Book Title: Jain Dharm ke  Prabhavak Acharya
Author(s): Sanghmitrashreeji
Publisher: Jain Vishva Bharati
Catalog link: https://jainqq.org/explore/010228/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ THE FREE INDOLOGICAL COLLECTION WWW.SANSKRITDOCUMENTS.ORG/TFIC FAIR USE DECLARATION This book is sourced from another online repository and provided to you at this site under the TFIC collection. It is provided under commonly held Fair Use guidelines for individual educational or research use. We believe that the book is in the public domain and public dissemination was the intent of the original repository. We applaud and support their work wholeheartedly and only provide this version of this book at this site to make it available to even more readers. We believe that cataloging plays a big part in finding valuable books and try to facilitate that, through our TFIC group efforts. In some cases, the original sources are no longer online or are very hard to access, or marked up in or provided in Indian languages, rather than the more widely used English language. TFIC tries to address these needs too. Our intent is to aid all these repositories and digitization projects and is in no way to undercut them. For more information about our mission and our fair use guidelines, please visit our website. Note that we provide this book and others because, to the best of our knowledge, they are in the public domain, in our jurisdiction. However, before downloading and using it, you must verify that it is legal for you, in your jurisdiction, to access and use this copy of the book. Please do not download this book in error. We may not be held responsible for any copyright or other legal violations. Placing this notice in the front of every book, serves to both alert you, and to relieve us of any responsibility. If you are the intellectual property owner of this or any other book in our collection, please email us, if you have any objections to how we present or provide this book here, or to our providing this book at all. We shall work with you immediately. - The TFIC Team. Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma jaina vizva bhAratI prakAzana Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ JAIPUR-332004 Ta ke prabhAvakA AcArya sAdhvI saMghamitrA Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka . zrIcanda baMgAnI manI jaina vizva bhAratI lADanU (rAjasthAna) 0prathama saskaraNa 1976 D mUlya : pacIsa rupaye 0 mudraka . rUpAbha priMTarsa, zAhadarA, dillI-110032 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaMdanAM vadAmi mahAbhAga, mahAmuNi mahAyasa mhaaviirN| amara-Nara-rAyamahita, tityakaramimassa titthassa // 1 // ekkArasa vi gaNadhare, pavAyae pavayaNassa vadAmi / sava gaNadharavasa vAyagavasa pavayaNa c||2|| (vizeSAvazyakabhASya, 1054, 1059) Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samarpaNa itihAsa srapTA AcAryazrI tulasI aura yuvAcArya zrI mahAprajJa ko 1 prazasyA. puNyArhAH parahitaratA prAptayazasaH, pravINAHprAcAryA pratinidhipade ye bhagavatAm / praNamyAH pratyahaM praNihitadhiya prAjapuruSA., prasIdeyu. pUjyAH prazamarasapItA. prmuditaaH| 2 mahAbhAgA mAnyA mathitamadanA mAnarahitA, vivekajJA vijJA vizadamatayo vaackmukhaa.|| samoda svalpAyaM laghukRtimaya saMghatilakA, mahAnta. svIkuryurguNagaNayutA vizvamahitA // Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AzIrvacana jaina dharma apanI maulikatA aura vaijJAnikatA ke kAraNa apane astitva ko eka zAzvata dharma ke rUpa me mabhivyakti de rahA hai / bhagavAna mahAvIra isa yuga ke antima tIrthakara the| unake bAda AcAryoM kI eka bahuta lambI zRkhalA kaDI se kADI joDatI rahI hai| saca mAnAyaM eka mamAna varcasva vAle nahI ho sakate / nadI kI dhArA me ne kSINatA aura vyApakatA AtI hai vaise hI AcArya-paraparA meM utAra-caDhAva AtA rahA hai| phira bhI uma mRgalA kI avicchinnatA apane Apa me ekA aitihAnika mUlya hai| pacIma nau varSoM ke itihAsa kA eka marvAMgINa vivecana mahatvapUrNa kArya avazya hai para hai amabhaya / phira bhI kucha dUradarzI AcAryoM ne apane grantho meM mUtyavAna aitihAmika mAmago ko sarakSita kara rakhA hai, anyathA jaina dharma ke itihAsa ko koI Thoma AdhAra nahIM mila paataa| pichale kucha varSoM meM kaI sthAno se AcArya-paraparA ke sambandha me grantha likhe ge| kintu uname kahI para mAmpradAyikatA kA ragajA gayA, kahI para aitihAsikatA akSuNNa nahI rahI aura vAhI tathyo kA makalana vyavasthita rUpa se nahIM ho skaa| maiM bahuta vAra mocatA thA ki jaina dharma ke prabhAvaka AcAryoM kA silasilevAra adhyayana prastuta kiyA jAe to itihAsa-pAThako ko acchI sAmagrI upalabdha ho sakatI hai| bhagavAn mahAvIra ko pacIsavI nirvANa zatAbdI ke prasaga para maiMne apane dharma-sagha ko sAhitya-sRjana kI vizeSa preraNA dii| usI krama meM sAdhvI saghamitrA ne yaha kAma apane hAtha me liyaa| hamAre dharmasaMgha kI yaha spaSTa nIti hai ki hame sAmpradAyikatA se Upara uThakara vyApaka dRSTikoNa se kAma karanA hai| prastuta lekhana me bhI isa dRSTikoNa ko varAvara dhyAna me rakhA gayA hai| isake lie sAdhvI saMghamitrA ne aneka grantho kA avalokana kiyA aura niSThA eva ekAgratA ke sAtha apane kAma ko Age vddhaayaa| dazAbdiyo pUrva taka itihAsa me sAhitya-sRjana ke kSetra me munijana agraNI rahe haiN| sAdhviyo dvArA likhita sAhitya kI koI ullekhanIya dhArA nahIM hai| ina Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (ATha) varSoM me hamAre dharma-sagha me sAdhuo kI bhAti sAdhviyA bhI isa kSetra me gatizIla ___ sAdhvI saghamitrA dvArA likhita prastuta grantha 'jaina dharma ke prabhAvaka AcArya' itihAsa ke jijJAsuo kI jAnakArI ke dharAtala ko Thosa banAe tathA sudhI pAThako kI AlocanAtmaka samIkSA-kapopala para caDhakara pUrNatA kI dizA me agrasara bane, yaha apekSA hai| AcArya tulasI satsaga bhavana, caNDIgar3ha 5 maI,1976 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA jaina-zAsana sAmudAyika sAdhanA kI dRSTi me apUrva hai / bhAratIya sAdhanA kI 'paraparA me usakI paraparA ko cirajIvI paraparA kahA jA sakatA hai / yadyapi vyaktigata sAdhanA kI vyavasthA bhI surakSita hai, phira bhI sAmudAyika sAdhanA kI paddhati hI mukhya rahI hai| usa samUcI paddhati kA pratinidhitva karane vAle do zabda haigaNa aura gnnii| bhagavAn mahAvIra ke astitva-kAla meM nau gaNa aura gyAraha gaNadhara the| yaha vibhAga kevala vyavasthA kI dRSTi se thaa| uttaravartI kAla meM gaNa aneka ho ge| uname maulika ekatA bhI nahI rhii| mampradAya bheda baDhate ge| baDe gaNa choTe gaNo me vibhakta hote ge| phira bhI gaNa kI paraparA ko surakSita rakhane kA prayatna niratara calatA rhaa| phalata Aja bhI jaina zAsana paraparA ke rUpa me surakSita haiM / gaNo ke ApasI bheda calate the / vauddha aura vaidika vidvAno ke AghAta bhI calate the| isa paristhiti meM prabhAvaka AcArya hI jaina-zAsana ke astitva ko surakSita rakha sakate the| ima pacIsa sau varSa kI lavI avadhi meM aneka prabhAvaka AcArya hue hai / unhone apanI zruta-zakti, cAritra-zakti tathA mantra-zakti ke dvArA apane prabhAva kI pratiSThA kI aura jaina-zAsana kI bhI prabhAvanA vaDhAI / hajAro varSoM kI lavI avadhi me aneka gaNo ke aneka prabhAvI AcArya hue / una savakA Akalana karanA eka durgama kArya hai| sAdhvI saghamitrA ne uma durgama kArya ko sugama karane kA prayatna kiyA hai| AcArya-paraparA ko jAnane ke mukhya srota haiM--sthavirAvaliyA, paTTAvaliyA, prabhAvaka-carita, pravadhakoza Adi-Adi grantha / Agama ke vyAkhyA gratho-niyukti, bhASya, cUNiyo, aura TIkAo me yatra-tatra kucha sAmagrI upalabdha hotI hai / sAdhvI -saghaminA ne zvetAmbara aura digavara paraparA ke upalabdha una sabhI sroto kA isa prastuta kRti me upayoga kiyA hai| prastuta gratha me sabhI paraparA ke AcAryoM kA jIvana-vRtta vaNita hai| unake AdhArabhUta prAmANika srota bhI sandarbha rUpa me sakalita hai / lekhikA ne baDI lagana aura parizrama ke sAtha prastuta gratha kI racanA kI hai| zrama aura sUjha-bUjha ke sAtha likhA gayA yaha grantha pAThako ke lie rucivardhaka, jJAnavardhaka aura zaktivardhaka Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (dasa) siddha hogaa| ___ AcAryazrI tulasI ke netRtva me satata pravAhita sAhitya saritA me avagAhana kara koI bhI vyakti dhanyatA kA anubhava kara sakatA hai| sAdhvI saghamitrA jI ko bhI apanI dhanyatA ke anubhava kA avasara upalabdha hogaa| bhikSu-zAsana kI sAhityika garimA ko baDhAne meM jinako aguliyo kA yoga hai, ve saba sAdhuvAda ke yogya hai / usa arhatA me sAdhvI saMghamitrA ne bhI apanA yoga diyA hai, isakA maiM anubhava karatA huuN| yuvAcArya mahAprajJa aNuvrata vihAra, naI dillI, 15 maI, 1976 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastuti nigraMnya mAnana ___ niyamapa magama, tyAga borAmApI bhUmimA adhiSThina / / banA ganora punja hAratI kama mAga aura manAnaka hote haiN| tIrthakara Tii janumini ma mahampUrNa mAvi pApiyANa AcAya pArate hai| bhacAya virATanama bAjAra mApaTA re nyArate hai| ye sIma guNo meM anAna hone| zrIpapItamaya prAsamA cAra jana jana ke gaya ko jAnophina tibhauravodhAnaM hI giga-panavAra ko nAra mAsI-mahalo jIvana nIrAjo ko bhavAbdhi ke pAra paramAte hai| jaina gAmana aura bhagavAna mahAvIra ___ vartamAna jana mAmana bhagavAna mahAvIra mI anupama dena hai| sarvazopalabdhi ke bAda adhyAtma praharI, muginadUta, tapa pUna tIdhara mahAyora ne tIrtha kI sthApanA ko / ahimA, abhaya, maMtrI kA gneha pradAna kara mamatA kA dIpa jalAyA / adhyAtma ke AyAma udghATita kie / brAhmaNa, kSatriya, vaizya, zUdra pugapa aura nAge sabhI ke lie dhama kI namAna bhUmikA prastuta kii| apanI ananta mahAsampadA me janajana yo lAbhAnvita kara eva mamucita vyavasthA kama me jana sagha ko mArga-darzana dekara bhagavAna mahAvIra nirvANa ko prApta hue| AcAryoM kI gauravamayI paramparA kA prArambha bhagavAna mahAvIra kI vizAna sagha sampadA ko jainAcAryoM ne smbhaalaa| jainAcArya virAT vyaktitva eva udAtta kRtitva ke dhanI the| ve sUkSma cintaka eva matyadrapTA the|dheyN, audArya aura gAmbhIrya unake jIvana ke vizepa guNa the| sahasromahasrI zruta-mampanna muniyo ko lIla lene vAlA vikagala kAla kA koI bhI krUra AghAta eva kimI bhI vAtyAcaka kA tIvra prahAra unake ganovala kI jalatI mazAla ko na miTA sakA, na bujhA makA aura na unakI virAT jyoti ko mada kara mkaa| Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (vAraha) prasannatA jainAcAryoM kI dhRti madarAcala kI taraha acala thii| udAra-cetA jainAcArya udAtta vicAro ke dhanI the| unhone apane sagha va sampradAya kI hI sImA ko saba kucha na mAnakara atyanta vyApaka dRSTikoNa se hI cintana kiyaa| jana-jana ke hita kI bAta khii| zAstrArtha pradhAna yuga meM bhI samanvayAtmaka bhAvabhUmi ko paripuSTa kiyaa| samagra dharmoM ke prati unakA sadbhAva, syAdvAda-siddhAnta se anusyUta mAdhyastha dRSTikoNa eva anAgrahapUrNa pratipAdana jainAcAryoM kI saphalatA kA mUla mana thaa| dAyitva kA nirvAha zramaNa paramparA me aneka jainAcArya laghuvaya me dIkSita hokara sagha ke zAstA bane / para unhone AcArya pada se alakRta ho jAne me hI jIvana aura kartavya kI itizrI nahI mAna lI thii| apane dAyitva kA vahana unhone pratikSaNa jAgarUka rahakara kiyaa| "suttA amuNiNo muNiNo sayA jAgaranti" bhagavAna mahAvIra kA yaha Agama vAkya unakA abhinna mahacara thaa| jainAcAryo kI jJAnArAdhanA saddharma dhurINa jainAcAryoM kI jJAnArAdhanA vilakSaNa thii| madira aura upAzraya hI unake (jJAnakendra) vidyApITha the| zrutadevI ke ve svaya karmaniSTha upAsaka bane / "sajjhAya-sajjhANa rayasma tAyiNo" isa Agama vANI ko unhone jIvana-sUna banAkara jJAna-vijJAna kA gambhIra adhyayana kiyaa| darzana ke mahAsAgara me unhone gaharI DubakiyA lgaaiiN| phalata jainAcArya diggaja vidvAn bne| sasAra kA virala viSaya hI hogA jo unakI pratibhA se achUtA rahA / jJAna, vijJAna, dharma, darzana, sAhitya, saMgIta, itihAsa, gaNita, rasAyana zAstra, Ayurveda zAstra, jyotiSazAstra Adi vibhinna viSayo ke jJAtA, anveNTA eva anusadhAtA jainAcArya the| bhAratIya grantha rAzi ke jainAcArya pAThaka hI nahI svaya nirmAtA the| unakI lekhanI avirala gati se calI / vizAla sAhitya kA nirmANa kara unhone sarasvatI ke bhaDAra ko bharA / unakA sAhitya stavana pradhAna eva gIta pradhAna hI nahIM thaa| kAvya eva mahAkAvya kA nirmANa, vizAla kAya purANo kI saracanA, vyAkaraNa eva koza kI sRSTi bhI unhone kii| darzana kSetra me jainAcAryoM ne gabhIra dArzanika dRSTiyA pradAna kI eva yoga ke sambandha me navIna vyAkhyAe bhI prastuta kI, nyAyazAstra ke svaya prasthApaka bane / jaina zAsana kA mahAn sAhitya jainAcAryoM kI maulika sUjha-bUjha eva unake anavarata Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( teraha ) parizrama kA pariNAma hai / viveka dIpa parAgama pravINa, buddhi ujAgara, bhavAndhi patavAra, karmaniSTha, karuNA kubera eva jana-jana hitaipI jainAcAryo kI asAdhAraNa yogyatA se eva unakI dUragAmI pada yAtrAo se uttara, dakSiNa ke aneka rAjavaza prabhAvita hue| zAsana zaktiyo ne unakA bhArI sammAna kiyA / vividha mAnada upAdhiyo se jainAcArya vibhUSita kiye gae para kisI prakAra kI pada-pratiSThA unhe digbhrAnta na kara sakI / pUrva viveka ke sAtha unhone mahAvIra sagha ko sarakSaNa diyA eva vistAra bhI / Aja bhI jainAcAryo ke samujjvala eva samunnata itihAsa ke sAmane prabuddhacetA vyakti natamastaka ho jAte hai / mere mAnasa para bhI jainAcAryoM kI virala vizeSatAo kA prabhAva lambe samaya se akita thA / sayogata bhagavAn mahAvIra kI paccIsavI nirvANa zatAbdI ke avasara para unakI arcanA me sAhitya samarpita karane kA zubhra cintana terApatha ke adhinAyaka yugapradhAna AcAryazrI tulasI ke tatvAvadhAna me calA / jaina darzana se samvandhita paccIsa vipaya cune gae the uname kisI eka viSaya para sau pRSTho jitanI sAmagrI lekhana kA nirdeza mujhe prApta huA / maiMne apanI sahaja ruci ke anusAra "jaina dharma ke prabhAvaka AcArya" isa viSaya ko cunA aura hArdika niSThA se likhanA prAraMbha kiyA / merI lekhanI jaise hI Age vaDhI, mujhe anubhava huA ki prAraMbha meM yaha vipaya jitanA sarala laga rahA hai utanA hI durUha hai / isa prasaga para kavi mAgha kA bhAvapUrNa padya smRti paTala para ubhara AyA tu gatvamitirA nAdrI neda sindhAvagAhatA / alaghanIyatA heturubhaya tanmanasvini // sAgara gaharA hotA hai UMcA nahI, zaila unnata hotA hai gaharA nahIM, ata inhe mApA jA sakatA hai / para ubhaya vizeSatAoM se samanvita hone ke kAraNa mahApurupo kA jIvana amApya hotA hai / abhivyakti kI isa vizeSatA ko anubhUta kara lene para bhI prabhAvaka AcAryo ke jIvanavRtta ko zabda paTala para citrita karane kA maiMne prayAsa kiyA hai / maiM jAnatI hU, so pRSThoM kI maryAdA kA atikramaNa karake bhI manasvI AcAryoM ke jIvana mahAsAgara se bindu mAtra hI le pAI hU, para devArcanA kI zubha velA me do-cAra akSata upahAra se jaisI tRpti bhakti-bhAvita mAnasa ko hotI hai, vaisI hI tRpti isa svalpa sAmagrI ke prastutIkaraNa me mujhe huI hai / sAdhanA jIvana kI maryAdA ke anurUpa jitanA itihAsa eva sAhitya maiM baTora pAI hU, usI ke AdhAra para yaha lekhana hai / jisame sambhavata bahuta kucha anadekhA, Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (caudaha) anajAnA rahane ke kAraNa anakahA bhI raha gayA hai| suvijJa pAThaka eva itihAsapremI isa pustaka ke sambandha meM mujhe apanI pratikriyAo se avagata karAege to yathAsambhava dvitIya saskaraNa meM unakA upayoga kara saka isa bAta kI bhora pUrA prayatna rhegaa| yugapradhAna AcAryazrI tulamI ne mujhe jaina paraparA me dIkSita kara merA analpa upakAra kiyA hai| unhone merI jJAna kI ArAdhanA, darzana kI ArAdhanA aura caritna kI ArAdhanA ko saddhita karane kA sadA prayatna kiyA hai| maiM unakI prabhutA aura kartavya parAyaNatA ke prati samarpita rahI hai / maiMne unakI dRSTi kI ArAdhanA kI hai aura usase bahuta kucha pAyA hai / unake dvArA prApta ke prati maiM kRtajJa hU aura prApya ke prati AzAnvita hai / unhone AzIrvacana likhakara mujhe anugRhIta kiyA hai / maiM unake isa anugraha ke prati praNata hai| __ yuvAcArya zrI mahAprajJa kI prajJA ne mujhe sadA saceta rakhA hai aura darzana cetanA ko jAgRta rakhane kA sadupAya batAyA hai| kRpAkAkSI nahI AtmAkAkSI banoisa sUtra ne mujhe sadA uvArA hai| maiM mahAprajJa kI jJAnArAdhanA se aura cAritrika niSThA se bahuta lAbhAnvita huI hai| unake adhyAtma se ota-prota sarakSaNa me terApatha kA mAdhvI samAja triratna kI ArAdhanA me pragati karegA-yaha AzAdIpa sadA prajvalita rahe / prastuta gratha ke lekhana meM unakA mArga-darzana mere lie prakAza-stabha rahA hai| unhone bhUmikA likhakara mere utsAha ko baDhAyA hai / zatazata vndn| ___ mahAzramaNI sAdhvIpramukhAzrI kanakaprabhA se prApta sneha aura sadbhAva ke prati bhI maiM praNata hU aura AzA karatI hai ki unakI dekharekha me sAdhvI-samAja vizeSa pragati kregaa| prastuta grantha ke lekhana me pArzvavartinI sAdhviyo (svayaprabhA jI, lalitaprabhA jI, zIlaprabhA jI, somalatA jI)kA sahayoga atyanta mUlyavAna rahA hai / vizeSa sasmaraNIya bane hai javeracada jI DAgalyA jo vyApAra kArya meM vyasta rahate hue bhI isa kRti kI sampUrNa pratilipi me utsAha pUrvaka zrama aura samaya kA yathepsita anudAna kara sake hai| yaha sampUrNa kRti pAThako ke hAtha meM hai| unake dvArA isa kRti kA samIkSAtmaka eva samAlocanAtmaka adhyayana merI prasannatA me sahayogI bnegaa| sAdhvI saghaminA udayapura, rAjasthAna 1 maI, 1979 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukrama sAta AzIrvacana prastAvanA prastuti gyAraha khaNDa-1 AcAryoM ke kAla kA sakSipta siMhAvalokana 1-34 adhyAtma pradhAna bhArata jaina paramparA aura tIrthakara vartamAna jaina paramparA aura bhagavAn mahAvIra sagha vyavasthA mahAvIra sagha aura uttaravartI AcArya kAla vibhAjana Agama-yuga 5-18 AcArya sudharmA aura jambU zrutakevalI paramparA dvAdazavarSIya duSkAla aura AgamavAcanA TUTatI zruta-zRkhalA aura Arya sthUlabhadra dazapUrvadhara paramparA aura ullekhanIya prasaga AcArya suistI aura samrAT samprati jaina dharma aura samrAT khAravela jaina zAsana kI prabhAvanA me viziSTa vidyAsampanna AcAryoM kA yoga pUrvo kI paramparA kA viccheda-krama Agama viccheda-krama Agamaparaka sAhitya anuyoga vyavasthA Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (solaha) 19-23 paramparA bheda kA janma skandila aura nAgArjuna devaddhigaNI kSamAzramaNa aura Agama vAcanA utkarSa-yuga nyAya yuga kA udbhava AcArya siddhasena AcArya samantabhadra AcArya akalaka bhaTTa nyAya yuga kI pratiSThA yoga aura dhyAna ke sandarbha me prAkRta vyAkhyA grantho kA nirmANa jaina sAhitya aura saskRta bhASA jaina sAhitya aura loka bhASA jainAcAryoM kA zAstrArtha kauzala jainAcArya aura jaina dharma kA vistAra navIna-yuga krAnti kA prathama caraNa krAnti kA dvitIya caraNa krAnti kA tRtIya caraNa navIna yuga aura jainAcArya dazAzrutaskandha sthavirAvalI vallabhI yuga-pradhAna paTTAvalI dussama-kAla-samaNa-saghatthava 'yuga pradhAna' paTTAvalI 23-34 35-432 khaNDa-2 Agama yuga ke prabhAvaka AcArya adhyAya eka Agama yuga 1 zramaNa sahasrAzu AcArya sudharmA 2 jyotirghAma AcArya jambU 3 parivAT-pugava AcArya prabhava 4 zruta-zArdUla AcArya zayyambhava 5 yuga-praharI AcArya yazobhadra 47 Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 111 114 116 125 126 137 154 (satraha) 6 sayama-sUrya AcArya sambhUtavijaya 7 jinazAsana-ziromaNi AcArya bhadravAhu 8 tejomaya nakSata AcArya sthUlabhadra 6 sadguNa-ratna-mahodadhi AcArya mahAgiri 10 saddharma-dhurINa AcArya suhastI 11-12 vizvavandhu AcArya valissaha aura guNasundara 13-14 svAdhyAya-priya AcArya susthita aura supratibuddha 15-16 sata-zreSTha AcArya zyAma aura pADilya 17-16 mokSa-vIthi-pathika AcArya samudra, magU, bhadragupta 20 krAnti caraNa AcArya kAlaka (dvitIya) 21 mahAvidyA-siddha AcArya khapuTa 22 pArasa-puruSa AcArya pAdalipta 23 vilakSaNa vAgmI AcArya vajra svAmI 24 kIti-nikuja AcArya kunda-kunda 25 akSayakoSa AcArya mArya-rakSita 26 dhyAna yogI bhAcArya durvalikA puSyamitra 27 viveka-darpaNa AcArya vajrasena 28 Aloka-kuTIra AcArya arhadvali 26. dUradarzI AcArya dharasena 30 landhagaurava AcArya guNadhara 31-32 prabuddhacetA AcArya puSpadanta eva bhUtabali 33 arhannIti-unnAyaka AcArya umAsvAti 34-35 AgamapiTaka AcArya skandila aura nAgArjuna 36 prAjJapravara AcArya vimala 37 jaina saskRti-sarakSaka AcArya devaddhigaNI kSamAzramaNa adhyAya do : utkarSa yuga 1 bodhivRkSa AcArya vRddhavAdI 2 sarasvatI-kaThAbharaNa AcArya siddhasena 3 mahAprAjJa AcArya mallavAdI 4 saskRta-saroja sarovara AcArya samantabhadra 5 divya vibhUti AcArya devanandI (pUjyapAda) 6 bhavAbdhipota AcArya bhadrabAhu dvitIya (niyuktikAra) 7 paramAgamapArINa AcArya jinabhadragaNI kSamAzramaNa 8 puNyazloka AcArya pAtrasvAmI 157 166 171 174 175 177 178 180 183 187 186 165 168 208 212 217 220 224 227 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 231 234 238 250 258 256 260 262 266 268 275 277 280 281 (aThAraha) 9 mukti-mandira AcArya mAnatuga 10 kovida-kulAlakAra AcArya akalaka 11 caritna cintAmaNi AcArya jinadAsa mahattara 12 ameya medhA ke dhanI AcArya haribhadra 13 variSTha vidvAn AcArya bappaTTi 14 udAtta cintaka AcArya udyotana (dAkSiNyAka) 15 vizruta vyaktitva AcArya vIrasena 16 jinavANI sagAyaka AcArya jinasena 17 vAgmaya-vAridhi AcArya vidyAnanda 18 adhyAtmanAda AcArya amRtacandra 16 siddhi-sopAna AcArya siddharSi 20 sAhitya-sudhAzu AcArya zIlAka 21 zAstrArtha-nipuNa sUrAcArya 22 dharmodyotaka AcArya udyotana 23 svastha paramparA-sapoSaka AcArya somadeva 24 amita prabhAvaka AcArya amitagati 25 mahimA-makaranda AcArya mANikyanandi 26 nyAya-niketana AcArya abhayadeva 27 zAradA-sUnu AcArya vAdirAja 28 ziva-sukha-Alaya AcArya zAnti 26 prabhApuja AcArya prabhAcandra 30 siddhAnta-cakravartI AcArya nemicandra 31 jaga-vatsala AcArya jinezvara 32 AsthA-Alambana AcArya abhayadeva (navAgI TIkAkAra) 33 janavallabha AcArya jinavallabha 34 urjAkendra AcArya abhayadeva 35 vara varcasvI AcArya vIra 36 janapriya AcArya jinadatta 37 nitAnta navIna AcArya nemicandra38 samAdhi-sadana AcArya zubhacandra 36 prekSApayoda (malladhArI) AcArya hemacandra 40 vidvadvaDUrya AcArya vAdideva 41 jJAnapIyUpa pAthodhi AcArya hemacandra, 42 manISA-meru AcArya malaya giri 285 287 288 286 261 263 265 266 268 304 306 307 306 311 313 317 320 326 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (unnIsa) 328 330 335 337 336 341 342 343 347 348 346 43 caitya-purupa AcArya jinacandra (maNidhArI) 44 kavi-kirITa AcArya rAmacandra 45 udArahRdaya AcArya udayaprabha / 46 pratibhA-prabhAkara AcArya ratnaprabha 47 tapa ke mUrta rUpa AcArya jagaccandra 48 bauddhika-ratna AcArya ratnAkara 46 tattva-niSNAta AcArya devendra 50. zabda-zilpI AcArya somaprabha 51 mati-mArtaNDa AcArya mallipeNa 52 jana-jana hitaiSI AcArya jinaprabha 53 kuzala zAsaka AcArya jinakuzala 54 mahAmedhAvI AcArya merutuga 55 guNa-nidhAna AcArya guNaratna adhyAya tIna navIna yuga 1 vAcoyukti-paTu AcArya hIravijaya 2-3 vAda-kuzala AcArya vijayasena aura vijayadeva 4 jinadharma prabhAvaka AcArya jinacandra 5 kSamA-mudira AcArya Rpilava 6 dharmadhvaja AcArya dharmasiMhajI 7 dRDhapratijJa AcArya dharmadAsajI 8 pravala-pracAraka AcArya raghunAtha 6 indriya-jayI AcArya jayamalla 10 magala prabhAta AcArya bhikSu 11 prajJA-pradIpa AcArya jaya 12 vidyA-vibhAkara AcArya vijayAnanda 13 ajJAna-timiranAzaka AcArya amolaka RSi 14 cinmaya cirAga AcArya vijaya rAjendra 15 karuNA-srota AcArya kRpAcandra 16 zAstra-vizArada AcArya vijayadharma 17 vizada vicAraka AcArya vijayavallabha 18 yoga-sAdhaka AcArya buddhisAgara 16 samatA-sAgara AcArya sAgarAnanda 20 kamanIya kalAkAra AcArya kAlUgaNI 21 pravacana-pravINa AcArya javAhara 355 356 360 362 mmm 366 371 374 376 376 380 381 m-m U KUW mm 387 Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (bIsa) 22 zAnti-sudhAkara AcArya vijayazAnti 23 zIla-sindhu AcArya zAntisAgara 24 zramaniSTha AcArya ghAsIlAla 25 prakhyAti prApta AcArya AtmArAmajI 26 nirbhIka nAyaka AcArya dezabhUSaNa 27 saumyasvabhAvI AcArya AnandaRSi 28 aNuvrata-anuzAstA yugapradhAna AcAryazrI tulasI pariziSTa 1. AcArya aura unakI jIvanI ke AdhArabhUta grantha pariziSTa 2. prayukta grantha vivaraNa 386 360 362 363 365 368 405 417 Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa 1 AcAryo ke kAla kA saMkSipta sihAvalokana Page #22 -------------------------------------------------------------------------- Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma-pradhAna bhArata bhArata adhyAtma kI urvara bhUmi hai| yahA ke kaNa-kaNa me Atmanirbhara kA madhura saMgIta hai, tattvadarzana kA rama hai aura dharma kA akuraNa hai| yahA kI miTTI ne aise nararatno ko prasava diyA hai jo adhyAtma ke mUrta rUpa the| unake hRdaya ko hara dhaDakana adhyAtma kI dhaDakana thii| unake UrdhvamukhI ciMtana ne jIvana ko samajhane kA vizada dRSTikoNa diyA / bhoga meM tyAga kI vAta kAhI aura kamaladala kI bhAti nilepa jIvana jIne kI kalA sikhaaii|' caubIsa avatAra ne isa adhyAtma-pradhAna dharA para janma liyA / gautama buddha ko bodhimattvo ke mAdhyama se puna -puna yahI mAnA rucikara lagA aura jaina tIrthakaro kA suvistRta itihAsa isI AryAvarta ke sAtha juDA / jaina paramparA aura tIrthakara - jaina paramparA me tIrthakaro kA sthAna sarvopari hotA hai / namaskAra mahAmantra me siddho se pahale tIrthakaro kA smaraNa kiyA jAtA hai| tIrthakara sUrya kI bhAti jJAnarazmiyo se prakAzamAn aura apane yuga ke ananya pratinidhi hote haiN| covIsa tIrthakaro kI kramavyavasthA ke anusyUta hote hue bhI unakA virAT vyaktitva kisI tIrthaMkara-vizeSa kI paramparA ke sAtha Avaddha nahIM hotaa| mAnavatA ke sadyaH upakArI tIrthakara hote haiN| paramparA pravahamAna saritA kA pravAha hai| usame hara vartamAna kSaNa atIta kA AbhArI hotA hai / vaha jJAna, vijJAna, kalA, sabhyatA, saskRti, jIvana-paddhati Adi guNo ko atIta se prApta karatA hai aura sva svIkRta eva sahajAta guNa sattva ko bhaviSya ke caraNo me samarpaNa kara atIta meM samAhita ho jAtA hai| tIrthakara sAkSAt draSTA, jJAtA eva svanirbhara hote haiN| ata ve upadezavidhi aura vyavasthAkrama me kisI paramparA ke vAhaka nahI, anubhUta satya ke udghATaka hote haiN| bhArata bhUmi para vartamAna avasarpiNI kAla meM prathama tIrthaMkara RpabhanAtha the| Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 jana dharma ke prabhAvaka AcArya .........teIsave tIrthaMkara pArzvaprabhu aura caubIsaveM tIrthaMkara bhagavAna mahAvIra the| paramparA ke rUpa me pArzvaprabhu ne RSabhanAtha se lekara madhyavartI vAIsa tIrthakaroM kI jJAnanidhi eva sagha-vyavarathA se na kucha pAyA aura na kucha bhagavAn mahAvIra ko diyaa| sabakI apanI bhinna paramparA thI aura sabakA bhinna zAsana thaa| pArzvanAtha kI paramparA ke zramaNo ko mahAvIra ke sagha me praveza karate samaya caturyAma sAdhanA paddhati ko choDakara pacamahAvrata sAdhanA praNAlI ko svIkAra karanA par3A thaa| yaha prasaga bhinna paramparA kA sphuTa saketaka hai| vartamAna jaina paramparA aura bhagavAn mahAvIra vartamAna jaina zAsana kI paramparA bhagavAna mahAvIra se savandhita hai| mahAvIra kA nirvANa vi. pUrva 470 varSa me huA thaa| bhagavAn mahAvIra ke zAsana me indrabhUti gautama pramukha 14 hajAra sAdhu, candanavAlA pramukha 36 hajAra sAdhviyAM thii|' Anada pramukha 1 lAkha 56 hajAra upAsaka aura jayantI pramukha 3 lAkha 18 hajAra upAsikAe thii| yaha vratadhArI zrAvakazrAvikAo kI sakhyA thii| zreNika, udayana, caDapradyota, ceTaka pramukha uma yuga kA mahAna zAsaka varga bhagavAn mahAvIra kA anuyAyI thaa| sagha-vyavasthA bhagavAna mahAvIra ke sagha kI sacAlana vidhi suniyojita thii| unake sagha meM gyAraha gaNadhara, nau gaNa aura sAta pada the| gaNa kI zikSA-dIkSA me sAto padAdhikAriyo kA mahattvapUrNa yogadAna rhtaa| AcArya gaNa sacAlana kA kArya krte| upAdhyAya prazikSaNa kI vyavasthA karate aura sUtrArtha kI vAcanA dete / sthavira zramaNo ko sayama me sthira krte| pravartaka AcArya dvArA nirdiSTa dhArmika pravRttiyo kA sagha me pravartana karate / gaNI zramaNo ke choTe samUho kA netRtva karate / gaNaghara dinacaryA kA dhyAna rakhate aura gaNAvacchedaka sagha kI antaraga vyavasthA karate tathA dharma zAsana kI prabhAvanA me lage rhte| mahAvIra sagha aura uttaravartI AcArya ___ bhagavAn mahAvIra ke samakAlIna zramaNa paramparA ke anya pAca vizAla sampradAya vidyamAna the|" uname kucha sampradAya mahAvIra ke sagha se bhI adhika vistRta the| una pAco sampradAyo kA netRtva kramaza (1) pUraNakAzyapa (2) makhaligozAlaka (3) ajitakeza kabali (4) pakudhakAtyAvana (5) sajayavelApurata kara rahe the| paristhitiyo ke vAtyAcakra se ve pAco sampradAya kAla ke gama vilIna ho gae / vartamAna me unakA sAhityika rUpa hI upalabdha hai| Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryoM ke kAla kA sakSipta siMhAvalokana 5 vauddhadhArA videza kI ora adhika pravAhita huI aura bhArata se vicchinnaprAya ho gyii| vartamAna me bhArata bhUmi para mahAvIra (nirgratha jJAtaputra) kA sampradAya hI gaurava ke sAtha mastaka UcA kie hai| yaha zreya kucha viziSTa kSamatAo aura pratibhAo ko hai / bhagavAna mahAvIra kI uttaravartI AcArya paramparA me prakhara pratimAsampanna tejasvI, varcasvI, manasvI, yazasvI, aneka AcArya hue| jaina gAmana kI zrIvRddhi me unakA anudAna anupama hai / ve tyAga-tapasyA ke utkRSTa udAharaNa, nava-navonmeSa prajJA ke dhAraka eva mahAn yAyAvara zramaNa the / tapa, niyama, jJAnavRkSAsTa amitajJAnI tIrthaMkaroM ne bhavyajano ke udbodhanArthaM arthAgama pradAna kiyA / gaNadharo ne gathA, sUtrAgama kA nirmANa kiyA / AcAryoM ne unako marakSaNa diyA / prANotmagaM karake bhI zruta sapadA ko kAla ke krUra duSkAla me vinaSTa hone se bcaayaa| unhone dUragAminI padayAtrA se adhyAtma ko vistAra diyA aura bhagavAna mahAvIra ke bhava satApahArI sadeza ko jana-jana taka pahucAyA / kAla-vibhAjana bhagavAn mahAvIra se aba taka ke AcAryoM kA yuga mahAn garimAmaya hai / maiMne inakI tIna bhAgo me vibhakta kiyA hai-Agama yuga, utkapaM yuga, navIna yuga / (1) Agama yuga - vIra nirvANa 1000 varSa taka ( vikrama pUrva 470 se vi0 sa0 530 taka) (2) utkarSa yuga - vIra nirvANa 1000 vamaM me 2000 varSa taka ( vi0 sa0 530 se 1530 taka ) (3) navIna yuga - vIra nirvANa 2000 me 2500 taka ( vi0 saM0 1530 se 2030 taka ) yaha vibhAjana tatkAlIna pravRttiyo ke pramukha AdhAro ko sAmane rakhakara kiyA gayA hai| Agama yuga Agama yuga vIranirvANa se prAraMbha hokara devaddhagaNI kSamAzramaNa ke samaya taka sapanna hotA hai / eka sahasra varSa kI avadhi kA yaha kAla vividha ghaTanA-prasago ko apane me sajoe hue hai| isa kAla kI mukhya pravRtti 'Agamika' thii| vIravANI ko sthAyitva pradAna karane ke lie isa yuga meM kaI krama cale / gaNadhara racita agAgama nidhi' kA Alavana lekara upAgo kI racanA huI aura pAThyakrama kI suvidhA hetu anuyoga vyavasthA ke mAdhyama se Agama-paThana kI navIna paddhati sthApita huI / ina pravRttiyo kA pramukha savadha Agama se thA / AcArya sudharmA Agama-nidhi ke pradAtA | Agamadhara AcAryoM meM ve hI eka aise AcArya the jinhone bhagavAna mahAvIra Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya "kI sannidhi me baiThakara Agamabodha prApta kiyA thA / vartamAna me prApta dvAdazAGgI ke racanAkAra ve svayaM hI the / AgamapuruSa AcArya sudharmA se bahumukhI vyaktitva kA prabhAva isa kAlasImA me vyApaka rUpa se vidyamAna rahA, ata maiMne isa sahasra varSa ke kAla ko Agama yuga ke nAma se sabodhita kiyA hai / AcArya sudharmA aura jambU bhagavAna mahAvIra kI paraparA AcArya sudharmA se prAraMbha hotI hai / digambara paraparA meM yaha zreya gaNadhara gautama ko hai / sudharmA kI jaina sagha ko sabase mahattvapUrNa dena dvAdazAgI kI hai / dvAdazAgI kA dUsarA nAma gaNipiTaka bhI hai / ' boddha darzana jo sthAna tripiTaka kA hai aura vaidika darzana me jo sthAna vedatrayI kA hai, vahI sthAna jaina darzana me gaNipiTaka kA hai / sudharmA ke isa Agama vaibhava ko unake bAda AcArya jambU ne surakSita rakhA thaa| ina dono AcAryoM kA jaina sagha me atyata gauravamaya sthAna hai / mahAvIra ke bAda ye do hI AcArya aise the jinhone sarvajJatvazrI kA varaNa kiyA thA / inake vAda yaha zrI kisI ko upalabdha nahI ho sakI thii|" zrutakevalI paramparA jaina paraparA meM chaha zrutakevalI hue haiM 11 (1) prabhava ( 2 ) zayyabhava ( 3 ) yazobhadra ( 4 ) sabhUtivijaya ( 5 ) bhadrabAhu (6) sthUlabhadra / ina chaha zrutakevaliyo me AcArya bhadrabAhu kA sthAna bahuta UMcA hai| AcArya jambU ke bAda vIra ni0 64 ( vi0pU0 406 ) se zvetAmbara aura digambara sampradAya ke AcAryo kI nAma paraparA vibhakta ho gayI thI / vaha paraparA bhadrabAhu ke samaya meM eka biMdu para A TikI thii| digambara paramparA me jambUsvAmI ke bAda zrutakevalI viSNu nandI mitra, aparAjita, govardhana aura tadanantara bhadravAha kA nAma AtA hai / " ina AcAryoM kA kAlamAna 162 varSa kA hai| zvetAmbara paramparA ke anusAra jambU ke bAda prabhava se bhadrabAhu taka kA kAlamAna 170 varSa kA hai / ina dono 8 varSa kA antara hai / bhadrabAhu ke pAsa sampUrNa dvAdazAgI surakSita thI, ise dono sampradAya ekasvara se svIkAra karate hai / dvAdazavarSIya duSkAla aura AgamavAcanA AcArya jambU ke bAda dasa vAto kA viccheda ho gayA thA / " zruta kI dhArA AcArya bhadrabAhu ke bAda kSINa ho gii| isakA pramukha kAraNa usa yuga kA dvAdazavarSIya akAla thA / isa samaya kAla kI kAlI chAyA se vikSubdha aneka zrutadhara zramaNa Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAyoM ke kAla kA sakSipta siMhAvalokana 7 svargavAsI bana gae the / isase zruta kI dhArA bhI chinna-bhinna ho gyii| duSkAla kI parisamApti para vicchinna zruta ko sakalita karane ke lie vI0 ni0 160 (vi0 pU0 310) ke lagabhaga zramaNa sagha pATalipuna (magadha) me ekatrita huA thaa| AcArya sthUlabhadra isa mahA sammelana ke vyavasthApaka the| sabhI zramaNo ne milakara tathA eka dUsare se pUchakara prAmANika rUpa se gyAraha ago kA pUrNata sakalana isa samaya kara liyA thaa| sudharmA yuga kI yaha sarvaprathama vAcanA thii| kucha zramaNo ne ise mAnya nahIM kiyaa| yahI se jaina sagha me zrutabheda kI dhudhalIsI rekhA bhI ubhara gayI thii| TUTatI zruta-zRkhalA aura Arya sthUlabhadra isa samaya bhadrabAhu ke atirikta vArahavA aga kisI ke pAsa surakSita nahI thaa| yaha zruta-vyucchitti kA sabase pahalA dhakkA jaina sagha ko lagA thaa| isa kSatipUrti ke lie pratibhA sampanna Arya sthUlabhadra pramukha vizAla zramaNa saMgha nepAla pahucA aura AcArya bhadrabAhu se vArahave aga kI vAcanA grahaNa kara TUTatI huI zruta-zRkhalA me Arya sthUlabhadra sayojaka kaDI bane / zrutakevalI kI paramparA me AcArya sthUlabhadra antima the| unake bAda koI zrutakevalI bhI nahIM huaa| AcArya bhadrabAhu ne sthUlabhadra ko antima cAra pUrvI kI artha-vAcanA nahIM dI thii| ata arthadRSTi se antima zrutakevalI AcArya bhadrabAhu the| ata unake svargavAsa ke sAtha vI0 ni0 170 (vi0 pU0 300) ke lagabhaga arthata cauvadaha pUrvo kA viccheda huaa|" dazapUrvadhara paramparA aura ullekhanIya prasaga dazapUrvadhara dasa AcArya hue hai| unake nAma isa prakAra haiM--(1) mahAgiri (2) suhastI (3) guNasundara (4) kAlakAcArya (5) skandilAcArya (6) revatimina (7) magU (8) dharma (9) candragupta (10) Aryavaca / 5 dazapUrvadhara dasa AcAryoM me AcArya mahAgiri eva suhastI ke jIvana-prasaga vizepa rUpa se ullekhanIya hai| Arya mahAgiri prathama dazapUrvadhara AcArya the eva jinakalpa tulya sAdhanA karane vAle viziSTa sAdhaka the| Arya suhastI dvitIya dazapUrvadhara AcArya the / Arya mahAgiri va Arya suhastI dono gurubhAI AcArya the tathA Arya sthUlabhadra ke pradhAna zipya the| Agama me tIna prakAra ke sthavira mAne gae hai-(1) jAti-sthavira (2) zruta-sthavira (3) paryAya-sthavira / sATha varSa kI avasthA prApta vyakti 'jAti sthavira', ThANa aura samavAyAga kA dhAraka nirgrantha 'zruta sthavira' eva vIsa varSa sAdhutva pAlane vAlA 'paryAya sthavira' hotA hai|" Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya Arya sthUlabhadra ke sandhyA kAla me Arya mahAgiri jAti sthavira, zruta- sthavira eva paryAya sthavira bhI vana cuke the / Arya suhastI usa samaya na jAti-sthavira the, na zruta sthavira the, na paryAya sthavira hI / Arya sthUlabhadra ne bhAvI AcArya pada ke lie gambhIratA se adhyayana kiyA aura unhone isa pada para dono kI niyukti ekasAtha kii| nizItha cUrNi ke manusAra Arya sthUlabhadra ne AcArya pada kA dAyitva Arya mahAgiri ko na dekara Arya suhastI ko pradAna kiyA thaa| 17 dazAzrutaskandha sthavirAvalI kI paramparA meM AcArya sambhUtavijaya ke uttarAdhikArI AcArya sthUlabhadra eva sthUlabhadra ke uttarAdhikArI AcArya suhastI the / Arya mahAgiri ke bahula Adi ATha pramukha ziSya the / uname se Arya mahAgiri ke uttarAdhikArI gaNAcArya balissaha the / Arya mahAgiri ke anya ziSya bhI jaina dharma ke mahAn prabhAvaka the / kalpasUna sthavirAvalI ke anusAra Arya mahAgiri ke AThave ziSya kauzika golI rohagupta ( paDulUka ) se rAzika mata kI sthApanA huii| paDulUka vaizeSika sUtro ke karttA bhI mAne gae hai / tairAzika mata kI sthApanA kA itihAsa sammata samaya cI0 ni0 544 ( vi0 sa074 ) hai / isa AdhAra para tairAzika mata ke sasthApaka Arya mahAgiri ke ziSya rohagupta pramANita nahI hone / samavAyAga TIkA ke anusAra zrIgupta ke ziSya rohagupta ( paDulUka ) se antarajikA nagara me tairAzika mata kA janma huA thA / Arya mahAgiri ke praziSya parivAra se nihnavavAda ke prasava kA itihAsa nirvivAda hai / kauDinya ke ziSya muni azvamitra ke dvArA vI0 ni0 220 (vi0 pU0 250) ke pazcAt sAmucchedikavAda kI sthApanA huI / dhanADhya ke ziSya gaga muni ke dvArA ullukA nadI ke tIra para vI0ni0 228 ( vi0 pU0 242 ) ke pazcAt dve kriyavAda kI sthApanA huI / tfs aura dhanADhya dono AryaM mahAgiri ke ziSya eva azvamitra va gaga dono ziSya ke ziSya hone ke kAraNa Arya mahAgiri ke praziSya the / dhanADhya kA dUsarA nAma dhanagupta bhI thA / mAmucchedikavAda ke abhimata se pratyeka kSaNa nAraka Adi sabhI jIva ucchinna bhAva ko prApta hote rahate hai / yaha ekAntika paryAyavAda kA samarthaka hai, eva vauddha darzana ke nikaTa hai | kriyavAda ke abhimata se zIta-uSNa Adi do virodhI dharmoM kA ekasAtha anubhava kiyA jA sakatA hai / Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryo ke kAla kA sakSipta siMhAvalokana 6 zikavAda ke abhimata se jIva, ajIva aura no ajIva rUpa tIna rAzi kI siddhi mAnI gaI hai / Arya mahAgiri aura suhastI ke gaNa bhinna-bhinna hote hue bhI prItivaza dono AcArya ekasAtha vicaraNa karate the / " Arya hastI ke sthavira Arya rohaNa Adi bAraha pramukha ziSya the / inase uddehagaNa, ur3apATitagaNa Adi gaNo kA ora pratyeka gaNa se kaI zAkhAo aura kulo kA janma huA / ina zAkhAo prazAkhAo me mAnava gaNa se panapI eka zAkhA kA nAma saurASTrakA hai / yaha sorASTrikA zabda AcArya suhastI ke ziSya gaNa kA saurASTra kSetra se sambaddha hone kA saketaka hai / vidvAno kA anumAna hai zramaNo dvArA dharma pracAra kA kArya saurASTra taka vistRta ho cukA thA / kaI mahatvapUrNa ghaTanAe AcArya suhastI ke jIvana se sambaddha hai / AcArya suhastI ke ziSya varga meM AhAra - gaveSaNA - sambandhI zithilAcAra ko panapate dekhakara AcAraniSTha Arya mahAgiri dvArA sAmbhogika viccheda kI ghaTanA sarvaprathama isa samaya ghaTita huI thI / " avantI ke zrIsampanna vasubhUti zreSThI ko adhyAtmavodha dene kA zreya bhI AcArya sustI ko hai / gaNAcArya, vAcanAcArya eva yugapradhAnAcArya kI paramparA bhI AcArya suhastI ke samaya se prArambha huI / AcArya suhastI aura samrAT saprati 1 jaina zAsana kI prabhAvanA me bhI AcArya suhastI aura samrAT samprati kA mahAn yogadAna hai / mauryavaMzI kuNAla putra samrAT samprati AcArya suhastI se samyaktva ratna prApta kara jaina darzana kA vratadhArI zrAvaka banA aura usane jaina darzana prabhAvI jo yazasvI kArya kie ve itihAsa pRSTho me akita rahege / jaina samrAT samprati jaina rAjAo me prathama samrAT thA jisane apane rAjapuruSo ko jaina dharma kA prazikSaNa dekara zramaNa paridhAna sahita unhe anArya kSetro me prepita kiyA eva unase adhArmika logo me jaina saskAro ke vIja vapana karavAkara anArya bhUmi ko Agamadhara caritraniSTha zramaNo ke lie viharaNa yogya banA diyA thaa|" jaina dharma aura samrAT khAravela uDIsA prAnta kA mahApratApI zAsaka khAravela sudRDha jaina upAsaka thA / vaha mahArAja ceTaka ke putra zobhanarAya ke uttarAdhikAriyo me se thA / unakA dUsarA nAma mahAmeghavAhana thaa| jainAcAryo kI zRMkhalA meM AcArya bhadravAhu aura Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya AcArya sthUlabhadra ke sAtha samrATa candragupta maurya thaa| AcArya suhastI ke sAtha samrATa samprati kA, AcArya siddhasena ke sAtha vikramAditya dvitIya kA, AcArya samantabhadra ke sAtha zivakoTi mahArAja kA, AcArya pUjyapAda ke sAtha samrAT amodhavarSa kA, AcArya bappabhaTTi ke sAtha AmarAjA kA, AcArya hemacandra ke sAtha jayasiMha siddharAja tathA cAlukya kumArapAla kA aura AcArya hIravijayajI va jinacandra sUri ke sAtha vAdazAha akabara kA itihAsa gauravamaya zabdo me likhA huA hai para mahArAja khAravela kA ullekha isa lambI zRkhalA meM kahI aura kisI AcArya ke sAtha nahIM huaa| isase itihAsakAro ne samrAT khAravela ko pAzvApatyika saMgha kA anuyAyI mAnA hai| jaina pracAra-prasAra kA vyApaka rUpa meM jo kArya kaliMgAdhipati khAravela ne kiyA vaha vAstava me advitIya thaa| apane samaya me unhone eka vRhad jaina sammelana kA Ayojana kiyA jisame Asa-pAsa ke aneka jaina bhikSu, AcArya, vidvAn tathA viziSTa upAsaka sammilita hue| samrAT khAravela ko usake kAryoM kI prazasti ke rUpa me dhammarAja, bhikkharAja, khemarAja jaise zabdo se sambodhita kiyA gyaa| hAthIguphA (uDIsA) ke zilAlekha me isakA vizada varNana hai| himavanta sthavirAvalI ke anusAra mahAmeghavAhana bhikSurAja khAravela samrATa ne kumArI parvata para yaha zramaNa sammelana Ayojita kiyA thaa| isa sammelana meM mahAgiri paraparA ke balissaha, vauddhiliMga, devAcArya, dharmamenAcArya, nakSatrAcArya Adi 200 jinakalpa tulya sAdhanA karane vAle zramaNa eva Arya susthita, Arya suprativuddha, umAsvAti, zyAmAcArya Adi 300 sthavirakalpI zramaNa the| AryA poiNI Adi 300 sAdhviyA, bhikhurAya, cUrNaka, selaka Adi 700 zramaNopAsaka aura pUrNamitrA Adi 700 upAsikAe vidyamAna thii| __ zyAmAcArya ne isa avasara para pannavaNA sUtra kI, umAsvAti ne tattvArtha sUtra kI aura sthavira Arya balissaha ne agavidyA prabhRti zAstro kI racanA kI thii| valissaha, umAsvAti, zyAmAcArya Adi sthavira zramaNo ne khAravela samrATa kI prArthanA se sudharmA racita dvAdazAgI kA sakalana kiyA eva bhojapana, tADapatra aura valkala para use lipivaddha kara Agama vAcanA ke aitihAsika pRSTho me mahattvapUrNa adhyAya joddaa| zramaNa varga ne dharmonnati hetu magadha, mathurA, vaga Adi sudUra pradezo me viharaNa karane kI preraNA samrAT khAravela se isI sammelana me prApta kI thii| prastuta sammelana kI mukhya pravRtti Agama vAcanA ke rUpa me niSpanna huii| samrAT khAravela vI0ni0 300 (vi0 pU0 170) ke AsapAsa siMhAsana Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryoM ke kAla kA sakSipta siMhAvalokana 11 para AruDha hue aura vI0 ni0 330 (vi0 pU0 140 ) ke bAda unakA svargavAsa huA thA / ata vI0 ni0 300 se 330 ke bIca me isa bhAgama vAcanA kA kA sabhava hai / jaina zAsana kI prabhAvanA me viziSTa vidyAsampanna AcAryo kA yoga AcArya kAlaka isa yuga ke viziSTa prabhAvotpAdaka vidvAn the aura pravala dharma pracAraka bhI / jaina itihAsa grantho me pramukhata. kAlaka nAmaka cAra AcAryo kA ullekha hai / prathama kAlaka zyAmAcAryaM ke nAma se bhI prasiddha haiM / ve nigoda - vyAkhyAtA, zakrasastuta eva pannavaNA sUtra ke racanAkAra the / unakA kAlamAna vI0 ni0 335 (vi0 pU0 135) hai| dvitIya kAlaka gardabhillocchedaka vizeSaNa se vizeSita hai / ve sarasvatI ke vadhu the| unakA samaya vI0 ni0 453 (vi0 pU0 17) hai|" tRtIya kAlaka vI0 ni0 720 ( vi0 250 ) me hue hai / unake jIvana savadhI ghaTanA - vizeSa upalabdha nahI hai / caturtha kAlaka vI0 ni0 663 (vi0 523 ) me hue haiN| vAlabhI yugapradhAna paTTAvalI ke anusAra vIra nirvANa kI paTTa paraparA me ve sattAIsave puruSa the / sabhavata devadhigaNI kSamAzramaNa kI Agama vAcanA ke samaya nAgArjunIya vAcanA ke pratinidhi rUpa meM AcArya kAlaka (caturtha) upasthita the / videza jAkara vidyAbala se zako ko prabhAvita karane vAle dvitIya kAlaka the / pratiSThAnapura kA rAjA zAtavAhana unakA parama bhakta thaa| yaha vahI zAtavAhana thA jisane bhRgukaccha nareza nabhasena se kaI yuddha kie aura bAra-bAra unase vaha parAbhUta hotA rahA / zAtavAhana ne ata me SaDyantra racakara bhRgukaccha nareza para vijaya pAyI / valamitra aura bhAnumita ke dvArA pAvasa kAla me niSkAsita kie jAne para avanti se AcArya kAlaka pratiSThAnapura me Ae aura rAjA zAtavAhana kI prArthanA para unhone vahA caturthI ko samvatsarI parva manAyA / zramaNo ne samvatsarI parva ke pravartita dina ko eka rUpa me mAnya kiyA - yaha AcArya kAlaka ke zrutam vyaktitva kA hI prabhAva thA / caturthI ko samvatsarI manAne kA yaha samaya vI0 ni0 0 457 se 465 (vi0 pU0 15 se 7) taka anumAnita kiyA gayA hai / pAvasa kAla me AcArya kAlaka ko niSkAsita karane vAle valamitra bhAnumita ke avanti zAsana kA lagabhaga yahI samaya hai / zrutAdhyayana me pramatta ziSyo ko choDakara AcArya kAlaka ekAkI avantise svarNabhUmi kI ora pasthita ho gaye the / apane praziSya sAgara ko vodha dete hue Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya unhone kahA-"ziSya / zruta kA kabhI garva mata krnaa| tIyaMkaro ke pAsa jitanA jJAna thA utanA gaNadharo ke pAsa nahIM thaa| gaNadharo kA sampUrNa jJAna AcArya nahIM le sake / hamAre pUrvAcAryoM ke pAsa jo thA vaha pUrNata hamAre pAsa nahIM hai / dhUli ko muTThI meM bharakara eka sthAna se dUmare sthAna para prakSepa karate rahane para vaha hamezA kama-kama hotI jAtI hai|" AcArya kAlaka kI ye pravRttiyA zrutajJAna ko paripuSTa karane vAlI haiN| ziSya-praziSyo ko anuyoga pradAna karane kA mahattvapUrNa kArya AcArya kAlaka ne kiyA hai / AcArya pAdalipta aura AcArya khapuTa bhI AcArya kAlaka kI bhAti isa yuga ke viziSTa prabhAvotpAdaka vidyA ke dhanI the| AcArya pAdalipta ne pratiSThAnapura ke rAjA muruNDa ko, mAnakheTapura ke rAjA bhIma ko, okArapura ke rAjA kRSNa ko prabhAvita kara unhe jaina zAsana ke prati dRDha AsthAzIla banA diyA / AcArya khapuTa ne bhI guDazastrapura nareza ko vidyAvala se jhukA liyaa| atizaya vidyA ke dhanI AcArya kAlaka, khapuTa aura pAdalipta kA jIvanaitihAsa prastuta zrutakAla meM samAhita hai| ina AcAryoM kI mukhya pravRtti Agamika nahI thI para vidyAvala se jaina dharma ke prasAra me anukUla vAtAvaraNa kA nirmANa kara prakArAntara se inhone Agama pravRtti kA nirvAdha patha prazasta kiyA thaa| pUrvo kI paramparA kA viccheda-krama ___ dazapUrvadhArI daza AcArya hue haiN| uname prathama dazapUrvadhara AcArya mahAgiri eva dvitIya dazapUrvadhara AcArya suhastI the| vilakSaNa vAgmI Arya vavasvAmI antima dazapUrvadhara the| unakA svargavAsa vI0ni0 584 (vi0 sa0 114)me humaa| unhIke sAtha dazapUrvadhara kI dhArA vilupta ho gaI thii| digambara paramparA ke anusAra dazapUrva kI jJAna sampadA vI0 ni0 103 (vi0 pU0 287) varSa taka surakSita rhii| dharmasena antima dazapUrvadhara the| zrutadhara AcArya vajrasvAmI ke pAsa AryarakSita ne nau pUrva pUrNa eva dazamapUrva kA ardhabhAga grahaNa kiyA thA / dRSTivAda ko paDhane kI preraNA AryarakSita ko mAtA rudrasomA se prApta huI thii| kSINa hotI huI pUrvajJAna kI dhArA ko surakSita rakha lene ke prayatno me nArI dvArA purupa ko dizAvodha Agama yuga kI mahattvapUrNa pravRtti hai / sAhitya lekhana kI niSpakSa dhArA me kabhI yaha pahala vismRta nahIM kiyA jA sakatA / AryarakSita kA svargavAsa vI0 ni0 592 (vi0 122) ke AsapAsa huA thaa| Arya durvalikApuSyamina nau pUrvadhara the| durvalikApuSyamitra kA svargavAsa vI0 ni0 617 (vi0 147) hai| unake bAda nau pUrva ke jJAtA bhI nahI rahe, para pUrvajJAna kI paramparA vI0 ni0 1000 varSa taka surakSita rahI Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAcAryoM ke kAla kA sakSipta siMhAvalokana 13 digambara paramparA ke anumAra aga mAgama ke jJAtA eva aNTAga mahAnimitta zAstra ke vidvAn AcArya dharasena the| unake pAsa viNAla pUrvo pA Azipha jJAna surakSita thA / unhone pUrvAza ko surakSita rakhane ke lie medhAvI zipya puSpadanta eva bhUtabali ko vAcanA pradAna kii| Agama viccheda-krama bhagavAna mahAvIra kI vANI kA pratyakSa zravaNa kara vipadI ke mAdhAra para gaNagharo ne Agama-vAcanA kA kArya kiyA / vIra nirvANa ke bAda usa Agama sampadA kA uttarottara hAma huA hai| digambara paramparA ke anumAra vIra nirvANa kI gAtavI zatAbdI taka agAgama kAjJAna prApta rhaa| ekAdaNAgI ke antima sAtA AcArya dhrubarona the| mugadra, yazobhadra, yazovAha, lohArya-ye cAra AcArya ekA AcArAga sUtra ke jJAtA the| AcArya nohArya ke bAda AcAgaga sUtra kA koI mAtA nahIM huaa| lohAyaM kA samaya vI0ni068 (vi0 21:) taka kA hai| ata digambara mata se vI0 ni063 (vi0 01) taka Agama kI upalabdhi mAnI jAtI hai| unake bAda Agama kA narvadhA viccheda ho gyaa| zvetAmbara paramparA marvathA Agama-viccheda kI paramparA ko svIkAra nahIM krtii| isa paramparA ke anumAra Agama vAcanAkAra AcAryoM ke satprayatno se Agama-sakalanA kA mahattvapUrNa kArya huA aura isase Agamo kI surakSA hotI rahI hai / Aja bhI jaina samAja ke pAma ekAdazAgI Agama nidhi ke rUpa me bhagavAna mahAvIra kI vANI kA pramAda upalabdha hai| duSkAla kI ghaTiyo me Agama-nidhi kSata-vikSata huI, para usakA pUrNa lopa nahIM huA thaa| Agamaparaka mAhilya Agama yuga meM jainAcAryoM dvArA mahattvapUrNa Agamaparaka sAhitya kA nirmANa bhI huaa| dvAdazAgI kI dena yAcArya mudharmA kI hai jimakA ullena pahale hI kara diyA gayA hai / dazavakAnika ke nirvahaka AcArya zayyamgava, cheda sUtro ke racayitA AcArya bhadravAha, ora prajJApanA ke racayitA zyAmAcArya the / dazavakAlika, cheda mUna eva pranApanA ko aga vAhya mAgama mAnA gayA hai| tattvArtha sUtra ke racayitA AcArya umAmvAti, patraNDAgama ke racayitA AcArya puSpadanta, bhUtavali, kapAya prAbhUta ke racayitA AcArya guNadhara, samayasAra, pravacanasAra, niyamasAra, pacAstikAya, aSTa prAbhUta mAhitya Adi grantho ke racayitA AcArya kundakunda ima yuga ke mahAna sAhityakAra the| Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya / ___ AcArya umAsvAti kA tattvArtha sUtra jaina tattvo kA sagrAhaka sUtra hai| jaina tatvo ke vivecana me yaha AdhArabhUta grantha mAnA gayA hai| SaTkhaNDAgama, kaSAya prAbhUta aura samayasAra Adi grantho ko digambara 'paramparA me Agamavat uccatama sthAna prApta hai| Agamayuga kA yaha sAhitya Agamaparaka hone ke kAraNa Agama pravRtti ko hI 'paripuSTa karatA hai| anuyoga vyavasthA anuyoga vyavasthA Agama ke paThana-pAThana kA eka suvyasthita aura suniyojita krama (sUtra aura artha kA samucita sambandha) hai / anuyoga cAra hai- (1) dravyAnuyoga (2) caraNakaraNAnuyoga (3) dharmakathAnuyoga (4) gaNitAnuyoga / pahale ina cAro anuyogo kI bhUmikA para pratyeka Agama sUtra kA paThana-pAThana hotA thaa| yaha atyanta durUha paThana praNAlI thii| Arya durvalikApuSyamina jaise pratibhAsampanna ziSya bhI isa adhyayana krama me asaphala hote pratIta hue| AryarakSita ne isa kaThinatA kA anubhava kiyA aura zikSArthI zramaNo kI suvidhA ke lie Agama paThana paddhati ko cAra bhAgo me vibhakta kara diyaa|" Agama vAcanA kI dizA meM yaha eka zaikSaNika krAnti thii| unake vyaktitva kA prabhAva hI thA ki isa anuyoga vyavasthA ko sagha ne nirvirodha svIkAra kara liyaa| 'paramparA-bheda kA janma vIra nirvANa kI sAtavI zatAbdI ke pUrvArddha me avibhakta jana zramaNa-sagha zvetAmbara aura digambara ina do vizAla zAkhAo me vibhakta ho gayA thaa| zvetAmbara mAnyatA ke anusAra vI0ni0606 (vi0 sa0 136) me digambara mata kI sthApanA huii| digambara mata ke anusAra vI0ni0 606 (vi0 136) me zvetAmbara mata kA abhyudaya huaa| bheda kA pramukha kAraNa vastra thaa| dono paramparAmo kA nAmakaraNa bhI vastrasApekSa hai| eka paramparA muniyo ke dvArA vastra grahaNa ko parigraha nahIM maantii| dUsarI paramparA sarvathA isake virodha me hai| AcArya jambU ke bAda jinakalpI avasthA kA viccheda aura 'mucchA parigaho vutto'-~-sayama dhAraNArtha vastra grahaNa parigraha nahIM hai isa Agama-vAkya se AcArya zayyabhava dvArA vastra kA prabala samarthana antavirodha kI pratikriyA pratIta hotI hai| dono paramparAmo me prathama janma kisakA huA yaha anusandhAna kA viSaya hai| jaina sagha me nAnA gaNo, kulo, gaccho aura zAkhAo ke nirmANa kA suvistRta Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryoM ke kAla kA sakSipta siMhAvalokana 15 itisAsa hai| mahAvIra ke zAsanakAla me nau gaNa the / AcArya bhadrabAhu, mahAgiri eva suhastI ke ziSyoM se no gaNo kA janma huaa| unake nAma isa prakAra haiM35_ (1) godAsa gaNa (2) uttara valissai gaNa ( 3 ) uddeha gaNa (4) cAraNa gaNa (5) uDupATitagaNa (6) veza pATika gaNa (7) kAmaddhi gaNa (8) mAnava gaNa ( 8 ) koTika gaNa / ina gaNo se kaI zAkhAo aura kulo kA udabhava huA / kalpasUtra sthAvirAcalI me unakA ullekha isa prakAra hai - ( 1 ) tAmaliptikA, (2) koTirvApikA, (3) pANDuvardhanikA, (4) dAsIkhavaMTikA - ye cAra zAkhAe godAsa gaNa kI thI / ( 1 ) kozamvikA ( 2 ) zuktimatikA (3) koDavANI (4) candranAgarI - ye cAra zAkhAe uttara balissaha gaNa thI / (1) uduvarijjikA (2) mAsapUrikA (3) matipattikA ora suvarNapattikA - ye cAra zAkhAe, (1) nAgabhUtika (2) somabhUtika (3) ullagaccha (4) hatthilijja ( 5 ) nandijja (6) pArihAsika - ye 6 kula uddeha gaNa ke the / (1) hAritamAlAgArI (2) sakAsikA (3) gavedhukA (4) vajranAgarI --ye cAra zAkhAe, tathA (1) vatthalijja ( 2 ) vIcidhammaka (3) hAlijja (4) pusami ttejja (5) mAlijja ( 6 ) ajjaveDaya (7) kaNNasaha -- ye sAta kula cAraNa gaNa ke the / (1) capijjiyA ( 2 ) bhaddijjiyA ( 3 ) kAkadiyA (4) mehalijjiyA ye cAra zAkhAe tathA ( 1 ) bhaddajassa ( 2 ) bhaddagutta (3) jassabhadda - ye tIna kula pAta gaNa ke the / (1) sAvatthiyA ( 2 ) rajjapAliyA (3) antarajjiyA (4) khema lijjiyA - ye cAra zAkhAe tathA (1) gaNika (2) mehika (3) kAmaddhika ( 4 ) indrapUraka -ye cAra kula vezapATika gaNa ke the / kAmAddhika gaNa kI koI zAkhA nahI thii| vezapATika gaNa kA eka kula thA / (1) kAsamijjiyA (2) goyamijjiyA (3) vAsiTTiyA ( 4 ) soriTThiyA - ye cAra zAkhAe tathA ( 1 ) isiguttiya ( 2 ) isidattiya (3) abhijasata-tIna kula mANava gaNa ke the / (1) uccAnAgarI (2) vijjAharI (3) vairI (4) majjimillA - ye cAra zAkhAe tathA (1) babhalijja ( 2 ) vaccha lijja (3) vANijja (4) paNNavAhaNaya - ye cAra kula koTika gaNa ke the / Arya sAtisoNika ke ziSya parivAra se ajjaseNiyA bhajjAtAvasA, ajjakuberA, ajjaisipAliyA, Arya -samita se brahmadeviyA, Aryavajra se vajrazAkhA, Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya Aryavajra ke ziSya parivAra se ajjAnAilI, ajjapaDamAva ajja jayati zAkhA kA janma huA thA / AcArya vajrasena ke cAra ziSyo se unhI ke nAma para nivRtti, nAgendra, vidyAdhara aura candrakula kA vikAsa huaa| Agamayuga me ina zAkhAo aura kulo kA abhyudaya vyavasthA mAtra thaa| siddhAnta-bheda aura kriyA-bheda ke AdhAra para zvetAmbara aura digambara ina do zAkhAo me jaina sagha prathama bAra vibhakta huA thaa| yApanIya sagha kI samanvayAtmaka nIti ne ina dono ke bIca samajhautA karane kA prayatna bhI kiyA para jo khAI bana gaI thI vaha miTa na sakI / zvetAmbara paramparA kA muni samudAya vI0 ni0 882 (vi0412 ) me do bhAgo me spaSTa rUpa se vibhakta ho gayA thA / eka pakSa caityavAsI sampradAya ke nAma se tathA dUsarA pakSa suvihitamArgI nAma se prasiddha huA / caityavAsI muni mukta bhAva se zithilAcAra ko samarthana dene lage the / zithilAcAra kI dhArA sarvajJatva ucchinna hone ke bAda zramaNa varga me praviSTa huI / AcArya mahAgiri ke dvArA sAbhogika viccheda kI ghaTanA kA pramukha kAraNa zramaNo dvArA zithilAcAra kA sevana thaa| dasa pUrvadhara AcArya suhastI kI vinamra prArthanA para Arya mahAgiri ne sAbhogika vicchinnatA ke prativandha ko haTA diyA thA para bhaviSya meM manuSya kI mAyA bahula pravRtti kA cintana kara unhone sAbhogika vyavahAra sammilita nahI kiyA thaa| usake bAda sudRDha anuzAsana ke abhAva me zramaNo dvArA suvidhAvAda ko prazraya milatA gayA / sampradAya ke rUpa me isa varga kI sthApanA vI0 ni0 kI navI (vi0 kI 5vI) sadI ke uttarArddha meM huI / zvetAmbara paramparA ke bheda bIja kA Agama yuga kI sahasrAbdI me prathama bAra akuraNa huA thA / skandila aura nAgArjuna jaina paramparA meM AcArya skandila aura nAgArjuna Agama vAcanAkAra ke rUpa prasiddha hai / nandI sthavirAvalI ke anusAra AcArya skandila brahmadvIpasiMha ke ziSya the eva prabhAvaka caritra me inako vidyAdhara vaza ke aura zrI pAdalipta sUri kula me mAnA hai / AcArya skandila aura nAgArjuna ke samaya me puna duSkAla kI kAlI ghaTAe ghira AI thii| isame zrutadharo kI ora zruta kI mahAn kSati huI | duSkAlasampannatA ke vAda AcArya skandila kI adhyakSatA me dvitIya Agama vAcanA huii| isame uttara bhArata vihArI zramaNa bhI sammilita the| yaha vAcanA mathurA me hone ke kAraNa mAthurI kahalAI / isa mamaya AcArya nAgArjuna kI adhyakSatA me mI Agama vAcanA huI / yaha vAcanA vallabhI me hone ke kAraNa 'vallabhI vAcanA' ke jsk Page #37 -------------------------------------------------------------------------- Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya AcArya hue| nave nanda ke mahAmedhAvI matrI zakaTAla kI romAcakArI mRtyu, nanda rAjya kA patana, tadanantara maurya sAmrAjya kI sthApanA huii| maurya sAmrAjya ke vAhaka candraguptAdi sAta nareza hue / jaina grantho ke ullekhAnusAra unake nAma isa prakAra haiM-candragupta, vindusAra, azoka, kuNAla, samprati, puNya ratha eva vRhadratha / ina sAta pIDhiyo ke eka sau sATha varSa ke rAjyakAla meM samrAT samprati ke rAjya ko marvonnata mAnA gyaa|" isa yuga me Arya mahAgiri aura Arya suhastI yugaprabhAvI AcArya hue evaM jaina zAsana kI mahAn zrIvRddhi huii|| sarvAdhika mahattvapUrNa pravRtti isa yuga kI Agama vAcanA kA kArya hai / vIra nirvANa ke sahasrAbdI kAla me cAra Agama vAcanA huI usame sarvato viziSTa Agama vAcanA AcArya devaddhigaNI kI hai| AcArya skandila aura nAgArjuna kI vAcanA AcArya devaddhigiNI kI Agama vAcanA se lagabhaga eka sau pacAsa varSa pUrva ho gaI thii| vIra nirvANa kI dasavI zatAbdI me hone vAlI yaha mAgama vAcanA sabase antima vAcanA thii| isake bAda jaina zAsana me sarvamAnya vAcanA nahIM ho paaii| ata Agama vAcanA yuga ke viziSTa vAcanAkAra AcArya devaddhigaNI kI jaina zAsana ko yuga-yuga taka prakAza pradAna karane vAlI Agama vAcanA ke sAtha eka hajAra varSa kA Agama yuga samApta ho jAtA hai / utkarSa yuga ___utkarSa yuga vIra nirvANa kI gyArahavI (vi0 530) sadI se prArambha hokara vIra nirvANa 2000 (vi0 1530) varSa taka kA kAla jaina zAsana ke utkRSTa utkarSa kA kAla thaa| isa yuga me mahAn tejasvI eva varcasvI AcArya udita hue jo mahAn dArzanika the| vividha bhASAo ke adhyetA aura vividha viSayo ke ve niSNAta vidvAn the| unakI svaccha-sutIkSaNa pratibhA ke divya prakAza me usa yuga kA sampUrNa vAtAvaraNa agnisnAta svarNa kI bhAti camaka uThA aura jaina zAsana kI abhUtapUrva pragati huI, ata isa kAla ko utkarSa yuga kI sajJA pradAna kI gaI hai| nyAya yuga kA udbhava zvetAmbara paramparA ke AcArya siddhasena, digambara paramparA ke prabhAvI AcArya samantabhadra eva AcArya akalaka bhaTTa isa yuga ke ujjvala nakSana the| ina AcAryoM kA abhyudaya jaina darzana kA abhyudaya thaa| inakA janma nyAya kA janma thaa| Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryoM ke kAla kA sakSipta siMhAvalokana 16 AcArya siddhasena jaina sAhitya me Aja nyAya zabda jisa artha me prayukta hai use pratiSThita karane kA zreya AcArya siddhasena ko hai| nyAyAvatAra kI racanA se unhone nyAyazAstra kI nIva ddaalii| nayavAda kA vizada vizleSaNa sarvaprathama AcArya siddhasena ke grantho me prApta hotA hai| pramANa zAstra ke vipaya me bhI AcArya siddhasena ne gambhIra carcA kI hai| anumAna-pramANa kI paribhASA aura svArtha-parArtha ke rUpa me bheda-vibhAjana kA sarvathA maulika cintana siddhasena kA hai| pakSa, hetu, dRSTAta, dUpaNa Adi vibhinna pakSo para cintana prastuta kara AcArya siddhasena ne svatantra rUpa se nyAya paddhati kI racanA kii| ata AcArya siddhasena ke sAhitya se nyAyayuga ke navIna prabhAta kA udaya huA thaa| AcArya samantabhadra AcArya samantabhadra kA nyAyayuga me anupama yoga hai| Agama me nihita anekAnta sAmagrI ko darzana kI bhUmikA para pratiSThita karane kA zreya unheM hai| AcArya mamantabhadra mahAn stutikAra aura agAdha AsthAzIla the| unake grantha stuti-pradhAna haiM / unhone vItarAga prabhu kI stuti ke sAtha ekAntavAda kA nirasana, anekAntavAda kI sthApanA kara anekAnta darzana ko vyApaka rUpa pradAna kiyaa| Apta mImAsA me unhone Apta purupo kI parIkSA tarka ke nikapa para kI hai| sunaya aura durnaya kI vyavasthA, syAdvAda kI paribhASA kA sthirIkaraNa aura saptamagI kI vyavasthA AcArya samantabhadra kI dena hai| AcArya akalaka bhaTTa AcArya akalaka bhI nyAyayuga ke mahAn ujAgara the| nyAya vinizcaya, laghIyastraya aura prabhAva sagraha ke dvArA unhone nyAya kI samucita vyavasthA kI hai| Aja bhI unake sAhitya me pratiSThita nyAya akalaka ke nAma se prasiddha hai / uttaravartI aneka AcAryoM ne AcArya akalaka kI nyAya paddhati kA anusaraNa kiyA hai| eva AcArya mANikyanandI ne apane granyo me akalaka nyAya ko vyApaka vistAra diyA hai| AcArya akalaka kI aNTazatI TIkA jaina darzana ke gUDhatama anekAnta darzana kI prakAzikA hai| Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya nyAya yuga kI pratiSThA nyAya yuga kI pratiSThA meM mallavAdI, pAna kezarI, vidyAnanda, abhayadeva, mANikyanandI, vAdirAja, prabhAcandra vAdideva, ratnaprabha, mallipena Adi AcAryoM kA nAma vizeSa rUpa meM ullekhanIya hai / ina AcAryoM ne dvAdazAra nayacakra,nilakSaNa kadaryana, pramANa-parIkSA, vAda mahArNava, parIkSAmupa, nyAyavinizcaya vivaraNa, nyAya kumudacandra, prameya kamala mArtaNDa, pramANa nayatattvAloka, pramANa mImAmA, ratnAkarAvatArikA aura syAdvAdamaJjarI jaise anya nirmANa kara nyAya vyavasthA ko pUrNa utkarSa para caDhA diyA thaa| jaina grantho me navyanyAyazailI ke pratiSThApaka upAdhyAya yazovijaya jI the| yoga aura dhyAna ke sadarbha me yoga aura dhyAna ke viSaya meM bhI janAcAryoM ne maulika dRSTiyA prastuta kii| AcArya haribhadra, AcArya zubhacandra aura kalikAlasarvajJa AcArya hemacandra yoga ke mahAn pratiSThApaka the / AcArya zubhacandra kA 'jJAnArNava' aura AcArya hemacandra kA 'yogazAstra' yoga viSaya kI prasiddha kRtiyA haiN| AcArya haribhadra ke 'yoga vindu'. 'yogadRSTi samuccaya', 'yogavizikA', 'yogazataka' aura 'poDazaka' ina pAco granyo me pAtajala yogadarzana ke sAtha samanvaya tathA jaina darzana se sambandhita navIna yaugika dRSTiyo kI avatAraNA bhI hai| mitA, tArA, balA, dIpA Adi ATha dRSTiyo kA pratipAdana jainAcAryoM ke maulika cintana kA pariNAma hai| prAkRta vyAkhyA grantho kA nirmANa bhagavAna mahAvIra kI vANI gaNadharo dvArA prAkRta bhASA me nivaddha huI, yaha Agama sAhitya ke rUpa meM jaina mamAja ke pAsa upalabdha thii| Agama grantho kI zailI atyanta sakSipta eva gUDha thii| usame sugamatA me praveza pAne ke lie jainAcAryoM ne prAkRta vyAkhyA sAhitya kA nirmANa kiyaa| niyukti racanA ke sAhityakAra AcArya bhadravAha, bhASya sAhitya ke racanAkAra AcArya jinabhadragaNi kSamAzramaNa, caNi sAhitya ke racanAkAra AcArya jinadAsa mahattara isa yuga ke mahAna Agama vyAkhyAkAra AcArya the / cUNiyA~ saskRta-mizrita prAkRta me haiN| niyukti, bhASya aura cUNi sAhitya ke rUpa me racita vizAla vyAkhyA sAhitya jaina itihAsa kA gauravamaya pRSTha hai| Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryoM ke kAla kA sakSipta siMhAvalokana 21 jainAcAryoM kA yaha sAhitya suprAcIna bhArata kI sabhyatA eva saskRti kI jhAkI prastuta karane vAlA nirmala darpaNa hai / jaina sAhitya aura saskRta bhApA yaha yuga saskRta bhASA ke ArohaNa kA kAla thaa| jainetara vidvAno dvArA saskRta bhASA meM vizAla grantharAzi kA nirmANa ho rahA thaa| yaha vidvAno kI bhASA samajhI jAne lagI thii| dharma-prabhAvanA ke kArya meM isa bhApA kA Alambana anivArya ho gayA thaa| saskRta bhASA-pradhAna isa yuga me saskRtavijJa sakSama jainAcAryoM kA AvirbhAva huA / mahAn TIkAkAra AcArya zIlAka, solaha varSa kI avasthA meM AcArya pada para ArUDha hone vAle navAgI TIkAkAra AcArya abhayadeva, samartha TIkAkAra AcArya malayagiri, sarasa TIkAkAra AcArya nemicandra Adi saskRta bhASA me Agama ke vyAkhyA grantho ko prastuta karane vAle diggaja vidvAna the| unhone vizAla TIkA grantho kA nirmANa kara saskRta sAhitya ko samRddha kiyA hai| ___ marvArtha middhi ke kartA AcArya pUjyapAda, bhaktAmara stotra ke kartA AcArya mAnatuga, 1444 grantho ke racayitA AcArya haribhadra, dhavalA tathA jayadhavalA ke kartA AcArya jinasena aura vijayasena, uttara purANa ke racayitA AcArya guNabhadra, apTasahavI aura tattvArthavArtika Adi nau grantho ke racayitA AcArya vidyAnanda, kundakunda ke grantho ke vyAkhyAkAra AcArya amRtacandra, rUpaka grantha-upamitibhavaprapaJcakathA ke racanAkAra AcArya siddhapi, amitagati zrAvakAcAra ke racayitA AcArya amitagati, gommaTasAra jaisI amUlya kRti ke racanAkAra AcArya nemicandra, yazastilaka tathA nItivAkyAmRta grantha ke racanAkAra AcArya somadeva, kavimUrdhanya AcArya rAmacandra, kalikAla sarvajJa AcArya hemacandra Adi vidvAn jainAcArya isa yuga ke anupama ratna the| ina AcAryoM kI prakhara pratibhA aura samartha lekhanI ne saskRta sAhitya ko jJAnAlokamaya banA diyA thaa| jaina sAhitya aura lokabhApA jainAcArya lokaruci ke bhI jJAtA the| unhone eka ora saskRta bhASA me uccatama sAhitya kA nirmANa kara use vidvadbhogya banAyA dUsarI ora lokabhApA ko 'bhI prazraya diyaa| ve janabhASA me bole aura janabhASA me sAhitya kI racanA kara vibhinna dezo kI bhASA ko samRddha kiyaa| isase unake prati lokaprIti baDhI aura vaha dharma-prabhAvanA me adhika sahAyaka siddha huii| Aja pUrvAcAryoM ke prayatna pari Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya NAmasvarUpa prAkRta, saMskRta, saskRta ke atirikta tamila, AsAmI, bihArI, rAjasthAnI Adi bhApAo me jaina sAhitya upalabdha hai| jainAcAryo kA zAstrArtha-kauzala bhagavAna mahAvIra ke nirvANa kI dvitIya sahasrAbdi me bhArata bhU-maNDala para vibhinna dharmo va sampradAyo ke bAda kuzala AcAryoM dvArA zAstrArtho kA jAla-sA vicha gayA thaa| jainAcAryoM ne isa samaya apanI cintana zakti ko usa ora moddaa| unakI sphuraNazIla manISA ne aneka sabhAo me diggaja vidvAno ke sAtha zAstrArtha kara vijaya prApta kI aura jaina dharma kI prabhAvanA me unhone cAra cAda lagA die| jainAcArya aura jaina dharma kA vistAra jainAcAryoM ne jaina dharma ko vyApaka vistAra diyaa| unake dvArA pradata dharma kA sandeza sAmAnya jano se lekara rAjaprAsAda taka phucaa| dakSiNAJcala ke rAjavazacolavaza,hoyasalavaza, rASTrakUTavaza, pANDyavaza, kadambavaza aura gagavaza ke rAjaparivAra jaina the / dakSiNa nareza zivakoTi ne AcArya samantabhadra se, zilAditya ne AcArya mallavAdI se, duvinIta koguNI ne AcArya pUjyapAda (devanandI) se, AcArya amoghavarSa ne AcArya vIrasena aura jinasena se adhyAtma kA bodha prApta kiyA thaa| yuddha-vijetA daNDanAyaka senApati cAmuNDarAya, gagadhara aura hulla ne jainAcAryoM se prabhAvita hokara jaina zAsana kI anupama prabhAvanA kI thii| bhArata ke uttarAJcala me bhI rAjazaktiyo para jainAcAryoM kA apratihata prabhAva thaa| AcArya siddhasena ne sAta rAjAo ko pratibodha diyA thaa| kUrmAra ke rAjA devapAla aura avanti ke vikramAditya unake parama bhakta bana gae the| gvAliyara ke rAjA vatsarAja kA puna 'Ama AcArya vappabhaTri ke sAtha gADha maitrI sambandha rakhatA thaa| bagAla ke adhipati dharmarAja aura rAjA 'Ama' kA paraspara purAtana vaira AcArya vappabhaTTI kI upadezadhArA se sadA-sadA ke lie upazAnta ho gayA thaa| ___ AcArya hemacandra kI pratibhA para mugdha hokara jayasiMha aura kumArapAla ne apanA sampUrNa rAjya hI unake caraNo me samarpita kara diyA thaa| rAjA harSadeva kI sabhA meM AcArya mAnatuga kA, paramAra nareza bhoja eva jayasiMha kI sabhA me AcArya mANikyanandI eva AcArya prabhAcandra kA, solakI nareza jayasiMha prathama kI sabhA meM AcArya vAdirAja kA, cAlukya vazI kRSNarAja tRtIya kI sabhA me AcArya somadeva kA vizeSa sthAna thaa| ____ mugala samrATo ko pratibodha denevAle AcAryoM meM AcArya jinaprabha sarvaprathama the| unhone mugala nareza tugalaka ko bodha dekara jaina zAsana ke gaurava ko bddh'aayaa| Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryoM ke kAla kA sakSipta siMhAvalokana 23 jainAcAryo ke zAstrArthI, pravacano eva dUragAmI yAtrAo se uttara-dakSiNa kA bhArata bhUmaNDala jaina saskAro se prabhAvita ho gayA thaa| isa yuga me jainAcAryo ne jo kucha kiyA vaha anupama eva asAdhAraNa thA / sAhitya kI mahAn samRddhi aura rAjanIti para dharmanIti kI vijaya jainAcAryoM kI sUjha-bUjha kA pariNAma thA / eka sahasra varSa ke isa kAla kA akuza eka prakAra se jainAcAryoM ke hAtha me hI thA / zAsaka varga ananya parAmarzadAtA the / jaina dharma vikAsa ke lie yaha yuga mahAn utkarSa kA yuga thA / navIna yuga utkarSa kA carama vindu krAnti kA AmantraNa hai / krAnti kI niSpatti navIna prabhAta kA udaya hai | AcArya devaddhigaNI ke vAda vIra nirvANa kI dvitIya sahasrAbdi ke pUrvArdha me caityavAsI sampradAya ko nirvAdha gati se panapane kA avasara milA / kaThora caryA pAlana karane vAle suvihitamArgI zramaNa caityavAsI zramaNo ke baDhate hue varcasva ke sAmane parAbhUta ho ge| zramaNa varga, yati varga eva bhaTTAraka varga me suvidhAvAda panapane lagA / ugra vihAra caryA ko choDakara ve maThAdhIza bana gae / jana, matra, tattro ke prayoga se ve rAjasammAna pAkara rAjaguru kahalAne lage / chatacAmara Adi ko ni sakoca bhAva se dhAraNa kara ve rAjazAhI ThATa me rahane lage / janamAnasa me ina sArI pravRttiyo ke prati bhArI asantopa thA / asantopa kA jvAra vIra nirvANa kI ikkIsavI zatAbdI me prathama caraNa me vistAra ke sAtha prakaTa huA / sAdhvAcAra kI vizvakhalita maryAdAo ne krAnti ko janma diyA / krAnti kA prathama caraNa usa samaya jaina sampradAyo me sarvatra krAnti kI AdhI uTha rahI thI / digambara paraparA me vI0ni0 1675 se 2042 (vi0 1505 se 1572 ) ke bIca krAntikArI tAraNa svAmI hue / unhone mUrtipUjA ke virodha me eka krAnti kii| isa krAnti kI niSpatti tAraNa taraNa samAja ke rUpa meM huI / isa samAja ke anuyAyI mandiro ke sthAna para sarasvatI bhavana banAne aura mUrtiyoM ke sthAna para zAstro kI pratiSThA karane lage the / usa samaya bhaTTAraka zakti balavAna thI / usake sAmane yaha navodita sagha adhika panapa nahI sakA hai / bhaTTAraka sampradAya ke zithilAcAra para kaiyo ke mana me Aga bhabhaka rahI thI / kucha loga AcArya kundakunda aura amRtacanda ke grantho kA adhyayana kara adhyAtma kI ora jhuke aura ve adhyAtmI kahalAne lage / paDita banArasIdAsa jI kA samarthana pAkara isa adhyAtmI paramparA se digambara terApanthI kA janma huA / terApantha ke Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya abhyudaya ke sAtha hI itara pakSa digambara 'vImapathI' khlaayaa| digambara paramparA kI yaha krAnti 'krAnti yuga' kA prathama caraNa yaa| krAnti kA dvitIya caraNa zvetAmbara sampradAya me bhI isa samaya mahAn krAntikArI lokAzAha paMdA hue / lokAzAha kA yuga eka aisA yuga thA jisame zvetAmbaradharmagaccho ke sacAlana kA dAyitva yativarga ke hAtha me thaa| yati catyo me nivAsa karate the| unake sAmane sAdhutva kA bhAva gauNa aura lokaraJjana kA bhAva pramukha thaa| parigraha ko pApamUlaka batAne vAle svaya dhana-sampadA kA nirakuza bhoga karane lge| nAnA prakAra kI suvidhAe unake jIvana me praveza pA cukI thii| ina sabake viruddha me lokAzAha kI dharma krAnti kA svara gujarAta kI dharA se gUja utthaa| __lokAzAha gujarAta ke the| unake pitA kA nAma hemAbhAI thaa| mUlata ve sirohI rAjya ke antargata arahaTavADA grAma ke nivAsI the aura ahamadAbAda me Akara rahane lage the / yati varga kA ahamadAbAda me pravala prabhutva thaa| lokAzAha me bacapana se hI sahaja dhArmika ruci thI eva unakI lipi kalA'pUrNa thii| ve motI-me gola va sundara akSara likhate the| yatiyo ne Agama likhane kA kArya unhe saupaa| lokAzAha lipikAra hI nahIM the ve gabhIra cintaka, sUkSma adhyetA eva samucita samIkSaka bhI the| Agama lekhana me rata lokAzAha ne eka dina anubhava kiyA-Agama-pratipAdita siddhAnta aura sAdhvAcAra ke madhya bhedarekhA utpanna ho gaI hai| ___ lokAzAha ne kaI dino taka cintana-manana kiyA aura eka dina unhone nirbhIkatApUrvaka krAnti kA udaghoSa kara diyaa| saikaDo logo ko lokAzAha kI nIti ne AkRSTa kiyaa| koTyAdhIza laksamasI bhAI ne gaharAI se samajhA aura ve lokAzAha ke mata kA pravala samarthana karane lge| lakkhamasI bhAI dvArA ziSyatva svIkAra kara lenA lokAzAha kI saphalatA me eka mahattvapUrNa ghaTanA thii| ___ eka vAra kaI sagha tIrthayAtrArtha jA rahe the| adhika varSA ke kAraNa unheM vahA rukanA paDA jahA lokAzAha the| lokAzAha kA pravacana sunakara saikaDo vyakti sulabhavodhi vane / paitAlIsa vyaktiyo ne lokAzAha kI zraddhA ke anurUpa vI0 ni0 2001(vi0 sa0 1531)me zramaNa dIkSA lI aura unhone caityo me rahanA choddaa| inakA navodita gaccha lokAgaccha ke nAma se prasiddha huaa| lokAzAha dvArA zramaNa dIkSA grahaNa karane kA koI puSTa pramANa upalabdha nahIM hotaa| lokAgaccha kA vikAsa zIghra gati se prArambha huaa| isa gaccha kI eka zatI pUrNa hone se pUrva hI saikaDo vyaktiyo ne lokAzAha kI nIti ke anurUpa nigraMnya Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryoM ke kAla kA sakSipta siMhAvalokana 25 dIkSA svIkAra kara muni-jIvana me praveza paayaa| sarvatra lokAgaccha kI carcA prArabha ho gii| lokAzAha kA lokAgaccha ke zizukAla me hI vI0 ni0 2011 (vi0 sa0 1541) me svargavAsa ho gayA thaa| ata inake gaccha kA sagaThana sudRDha nahIM ho paayaa| svastha netRtva ke abhAva meM sagha vyavasthAe chinna-bhinna honI prArambha ho gii| ____kaI vidvAno ke abhimata se lokAgaccha ke ATha paTTadhara lokAzAha kI nIti kA samyak anugamana karate rhe| tadanatara paraspara sauhArda aura ekasUtratA kI kamI ke kAraNa sagaThana kI jaDeM khokhalI ho gii| lokAgaccha ke sAmane eka vikaTa paristhiti paidA ho gii| dharmasakaTa kI isa ghaDI me RSilavajI, dharmasiMha jI eva dharmadAsa