazyakatA hai| AdamI kA saMpUrNa jIvana hI saMvega ke AdhAra para calatA hai| manuSya Upara se zAnta dikhAI detA hai, kintu usake bhItara saMvegoM kA eka jvAra hai| saMvegoM se prabhAvita AdamI makar3I ke jAla-sA tAnA-bAnA bunatA rahatA hai| Azcarya to yaha hai ki zikSA ke kSetra 180 : nayA mAnava : nayA vizva Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM bhI saMvegoM kI prakriyA para bahuta kama dhyAna diyA gyaa| prazAsanika parIkSAoM meM prazikSaNa kA lambA korsa hai kintu usameM bhI saMvega-saMtulana kA korsa samucita nahIM hai| pUjya gurudeva jayapura meM virAja rahe the| prazAsanika parIkSA ke DAirekTara darzana karane aae| unhoMne kahA-'hama rAjasthAna prazAsanika sevA ke vidyArthiyoM ko do saptAha ke lie prekSAdhyAna kA prayoga karavAnA cAhate haiN| gurudeva ne anumati pradAna kara dii| prazikSaNa ke pazcAt apane anubhava sunAte hue unhoMne kahA-hamArA korsa bahuta bar3A hai| bhArI tanAva rahatA thaa| nIMda kI goliyAM lekara hama sote the| isase hamArA svAsthya bhI prabhAvita hotA thaa| hamane do saptAha kA prayoga kiyaa| aba hamArI mana kI ekAgratA bar3ha gayI hai, bahuta thor3e samaya meM hama apanA korsa pUrA kara lete haiN| nIMda kI goliyoM kI aba AvazyakatA nahIM rahI, siradarda kI samasyA bhI dUra ho gyii| unake anubhavoM kI eka pUrI phAila hai, use par3heM to lagegA ki Aja zikSA meM isa tattva ko kitanA upekSita kiyA gayA hai| alaga pahacAna bana gaI jayapura kI hI eka ghaTanA hai| rAjasthAna pulisa ekeDemI ke AI. jI. aae| gurudeva se prArthanA kI-hama pulisa ke adhikAriyoM aura karmacAriyoM ke lie eka zivira rakhanA cAhate haiN| gurudeva ne svIkAra kara liyaa| hama loga do saptAha rAjasthAna pulisa ekeDemI meM rhe| vahAM lagabhaga sau pulisa adhikAriyoM aura javAnoM ko prekSAdhyAna ke prayoga sikhaae| do saptAha cale usa zivira kI aneka Azcaryajanaka ghaTanAeM haiN| pUjya gurudeva mevAr3a kI yAtrA kara rahe the| mevAr3a aura mAravAr3a donoM ke bIca meM sthita arAvalI kI upatyakA meM eka gAMva hai bhiim| vahAM gurudeva pdhaare| dUsare dina jaise hI prasthAna kiyA, vahAM ke saba iMsapekTara ne darzana kie| usane kahA-mahArAja ! Apane mujhe pahacAnA ? maiMne Apake usa jayapura zivira meM bhAga liyA thaa| usane batAyA-maiM yahAM niyukta huuN| bhIma TrakoM kA eka bar3A sTaiNDa hai| isa kAraNa yahAM zarAba kA aDDA bhI hai, aura bhI anaitika dhaMdhe svAbhAvika haiM / bhIma ke kucha nAgarika bhI upasthita the| ve bole-gurudeva ! itanA acchA thAnedAra hamAre isa ilAke meM kabhI nahIM aayaa| yahAM yadi kAryakSetrIya kauzala : 181 Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sIdhA-saccA pulisa adhikArI AtA hai to vaha bhI bigar3a jAtA hai| rizvatakhorI kI bImArI Ate hI laga jAtI hai| ye pahale adhikArI haiM, jo hara prakAra ke naze se dUra haiM, kisI ke sAtha anyAya nahIM karate, anyAya hone nahIM dete| usa saba iMspekTara ne batAyA-mahArAja ! hama jitane loga usa zivira meM rahe, Aja bhI apane kartavya kA pAlana kuzalatA se kara rahe haiN| usase hamArI eka alaga hI chavi bana gayI hai| yadi rAjasthAna sarakAra usa krama ko jArI rakhatI to pulisa vibhAga meM eka Azcaryajanaka parivartana A jAtA, usakI chavi sudhara jaatii| merI Apase prArthanA hai ki Apa rAjasthAna sarakAra ko prerita kareM ki vaha usa krama ko phira se zurU kre|' saMtulana kI prakriyA zikSA ke saMdarbha meM yA kAryakSetrIya kauzala ke saMdarbha meM eka bar3A tattva hai saMvega kA sNtuln| prazna hogA ki yaha saMtulana kaise ho ? yahI zikSA kA mahattvapUrNa bindu hai| isa bindu kA sparza na kareM to zikSA zAbdika aura bauddhika vikAsa ke lie bana jAyegI, kintu vaha caritra kA vikAsa aura vyaktitva kA nirmANa karane vAlI nahIM bnegii| isa bindu para hI jIvana vijJAna kI upayogitA hamAre sAmane AtI hai| kucha loga kahate haiM-hama eka mahApuruSa kI jIvanI par3hA deMge to vidyArthI acchA bana jaayegaa| hama isako asvIkAra nahIM krte| gAMdhI ke sAhasa kI eka ghaTanA par3heMge to sAhasa kA vicAra sphurita hogaa| kartavyaparAyaNatA, ImAnadArI kI koI ghaTanA par3heMge to dimAga meM eka bijalI kauMdha jAyegI, eka taraMga paidA ho jaayegii| kintu yaha mAnava mastiSka bhI ajIba hai| kyA yaha kaha sakate haiM-eka bAra jo taraMga AyI, vaha mastiSka meM chAyI raha jAyegI ? samudra meM kitanI hI taraMgeM uThatI haiM, kintu vApasa gira jAtI haiN| taraMga TikatI kahAM hai ? use TikAne kI koI prakriyA khojeN| ___Aja zikSA ke kSetra meM mUlyoM kI carcA hai| hama pustakoM ke mAdhyama se kartavyabodha, dAyitvabodha, rASTrIya ekatA Adi kA pATha kitanA hI par3hA deM, taba taka inakI koI sArthakatA nahIM hogI, jaba taka inakI anuprekSA nahIM karAI jaayegii| jaba taka svataHsUcana yA sajesTIlaujI ke prayoga nahIM karAe 182 : nayA mAnava : nayA vizva Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAyeMge, kAyotsarga kI mudrA meM zithilIkaraNa karAkara una zabdoM ko hRdayaMgama nahIM karA diyA jAyegA aura vaha bhI eka bAra meM nahIM, mahInoM taka niraMtara sAtatya kI prakriyA nahIM calegI, taba taka jo par3hAyA jA rahA hai, usake sAtha tAdAtmya sthApita nahIM hogaa| kAryakSetrIya kauzala ke kSetra meM jIvanavijJAna ke prayoga bahuta sArthaka haiN| AtmavizvAsa ke lie kauna-sA prayoga honA cAhie, nirNayazakti bar3hAne ke lie kauna-sA prayoga kareM, smRti-vikAsa aura ekAgratA ke lie kauna-sA prayoga kreN| ina sabake vikAsa ke lie jIvanavijJAna ke prayoga nirdhArita haiN| unakA dIrghakAlika abhyAsa bahuta jarUrI hai| agara aisA hotA hai to kArya kSetra meM hI nahIM, hara kSetra meM vyakti saphalatA kA anubhava kara sakatA hai| kAryakSetrIya kauzala : 183 Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zikSA kA nayA AyAma manuSya kA jIvana bahuAyAmI hai| bhautika, AdhyAtmika, Arthika, sAmAjika, sAMskRtika, rAjanItika Adi jIvana ke aneka pakSa haiN| usakI vyAkhyA kisI eka ke pakSa ke AdhAra para nahIM kI jA sktii| zikSA ko bhI ekapakSIya nahIM banAyA jA sktaa| zikSA kA kAma kisI eka pakSa ko ujAgara karanA kaise ho sakatA hai ? zikSA vaha hai, jo jIvana kI sArI apekSAoM ko pUrA kre| sAmAnyIkaraNa : viziSTIkaraNa hama kabhI sAmAnyIkaraNa kI paddhati se kAma lete haiM aura kabhI viziSTIkaraNa kI paddhati se| eka DaoNkTara ema. bI. bI. esa. karatA hai| yaha sAmAnyIkaraNa kI prakriyA hai| phira spezelAijezana karatA haiM, AMkha, snAyu athavA hRdaya kA vizeSajJa banatA hai| zikSA ke sAmAnyIkaraNa aura viziSTIkaraNa donoM svarUpoM para vicAra kreN| eka vidyArthI hAyara sekeMDarI taka adhyayana karatA hai, yaha eka sAmAnyIkaraNa kI prakriyA hai| pahale akSarabodha-sAmAnya jJAna karA diyA jAtA hai| prAthamika aura mAdhyamika zikSA meM par3hane-likhane kI kSamatA, bauddhika vikAsa, socane-vicArane kI pRSThabhUmi nirmita ho jAtI hai| viziSTIkaraNa kI prakiyA meM vaha phira kaoNmarsa letA hai sAiMsa athavA sAikolAjI par3hatA hai| vidyA kI saikar3oM zAkhAeM haiN| vahAM usakA viziSTIkaraNa hotA hai| 184: nayA mAnava : na Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caritra kI zAkhA Arthika pakSa ke lie arthazAstra kI pUrI zAkhA hai| zarIra vijJAna aura cikitsA vijJAna kI pUrI zAkhA bhautikapakSa ke lie hai, zarIra ke lie hai, svAsthya ke lie hai| samAjavijJAna sAmAjika pakSa ke lie hai| jIvana ke hara pakSa ke lie eka zAkhA hai, jahAM vizeSa adhyayana hotA hai, vyakti vizeSajJa banatA hai| kintu caritrapakSa ke lie koI svataMtra zAkhA nahIM hai| vyavahAra manovijJAna meM kucha bAteM batAI jAtI haiM, kintu caritra vikAsa ke lie vizeSajJatA kI bAta nahIM AyI aura apekSita bhI nahIM lgii| Azcarya haivizvavidyAlayoM meM vibhinna viSayoM kI saikar3oM-saikar3oM zAkhAeM haiM, kahIM do sau DipArTameMTa haiM, kahIM cAra sau haiM kintu eka bhI phaikalTI caritra vijJAna yA ahiMsA prazikSaNa ke lie nahIM hai| isakA artha hai-vidyA kI ye zAkhAeM jIvikA ke sAtha jur3I huI mAna lI gaI haiM aura caritra ke viSaya ko jIvikA se bAhara rakha diyA gayA isalie apekSita nahIM samajhA gyaa| prazna AcaraNa kI zAlA kA kahA jAtA hai-nArada eka bAra rAvaNa ke yahAM cale ge| rAvaNa bahuta vidvAn thaa| vaidika sAhitya meM use zivabhakta aura prakANDa vidvAn mAnA gayA hai| vaha vidyA kA anurAgI thA, isa tathya kA jaina sAhitya bhI samarthana karatA hai| hajAra vidyAeM usane siddha kara lI thiiN| vaha zaktizAlI vidyAdhara thaa| rAvaNa ne nArada ko apane vidyA ke kakSa dikhAte hue kahA-yaha merI adhyayanazAlA hai, yaha merI prayogazAlA hai, yaha vijJAnazAlA hai| nArada ko vidyA kI sArI zAlAeM dikhA dii| nArada ne eka prazna kiyA-'mahAzaya ! bahuta sArI zAlAeM dikhA dI, kahIM koI AcaraNa kI zAlA bhI hai ? rAvaNa ne kahA-'vaha to nahIM hai|' nArada bole-'AcaraNa kI zAlA nahIM hai to ye sArI zAlAeM ApakA hI vinAza kreNgii|' anivArya bane caritra kI zikSA yaha bahuta gaMbhIra bAta hai| AcaraNa kI zAlA nahIM hotI hai, vidyA kI dUsarI sArI zAlAeM bana jAtI haiM, to ve svayaM manuSya ke saMhAra ke lie Age A zikSA kA nayA AyAma : 185 Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAtI haiN| eka bar3A prazna hai- zikSA jagat meM ise mahattva kyoM nahIM diyA gayA ? zikSAzAstriyoM ne isa ora dhyAna kyoM nahIM diyA ? samAdhAna ke do vikalpa ho sakate haiM AcaraNa kI svataMtra zAlA - AcaraNa kI vizeSajJatA / AcaraNa kA sAmAnyIkaraNa pahalA vikalpa acchA lagatA hai / vidyA kI kisI bhI zAkhA meM jAeM, AcaraNa yA caritra kI zikSA sabake lie anivArya ho, itanA to honA hI caahie| jahAM viziSTIkaraNa kI bAta hai, koI caratrivijJAna meM bhI vizeSajJa baneM, vizeSajJatA prApta kreN| sAmAnyIkaraNa kI zAkhA anivArya hai, vizeSajJatA anivArya nahIM ho sktii| kucha vyakti, jo ruci vAle haiM, ve isa zAkhA meM vizeSajJatA bhI prApta kreN| Avazyaka hai- vizvavidyAlaya meM eka phaikalTI ho, jo caritra kI vizeSajJatA prApta kraae| kintu jahAM sAmAnyIkaraNa kA prazna hai, vahAM prAthamika zikSA se vizvavidyAlayI zikSA taka caritra vijJAna kA prazikSaNa anivArya honA cAhie / AcaraNa kI sAmAnya zikSA to milanI hI caahie| hara kakSA meM aura adhyayana kI hara zAkhA meM vaha mile| prazna hogA - kaise mile ? isake lie prAthamika kakSAoM meM eka svataMtra viSaya honA jarUrI hai, jisase vidyArthiyoM ko caritravijJAna, naitikatA, adhyAtma kI jAnakArI mile / ahiMsA, satya Adi adhyAtma ke samagra pakSoM kA jJAna denA, unakA prayoga karAnA - yaha