jI jaise kriyoddhAraka AcAryoM kA abhyudaya huaa| unhone sAdhujIvana kI maryAdAma kA dRDhatA se anugamana kiyaa| lokAzAha kI dharmakrAnti ko pravala vega diyA eva sthAnakavAsI sampradAya kI vyavasthita nIva ddaalii| pAca sau varSoM ke itihAsa ko apane meM samAhita kie hue yaha sthAnakavAsI paramparA vibhinna zAkhAo aura upazAkhAo me vibhakta hai| isa paramparA kA sthAnakavAsI nAma arvAcIna hai, isakA pUrva nAma sAdhumArgI thaa| AcArya dharmadAsa jI ke ninyAnave zipya the| AcArya dharmadAsa jI kA svargavAsa hote hI unakA ziSya samudAya bAIsa bhAgo me vibhakta ho gyaa| isase AcArya dharmadAsa jI kI paramparA se vAIsa zAkhAo kA janma huaa| aura unakI prasiddhi 'vAIma TolA' nAma se huii| Aja yaha sampradAya 'sthAnakavAsI' nAma se adhika vizruta hai| samaya ke lambe antarAla me iname se adhikAza zAkhAo kA Aja lopa ho gayA hai| nayI zAkhAo kA udbhava bhI huA hai| vibhinna zAkhAo ko sagaThita karane ke uddezya se vikrama kI ikkIsavI sadI ke prathama dazaka me sthAnakavAsI muniyo kA bRhad zramaNa sammelana huaa| yaha sammelana 'sAdaDI sammelana' ke nAma se prasiddha hai| isa avasara para sauhArdapUrNa vicAra vinimaya ke vAtAvaraNa me bhinna-bhinna zAkhAo ke AcArya, upAdhyAya, pravartaka munijano ne AcArya AtmArAma ko pramukha pada para cunA aura unake netRtva me adhikAza sthAnakavAsI sampradAyo ne apanA sahaja samarpaNa kara diyA / isa sagaThita sagha kA nAma zrI vardhamAna sthAnaka-vAsI jaina zramaNa sagha huaa| sthAnakavAsI paramparA kI dUsarI zAkhA 'sAdhumArgI' ke nAma se prasiddha hai| vaha zramaNa sagha ke sAtha nahIM hai| goDala sampradAya, lIvaDI sampradAya aura AThakoTi sampradAya ye tIno hI sthAnakavAsI paramparA kI zAkhAe hai / goDala aura lIvaDI sampradAya saurASTra me hai tathA AThakoTi sampradAya kaccha me hai| Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya krAnti kA tRtIya caraNa tIna sau varSoM ke bAda rAjasthAna (mevADa ) se krAti kI eka aura AdhIuThI / yaha krAti Agamika AdhAra para sthAnaka tathA dAna-dayA-sambandhI AcAramUlaka vaicArika krAti thI / isa krAti ke janmadAtA rAjasthAna ( mAravADa) ke mapUta AcArya bhikSu the / hara krAtikArI mAnava ke jIvana me sagharSa ora tuphAna Ate hai / kriyA kI pratikriyA hotI hai / krAtikArI AcArya bhikSu ke patha me bhI nAnA prakAra kI bAdhAeM upasthita huI / sthAna na milane ke kAraNa ve zmazAna bhUmi me rahe / pAca varSa taka unhe paryApta bhojana bhI nahI milA, para kisI prakAra ke abhAva kI eva sukha-suvidhA kI cintA kie binA ve avirala gati se apane nirdhArita patha para baDhate rahe eva nirbhIka vRtti se satya kA pratipAdana karate rahe / AcArya bhikSu me kisI naye sampradAya ke nirmANa kA vyAmoha nahI thA / para ve jisa patha kA anusaraNa kara rahe ye usa para anya caraNo ko vaDhate hue dekhA taba unhone maryAdAe bAdhI, sagha vanA / ima sagha kA nAma zrI jaina zvetAmbara terApantha hai| terApantha kA sthApanA divasa vI0 ni0 2287 ( vi0 sa0 1817 ) hai / kAti yuga ke tRtIya caraNa kI niSpatti terApantha ke rUpa meM upalabdha huI / vartamAna meM terApantha kA itihAsa lagabhaga 215 varSo kI avadhi meM samAhita hai / isa svalpa samaya me bhI terApantha dharma sagha ne jaina dharma kI vibhinna zAkhAoM ke samakSa apanA viziSTa sthAna banA liyA hai aura apanI sagaThanAtmaka nIti se vizva kA dhyAna vizeSa AkRSTa kiyA hai / terApantha paramparA me no AcArya hue hai / uname sarvaprathama adhyAtma ke sajaga praharI AcArya bhikSu the / unhone isa terApantha mahAvRkSa kA vIja vapana kiyA / pUjya zrI bhAramalla jI aura rAyacanda jI ne use akurita kiyA / jyotirdhara jayAcArya ke samucita sarakSaNa meM usakA pallavana huA / mahAbhAga maghavAgaNI ora mANakagaNI kI zItala chAyA tathA DAlagaNI ke tejomaya vyaktitva kA samucita tApa pAkara vaha khilA aura kamanIya kalAkAra kAlUgaNI ke zrama siMcana se vaha phalA / vartamAna me yuga-pradhAna AcArya zrI tulasI ke svastha aura sukhada netRtva meM yaha bahumukhI vikAsa pA rahA hai / navIna yuga aura jainAcArya navIna yuga me AcArya hIravijaya jI, AcArya vajrasena, caturtha dAdA sajJa AcArya jinacandra AcArya jinavallabha Adi jainAcAryoM kA ullekha hai jo naI krAti ke janmadAtA nahI the para mugala samrATo ko pratibodha dene kA tathA unhe jaina dharma ke anukUla banAne kA prabhAvI kArya unhone avazya kiyA thA / isa yuga me Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryoM ke kAla kA sakSipta siMhAvalokana 27 adhyAtma yogiyo kI dhArA bhI gatizIla vanI / yaha dhArA Anandaghana jI se prArabha huii| AcArya buddhisAgara isI yaugika dhArA ke santa the| digambara paramparA ke prabhAvI AcArya zAntisAgara jI, dezabhUSaNa jI , mandira mArgI paramparA ke AcArya vijayAnanda sUrijI, vijaya rAjendra jI, kRpAcandra sUri jI, vijaya vallabha sUri jI, mAgarAnanda jI, sthAnakavAsI paramparA ke AcArya raghunAtha jI, jayamalla jI, amolaka RSijI, AtmArAma jI, javAharalAla jI, Ananda Rpi jI, terApantha paramparA ke AcArya bhikSu, jayAcArya, maghavAgaNI, karuNAnidhAna kAlagaNI jI Adi isa yuga ke vizepa ullekhanIya AcArya hai| ina kI dharma-pracAra pravRtti, sAhitya-sAdhanA, mahAna yAtrAe tathA vividha prakAra kI anya kAryapaddhatiyA jaina dharma kI prabhAvanA me vizeSa sahAyaka siddha huI hai| videzo taka dharmasadeza pahucAne kA zreya bhI navIna yuga ke AcAryoM ko hai| ___ navIna yuga kI vizAla kaDI terApantha ke vartamAna anuzAstA aNuvrata pravartaka yuga-pradhAna AcArya zrI 'tulasI' hai / unhone aNuvrata ke dvArA jaina dharma ko vyApaka bhUmikA para yuga ke sAmane prastuta kiyA hai eva dharma ke sArvajanIna, sArvakAlika, zAzvata siddhAto ko vyAvahArika rUpa pradAna kiyA hai| naitika AcAra sahitA ko eva vizvavandhutA ke siddhAnta ko prastuta karatA huA yaha Andolana abhUtapUrva lokapriyatA prApta kara rahA hai| zikSA, zodha, sevA, sAdhanA kI sagamasthalI jaina vizva bhAratI ke adhyAtma pakSa ko ujAgara kara AcArya zrI tulasI ne janamAnasa me jaina saskAro ko dRDhatA pradAna kI hai| jaina ekatA kI dizA me unake dvArA pradatta pacasUtrI kAryakrama terApantha dharma sagha kI udAratA kA paripopaka hai| ___ dharma sampradAyo ke AdhArabhUta dharmagrantho me sazodhana kI vAta prAya mAnya nahI rahI hai| jainAgamo ke lie bhI yahI sthiti thii| AgamavANI ke eka bhI vAkya me aura vAkya ke eka bhI varNa, mAtrA meM parivartana karanA doSapUrNa mAnA gayA hai| jaina darzana kI isa dRDha mAnyatA ke AdhAra para Agamo me lipidoSa ke kAraNa huI bhUlo kA sudhAra pUrvAgrahagrasita dhArmiko dvArA svIkRta nahI thaa| isase Agama grantho me paraspara pAThabheda aura arthabheda bhI utpanna ho gae the| Agamika padyo ke samyak arthavodha hetu Agama-sapAdana kA kArya Avazyaka pratIta hone lagA thaa| ____ Agama-sapAdana kA yaha mahanIya kArya vAcanA-pramukha AcArya zrI tulasI ke nirdezana meM Arambha huA / udbhaTa vidvAn, gambhIra dArzanika muni zrI nathamala jI (vartamAna me yuvAcArya zrI mahAprajJa jI) isa kArya kA samyak sacAlana kara rahe haiN| bIso sAdhu-mAdhviyA isa kArya me salagna hai| UrjAsrota, yuga-pradhAna AcArya Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -28 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya zrI tulasI ke satata zramadAna se yaha kArya dina-pratidina gatizIla hai| dhArmika jagat me yaha eka mahAna krAtikArI kArya hai| itihAsa ke pRSTho para isa yuga kI yaha vizepa sasmaraNIya ghaTanA hogii| vIra nirvANa ke do sahasrAbdI ke bAda pAca sau varSoM ke dhArmika itihAsa kI mukhya pravRti dharmakrAti rahI hai| __ jainAcAryoM ke vizeSa prayatlo se pAca sau varSoM ke isa kAla me aneka prakAra kI navIna pravRttiyo kA abhyudaya huaa| ata maiMne isa yuga kA nAma navIna yuga diyA hai| AcAryoM ke kAla-nirNaya me ekamAtra AdhArabhUta prAcInatama mahAvIra-nirvANa samvat kA upayoga kiyA gayA hai aura isake sAtha vikrama samvat kA ullekha bhI hai| do samvat kA upayoga kara lene ke bAda IsvI san, zaka samvat Adi kA ullekha Avazyaka pratIta nahIM huaa| ata inakA upayoga kahI-kahI huA __vIra nirvANa ke bAda AcArya sudharmA se lekara AcArya devaddhigaNI taka AcAryoM kI paramparA paTTAvaliyo ke anusAra kaI rUpo me upalabdha hai| uname se dazAzrutaskandha sthavirAvalI guru-ziSya krama kI paramparA mAnI gaI hai| zeSa paTTAvaliyAprAya yuga-pradhAnAcAryo kI aura vAcaka vaNa yA vidyAdhara vaza kI paramparAe hai / vibhinna paTTAvaliyo me tIna paTTAvaliyA nIce dI jA rahI haiM / dazAzrutaskandha sthavirAvalI 1 AcArya sudharmA 13 AcArya vajra 25 AcArya kAlaka 2 , jambU 14 ,, ratha 26 , sapalitabhadra 3 , prabhava 15 , puSyagiri 27 , vRddha 4 , zayyabhava 16 , phalgumitra 28 , saghapAlita 5 , yazobhadra 17 , dhanagiri 26 ,, hastI 6 ,, sabhUtavijaya-bhadrabAhu 18 , zivabhUti , dharma 7. , sthUlabhadra 16 , bhadra " siMha 8 , suhastI nakSatra , dharma 6 , susthita-supratibaddha 21 , rakSa ,, sADilya 10 , idradinna , nAga 34 , devaddhigaNI 11 ,, dinna 23 ,, jehila 12 ,, siMhagiri 24 , viSNu Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryoM ke kAla kA sakSipta siMhAvalokana 26 20 varSa vallabhI yuga-pradhAna paTTAvalI AcArya 1 AcArya sudharmA jambU prabhava zayyabhava yazobhadra sambhUtivijaya bhadrabAhu sthUlabhadra mahAgiri 23 30 45 suhastI guNasundara kAlaka skadila revatimina magU O dharma bhadragupta Aryavatra rakSita puSyamitra vanasena nAgahastI revatimitra siMhasUri nAgArjuna bhUtadinna kAlaka w mom www 76 // 11 // kula 181 varSa Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 jaina dharma ke prabhAvaka yAcArya 372 322 318 meM REET . . muhamtI ~ im7 dussama-kAla-samaNa-rAghatthava 'yuga pradhAna' paTTAvalI nAma vIra nirmANa vikrama mavat 1 AcArya sudharmA 1 me 20 pU0 866 me 450 2 // jambU 20 meM 64 " 450 se 406 3 , prAya 64 se 75 " 406 meM 365 zarayabhava 75 18 365 me 370 , yazobhadra 1 me 148 , mabhUtavijaya 148 se 156 114 ___, bhadravAtu 156 me 170 300 " sthUla maga 170 me 215 300 me 255 mahAgiri 215 me 245 255 me 225 285 me 261 225 se 176 guNagundara 261 se 35 176 ne 135 zyAma 335 me 276 21:5ne 64 kadina 376 me 414 " 14 me 56 18 vatimina 414 me 450 " 56 me 20 dharma ri 450 me 465 " 20 se vi025 bhadragupta mUri 465 me 533 vi0 25ne 63 53 me 140 , 60 se 72 canambAmI 548 se 184 ,, 78ne 114 ., AyaMrakSita 588 me 567 114 me 127 dubalikA puSpamitra 597 se 17 127 se 147 vanamena mUri 617 se 120 147 se 150 , nAgahamnI 620 me 89 150 me 216 revatimitra 689 se 748 216 se 278 miha sUri 748 se 826 278 se 35 nAgArjuna sUri 826 me 604 356 te 434 26 , bhUtadinna sUri 904 se 63 434 se 513 27 , kAlaka mUri (caturtha)983 se 664 513 se 524 28 , matyamitra 694 se 1000 524 se 530 29 / hArilla 1000 se 1055 530 se 585 jinabhadragaNI kSamAzramaNa 1055 me 1115 585 se 645 1 // zrIgupta mUri us W 80 0.0 Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31 32 33 34 35 36 37 38 17 11 12 " "} "" " 11 AcAryo ke kAla kA sakSipta siMhAvalokana 31 645 se 727 727 se 780 780 se 830 (umA) svAti sUri 1115 se 1167 puSyamitra 1167 se 1250 1250 se 1300 1300 se 1360 sabhUti mATharasabhUti dharmaRSi jeSThAgagaNI 1360 se 1400 1400 se 1471 1471 se 1520 phalgumita dharmaghoSa 1520 se 1568 , AdhAra-sthala 1 jahA poma jale jAya novalippai vAriNA // 2 dhammatitthaya rejiNe. 3 usabha ajiya sabhavamabhinadaNa sumai suppabha supAsa sasi pupphadatasIyala sijjasa vAsupujja ca // vimalamaNata ya dhamma, santi kuyu ara ca malli ca munisuvvayanami nemi, pAsa taha vaddhamANa ca // 4 vAujjAmo ya jo dhammo jo dhammo pacasikkhio desio caddhamANeNa pAseNa ya mahAmunI // "} 33 8 (ka) atyabhAsai arahA suta gathati gaNaharA niuNa / sAsaNassa hipaThThAe tabhI 12 17 " " suta pacattaI // 182 // 13 33 830 se 860 860 se 30 ( uttarajbhayaNANi bha0 25 26 ) (samavAo 12) 30 se 1001 1001 se 1050 1050 se 1128 ( nandI sUtra - paTTAvalI 1 / 18, 19 ) (uttarajjhayaNANi 23/23) (Avazyaka niryukti) 5 caturdaza sahasrANi patizatsahasrANi -6 (ka) bhagavato mahAvIrassa navagaNA hotthA | (ThANa 6 / 3 sUtra 650 ) (kha) Ayariteti vA, uvajjhAteti vA, pAvatIti vA, thereti vA, gaNIti vA, gaNadhareti vA, gaNAvacchedeti vA / (ThANa 3 / 3 sUtra 177 ) 7 tena khalu samayena rAjagRhe nagare paTpUrNAdyA zAstAro'sarvaMjJA sarvajJamAnina prativasatisma / tadyathA- pUraNakAzyapo, mazkarIgozAliputra, sajayI vairaTThIputtro'jita kezakamvala, kakuda katyAyano, nigratho jJAtaputra / " (divyAvadAna 12-143-144) (Avazyaka, ni0 pR0 79 ) Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya (sa) bhagavatA atyo bhaNito, gaNaharehi gayo ko vAiyo ya iti| (Ava0 cUNi, pR0 334) 6 ime duvAlasage gaNipiDage paNNatte (samavAyo 112) 10 apacchima kevalI javUsAmI siddhi gamihI (vividha tIrtha kalpa, pR0 38) 11 kevatI caramo jambUsvAmyatha prabhava prabhu / zayyambhavo yazobhadra sambhUvijayastata // 33 // bhadravAhu sthUlabhadra zrutakevalino hi paT // 34 // (abhi. cintAmaNi, khaNDa prathama). 12 mahAbandha prastAvanA 13 gaNa-paramohi-pulAe, AhAraga-khavaga-uvasame kppe| sajaya-tiya keli-sijyagAya jammi vucchinna / / 2563 / / (vizepAvazyaka bhASya) 14 caudasa punvacchedo, varisasate sattare vinnitttthio| sAhUmmi thUlabhadde, anne ya ime bhave bhAvA / / 701 // (tityogAlI painnA) 15 mahAgiri suhastI ca sUri zrIguNasundara payAmArya skandilAcAryoM revatImitrasUrirATa / / zrIdhoM bhadraguptazca zrIgupto vavasUrirATa yugapradhAnapravarA darzate dazapUrviNa // (savodhikA sthavirAvalI vivaraNa patra 119) 16 tamo therabhUmIo paNNatAo, ta jahA-jAti yere, suyathere, priyaaythere| sadivAsajAe. samaNe Niggaye jAtithere, ThANasamavAyaghareNa samaNe Niggathe suyathere, vIsavAma pAriyAeNa' samaNe Niggathe priyaaythere| (ThANa 31187) 17 thUlamaddasAmiNA ajja sutthissa niyamo gaNo dinnnno| (nizItha sabhASya cUNi, bhAga, 2 pR0 361) 18 tahAvi ajjamahAgiri suhatyiya pItivaseNa ekako viharati / / (nizItha sabhASya cUNi, bhAga 2, pR0 361) 19 vaddhamANasAmissa sIso sohammo thUlabhadde jAva sanvesi ekka sabhogI maasire| (nizIya sabhASya cUNi, bhAga 2, pR0 360) 20 tadaze (maurya)tu bindusAro'zokazrI kuNAlastatsunu strikhaNDabharatAdhipa paramAhato'nAryadezeSvapi pravartita-zramaNavihAra samprati mahArAjA cAbhavat / - (vividhatIrtha klpa, pa069) 21 (ka) causayatipanna (453) varise, kAlagaguruNA sarassarI gahinA / causayasattarivarise, vIrAo vikkamo jAo // 56 // (rala sacaya prakaraNa pana 32). Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryoM ke kAla kA sakSipta siMhAvalokana 33 (kha) taha gaddabhillarajjassa, cheyago kAlagArio ho hii| chattIsa guNovemao guNasayakalio yahAjutto // 1 // (duSpamAkAla zrI samaNa sagha stotra avani) 22 sAgAriyamappAhaNa, suvanna suyasissa khata lakkheNa kahaNAesissA gamaNa dhulI pUjovamANa ca // 23 // AyariyA bhaNati sudara, mA puNa gava karijjAsi / tAhe dhUlI puJja pichate kareMtidhUlI hatyeNa ghettu tisu ThANesu oyArati-jahA esa dhUlI ThavijjamANI akkhippamANI ya savvattha parisaDaI eva atyo vititthagarehito gaNaharANa, gaNaharehito jAva amha mAyari avajjhAyANa para eNa Agaya, ko jANai kassa kei pajjAyA galiyA tA mA gavva kAhisi, ajja kAliyA sIsaya sIsANa aNuyoga kaheu / (bRhatkalpa bhASya, bhAga 1, pana 73, 74) 23 kAliyasuyaca isibhAsiAi tahamao a suurpnnttii| samvoa didvivAo cautthao hoi aNumogo // 124 / / (Avazyaka niyukti) 24 vadAmi majjarakkhiya, khamaNe rakkhinacaritta savvasse / rayaNakaraDagabhUo, aNuogo rakkhio jehiM // 32 // (nandI therAvalI 2) 25 godAsagaNe, uttaravalissahagaNe, uddehagaNe, cAraNagaNe, udvAiyagaNe, vissavAiyagaNe, kAmaTThiyagaNe, mANavagaNe, koDiyagaNe / (ThANa 626) 26 "ittha dUmaha dubhikkhe duvAlasavArisie niyatte sayalasagha melima AgamANuogo pavattio khadilAyariyeNa / " (vividha tIrtha kalpa, pR0 19) 27 atyi muharAurIe suyasamiddho khadilo nAma sUrI tahA valahi nayarIe nAgajjuNo nAma suurii| tehi ya jAe varisie dukkAle nivvau bhAvamovi phuThThi (1) kAUNa pesiyA disodisa sAhavo gamiu ca kahaviduttha te pugo miliyA sugAle, jAva sajjhAyati tAva khaDakharuDIhUya puvvAhiya / (kahAvalI) 28 zrIkalpasUtra zrImahAgirisatAnIyazrIdevadhigaNikSamAzramaNa likhita tasminvay Anadapure dhruvasenanRpasya punamaraNe zokAttasya samAdhyarthaM sabhAsamakSa zrIkalpavAcanA jAtA iti bahuzrutA // (duSpamAkAla zrI zramaNa sagha stotra) 29 "zrIdevaddhigaNikSamAzramaNena zrIvIrAdazItyadhikanavazata (980) varSe jAtena dvAdazavarSIya durbhikSavazAd bahutarasAdhuvyApatto bahuzrutavicchittau ca jAtAyA, bhaviSyad bhavyalokopakarAya zrutabhaktaye ca zrIsaDa ghAgrahAd mRtAvaziSTatadAkAlIna sarvasAdhUna balabhyAmAkArya tanmukhAd vicchinAvaziSTAn nyUnAdhikAn naTitAnuna TitAnAgamAlApakAnanukrameNa svamatyA sakalayya pustakAruDha kRtA / tato mUlato gaNadharabhApitAnAmapi tatsakalanAnantara sarvepAmapi AgamAnA kartA thIdevaddhigaNikSamAzramaNa eva jAta / (samAcArIzataka) Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya 30 (ka) siri jinivyANagamaNaraNie ujjoNIe caDapajjIamaraNe pAlorAyA ahisitto / teNa ya aputta udAimaraNe koNimarajja pAlipura pi hidima / / tasma ya varisa 60 rajje-goyama 12 suhamma 8 jambU 44 jugappahANa puNo pADalIpure 11. 10, 13, 25, 25, 6.6, 4, 55 navanada eva varSa 155 rajje jabU zepa varSANi 4, prabhava 11, zayyabhava 23, yazobhadra 50, sammatavijaya 8, bhadrabAhu 14, sthUlabhadra 45, eva nirvANAt // 21 // (duSpamAkAla zrI zramaNa sagha avacUri) (kha) ja rayaNi siddhigamo, arahA titthakaro mhaaviiro| ta rayaNimavatIe, mabhisitto pAlo rAyA // 20 // pAlaga raNNI saTThI, puNa paNNasaya viyANiNadANam / muriyANa saTThisaya, paNatIsA pUsamittANam (tasmA) // 21 // (tityogAlI painnA) 31 javamajhamugyivase dANe vaNi nivvANadAra saloe / tasa jIva pahikkamamo pabhAvo samaNa saghassa // 3278 // yathA yavo madhya bhAge pRthula AdAvante ca hIna eva mauryavazo'pi / tathAhi-cadraguptamtAvad balavAhanAdi hIna AsIt, tato vindusAro vRhattara tato'pyazoka zrIvRhattama tata samprati sarvotkRSTa tatobhUyo'pi tathaiva hAniravasAtavyA eva bhavamadhyakalpa samprati nRpatirAsIt / (bRhatkalpabhASya, bhAga 3, panna 17-18) Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa 2 Agama yuga ke prabhAvaka AcArya Page #56 -------------------------------------------------------------------------- Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya 1 1. zramaNa-sahastrAzu AcArya sudharmA zramaNa sahasrAzu AcArya sudharmA kA sthAna prabhAvaka jainAcAryoM kI paramparA me atIva AdarAspada hai| sarvajJa, sarvadarzI bhagavAn mahAvIra ke pratyakSa darzana se lAbhAnvita eva unakI sannidhi me sAdhanAnanda ke makaranda kaNo kA pAtheya prApta, puNya-zloka AcArya sudharmA vIra nirvANa se aba taka DhAI hajAra varSa ke antarAla kAla me eka hai| / unakA janma kollAga manniveza nivAsI brAhmaNa parivAra me vI0ni080 (vi0 pU0 550) varSa pUrva huA / agnivezyAyana gotrIya dhammila ke ve putra the| mAtA kA nAma bhahilA thaa| vaidika darzana kA unhe agAdha jJAna thaa| samasta brAhmaNa samAja para unake pANDitya kA prabhAva thA / pAca sau vidyArthI unase paDhA karate the| zramaNa dharma kI bhUmikA me praveza pAne kA unakA jIvana-prasaga atyanta rocaka hai / marvajJopalabdhi ke bAda zramaNa bhagavAna mahAvIra eka vAra jabhiyagrAma se madhyama pAvApurI me Ae / usI nagara me somila brAhmaNa mahAyajJa kara rahA thaa| unnata vizAla kulotpanna, vedavijJa gyAraha vidvAna (gaNadhara) govvara grAmavAsI gautama gotrIya, indrabhUti, agnibhUti,vAyubhUti, kollAka mannivezavAsI bhAradvAja gotrIya vyakta, agni vaizyAyana gotrIya sudharmA, moriya sannivezavAsI vAziSTha gotrIya maDita, kAzyapa gotrIya mauryaputra, mithilAvAsI gautama gotrIya akapita, kozalacAsI hArita gotrIya acala mrAtA, tugiya sannivezavAmI kauDinya gotrIya metArya tathA rAjagRhavAmI kauDinyagotrIya prabhAsa sabhI somila ke yajJAnuSThAna kI saphalatA ke lie vahA A rahe the| unake sAtha cauAlIsa sI ziSyo kA parivAra thA / gyAraha hI vidvAno kA garva AkAza ko chU rahA thaa| samagra jJAnasindhu para ve apanA ekAdhipatya mAnane lage the| samAjazAstra, rAjanItizAstra, tarkazAstra, nyAya, jyotipa,darzana, adhyAtma,dharma, vijJAna, kalA aura sAhitya kisI bhI viSaya para uname lohA lene vAlA koI bhI vyakti unakI dRSTi me nahI thaa| unhone apAra janasamUha ko mahAvIra kI ora baDhate dekhaa| unakA aha-nAga phuphakAra uThA / socA-'koI aindrajAlika dambhI-mAyAvI AyA hai| vaha kisI Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya mana-tana se sabako apanI ora AkRSTa kara rahA hai, para hamAre sAmane usakI kyA hastI hai ? samagra kAntAra ko kapA dene vAlI paJcAnana kI dahADa ke sAmane kyA koI Tika sakA hai ? palaka jhapakate hI hama usake prabhAva ko miTTI me milA deMge / ' kucha samaya taka UhApoha kara lene ke bAda apane-apane ziSya parivAra sahita ve gyAraha vidvAn apanI ajeya zakti kI ghoSaNA karate hue kramaza bhagavAn mahAvIra ke samavasaraNa me pahuce / ve apanI jJAnarAzi se sarvajJa bhagavAn mahAvIra ko abhibhUta kara denA cAhate the / unakA yaha prayAsa muSTi-prahAra se bhImakAya caTTAna ko cUrNa kara dene jaisA vyartha siddha huA / vizAla janasamUha ke bIca bhagavAn mahAvIra uccAsana para suzobhita the / unake tejoddIpta mukhamaNDala kI prabhA ko dekhate hI brAhmaNa paNDito ke caraNa ThiThaka gae, nayana cudhiyA gae / himAlaya ke pAsa khaDe hone para unhe apane me vaunApana kI anubhUti huI / sahasAzu ke mahAprakAza me unhe apanA jJAna juganUM kI taraha phudakatA-sA lagA / agAdha jJAna sindhu ke svAmI gyAraha hI paNDita AtmA, karmavAda, zarIra aura caitanya kA bhinnAbhinnatva, pRthvI Adi me bhautikatva abhautikatva svarUpa viveka, paraloka me tadrUpa prApti kA bhAvAbhAva, vandha-mokSa, svarga-naraka, puNya-pApa, punajanma, nirvANa sambandhI eka-eka zakA me vaise hI ulajhe hue the jaise hAthiyo ke mada ko cUrNa kara dene vAlA zaktizAlI zera pecadAra lohe kI choTI-sI jajIra me ulajha jAtA hai| prathama samparka me bhagavAn dvArA uccarita apane nAma purassara mambodhana ne indrabhUti gautama ko eka vAra caukA avazya diyA thA, para tatkAla bhItara kA darpa bola uThA, 'mujhe kauna nahI jAnatA ?" sUrya ko apane vijJApana kI AvazyakatA nahI hotI / tadanantara bhagavAn mahAvIra me apanI gupta zakAo kA rahasyodghATana eva unakA santoSaprada samAdhAna pA indrabhUti sahita kramaza sabhI paNDito kA abhimAna hima-khaNDa ke pAsa rakhe tApamApaka yantra ke pAre kI taraha nIce utara AyA / ve bhagavAn mahAvIra ke caraNo me phalo se ladI huI zAkhA kI bhAti jhuka gaye / paNDito ne jo kucha pahale socA thA, ThIka usake viparIta ghaTita huA / ve samajhAne Ae the svaya samajha gaye / sindhu se vindu kI taraha virAT vyaktitva me unakA 'sva' samAhita ho gyaa| sarvatobhAvena bhagavAn mahAvIra ke caraNo me samarpita hokara unhone zramaNa dharma kI bhUmikA me praveza paayaa| bhagavAn mahAvIra dvArA yaha pahalA dIkSA saskAra vIra nirvANa 30 (vi0 pU0 500 ) varSa pUrva huaa| catuvidha sagha sthApanA kA yaha prArambhika caraNa thA / 1 1 sayama sAdhanA svIkAra karane ke vAda ina paNDito ko gaNadhara labdhi kI prApti huI / ve gaNadhara kahalAe aura bhagavAn mahAvIra dvArA pratipAdita utpAda, vyaya, dhovyamayI tripadI ke AdhAra para unhone bhavAbdhi me tarI tulya dvAdazAgI Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNa-sahasrANu AcArya sudharmA 36 kI racanA kii| yugma vAcanA ke samAna hone ke kAraNa gyAraha gaNadharo ke nau gaNa vne| unhoMne apane gaNa kA samyak sacAlana kiyaa| gaNadhara maDalI me sudharmA kA sthAna pAcavA thaa| bhagavAn mahAvIra kI upasthiti meM nau gaNadhara rAjagRha kI pAvana dharA para nirvANa ko prApta ho gae the| bhagavAn mahAvIra kA nirvANa vi0pU0 470 me huaa| usa samaya gaNadhara indrabhUti gautama anyatra prabodha dene gae hue the / nirvANa kI sUcanA prApta hote hI chayasthatA ke kAraNa unakA hRdaya zokavihvala ho gyaa| cintana go dhArA antamuMDI vnii| cetanA ke jvArohaNa kI avasthA meM moha kA durbhadya AvaraNa ttuuttaa| tadanatara jJAna-dazana vAraka karmANuo ke kSINa hote hI akhaNDa jJAna (kevala zAna) kI lau uhIna ho gyii| jyeSTha gaNadhara indrabhUti gautama mavaMza vana gae / mavaMza kabhI paramparA kA vAhaka nahIM hotaa| ata vIra nirvANa ke bAda sapa ke dAyitva ko gaNadhara mudharmA ne smbhaalaa| isa samaya unakI avasthA agsI varSa mI bhii| sarvajJa prabhu kI mukhada mannidhi meM tIsa varSa rahane ke kAraNa vividha anubhUniyo kA sabala unake pAsa thaa| bhagavAn mahAvIra jaise sabala AdhAra phe hila jAne meM eka bAra sagha kI naukA kA TagamagA jAnA svAbhAvika thA, para mudharmA jaise mahAn bhAcArya kA sudRDha Alambana sagha ke lie atyanta upayogI siddha huaa| uma yuga me AjIvaka prati itara dharma mapa bhI apanA varcasva bar3hA rahe the aura apanI kAThora caryA se janamAnama ko prabhAvita kara rahe the| ina gavake bIca bhagavAna mahAvIra kI matyasadhitsa dRSTi eva myAdyAdamayI nIti ko pramukhatA pradAna kara AcArya mudharmA ne jo netRtva zramaNa magha ko diyA vaha adbhuta yA, sukhada thaa| zailamAlAoM ke uttuMga zikhara se chapate nitaMra taNo yA sparNa pA grISmakAla ke tApanapta vyakti ko jaimA mantopa hotA hai vaisA hI satopa unakI vAdhAga ko pIkara zramaNa-sagha ko milA thaa| digambara paramparA isa uttaradAyitva ko nibhAne kA zreya gaNadhara gautama ko detI hai| jaina zAmana Aja AcArya mudharmA kA mahAn AbhArI hai| AtmavijetA bhagavAn mahAvIra ke upapAta meM baiThakara unakI bhavasatApahAriNI, janakalyANakAriNI vANI-mudhA meM apane manIpA ghaTa ko bharA aura hamAre lie agAdha mAgama-jJAnarAzi ko surakSita rakhA / vartamAna me ekAdazAga kI bAgama mampadA AcAya mudharmA kI dena hai|' AcArya mudharmA umra meM bhagavAna mahAvIra me ATha varSa jyeSTha the| tI kA samyak pravartana karate hue unhe vAnave varSa kI vRddha avasthA meM 'sarvajJazrI' kI upalandhi huI / avikala jJAna me maThina hokara prasara bhAsvAn ke mamAna ve bhArata vasudhA para camake / mahamro sahasro vyaktiyo ko unase divya prakAza prApta huaa| Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya AcArya sudharmA pacAsa varSa taka gRhastha jIvana meM rahai / unheM tIsa varSa taka bhagavAna kI sannidhi prApta huii| vIra nirvANa ke bAda vAraha varSa kA unakA chAstha kAla aura ATha varSa kA kevalI kAla hai| unake jIvana kA pUrA eka zataka prabhAvaka jainAcAryoM kI pralambamAna zRkhalA me prathama kaDI hai| vaibhAragiri para mAsika anazana ke sAtha zramaNa sahasrAzu sudharmA vIra ni0 20 (vikrama pUrva 450) me dehavandhana ko toDakara AtmasAmrAjya ke adhikArI bne| prAdhAra-sthala 1 icakArasavi gaNaharA save unnyvisaalphulvsaa| pAvAi majjhimAe samosaDhA jannavADammi 1562 // (mAvazyaka niyukti, malayavRti, bhAga 2, panAka 311) 2 he idabhUI / gomama / sAgaye mutte jiNeNa citei| nAmapi me viNAmai ahavA ko mana yANei // 12 // (Avazyaka niyukti, malayavRtti, bhAga 2, patrAka 313) 3 jagrantha dvAdazAGgI bhavajaladhitarI te nipadyAtrayeNa // 2 // (apApAkalpa vividha tIrthakalpa, pR0 25) 4 mama Nava gaNA ekAgma gnndhraa| (ANa 6 / 22) 5 pariNinvuyA gaNaharA jIvate nAya e nava jaNA: / / 6 / / (Avazyaka niyukti, malayavRtti, bhAga 2, panAka 339) 6 AsItsudharmA gaNabhRtsu teSu zrI vardhamAnaprabhupaTTadhuryaM // 11 // (paTTAvalI samuccaya, zrI mahAvIra paTTa paramparA, pR0 121) 7 adhunakAdazAgyasti sudharmAsvAmibhApitA / / 114 // (pramAvaka carita, patAka 58) 8 tatsaTTe zrI sudharmA svAmI paJcamagaNadhara prathamodayasya prathamAcAryoM babhUva / sa ca pacAzat (50) varSANi gRhe vizadvANi (30) vIrasevAyA tata zrIvIranirvANAt dvAdazavarSANi chAsthye aNTIvarSANi kevalitve sarvAyu zatameka prapAlya zrIvIrAt vizativarSa siddha // (paTTAvalI samuccaya, zrI guru paTTAvalI, panAka 163) Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. jyotirdhAma AcArya jambU sarvajJa zrIsampanna jyotirdhAma AcArya jambU bhagavAn mahAvIra ke dvitIya paTTa"dhara the| unake jIvana kA hara prasaga sAdhanA-ziloccaya ke samunnata zikhara kA jagamagAtA dIpa hai| yuga para yuga Ae aura bIta ge| ananta vaibhava-bhare kalaza rIta gae para usa dIpa kI nimazikhA samaya kI parato ko cIrakara akapa jalatI rhii| ____ AcArya jambU zreSThI puna the| unakA gRhastha jIvana Ananda se bharA thaa| ve rAjakumAra nahI the para sukha-suvidhAo ke bhoga me rAjakumAra se kama nahIM the| unakA janma vI0 ni0 pU0 16 (vi0 pU0 486) me rAjagRha me huA / rAjagRha magadha kI rAjadhAnI thI / samrAT zreNika ke zAsana me usakI zobhA svarga ko bhI abhibhUta kara rahI thii| __ jambU ke pitA kA nAma RSabhadatta aura mAtA kA nAma dhAriNI thaa| Rpabhadatta rAjagRha ke ibhya zreSThI the / lakSmI kI apAra kRpA una para thii| maNi, ratno se batiyAtI chate aura svarNa se camakatI pItAbha dIvAreM unake atyanta samRddha jIvana kI pratIka thii| dhAriNI saddharmacAriNI mahilA thii| gajagAminI gati, marAlamanISA, prabuddhaviveka, vANI-mAdhurya Adi guNa usake jIvana ke alakAra the| saba taraha se sukhI hote hue bhI rAjamahipI dhAriNI punAbhAva se cintita rahatI thii| eka dina usane zvetasiMha kA svapna dekhA / jasamina nAmaka nimittajJa ne use batAyA thA"jisa dina putra kA garbhAvatAra hogA, tuma zvetasiMha kA svapna dekhogii|" nimittajJa ke dvArA kI gaI ghoSaNA ke anusAra dhAriNI ko vizvAsa ho gayA-eka dina avazya hI siMha zAvaka ke samAna putra kI upalabdhi use hogii| dhAriNI ziSTa, sudakSa aura suzikSita nArI thii| vaha jAnatI thI, garbhastha Dimba mAtA se bhojana hI grahaNa nahIM karatA, jananI ke AcAra-vicAra-vyavahAra ke sUkSma saskAro kA sakramaNa bhI usame hotA hai| sadAcAriNI mAtA kI santAna assI pratizata sadAcAriNI hotI hai| manovijJAna kI isa bhUmikA se suvijJa dhAriNI santAna ko susaskArI banAne ke lie vizeSa sayama se rahane lagI aura Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya dharmArAdhanA jAgarUka hokara karane lgii| ___garbhasthiti pUrNa hone para svapna ke anusAra hI dhAriNI ko tejasvI putra-ratna kI prApti huii| jambU-dvIpAdhipati deva kI vizeSa rUpa se ArAdhanA jambU kI garbhAvasthA me dhAriNI ne kI thI ata zubha muhUrta eva ullAsamaya vAtAvaraNa meM bAlaka kA nAma jambU rakhA gayA / kathAntara ke anusAra mAtA dhAriNI ne jambU kI garbhAvasthA me jambU vRkSa ko dekhA thA / ata putra kA nAma jambU rakhA gyaa| jambU atyanta sukumAra, 'suvinIta, sarala-svabhAvI bAlaka thaa| sone ke cammaca se dugdhapAna karane vAlA aura makhamalI gaddo me palane vAlA zizu sayamapatha kA pathika banegA, yaha usa samaya kauna socatA thA? solaha varSa kI avasthA me kAma ko abhibhUta kara dene vAlI ATha rUpavatI kanyAo ke sAtha jambU kA sambandha kara diyA gyaa| kabhI-kabhI jIvana me aise sunahale kSaNa upasthita hote haiM jo jIvana ko sarvathA nayA moDa de dete hai| eka dina jambU ne magadha samrAT zreNika ke udyAna me AcArya sudharmA kA bhavasantApahArI pravacana sunaa|' usake sarala hRdaya para adhyAtma kA gaharA raga caDha gayA thaa| ___ AcArya sudharmA ke pAsa jAkara jambU ne prArthanA kI-"mahAmahima munIza / mujhe ApakI vANI se bhautika sukho kI vinazvaratA kA bodha ho gayA hai| maiM zAzvata sukha pradAna karane vAle sayama mArga ko grahaNa karanA cAhatA huuN|" AcArya sudharmA bhava-bhramaNa bhedaka dRSTi kA bodha karAte hue bole-"zreSThI putra / sayamI jIvana kA amUlya kSaNa mahAn durlabha hai| dhIra puruSo ke dvArA yahI patha anukaraNIya hai| tU pala-bhara bhI pramAda mata kr|" ___ jambU kA mana bhI muni-jIvana me praviSTa hone ke lie utAvalA ho rahA thA para sadya dIkSita ho jAnA jambU ke vaza kI bAta nahI thii| isa mahApatha para baDhane ke lie abhibhAvako kI AjJA Avazyaka thii| jambU ke nirdeza para sArathi ne ratha kI dhurI ko ghara kI ora unmukha kara diyaa| tIvra gati se dauDate hue azvacaraNa janAkIrNa nagara dvAra taka Akara ruka ge| mArga-prApti kI pratIkSA me atyadhika kAla-vikSepa kI sabhAvanA virakta jambU ke lie asahya ho gii| svAmI ke saketa kI kriyAnviti karate hue sArathI ne rathAgo ko nagara ke dvitIya praveza-dvAra kI ora ghumA diyaa| nirdiSTa praveza-dvAra ke nikaTa pahucakara jambU ne dekhA-lapalapAtI talavAro, sutIkSNa bhAlo, bhArI-bharakama golako, narasahAraka topo, vapu vidAraka kaTAro, mahAzilAkhaNDa kI AkRti ke bhayAnaka zastro se dvAra kA uparitana bhAga susajjita thaa| yaha sArA upakrama paracakra ke bhaya se sAvadhAna rahane ke lie kiyA gayA thaa| jambU ne socA-ye zastra, ye bhArI-bharakama lohamaya golaka mauta kA mahA nimantraNa Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jyotirdhAma AcArya jambU 43 hai| kisI samaya jIvana-samApti kI prathama sUcanA hai, cetanA ke jAgaraNa kA AhvAna hai aura zreyakArya ko kala para na chor3ane kI tIna lalakAra hai / dvAra ko pAra karate samaya kisI bhI zastra ke patana kI durghaTanA mere ratha para bhI ghaTita ho sakatI hai| usa samaya maiM, merA ratha, sArathi koI bhI nahIM baca sktaa| ___ jambU ke hRdaya meM jJAna kI divya kiraNa udita huii| ratha vApasa muDA / AcArya sudharmA ke pAsa pahucakara jambU ne AjIvana brahmacarya vrata pAlana kI pratijJA le lii| jambU kA ratha tvarita gati se calatA huA puna ghara kI ora bddhaa| mAtApitA ke pAsa pahucakara jambU ne unhe praNAma kiyA aura bolA-"AcArya sudharmA se maiMne adhyAtma pravacana sunA hai| maiMne muni vanane kA nirNaya le liyA hai| Apake dvArA aba Adeza prApta karane kI pratIkSA hai|" ___ putra kI bAta sunakara RSabhadatta kA mukha mlAna ho gyaa| mAtA dhAriNI kI mamatA ro pddii| nayana kA sitArA, kula kA jagamagAtA dIpa, hRdaya kA hAra, apAra sampatti ko bhogane vAlA jambU unakA ikalautA putra thaa| apsarA-sI sundara ATha kanyAo ke sAtha usakA sambandha pahale hI nirNIta ho cukA thaa| vivAhAntara puna ke bhoga-sampanna sukhI jIvana ko dekhane kI unakI icchA atyanta prabala ho rahI thii| __ moha-vimUDha mAtA-pitA ne jambU ke mastaka para hAtha rakhakara kahA-"putra / tuma hI hamAre lie AdhAra ho| vArdhakya avasthA me yaSTi kI bhAti Alambana ho| tumhArA vivAha racakara ullAsamaya dina dekhane ke hamane svapna sajoe the| vadhubho ke Agamana kI aura pauna-darzana kI bhI AnandadAyI kalpanA kI thii| hamArI kAmanA ko saphala karo aura mATha vadhumo ke sAtha isa lakSmI vadhU kA bhI sAnanda bhoga kro|" aura bhI nAnA prakAra ke pralobhana die gae, para koI bhI pralobhana jambU ko mugdha na kara skaa| usake mAnasa meM jJAna kI akapa lau jala rahI thii| janaka-jananI kA AkhirI prastAva thA-"puna / hama tumhAre isa kArya me vighna bananA nahIM cAhate, para ATha kanyAo ke sAtha tumhArA sambandha ho cukA hai| vivAha ke lie hama vacanavaddha hai| tumhAre isa kArya se unako dhokhA hogA / hamArA vacana bhI bhaga hogA / vatsa | tuma hamezA hamAre AjJAkArI puna rahe ho| ava bhI hamArI bAta ko svIkAra kro| ATho kanyAo ke sAtha pANigrahaNa kI anumati pradAna karo, vivAha ke bAda hamArI ora se tumhAre mArga meM koI vAdhA upasthita nahIM hogI pratyuta hama bhI tumhAre sAtha hI pravajita bnege|" jamvU jAnatA thA-pANigrahaNa ke bAda una ATho patniyo kI AjJA Avazyaka hogii| yaha vighna nizcita dikhAI de rahA thA, para mAtA-pitA ke yukti-saMgata kathana ko isa vAra vaha TAla na skaa| apane sAtha abhibhAvaka bhI dIkSita banege, ~yaha dugune lAbha kI vAta vaNik putra ko adhika prabhAvita kara gii| jambU kucha Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya jhukaa| usane vivAha ke lie svIkRti dii| yaha svIkRti rIti-nirvahana mAtra thii| brahmacarya vrata kI pratijJA me vaha aba bhI mandarAcala kI taraha acala thaa| jambU ke dRDha sakalpa kI bAta kanyAo ke abhibhAvako ko bhI batA dI gii| isa sUcanA se ve cintita hue| uname paraspara vicAra-vimarza prArambha huaa| vyAmoha ke kAraNa ve kisI eka nirNaya para nahIM pahuMca pA rahe the| yaha carcA kanyAo ke kAno taka bhI phucii| unhone dRDha svara se apane abhibhAvako se kahA-"hame Apa jambU ko de cuke hai| aba hamArA vara dUsarA nahIM ho sktaa| rAjA aura sata purupo kA dAna bhI eka bAra hI kiyA jAtA hai| hamAre prANa aba zreSThIkumAra jambU ke hAtha meM hai|" kanyAo kA nizcaya sunakara abhibhAvako ke vicAra bhI sthira hue| savane yahI socA-mAtA-pitA ke snehila Agraha ne putra ko vivAha hetu prastuta kara liyA to lalanAo kA Agraha-bharA anunaya bhI jamba ke sayamArtha vaDhate caraNo ko avazya roka legaa| naimittika ko pUchakara uma dina se sAtave dina vivAha lagna nizcita huaa| Rpabhadatta ke mAnasa me harSa kI lahara puna dauDa gii| dhAriNI ke pairo me ghUdharuvadha ge| svajana-snehI, kuTumbajana utsava kI taiyArI me lge| sArA vAtAvaraNa hI ullAsa se bhara gyaa| Ananda-pradAyinI magala velA me dhUma-dhAma se jambU kA vivAha saMskAra sampanna huaa| yathA nAma tathA guNa vAlI samudrazrI, padmazrI, padmasenA, kanakasenA, nabhasenA, kanakzrI, rUpathI aura jayazrI ina ATho rUpavatI kanyAo ke sAtha jambU ne ghara me praveza kiyaa| RSabhadatta kA Agana jambU ke daheja se prApta ninyAnave karoDa kI dhana-rAzi se zIzamahala kI taraha camaka uThA thaa| apane mAtA-pitA kI prasannatA hetu jambU ne vivAha kiyA thaa| utsava ke isa prasaga para vividha vAdyo kI manamohaka jhakAra, kokila-kaTho se uThate sagIta eva -gulAvI raga me uchalatI khuziyA virakta jambU ko apane lakSya se vicalita na kara skii| rAtri ke nIrava vAtAvaraNa me samAra nIda kI goda me soyA thA, para RSabhadatta -ke ghara bhArI halacala thii| dhana kA apaharaNa karane ke lie samAgata prabhava Adi cora apane caurya karma meM vyasta the eva tatparatA se RSabhadatta ke prAgaNa me dIvAro aura chato para itastata: phalo se lade vRkSa para madonmatta markaTa kI bhAti chalAga bhara rahe the| Rpabhadatta ke uparItana prAsAda me apsarA-sI ATho patniyo ke bIca baiThA jambU rAga-bharI rajanI meM tyAga aura virAga kI carcA kara rahA thaa| -samudrazrI Adi ATho kanyAo ne karSaka, nupUra-paNDitA, vAnara-mithuna,zakha-dhamaka, siddhi-buddhi, grAmakUTa-sUta, mAsAhasa zakuni, vipra-duhita nAgazrI kramaza ye ATha kathAe jambU ko sasAra me mugdha hone hetu khii| jambU ne bhI kAka, vidyunmAlI, Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jyotirdhAma AcArya jambU 45 agArakAraka, zilAjatu vAnara, jAtyArava-kizora sollaka, trisuhRd, lalitAga kumAra ina ATha kathAo ke mAdhyama se kramaza patniyo ke mana kA samAdhAna kiyaa| jambU ke pratyeka svara me antarmukhatA kI lahara uTha rahI thii| kAminiyo ke kAmavANa jambU ko parAbhUta karane me niSphala rhe| vanitAo kA vikAra bhAva usake citta ko tathA catura coro kA dala usake vitta ko haraNa na kara skaa| pratyuta jambU dvArA prastuta adhyAtmacarcA se mRganayanI ATho patniyo ke mAnasa kA bhI andhakAra miTa gyaa| vAsanAzakti kSINa ho gii| ve jambU ke sAtha dIkSita hone ko taiyAra ho gyii| Age se mAge vaDhatI huI vairAgya kI savala tarago ne sAre vAtAvaraNa ko badala diyaa| RSabhadatta, dhAriNI, ATho patniyo ke mAtA-pitA aura pAca sau coro kA eka sabala dala bhI sayama-sAdhanA ke patha para bar3hane ke lie utsuka bnaa| zreSThI kumAra jambU 527 vyaktiyo ke sAtha vI0 ni01 (vi0 pU0 469) me AcArya sudharmA ke pAsa dIkSita huaa| AcArya pada para AsIna hote hI AcArya sudharmA ko itane vizAla parivAra ke sAtha jambU jaise yogya vyakti kA mila jAnA vahuta hI zubha-sUcaka rhaa| Agama kI adhikAza racanA jambU ke priya sambodhana se prArambha huii| "jambU / sarvajJa zrI vItarAga bhagavAn mahAvIra se maiMne aisA sunA hai| AcArya sudharmA kA yaha vAkya Agama sAhitya me atyanta vizruta hai| __AcArya jambU kuzAgra buddhi ke svAmI the| ve apanI sarvagrAhI eva sadya grAhI pratibhA ke dvArA AcArya sudharmA ke agAdha jJAnasindhu ko agastya Rpi kI taraha pI ge| ____samagra sUtArthajJAtA, vizrutakIrti, chattIsa muni-guNo ke dhAraka jambU ko AcArya sudharmA ne apane pada para AruDha kiyaa| chattIsa varSa kI avasthA me unheM kevala jJAna kI upalabdhi huii| AcArya padArohaNa ke samaya jambU kI avasthA 28 varSa kI thii| pitA apanA vaibhava putro ko saupakara jAtA hai, AcArya sudharmA isI prakAra apanI sarvajJatva sampadA jambU ko samarpita kara ge| apUrva jJAnarAzi AcArya jambU kA Azraya pAkara muskarA utthii| jambU mahAn samartha AcArya the / inake samaya taka dharma sagha me koI bhedarekhA nahI ubharI thii| zvetAmbara aura digambara dono paramparA mudharmA aura jambU ko samAna sammAna pradAna karatI hai / isa samaya taka vikAsa kA koI bhI dvAra avaruddha nahI thaa| pAca sau sattAIsa vyaktiyo ke sAtha dIkSita hone vAle AcArya jambU carama zarIrI the eva antima sarvajJa the| ve solaha varSa taka gRhastha jIvana me rahe / sAdhu Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya paryAya ke kula 64 varSa me 44 varSa taka unhone yugapradhAna pada ko alakRta kiyaa| unakI sampUrNa Ayu 80 varSa kI thI / jyotirdhAma AcArya jambU vI0 ni0 64 (vi0 pU0 406) me nirvANa pada ko prApta hue|" AdhAra-sthala 1 anyadA dhAriNIsvapne zvetasiMha nyabhAlayat // 57 // (pariziSTa parva, sarga 2) 2 sunorjambUtaronAmnA jambUrityabhidhA vyadhAt / / 71 / / (pariziSTa pava, sarga 2) 3 mArAma samosariya, paNamitta paha puro nisniiy| harisiyahiya o nisuNei, desaNa maliyaggakaro // 13 // (upadezamAlA vizeSavRtti, jambUcariya, panAka 136) 4 gacchato me'dhvanAnena zilopari ptedydi| tadasmi nAhana ratho na rathyA na ca sArathi ||107 // (pariziSTa parva, sarga 2) 5 sabhaNai papajjAe, aNujANaha tA mamamiyANi ||196 // (upadezamAlA vizepavRtti, jambUcariya, panAka 136) sakRjjalpanti rAjAna sakRpajalpanti sAdhava / satkAyA pradIyante vINyetAni sakatsakRt / / 12 / / (pariziSTa parva, sarga 2) 7 citta na nIta vanitA vikAravitta na nIta caturazca caura // 2 // dAvalI samuccaya, tapAgaccha paTTAvalI, pRSTha 42) 8 pacamagaNahAri suhammasAmiNA dinna punna padhvajjo // 47 // (upadezamAlA vizeSavRtti, jambUcariya, panAka 185) 2 (ka) suya me Ayusa / teNa bhagavatA evamakkhAya (ANa 111) (kha) ajjasuhammo jambUsvAmi pucchata bhaNati-yahAsuta vaissAmi, (zrI AcArAga cUNi, panAka 268) 10 apacchimakevalI jambU svAmI (vividha tIrthakalpa, pRSTha 38) 11 tatpaTTe 2 zrI jambasvAmI poDaza (16) varSANi gRhe, vizati (20) varSANi vrate catuzcatvAriMzat (44) varSANi yugapradhAna bhaave| sarvAyurazIti (80) varSANi prapAlya thI vIrAccatu paSTi (64) varSAMte siddha / (paTTAvalI samuccaya, zrI guru paTTAvalI, pR0 163) Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. parivrATa-pugava AcArya prabhava stena samrAT prabhava uccakoTi kA parivAT banA, zramaNa samrAT banA, yaha jaina itihAsa kA anupama pRSTha hai| __ prabhava kAtyAyana gotrIya kSatriya vindhya rAjA kA putra thA / vindhya parvata kI ghATiyo ke AsapAsa vI0ni0 30 (vi0 pU0 500) varSa pUrva vaha jnmaa| rAjamahalo me palA-pusA aura eka dina pitRsneha se vihIna hokara coro kI pallI me pahuca gyaa|jnsmuuh ko lUTatA, kUdatA-phAdatA vindhyAcala kI ghATiyo meM zera kI taraha nirbhIka dahADatA prabhava eka dina pAca sau coro kA netA bana baitthaa| avasvApinI aura tAlodghATinI nAmaka do vidyAe bhI prabhava ke pAsa thii| avasvApinI vidyA ke dvArA vaha savako nidrAdhIna kara sakatA thA aura tAlo dghATinI vidyA ke dvArA tAlo ko khola sakatA thaa| apanI ina do vidyAo se stenAdhipati kA bala baDhA huA thaa| mahArAja zreNika kA sainya dala bhI isa giroha mekApatA thA / eka dina vaha dala zreSThI putra jambU ke vivAha me Ae hue vaibhava ko lUTane * Rpabhadatta ke meru-zikharopama gRha me praviSTa huaa| avasvApinI vidyA ke dvArA savako nIda kI goda me sulAkara tAlodghATinI vidyA kA prayoga kiyaa| tAle TUTa ge| madhuvindu para jaise makkhiyA bhanabhanAtI huI lapakatI hai vaise hI isa giroha ke paje dhana kI peTiyo para jA gire| giddha kI taraha unakI dUragAminI dRSTi peTiyo me chipe hIro aura panno ko baTorane meM sahayoga kara rahI thii| __ jambU ne coro ke dvArA apanI sampatti ko apaharaNa karate hue dekhA para na vaha kupita huA, na kSubdha huaa| stenadala ke kaI sadasyo ne nidrAdhIna atithijano ke pahane hue AbhUpaNo ko zarIra para se utArane kA prayatna kiyaa| "dasyujano / vivAhopalakSya me Ae hue mere mitro ke alakAro para hAtha mata lgaao| maiM nizApraharI kI bhAti khulI Akho se tumhe dekha rahA hU" " ajJAta dizA se baDhatI huI ye zabda-tarage stenadala ke kAno se TakarAI / tarago kI TakarAhaTa ke sAtha hI eka vicita ghaTanA ghaTa gii| dasyudala kA netA prabhava paharedArI karatA huA ghUma rahA thaa| stenadala ne Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 jaina dharma ke prabhAva AcArya atyanta tvaga se apanA kAma kiyA, dhana mI gAThe bAdhI / gAThoM ko uThAne meM tatpara unake hAtha gATho para cipapa gae aurara dharatI me| ma maba bhitticitra kI taraha stabhita raha ge| prabhava dUra grahA apane mAthiyo ko calane kA Adeza de rahA thaa| para ye maya prastara mUrti kI taraha avicala graha the| apanI gArIrika mAkti kA pUga upayoga pAra lene para bhI kimIkA paira iJca-mAva nahIM hinA / ve udhvaMkaNaM hokara abhAta dizA meM AtI huI zabda-taragoM ko muna rahe the tayA visphArita nayanI se netA ko aura mApha rahe the| payana phI laharoM para Amanu gAda-tarageM prabhava ke kAnI taka bhI phucii| prabhava guzAyabuddhi kA svAmI pAAmpini ko samajhate use dera na lgii| mere maketa mAtra para balidAna hone vAlA merA dala merI AjJA kI avahelanA nahIM kara mktaa| yahA ayazya koI dUsarA rahasya hai| mere kAno me TakarAne vAlI zabda-tarago kA prayoktA imI bhavana meM kahI baiThA hai / vaha mere me bhI adhika zaktizAlI hai| merI avasvApinI vidyA usake mAmane asaphala ho gayI hai / usI ne avazya mere stanadala para stambhinI vidyA kA prayoga kiyA hai| prabhava kI dRSTikSaNa-bhara meM cAro aura ghama gii| usane Upara kI ora saakaa| Rpabhadatta ke mavame uparItana prAmAda meM dIpamAlAe jala rahI thii| umIprAmAda ke jAlIdAra gavAkSa se chana-chanakara AtI huI prakAza-kiraNe prabhava ko jambU ke zayanakakSa taka khIMcakara le gyii| umane dvAra para lage kapATo kI lambI murAkha meM se cugalakhora kI taraha cupake se jhaaphaa| mRganayaniyo kI kutalAlakRta rUpachaTA usakI Akho me dhanI ghaTAo me camakI vidyut kI taraha paudha gii| jambU kA kAtimAn bhAla use atyadhika prabhAvita kara gyaa| navoDhAo kA madhura savAda sunane ke lie stena-samrAT ne apane kAna dIvAra para lagA die / muhAga kI isa prathama rAta meM pati-paliyo ke madhya adhyAtma kI carcA cala rahI thii| virakti ke svara usake kAno se ttkraae| prabhava ne socA-yaha koI asAdhAraNa puruSa hai / vaha jambU ke sAmane jAkara khaDA huA aura apanA paricaya dete hue vaha volA, "maiM corAdhipati prabhava hai| Apake mAmane maMtrI sthApita karane kI udagra bhAvanA ke sAtha prastuta huA hU / avasvApinI aura tAlodghATinI vidyAe Apako arpita kara rahA huuN| mujhe apanA mitra mAnakara merI ina vidyAo ko grahaNa kare aura mujhe stambhinI aura vimocinI vidyA pradAna meghaghaTA me camakatI dAminI kI bhAti jambU muskarAyA aura bolA, "stena mamrAT | mere pAma kisI prakAra kI bhautika vidyA nahIM hai aura maiM tumhArI ina vidyAo ko lekara kyA karU ? prabhAta hote hI maNi, ratna, kanaka-kuNDala, kirITa-pramukha samagra sampadA tathA rUpa-sampadA kI svAminI ina kAmaniyo kA parityAga kara sudharmA svAmI ke pAma sayama paryAya ko grahaNa kruugaa| merI dRSTi Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parivAT-pugava AcArya prabhava 46 me adhyAtmavidyA se baDhakara koI vidyA nahIM hai, koI mana nahIM hai, koI zakti nahI hai, koI bala nahI hai|" ___ jambU kI bAta sunakara prabhava avAk raha gyaa| kucha kSaNo taka tArikA parikara parivRta-zazi saumya jambU ke mukha ko apalaka nayana se nihAratA raha gyaa| bhItara se jhaTakA lagA, are prabhava | kyA dekha rahe ho? jhaTake ke sAtha hI prabhava kA mauna ttuuttaa| vaha jambU se nivedana karane lagA, " mere parama mitra / pallava-puSpo se muskarAte madhumAsa kI bhAti yaha nava yauvana tumhe prApta hai / lakSmI tumhAre caraNo kI sevikA hai| saba prakAra kI anukUla sAmagrI tumhe sulabha hai| muktabhAva se viSaya-sukha bhogane kA yaha samaya hai| ina navavivAhita vAlAo para anukampA karo, inakI icchAo ko pUrNa kro| "jambU / tuma jAnate ho santAnahIna vyakti naraka me jAtA hai ata naraka se vANa pAne ke lie putra santati kA vistAra kara pitRRNa se mukta bano / sampUrNa parivAra ke lie Alambana bno| usake bAda sayama mArga me praviSTa honA zobhAspada hai| " mudira kI bhAti mada svara me jambU ne udbodha diyA-"prabhava, viSayabhogo se utpanna sukha apAya-bahula hai| sarpapakaNa tulya bhoga bhI madhuvindu ke samAna pracura du.kha ke dAtA hote haiN| maharSijano kI dRSTi me vipaya-sukha madhuvindu ke samAna kSaNika AnandadAyI hote hai| jaise dhana-sagraha kA icchuka koI vyakti ghora vipina me madonmatta hAyI ke dvArA pIchA kie jAne para tANa pAne kA koI anya upAya na dekhakara vRkSa kI zAkhA kA Alambana lie gambhIra kUpa me laTaka rahA hai / umake padatala nIce vikarAla kAla kI bhrUcApa ke samAna cAra kRSNakAya sarpa phuphakAra rahe haiM / unake madhya meM vizAlakAya ajagara muha phailAe par3A hai| matta matagaja vRkSa ke prakANDa ko prakampita kara rahA hai| AlambanabhUta zAkhA ko sapheda aura kAlA cUhA kutara rahA hai / vRkSa kI uparitana zAkhA para madhumakkhiyo kA chAtA hai| madhumakkhiyA deha ko kATa rahI hai| chAte se vUda-bUda madhu usake muha me Tapaka rahA hai| mauta use spaSTa sara para nAcatI huI dikhAI de rahI hai / bhAgya se vidyAdhara kA vimAna Upara se nikalA / zAkhA se laTakate dukhArta vyakti ko dekhakara karuNArdra hRdaya vidyAdhara ne AhvAna kiyA'Ao mAnava vazaja | maiM tumhe nandana vana kI bhAti AnandadAyaka sthAna para le calatA huu|' vAra-vAra vidyAdhara ke dvArA isa prakAra bulAne para bhI madhu-vindu meM Asakta banA vaha sadya calane ko taiyAra nahIM hotA / eka biMdu aura eka vindu aura' kI pratIkSA me prANo se hAtha dho letA hai| __ "aTavI sasAra hai| vipayonmukha prANI rasalubdha mAnava ke samAna hai| kUpa mAnavajanma tathA cAra nAgarAja catuSka kapAya haiN| ajagara kI bhAti narakAdi gatiyo ke dvAra khule par3e haiN| AyuSya kI zAkhA para manuSya laTaka rahA hai| cUho ke rUpa meM Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 jaina dharma ke prabhAvaza AcArya zuklapakSa eva kRSNapakSa hai, jo jIvana-zAyA ko kATa rahe haiN| madhumakSikA kI bhAti vyAdhiyA AkrAnta kara rahI haiN| indriyajanya muga madhuvindu ke mamAna kSaNika AravAda dene vAle haiN| vidyAdhara ke mamAna mata puspa bodha pradAna kara rahe haiN| unakI vANI me viveka prApta sudhI jana lakSmI aura lalanA-lAvaNya mai lubdha hokara mayamamaya murakSita sthAna kI kSaNa-bhara ke lie bhI upekSA nahIM krte| "prabhava / punotpatti se pita-valyANa kI bhAvanA bhI nAti mAva hai| pitAputra ke mambandha aneka vAra ho cuke hai| janma-janmAntara me pitA putra kA aura putra pitA kA sthAna grahaNa kara lete hai| parivartanazIla vizva me janaka-jananI, mata-sutA, kAntAAdi ke sambandha zAzvata nahIM haiM / isa anAdi-ananta masAra me kisake sAtha kisa sambandha nahIM huA hai / ata sva-para kI kalpanA hI vyAmoha hai| mAtA, duhitA, bhaginI, bhAryA, putra, pitA, bandhu aura durjana ye mAre ke mAre sambandha bhavabhavAntara meM parivartita hote rahate hai ata ina sambandho se Atma-palyANa kA patha prazasta nahIM hotaa|" ___mahezvaradatta, gopayuvaka, vaNik Adi ke udAharaNa munAkara eva kuveradatta, kuveradattA ke dRSTAnta se eka bhava ke aThAraha sambandho kA vicitra lekhA-jokhA mamajhAkara zreSThI kumAra ne corAdhipati ke mohAnuvandha ko zithila kara diyaa| jambU ke amRtopama upadeza se prabhava kA hRdaya pUrNata akRta ho uThA / yuga-yuga se tandrila nayana adhyAtma ke ajana se khula paDe / bhItara kA jJAnadIpa jala gyaa| vaha apane dvArA kRta pApo ke prati anutApa kI agni me jalane lgaa| socA, 'hAya / kahA yaha zreSThI kumAra jambU jo prApta bhogo ko ThukarA rahA hai aura kahA maiM jo mAsa ke TukaDe para kutte kI nAI dhana para TUTatA hU / ' ___ 'ima mahAyogI ke nayano me maitrI kA ajasra srota chalaka rahA hai aura maiM pApI ... "mahApApI sahasro-sahasro lalanAo kI mAga kA sindUra pochane vAlA, rakSA vAdhane ko pratIkSArata bhaginiyo ke bhAtR-sukha kA apaharaNa karane vAlA, priya putro ke prANo se khelakara mAtAo ko bilakhAne vAlA, apane rakta-rajita hAtho para aTTahAsa karane vAlA maiM maiM kAla saukarika se bhI adhika krUra nirdayI hatyArA hai / sayama aura ghora tapa kI agni me snAna kie vinA mere pApa kA vizuddhIkaraNa asambhava hai| * 'sarvathA asambhava / ' ___ jambU kI jJAnadhArA me prabhava ke hRdaya para yuga-yuga se jamA kalmaSa dhula gyaa| vaha apane ko dhikkAratA huA adhyAtma sAgara me gaharAI taka bahatA calA gyaa| jo Rpabhadatta kI dhanarAzi ko lUTane AyA thA vaha svaya pUrNata luTa gyaa| jambU ke caraNo me jA girA, aparAdha kI kSamA mAgI aura apane sAthiyo ko mukta kara dene ke lie Agraha-bharA nivedana unase kiyA, para vaha Azcarya ke mahAsAgara me DUba gyaa| jaba vaha jambU ke AdezAnusAra apane dala ke pAsa pahucA aura usane Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parivA-pugava AcArya prabhava 51 dekhA, koI bhI sAthI vadhA huA nahI hai| kisI kA para dharatI para cipakA nahI hai| apane mAthiyo ke hAtha-paira pahale kyo stambhita ho gae the ? isakA vaijJAnika samAdhAna bhI use mila gayA thaa| vaha aura kucha nahI jagba kI pAvana adhyAtma dhArA kI tvaritagAmI tarago kA tIvratama prabhAva thaa| aNuzakti ke prayoga se Andolita vAtAvaraNa kI bhAti jambU kI madya gAmI eva dUragAmI sabala jJAnadhArA kemparA se stenadala ke antatama me eka vicitra krAti ghaTa gaI thii| prabhava ko apane sAthiyo ke hAtha-pairo kA stambhana dikhAI diyA, para yathArtha meM adhyAtmatarago se prabhAvita unakA mana isa pApakarma ko karane se pUrNata asvIkRta ho cukA thaa| prabhava mayama mArga para baTane ko tatpara huaa| apane adhipati ke isa mahAn nirNaya ko sunakara samagra stenadala me eka dUsarI krAti aura ghaTa gaI / dIpa se dIpa jala utthe| mana kA pApa bhasma ho gyaa| samasta sAthiyo ne netA kA anugamana kiyaa| prabhava ne apane pUre dala sahita vI0ni01 (vi0 pU0466) me sudharmA ke pAsa dIkSA grahaNa kii| pariziSTa parva ke anusAra prabhava kI dIkSA nAcArya jambU kI dIkSA se eka dina bAda huii| isa AdhAra para dIkSA-jyepTha AcArya jamva the eva avasthA-jyeSTha AcArya prabhava the| dIkSAgrahaNa kAla meM jamba kI avasthA 16 varSa kI eva prabhava kI avasthA 30 varSa kI thii| AcArya jambU ke vAda vI0 ni064 (vi0 pU0 406) me prabhava ne bhAcAryapada kA dAyitva mmbhaalaa| bhagavAna mahAvIra kI paramparA me prabhava kA krama tRtIya hai| stana samrATa ko mahAvIra sagha kA uttarAdhikAra avazya milA, para sarvajJatva kI mampadA unhe prApta nahIM ho mkii| mahAn jainAcAryoM meM parivAda-pugava AcArya prabhava kA sthAna bhI bahuta UcA hai| zayyabhava jaise mahAn ahakArI, nirgrantha pravacana ke ghora pratidvandvI vidvAn ko bhagavAna mahAvIra ke sagha me dIkSita kara denA unakI prabhAvakatA kA sabala udAharaNa zrutakevalI kI paramparA me mAghArya prabhava prathama the| AcArya prabhava ko dvAdazAgI kI upalabdhi AcArya sudharmA se prApta huI yA jambU se isa prasaga kA koI prAmANika ullekha prApta nahIM ho sakA hai| parama prabhAvI AcArya prabhava 30 varSa taka gRhastha jIvana me rhe| sayamI jIvana ke kula 75 varSa ke kAla me 11 varSa taka AcArya pada kA vahana kiyaa| cAritya-dharma kI samyak ArAdhanA karate hue 105 varSa kA AyuSya pUrNa kara vI0 ni0 75 (vi0 pU0 365) me anazana pUrvaka svargagAmI bne| Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya AdhAra-sthala 1 osoyaNi vijjAe, soyAyiUNa jnnmsespi| mo jAi javunAmasma, madire merusiMharenca // 13 // tAlugdhADiNivijjAe tAlayAi vihADiLaNa lahu / vivariyasavvaduvAre pavisaI niyamadiracva tahiM // 14 // (upadezamAlA vizepavRtti, patnAka 137), 2 gharaharaporata jaNAhi, jAva teNA vibhuusnnaaiiy| ulluTaNAya laggA, mamagabhaDAragANapi // 15 // (upadezamAlA vizepavRtti, patrAka 137), 3 nIsakamANo to, bhaNe siMhAsaNe smaasiinno| jabUnAmo bho mA, chiveha pAhuNaya jaNameya // 19 // (upadezamAlA, vizeSavRtti, panAka 137) 4 mahApuNyaprabhAvasya tasyAtha vacasedRzA / te caurA stabdha vapupo'bhUvan lepyamayA iva / / 17 / / (pariziSTa parva, sarga 2) 5 vayasya dehi me vidyA stambhanI mokSaNImapi / avasvApanikAtAlodghATinyo te dadAmyaham / / 12 / / (pariziSTa parva, sarga 2) pittRNApRcchya cAnyA prabhavo'pi samAgata jambUkumAramanuyAnparivrajyAmupAdade // 260 // (pariziSTa parva, tRtIya sarga, panAka 140), zrIvoramokSadivasAdapi hAyanAni, catvAri paSTimapi ca vyatigamya jamba / kAtyAyana prabhavamAtmapade nivezya. karmakSayeNa padamavyayamAsasAda // 1 // (pariziSTa parva, caturtha sarga, panAka 147), Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. zruta-zArdUla AcArya zayyambhava zrutasampanna AcArya zayyambhava pahale ahakArI vidvAn the| rAjagRha-nivAsI vatsagotrIya brAhmaNa parivAra me unakA janma vI0 ni0 36 (vi0 pU0 434) me huA / veda aura vedAga darzana ke ve viziSTaM jJAtA the|| udbhaTa vidvAn zayyambhava jaina zAsana ke savala virodhI the / jaina dharma ke nAma se unakI Akho me agAra varasate the| prabhava ke mamparka me Akara zayyambhava vI0 ni0 64 (vi0 pU0 406) me jaina muni bana gae the| nirgrantha dharma ke pravala virodhI, pracaNDa krodhI, prakANDa vidvAn zayyambhava ko AcArya prabhava ke nikaTa lAne kA kArya zramaNa yugala ne kiyA thaa| yaha itihAsa kI virala ghaTanA hai| AcArya kA savase vaDA dAyitva bhAvI AcArya kA nirNaya karanA hai| isa mahattvapUrNa dAyitva kI cintA AcArya sudharmA aura jambU ko nahI karanI par3I thii| sudharmA ke sAmane jambU aura jambU ke sAmane prabhava jaise yogya vyakti the| AcArya prabhava kA padArohaNa 64 varSa kI avasthA me huA thaa| unake jIvana kA yaha sandhyA kAla thaa| pazcima yAminI me eka bAra AcArya prabhava ne socA-mere vAda gaNabhAra vAhaka kauna hogA? unhone zramaNa saMgha, zrAvaka saMgha eva jaina sagha kA kramaza avalokana kiyaa| gaNabhAra vahana yogya koI bhI vyakti unake dRSTigata nahI huaa| unakA dhyAna yajJaniSTha brAhmaNa vidvAn zayyambhava para kendrita huaa| ve netRtva kalA meM sarvathA samartha pratIta ho rahe the para unake sAmane jaina darzana kI bAta karanA sakaTa kA saketaka thaa| prabhava saMkSama AcArya the| ve carcA-prasaga se pratidvandvI zayyambhava kI jaina dharma ke prati prabhAvita kara sakate the| para usa parvata se kauna TakarAye ? zayyambhava ke nAma se hI hara vyakti ke paira kApate the| dharma-saghahita kI bhAvanA se prerita hokara yugala zramaNa isa kArya ke lie prastuta hue / AcArya prabhava ke AdezAnusAra vidvAn zayyambhava ke yakSavATa me gae, unhone dvAra para upasthita hokara dharmalAbha kahA / vahA zramaNo kA ghora apamAna huA aura unhe bAhara nikAlane kA Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya upakrama claa| zramaNa vole-"aho kaSTamaho kaSTa tattva vijJAyate nahi"aho ! kheda kI bAta hai, tattva nahI jAnA jA rahA hai| tattva ko nahI jAnane kI vAta mahAbhimAnI udbhaTa vidvAn zayyambhava ke mastiSka meM TakarAI / socA, ye upazAnta tapasvI jhUTha nahIM bolte| hAtha meM talavAra lekara ve adhyApaka ke pAsa gae aura tattva kA svarUpa pUchA / upAdhyAya ne kahA--"svarga aura apavarga ko pradAna karane vAle veda hI parama tattva hai|" zayyambhava vole-"vItadveSa, vItarAga, nirmama, niSparigrahI, zAnta maharSi avitatha bhApaNa nahI karate ata yathAvasthita tattva kA pratipAdana kro| anyathA isa talavAra se zirazccheda kara duuNgaa|" lapalapAtI talavAra ko dekhakara adhyApaka kApha uThA aura kahane lagA-"ahaMta dharma hI yathArtha tattva hai|" vidvAn zayyambhava mahAbhimAnI hote hue bhI sacce jijJAsu the| yajJa sAmagrI adhyApaka ko sabhalAkara zramaNo kI khoja meM nikale aura eka dina AcArya prabhava ke pAsa pahuca gae / prabhava ne unhe yajJa kA yathArtha svarUpa smjhaayaa| adhyAtma kI vizada bhUmikA para jIvana-darzana kA citra prastuta kiyaa| AcArya prabhava kI pIyUpasrAvI vANI se bodha prApta kara zayyambhava zramaNa satra meM praviSTa hue|| ve vaidika darzana ke dhurandhara vidvAn pahale se hI the| AcArya prabhava ke pAsa unhone 14 pUrvo kA jJAna prApta kiyA aura zratadhara kI paramparA me ve dvitIya zrutakevalI bne| zrutasampanna zayyambhava ko apanA hI dUsarA prativimba mAnate hue AcArya prabhava ne unhe vI0ni0 75 (vi0 pU0 395) me AcArya pada se alakRta kiyaa| brAhmaNa vidvAn kA zramaNa sagha me praviSTa ho jAnA usa yuga kI eka vizeSa ghaTanA thii| zayyambhava jaba dIkSita hue tava unakI navayuvatI patnI garbhavatI thii| brAhmaNa varga me carcA prArambha huI aho zayyambhavo bhaTTo niSThurebhyo'pi niSThura / svA priyA yauvanavatI suzIlAmapi yo'tyajat / / 57 // (pariziSTa parva, sarga 5) vidvAn zayyambhava bhaTTa niSThurAtiniSThura vyakti hai jisane apanI yuvatI patnI kA parityAga kara diyA hai| sAdhu bana gayA hai| nArI ke lie pati ke abhAva me putra hI Alambana hotA hai / vaha bhI usake nahI hai| avalA bhaTTa-patnI kaise apane jIvana kA nirvAha karegI ? striyA usame pUchatI-"vahina, garbha kI sabhAvanA hai?" vaha sakoca karatI huI kahatI-'maNaya'-yaha maNaya zabda saMskRta ke manAka zabda kA parivartita rUpa hai jo sanva kA bodha karA rahA thA tathA kucha hone kA saketa kara rahA thaa| bhaTTa-patnI ke isa choTe-se uttara se parivAra vAlo ko satopa milA / eka dina bhaTTa-patnI ne putra ko janma diyaa| putra kA nAma mAtA dvArA uccarita maNaya Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zruta-zArdUla AcArya zayyambhava 55 kI dhvani ke AdhAra para manaka rakhA gyaa| bhaTTa- patnI ne manaka kA atyanta sneha se pAlana kiyaa| bAlaka ATha varSa kA huA / usane apanI mA se pUchA - "jananI / mere pitA kA nAma kyA hai ?" bhaTTa- patnI ne putra ke prazna para samagra pUrva vRttAnta kaha sunAyA aura use batAyA- "tumhAre pitA jaina muni bana gaye hai / pitR-darzana kI bhAvanA vAlaka me jagI / mAtA kA Adeza le vaha svaya bhaTTa kI khoja me nikalA / pitA-putra kA campA me acAnaka milana huA / apanI mukhAkRti se milatI manaka kI mukhamudrA para AcArya zayyambhava kI dRSTi kendrita ho gayI / ajJAta sneha hRdaya me umaDa paDA / unhone bAlaka se nAma- gAva Adi ke viSaya meM pUchA / apanA paricaya detA huA manaka bolA- "mere pitA AcArya zayyambhava muni kahA hai ? Apa unhe jAnate hai ?" bAlaka ke muha se apanA nAma sunakara zayyambhava ne putra ko pahacAna liyA aura apane ko AcArya zayyambhava kA abhinna mitra batAte hue use adhyAtma bodha diyA / vAlyakAla ke sarala mAnasa me samkArI kA grahaNa bahuta zIghra hotA hai / AcArya zayyambhava kA preraNA-bharA upadeza suna manaka prabhAvita huA aura ATha varSa kI avasthA me unake pAsa muni vana gayA / AcArya zayyambhava hastarekhA ke jAnakAra the / manaka kA hAtha dekhane se unhe lagA, bAlaka kA AyuSya bahuta kama raha gayA hai / samagra zAstroM kA adhyayana karanA isake lie sabhava nahI hai / " apazcimo dazapUrvI zrutasAra samuddharet / caturdaza pUrvadhara puna kenApi hetunA / / 83 // (pariziSTa parva, marga 5 ) apazcima dazapUrvI eva caturdaza pUrvI vizeSa paristhiti me hI pUrvo se AgamaniryUhaNa kA kArya karate hai / AcArya zayyambhava caturdaza pUrvadhara the / unhone alpAyuSka muni manaka ke lie Atma-pravAda se dazarvakAlika sUtra kA niryUhaNa kiyA / ' vIra nirvANa ke assI varSa bAda isa mahattvapUrNa sUtra kI racanA huI / isa sUtra ke daza adhyayana haiM / isame muni-jIvana kI AcAra sahitA kA nirUpaNa hai / yaha sUtra uttaravartI navIna sAvako ke lie atyanta upayogI siddha huA hai / chaha mAma viite| muni manaka kA svargavAsa ho gayA / zayyambhava zrutadhara AcArya the, para vItarAga nahI bane the / putrasneha ubhara AyA / unakI AkheM manaka moha se gIlI ho gaIM / yazobhadra Adi muniyo ne unase khinnatA kA kAraNa puuchaa| AcArya zayyambhava ne batAyA- "yaha merA sasAra pakSIya putra thA / putra moha ne mujhe vihvala kara diyA hai / yaha bAta pahale zramaNo ke dvArA jAna lie jAne para AcArya - putra samajhakara koI isase paricaryA nahI karavAtA aura yaha sevA-dharma ke lAbha se vaJcita raha Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya jAtA, ata isa bheda ko Aja taka maine zramaNo ke sAmane udghATita nahIM kiyA thaa|" AcArya zayyambhava kI gopanIyatA para zramaNa Azcaryacakita raha ge| __ jIvana ke sandhyAkAla me AcArya Nayyambhava ne apane pada para zrutamAgarapArINa yazobhadra ko niyukta kiyaa| zrutavala se AcArya zayyambhava zArdUla kI bhAti du dharpa the| pUrvajJAna se niyU~Dha sUtra racanA kA prArambha unhI se huA hai| unakA jIvana brAhmaNa saskRti aura jaina saskRti kA milana hai tathA adhyAtma kA urvArohaNa hai| AcArya zayyambhava aTThAIsa varSa kI avasthA me zramaNa dIkSA grahaNa kara unacAlIsa varSa kI avasthA me AcArya pada para ArUDha hue the| sayamI jIvana ke kula 34 varSoM me 23 varSa taka yugapradhAna pada ke dAyitva ko nipuNatA se macAlana kiyaa| ve vAsaTha varSa kI avasthA me vI0ni068 (vi0 pU0 372) me svargagAmI bne| AdhAra-sthala suhammo nAma gaNadharo AsI, tassavi javUNAmI, tassaviya pabhavotti, tassa'nayA kayAi punvarattAvarattammi ciMtA samapannA ko me gaNaharo hojjatti apaNo gaNe ya sa ya savvao uvaogo kao, Na dIsa koi abvocchittikaro tAhe gAratyesu uvautto, uvaoge kae rAyagihe sejjabhava mAhaNa janna jayamANa paas| (dazava0 hAri-vRtti, panAka 10) 2 teNa ya sejjabhaveNa dAramUleThierNa ta vayaNa suma, tAhe so vicitei ee uvasatA tavassiNo asacca Na vayati / (dazava hAri-vRtti, panAka 10-11) 3 jayA ya so pacvaio tayA ya tassa gunviNI mahilA hotyA, (dazavaM 0 hAri-vRtti, panAka 11(1)) 4 mAyAe se bhaNi 'bhaNaga' ti tamhA maNao se NAma kayati / (dazava * hAri-vRtti, patrAka 11(2)) 5 eva ca cintayAmAsa zayyambhavamahAmuni / atyalpAyuraya bAlo bhAvI zrutadhara katham // 12 // (pariziSTa parva, sarga 5) 6 siddhAntasAramuddhRtyAcArya zayyambhavastadA / dazavakAlika nAma zrutaskandhamudAharat // 25 // (pariziSTa parva, sarga 5) 7 ANada asupAya kAsI sijjabhavA tahiM therA / jasabhahassa ya,pucchA kahaNA a vibhAlaNA saghe // 371 // (dazava0 niyukti) Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zruta-zArdUla AcArya zayyambhava 57 = zrImAJzayyambhava sUriyazobhadramahAmunim / zrutasAgarapArINa pade svasminnatiSThipat / / 106 // (pariziSTa parva, sarga 5) *T tatpaTTa 4 shriishyybhvsvaamii| sa ca svagRhe yajJa kurvANa pacazatadvija 'ahokapTamahokaSTa tattva na jJAyate kvaciditi" sAdhuvaca zrutvA yajJastabhAdha sthita zrIzAtijina-biMbadarzanAd buddha / aSTAviMzativarSANi gRhe sthitvA vrata lebhe / ekAdaza (11) varSANi jate trayoviMzativarSANi yugapradhAnatvesarvAyupiSTi 62 varSANi prapAlya zrIvIrAt 68 varSAtikrame svyNyo| (paTTAvalI samuccaya, zrI guru paTTAvalI, panAka 164) Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. yuga-praharI AcArya yazobhadra AcArya yazobhadra jaina-sagha ke parama yazasvI AcArya the| guNajJa, mAgamajJa, samayajJa, zruta-zArdUla AcArya zayyabhava ke uttarAdhikArI the| unakA janma brAhmaNa parivAra me vI0 ni0 62 (vi0 pU0 408) me huA / tugIkAyana unakA gotra thaa| umra ke lagabhaga do dazaka unake gRhastha jIvana me biite| tRtIya dazaka kA prArambhika caraNa thaa| sAsArika bhoga unhe nIrasa lagane lge| mana sayama kI kI ora jhukA / virakti kI dhArA pravala ho utthii| ___ adhyAtma saskAro se prabhAvita hokara 22 varSa kI yuvAvasthA me unhone AcArya zayyabhava ke pAsa dIkSA grahaNa kii| zrutamampanna AcArya zayyabhava kA pAvana sAnnidhya AcArya yazobhadra ke lie atyanta lAbhakArI siddha huaa| ve 14 varSa taka unake pAsa rhe| sayama sAdhanopayogI vibhinna yogyatAmo kA arjana karane ke sAtha 14 pUrvo kI vizAla jJAna-rAzi kA grahaNa bhI AcArya yagobhadra ne unase kiyaa| zrutakevalI kI paramparA me AcArya yazobhadra kA krama tRtIya hai| AcArya zayyabhava ke bAda ve vI0ni0 68 (vi0 pU0 372) me AcArya pada para ArUDha hue| unhone kuzalatApUrvaka vIra zAsana kA dAyitva smbhaalaa| AcArya padArohaNa ke samaya unakI avasthA 36 varSa kI thii| cartudaza pUrvo kI suvizAla jJAna-rAzi se sampanna yazasvI AcArya yazobhadra yathArthata adhyAtma yuga ke sajaga praharI the| jaladhara kI bhAti arhatopadiSTi dharmadhArA ke dvArAtApatapta vizva ko zAti pradAna karate hue AryadharA para unhone siMha tulya nirbhIka vRtti se viharaNa kiyaa| unakI kIrtilatA caturdika meM vistRta huii| ____ sayama zaila AcArya sambhUtavijaya aura jaina mukuTamaNi AcArya madravAhu dono medhAvI muni AcArya yazobhadra ke ziSya the| dono hI zramaNa AcArya yazobhadra se 14 pUrva kI pUrNa jJAna sampadA ko grahaNa karane meM samartha siddha hue| AcArya zayyabhava taka eka AcArya kI paramparA thii| yuga-praharI AcArya Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yuga-praharI AcArya yazobhadra 56 yazobhadra ne apane vAda sambhUtavijaya aura bhadrabAhu -- ina dono kI AcArya pada para niyukti kara jaina zAsana meM naI paramparA ko janma diyA / " bhagavAn mahAvIra ke uttaravartI yuga-pradhAna AcAryoM kI paramparA meM AcArya yazobhadra kA krama pAcavA hai / sayama paryAya ke kula 64 varSa ke kAla me 50 varSa taka unhone yuga-pradhAna pada ko alakRta kiyA / AcArya yazobhadra kA lambA zAsanakAla bhI atyanta sukhada aura zAntimaya banA rhaa| usame vizeSata utAra-caDhAva nahI Ae, yaha unake sakSama vyaktitva kA pariNAma thaa| unakA svargavAsa vI0 ni0 148 ( vi0 pU0 322 ) me 86 varSa kI avasthA me hulA / ' AdhAra-sthala 1 medhAvino bhadravAhasambhUtavijyo munI / caturdazapUrvadharI tasya ziSyo babhUvatu // 3 // 2 sUrizrImAnyazobhadra zrutanidhyostayodva yo / svamAcAyakamAropya paralokamanAdhayat // 4 // pariziSTa parva, rAga 6 pariziSTa parya, garga 6 varSANigRhe 14 varSANi vrate 50 varSANi zrIvIrAt 148 varSAte svayaMyo / paTTAvalI samuccaya, zrI guru paTTAvalI, pR0 164 3 tatpaTTe zrI yazobhadrasvAmI / sa ca 22 yugapradhAnatve sarvAyU paDaNIti 86 varSANi prapAtya Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. saMyama-sUrya AcArya sambhUtavijaya sayama zrutanidhi AcArya sambhUtavijaya bhagavAn mahAvIra ke paMSTha paTTadhara the| zrutakevalI kI paramparA meM ve caturtha zrutakevalI ye| unakA janma mAThara gotra me huaa| utkaTa pairAgya ke sAtha 42 varSa kI avasthA meM unhone dIkSA grahaNa kii| unakA janma vI0ni0 66 (vi0 pU0404), dIkSA vI0 ni0 108 (vi0 pU0 362) hai| AcArya yazobhadra ke ve saphala uttarAdhikArI the| ___ zramaNo kI zobhA AcArya se aura AcArya kI zobhA zramaNo me hotI hai| jima sagha me tapasvI zrutasampanna zramaNa hote haiM vaha magha tejasvI hotA hai eva saghanAyaka dharma kI prabhAvanA ke kArya meM adhika sakSama hote hai| AcArya mambhUtavijaya ke sagha me zreSTha zramaNa sampadA thii| zrutamampanna AcArya bhadrabAhu unake gurubhrAtA zramaNa the| ghora abhigrahadhArI zramaNa bhI unake ziSya parivAra meM kaI the| eka vAra cAra viziSTa mAdhaka muni AcArya sambhUtavijaya ke pAsa aae| eka ne kue kI pAla para, dUsare ne sarpa kI vAvI para, tIsare ne miha kI guphA me tapa pUrvaka cAturmAma karane kA ghora abhigraha dhAraNa kiyA aura apane lakSya kI ora ve prasthita hue| Arya sthUlabhadra ne vaha cAturmAsa pUrva paricitA gaNikA kozA kI citrazAlA me kiyaa| cAturmAsa kI sampannatA para cAro muni lauTe / AcArya sambhUtavijaya ne prathama tIna muniyo kA sammAna 'duSkriyA ke sAdhaka' kA sambodhana dekara kiyA thaa| zramaNa sthUlabhadra ke Agamana para svaya AcArya sambhUna vijaya sAtaATha paira sAmane gae aura 'mahAduSkara kriyA ke sAdhaka' kA sambodhana dekara unhe vizeSa sammAna pradAna kiyaa| svargApama citrazAlA me sukhapUrvaka cAturmAsa sampanna karane vAle zramaNa sthUlabhadra ke prati 'mahAduSkara kriyA ke sAdhaka' jaisA AdarasUcaka sambodhana sunakara tIno 'ghora abhiyahadhArI muniyo ke mAnasa me pratispardhA kA pravala bhAva jAgRta huaa| unhone mana hI mana socA-amAtya-putra hone ke kAraNa AcArya sambhUtavijaya ne 'paTrama bhojI' muni sthUlabhadra ko itanA sammAna pradAna kiyA hai / ' sarasa bhojana karane se mahAduSkara sAdhanA niSpanna ho sakatI hai to koI bhI sAdhaka isa sAdhanA me saphala ho sakatA hai| Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sagama-pUrNa mAnApaM sambhUtayigaya 61 bhArata bhAva se sAmAna una zramaNo lagabhaga bATha mahIna karatIta hue| miha-guphAvAmI muni ne nAnAya namUnAyagaya ko pAga bhAga mAnA kI"gugde gagAmI gAturmAna gaNikA bhogA' mI jivanAtrA meM nA cAhatA lAvAya gambhUtavijaya gAMgaNa meM yAnI paTanAmA bhAvI pativimya janapa rahA thaa| unhoMne kahA--"gama IT mahAn du niyA kA mahA mana kI ginatI tara hi spanamA jaMgA pagikI maprakA abhigraha konibhAgaratA hai|" muni bone-"mere lie yA abhira dupAra na pApa jima punara. dupphara pahane hai vAha mArga mere lie bahana bhAgAna hai|" ___ Arya gambhUnavijaya ne madhura svarga meM puna prazikSaNa deta ekahA-"ina abhigraha meM tuma sapana nahI bana gayoga / gumAga pUyaM tapojoga bhI naSTa ho gye|| durbala mAdho para gopina timAra gAva-gamA nimitta banatA hai|" bAyaM mAbhUtavijaya itanA mAphara mauna to ge| paMkti nAgadazina miha-gupAvAgI muni gura pA vacano po apagaNita gara gaNikA monAko citragAnA kI aura paTa ge| adhigna gati meM gamata paraNa majina manipATa pahuce bora citramAlA meM pAyama vijJAna ke lie mAMgA gaNimA ne nAdeza maagaa| phomA buddhimatI mahilA thii| unane gamAA nigA, tapambI muni kA AgamA muni nyUnabhadra ko spardhA ke phANa dumA hai| yaha yAmAgugana bhI thii| ugane uThakara badana piyA aura apanI cinagAlA cAturmA mA lie u gapita pAra dii| miha-guphAyAnI muni myaya po jinendriyatA jiga uccatama bindu para mAna nhe ye uganaM padhArya meM yaha dUra yenArya pUnama jaisA ra manovala umage pAga nI thaa| paTramapUrNa bhojana kI pariNani nAganA mA sImra jyAra nakara ubhrii| pAmananayanI gaNikA yogA paM. anupa rapa para guni kA gAna egahI dina meM vikSipta ho gyaa| dhamopadeza ke sthAna para muni ne mogA ke magadha yAga-prArthanA prastuta pii| mAthi ne ThIka hI pahA hai--"aryAturANA na gugnaM yAdhu, gAmAturANA na bhayaM na njjaa|" arthAtura vyapiA ke lie na soI gurana joI vandhu, phAmAna vyakti ke lie na bhy,gljjaa| vatiyanajjo mananIyavanaupasthiu taya lgii| niuNamaIe nISa, maNio ni degi meM yaham IIll (upa0 vizeSa vRtti, pR0 238) miha guphAvAmI muni ko kAma-prArthanA karate samaya na lajjA kI anubhUti huI na apayaza kA bhaya hI lgaa| Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya sAdhaka sthUlabhadra se samyak sabodhi prApta gaNikA kozA svaya me pUrNa sajaga eva sAvadhAna thI / vaha rAjA ke Adeza ke atirikta kisI bhI puruSa se kAma sambandha joDane kA parityAga kara cukI thii| muni ko prazikSaNa dene kI dRSTi se usane kahA - " mune / maiM gaNikA hU / gaNikA usI kI hotI hai jo pracura mAtrA me dravya dAna kara sakatA hai | Apake pAsa mujhe samarpita karane ke lie kyA hai ?" muni ne kAtara nayano se gaNikA kI ora jhAkate hue kahA - " mRgalocane / vAluko se kabhI tela nahI nikalatA / hamAre jaise akiMcana vyaktiyo se dhana kI AzA