prAthamika kakSA ke vidyArthiyoM ke lie anivArya honA caahie| grejuezana yA posTagrejuezana meM thor3A-sA parivartana ho jaaegaa| bI. e. athavA ema. e. kA jo sabjekTa hai, usI meM usakA samAveza ho jAe / samAhAra kaise ho ? arthazAstra ke adhyayana ke sAtha-sAtha caritra ke tattva usameM isa prakAra samAhita kara lie jAe jaise dUdha meM cInI milA dI jAtI hai| dUdha meM cInI kA patA nahIM calatA aura dUdha meM miThAsa A jAtI hai / vaise ahiMsA aura ahiMsA kA pUrA parivAra, jisameM jAtIya unmAda yA abhiniveza nahIM hai, sAMpradAyika kaTTaratA nahIM hai, mAnavIya ekatA kA saMbodha hai, nazAmukti, paryAvaraNa aura lokataMtra vizuddhi 186 : nayA mAnava : nayA vizva Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI cetanA jAgRta hai, prAmANikatA hai| ahiMsA ke sAre tattvoM ko isa prakAra usameM garbhita kara diyA jAe, jisase aisA na lage ki kucha atirikta diyA jA rahA hai aura ahiMsA kI avadhAraNAeM usameM isa prakAra samAhita ho jAeM ki usakI miThAsa pUre pAThyakrama meM A jaaye| vidyArthI arthazAstrI baneM, samAja zAstrI baneM yA paryAvaraNazAstrI bneN| adhyAtma ke tattva bhI isa prakAra samAhita hoM ki par3hane vAle kI cetanA jAgRta ho jAye, usakA mastiSkIya parivartana ho jaae| sabase bar3I bAta hai-isa prakAra kI cetanA kA jAga jAnA, mastiSkIya parivartana kA ho jAnA lekina yaha ho nahIM rahA hai| ahiMsA aura arthazAstra kI avadhAraNAeM pUjya gurudeva jaina vizva bhAratI meM virAja rahe the| ajamera vizvavidyAlaya ke vAisa cAMsalara AhUjA aae| vArtAlApa ke eka prasaMga meM hamane kahAarthazAstra ke sAtha ahiMsA jur3anI caahie| hamArA arthazAstra ahiMsA kA arthazAstra honA caahie| unhoMne kahA-Apa kyA kaha rahe haiM ? arthazAstra to prAraMbha se hI hiMsA kI bAta sikhAtA hai| arthazAstra kI sArI avadhAraNAeM hiMsA kI ora le jAtI haiM, bhogonmukha banAtI haiM, spardhA ko janma detI haiN| manuSya eka bauddhika prANI hai aura usameM yaha kSamatA hai ki vaha jyAdA kmaae| jyAdA icchA, jyAdA AvazyakatA, jyAdA saMgraha, jyAdA utpAdana-ye sArI avadhAraNAeM to hiMsA kI ora le jAne vAlI avadhAraNAeM haiM aura Apa kaha rahe haiM-arthazAstra ko ahiMsA kA arthazAstra bnaaeN| inameM koI mela nahIM hai| hamane kahA-Aja arthazAstra kI avadhAraNAoM ko badalanA jarUrI hai| gAMdhIjI ke paripArzva meM jo arthazAstrI the, unhoMne kucha aisA prayatna kiyA thA kintu Aja ke bhautikatApradhAna aura arthapradhAna yuga ke logoM ko aisI bAteM mAnya nahIM hotiiN| Aja kI avadhAraNA hai-'arthasAraM sarvasvam'--artha hI saba kucha hai| aisI sthiti meM naitika avadhAraNAeM kAma nahIM kara rahI haiN| anukUla vAtAvaraNa Aja phira eka avasara hai aura vaha isalie hai ki zAyada usa samaya Aja jitane Arthika aparAdha nahIM the, itanI Arthika jaTilatAeM bhI nahIM thIM, zikSA kA nayA AyAma : 187 Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ itanI hiMsA bhI nahIM thii| Aja kamAI kA sabase bar3hiyA tarIkA hai apaharaNa aura phira phirautI kI maaNg| Aja to yaha lagabhaga udyoga kA rUpa le cukA hai| na koI dukAna yA zorUma, na phaikTarI aura udyog| Ajakala samAcAra patroM meM aisI khabareM prAyaH mukhapRSTha para rahatI haiM- jo bacce ko pratidina gAr3I se skUla le jAtA thA, usa DrAivara ne hI bacce kA apaharaNa kara liyA aura dasa lAkha phirautI kI mAMga kara dii| Aja Arthika aparAdha itane bar3ha gae haiM ki pahale zAyada inakI kalpanA bhI nahIM kI gaI hogii| zikSA. ne dakSatA bar3hA dI, bauddhikatA bahuta bar3hA dI, aba usakA upayoga Arthika aparAdha, sAmAjika aparAdha ke kSetra meM ho rahA hai| yaha svAbhAvika bAta hai-jaba samasyA gaharAtI hai, taba samAdhAna khojane kI cAha bar3hatI hai| Aja AdamI soca rahA hai- isakA koI samAdhAna honA cAhie aura ve loga vizeSakara soca rahe haiM, jo apaharaNa ke zikAra hae haiM, jinase do karor3a, pAMca karor3a, dasa karor3a kI mAMga huI hai aura jinheM le-dekara samajhautA bhI karanA par3A hai| aise samajhaute sarakAra ko bhI karane par3e haiN| jinake gharoM meM dina-dihAr3e DakaitI ho jAtI hai, ve isa bAre meM bahuta socate haiN| jo AtaMkavAda ke sAye meM jI rahe haiM, bhArI rizvata aura daheja kI samasyA se pratAr3ita ho rahe haiM, ve avazya socate haiM ki sthiti badalanI caahie| isa soca ne jIvana vijJAna yA ahiMsA prazikSaNa ke lie adhika anukUla vAtAvaraNa banAyA hai| isa avasara para bhI hamAre zikSAzAstriyoM ne kucha nahIM socA, zikSA meM koI parivartana kI bAta nahIM socI to zAyada isase bhayaMkara bhUla aura kucha nahIM hogii| Aja bhale hI koI na kare, lekina bhAvI pIr3hI unakI mUrkhatA kA ullekha avazya kregii| itihAsa isa bhayaMkara bhUla kA ahasAsa karegA, ullekha karegA aura mAnegA-jinake hAtha meM badalane kA sUtra thA, ve kuMbhakarNI nIMda meM sote rahe aura apanI roTI pakAte rahe, unhoMne deza ke lie kucha nahIM kiyaa| dAyitva dharma guru kA yahI prazna Aja dharmaguruoM ke sAmane hai| do hI taMtra haiM, jinameM badalane kI kSamatA hai| rAjanItijJa badala nahIM skte| unheM to svayaM badalanA hai| ve kisI 188 : nayA mAnava : nayA vizva Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ko kyA badaleMge ? mastiSkIya cetanA ko badalane ke do hI taMtra ho sakate haiM-eka dharma kA taMtra aura dUsarA zikSA kA taMtra / yadi zikSA-taMtra aura dharma-taMtra ke logoM ne dhyAna nahIM diyA to itihAsa meM ve bhI isa bhayaMkara bhUla ke sAkSI mAne jaaeNge| pUjya gurudeva ne isa dizA meM dhyAna diyA hai| koI svArtha nahIM, koI prayojana nahIM, kucha lenA-pAnA nhiiN| mAtra kalyANa bhAvanA kI dRSTi se parivartana kI dizA meM gaMbhIra cintana kiyaa| AcArya hemacandra ne bhagavAn mahAvIra kI stuti meM kahA-Apa abandhu ke bandhu haiM, akAraNa vatsala haiN| anAhUta sahAyastvaM, khamakAraNa vatsalaH yaha ahaitukI vRtti paramArtha kI cetanA se sphurita hotI hai| eka hI uddezya hai ki manuSya caritravAn rahe, samAja caritravAn rhe| zikSAtaMtra ke logoM ko bhI yaha socanA cAhie- mastiSkIya parivartana kaise ho / usake lie hameM nayA AyAma kholanA hogaa| jo zikSA kA vartamAna AyAma hai, usase haTakara kucha karanA hogaa| zikSA ke do hetu zikSA ke do hetu banate haiM-bhASAmukta zikSA aura bhASA yukta zikSA / gaNita, vyAkaraNa, tarka, sAiMsa-ye saba bhASA ke dvArA par3hAye jAne vAle viSaya haiN| sAiMsa meM jarUra kucha bhASAmukta zikSA bhI dI jAtI hai| vahAM bhASA kama hai, prayoga jyAdA haiN| kintu zeSa viSayoM meM bhASAyukta zikSA hI calatI hai| bhASAyukta zikSA ke sAtha bhASAmukta zikSA ko jor3anA jIvana vijJAna kA eka lakSya hai| yaha zikSA kA eka nayA AyAma hai-bhASAmukta zikSA bhI zikSA ke sAtha judd'e| bhASA ke prayoga kI upayogitA hai, usase mastiSka ko prazikSita kiyA jAtA hai, kintu hamAre mastiSka kA kucha bhAga aisA hai, jo bhASA ke saMketoM ko grahaNa nahIM karatA, svIkAra nahIM krtaa| vaha abhyAsa aura prayoga ko svIkAra karatA hai| mastiSka kA dAyAM paTala bhASA ko kama grahaNa karatA hai| vaha mukhyataH grahaNa karatA hai, abhyAsa ko, prayoga aura pravRtti ko| usako jAgRta karanA hai to bhASAmukta zikSaNa kA prayoga karanA hogaa| zikSA kA nayA AyAma : 186 Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samasyA aura tanAva eka vidyArthI tanAva meM hai to vaha uddaNDa bhI banegA, AkrAmaka bhI banegA aura bhaviSya meM vaha AkramakatA kA saMskAra arjita karatA rahegA, usake mastiSka meM AkrAmakatA kI vRttiM paiTha karatI rhegii| Avazyaka hai ki vidyArthI ko sadA tanAvamukta rakhA jaae| parIkSA kA samaya ho yA adhyApaka kA vyavahAra, gharelU samasyA ho yA Arthika samasyA, usako tanAvamukta rakhA jA sake, yaha bahuta Avazyaka hai| kyA uparokta paristhitiyoM meM vaha tanAvamukta raha sakegA ? agara hama bauddhika stara para soceM to uttara hogA-nahIM raha skegaa| kintu bhASAmukta vidhi ke AdhAra para hama cintana kareM to hama kaha sakate haiM ki samasyA ke hote hue bhI vaha tanAvamukta raha sakegA, rhegaa| yahI jIvana kI kalA hai-hajAra samasyA hai, para phira bhI tanAvamukta rheN| yaha na mAne ki samasyA tanAva paidA karatI hai| koI samasyA tanAva paidA nahIM krtii| hamArI mastiSka kI durbalatA tanAva paidA karatI hai yA mastiSka kA eka bhAga, jo hara samaya sakriya rahatA hai, tanAva paidA karatA hai| agara hama mastiSka ke usa bhAga ko jAgRta kara leM, jo sAre tanAvoM ko rilIja karatA hai, kabhI bhI tanAva ko saMcita nahIM hone detA, to bar3I-se-bar3I samasyA ke Ane para bhI tanAva nahIM hogaa| aisA bhI nahIM hogA ki vaha samasyA ko jhelatA rhe| vaha tanAvamukta hokara samasyA kA samAdhAna ddhuuNddh'egaa| kyA tanAva meM kisI samasyA kA samAdhAna khojA jA sakatA hai ? tanAva meM samasyA ko sulajhAne kA artha hai-eka samasyA ko samAhita karanA, dUsarI samasyA ko paidA kara lenaa| samAdhAna kA yaha tarIkA nahIM hai-samasyA ko sulajhAne kA tarIkA hai-svayaM sthira rahe, svayaM samasyA na bne| vijaya kA sUtra pracIna kAla meM zAstrArtha bahuta hote the, vAdavivAda bahuta calate the aura unake bar3e-bar3e akhAr3e calate the| Agama sAhitya meM batalAyA gayA-jaba vAda vivAda cala rahA ho, pratipakSa uttejanApUrNa vyavahAra kara rahA ho, aisI sthiti meM agara tumheM vijayI honA hai to tuma zAnta rho| carcA karane vAlA uttejita hotA hai aura yadi tuma uttejita ho gaye to tumhArI parAjaya nizcita hai| tuma zAnta 160 : nayA mAnava : nayA vizva Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rahoge aura vaha uttejita rahegA to tuma jIta jAoge, vaha hAra jAyegA / / pUjya kAlUgaNI kA vaha udAharaNa bahuta sArthaka hai - do vyaktiyoM ne eka rasse ko khIMcanA zurU kiyaa| agara donoM tAnate haiM to rassI TUTa jAyegI aura donoM gira jaaeNge| eka tAMnatA hai aura dUsarA DhIla de detA hai to tAnane vAlA gira jaayegaa| jIvana vijJAna yahI sikhAtA hai (koI bhI samasyA Ae, cAhe vaha vidyArthI jIvana meM Ae yA pArivArika jIvana meM, samasyA kA samAdhAna tanAvamukta raha kara kareM / bhItara : bAhara sUphI santoM ke bAre meM eka bahuta sundara bAta kahI jAtI hai| kisI ne pUchApurAne sUphI santoM meM aura Aja ke sUphI santoM meM kyA antara hai ? isa prazna kA bahuta mArmika uttara diyA gayA - antara kevala itanA hai ki purAne sUphI santa bhItara meM sthira rahate the aura bAhara meM caMcala rahate the| Aja ke sUphI santa bhItara meM to caMcala haiM aura bAhara meM bahuta sthira haiM / bhItara meM caMcala rahanA aura bAhara meM sthira rahanA dikhAvA hai, samasyA ke samAdhAna kA sUtra nahIM hai / mAnasikatA badale jIvana vijJAna kA prazikSaNa vyakti ko bhItara meM sthira karegA, vaha bAhara se caMcala raha kara samasyA kA samAdhAna khojegaa| Aja isake sarvathA viparIta cala rahA hai| Aja kA sUtra yaha hai- 'zaThe zAThyaM samAcaret' - koI tumhAre sAtha zaThatA kA vyavahAra kare to tumheM bhI usake sAtha zaThatA kA vyavahAra karanA cAhie / agara koI tuma para kaMkar3a pheMke to tuma usa para patthara pheNko| jaise ko taisA uttara do| ye sUktiyAM aura loka kahAvateM batA rahI haiM ki hamArI mAnasikatA kyA hai ? isa mAnasikatA ko badalanA hai / hAtha para hAtha dharakara mata baiTho, samasyA kA samAdhAna khojo, kintu zaTha ke sAtha zaTha bana kara nahIM / agara zaTha bana kara samAdhAna khojane kI koziza karoge, to vaha zaThatA pahale tumheM khAyegI, samAdhAna hogA nahIM, samasyA aura ulajha jAyegI / yahI jIvana kA rahasya hai ki hara sthiti meM tuma zikSA kA nayA AyAma : 181 Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tanAvamukta raha sako aura jahAM bhI samasyA Aye, vahAM dAyeM paTala se kAma lo / zikSA kI samasyA mastiSka kA dAyAM paTala caritra ke lie uttaradAyI hai, AtmAnuzAsana ke lie uttaradAyI hai / isakA kAma hI hamAre caritra ke sAtha jur3A huA hai / laukika vidyA ke lie mastiSka kA bAyAM paTala uttaradAyI hai| Aja kI zikSA kI samasyA hai - kevala bAyeM paTala ko jAgRta karane kA prayatna ho rahA hai / aba usake sAtha nayA AyAma jur3anA cAhie - dAyeM paTala ko bhI jAgRta kreN| bAyeM ko sulA deM, yaha to nahIM kahA jA sakatA kyoMki usake binA jIvana kI yAtrA nahIM calatI / vaha Avazyaka hai kintu usake sAtha dAyeM mastiSka paTala ko bhI sakriya karanA jarUrI hai / jIvana vijJAna ke maMca se hama yaha aneka bAra kahate haiM - zikSA meM jo cala rahA hai, usameM kucha chor3anA cAhie aura kucha jor3anA cAhie / jor3anA yaha cAhie - vidyArthI ko tanAvamukta kaise rakhA jA sake, kaise usake dAyeM mastiSkIya paTala ko jAgRta kiyA jA sake ? kaise nAr3ItaMtrIya saMtulana paidA kiyA jA sake ? kaise antaHsrAvI graMthiyoM ke srAva ko saMtulita aura niyojita kiyA jA sake ? zikSA ke aneka pahalU zikSA meM aneka pahaluoM se vicAra kiyA gayA / jaise- buniyAdI tAlIma, udyoga ke sAtha zikSA kA sambandha jur3anA cAhie, vyavasAya ke sAtha zikSA jur3anI cAhie Adi-Adi jIvikAparaka aneka pahaluoM se vicAra kiyA gyaa| inheM vyartha bhI nahIM mAnA jA sakatA, kyoMki ye jIvana kI AvazyakatAeM haiM / kintu jaivika dRSTi se, bAyolAjikala AspekTa se jitanA vicAra honA cAhie thA, utanA nahIM huaa| jaivika rAsAyanika parivartana kI dRSTi se jitanA vicAra honA cAhie, utanA nahIM huA hai / thor3A-bahuta manovaijJAnika dRSTi se huA hai, kintu vaha bhI bahuta nagaNya aura prAyogika vidhi ke rUpa meM nahIM huA hai / jIvana vijJAna meM ina sArI prAyogika vidhiyoM para cintana huA hai, vicAra-vimarza huA hai, prayogoM kA nirdhAraNa huA hai aura yaha prayatna 182 : nayA mAnava : nayA vizva Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ho rahA hai ki kaise vidyArthI ke mastiSka kA saMtulita vikAsa kiyA jAye ? mastiSka ke ve sAre prakoSTha jAgRta hoM, jo jIvana ke sAtha jur3e hue haiN| nAr3ItaMtrIya asaMtulana jo paidA hotA hai, usakA kaise baileMsa kiyA jAye ? ina sArI AdhyAtmika, yaugika aura vaijJAnika pravidhiyoM kA sammizraNa kara eka paddhati kA nirdhAraNa huA hai aura usako hama zikSA kI pUraka paddhati ke rUpa meM istemAla karanA cAhate haiN| pUraka paddhati dUdha kA apanA kAma hai| yaha nahIM kahA jA sakatA-cInI dUdha kA kAma kregii| bahuta loga phIkA dUdha nahIM pI sakate, zAyada svAda bhI unheM nahIM AtA hogaa| cInI milA kara usameM miThAsa paidA karate haiN| acche bhojana ke lie tela, masAle aura namaka kA prayoga hotA hai| ye hamAre bhojana ke pUraka tattva haiN| hindustAna meM ina pUraka tattvoM kA bahuta mahattva kiyA gayA aura bar3e vaijJAnika DhaMga se inheM khojA gyaa| pAcanataMtra ke lie haldI jarUrI hai to bhojana meM haldI kA prayoga zAmila kara liyaa| isI prakAra jIrA, soMTha, kAlI mirca Adi ko zAmila kiyA gyaa| hama jIvana vijJAna ko isI rUpa meM dekhate haiN| agara jIne kI kalA, jIvana ke rahasya aura jIvana ke sUtra zikSA ke sAtha nahIM jur3ate haiM to namaka ke binA bhojana vAlI bAta hogii| isIlie Aja isa naye AyAma para kAphI cintana jarUrI hai| ise samajheM, isa prakAra niyojita kareM, jisase vidyArthI para bhAra bhI na pdd'e| soceM svArtha se pare gAMdhIjI ne isa bAta para bala diyA thA-pAThyapustakoM se mukta zikSA honI cAhie para ise koI bhI Aja sunane-samajhane ko taiyAra nahIM hai aura sune bhI kaise ? agara pAThyapustakavihIna zikSA ho jAye to karor3oM-araboM kA dhaMdhA hI sAmapta ho jaayegaa| zikSA ke kSetra meM bar3e dhaMdhe cala rahe haiN| aise dhaMdhebAja kaba cAheMge ki aisI zikSA ho ? na jAne kitane logoM kA svArtha isake sAtha jur3A huA hai| ve kabhI pasaMda nahIM kreNge| yaha bahuta Age kI bAta hai kintu jo cala rahA hai, usameM kucha chor3a deM, kucha jor3a deM to zAyada eka nayA AyAma, zikSA kA nayA AyAma : 163 Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayA ciMtana hamAre sAmane prastuta hogaa| aisA lagatA hai ki yaha bAta kucha samajha meM A rahI hai| kucha loga soca bhI rahe haiN| kintu svArthamukta hokara kevala zikSAtaMtrIya dRSTikoNa se kaba socA jAyegA, isakI pratIkSA hai| agara samAja ko kucha badalanA hai to isake atirikta aura koI vikalpa bhI nahIM hai| aisA nahIM mAnA jAnA cAhie ki jIvanavijJAna pUjya gurudeva tulasI kI sannidhi meM vikasita huA hai| yaha to vAstavikatA hai| isa vAstavikatA ko ulTA nahIM jA sktaa| jo yathArtha hai, usa yathArtha kI svIkRti hI hamArI samasyA kA sabase bar3A samAdhAna hogaa| 164 : nayA mAnava : nayA vizva Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svastha samAja saMracanA kA saMkalpa hama saba dekhate haiM, kintu jise dekhanA cAhie, use kama dekhate haiM, vahAM taka kama pahuMca pAte haiM / vyakti ko dekhate haiM, samAja ko dekhate haiM / eka dRSTikoNa hai vyakti ko dekhane kA, samAja ko dekhane kA / dekhate haiM to kucha vikAra sAmane Ate haiM, kucha bImAriyAM sAmane AtI haiM | pratIta hotA haiM- vyakti rugNa hai aura samAja bhI rugNa hai| AdamI cAhatA hai - vaha rugNa na rahe / pratyeka yuga ke jo ciMtaka vyakti hue haiM, unhoMne sAmAjika svAsthya ke lie yojanA banAI hai, darzana diyA hai, prayatna kiyA haiM i bImArI kahAM hai ? kucha dArzanikoM aura arthazAstriyoM ne samAja kI bImArI kA kAraNa artha kI samasyA ko batAyA / - artha ke AdhAra para samAja banatA haiM aura bigar3atA hai / yadi artha kI vyavasthA ThIka kara dI jAye to samAja svastha bana jAyegA / isI AdhAra para eka darzana cala par3A sAmyavAda kA, sAmajavAda kA / kAphI prayatna kiye gaye artha kI vyavasthA ko saMtulita karane ke lie, samAja ko svastha banAne ke lie, kintu vyavasthA saMtulita nahIM huI / asaMtulana bar3hatA rahA / Arthika samasyA nahIM sulajhI, Arthika aparAdha bar3he haiM, svAsthya bigar3A hai / bImArI Akhira kahAM hai ? bImArI kyA hai ? ina do binduoM para vicAra karanA hogA / svastha samAja saMracanA kA saMkalpa : 165 Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAma aura artha kAma aura artha-ye do samAja kI mUlabhUta pravRttiyAM haiN| prazna hai- kAma ke sudharane se artha sudharatA hai yA artha ke sudharane se kAma sudharatA hai ? isa bindu para kama dhyAna diyA gayA, isakI mImAMsA kama kI gyii| Arthika avadhAraNA bAda meM banatI hai| kAma kI cetanA svAbhAvika hai| hara vyakti kAmanA ke sAtha janma letA hai| icchA, kAma yA kAmanA-yaha manuSya kI maulika manovRtti hai| yadi manovRttiyoM kA vargIkaraNa kiyA jAye aura samAhAra kiyA jAye to eka hI manovRtti aMtima hogI, vaha hai kAma, kAmanA yA icchaa| pratyeka prANI meM yaha hotI hai| artha kA hetu bhI kAma hai| mUla kAmanA hai, jo sArI pravRttiyoM ko janma de rahI hai aura sArA vistAra kara rahI hai| kAma kA artha mArksa ne artha para dhyAna kendrita kiyA aura usakA aitihAsika sandarbha meM adhyayana kiyaa| yadi vaise hI kAma para dhyAna diyA jAtA aura usakA aitihAsika sandarbha meM adhyayana kiyA jAtA to samasyA kAphI sulajha jaatii| mUlabhUta samasyA artha nahIM hai| yaha nambara do kI samasyA hai| eka nambara kI samasyA hai kaam| 'kAma jAnAmi te rUpaM' saMkalpAt kila jAyase- kAma eka saMkalpa ke sAtha vyakta hotA rahatA hai| hama kAma ko vistAra se smjheN| kAma kA artha korA seksa nahIM hai, korA yauna sambandha nahIM hai| hamArI indriyoM kI atRpti, icchA-ye saba manuSya meM nAnA rUpoM meM paidA hotI rahatI haiN| AMkha, kAna, nAka, jIbha, tvacA-saba indriyoM kI kAmanAeM haiM, atRpti haiM aura ve apanI atRpti ko pUrA karanI cAhatI haiN| jaise indriya kI icchA aura kAmanA hai, vaise hI mana aura bhAvanAgata kAmanA hai| kAma, artha aura bhoga puruSa kyA hai ? kAma hI to hai-eSa vai kAma : agara kAmanA na ho to puruSa kA jIvana badala jaayegaa| gItA meM jo niSkAma zabda kA cunAva kiyA gayA hai, vaha bahuta saTIka hai| niSkAma vaha hai, jo kAmanA rahita hai| phala kI kAmanA nahIM hai to phira artha kI spardhA nahIM hogI, artha kA aparAdha bhI nahIM 166 : nayA mAnava : nayA vizva Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hogaa| yadi artha aura kAma donoM kA samaveta adhyayana kiyA jAtA to zAyada hama samAdhAna ke bahuta nikaTa pahuMca jaate| dharma ke logoM ne kAma kA adhyayana bahuta vistAra se kiyA / samAjavAda aura sAmyavAda ke dArzanikoM ne artha kA adhyayana bahuta vistAra se kiyA donoM ke adhyayana alaga-alaga rhe| yadi milA deM to samasyA kA bahuta kucha hala ho jaae| kAma aura artha - donoM kA saMyukta adhyayana bhI honA cAhie / kAma zAstra kI bAta seksa ke sandarbha meM nahIM kaha rahA hUM / kAmazAstra yAnI icchA kA zAstra, kAmanA kA zAstra / kAmazAstra, arthazAstra aura inake sAtha jur3e upabhogazAstra | ina tInoM kA eka samavAya banatA hai to samAja ko svastha banAne vAlI prakriyA upalabdha ho jAtI hai / svastha samAja ke lakSaNa eka vyakti corI karatA hai / bhItara meM agara kAmanA nahIM hai to kaThinAI jhela legA, kintu corI nahIM kregaa| corI ke pIche koI garIbI kAraNa nahIM hai / aise cora haiM jo bahuta saMpanna haiM, kintu corI Adatana karate haiM, saMskAravaza karate haiM, damita vAsanA kI pUrti hetu karate haiM / jitane aparAdha hote