rakhanA vyartha hai / tuma prasanna bano aura merI kAmanA pUrNa karo / " vivekasampanna kozA bolI - "mune / nepAla deza kA rAjA prathama samAgata munijano ko ratnakambala pradAna karatA hai / vaha kambala mere sAmane prastuta kara sako to isa viSaya me kucha socA jA sakatA hai / "" I kAmAsakta vyakti hitAhita kA samyak samAlocana nahI kara sakatA / muni bhI apanI sayama maryAdA ko bhUla cAturmAsika kAla me hI vahA se cala paDe / saikaDo koza dharatI pAra kara nepAla pahuce aura atyanta kaThinatA se ratnakambala ko prApta kara lautte| rAste me bhISaNa Apattiyo kA sAmanA bhI unheM karanA paDA / kabhI tIvra tApa se tApita dharatI kI tapana pairo ko jhulasAtI, kabhI sardI kI ThiThu zarIra ko kapakapA detI thI / bhUkha-pyAsa se Akula muni ke laDakhaDAte caraNa, vizAlakAya pahADo kI kakarIlI darAro, varamAtI havAo se sarpiNI kI bhAti phuphakAratI vipharI nadiyo eva bIhaDa vano ko lAghate Age baDhate rahe / mArga me coro kA AvAsasthala thA / usake pAsa pahucate hI zakunasUcaka pakSI bolA"AyAti lakSam" " -- lakSa mudrAo kA dravya A rahA hai / pakSI kI bhASA ko samajhakara cora senApati ne drumArUDha cora se pUchA - "mArga para koI AtA huA dikhAI rahA hai?" "Agacchan bhikSureko'sti na kazcittAdRzo'para / " cora ne kahA-"eka bhikSu ke atirikta koI dRSTigocara nahI ho rahA hai / " cora-samrAT ne Adeza diyA - " nikaTa Ane para Agantuka ko lUTa liyA jAe / " coro ne vaisA hI kiyA para bhikSu ke pAsa kucha bhI prApta nahI huA / stanadala se mukti pAkara jyohI muni ke caraNa Age baDhe pakSI puna bolA"etallakSa prayAti" pakSI se saketa pAkara stenarAT sahita coro ne use ghera liyA aura kahA"satya brUhi kimasti te " - bhikSuka | satya kaho, tumhAre pAsa kyA hai ? muni kA hRdaya kApa gayA / ve bole - "merI isa pralambamAna vaza yaSTi me ratna kambala nihita hai / magadha gaNikA ko prasanna karane ke lie ise nepAla samrAT Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sayama-sUrya AcArya sambhUtavijaya 63 se yAcanA karake lAyA huu|" coro ne muni kI klIvatA para aTTahAsa kiyA aura dayApAna samajhakara ratnakambala kA apaharaNa kie binA hI unhe choDa diyaa| siMha-guphAvAsI muni atyanta AhlAda ke sAtha avaziSTa mArga ko pAra kara 'citrazAlA ke nikaTa phucaa| usakA mana prasannatA se nAca rahA thaa| gaNikA kozA ke caraNo me ratnakamvala kA mUlyavAn upahAra pradAna kara ve umakI kRpAdRSTi pAne ko Atura ho utthe| ratnakambala ko dekhakara gaNikA kozA kI mudrA gambhIra ho gii| asthiyo se cipakI carma eva phaTe-purAne cithaDo me lipaTA muni kA zarIra haDDiyo kA DhAcA mAna laga rahA thaa| vivekasampannA gaNikA kozA ne ratnakambala se apane pairo ko pochA aura use gadI nAlI me girA diyaa| muni cauke aura bole- "kambakaThe / ati kaThina zrama se prApta mahAmUlya kI isa ratnakamvala ko Apa jaisI samajhadAra mahilA ke dvArA yaha upayoga kiyA jA rahA hai / " muni ko Azcaryacakita dekhakara sayama jIvana kI mahattA unhe samajhAtI huI guNavatI kozA ne kahA-"maharSe / isa sAdhAraNa-sI kambala ke lie itanI cintA ? sayama ratnamayI kambala ko khokara Apa apane jIvana me isase bhI baDI bhUla nahI kara rahe haiM / ___ gaNikA kozA kI samyak vANI ke snehadAna se siha guphAvAsI muni ke mAnasa me savega-dIpa jala gyaa| sayamI jIvana kI smRti ho aaii| hRdaya anutApa kI anala me jalane lgaa| ve kRtajJa svaro me gaNikA se bole "bodhito'smi tvayA sAdhu sasArAtsAdhu rakSita" -sunate / tumane mujhe vodha diyA hai| vAsanAcakra kI uttAla vIcisamUha me Uva-Dava karatI merI jIvana-naukA kI tumane surakSA kI hai / mai Arya sambhUtavijaya ke pAsa jAkara AtmAlocanapUrvaka zuddha vnuugaa| ___ gaNikA kozA bolI-"brahmacarya vrata me sthira karane ke lie Apako mahAn kleza pradAna kiyA hai / yaha ApakI AzAtanA mere dvArA vodha pradAnArtha huI hai| mere isa vyavahAra ke lie mujhe kSamA kare aura Apa zreya mArga kA anusaraNa kre|" siMha-guphAvAsI muni gaNikA-gRha se vidA ho khinnamanA AcArya sambhUtavijaya ke pAsa phuce| ve kRta-doSa kI AlocanA kara sayama me punaH sthira hue eva kaThora tapa sAdhanA kA AcaraNa karane lge| ___ uttama purupo ke sAtha sattvahIna manuSyo kA pratispardhA-bhAva unake apane lie hI hAnikAraka hotA hai| kavi ne ThIka hI kahA hai / "aho | kA kAkAnAmahamahamikA hasavihagai, sahAmarpa siMhairiha hi katamo jambukatukAm / Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya yata' sparddhA kIdRk kathaya kamala zaivalatate, sahAsUyA sadbhi khalu palajanasyAdi ktmaa||64|| (upadeza mAlA, vizepa vRtti, pRSTha 236) haso ke sAtha kAko kI aha-ahamikA, siMha ke sAtha zRgAla kI IrSyA, kamala ke sAtha zaivAla kI spardhA eva sajjana manuSyo ke sAtha khala manuSyo kI asUyA nibha nahI paatii| yaha vAta siMha-guphAvAsI muni kI samajha me mA gaI / unakA mAnasa zramaNa sthUlabhadra ke ananta manovala para sahana-sahasra sAdhuvAda de rahA thaa| majjhavi sasaggIe, aggIe jo tayA suvanna v| ucchaliya bahalateo, sa thUlabhaddo muNI jayau (i) // 16 // (upadezamAlA vizepa vRtti, pR0 241) strI ke sasarga me rahakara bhI jinakI sAdhanA kA teja agni ke madhya prakSipta svarNa kI bhAti adhika pradIpta huA, una sthUlabhadra kI jaya ho| cAro ora se isa prakAra sthUlabhadra kI jaya bolI jA rahI thI / AcArya sambhUtavijaya ke zAsana-kAla se sambandhita itihAsa kI yaha ghaTanA aneka durvala AtmAo ke mArga-darzana meM prakAza dIpikA hogii| siMha-guphAvAsI muni ke jIvana kA yaha prasaga vinaya bhAva ko bhI puSTa karatA als jo kuNai appamANa, guruvayaNa na ya lahai uvaesa / so pacchA taha moai, uvakosaghare jaha tavassI / / 61 // (upadezamAlA vizeSa vRtti, pR0 243) jo guru ke vacano ko apramANa karatA hai, vinayapUrvaka unheM svIkAra nahIM karatA hai vaha upakozA ke ghara samAgata siMha-guphAvAsI tapasvI kI bhAti anutApa karatA hai| upadezamAlA kA yaha zloka kozA ke sthAna para upakozA kI sUcanA detA hai| upakozA kozA gaNikA kI bhaginI thii| ____ AcArya sabhUtivijaya kA ziSya parivAra vizAla thaa| kalpasUtra sthavirAvalI me unake bAraha ziSyo kA ullekha hai / unake nAma isa prakAra he (1) nandanabhadra, (2) upanadanabhadra, (3) tIsabhadra, (4) yazobhadra, (5) sumaNibhadra, (6) maNibhadra, (7) puNyabhadra, (8) sthUlabhadra,(8) ujjumai, (10)jambU, (11) dIhabhadra, (12) pddubhdr| AcArya sabhUtavijaya kA zramaNI varga atyanta prabhAvaka thaa| yakSA, yakSadinnA Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sayama-sUrya AcArya sambhUtavijaya 65 bhUtA, bhUtadinnA, seNAA, veNA, reNA-sAto mahAmAtya zakaTAla kI pratibhAsapanna puniyA AcArya sabhUtavijaya ke pAsa dIkSita huI thii| inakA dIkSA-saskAra Arya syUlabhadra ke bAda huA thaa| mahAmAtya pada para gauravaprApta rAjAnanda kI apAra kRpA kA kendra, mukomala tanu, sarala svabhAvI buddhi vaibhava se samRddha zrIyaka ne bhI vI0ni0 153 (vi0pU0 317) me AcArya sabhUtavijaya ke pAsa dIkSA gahaNa kI thii| eka hI AcArya ke zAsana-kAla me dIkSita hone vAle vandhudvaya (Arya syUlabhadra eva muni zrIyaka) muniyoM ke milana kA koI bhI prasaga aitihAsika sAmagrI me upalabdha nahIM ho sakA hai / muni zrIyaka se Arya sthUlabhadra lagabhaga 7 varSa pahale dIkSita ho cuke the| ___yakSAdi bhaginiyo ke sAtha bhrAtA zrIyaka kA ghaTanA-pramaga atyanta mArmika eva hRdayadrAvaka hai| zrIyaka kA zarIra atyanta komala thaa| eka bhakta tapa bhI usake lie kaThina thaa| eka dina jyeSTha bhaginI sAdhvI yakSA se preraNA pAkara muni zrIyaka ne paryuSaNa parva ke dino meM eka bAra prahara, adhaM dina eva apAdhaM dina taka bhojana grahaNa karane kA parityAga kara liyA thaa| muni zrIyapha ke lie tapaH sAdhanA kA yaha prathama avamara thaa| anna kA eka kaNa na grahaNa karane para bhI dina kA adhikAza bhAga sukhapUrvaka kaTa gyaa| bhaginI yakSA ne kahA-"bhrAta / rAtri nikaTa hai| nIda me sote-sote hI samaya kaTa jaaegaa| tapa. pradhAna paryupaNa cala rahA hai| ava upavAsa kara lo|"jyesstth bhaginI kI zikSA ko grahaNa kara zrIyaka ne upavAma tapa svIkAra kara liyaa| nizA me bhayakara kaSTa humA / kSudhA-vedanA-baDhatI gyii| deva guru kA smaraNa karatA huA zrIyaka svargagAmI bnaa| nAtA ke svargavAsa kI bAta sunakara sAdhvI yakSA ko tIna AghAta lgaa| bhAI kI isa Akasmika mRtyu kA nimitta svaya ko mAnatI huI vaha udAsa rahane lgii| RpighAta jaime bhayakara pApa ke prAyazcitta ke lie usane apane ko sagha ke sAmane prastuta kiyA / sagha ne sAdhvI yakSA ko nidopa mAnate hue koI daDa nahI diyA para imase yakSA ke mana ko satopa nahIM thaa| usane anna grahaNa karanA choDa diyA / magha kI sAmUhika mAdhanA se zAmana devI prakaTa huii| vaha sAdhvI yakSA ke manastApa ko upazAta karane ke lie use mahAvideha kSetra me zrI sImadhara svAmI ke pAsa le gyii| zrI sImadhara svAmI ne batAyA-"muni zrIyaka kI mRtyu ke lie tuma dopI nahI ho|" vItarAga prabhu ke amRtopama vacana munakara sAdhvI yakSA ko topa milA / udvelita mana ko samAdhAna milA / jaina zAsana me atyadhika prasiddha cAra cUlikAo kI upalabdhi sAdhvI yakSA ko zrI sImadhara svAmI ke pAsa huii| ina cAra cUlikAo me se do cUlikAo kA sayojana dazavakAlika sUtra ke sAtha eva do cUlikAo kA sayojana AcArAga sUtra ke sAtha huA hai / ye cUlikAe Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya Aja Agama kA abhinna aMga banI huI haiN| sAdhucaryA kI mahattA ina cUlikAo ke mAdhyama se samajhI jA sakatI hai / AcArya sthUlabhadra ke dvArA daza pUrva grahaNa karane ke bAda pATaliputra meM AcArya bhadravAha ke Adeza se yakSA Adi sAdhviyA jyeSTha bhrAtA ke darzanArthaM gayI thii| siMha ke rUpa me unhe pAkara Dara gayI thii| alpa samaya ke bAda hI unheM muni ke rUpa me prApta prasanna bhI huI thii| isI prasaga para vahino ne bhArya sthUlabhadra ko zrIka se samvandhita yaha sArA vRttAnta sunAyA thaa| muni zrIyaka ke svargavAsa-sambandhI savat kA koI ullekha upalabdha nahI hai / sambhavata sabhUtavijaya ke zAsana kAla me hI muni zrIyaka kI jIvanayAtrA sukhapUrvaka sampanna ho cukI thI / AcArya sabhUtavijaya caturtha zrutakevalI the / ve 42 varSa taka gRhastha jIvana me rahe / sAmAnya sthiti me 40 varSa taka unhone sAdhucaryA kA pAlana kiyA / unakA AcAryatva - kAla ATha varSa kA thA / jJAnarazmiyo se bhavya jano kA patha Alokita karate hue sayama- sUrya AcArya sabhUtavijaya vI0 ni0 156 (vi0pU0 314) me svargagAmI bane / AdhAra-sthala 1 patte vAsarate, tiNNi muNI tivbabhavama ubviggA / giNhati kameNee, abhiggahe duggahasarUve // 60 // ego sIhaguhAe, anno dAruNa visAhiva sahIe / kUvaphalayami anno, cAummAsa ThiJo'NasaNo // 61 // ( upadezamAlA, vizeSa vRtti, pR0 237) 2 abbhuTTiyA maNAga, dukkarakArINa sAgaya tunbha / AsAsiyA kameNa guruNA tA thUlabhaddovi // 69 // 3 idamAmantraNa mantriputratA hetuka khalu // 137 // 4 uvautteNa guruNA, nAya pAra na pAvihI eso / 5 nevAlajaNavae jaha, rAyA puvvassa sAhuNo dei / kavalarayaNa sayasahassamollameso tahi jAi // 81 // ( upadezamAlA, vizeSa vRtti, pR0 238) (pariziSTa parva, sarga 8) ( upadezamAlA, vizeSa vRtti, pR0 238 ) ( upadezamAlA, vizeSa vRtti, pR0 238) 6 tA ta eya soyasi, na uNo guNarayaNaThANamappANa | tA iya gae vi bhayava, sabharasu pavittaniyaparyAva // 60 // ( upadezamAlA, vizeSa vRtti, pR0 239 ) Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sayama-sUrya AcArya sambhUtavijaya 67 7 bAzAtaneya yupmAka voghahenomayA kRtaa| kSantavyA sA guruvaca dhayadhva yAta satparam // 167 // (pariziSTa parva, sarga) icchAmIti vadan gatvA sambhUtavijayAntike / gRhItvAlocanA tIkSNamAcacAra punastapa // 16 // (pariziSTa parya, sarga) 6 gherassaNa majjasabhUyavijayasta ime duvAlasa gherA ataivAsI hotyA, ta jahA nadaNabhadde uvanadabhadda taha tIsamadda jasamadde / yere ya mumiNabhadde maNibhadde ya punnamaddeya // 1 // (phalpasUtra 208) 1. yere ya yUlabhadde ujjamatI javanAmadhejne ya / ghere ya dohabhadde ghere taha paDabhadde ya // perasa Na majjamabhUivijayassa mATharasagotassa imAmo satta balevAsiNImo mahAyaccAmo abhinAtAo hotyA, ta jahAjakkhApa naksadinnA bhUyA teheva hoI muIdinnA ya / seNA gheNA reNA bhagiNIno yUla bhaddassa // 1 // (kalpasUna 208) Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. jinazAsana-ziromaNi AcArya bhadravAha jinazAsana-ziromaNi zrutadhara AcArya bhadrabAhu usa yuga kI DagamagAtI AsthAo ke sudRDha Alambana bane / ve yazasvI AcArya yazobhadra ke ziSya the| caudaha pUrvo ke jJAtA the / unakA janma vI0 ni064 (vi0 pU0 376) me huaa| paitAlisa varSa kI avasthA me sayama liyA aura AcArya sabhUta vijaya ke bAda vI0 ni0 156 (vi0 pU0 314) me unhoMne AcArya pada ko alakRta kiyaa| isa samaya unakI avasthA bAsaTha varSa kI thii| bhagavAna mahAvIra ke ve apTama paTTadhara the| zrutakevalI kI paraparA me unakA krama pAcavA thaa| artha kI dRSTi se ve antima zrutakevalI the| jaina zAsana ko vIra nirvANa kI dvitIya zatAbdI ke madhya duSkAla me bhayakara vAtyAcakra se jUjhanA par3A thaa| ucita bhikSA ke abhAva me aneka zrutasampanna muni kAla-kavalita ho ge| bhadrabAhu ke atirikta koI bhI caudaha pUrva kA jJAtA nahIM bacA thaa| ve usa samaya nepAla kI pahADiyo me mahAprANa dhyAna kI sAdhanA kara rahe the| sagha ko isase gabhIra cintA huii| Agamanidhi kI surakSA ke lie zramaNa saghATaka nepAla phucaa| karabaddha hokara zramaNo ne bhadravAhu se prArthanA kii| "sagha kA nivedana hai-Apa vahA padhAra kara munijano ko dRSTivAda kI jJAnarAzi se lAbhAnvita kre|" bhadravAhu ne apanI sAdhanA me vikSepa samajhate hue ise asvIkAra kara diyaa| titthogAliya ke anumAra zruta pradAna hetu zramaNo kI prArthanA para AcArya hote hue bhI sagha ke dAyitva se udAsIna hokara AcArya bhadravAha nirapekSa svaro me bolate hai so bhaNati eva bhaNie asiThTha philiTThaeNa vayaNeNa na hu tA aha samattho iti meM vAyaNa dAu // 28 // appaTTe Auttassa majjha kiM vAyaNAe kAyanva eva ca bhaNiya mettA rosassa vasa gayA sAhU // 26 // -zramaNo merA AyuSya kAla kama raha gayA hai / itane kama samaya me atikliSTa dRSTivAda kI vAcanA dene me mai asamartha huuN| AtmahitArtha maiM samagra bhAvena apane Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinazAsana-ziromaNi AcArya bhadravAhu 66 ko niyukta kara cukA hai| aba mujhe sagha ko vAcanA dekara karanA bhI kyA hai ? bhadravAha ke ima nirAzAjanaka uttara se zramaNa uttapta hue aura unhone saghIya vidhi-vidhAno kI bhUmikA para AcArya bhadrabAhu se prazna kiyA / eva bhaNatassa tuha ko daDo hoI ta muNasu / -magha kI prArthanA asvIkRta karane para Apako kyA prAyazcitta hogA? Avazyaka cUNi ke anusAra samAgata zramaNa saghATaka ne apanI ora se AcArya bhadrabAhu ke sAmane koI bhI nayA prazna upasthita nahI kiyaa| AcArya bhadravAhu dvArA cAcanA pradAna kI asvIkRti pAkara vaha sagha ke pAsa lauTA aura usane sArA savAda kahA / sagha ko isase kSobha humA para dRSTivAda kI vAcanA AcArya bhadravAhu ke atirikta aura kisI se sabhava bhI nahIM thii| sagha ke dvArA vizeSa prazikSaNa pAkara zramaNa saghATaka puna nepAla meM AcArya bhadrabAhu ke pAsa pahucA aura unheM vinamra svaro me pUchA-sagha kA prazna hai ki jo magha kI AjJA ko asvIkRta kara de usake lie kisa prakAra ke prAyazcitta kA vidhAna hai" pUrvazrutasampanna zrutakevalI AcArya bhadravAhu bhI ima prazna para zAstrIya vidhi-vidhAno kA cintana karate hue gambhIra ho ge| zrutakevalI kabhI mithyA bhASaNa nahIM karate / AcArya bhadravAha ke dvArA yathArtha nirUpaNa hogA, yaha sabako dRDha vizvAma thaa| vaisA hI huaa| AcArya bhadravAha ne spaSTa ghopaNA kI-jo Agama vAcanA pradAna karane ke lie asvIkRta hotA hai, magha zAsana kA apamAna karatA hai, vaha zruta-nihnava hai, sagha se bahiSkRta karane yogya hai| bhadrabAhu dvArA uttara sunakara zramaNa saghATaka ne uccaghopa me kahA--"Apane bhI magha kI bAta ko asvIkRta kiyA hai ata Apa bhI usa daDa ke yogya hai|" titthogAliya me ima prasaga para zramaNa magha dvArA 12 prakAra ke mambhoga viccheda kA ullekha hai| __ mahAn yazasvI AcArya bhadrabAhu isa akIrtikara pravRtti se sambhala ge| unhoMne sabako matopa dete hue kahA-"maiM sagha kI AjJA kA sammAna karatA hai / maiM mahAprANa dhyAna sAdhanA meM pravRtta hai / isa dhyAna sAdhanA se 14 pUrva kI pUrNa jJAnarAzi kA muhurta mAtra meM parAvartana kara lene kI kSamatA A jAtI hai / abhI isakI sampannatA me kucha samaya avazepa hai / isase maiM vahA Ane meM asamartha hU / sagha medhAvI zramaNo ko yahA prepita kare, maiM unheM sAdhanA ke sAtha vAcanA dene kA prayatna kruugaa|" titthogAliya ke anumAra AcArya bhadravAhu kA uttara thA ekkeNa kAraNeNa, iccha bhe vAyaNa dAu / -maiM eka apavAda ke sAtha vAcanA dene ko prastuta hotA hai| Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 jana dhama ka prabhAvaka AcAya appaTTe Autto, paramaThe suThTha dAi ujjutto| na vi ha vAyariyambo, ahapi navi vAyarissAmi // 35 // "AtmahitArtha meM Ayukta, paramArtha me pravRtta maiM vAcanA grahaNArtha Ane vAle zramaNa sagha ke kArya me bAdhA utpanna nahI karugA, ve bhI mere kArya me vighna na bne| pAriyakAusaggo, bhattadvito va ahava sejjaae| nito va aito vA, eva meM vAyaNa dAha // 36 / / -~-kAyotsargasampanna kara mikSArtha Ate-jAte samaya aura nizA me zayana-kAla se pUrva unhe vAcanA pradAna karatA rhuugaa| zramaNo ne 'vADham' kahakara AcArya bhadravAha ke nirdeza ko svIkAra kiyA aura unheM vandana kara ve vahA se cale, sagha ko savAda sunAyA, isase munijano ko prasannatA huii| ___ mahAmedhAvI, udyamavanta, sthUlabhadra pramukha 500 zramaNa saMgha kA Adeza prApta kara AcArya bhadravAhu ke pAsa dRSTivAda vAcanA grahaNa karane ke lie phuce| AcArya bhadrabAhu pratidina unheM sAta vAcanAe pradAna karate the| eka vAcanA bhikSAcaryA se Ate samaya, tIna vAcanAe vikAla velA meM aura tIna vAcanAe pratikramaNa ke vAda rAtrikAla me pradAna karate the| dRSTivAda kA gahaNa bahuta kaThina thaa| vAcanA pradAna kA krama bahuta mada gati se cala rahA thaa| medhAvI muniyo kA dhairya bhI Dola utthaa| eka-eka kara 466 zikSArthI muni vAcanA krama ko chor3akara cale ge| sthUlabhadra muni yathArtha me hI ucita pAna the| unakI dhRti agAdha thii| sthira yoga thaa| ve eka niSThA se adhyayana meM lage rhe| unheM kabhI eka pada kabhI adhaM pada mIkhane ko miltaa| para ve nirAza nahI hue / ATha varSa meM unhoMne ATha pUrvo kA adhyayana kara liyaa| ___ATha varSa kI lambI avadhi me AcArya bhadrabAhu eva sthUlabhadra ke bIca adhyayana ke atirikta anya kisI bhI prakAra ke vArtAlApa kA ullekha upalabdha nahIM hai| AcArya bhadrabAhu kI sAdhanA kA kAla sampannaprAya thaa| usa samaya eka dina AcArya bhadrabAhu ne sthUlabhadra se kahA-"vineya. tumhe mAdhukarI pravRtti eva svAdhyAya yoga me kisI prakAra kA kleza to nahI hotA?" __ mArya sthUlabhadra vinamra hokara bole-"bhagavan / mujhe apanI pravRtti me koI kaThinAI nahIM hai| maiM pUrNa svasthamanA adhyayana mai rata hai / Apase maiM eka prazna pUchatA hU-maiMne ATha varSoM meM kitanA adhyayana kiyA hai aura kitanA avaziSTa rahA hai?" prazna ke samAdhAna me bhadrabAhu ne kahA-"mune / sarSapa mAna grahaNa kiyA hai meru jitanA jJAna avaziSTa hai| dRSTivAda ke agAdha jJAnasAgara se abhI taka vindu mAna le pAe ho|" Arya sthUlabhadra ne nivedana kiyA-"prabho / maiM agAdha jJAna kI sUcanA pAkara Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinazAsana-ziromaNi AcArya bhadrabAhu 71 hatotsAhita nahI hU para mujhe vAcanA alpa mAtra me mila rahI hai| Apake jIvana kA sandhyA kAla hai, itane kama samaya me meru jitanA jJAna kaise grahaNa kara pAUgA?" buddhimAna Arya sthUlabhadra kI cintA kA nimitta jAna Arya bhadrabAhune AzvAsana diyA-"ziSya / cintA mata karo, merA sAdhanAkAla sampannaprAya hai| usake bAda maiM tumhe rAta-dina yatheSTa samaya vAcanA ke lie duugaa|" zrutasampanna Arya bhadravAhu eva sthUlabhadra ke bIca hue isa savAda kA ullekha prAcIna grantho me prAyaH prApta hotA hai| Arya sthUlabhadra kA adhyayana-krama calatA rhaa| unhone do vastu kama dazapUrva kI vAcanA grahaNa kara lI thii| titthogAliya painnA ke anusAra Arya sthUlabhadra ne dazapUrva pUrNa kara lie the| unake gyArahave pUrva kA adhyayana cala rahA thaa| dhyAna sAdhanA kA kAla sampanna hone para Arya bhadravAhu pATaliputra lauTe / yakSA Adi sAdhviyA Arya bhadravAhu ke vandanArtha aayii| Arya sthUlabhadra usa samaya ekAnta me dhyAnarata the| parama vandanIya mahAbhAga AcArya bhadrabAhu ke pAsa apane jyeSTha bhrAtA AryasthUlabhadra ko na dekha sAdhviyo ne unase pUchA-"gurudeva hamAre jyeSTha bhrAtA muni Arya sthUlabhadra kahA haiM ?" bhadravAhu ne sthAna-vizepa kA nirdeza diyaa| yakSA Adi sAdhviyA vahA phucii| bahano kA Agamana jAna Arya sthUlabhadra ko apane jJAna kA aha mA gayA thaa| ve apanI zakti kA pradarzana karane ke lie siMha kA rUpa banAkara baiTha gae / sAdhviyA zera ko dekhakara Dara gyii| ve AcArya bhadrabAhu ke pAsa tIvra gati me calakara pahucI aura prakampita svara me bolI-"gurudeva, Apane jisa sthAna kA saketa diyA thA, vahA kesarImiha baiThA hai / 'jyeSThArya jagrase siMha-lagatA hai, hamAre bhAI kA usane bhakSaNa kara liyA hai |"bhdrbaahu ne samagna sthiti ko jJAnopayoga se jAnA aura kahA "vandadhva tantra va so'sti jyeSThAryo na tu kesrii|" vaha kesarIsiMha nahI tumhArA bhAI hai| puna vahI jaao| tumhe tumhArA mAI milegaa| use vandana kro|" ___ AcArya bhadrabAhu dvArA nirdeza prApta kara bahane puna usI sthAna para gyii| jyeSTha vandhu Arya sthUlabhadra ko dekhakara prasannatA huii| sabane mukulita pANimastaka jhukAkara vandana kiyA aura ve bolI-"bhrAta / hama pahale bhI yahA AyI thI, para Apa nahI the / yahA para kesarI baiThA thaa|" Arya sthUlabhadra ne uttara diyA"sAdhviyo / zrutajJAna kI Rddhi kA pradarzana karane ke lie maiMne hI siMha kA rUpa dhAraNa kiyA thaa|" __ Arya sthUlabhadra eva yakSAdi sAdhviyo kA kucha samaya taka vArtAlApa calA / muni zrIyaka ke romAcakArI samAdhi-maraNa kI ghaTanA unhone Arya sthUlabhadra ko btaayii| isa ghaTanA-zravaNa se Arya sthUlabhadra ko bhI khinnatA Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya huI / yakSAdi sAdhviyA apane sthAna para lauTa aayii| Arya sthUlabhadra vAcanA grahaNa karane ke lie AcArya bhadrabAhu ke caraNo me prastuta hue / apane sammukha Arya sthUlabhadra ko dekhakara AcArya bhadravAhu ne unase kahA-"vatsa / jJAna kA aha vikAsa me bAdhaka hai| tumane zakti kA pradarzana kara apane ko jJAna ke lie apAna siddha kara diyA hai| agnima vAcanA ke lie aba tuma yogya nahI rahe ho|" Arya bhadrabAhu dvArA Agama vAcanA na milane para unhe apanI bhUla samajha me aayii| pramAdavRtti para gaharA anutApa huaa| bhadravAhu ke caraNo me girakara unhone kSamA yAcanA kI aura kahA-"yaha merI pahalI hI bhUla haiN| isa prakAra kI bhUla kA punarAvartana nahIM hogA / nApa mujhe vAcanA pradAna kre|" AcArya bhadrabAhu ne kisI bhI prakAra se unakI prArthanA svIkRta nahIM kii| Arya sthUlabhadra ne puna. namra nivedana kiyA-"prabho / pUrvajJAna nAza hone ko hI hai, para socatA hU na matta zepapUrvANAmucchedo bhAvyatastu sa // 109 / / pariziSTa parva, sarga 6 "zruta-vicchinnatA kA nimitta maiM na vanU ata puna -puna praNatipUrvaka Apase vAcanA pradAnArtha Agraha-bharI namra vinatI kara rahA hU / anyathA Ane vAlI pIDhI merA upahAsa kregii| mujhe ulAhanA degii| aura kahegI-'aha ke vazIbhUta hokara Arya sthUlabhadra ne jJAna Rddhi kA pradarzana kiyA thaa| isa hetu se zruta-sampadA vinaSTa huii|" AcArya sthUlabhadra ko vAcanA pradAna kI svIkRti prApta kara lene hetu sakala sagha ne vAra-bAra vinatI unake sAmane prastuta kii| savakI bhAvanA suna lene ke bAda samAdhAna ke svaro me dUradarzI AcArya bhadrabAhu bole-"guNagaNa-maDita, akhaDita AcAranidhisampanna munijno| maiM Arya sthUlabhadra kI bhUla ke kAraNa hI vAcanA denA sthagita nahIM kara rahA huuN| vAcanA na dene kA kAraNa aura bhI hai, vaha yaha hai-'magadha kI rUpasI kozA gaNikA ke bAhupAza bandhana ko toDa dene vAlA eva amAtya pada ke AmantraNa ko ThukarA dene vAlA Arya sthUlabhadra zramaNa samudAya me advitIya hai / vaha mahAn yogya hai| isakI zIghragrAhI pratibhA ke samAna koI dUsarI pratibhA nahI hai| isake pramAda ko dekhakara mujhe anubhUta huA-samudra bhI maryAdA atikramaNa karane lagA hai / unnata kulotpanna, puruSo me ananya, zramaNa samAja kA bhUSaNa, dhIra, gambhIra, dRDhamanobalI, parama virakta Arya sthUlabhadra jaise vyakti ko bhI jJAna mada AkrAnta karane me saphala ho gayA hai / Age isase bhI manda sattva sAdhaka hoge / ata pAnanA ke abhAva me jJAnadAna jJAna kI azAtanA bhI hai| bhaviSya me bhI avaziSTa vAcanA pradAna karane se kisI prakAra ke lAbha kI sabhAvanA nahI raha gayI hai| "asyAstu doSadaNDo'yamanya zikSAkRte'pi hi // 108 / / pariziSTa parva, sarga 6 Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinazAsana - ziromaNi AcArya bhadrabAhu 73 "vAcanA ko sthagita karane se Arya sthUlabhadra ko bhI apane pramAda kA daNDa milegA aura bhaviSya me zramaNo ke lie ucita mArga darzana hogA / " aha bhai thUlabhaddo, aNNa ruva na kici kAhAmo / icchAmi jANiu je aha cattAri puvvAi // 800 // ( titthogA liya pannA ) Arya sthUlabhadra ne eka vAra aura apanI bhAvanA zrutadhara AcArya bhadrabAhu ke - sAmane prastuta karate hue kahA- "meM pararUpa kA nirmANa kabhI nahI karUMgA / avaziSTa cAra pUrvo kA jJAna dekara merI icchA pUrNa kareM / " Arya sthUlabhadra ke atyanta Agraha para bhadravAhu ne unheM cAra pUrvo kA jJAna isa - apavAda ke sAtha pradAna kiyaa| vaha avaziSTa cAra pUrvo kA jJAna Age kisI ko "nahI de sakegA / daza pUrva taka AyaM sthUlabhadra ne artha grahaNa kiyaa| zeSa cAra pUrvI kA jJAna zabdaza prApta kiyA, artha yukta nahI / Agama vAcanA ke isa prasaga kA ullekha upadezamAlA vizeSa vRtti, Avazyaka cUrNa, titthogAlI, pariziSTa parva ina cAra graMtho me atyalpa bhinnatA ke sAtha vistAra se prastuta hai / pariziSTa parva ke anusAra do zramaNa zruna vAcanA ke hetu prArthanA karane ke lie nepAla pahuce the / titthogAlI tathA Avazyaka cUrNi me zramaNa saghATaka kA nirdeza hai| zramaNo kI saMkhyA kA nirdeza nahIM hai / pariziSTa parva ke anusAra 500 zikSArthI zramaNa nepAla pahuce the / titthogAlI me yaha sakhyA 1500 kI hai| isame 500 zramaNa zikSArthI eva 1000 zramaNa paricaryA karane vAle the / AcArya bhadrabAhu ke jIvana kA yaha ghaTanAcakra jaina darzana se sambandhita vividha AyAmako udghATita karatA hai / saghahita ko pramukha mAnakara AcArya pravartanA karate haiM / jahA sahita gauNa ho jAtA hai vahA janasammata vidhi-vidhAno ke AdhAra para saghahitArtha AcAryoM ko bhI sagha kI bAta para jhukanA paDatA hai / I AcArya bhadravAhu ke dvArA vAcanA- pradAna ke lie asvIkRti dene para unhIse 'pUchakara sagha ne AcArya bhadrabAhu ko vahiSkRta ghoSita kara diyA / isI prasaga me sthUlabhadra kI bhUla ho jAne para Arya bhadrabAhu ke dvArA vAcanA pradAna kA kArya sthagita ho gayA / sagha kI prArthanA ko bhI unhone mAnya nahI kiyA / sthUlabhadra ke ati Agraha para bhI unhone zabdaza dRSTivAda kI vAcanA pradAna kI arthata nahI / yahA para bhI sagha kI bAta AcArya bhadravAhu dvArA asvIkRta hone para sagha vahiSkAra kA prAyazcitta sagha ne unake lie ghopita kyo nahI kiyA ? jisa hathiyAra kA prayoga unhone pahale kiyA thA use ava bhI kiyA jA sakatA thA aura marthata atima cAra pUrvI kI jJAnarAzi ko vinaSTa hone se bacAyA jA sakatA thA / ataH yaha samagra ghaTanAcakra apane-Apame eka nayA anusadhAna mAgatA hai / lagatA hai sagha kI zakti savala hotI hai / sagha ne hI apane sarakSaNa ke lie AcArya ko niyukta Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya kiyA hai | AcArya ke lie sagha nahI banA hai para saMgha kI zakti AcArya me kendri hotI hai ata antata nirNAyaka AcArya hote haiN| yahI kAraNa hai - samagra sagha ke dvArA nivedana karane para Arya bhadravAhu ne cAra pUrvo kI artha vAcanA denA bhaviSya alAma samajhakara svIkAra nahIM kiyA / digambara sAhitya me prApta ullekhAnusAra duSkAla ke samaya bAraha hajAra zramaNo me parivRta bhadrabAhu ujjayinI hote hue dakSiNa kI ora vaDha ge| ina samaya mamrAT candragupta ko bhadrabAhu ne dIkSA dii| yaha jaina samrAT kI antima dIkSA thii| isake bAda kisI rAjA ne jaina muni dIkSA grahaNa nahI kI / yaha ghaTanA dvitIya bhadrabAhu se sambandhita hai / itihAsa ke lambe antarAla me do bhadrabAhu hue hai| dono ke jIvana prasago me yaha tathya spaSTa hai / prathama bhadrabAhu kA samaya vI0 ni0 kI dvitIya zatAbdI hai / dvitIya bhadrabAhu kA samaya vIra nirvANa kI pAcavI zatAbdI ke bAda kA hai| prathama madravAha caturdaza pUrvI tathA cheda sUtra ke racanAkAra hai / " dvitIya bhadravAha niyuktikAra tathA varAhamihira ke bhAI haiM / rAjA candragupta kA sambandha prathama madrabAhu ke sAtha na hokara dvitIya bhadrabAhu ke mAtha hai ! candragupta maurya jo pATaliputra kA rAjA thA vaha prathama bhadrabAhu ke svargavAma ke bAda huA hai / bhadravAhu kA svargavAsa vI0 ni0 170 ke lagabhaga hai| eka so paccAsa varSIya nanda sAmrAjya kA uccheda eva maurya zAsana kA prArambha vI0 ni0 210 ( vi0 pU0 260 ) ke AsapAsa hotA hai / dvitIya bhadrabAhu ke sAtha jo candragupta gayA thA vaha bhavanti kA rAjA thA, pATaliputra kA nahI / candragupta ko dIkSA dene vAle bhadravAha mI zrutakevalI nahIM the, unake pIche kahI zrutadhara vizeSaNa nahI AyA hai / dvitIya bhadrabAhu nimitta jJAnI the / ' zvetAmbara paramparA meM unhe nimittavettA aura digambara paramparA me unheM carama nimittadhara vizeSaNa se vizepita kiyA gayA hai / ata candragupta ke solaha svapno ke phalAdeza kI ghoSaNA bhI dvitIya bhadrabAhu ke sAtha adhika sagata hai / varAhamihira kA samaya bhI aba se 1900-2000 varSa pUrva kA hai / ata ve prathama madrabAhu ke anuja na hokara dvitIya bhadrabAhu ke anuja siddha hote hai / maurya zAsaka candragupta aura avanti ke zAsaka candragupta tathA dono bhadrabAhu kI ghaTanAo me nAma-sAdRzya ke kAraNa sakramaNa huA pratIta hotA hai | digambara paramparA prathama bhadrabAhu samaya do bhadrabAhu kA honA svIkAra karatI hai / unake anusAra eka bhadrabAhu ne nepAla me mahAprANAyAma dhyAna kI sAdhanA kI thI tathA eka bhadrabAhu ke sAtha rAjA candragupta dakSiNa me gayA thA / para itihAsa usakA sAkSI nahI hai / sthAnAga sUtra me no gaNo kA ullekha hai / uname eka gaudAsa gaNa bhI hai / yaha Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinazAsana-ziromaNi bhAcArya bhadrabAhu 75 gaNa godAsa muni se sambandhita thaa| godAsa muni AcArya bhadrabAhu ke prathama ziSya the| gaudAsa gaNa kI pramukhata cAra zAkhAe thii| uname tAmraliptikA, koTivapikA eva puavadhikA-ina tIna zAkhAo kI janmasthalI bagAla thii| tAmralipti, koTivarpa eva puDavardhana-ye tIno vagAla kI rAjadhAniyA thii| godAsagaNa kI tIno zAkhAo se ina rAjadhAniyo kA nAma-sAmya bhadravAhu ke sagha kA vagAla bhUmi se nakaTya sUcita karatA hai / ata vidvAno kA puSTa anumAna hai-bhadrabAhu vizAla zramaNa sagha ke sAtha duSkAla kI vikaTa velA me kucha samaya taka vagAla meM rahe / AcArya hemacandra kA abhimata bhI isI tathya ko pramANita karatA hai| pariziSTa parva me likhA hai itazca tasmin duSkAle, karAle kAlarAtrivat / nirvAhArtha sAdhusaghastIra nIranidheryayau // 5 // ina padyo ke anusAra karAla kAla duSkAla kI ghaDiyo me zramaNa samudAya jIvana-nirvAhArtha samudrI kinAro para pahuca cukA thaa| sasagha bhadrabAhu ukta kathana se duSkAla ke samaya bagAla me hI the| sabhavata isI pradeza me unhone cheda sUtro kI racanA kii| usake bAda ve mahAprANa dhyAna sAdhanA ke lie nepAla pahuca ge| duSkAla kI parisamApti ke samaya bhI ve nepAla me hiithe| DA. harmana jaikobI ne bhadrabAhu ke nepAla jAne kI ghaTanA kA samarthana kiyA hai| jina zAsana-ziromaNi AcArya bhadravAha ke zAmana-kAla me do bhinna dizAo me baDhatI huI zvetAmbara-digambara paramparA ke AcAryoM kI nAma zRkhalA eka vindu para A pahucI thii| bhadrabAhu ko dono hI paramparA samAna mahattva pradAna karatI hai / kalpasUna sthavirAvalI me bhadravAhu ke cAra ziSyo kA ullekha hai (1) sthavira godAsa, (2) sthavira agnidatta, (3) bhattadatta, (4) somadatta / ye cAra AcArya bhadrabAhu ke pramukha ziSya the / dRDha AcAra kA sabala udAharaNa prastuta karane vAle cAra ziSya unake aura bhI the| gRhastha jIvana me ve rAjagRha nivAsI sampanna zreSThI the| bacapana ke sAthI the| cAro ne hI AcArya bhadrabAhu ke pAsa rAjagRha me dIkSA grahaNa kii| dIkSA svIkRti ke bAda cAro muniyo ne zruta kI ArAdhanA kI eva vizeSa sAdhanA se apanA jIvana joddaa| nirmama-nirahakArI, priyabhApI, mitabhApI, dharmapravacana-pravaNa, karuNA ke sAgara ina muniyo ne AcArya bhadravAhu se AjJA prApta kara ekala vihArI kI kaThinacaryA vizeSa abhigrahapUrvaka svIkAra kii| pratimA tapa kI sAdhanA me lge| grAmAnugrAma viharaNa karate hue eka bAra cAro muni rAjagRha ke vaibhAragiri para aae| gocarI karane nagara me ge| lauTate samaya dina kA tRtIya prahara sampanna ho cukA thaa| dina ke tRtIya prahara ke bAda bhikSATana eva gamanAgamana na karane kI pratijJA ke anusAra eka muni giri guphA ke dvAra para, dUsarA Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya udyAna me, tIsarA udyAna ke bAhara eva cauthA muni nagara ke vahirbhUbhAga me hI ruka gayA thA / hima Rtu kA samaya thaa| rAta gaharI hotI gaI / jAna levA zIta lahara cAro muniyo kI sukomala deha ko kapakapA rahI thI / mahAn kaSTasahiSNu cAro zAta sthira khaDe the / atyadhika zaitya ke kAraNa guphA dvAra sthita muni kA prathama prahara meM, udyAna sthita muni kA dvitIya prahara meM, udyAna vahisthita muni kA tRtIya prahara me eva nagara ke bahirbhU bhAga me khaDe muni kA rAtri ke caturtha prahara me dehAnta ho gayA / kramaza cAra prahara me cAro muniyo ke svargavAsa hone kA kAraNa eka sthAna se dUsare sthAna para zaitya kA prAvalya hI thaa| giri guphA kA sthAna sabase adhika zIta-pradhAna thA aura sabase kama zIta- pradhAna sthAna thA nagara kA vahirbhU bhAga / apanI pratijJA me dRDha rahakara cAro muniyo ne (zIta) kaSTa-sahiSNutA kA ananya Adarza upasthita kiyA / sayama-sUrya AcArya sabhUtavijaya ke satIrthya AcArya bhadrabAhu sakalAgama pAragAmI, dazAzrutaskadha Adi cheda sUtro ke uddhAraka eva mahAprANa dhyAna ke viziSTa sAdhaka the / unakA 45 varSa kA gRhastha jIvana, 17 varSa taka sAmAnya avasthA me sAdhu paryAya pAlana eva 14 varSa taka yuga-pradhAna pada vahana kA kAla thA / unakI sarvAyu 76 varSa kI thii| bAraha varSa taka unhone mahAprANa dhyAna kI sAdhanA kI thI / jinazAsana ko saphala netRtva eva zruta-sampadA kA amUlya anudAna dekara zrutakevala AcArya bhadrabAhu vIra nirvANa 170 (vi0 pU0 300 ) me svarga ko prApta hue / unhI ke sAtha artha- vAcanA kI dRSTi se zrutakevalI kA viccheda ho gayA / AdhAra-sthala 1 "tammiya kAle vArasavariso dukkAlo uvaTTito / sajatA ito ito ya samuddatIre gacchittA puNaravi 'pADilaputte' militA / tesi aNNassa uddeso, aNNassa khaDa, eva saghADitehi ekkArasaagANi saghAtitANi diTTivAdo natthi / 'nepAla' vattiNIe ya bhaddavAhusAmI acchati coddassabvI, tesi sagheNa patthavito saghADao 'diTTivAda' vAehi tti / gato, nivedita saghakajja / tate bhaNati dukkAlanimitta mahApANa paviTTomi to na jAti vAyaNa dAtu / paDiniyattehi saghassa akkhAta / tehi aNNovi saghADao visajjito, jo saghassa ANa atikkamati tassa ko daDo / to abakhAI ugghADijjai / te bhagati mA ughaDe peseha mehAvI, satta paDipucchgANi demi / " I (Avazyaka cUrNa, bhAga 2, pattAka 187 ) -2 tAbhyAmetya tathAkhyAte zrIsagho'pi prasAdabhAk / prAhiNotsthUlabhadrAdisAdhu paJcazatI tata // 70 // (pariziSTa parva, sarga 9) Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinazAsana-ziromaNi AcArya bhadrabAhu 77 3 zrIbhadravAhUpAdAnte sthUlabhadro mahAmati / pUrvANAmaSTaka varSerapAThIdaSTabhibhRzam / / 172 / / (pariziSTa parva, sarga 1) 4 sapatti (1) ekkArasama, punya bhativayati naNadavo ceva / zatitamo bhagiNIto, suThThamaNA vadaNanimitta // 53 // (tityogAlI) 5 vadAmi bhaddavAhu pAiNa cariya sglsuynaanni| suttassa kAragAmisi dasAsu kappe ya vavahAre // 1 // (dazAzrutaskadha niyukti) 6 mAsi ujjaiNINayare, Ayariyo bhaddabAhuNAmeNa / jANiya suNimittadharo bhaNiyo sagho Niyo teNa // 53 // (bhAvasagraha, AcArya devasena kRta) 7 vIramokSAdvarSazate saptatyagre gate sati / bhadravAhurapi svAmiyo svarga samAdhinA / / (pariziSTa parva, sarga 6) Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8. tejomaya nakSatra AcArya sthUlabhadra kAma-vijetA zramaNa-ziromaNi sAdhaka AcArya sthUlabhadra kA nAma zvetAmbara paramparA me atyanta gaurava ke sAtha smaraNa kiyA jAtA hai| isa paramparA kA prasiddha zloka hai magala bhagavAna vIro magala gautama prabhu / magalasthUla bhadrAdhA jainadharmostu magala // magalamaya bhagavAn vIra prabhu eva gaNadhara gautama ke bAda AcArya sthUlabhadra ke nAma kA smaraNa unake viziSTa vyaktitva eva tejomaya jIvana kA sUcaka hai| AcArya sthUlabhadra kA janma gautama gotrIya brAhmaNa parivAra me vI0ni0 116 (vi0 pU0 354) me huaa| unake pitA kA nAma zakaTAla aura mAtA kA nAma lakSmI thaa| dharmaparAyaNA, sadAcArasampannA, zIlAlakArabhUpitA lakSmI lakSmI hI thii| vaha nArI-ratna thii| zakaTAla navama nanda sAmrAjya me uccatama amAtya pada para pratiSThita thaa| usakI matraNA se sAre rAjya kA sacAlana hotA thaa| prajA usake kAryakauzala para prasanna thii| nanda sAmrAjya kI kIrtilatA matrI ke buddhibala para didiganta me prasAra pA rahI thI eva lakSmI kI apAra kRpA usa rAjya para varasa rahI