haiM, ve kisI prayojana ke sAtha jyAdA nahIM hote| yaha eka bahAnA hai ki isa sthiti meM becArA kyA karatA ? usake pIche damita vAsanAe haiM saMskAra haiM, aura bhItara jAeM to kAmanA kA cakra cala rahA hai| kAmanA kA saMyama nahIM haiM, isalie aparAdha meM jA rahA haiM / svastha samAja ke tIna lakSaNa haiM jisa samAja meM kAma para niyaMtraNa kiyA jAtA hai, vaha svastha samAja hai / jisa samAja meM anAvazyaka hiMsA nahIM hotI hai, vaha svastha samAja hai / jisa samAja meM Arthika aparAdha nahIM hotA hai, vaha svastha samAja hai / jar3a kI bAta svastha samAja ke lie pahalA lakSaNa hI paryApta hai, kintu abhivyakti kI suvidhA ke lie do aura jor3a deN| mUla hai kAma / bhagavAn mahAvIra ne kahA - 'kAme kamAhi kamiyaM khu dukkhaM- sAre duHkha kAmanA ke sAtha hote haiM / svastha samAja saMracanA kA saMkalpa : 167 Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAmanA kA atikramaNa karo, duHkha apane Apa miTa jAyegA / duHkha ko miTAne kA prayatna mata kro| tuma duHkha kI jar3a taka jaao| duHkha kI jar3a hai kAma kAma taka jAo, vahAM samAdhAna karo, tumheM anubhava hogA-duniyA meM duHkha nAma kI koI cIja nahIM hai| ___ adhyAtma ke AcAryoM ne sacamuca jar3a ko pakar3A thaa| samAjavAda aura sAmyavAda ke karNadhAroM ne jar3a ko nahIM pakar3A, tane ko pakar3a liyaa| svastha samAja kI jar3a hai kAmanA kA saMyama aura usakA tanA hai artha kA sNym| ye do bAteM AtI haiM to svastha samAja ke lie hamArI pRSThabhUmi prazasta bana jAtI hai| kAmanA kA saMyama hai to upabhoga kI sImA apane Apa ho jAtI manovaijJAnika dRSTi manovaijJAnika dRSTi se vicAra kreN| pahale vyakti ke mana meM kAmanA paidA hotI hai| eka strI ke mana meM kAmanA paidA huI-mujhe hAra pahananA hai| pati se hAra kI mAMga kii| hAra prApta ho gyaa| kAmanA kI pUrti ho gayI, saMtuSTi ho gyii| kintu dUsare dina par3osina ke gale meM usase bhI bar3hiyA hAra dekhaa| usakI kAmanA ko punaH uttejanA milii| pati se bolI-jo kala lAe the, vaha to sAdhAraNa hAra hai, mujhe to usase bar3hiyA hAra caahie| yaha kAma-prerita samasyA hai| Aja ke ye sAre phaizana isIlie cala rahe haiM ki eka dUsare ko dekhakara kAmanA kA uddIpana ho rahA hai| vartamAna meM kAmanA ke uddIpana ke jitane bhI upakrama cala rahe haiM, unheM asIma kahA jA sakatA hai aura usI AdhAra para sArA artha cakra cala rahA hai| eka bhAI ne batAyA-hama lar3akiyoM ke lie bar3hiyA se bar3hiyA kapar3A lAte haiM, kintu eka mahIne bAda vaha saba unake lie bekAra ho jAtA hai| ve kahatI haiM- aba yaha kisI kAma kA nahIM, phaizana badala gyaa| phira nayA lAte haiM, kucha hI dinoM ke bAda vaha bhI bekAra ho jAtA hai| DijAinara nae-nae, AkarSaka paridhAna nikAlate haiM, jisase jyAdA se jyAdA bikrI ho, kintu becArA grAhaka jo upabhoktA hai, usake siradarda ho jAtA hai| 168 : nayA mAnava : nayA vizva Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aparAdha kyoM kAmanA kA cakra bhItara se calatA hai| eka udyogapati se maiMne pUchA-'tumhAre pAsa itanA dhana thA, phira tumane itanI aprAmANikatA aura Arthika aparAdha kyoM kiye ? usane kahA-'mahArAja, aba Apase kyA chipAUM ? mere mana meM yaha kAmanA thI ki mujhe hindustAna kA prathama nambara kA udyogapati bananA hai, e-vana bananA hai| isa kAmanA ne mujhase sAre AcaraNa karavA liye| pApa ko kauna karAtA hai ? gItA meM isa bAta ko ThIka pakar3A gayA-yaha kAma karavA rahA hai| jaba taka kAma para niyaMtraNa nahIM hogA, artha para niyaMtraNa nahIM ho paayegaa| Aja yahI ho rahA hai-hama artha kI vyavasthA ko to saMtulita karanA cAhate haiM kintu kAma para dhyAna de nahIM de rahe haiN| isIlie samAjavAda aura sAmyavAda kI kalpanA saphala nahIM huii| yahI vaha bindu hai, jahAM adhyAtma ko jor3anA caahie| kAma kI vyavasthA ko ThIka kiye binA samAja aura artha kI vyavasthA ThIka ho sakatI hai, isakA sapanA bhI nahIM dekhanA caahie| hara vyakti ke mana meM kAma prabala hai| artha ko niyaMtrita kareMge to itanA saMbhava hai-vyakti kaThora daNDa, kArAvAsa ke Dara se sAmane kucha nahIM karegA, kintu bhItara meM to aparAdha kA cakra calegA aura kAmanA usako prerita karatI rhegii| sabase bar3I jo maulika preraNA hai, vaha hai kAma / kAma ke dvArA hI sArA cakra saMcAlita ho rahA hai| svastha samAja vaha hai, jisane isa sacAI ko samajhA hai aura kAma ko niyaMtrita karane kA prabandha kiyA hai| svastha samAja ke lie isa bindu para adhyAtmavAda aura samAjavAda donoM jur3a jAte haiN| mArksa aura eMjilsa ne apane aMtima varSoM meM kahA thA-yadi yaha adhyAtma kA sUtra pahalI avasthA meM hameM prApta hotA to hamArI saMpUrNa dArzanika kalpanA dUsare prakAra kI hotii| kintu aba hamArI avasthA ho gaI aura hama use sudhArane kI sthiti meM nahIM haiN| unhoMne isa saccAI kA khula kara pratipAdana kiyA-adhyAtma ke binA, caritra ke binA korI arthavyavasthA kI bAta cala nahIM paayegii| adhyAtma kA artha hai kAmanA para niyaMtraNa krnaa| isake sAtha artha kI vyavasthA ko ThIka karanA cAheM to kAphI suvidhA ho jaayegii| svastha samAja ke lie prathama svastha samAja saMracanA kA saMkalpa : 166 Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AvazyakatA hai kAma ko samajhanA; kAma kI samasyAoM kA adhyayana karanA, kAma ke dvArA hone vAlI abhivRttiyoM kA adhyayana karanA, usake duSpariNAmoM kA adhyayana karanA aura kAma para niyaMtraNa karane vAlI AdhyAtmika vidhiyoM kA adhyayana karanA, prayoga krnaa| isa sthiti meM Arthika aparAdha aura bhoga-upabhoga kI jaTila samasyA kA pariSkAra karane meM bahuta suvidhA ho jaayegii| mUla samasyA hai kAma hamAre sAmane sabase pahalI samasyA upabhoktAvAda kI hai| padArtha kama aura upabhoktA jyAdA, yahI saMgharSa hai| yaha sthUla saMgharSa hai| hamArI buddhi ke sAmane sthUla saMgharSa hI aayegaa| hama usI se jUjhane kA prayatna karate haiN| eka samasyA hai-padArtha kI samasyA kaise suljhaaeN| dUsarI samasyA hai-Arthika samasyA ko kaise sulaajhaaeN| ina do para Akara aTaka jAte haiN| buddhi kI sImA ina do taka hI hai| isase Age hameM jAnA hogA anubhava aura prajJA ke mAdhyama se| prajJA aura antardRSTi se dekhanA hogA ki Arthika samasyA mUla nahIM hai| upabhoktA kI samasyA bhI mUla nahIM hai| mUla samasyA hai kAmanA kii| kAraNa kyA hai ? adhyAtma kI pratyeka zAkhA ne cAhe vaha vaidika aura upaniSad kI dhArA ho, jaina aura bauddha darzana kI dhArA ho, isa para prakAza ddaalaa| mahAvIra ne kahA-'icchA hu AgAsasamA annntyaa|' icchA AkAza ke samAna anaMta hai| jaba taka kAmanA kA saMyama nahIM karoge, kisI bhI samasyA kA samAdhAna nahIM hogaa| ____ atRpta vAsanA kathanI aura karanI kI dUrI paidA karatI hai| Aja kA bar3A prazna hai-kathanI aura karanI kI dUrI kyoM hai ? isakA kAraNa na Arthika hai, na sAmAjika hai, balki Atmika hai| yaha bhItara kI samasyA hai, kAma kI samasyA hai| eka sAmyavAdI zAsanapraNAlI ke mukhiyA ko baMdI banAne ke bAda usake prAsAda ko dekhA gayA to hIre jar3e jUte mile| itanI mUlyAvAn vastueM milIM, jinakI kalpanA nahIM kI jA sktii| rAjaprAsAda kI usa sArI sAmagrI 200 : nayA mAnava : nayA vizva Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ko bAMTA jAtA to zAyada hajAroM-hajAroM parivAra tRpta ho jaate| saMgraha aura zoSaNa ke virodha meM calane vAlI vicAradhArA kA netRtva karane vAlA svayaM itanA parigrahI ! isa kA kAraNa kyA hai ? jIvana vijJAna kA sUtra hamane isa sacAI ko kyoM nahIM pakar3A, yaha bar3A Azcarya hai aura Azcarya nahIM bhI hai| jaba taka adhyAtma kI eSaNA nahIM kareMge, usa para gaharA cintana nahIM kareMge, taba taka isako pakar3A bhI nahIM jA sakatA aura chor3A bhI nahIM jA sktaa| paryAvaraNa ke saMdarbha meM kahA gayA-padArtha sImita hai, upabhoktA jyAdA hai, isalie bAMTa-bAMTa kara khaao| 'sabake lie ho' yaha avadhAraNA rAjanIti meM prAcInakAla se calatI A rahI hai| cANakya ne kahA-'akele mata khAo, khAo aura khilaao|' ise Aja isa rUpa meM liyA jA rahA hairizvata khAo aura khilaao| svayaM rizvata lo aura dUsaroM ko bhI rizvata khAne do| isalie Upara kA adhikArI, bIca kA adhikArI aura nIce kA adhikArI-tInoM meM mela hotA hai| arthazAstra, samAja zAstra, paryAvaraNa zAstra se jo avadhAraNA achUtI raha gayI, vaha hai adhyAtmazAstra kii| use jaba taka jor3A nahIM jAyegA, taba taka samAja svastha nahIM bnegaa| jIvana vijJAna kA vaktavya hai-samAjazAstra, arthazAstra, sRSTi vijJAnazAstra-saba caleMge, kintu ina sabake sAtha kAmanA ke saMyama kI bAta jor3a deM, svastha samAja kA AdhAra nirmita ho jaaegaa| samAja kI prANazakti saMyama samAja kI prANazakti hai| isa prANazakti ko pratiSThita kaise kareM ? eka upAya hai shikssaa| zikSA ke dvArA vidyArthI ke mastiSka meM prAraMbha se hI ahiMsA kI cetanA jAgRta kI jaaye| yaha kAma-saMyama kI cetanA ahiMsA kI cetanA hai| jitanA kAma kA asaMyama, utanI hiNsaa| jitanA kAma kA asaMyama, utanA Arthika aparAdha / jar3a kI bAta hai- kAma saMyama yA ahiMsA kI cetanA ko jAgRta kareM aura usakA sazakta mAdhyama hai shikssaa| prAraMbha se hI vidyArthI ke mastiSka meM yaha dhAraNA biThAeM- jo icchA paidA hotI hai, use bhogo mata, svastha samAja saMracanA kA saMkalpa : 201 Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usakI kATa-chAMTa karanA siikho| aneka vyakti apanI koThiyoM meM harI dUba lagAte haiN| dUba bar3hatI hai to usakI kATa-chAMTa karate haiM, jisase vaha barAbara mulAyama gadde jaisI bicha jAe aura sundara lge| yaha Azcarya kA viSaya haihama bAhara ke saundarya kI ora bahuta dhyAna dete haiM aura antaH sauMdarya kI ora hamArA dhyAna nahIM jaataa| jo bhI icchA paidA hotI hai, use bhoga lete hai, usakI kATa-chAMTa karanA nahIM jaante| jo icchA paidA ho, usa para tIna koNoM se vicAra kareM * kyA ise pUrA karanA anivArya hai ? * kyA ise pUrA karanA Avazyaka hai ? .kyA yaha mAtra lAlasA hai ? pahalI bhUmikA hai anivAryatA kI; dUsarI bhUmikA hai AvazyakatA kI aura tIsarI bhUmikA saMyama kii| pratyeka icchA kA ina tInoM bhUmikAoM ke saMdarbha meM vizleSaNa kreN| yojanAeM asaphala kyoM hotI haiM hamArI sArI yojanAeM asaphala kyoM hotI haiM ? asaphala banAne vAlA eka kAlacakra hai aura vaha hai kaamckr| isakA pariSkAra kreN| vidyArthI ke mastiSka meM saMyama kI cetanA ko jAgRta kreN| agara kAmacakra kA saMyama nahIM kiyA jA sakatA to koI bhI saMnyAsI na banatA, tyAgI na bntaa| sAmAjika jIvana meM bhI aneka udAharaNa hamAre sAmane haiM ki amuka vyakti ne apanA sarvasva tyAga diyaa| Aja bhI milate haiM, kintu kama milate haiN| isa bhAvanA aura preraNA ko vyApaka banAne ke lie zikSA ke sAtha ise jor3anA jarUrI hai| aisA nahIM socA jA sakatA ki isase saba vyakti ThIka ho jAeMge, sArA samAja ThIka ho jaayegaa| saba kI bAta abhI na soceN| kintu itanA avazya hai ki zikSA ke sAtha yadi kAma niyaMtraNa kI cetanA yA ahiMsA kI cetanA ko jAgRta karane kI pravidhiyAM jor3I jAeM to pacAsa pratizata se jyAdA ThIka ho jAyegA, yaha vizvAsapUrvaka kahA jA sakatA hai| manuSya itanA vicitra hai aura tarkazAstra kI bhASA meM kaheM to kSayopazama kA tAratamya, yogyatA kA tAratamya itanA vicitra hai ki sabako ThIka karanA bhagavAn ke lie bhI saMbhava nahIM hai| 202 : nayA mAnava : nayA vizva Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinakI mastiSkIya cetanA vikasita hI nahIM hai, ve kaise ThIka ho jAeMge ? jinakI kAmanA itanI jyAdA prabala hai ki koI davA kAma nahIM karatI, ve kaise ThIka ho jAeMge ? kintu yadi Adhe loga bhI ThIka hote haiM to samAja ke svastha hone kI kAphI saMbhAvanAeM haiN| vItarAgI banAne kI bAta na soceM svasthya kA lakSaNa yaha nahIM hai ki saba kucha ThIka rhe| hamArA zarIra aisA hai ki kahIM na kahIM, kucha na kucha gar3abar3a calatI hI rahatI hai| yadi pAcanataMtra, utsarjanataMtra, zvAsataMtra ThIka kAma kara rahe haiM to mAnanA cAhie-vyakti svastha hai| vaise hI samAja meM kAmanA kI prabalatA se hone vAlI hiMsA aura Arthika aparAdha agara ruka jAte haiM, kama ho jAte haiM to samajheM-samAja svastha bana gyaa| samAja ko vItarAgI banAne kI bAta na soceM / samAja ko pUrNataH ahiMsaka banAne kI bAta na soceM / ahiMsaka hone kA matalaba sirpha itanA hI hai ki sAmAjika vyakti anAvazyaka hiMsA nahIM krtaa| itanA ho jAe to kAphI parivartana A sakatA hai| isa cetanA ko jagAyA jA sakatA hai aura use jagAne kI paddhati hai jIvana vijJAna / usake dvArA mastiSka ko prazikSita kiyA jA sakatA hai, badalA jA sakatA hai| yaha asaMbhava kalpanA nahIM hai| sarkasa ke jAnavaroM ko dekheM-ve kaise manuSyoM jaise karataba kara lete haiN| mano vaijJAnikoM ne pazuoM ke mastiSka para ilekTroDa lagA kara parIkSaNa kiyaa| ilekTroDa ke prabhAva se Azyacaryajanaka mastiSkIya parivartana dekhe ge| eka zera ke sira para ilaikTroDa lagAyA to vaha itanA Dara gayA ki dubaka kara eka kone meM jA baiThA aura kharagoza ke sira para dUsarI taraha kA ilekTroDa lagAyA gayA to vaha itanA AkrAmaka ho gayA ki bAra-bAra zera para jhapaTane lgaa| yaha mastiSkIya parivartana hai-abhaya ke bindu para ilekTroDa lagAte hI cUhA bhI billI kI ora AkrAmaka hokara daur3a par3atA hai| kAphI prayoga isa prakAra ke hue haiM, ho rahe haiN| rahasyapUrNa vidhi jaba bhaya ke bindu ko jAgRta kiyA jA sakatA hai, abhaya ke bindu ko jAgRta kiyA jA sakatA hai to kyA kAmanA ke bindu para hama sAdhanA ke dvArA niyaMtraNa . svastha samAja saMracanA kA saMkalpa : 203 Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nahIM pA skte| aisI vidhiyAM khojI gaI haiM, aura bhI khojI jA sakatI haiM, jisase kAma niyaMtrita ho jaae| svastha samAja racanA kA Arthika aparAdha ko kama karane kA aura bar3hatI huI hiMsA kI gati ko rokane kA eka saMkalpa jIvana vijJAna prastuta karatA hai aura vaha zikSA dvArA kAmakendra para niyaMtraNa karanA / jIvana vijJAna ne una vidhiyoM ko prastuta kiyA hai, jinase cetanA ko gonAD aura eDrInala graMthiyoM se haTA kara piTyUTarI aura pIniyala glaiNDa ke paripArzva meM le jAeM aura vahAM sthApita kreN| isase samAja svastha banegA, vyakti svastha banegA aura aparAdha kama hoNge| isa samasta rahasyapUrNa vidhi kA mUlyAMkana kareM, use apanAeM, zikSA ke sAtha jor3eM, svastha samAja kA sapanA eka dina saca bana jaaegaa| 204 : nayA mAnava : nayA vizva Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana vijJAna ke prayoga samAdhi kI tIna bAdhAeM haiM-Adhi, vyAdhi aura upaadhi| Adhi aura vyAdhi-ye hamAre bAhya jagat ke kAraka tattva haiN| kintu upAdhi hamAre antarjagat kA tattva hai aura vahIM se hamArA saMcAlana hotA hai| Aja kI samasyA yaha hai-dharma kA kSetra ho, zikSA athavA cikitsA kA kSetra, hama bAhya jagat taka pahuMcate haiM, usake Age jo bhAva kA jagat hai, vahAM hama praveza nahIM krte| vahAM praveza kiye binA samAdhi nahIM milatI, samasyA kA samAdhAna nahIM hotaa| Aja yaha kahAvata caritArtha ho rahI hai-marja bar3hatA hI gayA, jyoM-jyoM davA kii| cikitsA ke kSetra meM hAspiTala bar3hate jA rahe haiM, DaoNkTara bar3hate jA rahe haiM, auSadhiyAM bar3hatI jA rahI haiM aura bImAriyAM bhI bar3hatI hI jA rahI haiN| kAraNa eka hI hai ki mUla kA sparza nahIM huA hai aura jaba taka mUla ko nahIM chuA jAyegA, yaha silasilA calatA rhegaa| mUla bAta ko pakar3eM ki bhAva kA pariSkAra kaise kareM ? bhAva pariSkAra kI kalpanA jIvana vijJAna kI sArI kalpanA bhAva-pariSkAra kI kalpanA hai| prekSAdhyAna ke ziviroM se hameM anubhava milA-AdamI badalatA hai| sAmAnyataH yaha mAnA jAtA hai ki AdamI badalatA nahIM hai| rAjasthAnI kA prasiddha dohA hai jAkAM par3ayA sabhAva, jAsI jIva tuuN| nIma na mITho hoya, sIMcoM gur3a-dhIva syuuN||| jisakA jo svabhAva ho gayA, vaha vadalegA nhiiN| nIma ko cAhe gur3a aura jIvana vijJAna ke prayoga : 205 Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghI se sIMco, vaha kabhI mIThA nahIM hogaa| Aja ke vaijJAnikoM ne apane prayogoM se duniyA ko bahuta badala diyA hai| amarUda ko binA bIja kA banA diyaa| usake raMga badala diye, usameM sugaMdha bhI paidA kara dii| kalama karake na jAne kitane phaloM aura anAjoM kI nasloM ko badala diyA gyaa| jaba itanA saba kucha ho rahA hai to hama kyoM mAne ki AdamI nahIM badala sktaa| hamArA cintana yaha hai-yadi adhyAtma, yoga aura dharma ke dvArA vyaktitva kA rUpAntaraNa nahIM hotA hai to ina tInoM ko gaMgA-yamunA meM visarjita kara denA caahie| phira inakA koI upayoga nahIM prekSAdhyAna ziviroM kA yaha anubhava rahA-bar3e krodhI aura gussaila loga dasa dina ke bAda lauTa kara jaba ghara jAte haiM to ghara vAle Azcarya karate haiM ki yaha kAyApalaTa kaise ho gayA ? jaba itanA parivartana sAmane AyA, aneka Azcaryajanaka ghaTanAeM sAmane AyIM taba pUjya gurudeva ke mana meM eka bAta aaii| Apane kahA- 'hama loga bar3e logoM para prayoga karate haiN| deza ke dUra-darAja ilAkoM meM zivira lagate haiN| aba to deza ke bAhara iMglaiNDa aura amerikA meM bhI zivira lagane lage haiN| kyoM nahIM hama vidyArthiyoM para isakA prayoga zurU kreN| pakke ghar3e ko ThIka kara rahe haiM, usakI apekSA kacce pAtra ko hama manacAhe DhaMga se kyoM na gddh'eN| isa kalpanA aura uddezya se jIvana vijJAna kA prAdurbhAva huaa| nizcaya kiyA gayA-isa prayoga ko zikSA ke sAtha jodd'eN| pustakoM kA bojha bar3hAne se kyA hogA ? vidyArthiyoM para prayoga zurU hue| samasyA yaha thI-prayoga kauna karAe ? vidyArthI badala sakatA hai, usakA jIvana-nirmANa ho sakatA hai, para prayoga karAe kauna ? una dinoM rAjasthAna ke zikSA maMtrI the candanamala jI baid| unhoMne ghoSaNA kI-rAjasthAna meM hama naitika zikSA lAgU kreNge| pUjya gurudeva kA jayapura meM Agamana huaa| hamane zikSAmaMtrIjI se kahA--Apane naitika zikSA ko lAgU karane kI ghoSaNA kara dii| yaha pustakoM ke dvArA par3hA dI jaayegii| pahale bhI vidyArthI para pustakoM kA bojha kucha kama nahIM thA, aba kucha aura bar3ha jaayegaa| hama to yaha cAhate haiM-pustakoM kA bhAra kucha kama ho| yaha jo 206 : nayA mAnava : nayA vizva Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pustakAdhArita zikSA cala rahI hai aura kacce dimAga para itanA bhAra bar3ha rahA hai, acchA to bilkula nahIM hai| eka-do pustakoM kA bhAra aura bar3ha jAyegA, isase hogA kyA ? candanamala jI baida ne kahA-hama aura kyA kara sakate haiM ? gurudeva ne kahA-kucha cintana kro| galata nahIM, aparyApta hai| zikSA maMtrI ne pUre maMtrAlaya kI eka saMgoSThI bulaaii| saciva, apara saciva, zikSAdhikArI, yUnivarsiTI ke prophesara Adi-Adi jitane bhI zikSA se saMbaddha loga the, ve saba usameM sammilita hue| pUjya gurudeva ne kahA- 'vartamAna kI jo zikSA cala rahI hai, usa praNAlI ko Apa galata batA rahe haiM, aura bhI loga ise galata batA rahe haiN| maiM aisA nahIM maantaa| maiM mAnatA hUM ki zikSApraNAlI galata nahIM hai, balki aparyApta hai| agara zikSA praNAlI galata hai to itane acche DaoNkTara, iMjIniyara, vaijJAnika kaise A rahe haiM ? vartamAna meM jo zikSA praNAlI cala rahI hai, usI se to A rahe haiN| yaha aparyApta isa artha meM hai ki isase jo apekSA kI jA rahI hai, vaha pUrI nahIM ho rahI hai| Apa cAhate haiM caritra kA vikAsa ho, naitikatA, prAmANikatA, anuzAsana, ImAnadArI, dAyitvabodha, kartavyabodha kI bhAvanA vidyArthI meM jaage| inheM utpanna karane vAle tattva zikSA meM hI nahIM haiM aura Apa apekSA karate haiM aise saMskAroM kii| bIja boyA jA rahA hai babUla kA aura apekSA Ama ke phala kI kI jA rahI hai| kaise saMbhava hogA ? vidyAlayoM kA cunAva . tatkAlIna zikSA saciva ke. ke. bhaTanAgara bole-'AcAryazrI ! Aja pahalI bAra hamane yaha bAta sunI hai| Apane to hameM eka nayI dRSTi de dii| Apa isa adhUrepana ko bharane kA mArga sujhaaeN| hamane mArga sujhAyA-savase pahale Apa adhyApakoM ke prazikSaNa kI vyavasthA kreN| hama unheM jIvana vijJAna kA prazikSaNa deMge phira ve prazikSita adhyApaka apane vidyAlaya meM vidyArthiyoM ko prazikSaNa deNge| zikSAmaMtrAlaya ne adhyApakoM ke lie prazikSaNa kI vyavasthA kara dii| adhyApakoM ke zivira lagane zurU hue| eka zivira meM saikar3oM jIvana vijJAna ke prayoga : 207 Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyApakoM ne prazikSaNa liyaa| kucha risorsa parsana bhI taiyAra hue| phira kucha vidyAlayoM ko cunA gyaa| prathama bAra meM kula bAraha vidyAlayoM ko cunA gyaa| vahAM jIvana vijJAna ke prayoga zurU hue| eka varSa ke bAda jo pariNAma Ae, ve Azcaryajanaka the| koTA-bhIlavAr3A Adi kaI nagaroM ke pariNAma dekhakara IsAI mizanariyoM dvArA saMcAlita skUloM se bhI mAMga AyI-ye prayoga hamAre yahAM bhI karAe jaaeN| . bambaI kA eka upanagara hai ThANA / vahAM eka skUla meM jIvana vijJAna kA prayoga karAyA gyaa| usake nikaTa ke mizanarI skUla ke logoM ne use dhyAna se dekhaa| unhoMne Agraha kiyA-Apa hamAre skUla meM bhI aise prayoga kraaeN| vidyArthiyoM ke anubhava pUjya