thii| mahAmanI zakaTAla ke nau santAne thii| sthUlabhadra eva zrIyaka do putra the--yakSA, yakSadattA, bhUtA, bhUtadinnA, senA, reNA, veNA-ye sAta putriyA thii| medhAvI pitA kI santAna bhI buddhimatI hotI hai| zakaTAla kI saba santAne pratibhAsampanna thii| sAto putriyo kI tIvratama smaraNazakti Azcaryajanaka thii| prathama putrI eka bAra me, dUsarI putrI do bAra me, kramaza sAtavI putrI sAta bAra me azruta zloka ko sunakara kaNThastha kara letI aura jyo kA tyo tatkAla usakA parAvartana kara detii| zakaTAla kA kaniSTha putra zrIyaka bhaktiniSTha thA eva samrAT nanda ke lie gozIrSa candana kI taraha AnandadAyI thaa| sthUlabhadra zakaTAla kA atyanta medhAsampanna putra thaa| use kAmakalA kA Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tejomaya nakSatra AcArya sthUlabhadra 76 prazikSaNa dene ke lie manI zakaTAla ne gaNikA kozA ke pAsa prepita kiyA thaa| urvazI ke samAna rUpazrI se sampannA kozA magadha kI anindya sundarI thii| pATaliputra kI vaha ananya zobhA thii| magadha kA yuvA varga, rAjA, rAjakumAra taka usakI kRpA pAne ko lAlAyita rahate the| kAmakalA se sarvathA anabhijJa SoDaza varSIya navayuvaka sthUlabhadra kozA ke dvAra taka pahucakara vApasa nahIM lauttaa| usakA bhAvuka mana koNA gaNikA ke anUpa rUpa para pUrNata mugdha ho gyaa| manI zakaTAla ko sthUlabhadra ke jIvana se prazikSaNa milA / usane apane choTe 'punazrIyaka ko vahA bhejane kI bhUla nahI kii| rAjatantra kA bodha dene hetu use apane sAtha rakhatA eva rAjya-sacAlana kA prazikSaNa detA thaa| buddhikuzala zrIyaka rAjA nanda kA agarakSaka vnaa| pRthvI kI taraha vizrAmabhAjana zrIyaka vinaya Adi guNo ke kAraNa rAjA ko dvitIya hRdaya kI taraha pratIta hone lgaa| magadha kA vidvAn kavIzvara, vaiyAkaraNa-ziromaNi, dvijottama, vararuci nanda rAjya meM apanI pratiSThA sthApita karane kA prayAsa kara rahA thaa| vaha pratidina rAjA kI prazasA me svaracita 108 zloka rAjasabhA me sunAyA karatA thA |mhaamaaty zakaTAla ke dvArA mAna eka bAra prazasA kie jAne para vararuci ko prati zloka ke badale eka dInAra (svarNa mudrA) prApta hone lgii| amAtya dvArA kI gaI prazasti me pramukha hetu zakaTAla kI patnI lakSmI thii| jisako prasanna karane me vararuci ko vizeSa prayatna karanA par3A thaa| pratidina 108 dInAro (svarNa mudrAo) kA rAjA nanda ke dvArA pradIyamAna yaha tuSTidAna mahAmAtya zakaTAla ke lie cintanIya vipaya bana gyaa| rAjatana kA sacAlana arthatana se hotA hai| ata rAjanItika dhurA ke saphala savAhaka mantrI ko artha kI surakSA kA vizepa dhyAna rakhanA paDatA hai| koSa ko upekSita kara koI bhI rAjya sazakta nahI bana sktaa| medhAvI mantrI zakaTAla apane viSaya me pUrNa sAvadhAna eva sajaga thA atthakkhaya paloiya, bhaNiyamamacceNa deva / kimimss| dijjai vajjarai nivo, salAhio ja tae eso // 13 // (upadezamAlA, vizeSa vRtti, pRSTha 235) artha-vyaya para vicAra-vimarza karate hue eka dina mahAmAtya ne rAjA se nivedana kiyA-"pRthvI-nAyaka | vararuci ko 108 dInAro kA yaha dAna pratidina / kisa uddezya se diyA jA rahA hai ?" rAjA nanda kA uttara thA-"mahAmAtya / tumhAre dvArA prazasita hone para hI vararuci ko yaha dAna diyA gayA hai / hamArI ora se hI denA hotA to hama pahale hI ise prArambha kara dete|" Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma ke prabhAvaka AcArya zakaTAla namra hokara bolA- bhUpate / yaha ApakI kRpA hai, mujhe itanA sammAna pradAna kiyA para maiMne zloko kI prazamA kI thI bararuci ke vaiduSya ko nahI / vararuci jina zlokoM ko bola rahA hai vaha usakI apano racanA nahI hai / " nanda ne kahA - " manvIzvara / yaha kaise ho sakatA hai ?" apane kathana kI bhUmikA ko sudRDha karate hue mavI bolA- "bararuci dvArA uccArita zloko ko merI sAto putriyo dvArA tatkAla suna sakate haiN|" 50 mahAmAtya ke eka hI vAkya me vararuci kA mahattva rAjA nanda kI dRSTi meM kSINa ho gayA / dUsare dina rAjasabhA ke madhya apanI sAtoM putriyo ke pratibhA-bala se vararuci ke dvArA rAjA nanda ke sammukha nivedita zloko kA parAvartana karAkara usake prabhAva ko pratihata karane me matrI zakaTAla saphala ho gayA / vararuci para rAjA kupita huA aura usI dina se use dInAroM kA dAna milanA banda ho gayA / vararuci kI yaha parAjaya nanda sAmrAjya ke patana kA bIjAropaNa thA / mahAmAtya zakaTAla ke prati vararuci ke hRdaya meM pratizodha kI bhAvanA aku-rita huI / janasamUha para puna prabhAva sthApita karane ke lie mAyApUrvaka vararuci gaMgA se atharAzi ko prApta karane lgaa| prAta kAla kaTiparyaMta jala meM sthita vidvAn vararuci ke dvArA gaMgA kA stuti pATha hotA aura usI samaya vaDI bhIDa ke sAmane gaMgA kI dhArA se eka hAtha Upara uThatA aura 108 svarNa mudrAo kI thailI vararuci ko pradAna kara detA thA / yaha sArA prapaca vararuci ke dvArA rAtri ke samaya suniyojita hotA thA / nizA ke samaya vaha gaMgAjala meM yantra ko sthApita kara vastra se vandhI huI eka so ATha dInAro kI gATha usame rakha detA thA / prAta kaTi paryanta jala meM sthita hokara janasamUha ke sAmane gagAstuti pATha karatA / stutipATha kI sampannatA kara vararuci paira se yantra ko davAtA / davAva ke sAtha hI yantra se eka hAtha dInAro kI gATha ke mAtha Upara uThatA eva paira kA dabAva zithila kara dene para nIce kI ora jAtA huA hAtha adRzya ho jAtA / vararuci para gaMgA kI yaha kRpA janatA kI dRSTi me vismayakAraka thI / nagara-bhara me isa apUrva dAna kI carcA prArambha huI aura eka dina yaha carcA karNAnukarNa paramparA se rAjA nada ke kAno taka pahucI / matraNA ke samaya rAjA nada ne zakaTAla kahA - "amAtya / vararuci ko bhAgIrathI prasanna hokara eka sau ATha dInAroM kA dAna kara rahI hai| ghaTanA kI yathArthatA se avagata hone ke lie maiM bhI ise kala prAta dekhane kI icchA rakhatA hU / " saciva ne jhukakara vasudhAnAtha ke Adeza ko samAdRta kiyaa| nagara me gaMgA taTa para nada ke padArpaNa kI ghoSaNA ho gayI / amAtya zakaTAla rahasyamayI ghaTanA kI pRSThabhUmi ko bhI samyak prakAra se Page #101 -------------------------------------------------------------------------- Page #102 -------------------------------------------------------------------------- Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tejomaya nakSatra AcArya sthUlabhadra 83 kiyaa| __ mahAmAtya ke lie mauta kI ghaTI bajane lagI thii| jisa mantrI kA mArgadarzana pAne nAgarika jana pratIkSArata rahate the, Aja umI mantrI kA rUpa hara Akha me sadehAspada bana gayA thaa| zakaTAla saccAI para hote hue bhI usake lie vAtAvaraNa kA ulTA cakra ghUmanA prArambha huaa| varSoM se sacita yaza-sUrya ko kAlimA kA rAhu grasane kA prayAsa kara rahA thaa| mantrI ke ghara para prApta rAjasammanAI sAmagrI ne nanda ke hRdaya ko pUrNata badala diyaa| kavi kI yaha anubhUtipUrNa vANI satya pramANita huI rAjA yogI agana-jala inakI ulaTI riit| Darate rahiyo parazagama-e thoDI pAle prota / / dalidAna ho jAne vAle amAtya ke prati bhI rAjA kA vizvAsa Dola gyaa| cintana ke hara vindu para amAtya kA kuTila rUpa ubhara-ubhara rAjA nanda ke sAmane A rahA thaa| prAta kAlIna kriyAkalApa se nivRtta hokara zakaTAla rAjamabhA me phucaa| namaskAra karate samaya rAjA kI mukhamudrA ko dekhakara mahAmAtya cintA ke mahAsAgara meM DUba gyaa| vaha jAnatA thA rAjA ke prakopa kI pariNati kitanI bhayakara hotI hai / samayatA se apane parivAra ke bhAvI vinAza kA bhISaNa rUpa usakI Akho me tairane lagA / apakIti me vacane ke lie aura parivAra ko vinAzalIlA se vacA lene ke lie apane prANotsarga ke atirikta koI mArga amAtya kI kalpanAo me nahI thaa| umane apane ghara Akara zrIyaka se kahA-"puna | apane parivAra ke lie kisI pizuna ke prayanna ne sakaTa kI ghaDI upasthita kara dI hai / hama savako mauta ke ghATa utAra dene kA rAjakIya Adeza kimI kSaNa prApta ho sakatA hai| parivAra kI surakSA aura yaza ko niSpAlaka rakhane ke lie mere jIvana kA balidAna Avazyaka hai| yaha kArya putra, tumhe karanA hogaa| ata maiM jisa samaya rAjA ke caraNo me namaskAra hetu jhuka uma samaya niezaka hokara agaja / tIna asidhArA se merA prANAnta kara denA / isa samaya prANo kA vyAmoha adUradazitA kA pariNAma hogaa|" pitA kI bAta sunakara zrIyaka stabdha raha gyaa| do kSaNa rukakara bolA"tAta pitR-hatyA kA yaha jaghanya kArya mere dvArA kaise sambhava ho sakatA hai?" sayaDAleNa bhaNiya, tAlauDe bhakSiyami mayi punva / nivapAyapaDaNakAle, marijjasu ta gayA sako // 38 / / (upadezamAlA, vizepa vRtti, pR0 236) putra kI durvalatA kA samAdhAna karate hue pAkaTAla ne kahA-"vatsa maiM namana karate mamaya mukha meM tAlapuTa vipa sthApita kara lUgA ata tuma pitRhatyA doSa ke Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya bhAgIdAra nahI banoge / " rAjabhaya se AtaMkita pitA ke sAmane zrIyaka ko yaha kaThora Adeza anyamanaska bhAva se bhI svIkAra karanA paDA / pitA-putra dono rAjasabhA me upasthita hue| rAjanIti- kuzala zakaTAla natamastaka mudrA me rAjA nanda ko praNAma karane jhukA / buddhimAna zrIyaka ne pitA ke namana karane yogya zIrpa ko zastra prahAra dvArA dhaDa se alaga kara diyA | isa ghaTanA ne eka hI kSaNa me rAjA nanda ke vicAro me uthala puthala macA dI / zrIyaka kI ora raktAbha nayano se jhAkate hue rAjA nanda ne kahA - " vatsa ! yaha kyA kiyA ?" zrIyaka nirbhIka svaro me volA I jo tumha paDikUlo, teNa piuNA vi natthi me kajja // 43 // ( upadezamAlA, vizeSa vRtti, pRSTha 236 ) - rAjan ' ApakI dRSTi me jo rAjadrohI siddha ho jAtA hai vaha bhale pitA hI ghayo na ho nanda kA amAtya parivAra use sahana nahI kara sakatA / zrIka kI rAja parivAra ke prati yaha AsthA dekhakara rAjA nanda ke sAmane mahAmAtya zakaTAla kI aTUTa rAjabhakti kA citra ubhara aayaa| rAjya kI surakSA kI gaI usakI sevAe mastiSka me sajIva hokara tairane lagI / atIta ko vartamAna me parivartita nahI kiyA jA sakatA / sudakSa amAtya ko kho diyA isase rAjA kA mana bhArI thA / amAtya ne prANo kA utsarga kara apane yaza ko zikhara para caDhA diyA / mahAmAtya zakaTAla kA rAjasammAna ke sAtha dAhasaskAra huA / mahAmatI zakaTAla kI aurdhva daihika kriyA sampanna karane ke bAda narezvara nanda ne zrIyaka se kahA- 1 - 'vatsa / sarva vyApAra sahita matrI mudrA ko grahaNa karo / " zrI namra hokara bolA- "magadheza / mere pitR tulya jyeSTha bhrAtA sthUlabhadra kozA gaNikA ke yahA nirvighna nivAsa kara rahe hai / bhogo ko bhogate hue unhe vahA bAraha varSa vyatIta ho cuke hai / " ve vAstava me hI isa pada ke yogya hai / " rAjA nanda kA nimantraNa sthUlabhadra ke pAsa pahucA / rAjAjJA prApta sthUlabhadra ne bAraha varSa bAda pahalI bAra kozA ke prAsAda se bAhara paira rakhA / ve masta cAla se calate hue rAjAnanda ke sAmane upasthita hue / unakA tejoddIpta bhAla sUrya ke prakAza ko bhI pratihata kara rahA thaa| unakI manorama mudrA sabakI dRSTi ko apanI ora khIca rahI thii| rAjA nanda ke dvArA mahAmAtya pada ko alakRta karane kA unhe nirdeza milA | gauravapUrNa yaha pada kATo kA mukuTa hotA hai / vivekasa panna sthUlabhadra ne sAmrAjya ke vyAmoha me vimUDha hokara binA soce-samajhe isa pada ke dAyitva ko svIkRta kara lene kI bhUla nahIM kI / ke rAjA dvArA prApta nirdeza para vicAra-vimarza karane ke lie azoka vATikA me cale ge| vRkSa ke nIce baiThakara - cintana ke mahAsAgara me gaharI DubakiyA lene lage, socA- 'ucca se ucca pada Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tejomaya nakSatra AcArya sthUlabhadra 85 pratiSThita eva rAjya kA svayaM sacAlana karatA huA bhI rAjapurupa rAjA ke dvArA anuzAnita hotA hai| parAnuzAsita vyakti ko sukhAnubhUti kahA hai ? sarvato bhAvena rAjya meM samarpita hone para bhI chidrAnveSI pizuna loga usake mArga me upadrava prastuta karane ko tatpara rahate haiN|" AcArya sthUlabhadra kI Akho ke sAmane atIta kA citra ghUmane lagA / zrIyaka ke vivAhotsava prasaga me rAjA nanda ke sammAna hetu nirmita rAjamukuTa, chata, cAmara, vividha zastra Adi kI sUcanA pAkara dambhI vararuci ke dvArA racA gayA SaDyantra nanda ke hRdaya me mahAmantrI zakaTAla para rAjya ko chIna lene kA sadeha, rAjA ke "vikSepa me jhAkatA samagra malI parivAra ko bhI lola lene vAlA vinAzakArI rUpa, laghu bhrAtA zrIyaka dvArA rAjA nanda ke sAmane unake vizvAsI matrI kI hatyA Adi vividha pramago ko smRti mAtra se sthUlabhadra kApa ge| ve parama virakti ko prApta hue| aura sayama-patha agIkAra karane kA nirNaya lekara lucita mastaka sAdhumudrA me sthUlabhadra rAjA nanda kI sabhA meM pahuce / sthUlabhadra ke vicAro ko samajhakara janatA avAk raha gayI / zrIyaka ne bhI nirNaya ko badala lene ke lie unase anurodha kiyA para nthUlabhadra apane sakrUpa me dRDha the / ve dhIra - gambhIra mudrA me bandhu pari ke moha meM vimukha vana ajJAta dizA kI ora vaDha cale / kahI hame dhokhA dekara -gaNikA kozA ke bhavana me puna. nahI pahuca rahA hai, yaha soca magadha nareza prAsAdanagavAkSa se Arya myUlabhadra ke vaDhate caraNo para dRSTi TikAe rhe| vRkSo kI katAro ke bIca se nirjana vana kI ora Arya sthUlabhadra ke gamana ko dekhakara unheM apane anyathA cintana ke prati anutApa huA / nAgarika jano ko kaI dino taka sthUlabhadra kI smRti matAnI rahI / amAtya pada kA dAyitva zrIyaka ke kandho para AyA / magadha nareza jo sammAna mahAn anubhavI, rAjanItikuzala, ananta vizvAsapAtra, rAjabhakta, prajAvatsala amAtya zakaTAla ko pradAna karatA yA vahI sammAna zrIyaka ko dene lagA / mahAmAtya pada ke lie zrIyaka jaise samartha vyakti kI upalabdhi se rAjya me puna cAra cAda laga gae ye para mahAmAtya zakaTAla ke abhAva me rAjA nanda ke hRdaya meM mahAn dukhathA / zokasatapta mudrA me eka dina magadha nareza ne zrIyaka ke sAmane mabhA me matrI ke guNo kA smaraNa karate hue kahA bhaktimA zaktimAnnitya zakaTAlo mahAmati abhavanme mahAmAtya zakrasyeva bRhaspati ||8|| evameva vipanno'so daivAdadya karomi kim / manye zUnyamivAsthAnamaha tena vinAtmana ||6|| (pariziSTa parva, sarga 8 ) -bhaktimAna, zaktimAna, mahAmati, mahAmAtya zakaTAla zakra ke sAmane vRhaspati Page #106 -------------------------------------------------------------------------- Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tejomaya nakSatra AcArya sthUlabhadra 87 cintana meM lIna the / kozA ne sthUlabhadra kI ora jhAkA / unakI zAnta-saumya mudrA ko dekhate hI kozA ke vAmanA kA jvara utara gyaa| daihika AkarSaNa miTa gyaa| mAnasika dvandva kSINa ho gyaa| sthUlabhadra ne nayana khole / upadeza diyaa| kozA sudRDha zrAvikA bana gyii| pAvasa vItA / sthUlabhadra kamoTI para khare utare / navanIta Aga para caDhakara bhI nahIM pighalA / kAjala ko koTharI me jAkara bhI ve vedAga rahe / ve AcArya satavijaya ke pAma lauTa bhaae| AcArya sAta-ATha para sthUlabhadra ke sAmane calakara Aye / 'duSkara-mahAduSkara kriyA ke sAdhaka' kA sambodhana dekara phAmavijetA sthUlabhadra kA sammAna kiyaa| ___ AcArya sambhUtavijaya ke bAda uga yuga kA mahattvapUrNa kArya Agama-vAcanA kA thaa| dvAdaza-varSIya duSkAla ke kAraNa zruta kI dhArA chinna-bhinna ho rahI thii| ume sakalita karane ke lie pATaliputra meM mahAzramaNa-mammelana huaa| isa Ayojana ke vyavasthApaka sthUlabhadra svaya the / gyAraha bhago kA samyak sakalana huaa| dRSTivAda ko anupalabdhi ne navako ciMtita kara diyaa| AcArya sthUlabhadra me amAdhAraNa kSamatA thii| jJAnamAgara kI ima mahAn kSatipUrti ke lie magha ke nirNayAnumAra ve nepAla me bhagavAhu pAma vidyArthI banakara rahe eva uno samagra caturdaza pUrva kI jJAnarAzi ko atyanta dhairya ke sAtha grahaNa kara unhone zruta sAgara me TUTatI dRSTivAda kI muvizAla dhArA ko sarakSaNa diyaa| artha-vAcanA dama pUrva taka hI ve unase le pAe the / antima cAra pUrva kI unheM pATha-vAcanA milI / vIra nirvANa ke 160 varSa ke AmapAma sampanna yaha marvaprathama mahattvapUrNa vAcanA thii| bhadrabAhu ke bAda vI0ni0 170 (vi0pU0 300) me sthUlabhadra ne AcArya pada kA netRtva mambhAlA thaa| uname vividha mpo me jaina zAmana kI prabhAvanA huI thii| ___ mahAkaruNA ke srota, patitoddhAraka, paropakAra-parAyaNa Arya syUlabhadra kA padArpaNa eka vAra zrAvastI nagarI meM huaa| imI nagarI meM unakA bAlagakhA ghaniSTha mitra dhanadeva zreSThI maparivAra nivAsa karatA thaa| jana-jana hitapI Arya sthUlabhadra kA pravacana sunane vizAla makhyA meM mAnava samudAya upasthita thaa| isa bhIDa me bacapana ke mAthI zreSThI dhanadeva kI maumya AkRti kahI daSTigocara nahI ho rahI thii| usakI anyatra gamana kI athavA rugNa ho jAne kI parikalpanA Arya sthUlabhadra ke mastiSka me umarI, unhone socA-sakaTa kI sthiti me zreSThI dhanadeva avazya anugrahaNIya hai| adhyAtma udbodha dene ke nimitta se prerita hokara pravacanopagata Arya sthUlabhadra vizAla janasagha ke sAtha zreSThI dhanadeva ke ghara pahuce / mahAna AcArya ke padArpaNa se dhanadeva kI patnI parama prasanna huii| usane bhUtala para mamtaka TikAkara vadana kiyaa| mahatI kRpA kara adhyAtmAnukapI Arya sthUlabhadra mitra ke ghara para baiThe eva mitra kI patnI se dhanadeva ke viSaya me puuchaa| Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya khinnamanA hokara vaha volI-"Arya | durbhAgya se ghara kI sapatti napTaprAya ho gayI hai / arthahIna vyakti sasAra me tRNa ke samAna laghu eva mUlyahIna hotA hai| zarIra nahI pUjA jAtA artha pUjA jAtA hai| 'videzo vyavasAyinAm' vyavasAya ke lie videza hI Azraya hai / arthAbhAva me atyanta dayanIya sthiti ko prApta patideva dhanopArjana hetu dezAntara gae haiN|" zreSThI dhanadeva ke Agana me stambha ke nIce vipulanidhi nihita thii| dhanadeva sarvathA isase anajAna thaa| Arya sthUlabhadra ne jJAnavala se ise jAnA eva mitra kI patnI se bAta karate samaya unakI dRSTi usI stambha para kendrita ho gayI thii| hAtha ke maketa bhI stambha kI ora the| Arya sthUlabhadra ne kahA-"vahina, sasAra kA svarUpa vicitra hai / eka dina dhanadeva mahAna vyApArI thA / Aja sthiti sarvathA badala cukI hai| para cintA mata karanA / bhautika sukha-dukha cirasthAyI nahIM hote|" Arya sthUlabhadra ke upadeza-nirjhara ke zItala kaNo se mitrapatnI ke Adhi-vyAdhitApa tapta adhIra mAnasa ko anupama zAnti prApta huii| kucha dino ke bAda zreSThI dhanadeva pUrva jaisI hI dayanIya sthiti me ghara aayaa| usakI patnI ne Arya sthUlabhadra ke padArpaNa se lekara sArI ghaTanA kaha sunaaii| usane yaha bhI batAyA ki upadeza dete samaya Arya sthUlabhadra stambha ke abhimukha baiThe the / unakA hastAbhinaya bhI isa stambha kI ora thaa| buddhimAna zreSThI dhanadeva ne socA-mahAn puruSo kI hara pravRtti rahasyamayI hotI hai| usane stambha ke nIce se dharA ko khodA / vipula sampatti kI prApti use huI / Arya sthUlabhadra isa mamaya taka pATaliputra padhAra cuke the| unake amita upakAra se upakRta dhanadeva zreSThI darzanArtha vahA pahucA aura pAvana, pavitra, amRtopama, mahAn kalyANakArI, zivapathagAmI upadeza sunakara vratadhArI zrAvaka bnaa| mitra ko adhyAtma patha kA pathika banAkara Arya sthUlabhadra ne jagat ke sAmane anupama maitrI kA Adarza upasthita kiyaa| Arya sthUlabhadra ke jIvana se aneka preraka ghaTanA-prasaga juDe hai| eka bAra magadhAdhipati nanda ne raya-sacAlana ke kalA-kauzala se prasanna hokara sArathi ko aniMdya sundarI, kalA kI svAminI, vividha guNasampannA magadha gaNikA kozA ko upahAra ke rUpa meM ghopita kara dI thii| ___kozA catura mahilA thii| vaha Arya sthUlabhadra se zrAvikA vrata grahaNa kara cukI thii| apane praNa para dRDha thii| usakI vAkpaTutA eva vyavahAra-kauzala ne sayama meM asthira kAmAbhibhUta siMha-guphAvAsI muni ko bhI puna sayama me sthira kara diyA thaa| apane vrata me susthira rahakara uttIrNa hone kA yaha dUsarA avasara kozA ke sAmane prastuta huA thaa| kozA ne rAjAjJA kA cAturya se pAlana kiyaa| vaha rathika ke sAmane sIdhI-sAdI veza-bhUpA me upasthita huii| usakI Akho meM na koI Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tejomaya nakSatra bhAcArya sthUlabhadra 86 cAsanA kA jvAra pA na sagera para nAja najjA eva zRgAra / vaha bAra-vAra bhayaM sthUlabhadra kA nAma lekara yaha rahI dhInthUlagar3ha vidyA nAnya pumAn kopItyaharnizam / " Aja duniyA meM Aya nthUlabhadra jaigA uttama puruSa koI nahIM hai / vibhAva meM upasthita magadha gaNiyA ko prasanna karane ke lie ravika ne vANa phona ne sudUravartI bAsanI ke guccha ko tor3akara use upahRta kiyA / sAtha ve vANa-kauna me konA ko kucha bhI Azcarya jaMgA nahI lagA / vaha eka atyanta pravINa nAgeo nRtyakatA meM umasa cAtuva anupama yA usane nagna keTera para nU kI noka meM anuravUna guvAna kI paDiyo kA phainAkara usapara nRtya kiyaa| apanI nanonI deha ko kozA ne isa taraha gAdha liyA yA ki usane pAna ke bhAra ne napaM rAzi kA eka bhI dAnA idhara se udhara nahI huA ona mUI kI noka kI paTa ho usake caraNo ko ghAyala kara skii| ravika prasanna hokara bolA- "subhage | tumhAre ina nRtya- kozana para prasanna hokara meM tumhe kucha upahAra denA cAhatA hU~ / " gaNikA ne kahA ki merI dRSTi me tumhArA yaha AmrapAna ke udara nahIM hai aura na merA vaha nRtyakauna ho, para sthUlabhadra jaMgA brahmana pAuNa prastuta karanA mahAduSkara hai / merA nivAlA meM Artha nyUlabhadra ne pUrA pAvana bitaayaa| pamapUrNa bhojana kiyA para kajjala kI koThI meM do Aya bhadra kI napheda cahara para eka bhI dAga na jagA / jAga para bhI manana pighalA, aise mahApuruSa namana vizva ke dvArA yadanIya hote haiN|" lAbha kI mahimA gaNikA ke dvArA sunakara parama prasannatA ko hRdaya meM sAtvika mAvo kA udaya huA, virakti kI dhArA vahI eva pATaliputra meM Arya sabhadra ke pAsa pahuMcakara vika ne dIkSA grahaNa kara lI / nyUnabhadra ke jovana ne pAvana preraNA pAkara na jAne kitane vyakti adhyAtmamAga ke pathika bane the / nanda rAjya ke yazasvI mahAmAnya zATAna kI no gantAneM jaina zAsana meM dIkSita huI zrImAna putriyA eva do putra / iname AAyaM sthUlabhadra hI gavase jyeSTha the / sTAla parivAra meM sarvaprathama dIkSA sarakAra bhI unakA hI huA thaa| AcArya pada ke mahimAmaya dAyitva ko bhI bhArya myulabhadra ne atyanta dakSatA ke mAtha vahana kiyA / zramaNa magha me AyeM mahAgiri evaM suhamtI jaise prabhAvI AcArya unake pramukha ziSya the|" Aya sthUlabhadra bahuta dIrghajIvI AcArya the / maurya samrAT candragupta kA abhyudaya, maurya sAmrAjya kI sthApanA unake zAsanakAla me huI / mahAmedhAvI cANakya ko 'AcArya myUla maMtra ke caraNo kI upAsanA kA avasara milA / nanda-sAmrAjya ke patana kI dardanAka ghaTanA bhI imI yuga kA marmAntaka itihAsa hai / tIsare Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya avyaktavAdI nihnava kA samaya bhI yahI hai / sthUlabhadra ke jIvana kA lagabhaga eka zataka Aroha aura avaroha se bharA aitihAsika dRSTi se zAnadAra pRSTha hai| vaibhAragiri parvata para pandraha dina ke anazana ke sAtha vI0ni0 215 (vi0pU0 255) me unakA svargavAsa huaa| AdhAra-sthala 1 pADaliputrapurammi ranno, nadassa vissuyajasassa / nivarajjakajjasajjo, sayaDAlo Asi mativarI // 1 // (upadezamAlA, pannAka 234), 2 putto ya thUlabhaddo, paDhamo se bIyo tahA siriyo| ruvavaIo dhUyAo, satta jakkhA pamukkhAo / / 2 / / jakkhA ya jakkhadinnA, bhUyA taha bhUyadinniyA nAma / seNA veNA reNA, tAo eyAo aNukamaso // 3 // (upadezamAlA, pana 234) 3 igadugatigAi parivADipAyaDatANamAvaDai kamaso / sakkaya silIgagAhA, sayAi mehApahANANa // 4 // (upadezamAlA patna, 234), 4 pure'bhUttana kozeti vezyA ruupdhiyorvshii| vazIkRtajagacvetAzceto bhUjIvanauSadhi // 6 // (pari0 parva, sarga 8) 5 teNa bhaNiya bhAyA, jeTTo me thUlabhaddanAmotti / vArasama se varisa, vesAe gihe vasatassa // 4 // (upadezamAlA, vizepa vRtti, panAka 236) 6 tyaktvA sarvamapi svArtha rAjArthaM kurvatAmapi / upadravanti pizunA udghAnAmiva dvikA // 4 // (pari0 parva, sarga 8) 7 sthUlabhadramathAyAntamabhyutthAyAnavId guru / duSkaraduSkarakArigmahAtman sthAgata tava / / 136 // (pari0parva, sarga) maha bArasavArisio, jAo kUro kayAi dukkaalo| samvo sAhusamUho, to gamo katthaI koI // 22 // taduvarame so puNa ravi, pADile putte samAgamao vihiyaa| sagheNa suyavisayA ciMtA ki kassa atthitti // 23 // Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tejomaya nakSatra AcArya sthUlabhadra 61 va vatsa zAti pAse udArAyaNagAda sa sapya / sapazyi ejAramA tarepa viyA // 24 // (padegamAlA, yipa pRtti, popha 241) 6 so'pahIna pureAmUlapureya tpaadpi| karpA sayaMva puranta na garIrANi dehitAm // 17 // (pari0 parya, saga 10) 10 pUnamAla lAmahApA po gIgA-mata mAgiri ya maja muharapoya // (mamApya nigopaNi, pAka 361) Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8. sadguNa - ratna- mahodadhi AcArya AryaM mahAgiri AryaM mahAgiri medhAvI AcArya the / ve jinakalpa tulya sAdhanA karane vAle viziSTa sAdhaka the / unakA janma elApatya gota me vI0 ni0 145 (vi0 pU0 325) meM huA / tIsa varSa kI avasthA meM unhone bhAgavatI dIkSA grahaNa kii| unake gRhastha jIvana sambandhI sAmagrI nahI ke barAbara upalabdha hai / AryaM mahAgiri eva unake uttarAdhikArI Arya suhastI, dono kA lAlanapAlana AryA yakSA dvArA hone ke kAraNa unake nAma ke sAtha Arya vizeSaNa juDA / ' lokazruti ke anusAra Arya zabda kI paramparA yahI se prArambha huI thI / dIkSAjIvana svIkAra kara lene ke bAda atula medhA ke dhanI Arya mahAgiri ne mahA manISI AcArya sthUlabhadra ke upapAta me dazapUrvI kA jJAna arjana kiyA eva aneka yogyatAo ko sajoyA / mahAgiri eva suhastI AcArya sthUlabhadra se dIkSita ziSya ye / jIvana ke sandhyA kAla me AcArya sthUlabhadra ne apane sthAna para zAnta, dAnta, labdhisampanna, AgamavijJa, AyuSmAn, bhaktiparAyaNa Arya mahAgiri eva suhastI ina dono ziSyo kI niyukti kI / isakA kAraNa ubhaya ziSyo kA prabhAvazAlI vyaktitva hI ho sakatA hai / usa samaya ekatantrIya zAsana kI paramparA savala thI / ubhaya ziSyo kI niyukti ekasAtha hone para bhI kAryabhAra sacAlana kI dRSTi se eka-dUsare kA hastakSepa nahI thA / dIkSA krama me jyeSTha ziSya hI AcArya pada ke dAyitva ko nibhAte the | AcArya yazobhadra eva sthUlabhadra ke dvArA AcArya pada ke lie do-do ziSyo kI niyukti ekamAya hone para bhI yazasvI AcArya yazobhadra ke bAda unake dAyitva ko dIkSA krama me jyeSTha hone ke kAraNa AcArya sabhUtavijaya ne eva AcArya sthUlabhadra ke vAda unakA dAyitva AcArya mahAgiri ne sabhAlA thA / zruta sAgara AcArya madrabAhu apane jyeSTha gurubhrAtA AcArya sabhUta vijaya ke anuzAsana ko eva Arya suhastI Arya mahAgiri ke anuzAsana ko suvinIta ziSya kI bhAti pAlana karate rahe the / nizItha cUrNikAra ke abhimata se AcArya sthUlabhadra ke bAda AcArya pada kA Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sadguNa-ratna-mahodadhi AcArya Arya mahAgiri 63 garimAmaya dAyitva AcArya suhastI ke kandho para AyA thA, para prItivaza Arya mahAgiri eva Arya suhastI dono ekasAya viharaNa karate the| Arya mahAgiri mahAn yogya bhAcArya the| unhone aneka muniyo ko AgamavAcanA pradAna kii| AcArya suhastI jaise mahAn prabhAvaka AcArya bhI unake vidyArthI ziSya samUha me eka the| ugra tapasvI Arya mahAgiri ke mahAn upakAra ke prati Arya suhastI AjIvana kRtajJa rahe eva unako guru tulya sammAna pradAna kiyA thaa| gurugaccha dhUrA dhAraNa dhaureya, dhIra,gambhIra Arya mahAgiri ne eka dina nocA, gurutara Atma vizuddhi kAraka jinakalpa tapa vartamAna meM ucchinna hai, para tatsama tapa bhI pUrva sacita kamoM kA vinAza kara sakatA hai| mere sthiramati aneka zipya sUtrArtha ke jJAtA ho cuke haiN| maiM apane isa dAyitva se kRtakRtya hai / gaccha kI pratipAlanA karane me suhastI sudakSa hai| gaNa-cintA se mujhe mukta karane meM vaha samartha hai / ata. ima gurutara dAyitva se nivRtta eva gaNa se sambandhita rahate hue AtmahitArtha viziSTa tapa me sva ko niyojita phara maiM mahAn phana kA bhAgI vanU yaha mere lie kalyANakAraka mArga hai| __mahA sakalpI.antarmukhI AcArya mahAgiri kI cintanadhArA dRDha nizcaya me bdlii| sagha-sacAlana kA bhAra Arya suhastI ko sabhalAkara ve jinakalpa tulya sAdhanA meM pravRtta hue| bhayAvaha upasargoM meM niSpranAmpa, nagara, grAma, ArAma Adi ke prativandha se mukta bane eva zmazAna bhUmikAo me gaNa nizrita viharaNa karane lage / jiancund 101 dina bhikSAcarI me Arya mahAgiri vizeSa abhigrahI the| ve prakSepa yogya bhojana hI grahaNa karate the| 152131hIdi pATaliputra kI ghaTanA hai-AyaM mahAgiri vamubhUti zreSThI ke ghara AhArArtha gae / vahA Arya suhastI pahale se hI vidyamAna the| zreSThI vasubhUti kI vizepa prArthanA se ve unake parivAra ko jaina dharma kA vodha dene Ae the| saparivAra vasubhUti AcArya suhastI ke pAvana caraNo me baiThakara pravacana suna rahA thA / Arya mahAgiri ke Agamana para Arya suhastI ne uThakara vadana kiyA / Arya mahAgiri ke prati Arya suhastI kA yaha sammAna-bhAva dekhakara zreSThI vasubhUti ke hRdaya meM Azcarya mizrita jijJAsA-jagI / AcArya mahAgiri ke loTa jAne ke bAda zramaNopAsaka zreSThI vasubhUti ne Arya suhamtI se pUchA-"bhagavan / Apa zrutamampanna mahAprabhAvI AcArya hai / Apake bhI koI guru hai ? nigarvI bhAva se suharatI ne uttara diyA-'mamaite guruva" ye mere guru hai| mahAn sAdhaka, viziSTa tapasvI eva' dRDha abhigrahI haiM / anta, prAnta, nIrasa, prakSepa yogya bhikSA ko grahaNa karate hai / pratijJAnusAra bhojana na milane para tapakarma me pravRtta ho jAte hai|" / Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya Arya suhastI se mahAtapasvI Arya mahAgiri kA paricaya pAkara zreSThI vasubhUti atyanta prabhAvita huA / Arya suhastI zreSThI parivAra ko udbodhana dekara svasthAna para lauTa aae| ___ Arya mahAgiri ko lakSita kara apane pArivArika jano ko nirdeza dete hue zreSThI vasubhUti ne kahA-"apane ghara para jaba kabhI aisA mahA-abhigrahI sAdhaka, tapasvI muni kA padArpaNa ho, unhe bhojana ko prakSepa yogya kahakara pradAna kre| Urvara dharA me samaya para upta svalpa vIjo kI pariNati bahuta vistAraka hotI hai| isI bhAti sayati dAna mahAna phaladAyaka hai| isase yaza kA sacaya hotA hai eva kalmaSa bhI dUra ho jAtA hai| ___ Arya mahAgiri dUsare dina bhikSAcarI karate hue sayogavaza zreSThI vasubhUti ke ghara pahuce / dAna dene me udyata una logo ne modaka sabhRta hAtho ko purassara kara bhakti bhAvita hRdaya se prArthanA kI-"mune / ye modaka hamAre dvArA parityakta bhojana hai / hama pratidina kSIra ke sAtha inako khAte hai / atyadhika sarasa ghRtazakkara paripUrita bhojana grahaNa kara lene ke bAda Aja ina modako se hame koI prayojana nahI hai|" Arya mahAgiri apanI pravRtti me pUrNa sajaga the eva abhigraha ke prati sudRDha the / zreSThI vasubhUti ke pArivArika sadasyo kI maryAdAtikAnta bhakti eva apUrva cepTAe dekhakara unhone vizepa upayoga lagAyA eva pradIyamAna bhojana-sAmagrI ko azuddha, akalpanIya eva anepaNIya samajhakara use grahaNa nahI kiyaa| anAcaraNIya mArga kA anugamana karane se nistAra nahIM hogA-yaha soca Atma-gavepaka muni mahAgiri binA bhojana grahaNa kie vana kI ora cale ge| ___Arya suhastI se Arya mahAgiri java mile tava unhone vasubhUti ke ghara para ghaTita ghaTanA se unhe avagata karAte hue kahA-"suhastI | tumane zreSThI vasubhUti ke sammukha merA sammAna kara mere lie aneSaNIya sthiti utpanna kara dI kSamAdhara Arya suhastI ne AcArya mahAgiri ke caraNo me nata hokara kSamA-prArthanA kI aura bole-"isa bhUla kA Age ke lie punarAvartana nahI hogaa|" yaha ghaTanA Arya mahAgiri eva suhastI ke guru-ziSya-sambandha para prakAza DAlane ke sAtha abhigrahadhArI zramaNo kI vizuddhatama kaThora AcAra-sAdhanA, guru ke kaTu upAlambha ke prati bhI ziSya kA vinamra bhAva, zrAvaka samAja kI muni janI ke prati AsthA eva udagra bhakti tathA gRhastha samAja ko vodha dene hetu unake ghara para baiThakara upadeza dene kI paddhati Adi kaI tathyo ko anAvRta karatI Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sadguNa - ratna- mahodadhi AcArya Arya mahAgiri 65 kalpasUtra sthavirAvalI me Arya mahAgiri ke vizAla ziSya parivAra me se ATha pramukha ziSyo kA utlekha huA hai / unake nAma isa prakAra haiM " ( 1 ) uttara, (2) valismaha, (3) dhanAdaya, (4) zrI bhADhya, (5) kauNDinya, (6) nAga, (7) nAgamitra, (8) rohagupta / ina gipyo me uttara aura valissaha prabhAvaka ziSya the / uname cAra zAkhAe nikalI / (1) kozambikA ( 2 ) zuktimatikA, (3) koTAvAnI aura (4) candranAgarI / sthAnAgamUta me nau gaNo kA ullekha hai / " uname uttara valissaha gaNa kI sthApanA uttara balismaha ke nAma para hai / AyaM mahAgiri ke AThave ziSya rohagupta rANika mata prakaTa huA / " paDulUka gehagupta kA nihnava paramparA meM chaThA krama hai | tejoddIpna bhArA AcArya sthUlabhadra ko bhAti medhAsampanna AcArya mahAgiri bhI dIrghajIvI the / tIna varSa taka ve gRhastha meM rhe| sAmAnya muni-paryAya kA unakA kAla 40 varSa kA eva yugapradhAna AcArya pada kA kAla 30 varSa kA thA / " unhone yuga kA eka pUrA zataka apanI Akho se dekhA / mAlava pradeza ke gajendrapura me ve vI0 ni0 245 (vi0 pU0 225 ) me svargagAmI bane / 1 to hi yakSAyaMyA bAlyAdapi mAtreva pAlitI 1 syAryopapadI jAtI mahAgirisuhastinI ||37| AdhAra-sthala 2 zAnto dAntI labdhimantAvadhItA-vAyuSmanto vAgmino dRSTabhaktI / AcAryatve nyasyatI sthUlabhadra kAla kRtvA devabhUya pra 3 thUlabhaddhasAmiNA ajjasuhatthissa niyamo gaNo ajjamahAgirI ajja suhatyissa pItivaseNa " 4 kAlakrameNa gurugaccha purA cirakAleko ( bhagavAJjagadvandhumahAgiri / ziSyA niSpAdayAmAsa vAcanAbhiranekaza Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya gurutara nijjarakArI, na sapaya jaivi asthi jinnkppo|' maha taha vi tadabhAso paNAsae punya pAvAi / / 3 / / (upadezamAlA, vizepa vRtti, pana ka 366), 6 vihiyA suyatyaparamatyavitthare thiramaI mae sIsA / maha gacchasAraNAIvisArao matthi ya suhatyI // 4 // (upadezamAlA, vizepa vRtti, pannAka 366) 7 iya ciMtiUNa parivajjiUNa, gaNagaccha pAlaNucchAha / viharei tassa nissAe, sAyara vaNa-masANesu // 6 // puranagaragAma ArAma-AsamAI sumukka paDivadho / uvasaggavaggasasagga-nippakapo apako y||7|| (upadezamAlA, vizeSa vRtti, patrAka 369), aha egayA suhatthI, kahei sakuDuvaseTThiNo dhamma / gehagaNami patto, mahAgirI viharamANo to // 12 // sahasA suhatthiNA so, daTTa anbhuTTio sabahumANa / paNamiya pucchai seTThI, bhate / tumhavi kimatyi guru // 13 // (upadezamAlA, vizeSa vRtti, patrAka 370), gharajaNameva jai ei, eriso mahAsAhU / to paDilAbheyavvo, ujjhiya bhikkhAchala kAu // 17 // supavittapattakhettami, khittamappapi bIyamiva samae / aibahuphAraphalehi, phaleha tA deyameyassa // 18 // (upadezamAlA, vizepa vRtti, panAka 370) maha je dinnA maDDAe, laDDumA chaDDiyA mayA te'mI / parivajjiyAi khajjAi, ajja kajja na eehiM // 21 // paidivasa khIrie khajjatIe imAe khaddhAmi / alamatyu majjha ghayakhaDapunnaghayapunnapatteNa // 22 // (upadezamAlA, vizeSa vRtti, panAka 370), 11 iya pekkhato'pundha, savva ceTTha sa citai kimeya / uvoga davAisu, dito jANei jamasuddha // 23 // ahamiha nAo naNa, anAyacariyA taona nitthariyA / iya sa niyatto tatto, patto ya vaNe amattaTThI // 24 // / (upadezamAlA, vizeSa vRtti, patrAka 370) 12 anbhuTThANa bahumANamAyara tArisa kunntenn| tai taiyA vihiyANe saNAhi tabhattijaNaNAo // 26 // (upadezamAlA, vizeSa vRtti, panAka 370) 13 thessa Na ajjamahAgirissa elAvacchasagottassa ime aTTa therA atevAsI tajahA-there uttare, there balissahe, there ghaNaDDe, yere siriDDa, there koDinne, there nAge, there nAgamitte, there chalUe rohagutte kosisa guttenn| - (kalpasUtra sthavirAvalI, sUtra 206) sa0 puNyavijayajI 14 godAsagaNe, uttaravalissahagaNe, uddehagaNe cAraNagaNe, uddavAiyagaNe, vissavAiyagaNe, Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sadguNa-ratna-mahodadhi AcArya Arya mahAgiri 67 kAmaviyagaNe mANavagaNe, koDiyagaNe / (gaNa 629) 15 rohaguttehito, kosiyaguttehito tatpaNa terAmiyA niggyaa| (kalpasUna sthavi0, sUna 206) 16 tatpa? zrI AyamahAgiri-Arya suhastinAmAnI ubhI aSTama paTTadharI jaato| tatra prapamasya vizadvarSANi gRhe catvAriMzadyate vizat yugapradhAnatve, sarvAyu zatavANi / (paTTAvalI-samuccaya, zrI gurupaTTAvalI, pR0 165) Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10. saddharma-dhurINa AcArya suhastI samrAT samprati ke pratibodhaka AcArya suhastI vAsiSTha gotrI the| ve vividha adhyAtma-AyAmo ke udghATaka the| unakA janma vI0 ni0 161 (vi0 pU0 276) me humaa| AcArya mahAgiri kI bhAti 30 varSa kI avasthA me unhone dIkSA grahaNa kii| unake dIkSAguru tapodhana AcArya sthUlabhadra the| Arya suhastI ko AcArya sthUlabhadra ke upapAta me rahakara adhyayana karane kA adhika avakAza na mila sakA thaa| AcArya suhastI kI dIkSA ke svalpa samaya ke bAda hI AcArya sthUlabhadra kA svargavAsa ho gayA thaa| ___ Arya suhastI ke zikSAguru Arya mahAgiri the| unase Agamo eva pUrvo kA gambhIra adhyayana unhone kiyaa| dasa pUrvadhArI AcAryoM kI paramparA me Arya mahAgiri prathama zrutakevalI eva Arya suhastI dvitIya zrutakevalI haiN| AcArya pada kA dAyitva unhone vI0ni0 245 (vi0 pU0 225) me sambhAlA thaa| ___ jaina dharma ko vistAra dene me Arya suhastI kA viziSTa anudAna hai| samrATa samprati unake dharmapracAra ke mahAn sahayogI the| AcArya suhastI ko samrATa samprati kA yoga milA, usake pIche mahattvapUrNa itihAsa hai| AcArya mahAgiri ke sAtha eka bAra AcArya suhastI kA padArpaNa kausAmbI me huA / sthAna kI sakIrNatA ke kAraNa dono AcAryoM kA ziSya parivAra bhinnabhinna sthAno para rukaa| kausAmbI me usa samaya bhayakara duSkAla cala rahA thaa| janatA bhISaNa kAla ke prakopa se pIDita thii| sAdhAraNa manuSya ke lie peTa-bhara