gurudeva udayapura pdhaare| gurugovinda siMha vidyAlaya meM jIvana vijJAna kA prayoga claa| vahAM ke priMsipala niyAja bega ne anurodha kiyA-Apa svayaM calakara hamAre vidyAlaya meM jIvana vijJAna ke prayoga ko dekheN| hama gae, vahAM dekhaa| prayoga ke bAda hamane vidyArthiyoM se bAta kI, unake anubhava sune| aneka vidyArthiyoM ne kahA- 'pahale hameM gussA bahuta AtA thA, isa prayoga ke bAda gussA AnA aba bilkula banda ho gayA hai| kucha vidyArthiyoM ne kahA-pahale par3hAI meM hamArA mana bilkula nahIM lagatA thA, aba par3hAI meM mana laga rahA hai| hamArI ekAgratA bar3ha gaI hai aura aba hama viSaya ko acchI taraha pakar3a rahe haiN| priMsipala niyAja bega ne kahA'hamAre vidyAlaya meM anuzAsanapriyatA bar3hI hai|' unake anubhavoM ne hameM aura utsAhita kiyaa| Azcarya abhibhAvakoM kA bIkAnera meM jIvana vijJAna ke prayoga cale / tulasI adhyAtma nIDam ke nidezaka aura rAjasthAna sarakAra ke zikSAdhikArI donoM nirIkSaNa ke lie ge| priMsipala se pUchA-Apake vidyAlaya meM kaisA rahA yaha prayoga ? unhoMne kahA-pahale hamane isa para vizeSa dhyAna nahIM diyaa| kyoMki sarakAra koI na koI yojanA lAgU karatI hI rahatI hai| kisa-kisa para dhyAna deM hama ? isa 204 : nayA mAnava : nayA vizva Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prayoga meM bhI hamane koI ruci nahIM dikhAI / kintu Apake dvArA prazikSita eka zikSaka ne bar3e manoyoga se ina prayogoM meM ruci lii| unake prayatnoM se jo pariNAma AyA, vaha vismayakArI hai / hamArA dhyAna isa ora taba gayA, jaba kucha chAtroM ke abhibhAvaka hamAre pAsa Ae aura unhoMne pUchA- Ajakala Apa hamAre lar3ake ko kyA par3hA rahe haiM ? pratidina ghara pahuMcane se pahale unakI zikAyateM hamAre pAsa pahuMcatI thIM, kintu eka-do mahInoM meM unakI eka bhI zikAyata hamAre pAsa nahIM AyI hai / taba hamArA dhyAna isa prayoga kI ora gyaa| hameM lagA - yaha to bahuta parivartanakArI prayoga hai / hamane una abhibhAvakoM ko jIvana vijJAna ke prayogoM ke bAre meM batAyA / 1 yadi mere adhikAra meM hotA" vyAvara meM eka jaina gurukula hai| vahAM jIvana vijJAna ke prayoga calate the 1 priMsipala IsAI haiM / hamane unase pUchA- Apake skUla meM ina prayogoM kA kyA pariNAma rahA ? unhoMne kahA - 'Apa kyA pUchate haiM ? ina prayogoM ne to hamAre skUla kA sArA vAtAvaraNa hI badala diyaa| agara mere adhikAra meM hotA to maiM Aja se hI ise pUre rAjasthAna meM anivArya kara detA / ' merA bhalA ho gayA jahAM-jahAM ye prayoga zurU hue, eka bhI sthAna se yaha riporTa nahIM milI ki ye prayoga nirarthaka haiM, inake koI pariNAma nahIM aae| hara jagaha se yahI riporTa milI - na kevala vidyArthiyoM meM parivartana AyA, balki abhibhAvakoM meM bhI parivartana AyA, adhyApakoM meM bhI parivartana aayaa| pUjya gurudeva jaina vizva bhAratI ke prAgaMNa meM virAja rahe the / adhyApakoM kA prazikSaNa zivira saMpanna huA / adhyApaka apanA anubhava sunA rahe the / eka adhyApaka bolA- 'gurudeva ! vidyArthiyoM kA bhalA kaba hogA, maiM nahIM jAnatA, merA bhalA to ho gyaa| maiM nazA bahuta karatA thA / bIr3I, sigareTa hI nahIM pItA thA, saba prakAra ke naze kA AdI thA / kintu vaha saba aba chUTa gayA hai, merA kalyANa ho gayA hai / adhyApakoM ke zivira bahuta saphala rahe / nAgora jile meM prazikSaNa abhiyAna 1 jIvana vijJAna ke prayoga : 206 Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bahuta saghana rUpa meM calA, vahAM adhyApakoM ne bar3I saMkhyA meM jIvana vijJAna kA prazikSaNa liyA / yaha vahI hai nAgaura jile ke parvatasara ke pAsa nAvA gAMva hai / eka dina jilA zikSA adhikArI vidyAlaya ke acAnaka nirIkSaNa ke lie phuNce| ve kucha vilamba se aae| priMsipala ne kahA- vidyAlaya meM to chuTTI ho cukI hai, kintu yahAM jIvana vijJAna kA eka prayoga calatA hai vidyArthiyoM ke lie| Apa cAheM to use dekha sakate haiM / adhikArI ne usa prayoga ko dekhanA caahaa| priMsipala ke sAtha prayoga-sthala para Ae / tIsa-cAlIsa chAtroM ko eka adhyApaka prayoga karavA rahe the| zikSA adhikArI usa adhyApaka kI prayoga paddhati se bahuta prabhAvita hue / unhoMne priMsipala se usa adhyApaka kI bar3I prazaMsA kii| priMsipala ne kahA - 'Apa jisakI tArIpha kara rahe haiM, yaha hamAre vidyAlaya kA sabase uddaNDa adhyApaka thA / jIvana vijJAna kA prazikSaNa lene ke bAda yaha bahuta acchA adhyApaka bana gayA hai, lekina kisI samaya hameM sabase jyAdA satAnevAlA adhyApaka yahI thA / nAma isakA nahUM khAM hai | bokAro meM bokAro ke skUloM meM yaha prayoga zurU huaa| vahAM ke yogAcArya pANDejI jaina vizva bhAratI aae| unhoMne jIvana vijJAna ke bAre meM samucita jAnakArI lii| unhoMne prasannatA vyakta karate hue kahA - 'yaha to bahuta acchA prayoga hai| maiM bokAroM meM ise kaI sthAnoM para zurU kruuNgaa| vahAM jAkara unhoMne prayoga zurU kraae| una prayogoM kI itanI sugaMdha phailI ki Aja cAlIsa skUloM meM jIvana vijJAna ke prayoga cala rahe haiM / sAta hajAra vidyArthI isa prazikSaNa meM bhAga le rahe haiM / jIvana vijJAna ke sandarbha meM unhoMne eka Ayojana bhI kiyA, jisameM bIsa hajAra abhibhAvakoM ne bhAga liyA / badalane kA bindu aisI kitanI hI ghaTanAeM haiM / una saba ghaTanAoM aura anubhavoM ko batAnA saMbhava 210 : nayA mAnava : nayA vizva Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nahIM hai| mUla siddhAnta ko samajhanA hai ki AdamI badalatA kaise hai ? badalane kA bindu kauna-sA hai ? jaba taka hama rUpAntaraNa ke bindu ko nahIM pakar3eMge, taba taka kitanI hI naitika zikSA kI bAta kareM, sArthakatA nahIM hogii| badalane kA bindu hai hamArA mastiSka / vahAM jaba taka hama nahIM pahuMceMge, parivartana nahIM hogaa| bahuta bAra loga naitikatA, dharma, adhyAtma kI carcA sunate haiM, seminAroM, kAnphrensoM meM bhAga lete haiM, kintu vahAM sirpha bhASAyukta zikSA dI jAtI hai, kevala vAGmaya hotA hai| jo zikSA kevala vANI ke dvArA hI dI jAtI hai, usakA kucha iMprezana bhI hotA hai, mastiSka meM bhI vaha jAtI hai, kintu usakA prabhAva asthAyI hotA hai / agara vANI kA asara jyAdA hotA to Aja sAre dhArmika jagat kA kAyApalaTa ho jAtA, saba badala jAte kintu badalate nahIM haiN| zikAyata yahI hai ki itanA sunate haiM kintu kucha bhI asara nahIM hotA / parivartana kI prakriyA badalAva kyoM nahIM AtA ? inake hetu ko adhyAtma ke AcAryoM ne do-tIna hajAra varSa pahale pakar3a liyA thA / mahAvIra ne kahA-savaNe, nANe, vinnANe, paccakkhANe' - pahale suneM, phira jJAna hotA hai, phira viveka kI cetanA jAgatI hai, phira pratyAkhyAna hotA hai| heya ko chor3anA, upAdeya ko svIkAra karanA aura upekSaNIya kI upekSA karanA saMbhava hotA hai| pUrI prakriyA se caleM / upaniSad kA sUtra hai - zravaNa, manana aura nididhyAsana / korA sunane, par3hane se adhUrA kAma hotA hai| zravaNa ke bAda manana cale / manana se bhI pUrA kAma nahIM hotaa| usake bAda nidhyAsana cale, anuzIlana aura abhyAsa cle| eka bAta suna lii| mAtra sunane se pariNAma nahIM AyegA / usakA abhyAsa kareM / dIrghakAla taka aura nirantara vaha abhyAsa cale, taba saMskAra kA nirmANa hogA / samasyA caritra kI eka bhAI ne kahA - mahArAja ! mana bar3A caMcala aura becaina hai, koI upAya batAe ? abhI to maiM jA rahA huuN| maiMne kahA- 'tuma agara koI bauddhika prazna pUchate to do minaTa meM uttara de detA / kintu prazna hai bhItara kA aura usakA uttara tuma cAhate ho do minaTa meN| mere batAne se bhI kucha nahIM hogaa| isake jIvana vijJAna ke prayoga : 211 Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lie tuma kama se kama dasa dina yahAM raho, abhyAsa karo, phira tumhArI samasyA kA apane Apa samAdhAna ho jAyegA / ' zikSA jagat meM Aja mAtra bauddhika kriyA cala rahI hai / buddhi cintana kI zakti kA vikAsa karatI hai| phijiksa, kaimisTrI, bAyolAjI Adi meM praikTikala anivArya hai, usameM korA bauddhika vilAsa kAma nahIM detA / yaha ArTa phaikalTI hI aisA aMga hai, jo kevala buddhi para AdhArita hai| eka vaijJAnika prayoga karake apane viSaya kA niSNAta bana jAyegA kintu caritra kI samasyA to usake sAmane bhI rhegii| AtmahatyAeM kyoM ? pUjya gurudeva dillI (san 1687) meM the| DaoN. daulatasiMhajI koThArI cAra-pAMca phijiksa ke prophesaroM ke sAtha darzana karane aae| unhIM dinoM pUsA yUnivarsiTI ke eka vaijJAnika ne AtmahatyA kara lI / samasyA thI padonnati kii| bAtacIta ke daurAna maiMne kahA- itanA bar3A vaijJAnika, itanI prakhara bauddhika, vaha mAmUlI sI bAta ko lekara AtmahatyA jaisA kadama uThA letA hai, yaha kitane bar3e Azcarya kI bAta hai ? DaoN. koThArI eka sulajhe hue vidvAn the / ve bole - 'mahArAja ! unheM ahiMsA kA prazikSaNa nahIM milA thA / vaha milA hotA to isa hada taka na jAte, Aja aneka DaoNkTara bar3I-bar3I bImAriyoM se grasta haiN| dUsaroM kA ilAja kara rahe haiM aura svayaM bImAra haiN| TeMzana itanA hai ki kabhI-kabhI ve bhI AtmahatyA kara lete haiM / anubhava zrImatI iMdirA gAMdhI kA hamArA eka pakSa hai caritra kA pakSa / ise hama mAnasika zAnti kA pakSa kaheM yA ahiMsA kA pakSa, eka hI bAta hai| isakI vidyA kI hara zAkhA ke sAtha anivAryatA hai / jIvana vijJAna kA prAyogika pakSa yaha rahA - vidyA kI pratyeka zAkhA ke sAtha mana kI zAnti, ahiMsA yA caritra nirmANa kA pakSa jur3anA caahie| kyoMki yaha hara kSetra ke vyakti ke lie yaha Avazyaka hai 1 adhyAtma sAdhanA kendra meM pUjya gurudeva virAja rahe the / zrImatI indirA gAMdhI darzana karane aayiiN| usa samaya ve pradhAnamaMtrI nahIM thIM / janatA pArTI 212 : nayA mAnava : nayA vizva Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA zAsana thaa| lambI bAtacIta clii| udAsa aura tanAvagrasta dekhakara pUjya gurudeva ne unase kahA-'Apako prekSAdhyAna kA prayoga karanA caahie| unheM kucha prayoga bhI batAe ge| usake bAda indirA jI ne hameM kucha nahIM batAyA, kintu pupula jayakara ko sArI bAteM btaaiiN| pupula jayakara ne indirA gAMdhI ke jIvana ke bAre meM jo pustaka likhI, usameM likhA hai-indirAjI ne mujhe batAyA ki maiM AcArya tulasI ke pAsa gii| vahAM dhyAna ke kucha prayoga sIkhe, unase mujhe kAphI zAnti milii| una dinoM saMjaya jela meM thaa| maiM tanAva meM thI kintu AcArya tulasI se milane ke bAda maiMne bar3I zAnti anubhava kii|' sAmAnyIkaraNa kareM eka nahIM, anaginata anubhava haiM sabakI sacAI eka hI hai| jIvana vijJAna kalA bhI hai aura vijJAna bhI hai| yaha jIne kI kalA hai, jIne kA vijJAna hai| vijJAna