bhojana kI bAta kaThina ho gayI thii| zramaNo ke prati atyadhika bhakti ke kAraNa bhakta loga unheM paryApta bhojana pradAna karate the| eka dina AcArya suhastI ke ziSya AhArArtha zreSThI-gRha me ge| unake pIche eka raka bhI calA gyaa| usane zramaNo ke pAtra meM zreSThI ke dvArA pradIyamAna svAdiSTa bhojana sAmagrI ko dekhaa| paryApta AhAropalabdhi ke bAda sAdhu upAzraya kI ora lauTa rahe the| vaha raka bhI unake sAtha-sAtha cala rahA thaa| usane zramaNo se bhojana maagaa| zramaNa bole-"guru-Adeza ke binA hama koI bhI kArya nahI kara skte|" Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saddharma-dhurINa AcArya suhastI 66 raka dharmasthAna taka zramaNo ke pIche-pIche calA aayaa| AcArya suhastI se zramaNo ne raka,kI ora saketa karate hue kahA-"Arya | yaha dIna mUrti raka hamAre se bhojana kI yAcanA kara rahA hai|" Arya suhastI ne gambhIra dRSTi se usako dekhA aura jJAnopayoga se jAnAbhAvI pravacanAdhAro yad rako'ya bhavAntare // 4 // -pari0 parva, sarga 11 yaha raka bhavAntara me pravacanAdhAra bnegaa| isake nimitta se jaina zAsana kI atizaya prabhAvanA hogii| __ adhyAtma-srota, akAraNa kAruNika Arya suhastI ne madhura svara me sammukha upasthita dayApAna raka ko sambodhita karate hue kahA-"muni-jIvana svIkAra karane para tumhe hama bhojana de sakate hai| gRhastha ko bhojana denA sAdhvAcAra kI maryAdA se savihita nahI hai|" raka ko annAbhAva ke kAraNa mRtyu kA AliMgana karane kI apekSA isa kaThora sayama-carcA kA mArga sugama lgaa| vaha muni banane ke lie tatkAla sahamata ho gyaa| paropakAra-parAyaNa Arya suhastI ne mahAn lAbha samajhakara use dIkSA pradAna kii| kaI dino ke bAda kSudhAkrAta raka ko prathama bAra paryApta bhojana mila pAyA thaa| AhAra-maryAdA kA viveka na rhaa| mAnAtikAnta bhojana udara me pahuca jAne se zvAsanalikA me zvAsavAyu kA sacAra kaThina ho gyaa| dIkSA dina kI prathama rAni me hI vaha samatA bhAva kI ArAdhanA karatA huA kAladharma ko prApta huA aura avanti nareza azoka kA prapautra va kuNAlapuna samprati ke rUpa me jnmaa| avyakta sAmAyika kI sAdhanA ke phalasvarUpa bhavAntara me use mahAn sAmrAjya kI prApti huii| ___ rAjakumAra saprati eka dina rAjaprAsAda ke vAtAyana meM baiThA thaa| usane zramaNavRnda se parivRta AcArya suhastI ko rAjapatha para calate hue dekhA / pUrva bhava kI smRti ubhara aayii| Arya suhastI kI AkRti use paricita-sI lgii| dhyAna vizeSarUpa se kendrita hote hI jAtismaraNa jJAna prakaTa huaa| samprati ne pUrva bhava ko jAnA eva prAsAda se nIce utarakara Arya suhastI ko vandana kiyA aura vinamra mudrA me pUchA-"Apa mujhe pahacAnate hai ?" paramajJAnI Arya suhastI ne dattacitta hokara cintana kiyA eva jJAnopayoga se rAjakumAra samprati ke pUrvabhava kA sampUrNa vRttAnta jAnakara use vistArapUrvaka rAjakumAra ke sAmane prastuta kiyaa| samprati ne praNata hokara nivedana kiyA-"bhagavan / usa dramuka ke bhava me Apa mujhe pravajita nahIM karate to jinadharma kI prApti ke abhAva me Aja merI kyA Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -100jaina dharma ke prabhAvaka AcArya gati hotI ? Apa mere mahA upakArI hai| pUrva janma meM Apa mere guru the| isa janma me bhI maiM Apako guru rUpa me ravIkAra karatA huuN| mujhe apanA dharmaputra mAnakara kartavya-zikSA se anugRhIta kareM aura prasannamanA hokara kisI viziSTa kArya kA Adeza de, jise sampAdita kara maiM Apase uRNa ho skuu|" Arya suhastI ke mukha se bhavatApopahArI amRta vUde varasI-"rAjan / ubhaya loka kalyANakArI jinadharma kA anusaraNa kr|" AcArya suhastI se vodha prApta kara samprati pravacana-bhakta, samyaktva guNayuktA aNuvratadhArI zrAvaka bnaa| ____ kalpacUNi ke anusAra samprati ne avanti me zramaNa parivAra parivRta suhastI ko rAja-prAgaNa me gavAkSa se dekhaa| cintana calA-jAtismaraNa zAna utpanna huA usake bAda AcArya suhastI ke sthAna para jAkara unhone jijJAsA kI-"prabho / 'dhammassa kiM phala'-dharma kA kyA phala hai / " Arya suhastI bole "bhavyakta sAmAyika kA phala rAjyapadAdi kI prApti hai|" samprati ne vismita mudrAme kahA-"Apane satya sabhApaNa kiyA hai| kyA Apa mujhe pahacAnate hai?" samprati ke isa prazna para Arya suhastI ne jJAnopayoga lagAkara kahA"tumane pUrva bhava me mere pAsa dIkSA grahaNa kI thii| tadanantara samprati ne AcArya suhastI se zrAvaka dharma svIkAra kiyaa|" nizIthacUNi ke eka sthala para prastuta ghaTanA sandarbha ke sAtha vidizA kA aura dUsare sthala para avanti kA ullekha hai| vidizA ko avanti ke rAjyAdhikAra meM mAna lene se isa prakAra kA ullekha sambhava hai| ___ Avazyaka cUNi ke anusAra Arya mahAgiri eva suhastI vidizA meM ekasAtha gae the| usake bAda Arya mahAgiri anazana karane ke lie dazArNavapura kI ora cale gae tadanantara Arya suhastI kA bhavanti me padArpaNa huA, usa samaya samprati Arya suhastI kA zrAvaka banA thaa| zramaNa bhagavAna mahAvIra ke nirvANottara kAla meM sAbhogika sambandha viccheda kI sarvaprathama ghaTanA Arya suhastI aura samrATa samprati ke nimitta se ghaTita huI thii| duSkAla ke vipanna kSaNo me samrAT samprati ne zramaNo ke lie bhikSA-sambandhI anekavidha suvidhAe pradAna kI thii| sabhI prakAra ke vyApArI varga ko samrATa samprati kA Adeza thA-"ve mukta bhAva se zramaNo ko yathepsita dravyo kA dAna kareM, unakA mUlya maiM duugaa| mere ghara kA bhojana rAjapiMDa hone ke kAraNa munijano ke lie grahaNIya nahI hai|" samrAT samprati kI isa udAratA ke kAraNa Arya suhastI ke zAsanakAla me zithilAcAra kI pravRtti prArambha ho gyii| sAdhucaryA meM ajAgarUka zramaNa mukta bhAva se sadoSa dAna grahaNa karane lge| Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saddharma-dhurINa AcArya suhastI 101 Arya mahAgiri jaba Arya suhastI se mile, ghora duSkAla me bhI sAdhuo ko 'paryApta eva viziSTa bhojana milatA dekha Arya mahAgiri ko rAjapiNDa tathA sadoSaAhAra kI zakA huI / unhone Arya suhastI se samaga sthiti ko jAnanA caahaa| gavepaNA kie vinAhI Arya suhastI vole-"yathA rAjA tathA prjaa|" prajA rAjA kI anugA hotI hai| yahI kAraNa hai-rAjA kI bhakti ke anusAra prajA me bhI dhArmika anurAga hai / telI tela, ghRta vecane vAlA ghI, vastra ke vyApArI vastra apane-apane bhaNDAra se muni varga ko sabhI yathepsita vastuo ko pradAna kara rahe hai| ___ Arya mahAgiri Arya suhastI ke upekSA-bhare uttara se vikSubdha hue / ve gambhIra hokara vole-"Arya AgamavijJa hokara bhI ziSyo ke mohavaza jAna-bUjhakara isa mithilAcAra ko popaNa de rahe ho?" Arya mahAgiri caritra niSTha, Urdhvacintaka, nirdopa paramparA ke pakSapAtI AcArya the| sagha va ziSyo kA vyAmoha unake nirmala mAnasa me kabhI apanA sthAna napA skaa| gaNa me zithilAcAra ko panapate dekha unhone tatkAla pratibhAsampanna prabhAvI zipya sahastI se bhI apanA sAmbhogika (bhojana Adi kA vyavahAra) sambandha viccheda kara liyA thaa| Arya suhastI Arya mahAgiri ko gurutulya sammAna dete the| unake kaThina 'upAlambha ko sunakara bhI ve kSamAzIla bane rhe| unake caraNo me gire / apane dopa ke lie unhoMne kSamAyAcanA kI tathA puna aisA na karane ke lie ve sakalpabaddha hue / Arya muhastI kI vinamratA ke sAmane Arya mahAgiri jhuke| unhone apanA vicAra eva sAmbhogika sambandha kI vicchinnatA ke prativandha ko haTA diyA, para bhaviSya me manuSya kI mAyApradhAna pravRtti kA vicAra kara apanA AhAra-vyavahAra unake sAtha nahIM kiyaa| marala, suvinIta, mRdusvabhAvI, pUrvajJAna guNasampanna Arya suhastI ne mahanIya mahimAzAlI Arya mahAgiri ke sudRDha anuzAsanAtmaka vyavahAra se prazikSaNa pAkara apanI bhUla kA sudhAra kara liyA thA para ziSyagaNa me panapate suvidhAvAda ke saskAro kA pravAha sarvathA na ruka skaa| ___ Adhunika anusandhAno ke AdhAra para yaha ghaTanA samrATa vindusAra ke yuga kI mAnI gayI hai / Arya mahAgiri kA svargavAsa vI0 ni0 245 me huA thaa| samrATa samprati ke rAjyAbhiSeka kA samaya bI0 ni0 265 hai| Arya mahAgiri ke svargavAsa ke samaya samrAT samprati kA janma bhI sambhava nahIM hai| ata yaha ghaTanA usa duSkAla kI parikalpanA mAnI gayI hai jisa samaya samprati kA jIva dramuka ke bhava me thA, kSudhA se AkrAta hokara Arya suhastI ke pAsa usane dIkSA grahaNa kI thii| duSkAla ke usa, yuga kA zAsaka samrAT vindusAra thaa| vaha mahAdAnI eva Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 jaina dharma ke prabhAvakra AcArya udAracetA zAsaka thaa| usane janatA ko sahAyatA pradAna karane ke lie anna ke bhaNDAra khola die the| zramaNa varga ko bhI samrAT kI isa pravRtti se bhikSAcarI sulabha ho gayI thii| samrAT samprati ke atyadhika prabhAva ke kAraNa vindusAra ke yuga kI yaha ghaTanA samprati yuga ke sAtha sayukta huI pratIta hotI hai| samrATa azoka kI bhAti samrAT samprati bhI mahAn dharma-pracAraka thaa| Andhra Adi anArya dezo me jaina dharma ko prasArita karane kA zreya use hai / Arya suhastI se samyaktva-bodha eva zrAvaka vrata dIkSA svIkAra karane ke bAda samrAT samprati ne apane sAmanta varga ko bhI jaina saskAra die tathA rAjakarmacArI varga ko muniveza pahanAkara draviDa,mahArASTra, Andhra Adi dezo me unhe bhejA thaa| jaina-vihita sodhumudrA se vibhUSita rAja subhaTa aparicita anArya dezo me ghUme tathA una logo ko sAdhucaryA se avagata karAne hetu AdhAkarmAdi doSa-vivajita AhAra ko grahaNa kara jaina muniyo kI vihAracaryA yogya bhUmikA prazasta kii| pravala dharma-pracAraka Arya suhastI ne samrAT samprati kI prArthanA para apane ziSya varga ko anArya dezo meM bhejA thaa| mithyAtvatimirAchanna una kSetro meM adhyAtma kA dIpa prajvalita kara zramaNa lautte| usa samaya Arya suhastI ne unase anArya logo ke vibhinna anubhava sune the|" eka vAra Arya suhastI zreSThI patnI bhadrA ke 'vAhana kuTTI' sthAna me virAje the| rAtri ke prathama pahara me ve 'nalinI gulma' nAmaka adhyayana kA parAvartana (svAdhyAya) kara rahe the| nizA kA nIrava vAtAvaraNa thaa| bhadrAputra avanti sukumAla apanI vattIsa paliyo ke sAtha uparitana sApta bhaumika prAsAda me Amoda-pramoda kara rahe the| svAdhyAyalIna AcArya muhastI kI madhura zabda-tarage avanti sukumAla ke kAnose ttkraayii| usakA dhyAna zAstrIya vANI para kendrita ho gyaa| nalinI gulma adhyayana meM varNita nalinI gulma vimAna kA svarUpa use paricita-sA lgaa| UhA-poha karate-karate bhadrAputra ko jAtismaraNa-jJAna utpanna huaa| usane apanA pUrva bhava dekhA aura eka nayA rahasya udghATita huaa| avanti sukumAla apane pUrva bhava me nalinI gulma vimAna kA deva thaa| ___nalinI gulma vimAna ko puna prApta kara lene kI utkaTa bhAvanA ne use muni banane ke lie prerita kiyaa| Arya suhastI ke pAsa pahucakara avanti sukumAla ne apanI bhAvanA prastuta kii| sAdhu jIvana kI kaThora caryA kA bodha dete hue Arya suhastI ne kahA-"vatsa | tuma sukumAla ho / muni-jIvana moma ke dAto se loha ke cane cabAne ke samAna duSkara hai|" avanti sukumAla apane nirNaya para dRDha thaa| use na muni-jIvana kI kaThoratA kA bodha apane lakSya se vicalita kara sakA, na rUpavatI battIsa paliyo kA AkarSaNa eva bhadrA mA kI mamatA nirNIta patha se haTA skii| bhadrA ke dvArA anumati na milane para bhI muni-paridhAna ko pahanakara Aya Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saddharma-dhurINa AcArya suhastI 103 sahastI ke sAmane bhadrApuna upasthita haa| apane hI dvArA gRhIta sAdhuveza kI mudrA me avanti sukumAla ko Arya suhastI ne prastuta dekhA aura usakI vairAgyamayI tIvra vicAradhArA ko prkhaa|maadhnaa sopAna para vaDhane ke lie uttarottara utkarpa bhAva ko prApta avanti sukumAla ko parama kAruNika mArya suhastI ne zramaNa dIkSA pradAna kii| kamala-sI komala zayyA para sone vAle bhavanti sukumAla dIrghakAlIna tapasyA ke dvArA karma nirjarA karane me apane-Apako akSama pA rahe the| dIkSA ke prathama dina hI guru se Adeza prApta kara yAvajjIvana anazanapUrvaka kaThoramAdhanA karane ke lie vahA se prasthita hue aura zmazAna bhUmikA kI ora baDhe / nage pAva calane kA unhe abhyAma bhI nahIM thaa| patha me mutoTaNa kATo aura kakaro ke prahAra dvArA unake vomala padatala me raktavindu Tapakane lge| pathagata bAdhAjanita kleza ko samatApUrvaka mahana karate hue avanti sukumAla muni nirNIta sthAna taka pahuce eva zmamAna ke zilApaTTa para anazanapUrvaka dhyAnastha ho gae / madhyAhna ke tIvra Atapa ne unakI paDI parIkSA lI eva paca namaskAra mana kA smaraNa karane lge| dina TalA, rajanI kA Agamana huaa| mukomala muni ke caraNo se Tapako raktavado se mizrita patha ke dhulikaNo kI durgandha kSudhAta zizuoM ke mAtha mAmabhakSiNI jambukI ko khIca laayii| umane raktAplAvita muni ke talavo ko caattaa| kRtAnta sahodarA kI bhAti vaha muni ke vapu kA bhakSaNa karane lgii| cama kA AvaraNa caTa-caTaratA TUTatA gyaa| mAma, meda aura majjA ke svAda me lubdha zRgAlinI rayata manI kazerukA (pITha kI haDDI), parNakA (pAparva kI haDDI), karoTi (mamtakA kI haDDI), kapAlAsthiyo kA bhI carvaNa karane lgii| usake ziNu parivAra ne aura umane milakara prathama prahara me muni ke parI ko, dvitIya prahara meM jaghA ko, tRtIya prahara me udara ko aura caturtha prahara me muni ke zarIra ko nigala liyA / tava astitva kA bodha karAtA huA kakAla mAna avaziSTa raha gayA thaa| uttarottara caDhatI huI bhAvanA kI zreNI muni ko apane lakSya taka pahucA gyii| dhairya se bhayakara vedanA ko sahate hue bhadrApuna avanti sukumAla nalinI gulma vimAna ko prApta hue| devatAo ne Akara unakA mRtyu mahotsava manAyA / mahAnubhAva | mahAsattva ' kahakara muni ke guNo kI prazasA kii| bhadrAputra kI patnI ne AcArya suhastI kI paripad me bhadrAputra ko nahIM dekhaa| usane vandana kara munIndra se pUchA-"bhagavan, mere pati kahA hai " suhastI ne jJAnopayoga ke bala para avantI sukumAla kI patnI se samana vRttAnta kaha sunaayaa| putravadhU ke dvArA apane putra ke svargavAsa kI sUcanA prApta kara bhadrA pAgala kI bhAti dauDatI huI zmazAna bhUmi meM phucii| vahA puna ke asthipajara ko dekhakara Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya phUTa-phUTakara rone lagI aura vilapatI huI kahane lagI,"puna, tumane sasAra ko choDA, mA kI mamatA aura vadhuo kA mohapAza toddaa,| para pravajita hokara eka hI ahorAtri kI sAdhanA kara prANo kA parityAga kyo kara diyA ? kyA yahI rAtri tumhAre lie kalyANakara thI ? parivAra se nirmohI bane kyA dharmaguru se bhI nirmohI vana gae ? sata pariveza meM eka bAra mere Agana me Akara bhavana ko pavitna kara dete|" putra ke aurva-daihika saskAra ke sAtha bhadrA ke mAnasa me jJAna kI lau jala utthii| bhadrA kI putravadhuo ko bhI bhogapradhAna jIvana se virakti ho gyii| eka gabhiNI vadhU ko choDakara sArA kA sArA parivAra Arya suhastI ke pAsa dIkSita huaa|" avanti sukumAla ke putra ne pitA kI smRti me unake dehAvasAna ke sthAna para jaina mandira banavAyA thaa| vaha Aja avanti me mahAkAla ke nAma se prakhyAti prApta hai| ___ AcArya suhastI ke jIvana se sambandhita zreSThIputra avanti sukumAla nirmagtha kI yaha ghaTanA durvala AtmAo me dhairya kA sambala pradAna karane vAlI hai| AcArya suhastI ke zAsanakAla me gaNadharavaza, vAcakavaza aura yugapradhAna AcArya kI paramparA prArambha huii| gaNa ke dAyitva ko sambhAlane vAle gaNAcArya, Agama vAcanA pradAna karane vAle vAcanAcArya eva prabhAvotpAdaka, sArvajanIna adhyAtma pravRttiyo se yugacetanA ko dizAbodha dene vAle yugapradhAnAcArya hote hai| tIno dAyitva uttarottara eka-dUsare se vyApaka hai| gaNAcArya kA sambandha apaneapane gaNa se hotA hai| vAcanAcArya bhinna gaNa ko bhI vAcanA pradAna karate hai / yugapradhAna kA kAryakSetra sArvabhauma hotA hai| jaina-janetara sabhI prakAra ke loga unase lAbhAnvita hote hai| Arya suhastI kA ziSya parivAra vizAla thaa| unase kaI naye gaNa nirmita hue| ziSya sthavira rohaNa se uddehagaNa, sthavira zrIgupta se cAraNa gaNa, bhadra se uDupATita gaNa, sthavira RSigupta se mAnava gaNa, sthavira kAmadhi se vezapATika gaNa kA tathA gaNika, kAmaddhika Adi aneka avAntara gaNo kA ullekha kalpasUtra sthavirAvalI me milatA hai| ___ Arya suhastI se jaina dharma atyadhika vistAra ko prApta huaa| magadha kI bhAti avanti aura saurASTra pradeza bhI dharma kA pramukha kendra unake zAmanakAla me bana gayA thaa| tIsa varSa kI avasthA me dIkSita hokara sattara varSa taka sayama dharma kI samyak ArAdhanA karane vAle Arya suhastI vI0 ni0 292 (vi0 pU0 176) me avanti meM svargagAmI bne| Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saddharma- dhurINa AcArya suhastI AdhAra-sthala 1 kosabA''hArakate, ajjasuhatthIta damaga pavvajjA / avvateNa sAmAieNa raNNo ghare jAto || 3275 / / 2 ajjasuhatthA''gamaNa, duTTha saraNa ca pucchaNA kahaNA / pAvayaNammi ya bhattI, to jAtA sapatIraNNo // 3277 / / 3 sAhUNa deha paya, aha bhe dAhAmi tattiya molla / Necchati ghare ghettu, samaNA mama rAyapa~Do tti // 3280 // -5 tata prepIdanAryeSu sAdhuveSadharAnnarAn // 91 // 6 eva rAzo'ti nirbandhAdAcAyeM ke'pi sAdhava / vihartumA didizire tato'ndramilAdiSu // 16 // 7 niravadya zrAvakatvamanAryeSvapi sAdhava / dRSTvA gatvA svaguruve punarAkhyansa vismayA // 101 // - kSamAzramaNA -4 AyaM suhastI jAnAno'pyanepaNAmAtmIya ziSyamamatvena bhaNati - rAjadharmamanuvartamAna epa jana eva yathepsitamahArAdika prayacchati / tata AyaM mahAgiriNA bhaNitam - Arya 1 tvamapIdRzo bahuzra to bhUtvA yadyevamAtmIya ziSyamamatvenettha bravISi tato mama tava cAdya prabhUtti viSvak sambhoga naikatra maNDalyAsamuddezanAdivyavahArarati, eva sabhogasya viSvakkaraNamabhavat / 8 parAvartitumArebhe pradIpa-samaye'nyadA / prAcAryaM nalinIgulmAbhidhamadhyayana varam // 133 // 6 bhadrAyAzca suto'vanti sukumAla suropama / tadA ca vilasannAsItsaptabhUmigRhopari // 134 // dvAtriMzatA kalate sakrIDan sva strInibhairapi / tasminnadhyayane kaNaM dadau karNarasAyane // 135 // 105 (vRhatkalpa bhASya, vibhAga 3 ) ( bRhat kalpa, sabhApya vibhAga 3, panAka 20 ) (pari0 parva, sarga 11) 10 bhadrAya sadane gatvA muktvakA gurviNIvadhUma | vadhUbhi samamanyAbhi parivrajyAmupAdade // 175 // ( vRhatkalpa bhASya, vibhAga 3 ) (vRhatkalpa bhASya, 1 vibhAga 3) (pari0 parva, sarga 11) (pari0 parva, sagaM 11) (pari0 parva, sagaM 11) (pari0 parva, sagaM 11) (pari0 parva, sarga 11) Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya 11 guA jAtena punega cakra devakula mahat / jayanti sukumAlasya maraNasyAnabhUtale // 17 // taddevakulamadyApi vidyate'mantibhUpaNam / mahAkAlAbhidhAnena loke prapitamuccakaM // 177 // (pari0 parya, sarga 11) 12 zrIprAyamuhanimUri paTcatvAripAd 46 varSANi yugapradhAnaraye sarvAyu samera 14 paripAlya zrI vIrAt ephanavatyadhikazatadvaye 261 syagaMbhAg / / (paTTApalI samuccaya, zrI paTTAvalI sArodAra, pair 1ve) Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11-12. vizvabandhu AcArya balissaha aura guNasundara nAcArya valissaha aura guNasundara apane yuga ke prabhAvazAlI AcArya the| AcArya suhamtI eva vacasvAmI ke antarAla kAla meM vAlabhI yugapradhAna paTTAvalI ke anusAra Arya revatImitra, Arya magU, Arya dharma, Arya bhadragupta Adi kaI prabhAvaka yugapradhAna AcArya hue haiN| uname Arya guNasundara eka the / yugapradhAnAcAryoM me nAcArya suhastI ke bAda guNasundara kA krama hai|' ____ AcArya valissaha AcArya mahAgiri ke ATha prazukha ziSyo me se the| ve kAzyapa gotrIya brAhmaNa the| AcArya mahAgiri ke svargavAsa ke bAda unake sthAna para gaNAcArya ke rUpa meM unakI niyukti huii| zrutamampanna hone ke kAraNa gaNAcArya valissaha ne vAcanAcArya kA dAyitva bhI sambhAlA thaa| ___ AcArya guNasundara kA AcArya padArohaNa kAla vI0 ni0 261 (vi0 pU0 179) mAnA gayA hai| AcArya suhastI ke gaNa sacAlaka AcArya sasthita kA padArohaNa-kAla bhI yahI hai| isase pratIta hotA hai-AcArya suhastI ke bAda spaSTa rUpa se gaNAcArya, vAcanAcArya eva yugapradhAnAcArya kI bhinna-bhinna paramparA prArambha ho gayI thii| AcArya guNamundara kA svargavAsa vI0ni0 335 (vi0 pU0 135) me mAnya huA hai| ___ AcArya balissaha ke gaNa kI prasiddhi uttara balissaha ke nAma se hai| AcArya valimsaha ke jyeSTha guruvandhu bahula kA eka nAma uttara thA / ata dono guru ke nAma kA mamanvayAtmaka rUpa uttara valismaha nAma me prativimvita hai| AcArya sRhastI ke ATha zipyo me prathama ziSya eva Arya va.. vandhu hone ke kAraNa yaha nAma unake sammAna kA sUcaka bhI hai| vahula se Arya valissaha uttara meM hone ke kAraNa uttara vA sambhava kalpanA bhI hai| sa me nandI sUtra kA ullekha hai pagotta bahulasma sarivvaya pa Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya isa padya me kAzyapagotrIya valissaha ko vahula ke samAna avarathA prApta batAyA gayA hai| himavanta sthavirAvali ke anusAra samrAT khAravela ke dvArA Ayojita kumAragiri parvata para mahAzramaNa sammelana me AcArya valissaha upasthita the| isI prasaga para unhone vidyAnupravAda pUrva se agavidyA jaise zAstra kI racanA kI thii| kalpasUtra sthavirAvalI me uttara valissaha gaNa kI cAra zAkhAo kA ullekha isa prakAra haitajahA-kosabiyA, sotittiyA, (sotimUttiyA) koDavANI, cdnaagrii||20|| (1) kosa bikA, (2) sUktimatI, (3) koddvaannii,(4)cdnaagrii| vizvabandhu AcArya valissaha Arya mahAgiri ke uttarAdhikArI the| Arya mahAgiri kA -svargavAsa vI0ni0 245 (vi0pU0 225) meM huA thaa| isa AdhAra para AcArya balissaha kA kAla vI0 ni0 245 (vi0 pU0 225) mAnanA upayukta hai / prAdhAra-sthala 1 mahAgiri suhatyi guNasudara ca sAmajja khadilAyarija / revaimitta dhamma ca bhaddagutta sirigutta // 11 // (duSamAkAla zrIzramaNasaghastotram) 2 therassa Na ajjamahAgirissa elAvaccasaguttassa ime aTTa therA antevAsI ahAvaccA abhiNNAyA hutyA, tajahA-there uttare (1), there balissahe (2), there dhaNaDDe (3), there siriDDa (4), there koDinne (5), there nAge (6), there nAgamitte (7), there chalUe rohagutte kosiyagutte Na 8 // (kalpasUna sthavirAvalI) 3 therehinto Na uttara balissahehinto tatya Na uttara balissahe nAma gaNe niggaye / (kalpasUtra sthavirAvalI) Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13-14. svAdhyAya-priya AcArya susthita supratibuddha vyAghrApatya gotrIya AcArya susthita kAkadI ke rAjakumAra the| unakA janma vI0ni0 243 (vi0pU0 227) meM huaa| Arya suprativuddha unake sahodara eva" guru bhAI the| AcArya susthita 31 varSa gRha-paryAya meM rhe| Arya suhastI ke pAsa unhone vI0ni0 274 (vi0 pU0 196) me dIkSA grahaNa kii| dIkSA lene ke bAda zAstrIya jJAna meM unakI gati uttarottara vistAra pAtI rhii| -- AcArya suhastI ke bAda bI0ni0 261 (vi0 pU0 176) me AyaM susthita ne AcArya pada kA dAyitva sbhaalaa| una samaya unakI avasthA 48 varSa kI thii| 'AcArya suprativuddha vAcanAcArya pada para niyukta hue| mArya susthita eva supratibuddha ke pAca zipya the-(1) indradinna, (2) priyagrantha, (3) vidyAdhara gopAla, (4) Rpidatta, (5) arhaddatta / ' bhuvanezvara ke nikaTa kumAragiri parvata para dono mahodara susthita eva muprativuddha kaThora tapa sAdhanA me lage / yaha kumAgiri parvata vartamAna me khaNDagiri udaya-- giri parvata hI hai| jahA kI aneka jaina guphAe Aja bhI kaliMga nareza khAravela "mahAmeghavAhana ke dhArmika jIvana kI paricAyikAe hai| kaliMgapati mahAmeghavAhana khAravela ke netRtva me isI parvata para mahattvapUrNa Agama vAcanA kA kArya aura aneka zramaNo kA sammelana huA thaa| usame dono 'sahodara Arya susthita aura suprativuddha upasthita the| kaliMgAdhipa bhikSurAja ne ina dono kA vizepa sammAna kiyA thaa| kAkadI nagarI meM dono sAdhako ne jinezvaradeva kA koTi vAra japa kiyaa| isa ucca'tama sAdhanA se sagha ko atyadhika pramannatA huii| ukta sAdhanA ke pariNAmasvarUpa AcArya susthita ke gaccha kA nAma koTika gaccha humaa|' koTika gaNa kI cAra zAkhAe thI-(1) uccanAgarI, (2) vidyAdharI, (3) vAjI, (4) mdhymaa| koTika gaNa ke cAra kula the-(1)vabhalijja,(2)vatthalijja,(3)vANiya,. Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma ke prabhAvaka AcArya 110 (4) pahavAhana | ziSya priyagrantha se madhyama zAkhA kA, ziSya vidyAdhara gopAla se vidyAdhara zAkhA kA janma huA / " Arya indradina ke ziSya Arya dinna eva Arya dinna ke ziSya Arya zAnti zreNika siMhagiri the / Arya zAnti zreNika se uccanAgarI zAkhA kA vikAsa huA / uccanAgarI zAkhA kA sambandha uccanagara se bhI batAyA jAtA hai / yugapradhAna AcArya suhastI ke 12 pramukha ziSyo me se Arya susthita eka the / unhone 65 varSa kI sayama paryAya me 48 varSa taka sagha kA netRtva kiyaa| kumAragiri parvata para e6 varSa kI Ayu pUrNa kara svAdhyAyapriya AcArya susthita vI0 ni0 339 (vi0 pU0 131 ) me svargagAmI bane / AdhAra-sthala 1 therANa suTTiyasupaDibuddhANa koDiyakAkadANa vagdhAvaccasagottANa ime paca therA atevAsI ahAvaccA abhinnAyA hotyA, ta jahA - yere ajjaidadinne, there - piyagathe, there vijjAharagovAle kAsavagotteNa, there isidatte, there arahadatte / ( kalpasUtra sthavirAvali 217, sa0 puNmavijayajI ) 2 suTTiya supaDibuddha, ajje dunne vi te namasAmi / bhikkhurAya - kaliMgA hiveNa sammANie jiTTe // 10 // (himavata sthavirAvalI) 3 prIti sRjantI puruSottamAnA dugdhAmburAzeriva padmavAsA / hRdA jina vibhrata AvirAsIttatsU riyugmAdiha "koTikAkhyA // 44 // ( paTTAvalI samu0, zrImahAvIra paTTa paramparA, pR0 124) 4 tajahA uccAnAgarI vijjAharI ya vairI ya majbhimillA ya / koDiyagaNassa eyA, havati cattAri sAhAo se ki ta kulAI ? tajahA - paDhametya vabhalijja vitiya nAmeNa vaccha lijja tu / tatiya purNa vANijja cautthaya pannavAhaNaya / (kalpa sUtra sthavirAvalI 216 ) -5 yerehito Na piyagathehito ettha Na majjhimA sAhA niggayA, therehito Na vijjAharagovAlehito tattha Na vijjAharI mAhA niggayA / (kalpa sUtra sthavirAvalI 217) 6 therassa Na ajjaidadinnassa kAsavagottassa ajjadinnethere yerehito Na ajjasatise jie - hito Na mADharasagottehito etya Na uccAnAgarI sAhA niggayA / (kalpa sUtra sthavirAvalI 218 ) Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15-16. santa zreSTha AcArya zyAma aura SAMDilya jaina paramparA me kAlaka nAma ke kaI AcArya hue haiM / uname prathama kAlakAcArya zyAmAcArya ke nAma se prasiddhi prApta haiM / nandI sthavirAvalI ke ullekhAnusAra hArita golI Arya valissaha ke ziSya Arya svAti the / AcArya svAti bhI hArita gotIya parivAra ke the / AcArya zyAma Arya svAti ke ziSya the / ' zyAmAcArya apane yuga ke mahA prabhAvaka AcArya the / unakA janma vI0 ni0 280 (vi0 pU0 160 ) me huA / sasAra se virakta hokara vI0ni0 300 (vi0 pU0 170 ) me unhone zramaNa dIkSA svIkAra kI / dIkSA grahaNa ke samaya unakI avasthA 20 varSa kI thii| mahatI yogyatA ke AdhAra para vI0 ni0 335 ( vi0 pU0 135 ) me unhe yugapradhAnAcArya ke pada para vibhUSita kiyA gayA thA / 1 AcArya zyAma dravyAnuyoga ke vizeSa vyAkhyAkAra the / prajJApanA jaise vizAlakAya sUtra kI racanA unake vizada vaiduSya kA pariNAma hai| jainAgama sAhitya me prajJApanA upAgAgama hai eva cAra anuyoga meM vaha dravyAnuyoga hai / isake 36 prakaraNa haiM | jIvAdi vibhinna tAttvika viSayo kI sAmagrI isa sUtra me upalabdha hai / isa grantha ko Agama rUpa me svIkAra kara lenA AcArya zyAma kI nirmala nIti para samagra zramaNa sagha ke hArdika vizvAsa kA dyotaka hai| nAma unakA zyAma thA, para vizuddhatama caritra kI ArAdhanA se ve atyanta ujjvala paryAya ke dhanI the / 1 AcArya zyAma kI adhika prasiddhi nigoda vyAkhyAtA ke rUpa me hai / eka vAra sImandhara svAmI se mahAvideha me sUkSma nigoda kI viziSTa vyAkhyA saudharmendra ne sunI aura prazna kiyA- "bhagavan / bharata kSetra me bhI nigoda-sambandhI isa prakAra kI vyAkhyA karane vAle koI muni, zramaNa, upAdhyAya aura AcArya hai 5 dharmendra ke samAdhAna me sImandhara svAmI ne AcArya zyAma kA nAma prastuta kiyA / saudharmendra vRddha brAhmaNa ke rUpa me AcArya zyAma ke pAsa AyA / unake jJAnavala kA parIkSaNa karane ke lie usane apanA hAtha unake sAmane kiyA / hasta Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya rekhA ke AdhAra para AcArya zyAma ne jAnA - ' navAgantuka vRddha brAhmaNa kI Ayu palyopama se bhI Upara pahuca rahI hai / ' AcArya zyAma ne usakI ora gambhIra dRSTi se dekhA aura kahA - "tuma mAnava nahI deva ho / " saudharmendra ko AcArya zyAma ke isa uttara se santoSa milA eva nigoda ke viSaya me jAnanA cAhA / AcArya zyAma ne nigoda kA sAgopAga vivecana kara indra ko AzcaryAbhibhUta kara diyaa| apanI yAtrA kA rahasya udghATita karate hue saudharmendra ne kahA - " maine sImandhara svAmI se jaisA vivecana nigoda ke viSaya meM sunA thA vaisA hI vivecana Apase sunakara maiM atyanta hI prabhAvita huA hU / "" devo kI rUpa sampadA ko dekhakara koI ziSya zramaNa nidAna na kara le, isa hetu se bhikSAcaryA me pravRta muni maNDala ke Agamana se pahale hI sodharmendra zyAmAcArya kI prazaMsA karatA huA jAne lagA / jJAna ke sAtha aha kA abhyudaya bhI bahuta svAbhAvika hai| mahA parAkramI viziSTa sAdhaka bAhubalI me eva kAmavijayI Arya sthUlabhadra me bhI ahakAra mUrta rUpa dhAraNa kara prakaTa ho gayA thA / zyAmAcArya ke zabdo me bhI ahaM sira uThAkara bolA - "sodharmendra devAgamana kI bAta mere ziSya binA kisI sAketika cihna " kaise jAna pAeMge ?" AcArya deva kA nirdeza pA sodharmendra ne upAzraya kA dvAra pUrva se pazcimAbhimukha kara diyA / AcArya zyAma ke ziSya gocarI karake lautte| ve dvAra ke sthAnAntaraNa se lekara indrAgamana kI sArI ghaTanA ko sunakara vismayAbhibhUta ho gae / indrAgamana kI yaha ghaTanA prabhAvaka carita ke kAlaka sUri prabandha me AcArya kAlaka ke sAtha eva vizeSAvazyaka bhASya, Avazyaka cUrNi - Adi grantho me Arya rakSita ke sAtha bhI prayukta hai / mAthurI yuga-pradhAna paTTAvalI ke anusAra AcArya zyAma ke bAda Arya pADilya hue hai| AcArya devaddhigaNI kSamAzramaNa ne unhe jItadhara vizeSaNa se vizeSita kiyA hai / Arya pADilya kAzyapa gotrIya the / " jIta vyavahAra kI pratipAlanA meM pUrNa jAgarUka the / pADilya gaccha kA prArambha inhI se huA thA / nigoda vyAkhyAtA zyAmAcArya kA zAsanakAla 41 varSa taka rhaa| jaina zAsana kI zrIvRddhi me vizeSa khyAti prApta kara vIra nirvANa 376 (vi0 pU0 14 ) meM 66 varSa kI avasthA me svargagAmI bane / Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ santa-zreSTha AcArya zyAma aura pADilya 113 AdhAra-sthala 1 hAriyagota sAi ca, vadimo hAriya ca sAmajna // 26 // (nandI sthavirAvalI) 2 sirivIrAno gaesupaNatIsahiesu tisaya (335) vrisesu| paDhamo kAlagasUrI, jAmo sAmajjanAmutti // 55 // (rala sacaya prakaraNa, panAka 32) 3 nijUDhA jeNa tayA pannavaNA savabhAva panavaNA / tevIsa imo puriso pavaro so jayai sAmajjo // 18 // (pari0 parva, Rpi maDala, panAka 353) 4 sirivIra jiNidAo varisasayA tinnibIsa (320) ahiyaao| kAlayamUrI jAo sako paDibohimo jeNa / (vicAra zreNI pariziSTam) 5 bande kosiya gotta, saDilla majjajIyadhara // 126 / / (nandI sthavirAvalI) Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17-16. mokSa-vIthi-pathika AcArya samudra, maMgU, bhadragupta himavanta sthavirAvalI aura nandI sthavirAvalI ke anusAra AcArya pADilya ke uttarAdhikArI samudra aura samudra ke uttarAdhikArI AcArya magU the| vAlabhI yuga-pradhAna paTTAvalI ke anumAra magU revatI minna ke uttarAdhikArI the| ____ nandI sthavirAvalI me AcArya samudra aura magU kI prazasta zabdo me prazasA kI gayI hai| AcArya samudra ke guNAnuvAda kA zloka isa prakAra hai tisamuddaravAyakitti dIvasamuddesu gahiyapeyAla / vade ajjasamudda akkhumiyasamuddagabhIra // 26 // prastuta zloka ke anusAra AcArya samudra kI kIti AsamudrAnta taka vistRta thI aura ve pratikUla paristhiti meM bhI akSubhita mamudra kI bhAti gamIra the| magU ke lie nandI sthavirAvalI kA zloka hai bhaNaga karaga-jharaga pabhAvaga nnaanndsnngunnaann| vadAmi ajjamaGga suyusAgarapAraga dhIra / / 27 / / prastuta zloka kI vyAkhyA caNikAra ne isa prakAra se kI hai-"mAliyapuramuttattha bhaNatIti bhnnko| caraNa-pharaNapriyA karotIti kaark| muttatge ga maNamA jhAyato jjhrko| parappavAdijayeNa pavayaNapabhAvako / nANadagaNagaNa guNANa ca pabhAvako AdhAro y|" / bhAcArya magU Agama-adhyetA, mAnAra-kugala, sUtrArtha gA mAnagima cinana phagne vAne, paravAdI vijetA, pravanana-prabhAvaka, zAna, dazana, guNasampanna, zrA gAgara-pAragAmI, dhutidhara AcArya the| ___ AcArya bhadragupta daga pUrvadhara the| jyotiSa vidyA ke prANTa miAna meN| bhArata ne AcArya bhadragupta mI anazana pI mini meM vizeSa ugAgA kI bhii| mAnAyaM vanamvAmI ne bhI dama pUryo pAbhAga mAnAya bhAgRta meM pragariyA AnA pAzmiya unadhi mAgaharAne meM mAtA gaTa In Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSa-vIthi pathika AcArya samudra, magU, bhadragupta 115 padArohaNa kAla vI0 ni0 414 (vi0 pU0 56 ) hai / unakA svargavAsa vI0 ni0 454 (vi0 pU0 16 ) me huA thA / tadanantara AcArya magU kA AcArya-kAla prArambha hotA hai / AcArya bhadragupta kA kAla AcArya vajra svAmI se kucha pUrva hai / kAlakrama ke anusAra AcArya samudra aura magU AcArya kAlaka dvitIya se pUrva aura AcArya bhadragupta kAlaka dvitIya se vAda ke hai para tIno kA jIvana prasaga ekasAtha sambaddha kara dene ke kAraNa inhe zyAmAcArya aura SADilya ke pazcAt prastuta kiyA hai / Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20. krAnti-caraNa AcArya kAlaka (dvitIya) dvitIya kAlakAcArya mahAna krAntikArI the| ve dhArA nagarI ke vairasiMha rAjA ke putra the| unakI mAtA kA nAma surasundarI thA aura vahina kA nAma sarasvatI / sarasvatI atyanta rUpavatI kanyA thii| azvArUDha rAjakumAra mantrI ke sAtha eka dina nagara ke bahirbhUbhAga me idhara-udhara paribhramaNa karatA huA krIDArata thaa| vahA usane guNAkara muni ko dekhA, pravacana sunaa| dhanarava gambhIra girA ke zravaNa se parama pramoda ko prApta kAlaka kumAra sasAra se virakta ho gyaa| dIkSA lene kI bhAvanA jAgRta huii| isa bhAvanA kA prabhAva bahina sarasvatI para bhI huaa| dono bhAI-bahina muni guNAkara ke pAsa dIkSita ho ge| kAlaka kumAra kAlaka muni bana ge| kAlaka muni pratibhAsampanna yuvaka the| alpasamaya me zAstro ke pAragAmI vidvAn bne| unake guru ne unhe yogya samajhakara AcArya pada se vibhUSita kiyaa| eka vAra sasagha AcArya kAlaka kA padArpaNa ujjayinI meM huaa| usa samaya ujjayinI kA zAmaka gardabhilla thaa| vaha AcArya kAlaka kI bhaginI sAdhvI sarasvatI ke anupama rUpa-saundarya ko dekhakara mugdha ho gyaa| rAjA kA Adeza pA rAjapuruSo ne karuNa svara se krandana karatI 'hA ! rakSa, hA ! rakSa, bhrAta / ' kahakara sahodara AcArya kAlaka ko smaratI, kalapatI-vilapatI sAdhvI sarasvatI kA apaharaNa kara liyaa| AcArya kAlaka kA prastuta ghaTanA se uttejita ho jAnA sabhava thaa| ve rAjasabhA meM pahuce eva rAjA gardabhilla ke sammukha upasthita hokara bole-"phalo kI rakSA ke lie bADa kA nirmANa hotA hai| bADa svaya hI phala ko khAne lage to phalo kI rakSA kaise ho sakatI hai ? sarakSaka hI sarvasva kA aparaNa karane lage to dukha darda kI bAta kisake sAmane kahI jA sakatI hai ?" "rAjan / Apa samagra vargoM ke eva dhArmika samAja ke rakSaka hai / Apake dvArA eka sAdhvI ke vratabhaga kI vAta ucita nahIM hai|" mAcArya kAlaka ne yaha bAta sayata svaro me eva zAlIna zabdo me kahI thI, kintu nRpAdhama para isakA koI prabhAva nahI huaa| mantrIsahita paura jano ne bhI Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ krAnti-caraNa AcArya kAlaka (dvitIya) 117 gardabhilla ko dRDha svaro me nivedana kiyA, para mithyA mohArUDha, mUDhamati rAjA ne unakI prArthanA para koI dhyAna nahIM diyaa| ___ AcArya kAlaka me kSAna teja uddIpta ho uThA, "tamhA sai sAmatthe ANA bhaTTammi no khalu uvehA" sAmarthya hone para AjJA bhraSTa kI kabhI upekSA nahI karanI caahie| "jina pravacana ke ahita mAdhaka, avarNavAdI ko pUrNa zakti lagAkara roka denA caahie|" yaha eka hI vAta AcArya kAlaka ke mastiSka me cakkara kATane lgii| unhone gardabhilla ko rAjacyuta karane kI ghora pratijJA kii| AcArya kAlaka kA spaSTa nirNaya thA-"maryAdAbhraSTa gardabhilla ko rAjacyuta na kara dU to saMgha ke pratyanIka, pravacana-praghAtaka, sayama-vinAzaka vyaktiyo jaisI gati mujhe prApta ho| gardabhilla zaktizAlI zAsaka thaa| usase lohA lenA AsAna bAta nahIM thii| AcArya kAlaka isa bAta ko bahuta acchI taraha jAnate the| apanI ghora pratijJA kA bheda kahI khula na jAe, isa bAta ko gambhIratA se lete hue AcArya kAlaka zahara me sajJAzUnya kI bhAti ghUmane lge| nagara kI galiyo, caurAho rAjapatho para asabaddha apalApa karate hue ve kahate-"gardabhilla narendra hai to kyA ? deza samRddha hai to kyA? usakA anta pura ramya hai to kyA ? nagarI sura'kSita hai to kyA ? nAgarika jana sundara paridhAna pahane hue hai to kyA? mai bhikSArtha bhaTakatA hU~ to kyA ? zUnya devala me nivAsa karatA hU to kyA ?" ____ AcArya kAlaka ke isa apalApa ne savako bhrAnti me DAla diyaa| rAjA garda'bhilla ko lagA-"AcArya kAlaka bhaginI ke vyAmoha me vikSipta ho cuke hai|" apane karaNIya hetu nirvighna bhUmikA kA nirmANa kara rAjanIti-dakSa AcArya kAlaka katipaya samaya ke bAda ekAkI vahA se nikala paDe / pazcima dizA kI ora bar3hate hue ve sindhu taTa para phuce| vahA para 66 zAho (zaka sAmanto) ko vidyAbala se prabhAvita kara unake sAtha AcArya kAlaka ne ghaniSTha mitratA sthApita kara lii| zaka sAmanto para eka mukhya zAha (rAjA) bhI thaa| eka dina zaka sAmanta rAjabhaya se ghira gae / usa sakaTa se bacAne ke lie zaka sAmanto ko naukA para caDhAkara AcArya kAlaka siMdhu nadI ko pAra karate hue saurASTra phuce|' nizIthacUNi me zako kA 'pArasa kula' me hone kA ullekha hai| sambhavata pArasa kula phArasa khADI ke nikaTa kA koI pradeza thaa| vidvAno kI dRSTi se