isa artha meM hai ki isameM vaijJAnika satyoM kA pratipAdana hai| jIne kI kalA hara vyakti ko sIkhanI cAhie, cAhe vaha vidyA kI kisI bhI zAkhA meM jaae| isakA viziSTIkaraNa nahIM, balki sAmAnyIkaraNa karanA hogaa| jo zAnti se jInA cAhatA hai aura ahiMsA ke sAtha jInA cAhatA hai, use jIvana vijJAna apanAnA hI hogaa| Aja sabase bar3I samasyA hiMsA kI hai| hiMsA kA Azaya kevala mArakATa se hI nahIM hai| hara kSetra meM hiMsA vyApta hai aura usa hiMsA ke sphuliMga nAnA rUpoM meM sAmane A rahe haiN| yahI kAraNa hai ki sImA surakSA ke lie sarakAra jitanI ciMtita hai, use kahIM jyAdA Antarika surakSA ke lie cintA hai| isakA agara koI dIrghakAlIna nItigata upAya nahIM socA gayA to eka dina jaMgala aura nagara meM koI antara dikhAI nahIM degaa| jaMgalI kAnUna nagara meM bhI lAgU ho jaayegaa| hiMsra pazu aura manuSya meM phira zAyada antara nahIM rhegaa| AvazyakatA isa bAta kI hai ki hama apane enImala brena ko niSkriya banAeM aura niyokArTeksa yA rIjaniMga mAiNDa ko adhika jAgRta aura sakriya banAeM, jisase ki hama hiMsA ko kama kara skeN| agara zikSAtaMtra ke adhikAriyoM ne isa sacAI ko nahIM samajhA to ikkIsavIM zatAbdI kA yuvaka avazya yaha kahegA- hamAre pUrvaja bahuta samajhadAra nahIM the| unhoMne hamAre sAtha, bhAvI pIr3hI ke sAtha nyAya nahIM kiyaa| yaha bar3A gambhIra prazna jIvana vijJAna ke prayoga : 213 Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai aura isa para utanI hI gambhIratA se vicAra karanA caahie| pUjya gurudeva ne ina dinoM aneka viziSTa rAjanetAoM kA dhyAna isa samasyA kI ora AkRSTa kiyA-Apa loga aneka viSayoM ko lokasabhA meM gambhIratA se uThAte haiM, to kyA yaha prazna gambhIra nahIM hai ? sabakA eka hI svara thA-Apa kAma zurU kareM, hama Apake sAtha haiN|' ___agara aisA kucha caritra-vikAsa kA abhikrama cale to bhAvI pIr3hI ke sAtha nyAya hogA samAja meM ucchRkhalatA, arAjakatA kI jo sthiti hai, vaha samApta hogii| 214 : nayA mAnava : nayA vizva Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayA mAnava : nayA vizva bindu aura siMdhu kA sambandha bahuta purAnA hai| piNDa aura brAhmaNDa kA sambandha bhI darzana jagat meM pracalita rahA hai| dArzanika bhASA ko chor3eM to bahuta sIdhA zabda hai mAnava aura vizva / vizva meM kevala eka mAnava nahIM hai, mAnava bhI hai, prANIjagat aura jar3ajagat bhI hai| ina sabakA samuccaya vizva hai| AMtarika sambandha pratyeka mAnava kA sambandha vizva ke sAtha hai| eka mAnava ko samajhanA hai to pUre vizva ko samajhanA jarUrI hai aura pUre vizva kI vyAkhyA karanI hai to mAnava ko samajhanA jarUrI hai| inameM itanA Antarika sambandha aura antaHkriyA hai ki eka ko chor3akara hama dUsare kI vyAkhyA nahIM kara skte| paramANu kI vyAkhyA karanI hai, use samajhanA hai to pUre vizva ko samajhanA jarUrI hai| mahAvIra ne kahA thA- 'je egaM jANai se savvaM jaanni|' je savaM jANai se egaM jANai' jo eka ko jAnatA hai vaha sabako jAnatA hai aura jo sabako jAnatA hai, vaha eka ko jAnatA hai| sabako jAne binA eka ko jAnA nahIM jA sktaa| bAhara se saba pRthak-pRthak pratIta hote haiM kintu antarjagat meM saba paraspara jur3e hue haiN| mere hAtha meM eka kapar3A hai| yaha kapar3A itanA choTA hai, kintu pUre vizva ke sAtha jur3A huA hai| isake sAtha eka AkAza pradeza jur3A huA hai, usase dUsarA aura phira tIsarA jur3A huA hai| eka pUrI zrRMkhalA hai hamAre jur3Ava kii| isa kapar3e meM kaMpana hotA haiisakA matalaba pUre vizva meM kaMpana hotA hai| nayA mAnava : nayA vizva : 215 Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samIcIna vyAkhyA darzana jagat meM do vicAradhArAeM calIM-advaita aura dvaita kii| dvaita ne mAnAdo tattva haiM-cetana aura acetn| jar3a jagat bhI svataMtra hai aura cetana jagat bhI svataMtra hai| advaitavAda ne svIkAra kiyA- eka hI jagat hai cetana / jar3a tattva kA astitva nahIM hai| vastutaH dvaita aura advaita ko pRthak nahIM kiyA jA sktaa| anekAntavAda ne donoM ko eka sAtha dekhA hai isIlie mAnava kI samIcIna vyAkhyA huI hai, vizva kI samIcIna vyAkhyA huI hai| hama apanI suvidhA ke lie, mAnava aura vizva ko samAcIna banAne ke lie, AcAra aura vyavahAra ko samIcIna banAne ke lie mAnava kI vyAkhyA kareM to usakA artha hogA vaiyaktika cetanA kA vikaas| vizva kI vyAkhyA kareM to usakA artha hogA-sAmudAyika cetanA kA vikaas| cetanA ke do AyAma pratyeka manuSya kI cetanA ko do AyAma caahie| aNuvrata vaiyaktika cetanA ke vikAsa kA sUtra hai| jaba vaiyaktika cetanA kA vikAsa nahIM hotA hai, taba taka sAmudAyika cetanA ke vikAsa kI pRSThabhUmi meM chalanA-pravaMcanA calatI hai, dhokhA calatA hai, aneka samasyAeM paidA hotI haiN| rAjanItika praNAliyoM ne samAjavAda aura sAmyavAda ke vikAsa kA prayAsa kiyaa| bhAvanA galata nahIM thI, bahuta udAtta aura karuNApUrNa thI kintu eka bAta ko bhulA diyaa| sAmudAyika vikAsa kI cetanA kA prayatna kiyA, kintu usakI pRSThabhUmi meM jo vaiyaktika cetanA hai, usako bhulA diyaa| pariNAma yaha huA-jo pavitratA AnI cAhie thI, vaha nahIM aayii| chalanA panapatI rahI aura usa chalanA ne sAmudAyika cetanA ko bhI grasa liyaa| aNuvrata kI AcAra saMhitA vaiyaktika cetanA kA vikAsa bahuta Avazyaka hai| aNuvrata kI AcAra sahiMtA, vaiyakti cetanA ke vikAsa kI AcAra saMhitA hai| kahA jAtA 216 : nayA mAnava : nayA vizva Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai-aNuvrata kA prayatna sAmAjika cetanA ko jagAne kA prayatna nahIM hai| pazcima kI ora se bahuta bAra yaha svara AtA hai ki hama loga sAmAjika dizA meM kAma kara rahe haiM aura Apa loga vaiyaktika dizA meM kAma kara rahe haiN| isa taraha eka-eka vyakti ko kaba taka ThIka kiyA jA sakegA ? pAMca-chaha araba AdamI haiM duniyA meN| sAmudAyika cetanA jAga jAe to pUrA samAja eka jhaTake meM ThIka ho jaayegaa| kalpanA bahuta acchI hai kintu jaba taka vaiyaktika cetanA kI pavitratA kA AdhAra nahIM milegA, samAja-cetanA jaga nahIM paaegii| samAja-cetanA kA pariNAma rAjA ne maMtrI se kahA-eka Adeza prasArita karo-rAjya kA pratyeka nAgarika Aja rAtri meM eka-eka loTA dUdha khAlI tAlAba meM ddaale| prAtaHkAla hama tAlAba ko labAlaba dUdha se bharA huA dekhanA cAhate haiN| maMtrI ne rAjAjJA prasArita kara dii| prAtaH rAjA tAlAba dekhane gyaa| tAlAba pUrA bharA thA, dUdha se nahIM, pAnI se| saba ke mana meM eka hI bAta AyIitane loga dUdha DAleMge, maiM eka loTA pAnI DAla dUMgA to kyA pharka pdd'egaa| itane dUdha meM eka loTA pAnI kA kyA astitva ? vaha dUdha meM mila jaayegaa| eka ne socA, dUsare ne socA, tIsare ne socA aura saba ne yahI socA, vaisA hI kiyaa| pariNAma thA-tAlAba dUdha ke sthAna para pAnI se bhara gyaa| ___vaiyaktika cetanA jisa dharAtala para, jisa stara para kAma kara rahI thI, usa stara kA cintana yahI thA-eka loTA pAnI itane dUdha meM cala jaayegaa| jisa stara kI cetanA hotI hai, ciMtana bhI usI stara kA hotA kahA jAtA hai- subhoga nAma kA cakravartI samudra ke Upara se jA rahA thaa| usake vimAna ko solaha hajAra devatA uThAe hue le jA rahe the| eka devatA ke mana meM AyA- itane sAre loga uThAe hue haiM, eka maiM chor3a dUM to kyA pharka par3egA ? dUsare ne bhI yahI socA, tIsare ne bhI yahI socaa| sAmudAyika cetanA kA aisA jAgaraNa huA ki solaha hajAra devatAoM ne nayA mAnava : nayA vizva : 217 Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yahI socA aura saba ne eka sAtha hAtha khIMca liyaa| vimAna samudra meM gira gyaa| AdhArazilA hai aNuvrata jaba taka vaiyaktika cetanA kA AdhAra sAmudAyika cetanA ko nahIM milatA hai, taba taka kalpanA nahIM kI jA sakatI-vizva acchA banegA yA mAnava acchA bnegaa| aNuvrata kA AdhAra sUtra rahA-vaiyaktika cetanA ko pavitra banAo, usakA AdhAra aisA nirmita karo, jisa para sAmudAyika cetanA kA prAsAda khar3A kiyA jA ske| prAsAda bar3A aura majabUta banAnA hai, malTI sTorI bilDiMga banAnI hai to usakA AdhAra, usakI nIMva majabUta banAnI hogii| majabUta AdhAra ke binA korA prAsAda khar3A kiyA jAye to prAsAda khar3A nahIM hogA aura khar3A bhI ho jAegA to TikegA nhiiN| aNuvrata eka AdhArazilA hai, jisa para sAmudAyikatA kA vikAsa kiyA jA sakatA hai| sAmudAyikatA kA AdhAra jisa samAja meM ahiMsA kI pRSThabhami nahIM hai, vaha samAja cala nahIM sktaa| hama samAja ke itihAsa ko dekheM / jaba samAja kA saMgaThana banA thA taba ahiMsA kI pRSThabhUmi para hI banA thaa| AdamI jaMgala meM rahatA thaa| Adima yaga meM usakA jIvana jaMgalI thaa| eka jor3A rahatA, choTA parivAra rahatA, svataMtra rhtaa| kintu jaba jaMgala chor3A, gAMva basAe, nagara basAe to eka samajhautA huaa| usa samajhaute kA nAma thA prsprtaa| tuma mujhe kaSTa nahIM doge, maiM tumheM kaSTa nahIM duuNgaa| hama saba mila kara raheMge, sahayoga ke sAtha raheMge, eka dUsare ko bAdhA nahIM phuNcaaeNge| isa samajhaute ke AdhAra para samAja kI racanA huii| vaiyaktika cetanA kA AdhAra sAmudAyika cetanA kA AdhAra hai parasparatA aura vaiyaktika cetanA kA AdhAra hai sNym| ye do hI tattva haiM, jina para hamArA dhyAna kendrita honA 218 : nayA mAnava : nayA vizva Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caahie| vaiyaktika cetanA ko pavitra banAnA hai to saMyama ke alAvA aura koI vikalpa nahIM hai| apanI icchA kA saMyama, apanI vRtti kA saMyama, mana kA saMyama, indriyoM kA saMyama, zarIra kA saMyama, AhAra kA sNym| yaha saMyama hamArI pavitratA hai| yadi saMyama ke AdhAra para sAmudAyika cetanA kA vikAsa kiyA jAye to parasparatA kA vikAsa hogaa| jahAM saMyama ke abhAva meM parasparatA kA prayatna hotA hai, vahAM samAja TUTa jAtA hai| do bhAI haiN| saMyama nahIM hai to eka bhAI socegA-acchA avasara hai| bhAI to A nahIM rahA hai| jitanA hajama kara sakU~, apane khAte meM kara luuN| adhikArI socegA-koI dUsarA dekhane vAlA nahIM hai| dhana sarakArI hai, janatA kA hai, ise apanA banAyA jA sakatA hai| isI ciMtana ke AdhAra para gabana hotA hai , bhraSTAcAra hotA hai, herApherI hotI hai| kabhI zeyara mArkeTa meM, kabhI baiMkoM meM aura kabhI sarakArI khajAne meM ghoTAle ho jAte haiN| isakA kAraNa kyA hai ? eka hI kAraNa hai ki pavitratA nahIM hai, vaiyaktika cetanA kA vikAsa nahIM hai| vaiyaktika cetanA kA vikAsa kiye binA, saMyama kA vikAsa kiye binA samAja kabhI svastha nahIM raha sktaa| dUsarA prasthAna prazna yaha hai-vaiyaktika cetanA pavitra kaise bane, usakA vikAsa kaise ho ? saMyama kaise Ae ? icchA bahuta balavatI hai, usakA nirodha kaise kiyA jAye ? isake lie hameM dUsare prasthAna para jAnA hogaa| saMyama pahalA prasthAna hai aura abhyAsa dUsarA prsthaan| abhyAsa ke binA saMyama nahIM sadhegA, pavitratA nahIM aayegii| saMyama ko puSTa karane ke lie abhyAsa karanA hogaa| saMyama ko durbala banAne vAlI haiM mana aura vRttiyoM kI caMcalatA / hama aisA abhyAsa kareM, jisase mana kI caMcalatA kama ho, zarIra aura vANI kI caMcalatA bhI anAvazyaka na ho, vRttiyoM kA nirodha kiyA jA ske| prekSAdhyAna kI sAdhanA vyakti ko isa bhUmikA para le jAtI hai, saMyama ko puSTa karatI hai| prekSAdhyAna kI sAdhanA citta kI nirmalatA ke lie kareM yA saMyama ke lie, eka hI bAta hai| jaise-jaise citta kI nirmalatA bar3hegI, saMyama bddh'egaa| jaise-jaise saMyama bar3hegA, citta kI nirmalatA bddh'egii| nayA mAnava : nayA vizva : 216 Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gehUM aura roTI saMyama ko puSTa yA paripakva karane kA abhyAsa kacce mAla ko pakkA banAne kA upakrama hai gehUM ko roTI meM badalane kA upakrama hai / isa dRSTi se aNuvrata ko hama gehUM kaha sakate haiM / use roTI banAe binA kaise khAeMge ? bahana ke ghara bhoja thA / aneka loga AmaMtrita the| sabako bhojana ke lie baiThAyA gyaa| sajI huI sundara thAliyAM kapar3e se DhakI thiiN| sabane kapar3e ko haTA kara bhojana karanA zurU kiyaa| bhAI ne kapar3e ko haTAyA, dekhA - thAlI meM mAtra gehUM the| bhAI zarmindA hokara uTha gayA / bhAI ne bahina se kahA- yaha kaisA majAka ? itane logoM meM zarmindA honA pdd'aa| bahina ne kahA- 'bhaiyA ! mUla to gehUM hI hai| bhojana to isI se banatA hai ? bhAI cupacApa calA gayA / do-cAra mahIne bIte / bahina ke beTe kI zAdI kA avasara thA / bhAI aneka saMdUkoM meM sAmAna bhara kara lAyA / bahina bahuta khuza huii| logoM kI upasthiti meM lAyA, unheM kholA gyaa| unameM ruI hI ruI bharI huI thI / bahina kI AMkheM zarma se nIce jhuka giiN| usane bhAI se kahA - 'yaha kaisA majAka ? bhAI bolA - bahina ! Akhira sAre kapar3e to ruI se hI banate haiM na ? maiMne bhI to mUla hI diyA hai / ' kise paroseM ? jaba taka roTI na bane, gehUM kAma meM nahIM AtA / jaba taka kapar3A na bane, ruI bhI kAma kI nahIM hotii| gehUM se roTI banAne kI eka prakriyA hai 1 binAI, pisAI, guMthAI, phira roTI / aNuvrata mUla AdhAra hai saMyama kA / use paripakva yA upayogI banAne kI jo prakriyA hai, sAdhanA hai, vaha hai prekSAdhyAna / roTI bana jAne ke bAda phira parosane kI bAta AtI hai / prazna hai- kisako paroseM ? kucha logoM ko hI kyoM paroseM ? khulA nimaMtraNa kyoM na deM ? sabako nimaMtrita kara liyA, itanA vyApaka rUpa de diyA ki koI bhI Ae / vidyAlaya hI vaha sthAna hai, jahAM hajAroM kI saMkhyA meM chAtra par3hate haiN| chAtroM ke jIvana vikAsa kI dRSTi se jIvana vijJAna ko prastuta kiyA 1 220 : nayA mAnava : nayA vizva Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaiyaktika cetanA ke sUtra jaba AdhArabhUmi majabUta bana jAtI hai, nIMva aura khambhe majabUta bana jAte haiM taba prAsAda ko khar3A kiyA jA sakatA hai| jaba vaiyaktika cetanA pavitra vanatI hai, taba sAmudAyika cetanA ke vikAsa kI bAta AtI hai| aNuvrata, prekSAdhyAna aura jIvana vijJAna-ye prAraMbha meM vaiyaktika cetanA ke sUtra haiM kintu bAda meM sAmudAyika cetanA ke sUtra bana jAte haiN| ye tInoM sadha jAeMge to saMvedanazIlatA jAgegI, karuNA jAgegI aura parasparatA kA sUtra majabUta bana jaayegaa| hamArA paraspara kA vyavahAra RjutApUrNa, mRdutApUrNa aura vinamratApUrNa bana jaayegaa| jinakA vyavahAra bar3A vinamra hotA hai, unameM sAmudAyika cetanA jAgRta rahatI hai| sAmudAyika cetanA ke jAgaraNa ke binA na samAjavAda saphala ho sakatA hai, na sAmyavAda saphala ho sakatA hai| vinamra vyavahAra kA nidarzana pazcimI vicAraka TripaliMga bahuta sadhe hue vyakti the| samAcArapatra meM chapATripaliMga kI mRtyu ho gii| TripaliMga ne par3hA-merI mRtyu kA samAcAra chapA hai| saMpAdaka ko patra likhA-'Apa bar3e prAmANika vyakti haiN| ApakA sAmAcAra patra bahuta pratiSThita hai| pUrI chAnabIna ke bAda hI kisI samAcAra ko prakAzita karatA hai| Apako sahI sUcanA milI hai tabhI Apane TripaliMga kI mRtyu kA samAcAra chApA hai| aba kRpayA apanI grAhaka sUcI se merA nAma kATa deM, kyoMki aba maiM isa duniyA meM nahIM huuN|' patra par3hakara saMpAdaka ko bar3I glAni huii| patra likhane vAlA kitanA vinamra thaa| gAliyAM nahIM bakI, Akroza nahIM jatAyA, mukaddamA dAyara karane kI dhamakI nahIM dii| vizvamAnava yaha hai vaiyaktika cetanA kI pavitratA para hone vAlA vinamra vyvhaar| jisa vyakti meM yaha vyavahAra hai, vaha sAmudAyika cetanA ko bhI nizcita rUpa se prabhAvita kregaa| vyavahAra meM hI vizva hai| eka meM vyavahAra nahIM hotaa| jaba nayA mAnava : nayA vizva : 221 Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka se do hue taba hama vizva ke sAtha jur3a ge| jahAM vyakti kI carcA karate haiM, vahAM mAnava aura vizva-yaha rUpa banegA aura jahAM sAmudAyika cetanA kI carcA ho, vahAM hamArA tArkika AdhAra badala jAyegA, bhASA kA AkAra badala jAyegA aura vaha hogA vizvamAnavaM / vizva pahale A jAyegA aura mAnava bAda meM / vizvamAnava hamArI sAmudAyika cetanA hai| isa bhUmikA para koI bhI vyakti apane Apako pahale nahIM dekhegaa| vaha pahale vizva ko dekhegA, phira Apane Apako dekhegaa| kintu yaha spaSTa hai- yaha hamArI parasparatA kI bhUmikA bana sakatI hai, vyavasthA kI bhUmikA bana sakatI hai, kisI samAja yA rAjanItika praNAlI kI bhUmikA bana sakatI hai, kintu hamArI pavitratA kI bhUmikA nahIM bana sktii| dUsarI bhUla vizvamAnava ke AdhAra para hone vAlI praNAlI tabhI pavitra rahegI, jaba usakI pRSThabhUmi meM mAnavIya cetanA yA vaiyaktika cetanA kI bhUmikA pavitra banI huI hai| itihAsa ko dekheN| jitanI ko-opareTiva sosAyaTiyAM huI haiM, unakA rekArDa acchA nahIM rahA hai| vaiyaktikatA ke puTa ke binA sAmudAyikatA kabhI calatI nahIM hai| isIlie jahAM sAmyavAdI praNAlI thI, vahAM bhI vyaktigata svAmitva kI svIkRti denI hI pdd'ii| soviyata saMgha ne apane aMtima dinoM meM dI aura cIna ko bhI denI pdd'ii| AMzika hI sahI, para isa sacAI ko svIkAra karanA par3A-vaiyaktika svAmitva kI svIkRti ke binA kamyUna kI bAta yA sAmudAyika rASTrIya saMgraha kI bAta Age nahIM bddh'tii| yaha anubhava kiyA gayA-jo pUMjIvAda rASTra the, ve Arthika kSetra meM bahuta Age bar3ha gae aura samAjavAdI pichar3a ge| eka bhUla huI-vaiyaktikatA ko sarvathA nakAra diyA gayA aura kevala sAmudAyikatA ko svIkAra kara liyA gyaa| aba dUsarI bhUla hone jA rahI hai-vaiyaktikatA ko pavitratA kI bhUmikA na dekara kevala upabhoktA kI bhUmikA para vikasita kiyA jA rahA hai| pUMjIvAda bhI kitanA Tika pAyegA, kahA nahIM jA sktaa| isakI bhUmi bhI lar3akhar3AtI pratIta ho rahI hai| yaha bhI utanI hI khataranAka hai| Apa yaha soca sakate haiM-yaha kaisI bAteM kahI jA rahI haiM ki vaiyaktikatA kI bhUmi ko bhI khatarA hai aura 222 : nayA mAnava : nayA vizva Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmudAyikatA kI bhUmi ko bhI khatarA hai, phira Akhira jAeM kahAM ? gati kyA hogI ? yaha bAta binA soce nahIM kahI jA rahI hai / hamAre pAsa usakA AdhAra hai aura vaha hai anekAnta / tIsarI prajAti anekAnta ne jo darzana diyA, vaha vicitra darzana haiN| use tIsarI prajAti kaha sakate haiM / darzana kI bhASA hai-na nityavAda, na anityavAda, kintu tIsarI prajAti - nityaanityvaad| na vaiyaktikatA, na sAmudAyikatA / kintu vaiyaktikatA + sAmudAyikatA - vaiyaktikatAyukta sAmudAyikatA aura sAmudAyikatAyukta vaiyaktikatA / isa AdhAra para hama naye samAja kI racanA kI bAta soceM, nae samAja kI racanA kA saMkalpa kareM to mujhe lagatA hai - hama sacAI ke bahuta nikaTa pahuMca jAeMge aura eka dina sacAI taka bhI pahuMca jAeMge / anekAMta kI sacAI vidyArthI ne skUla se lauTa kara ghara AyA / vaha bar3A prasanna thA / mAM ne prasannatA kA kAraNa puuchaa| vaha bolA- 'mAM Aja skUla meM mujhe puraskAra milA hai|' kisa bAta kA puraskAra ? 'mAsTarajI ne parIkSA lete hue pUchAgAya ke kitane paira hote haiM ? saba isa savAla para aTaka ge| saba ne kahA- do| maiMne kahA - 'tIna / ' mAsTarajI bole- 'tumhArA uttara pUrA sahI to nahIM hai, kintu tuma saccAI ke nikaTa A gae ho, isalie tumheM puraskAra milegA / ' hameM bhI pahale tIna taka pahuMca kara, phira cAra taka pahuMcanA hai / yaha sacAI anekAnta kI sacAI hogii| na sAmyavAda aura na pUMjIvAda, na vaiyaktikatA aura na sAmudAyikatA - donoM ko milAeM, donoM kI acchAiyoM ko ekatra kareM, eka tIsarI prajAti bana jAyegI / na astitva aura na nAstitva, kintu astitvanAstitva- yaha tIsarA prakalpa hai| Aja pUre vizva ko eka naye prakalpa kI khoja hai| maiM mAnatA hUM-yaha tIna saptAha kA cintana-maMthana nae vikalpa kI khoja kA prayatna haiM / nayA mAnava : nayA vizva : 223 Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rASTrIya svayaMsayevaka saMgha ke variSTha vicAraka dattopaMta TheMgar3I kA eka patra milA, jisameM unhoMne likhA-'anekAnta para kucha kahA jAye, likhA jaaye| kyoMki aba vizva kI jo vyavasthA hogI, usakA AdhAra anekAnta hI bana sakatA hai|' bar3I udAratA ke sAtha unhoMne isa bAta kI carcA kii| hama kisI ekAMgI dRSTikoNa meM na jaaeN| na idhara jhukeM, na udhara jhukeM kintu anekAnta ke dvArA sabako samanvita kara naye mAnava aura naye vizva kI kalpanA kreN| nayA mAnava aura nayA vizva hI vartamAna samasyA kA samAdhAna bana sakatA hai| 00 Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya mahAprajJa kI pramukha kRtiyAM mana ke jIte jIta .AbhA maNDala kisane kahA mana caMcala hai * jaina yoga cetanA kA UrdhvArohaNa * ekalA calo re * merI dRSTi : merI sRSTi * apane ghara meM eso paMca NamokkAro * maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA * samasyA ko dekhanA sIkheM nayA mAnava : nayA vizva bhikSu vicAra darzana * aham .maiM : merA mana : merI zAnti .samaya ke hastAkSara * AmaMtraNa Arogya ko mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya ghaTa-ghaTa dIpa jale * ahiMsA tatva darzana ahiMsA aura zAnti kamavAda saMbhava hai samAdhAna manana aura mUlyAMkana * jaina darzana aura anekAnta * zakti ko sAdhanA dharma ke sUtra jaina darzana : manana aura mImAMsA Adi-Adi . Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayA mAnava nayA vizva AcArya mahAprajJa ,