vartamAna me yaha IrAna kA sthAna hai| pArasa kula zako kA nivAsasthAna hone se zaka kula ke nAma se bhI prasiddha rahA hai| kaI kA abhimata hai-AcArya kAlaka sindhu prAnta se zaka sAmanto ko lekara Ae the| ___ bhArata se sudUravartI kSetra IrAna se itane vizAla dala ko prabhAvita kara le AnA usa samaya kI kaThina paristhitiyo me eva yAtAyAta ke sAdhano ke ucita Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya abhAva me eka AcArya ke lie asaMbhava thA / zako kI pUrNa nivAsasthalI pArasa kI kula hone se nizIthacUrNi me unake lie pArasa kula kA ullekha honA sambhava haiM / ghanAgama ( varSA Rtu kA Agamana) ke samAgama hone ke kAraNa zako sahita AcArya kAlaka ko saurASTra me kaI mahIno taka rukanA paDA / zaradaRtu kA Agamana huA / vizAladala ke sAtha AcArya kAlaka vahA se prasthAna kara pAcAla eva lATAdi pradeza para vijayadhvaja phaharAte hue mAlava kI sImA para pahuca ge|" narendra gardabhilla apanI vidyAzakti para garvita thA / AkramaNa kI bAta sunakara bhI gardabhilla ne koI dhyAna nahI diyA / usane na nagara-durga ko zastro se sajjita kiyA aura na saMnya-dala ko koI Adeza diyaa| nagara ke dvAra bhI zatrubhaya se banda nahI kie gae / AcArya kAlaka apane me pUrNa sAvadhAna the| unhone apane dala se kahA"ujjayinI kA zAsaka gardabhilla aSTamI caturdazI ke dina aSTottara-sahasra japapUrvaka 'rAsabhI' vidyA kI siddhi karatA hai / vidyA siddha hone para rAsabhI bhaukatI hai / usake karkaza svaro ko sunate hI pratidvandvI ke mukhadvAra se pIpa jharatA hai aura vaha sajJAzUnya ho jAtA hai / rAsabhI ke ina svaro kA prabhAva pratidvandvI pakSa para sArdhaM tIna gavyUti paryanta hotA hai / ata vidyA se aprabhAvita kSetra meM tambU tainAta kara lenA ThIka hai / zaka sAmanto ne vaisA hI kiyaa| rAsabhI ke prabhAva ko samApta kara dene ke lie zabdavedhI vANa ko calAne me kuzala eka sau ATha subhaTa rAjaprAsAda kI ora nizAnA sAdhakara ucita sthAna para baiTha ge| vidyA sAdhana ke samaya sabhI kA muha khulate hI apane karma me jAgarUka subhaTTo ne sutIkSNa vANo se tatkAla usakA muha bhara diyaa| isase rAsabhI kupita huI eva azuci padArthoM kA rAjA gardabhilla para prakSepa kara adRzya ho gayI / zatru ko nirbala jAnakara zaka sAmanto ne sabala sainya zakti ke sAtha avanti para ekasAtha dhAvA bola diyA / lATa pradeza kI senA bhI isakA pUrA sAtha de rahI thii| pUrva taiyArI ke abhAva me zaktizAlI gardabhilla bhI videzI sattA ke sAmane parAjita ho gyaa| subhaTTo ne rAja gardabhalla ko bandI banAkara AcArya kAlaka ke sammukha prastuta kiyA / bahina sarasvatI ko pAkara AcArya kAlaka prasanna hue eva unake Adeza se anyAyI zAsaka gardabhilla ko padacyuta kara subhaTo ne chor3a diyA / vRhatkalpa bhASya cUrNi ke anusAra gardabha avanti rAjA 'anila suta yava' kA putra thaa| vaha apanI vahina aDoliyA ke rUpa-saundarya para mugdha thaa| usakI icchApUrti me dIrghapRSTha nAma kA mantrI pUrNa sahayogI thA / cUrNa sAhitya meM ullikhita yaha gardabha sabhavata sarasvatI kA apaharaNakartA garda bhilla hI thA / jo vipayAndhatA ke kAraNa videzI zakti dvArA parAjita hokara Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ krAnti-caraNa AcArya kAlaka (dvitIya) 116 khinna thA eva pakha kaTe pakSI kI bhAti sarva sAdhana sAmagrI-vihIna lekara chaTapaTA rahA thaa| mAlava pradeza para zako kA rAjya sthApita huaa| AcArya kAlaka ne vahina sarasvatI ko puna dIkSA dI aura svaya ne prAyazcittapUrvaka manomAlinya eva pApamaya pravRtti kA zodhana kiyaa|"prbhaavshaalii vyaktitva ke kAraNa pUrvavat sagha kA netRtva AcArya bAlakA sabhAlane lge| bhRguvakSa (bharoca) lATa deza kI rAjadhAnI thii| vahA ke mahAn zAmaka valamina aura bhAnumitra the| ve AcArya kAlaya ke bhAnaje the| AcArya kAlaka ko vijayI banAne meM unakA pUrA sahayoga thaa| avanti para cAra varSoM taka zako ne zAmana piyaa| bhArata bhUmi ko videzI sattA se zAmita dekhakara calagina eva bhAnumitra kA pUna uvala uThA / unhone mAlava pa bhAkramaNa kiyA evaM zaka sAmantI ko burI taraha se abhibhUta kara vahA me unake zAmana kA mUlIccheda kara diyaa| ujjayinI kA pAvana prAgaNa svAtantrya kI ramya razmiyoM meM camaka utthaa| balamitra vahA kA zAmaka bnaa| zakocchedaka eva itihAma-prasiddha tejasvI zAmaka vIra vikramAditya gaha banamina hI thaa| bhAnaje balamitra aura bhAnumina kI vizeSa prArthanA para mahAn prabhAvaka AcArya kAlaka ne bhRgu kakSa (mageMca)meM cAturmAga kiyaa| valamitra eva bhAnumina kI vahina kA nAma mAnuzrI thaa| valabhAnu bhAnuzrI kA puna thA / paramavirakti ko prApta valabhAnu ko AcArya kAlaya ne dIkSA pradAna kI thii| isase valamitra aura bhAnumina prakupita hue aura unhoMne anukUna paripaha utpanna kara AcArya kAlaka ko pAvamakAla me hI vihAra karane ke lie vivaza kara diyA thaa| prabhAvaka carita ke anumAra vihAra kA nimitta rAjapurohita yaa| bhAgineya bala mitra va bhAnumitra kI agAdha zraddhAnAcArya kAlaka ke prati ghii| rAjapurohita rAjamammAna prApta AcArya kAlaka se jalatA thaa| eka dina zAstrArtha meM AcArya kAlaka se parAbhava ko prApta rAjapurohita ne unake niSkAsana kI yojanA mocii| umane balamina aura mAnumina se nivedana kiyA-"rAjan / mahApuNyobhAga AcArya kAlaka ke caraNa hamAre lie vadanIya hai / patha para akita unake caraNacihno para nAgariko ke paira Tikane se athavA unakA atikramaNa hone se gururAja kI AzAtanA hotI hai| yaha AzAtanA rAjya ke lie vighnakAraka hai| isame rASTra meM amagala ho sakatA hai| saralahRdaya bhrAtRdaya ke hRdaya meM nikaTavartI rAjarohita kI yaha vAta jaca gayI para pAvasa kAla me AcArya kAlaka kA niSkAmana hone se mahAna apavAda kA maya thA / isa apavAda se bacane ke lie rAjA kA Adeza prApta kara rAja purohita ne ghara-ghara me AdhAkarmadopa niSpanna gariSTha bhojana AcArya kAlaka ko pradAna karane kI ghopaNA kii| nAgarika jano ne vaimA hI kiyaa| epaNIya AhAra-prApti ke abhAva meM zAsana-vyavasthA kI Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya ora se anukUla parIpa utpanna huA jAnakara AcArya kAlaka ne pAvama ke madhya hI vihAra kara diyA / granthAntara ke anusAra AcArya kAlaka kA yaha vihAra 'avanti' se huA thA / AcArya kAlaka vihAra kara pratiSThAnapura pdhaare| pratiSThAnapura kA zAsaka zAtavAhana jaina dharma ke prati atyanta zraddhAlu zrAvaka thA / porajano sahita zAsaka zAtavAhana ne AcArya kAlaka kA bhArI sammAna kiyA / bhAdrava zuklA pacamI kA dina nikaTa thA / savatsarI parva ko atyanta utsAha ke sAtha manAne kI carcA cala rahI thI / pratiSThAnapura meM isI dina indradhvaja mahotsava bhI manAyA jAtA thA / zAsaka zAtavAhana dono parvoM ke kAryakrama se lAbhAnvita honA cAhatA thA / usane prArthanA kI "Arya / savatsarI parva paSThI ko manAyA jAe, jisase maiM bhI isa parva kI samyak ArAdhanA kara skuu|" AcArya kAlaka maryAdA ke prati dRDha the / rAjabhaya se isa mahAna tithi kA atikramaNa karanA unakI dRSTi meM ucita nahI thA / unhone nirbhaya hokara kahA - "meru prakampita ho sakatA hai| pazcima dizA me ravi udaya ho sakatA hai, para isa parva kI ArAdhanA me pacamI kI rAtri kA atikramaNa nahI ho sktaa| rAjA ne parva ko caturthI ke dina manAne kA prastAva prastuta kiyA AcArya kAlaka kI dRSTi me isa parva ko eka dina pUrva manAne me koI vAdhA nahI thI / unhone zAtavAhana ke isa prastAva ko saharSa svIkAra kara liyA / atizaya ullAsa ke sAtha gardabhilla ucchedaka AcArya kAlaka 1 netRtva meM sarvaprathama caturthI ke dina savatsarI parva manAyA gayA / deza-dezAntara me viharaNa karate hue AcArya kAlaka kA padArpaNa eka vAra avanti me huA / isa samaya AcArya kAlaka vRddhAvasthA meM the / vArdhakya kI cintA na kara ve apane ziSya varga ko atyanta jAgarUkatA ke sAtha Agama vAcanA dete the / AcArya kAlaka jaisA utsAha unake ziSya varga me na thA / ve Agama vAcanA grahaNa karane me atyanta udAsIna the| apane ziSyo ke isa pramattabhAva se AcArya kAlaka khinna hue / unako zikSA dene kI nIyata se AcArya kAlaka ne ziSya- sagha se alaga ho jAne kI bAta socI / zayyAtara ke pAsa jAkara AcArya kAlaka bole--"maiM apane avinIta ziSya sagha ko yahA choDakara inhe vinA sUcita kie hI apane praziSya sAgara ke pAsa svarNabhUmi kI ora jA rahA hU / socatA hU ziSyo dvArA anuyoga na grahaNa karane para merA inake bIca me rahane se koI upayoga nahI hai pratyuta ina ziSyo kI uccha khalatA karmabandhana kA hetu hai / ho sakatA hai mere pRthaktva se ve sabhala jAe aura unhe apanI bhUla samajha me A jAe / para mere cale jAne kI sUcanA ziSya varga ko atyanta AgrahapUrvaka pUchane para unheM saroSa svaro me batAnA / " zayyAtara ko isa prakAra apanA kathya pUrI taraha se samajhAkara ziSyo ke uThane se pahale hI gupta rUpa se AcArya kAlaka ne vihAra kara diyaa| Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ krAnti-caraNa AcArya kAlaka (dvitIya) 121 mArgavartI vastiyo ko pAra karate hue ve mudUra svarNabhUmi me suziSya sAgara ke pAsa phuNce| Agama vAcanArata ziSya mAgara ne unhe sAmAnya vRddha sAdhu samajhakara abhyutthAnAdipUrvaka koI svAgata nahI kiyaa| artha-paurupI (arthavAcanA) ke samaya ziSya sAgara ne sammukhIna AcArya kAlaka ko saketa karate hue pUchA-"khata / merA kathana samajha meM A rahA hai ?" AcArya kAlaka ne 'Am' kahakara svIkRti dii| sAgara sagarva bole-"vRddha | avadhAnapUrvaka suno|" AcArya kAlaka gambhIra mudrA me baiThe the / Arya sAgara anuyoga pradAna me pravRtta ho ge| ___avanti me AcArya kAlaka ke zipyo ne dekhA-unake bIca meM AcArya kAlaka nahIM haiN| unhone idhara-udhara TUTA para ve kahI na mile / zayyAtara se jAkara piyo ne pUchA--"AcArya deva kahA hai ?" mukhamudrA ko vakra banA zayyAtara ne kahA-"Apake mAcArya ne Apako bhI kucha nahIM kahA, mujhe kyA kahate ?"ziSyo ne puna AcArya kAlaka ko DhUDhane kA prayatna kiyA para ve asaphala rhe| AgrahapUvaka pUchane para zAyyAtara ne kaThora rusa banAkara ziSyo se kahA-"Apa jaise avinIta ziSyo kI anuyoga grahaNa karane me alasatA ke kAraNa kheda-khinna AcArya kAlaka svarNabhUmi me praziSya sAgara ke pAma cale gae hai|" zayyAtara ke kaTu upAlambha se lajjita, guru ke vinA anAzrita, udAsIna ziSyo ne tatkAla bhavanti se svarNabhUmi kI ora prasthAna kara diyaa| vizAla sagha ko vihAra karate dekha loga prazna karate-"kona AcArya jA rahe haiM ?" ziSya kahate- 'AcArya kAlaka / " yaha vAta kAno-kAna tela-vindu kI tarasa prasArita ho gyii| zrAvaka varga ne Arya sAgara se nivedana kiyA-"vizAla parivAra sahita AcArya kAlaka A rahe haiN|" apane dAdA guru ke Agamana kI bAta suna unhe atyanta prasannatA huii| pulakitamanA hokara Arya sAgara ne apane zipya varga se guru ke Agamana kI sUcanA dI aura kahA-"maiM unase kaI gambhIra prazna pUchakara samAhita bnuugaa|" zIghra gati se calate hue AcArya kAlaka ke ziSya svarNabhUmi me pahuce aura svAgatArtha sAmane Ae hue zramaNa sAgara ke ziSyo se pUchA-"AcArya kAlaka yahA padhAre hue haiM ?" uttara milA-"eka vRddha zramaNa ke atirikta koI nahIM aayaa|" upAzraya me pahucakara AcArya kAlaka ko kAlaka ke ziSyo ne sabhakti vandana kiyaa| navAgantuka zramaNa saMgha dvArA abhivandita hote dekhakara Arya sAgara ne AcArya kAlaka ko phcaanaa| apane dvArA kRta avinaya ke kAraNa unhe lajjA kI anubhUti huii|"hRdy anutApa se bhara gayA / gurudeva ke caraNo me girakara kSamA maagii| vinamra svaro me pUchA-"gurudeva, maiM anuyoga vAcanA ucita prakAra se de rahA thA?" AcArya kAlaka ne kahA- "tumhArA anuyoga samyak hai, para garva mata karanA / jJAna anata hai, muSTi-bhara dhUlirAzi ko eka sthAna se dUsare sthAna para eva dUsare sthAna se tRtIya sthAna para rakhate-uThAte samaya vaha nyUna-nyUnatara hotI Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya jAtI hai | tIrthakara pratipAdita jJAna gaNadhara AcArya, upAdhyAya ke dvArA hama taka pahucate-pahucate vaha alpa- alpatara ho gayA hai / " AcArya kAlaka ne praziSya sAgara ko aneka prakAra kA prazikSaNa diyA eva ve anuyoga - pravartana me bhI lage / AcArya kAlaka kA jIvana vismayakArI prasago se sayukta hai / anyAyI rAjA kA pratikAra karane ke lie aura use sabala sabaka sikhAne ke lie bhArata kI sImA ko pAra kara videza jAnA, zAho ke sAtha maitrI sthApita karanA, zaka sAmanto ke vizAla dala ke sAtha naukA se sindhu ko pArakara bhArata pahucanA, yuddha kA savala morcA banAkara avanti para AkramaNa karanA, gardabhilla jaise zaktisAmarthya se yukta zAsaka ko parAbhUta kara use deza se niSkAsita kara denA tathA zako ko rAjasiMhAsana para sthApita kara bhAratIya rAjanIti kI eka naI tasvIra gaDha denA AcArya kAlaka ke sudRDha manovala eva sazakta vyaktitva kA paricAyaka hai / AcArya kAlaka gaMbhIra cintaka the / unhone ahiMsA, satya, asteya, brahmacarya, aparigraha, rAga-dveSa kA parihAra, dharmadhyAna va zukladhyAna ina ATha prakAra ke puSpo se AtmA kI arcA ko kalyANa kA mArga batAkara vizuddha adhyAtma bhAva kA pratipAdana kiyA hai| * AcArya kAlaka kA bhUbhramaNa bhI bahuta vistRta thA / pazcima meM IrAna evaM dakSiNa pUrva me jAvA, sumAtrA taka kI padayAtrA karane kA zreya unhe hai / videza yAtrA AcAryoM kI paramparA me sarvaprathama dvAra AcArya kAlaka ne kholA / AcArya kAlaka kA ziSya sagha vizAla thA / para unake sAtha AcArya kAlaka kA dRDha anuvadha nahIM thA / avinIta ziSyo ke mAtha rahane se karma vadhana hI hogA, yaha soca ve ekAkI padayAtrA para cala paDe the / yaha prasaga unake nirlepa mAghanA jIvana kA prazasta nidarzana hai / AcArya kAlaka kA nimitta eva jyotipa-sabadhI jJAna atyanta vizada thA / " yaha vidyA unhone pratiSThAnapura meM AjIvako ke pAsa grahaNa kI thii|" caturthI ko savatsarI manAne ke unake sarvathA madyaska nirNaya ko sagha ne eka rUpa meM mAnya kiyA / isame pramukha hetu AcArya kAlaka kA tejasvI vyaktitva hI thA / AcArya kAlaka kI paramparA me pADilya zAkhA kA nirmANa huA / jaina samAja para atizaya prabhAva choDakara AcArya kAlaka ne svarga-gamana kiyaa| gardabhitla kI rAjacyuti eva zako ke avanti rAjasiMhAsana para ArohaNa kA samaya vI0 ni0 453 (vi0 pU0 17 ) hai / ima AdhAra para AcArya kAlaka vI0 ni0 kI pAcavI sadI ke vidvAn siddha hote hai / Page #143 -------------------------------------------------------------------------- Page #144 -------------------------------------------------------------------------- Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21. mahAvidyA-siddha AcArya khapuTa Arya khapuTa apane yuga ke viziSTa prabhAvI AcArya the| ve prabhAvotpAdaka vidyAo ke svAmI the| bhava-vibhrAnta pathika ke lie vizrAmasthala the| nizItha cUNi me ATha vyaktiyo kA dharma kI prabhAvanA me mahAn yogadAna mAnA gayA hai|' vidyAvala para prabhAvanA karane vAlo me vahA AcArya khapuTa kA udAharaNa prastuta kiyA gayA hai / ' atizaya vidyAsampannatA ke kAraNa pravadhakozakAra ne unhe 'AcArya samrAT' sajJA se abhihita kiyA hai| AcArya khapuTa kisa gaccha ke the isa savadha kA koI bhI saketa sAhitya me upalabdha nahIM hai| ____ AcArya khapuTa ke bhuvana nAma kA eka ziSya thaa| vaha unakA bhAgineya bhI thaa| Arya khapuTa ne use aneka prakAra kI vidyAe pradAna kI thii| zIghragrAhI buddhi ke kAraNa karNazruti se bhI kaI vidyAe usane grahaNa kara lI thii| bhRgukaccha kA rAjA valamina bauddha bhakta thaa| usakI sabhA me muni bhuvana kA bauddho ke sAtha mahAn zAktArtha humaa| rAjakIya sammAna prApta, pramANajJa, tarkaza, nyAyajJa bauddha bhikSu jaino se apane ko prakRSTa mAnate the| muni bhuvana kI akATya tarko ke sAmane isa zAstrArtha me ve pUrNa parAsta ho ge| jaina zAsana ke vijIgiSu 'vaDDhakara' nAmaka bauddhAcArya guDazastrapura se bhRgukaccha Ae / zAknArya me syAdvAdavAdI muni bhuvana ne unheM bhI parAsta kara diyaa| isase jaina zAsana kI mahAn prabhAvanA huii| guDazastrapura me eka bAra yakSa kA upadrava hone lagA thA / jaina sagha vizeSataH isa upadrava se AkrAnta thaa| guDazastrapura se samAgata muni dvaya ke dvArA vistRta vivaraNa sahita dukhada ghaTanAcakra kI sUcanA AcArya khapuTa ko milI / ina muniyo ko jaina sagha ne hI prepita kiyA thaa| AcArya khapuTa isa ghaTanA se nirveda ko prApta hue| bhuvana ziSya ko unhone apanI kapadikA (viziSTa vidyA se sambandhita pustaka) sauMpI aura kahA-"epA kapadikA vatsa nonmocyA kautukAdapi"-vatsa | yaha kapadikA maiM tumhe de rahA ha / na kisIke hAtha me denA hai, na kautuka vaza hokara bhI kabhI ise kholanA hai| samagra prakAra se ucita prazikSaNa dekara AcArya khapuTa bhRgupura se cale aura guDazastrapura phce| vahA sagha se milakara samagra Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya sthiti ko jaanaa| ve yakSAyatana me gae eva yakSa ke kAno me upAnaha DAlakara so ge| pujArI isa vyavahAra se prakupita humA / yaha vAta rAjA ke kAno taka phucaaii| rAjakIya puruSo dvArA AcArya khapuTa kI piTAI hone lagI, para saba vismayAbhibhUta ho ge| yaSTi-prahAra AcArya khapuTa kI pITha para ho rahA thA, karuNa krandana antapura se sunAI de rahA thaa| rAjA samajha gayA yaha camatkAra usa vidyAsiddha yogI kA hai| vaha khapuTAcArya ke pAsa pahucA eva apane kaThora Adeza ke lie kSamA maagii| isa vidyA bala se prabhAvita hokara rAjA unakA parama bhakta vanA' eva yakSa-pratimA bhI unhe dvAra taka pahucAne AyI / khapuTAcArya kA nAma mukha para gUja uThA / yakSa kA upadrava pUrNata zAnta huaa| mArya khapuTa jaina sagha ko Azvasta karane hetu upadrava zAnta ho jAne ke bAda bhI kucha dina taka vahI ruke| idhara bhagupura me vicitra ghaTanA ghaTa gyii| muni dvaya bhRgupura se Arya khapuTa ke pAsa phuNce| unhone nivedana kiyA-"Arya | Apake dvArA niSedha karane para bhI ApakI kapardikA ko bhuvana ziSya ne kholaa| usase use mAkRSTi mahAvidyA prApta ho gaI hai / vaha isa vidyA kA durupayoga kara rahA hai| tatprabhAvAd varAhAra mAnIya svdtetraam| pratidina gRhastho ke ghara se AkRSTi mahAvidyA ke dvArA sarasa-sarasa AhAra ko khIcakara usane usakA upabhoga karanA prArambha kara diyA thaa| rasa-lolupa bhuvana ko sthaviro ne bAra-bAra rokaa| vaha use sahana nahIM kara sakA / sthiti vikaTa ho gyii| jaina sagha se apanA sambandha viccheda kara vidyA ke garva se gurrAtA huA bhuvana bauddho ke sAtha jA milaa| vahA isI vidyA ke AdhAra para AkAza-mArga se pAtro ko vauddha upAsako ke ghara bhejatA hai aura bhojana se paripUrNa hone ke bAda unheM vApasa khIca letA hai| isa camatkArika vidyA ke prabhAva se aneka jaina bauddha hone lge| sArI sthiti Apake dhyAna me lA dI hai| 'yaducita tatkurudhvam'-aba jaisA ucita ho vaisA kre|" Arya khapuTa muniyo dvArA samagra ghaTanA-prasaga ko sunakara vahA se cale aura bhagupura phuNce| pracchanna rUpa se kahI sthita hokara Arya khapuTa ne vidyAvala ke dvArA AkAza mArga se samAgata ziSya bhuvana ke bhojanapUrita pAno ko zilA prahAra se khaNDa-khaNDa kara diyaa| bhagna pAtro se modaka Adi nAnA prakAra kA svAdiSTa bhojana logo ke mastaka para girane lgaa|" ziSya bhuvana ne samajha liyA, usake prabhAva ko pratihata karane vAle bhAcArya khapuTa A cuke hai| vaha nAnA prakAra ke kalpita bhaya se ghabarA kara vahA se bhAga gayA / Arya khapuTa kA mukha-mukha se jaya-jayakAra hone lgaa| pATaliputra me jaina saMgha ke sAmane bhayakara rAjakIya sakaTa upasthita huaa| vahA ke rAjA dAhaDa kA jaina zramaNo ko Adeza milA-ve brAhmaNa varga ko namana kara Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvidyA-siddha AcArya khapuTa 127 anyathA unakA ziraccheda hogaa| rAjA kI isa ghopaNA se jaina sagha me cintA huii| yaha jIvana-sakaTa kA prazna nahI, dharma-sakaTa kA prazna thaa| dehatyAgAnna no dukha zAsanasyAprabhAvanA dehatyAga se unhe dukha nahI thA para zAsana kI aprabhAvanA pIDita kara rahI thii| atizaya vidyAsampanna Arya khapuTa aura unakA ziSya maDala hI isa sakaTa se jaina sagha ko bacA sakatA hai| jaina sagha ne bhRgupura me do gItArtha sthavira muniyo ko AcArya khapuTa ke pAsa prepita kiyaa| Arya khapuTa ne samagna sthiti ko samajhA eva pratikArArtha apane vidvAna ziSya mahendra ko vahA bhejaa| rAjA dAhaDa kI sabhA me brAhmaNa paNDito ke sammukha muni mahendra dvArA lAla eva dhavala kaNera ke mAdhyama se vidyA-prayoga kA pradarzana jaina saMgha ke hita meM huaa| rAjA dAhaDa jhuka gayA eva zramaNa varga ke lie pradatta kaThora mAdeza hetu muni mahendra se kSamA yAcanA kii| vAra-vAra rAjA dAhaDa yahI kahatA rahA kSamasvaka vyalIka me (28) (prabhA0 carita, pR0 35) ___ isa ghaTanA-prasaga se jaina darzana kI mahatI prabhAvanA huii| rAjA dAhaDa jaina dharma kA bhakta vana gyaa| ___kucha samaya ke bAda ziSya bhuvana ne bhI apane guru ke pAsa Akara svakRta avinaya kI kSamA-yAcanA kI aura zramaNa sagha me mila gyaa| guru ne bhI use yogya samajhakara bahumAna diyaa| guNavAn, vinayavAn, caritnavAn eva zrutavAn banakara bhuvana ne sagha ko vizvasta kiyA / AcArya sapuTa ne ziSya bhuvana ko sUri pada para sthApita kara anazanapUrvaka svarga prApta kiyaa| Arya kAlaka kI bhAti aneka cAmatkArika ghaTanAe khapuTAcArya ke jIvanavRtta ke sAtha juDI huI hai| unake cAmatkArika prasago ke AdhAra para prabhAvaka caritra Adi sAhitya me ve sarvatra vidyAsiddha AcArya ke rUpa me vizeSita haiN| TIkAkAra malayagiri ne unhe vidyA cakravartI kA sambodhana dekara atizaya vidyAo para unakA pravala Adhipatya sUcita kiyA hai| zrIvIramuktita zatacatuSTaye caturazItisayukte / varSANA samajAyata zrImAnAcArya khapuTaguru // 79 // (prabhA0 carita, pR0 43) prabhAvaka carita ke ukta ullekhAnusAra AcArya khapuTa kA samaya vI0ni0 484 (vi0 sa0 14) hai| Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 125 jainadharma ke prabhAvaka AcArya AdhAra-sthala 1 zraisesa iDDhi - dhammaka hi vAdi- Ayariya khamaga- mittI / vijjA - rAyA-gaNa-samanA ya tittha pabhAveti // 33 // (nizItha bhASya cUrNi ) 2 nemittI aTTaga - Nimitta-sapaNNo / vijjAsiddho jahA majjakhauDo / (nizItha cUrNi ). 3 kApi gacchene kAtizayalabdhisampannA zrI AryakhapaTA nAma AcAryasamrAja / ( pravandhakoza, khapuTAcArya, pravandha pR0 6, pakti 16 ) 4 tadAkayaM nRpo dadhyau vidyAsiddho'sau dhruvam // 162 // ( prabhAvaka carita, pR0 33 ) ( pravandhakoza, khapuTAcArya, prabandha, pR0 10, makti 25 ) 5 rAjA pravodhya sadya zrAvaka kRta / 6 pUrNAni tAni bhojyAnAmAyAnti gaganAThavanA / gurubhi kRtayA'dRzya zilayA vyomni pusphuTu // 177 // ( prabhAvaka carita, pR0 34 ) patanti pAtrebhya zAli maNDaka- modakAdya zAzca lokasya mastakeSu / - ( pravandhakoza, khapuTAcArya, pravandha, pR0 11 pavita 3 ) . 8 jaya jaya mahaSikulazekhara / - ityAdi stutIrataniSTa | 7 ( pravandhakoza, khapuTAcArya, pravandha, pR0 11, pakti 5 ) 9 pratibodhito rAjA vipralokazca / eva prabhAvanA'bhUt / (prabandhakoza, khapuTAcArya, pravandha, pR0 11, pakti 20 ) 10 bhuvano'pi vauddhAnparihRtya svaguruNA mIlita 1 (anant khapuTAcArya prabandha pR0 11 pakti 21 ) 11 AryakhapaTA sUripada bhuvanAya dattvA'nazanena dyAmAruruhu / ( pravandhakoza, khapuTAcArya, prabandha, pR0 11, pakti 23 ) 12 vijjANacakkavaTTI vijjAsiddho sa jassa vegA'vi / sijjhejja mahAvijjA, vijjAsiddho'jjakha uDonna // ( Avazyaka malaya pR0 541 ) Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22. pArasa-puruSa AcArya pAdalipta AcArya pAdalipta gagana-gAminI vidyA ke svAmI eva zAtavAhana vazI rAjA hAla kI sabhA me zobhAprApta vidvAn the| ATha varSa kI avasthA me dIkSita hokara dasa varSa kI avasthA me AcArya pada ke dAyitva ko pA lenA unakI mahatI yogyatA kA sUcaka hai| nyAyanIti-kuzala, zaktizAlI rAjA vijaya varmA ke dvArA zAsita kauzala nagarI me AcArya pAdalipta kA janma huaa| kauzala nagarI ke nivAsI vipula zrIsampanna zreSThI phullacandra unake pitA the| unakI mAtA kA nAma pratimA thaa| pratimA rUpavatI eva guNavatI mahilA thii| usakI vAk mAdhurI ke sAmane sudhA ghUTa bhI nIrasa pratIta hotii| vividha guNo se sampanna hone para bhI ni santAna hone ke kAraNa pratimA cintita rhtii| anekavidha auSadhiyo kA prayoga tathA nAnA prakAra ke jana-matra Adi bhI usakI cintA ko miTA na ske| eka bAra usane santAnaprApti hetu vairoTyA devI kI ArAdhanA me aSTa dina kA tapa kiyA / tapa ke prabhAva se devI prakaTa huii| usane kahA-"jJAna-sAgara, buddhi-ujAgara, labdhimampanna AcArya-nAgahastI ke pAda prakSAlita udaka kA pAna karo, usase tumhe putra-ratna kI prApti hogii|" AcArya nAgahastI vidyAdhara gaccha ke the| vidyAdhara gaccha vidyAdhara vaza ke zrutAmbhonidhi yugapradhAna AcArya kAlaka se sambandhita thaa| devI ke mArga-darzana se pratimA prasanna huii| vaha bhakti-bharita hRdaya se upAzraya me phucii| AcArya nAgahastI ke pAda-prakSAlita udaka kI upalabdhi apane sammukha Ate hue eka muni ke dvArA use huii| __ AcArya nAgahastI se dasa hAtha kI dUrI para caraNodaka pAna karane ke kAraNa use mahAkAntimAn, dhutisampanna dasa santAno kI prApti btlaaii| prathama putra ke mahAprabhAvI hone kA saketa bhI unhone diyaa| ___ campaka, kusuma Adi nAnA sumano ke makaranda pAna se unmatta madhupo kI dhvani ke samAna madhura girA se sabhASaNa karatI huI pratimA vinamra hokara bolI--"gurudeva, maiM apanI prathama santAna ko Apake caraNo me samarpita kruugii|" kRtajJatA Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya jJApana kara mahAn AzA ke sAtha vaha apane gRha loTI / zreSThI phullacandra bhI patnI pratimA se samagra vRttAnta sunakara prasanna hue aura gurucaraNo me prathama santAna ko samarpita kara dene kI bAta ko bhI unhoMne paryApta samarthana diyA / kAla maryAdA sampanna hone para pratimA ne kAmadeva se bhI adhika rUpasampanna, sUrya se bhI adhika tejasvI putraratna ko janma diyA / putra ke garbhakAla me pratimA ne nAga kA svapna dekhA thA / svapna ke AdhAra para putra kA nAma nAgendra rakhA gayA / mAtA kI mamatA aura pitA ke vAtsalya se parama puSTatA ko prApta vAlaka dinapratidina vikAsa ko prApta hotA rahA eva parijano ke snehasikta vAtAvaraNa me vaha baDhatA gayA / putra janma se pUrva hI use dharma sagha ko samarpita kara dene hetu pratimA vacanavaddha ho cukI thI, ata pUrNa jAgarUka rahakara abhibhAvaka varga ne nAgendra ko sarakSaNa diyA / zubha lagna evaM zubha muhUrta me aSTavarSIya nAgendra ko AcArya nAgahastI ne dIkSA pradAna kI / maNDana muni kI adhyakSatA me bAlaka muni kA adhyayana prArambha huaa| muni nAgendra kI zIghragrAhI buddhi thI / svalpa samaya me hI anekavidha viSayo ke sAtha lakSaNa, pramANa sAhitya para unakA acchA adhikAra ho gayA / * eka dina muni nAgendra jala lAne ke lie gae / gocarI se nivRtta hokara upAzraya me lauTane ke bAdaIryAM pathikI AlocanA karane ke bAda guru ke samakSa unhone eka zloka bolA ava tavacchIe aphphiya puphphadatapatIe / navasAlikajiya navabahUi kuDaeNa me dinna ||38|| ( prabhA0 ca0, pR0 26 ) tAmra kI bhAti ISat raktAbha, puSpopama dantapakti kI dhAriNI navavadhU mRNmaya pAtra se yaha kAjI jala pradAna kiyA hai / ziSya ke mukha se zRgAramayI bhASA me kAvya ko sunakara guru kupita hue ropAruNa svaro me ve bole - "palinaosi / " yaha zabda prAkRta bhASA kA rUpa hai eva rAgAgni se pradIpta bhAvo kA dyotaka hai / sadyottara pratibhA muni nAgendra ke pAsa thI / gurudvArA uccArita zabda ko arthAntarita kara dene hetu muni nAgendra ne namra hokara kahA~ --"Arya / palitta me eka mAtrA baDhAkara usako pAlitta banA dene kA mujhe Apa dvArA prasAda prApta ho / mAtrA vRddhi se palittao kA saMskRta me pAdalipta ho jAtA hai / pAdalipta zabda se muni nAgendra kA tAtparya thA "gaganagamanopAyabhUtA pAdalepavidyA me dehi yenAha ' pAdaliptaka' itya * Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pArasa puruSa AcArya pAdalipta 131 bhidhIye / " - mujhe gagana gamana me upAyabhUta pAdalepa vidyA kA dAna kare jisase meM pAdaliptaka kahalAU / eka mAna kI vRddhi mAtrA se palita zabda ko vilakSaNa artha pradAyinI muni nAgendra kI prajJA para guru pasanna hue aura unhone pAdalepa se prApta gaganagAminI vidyA ziSya ko pradAna kii| isa vidyA ke AdhAra para hI muni nAgendra kA nAma pAdalipna prasiddha ho gayA thaa| prabhAvaka carita me pAdaliptaka ke sthAna para pAdalipta zabda hai- "pAdalipto bhavAn vyomayAnamiddha yA vibhUSita " // 81 // prastuta madabhaM me maiMne pAdalipna eva pAdalipta donoM zabdo kA prayoga kiyA hai / dama varSa kI avasthA me guru ne unheM nAcArya pada para niyukta kiyA / ' AcArya pAdalipna ke zizukAla me hI guru ne unakI mAtA ne bAlaka ke sagha mukhya hone kA saMketa kara diyA thaa| guru kI bhaviSyavANI matya pramANita huI / eka bAra AcAryaM pAdalipna kA mathurA se pATalIputra me padArpaNa huA / pATalIputra kA rAjA muruNDa thaa| chaha mahInoM se use mastiSka- pIDA vAdhita kara rahI thI / aneka prakAra ke upacAra kie gae para kisI prakAra kI cikitsA vedanA ko upamAnta na kara sako / rAjaparivAra me nirAzA chA gayI thii| tabhI mahAprabhAvI AcArya pAdalipta ke Agamana kI bAta sunii| rAjA kA Adeza prApta kara mattI 1 pAdalipna ke pAsa gayA aura nivedana kiyA zironinivatyaMtAm, kIrtidharmo macIyetAm " ( prabandhakoza, pR0 12, pakti 25 ) Arya / rAjA ke mastiSka- pIDA ko nirvartana kara kIti dharma kA upArjana kareM / matrI kI prArthanA para AcArya pAdalipta vahA pahuce / pradezinI agalI ko apane jAnu para ghumAkara kSaNa-bhara meM unhone rAjA ke miradarda ko ThIka kara diyA / " kalA-kauzala me kisI bhI vyakti ko apanA banAyA jA sakatA hai / pAdalipta kI matra-vidyA se pUrNa svasthatA ko prApta kara mahArAja muruNDa unake parama bhakta vana ge| isa ghaTanA ke sambandha me prasiddha zloka hai jaha jaha paramiNi jANuryAmi pAlittau namADei / taha taha se siraviyaNA paNassaI muraNDarAyassa // 56 // ( prabhA0 carita, pR0 30 ) mahArAja muruNDa eva pAdalipta se sambandhita kaI ghaTanAe itihAsa - prasiddha eva pAdalipta ke vuddhi-kauzala kI paricAyikAe hai / zatruJjaya kI yAtrA karate samaya AcArya pAdalipta kA milana nimitta vidyA niSNAta zramaNa siMha sUri aura raudra deva sUri se huA thaa| unase prabhAvaka vidyAo Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya kI upalabdhi AcArya pAdalipta ko huii| eka bAra pAdalipna ke vaiduSya se prabhAvita lATa deza ke paNDito ne unase prazna kiyA pAlittaya / kaha su phuDa sayala mahimaDala bhmtenn| diTTa suya ca kattha vi cadaNarasasIyalo aggI // 10 // (prabhA0 carita, pR0 31) mahimaNDala para bhramaNa karate hue Apane kahI agni ko candana rasa ke samAnaH zItala dekhA yA sunA hai ? pAdalipta ne tvarA se kAvyamayI bhASA me uttara diyA ayasAbhiyoga sadUmiyassa purisassa suddhhiyyss| hoi vaha tassa duha cadaNassa sIyalo aggI // 111 // (prabhA0 carita, pR0 32) -----jo vyakti pavitra hRdaya ke hai unhe apanI akIrtijanya dukha ke sAmane agni bhI zItala candana ke samAna pratIta hotI hai| AcArya pAdalipta kI pratyutpanna pratibhA kA prabhAva vidvAno ke hRdaya me gaharA akita ho gyaa| yahI para khapTAcArya ke ziSya muni mahendra se pAdalipta kA milana huA thaa| dakSiNa dizA meM paribhramaNa karate hue AcArya pAdalipta ne pratiSThAnapura kI ora prasthAna kiyaa| unake Agamana kI carcA vahA ke dAnavIra zAmaka zAtavAhana kI vidvanmaDalI me clii| paNDito ne zaradkAlIna saghana (jamA huA) ghRta me bharA kaTorA eka vyakti ke sAtha unake sammukha bhejaa| AcArya pAdalipta tIkSNa pratibhA ke dhanI the| ve vidvAno kI bhAvanA ko bhApa ge| unhone ghRta me sUI DAlakara kaTore ko lauTA diyaa| vidvAno kA abhimata thA evametannagara vidupA pUrNa mAste, yathA ghRtasya pAna tasmAdvimRzya praveSTavyam / / (pravandhakoza, pR0 14, pakti 14) --zAtavAhana kI nagarI ghRta se bhare kaTore kI bhAti vidvAno se bharI hai|' isa bAta kA nagarI me praveza karane se pUrva bhalI bhAti cintana kara le| AcArya pAdalipta kA uttara thA "ghRta se bhare kaTore me jaise sUI samA gayI hai usI prakAra vidvAno se maNDita zAsaka zAtavAhana kI nagarI me maiM praveza pA skgaa|" AcArya pAdalipta kI vidvattA kA zAtavAhana kI vidvanmaNDalI para bhArI prabhAva huaa| AcArya pAdalipta ke nagara-praveza ke mamaya vidvad varga sahita napa ne sammukha jAkara svAgata kiyaa| yAtrA ke krama meM eka bAra AcArya pAdalipta saurASTra me viharaNa karate hue DhakApurI meM phuNce| vahI para unako nAgArjuna ziSya kI upalabdhi huii| kSatriya Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pArasa-purupa AcArya pAdalipta 133 putra nAgArjuna nAnA prakAra ko auSadhiyo kA parizAtA thaa| svarNa banAne kI rasAyana vidyA bhI vaha jAnatA thaa| eka dina prasiddha vidvAna AcArya pAdalipta ke Agagana kI bAta usane sunii| svAgata me ziSya ke dvArA svarNa nirmAraka rasAyana se bharA pAna unake pAsa bhejaa| AcArya pAdalipta ne use patthara para paTakakara toDa DAlA eva kAca pAna ko svaprasravaNa se bharakara usI ziSya ke sAtha lauTA diyA / kaTore kI Dhakkana uThAkara vidvAn nAgArjuna ne ume sUghA / bhArI durgandha umame phUTa rahI thii| AcArya pAdalina ke ima ghavahAra me nAgArjuna kupita huA eva pAtra ko zilAkhaNDa para pttkaa| pratravaNa kA sparza hote hI agni prajvalita huI eva zilAkhaNDa svarNa vanakara camaka utthaa| AcArya pAdalipta ke prasravaNa sparza se bhI svaNasidi dekha, apanI rasAyana vidyA para garva karane vAle rasAyanavettA vidvAn nAgArjuna kA garva miTTI meM mila gyaa| vaha bAcArya pAdalipta ko sannidhi meM rahane lgaa| gagana-gAminI vidyA prApta karane kA abhinApI vidvAn nAgArjuna prazAntabhAva se unakI deha-suzrUpA eva cANa-prakSAlana kA kArya karatA / Arya pAdalipta paropara lepa lagAkara tIrtha bhUmika girigo para pratidina gagana-mArga se jAte aura Ate the| unake AvAgamana kA yaha kArya eka muhUrta me nampanna ho jAtA thaa| vidyAcaraNa labdhi ke dhAraka sAdhako kI-mI kSamatA Arya pAdalipta meM thii| Arya nAgArjuna unake pAda-prakSAlita udaka ke varNa-gandha-svAda Adi ko namajhakara, sUdhakara, cavakara 107 dravyo kA jJAtA ho gyaa| AcArya pAdalipta kI mAti vidvAn nAgArjuna bhI paige para lepa lagAkara AkAza meM uDatA para pUrNa jJAna ke abhAva me vaha tAmracUDa pakSI kI taraha thoDI UcAI para jAkara nIce gira paDatA eva ghAyala ho jAtA thaa| pairo ke zava ko dekhakara AcArya pAdalipta vidvAna nAgArjana kI asaphalatA kA kAraNa samajha gae aura uname bole, "kuzala manIpI / tumhArI isa apUrNatA kA kAraNa gurugamya jJAna kA abhAva hai|" jJAna-prApti kI dizA me aha kA mAtha nahIM nibhtaa|" AcArya pAdalipta me dizA-darzana pAkara vidvAn nAgArjuna unake caraNo meM girA 'eva gaganagAminI vidyA kI mAga kii| AcArya pAdalipta ne puna kahA-"mere se prazikSaNa pAne hetu ziSya bananA Avazyaka hai|' vidvAn nAgArjuna ne unakA mipyatva svIkAra kara liyaa| udAravattika AcArya pAdalipta ne pAdalepa vidyA kA mamagratA se vodha dete hue kahA-"zipya | tumhe eka sau sAta aupadhiyo kA jJAna upalabdha hai / inake sAtha kAjIjala-mizrita sAThI taNDula kA lepa kro|"tum nirvAdha gati se gagana yAtrA kara skoge|" guru ke mArga-darzana se nAgArjuna ko apane kArya meM pUrNa saphalatA prApta huii| AcArya pAdalipta ko dharma pracAra me vidvAn ziSya nAgArjuna kA atyadhika Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya sahayoga milaa| AcArya nAgArjuna ne Arya pAdalipta kA apane para mahAn upakAra mAnA hai| unakI pAvana smRti me Arya nAgArjuna kI preraNA se zatruJjaya parvata kI talahaTI me base eka nagara kA nAma pAlitAyaNa huA thaa| mAnakheTapura ke rAjA kRSNa eva okAra pura ke rAjA bhIma bhI AcArya pAdalipta kI pratibhA para mugdha the| Arya pAdalipta mahAn sAhityakAra the| unhone 'prazna prakAza','nirvANa kalikA' Adi uttama grantho kI racanA kii| 'taraga lolA' nAmaka eka campU kAvya kA nirmANa kara rAjA zAtavAhana kI sabhA me usakA vyAkhyAna kiyaa| kAvya sunakara rAjA tuSTa huaa| kavIndra ke nAma se Arya pAdalipta kI khyAti huI / kaviyo ne bhI mukta kaTha se prazasA kii| rAjasammAnitA-guNajJA gaNikA ne unakI stavanA me eka zabda bhI na khaa| rAjA zAtavAhana pAdalipta se vole-"takriyatA yena stute|' Arya aisA upakrama kare jisase yaha gaNikA bhI Apake isa kAvya kI stuti me hamAre sAtha ho| prabhAvaka caritra ke anusAra gaNikA ke sthAna para pAcAla kavi kA ullekha hai| AcArya pAdalipta ke kAvya zravaNa se saba santuSTa the para asUyAkAta pAcAla kavi kAvya me dopo ko Aropita kara rahA thaa| AcArya pAdalipta kavi hI nahI the, cAmatkArika vidyAo para bhI unakA adhikAra thaa| ve upAzraya me gae eva pavana-jaya sAmarthya se zvAsa kI gati kA avarodha kara pUrNa nizceSTa hI ge| unakI kapaTa pUrNa mRtyu bhI yathArtha mRtyu kI pratIni karA rahI thii| sarvatra hAhAkAra phUTa pdd'aa| Arya pAdalipta kA zavayAna nagara ke pramukha mArgo se le jAyA jA rahA thA / vAdyo kI dhvani uTha rahI thI / zavayAnA pAcAla kavi ke dvAra naka phcii| AcArya pAdalipta ko zavayAna me dekhate hI zoka-pUrita kavi pAcAla ro paDA aura bolA Akara sarvazAstrANA ratnAnAmiva sAgara / guNarna paritupyAmo yasya matsariNo vayam // 340 / / _ (prabhA0 ca0 pR0 36) -ratnAkara kI bhAti samagra zAstro ke Akara mahAsiddhipAtra AcArya pAdalipna the / iviza maiM unake guNo se bhI parituSTa nahI hgaa| mere jaise asUyI vyakti ko kabhI mokSa kI prApti nahI hogii| AcArya pAdalipta ucca koTi ke kavi the| mIsa kahavi na phuTTa jamassa pAlittaya haratassa / jassa muhanijjharAo taragalolA naI bUDhA / / 341 // (prabhA0 carita, pR0 36) -jinake mukha nirjhara se 'taraga lolA' nadI pravAhita huI una pAdalipta ke prANo ko haraNa karane vAle yamarAja kA sira phUTakara do TUka kyo na ho gyaa| Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pArasa-purupa AcArya pAdalipta 135 kavi pAcAla ke mukha se apanI prazasA sunakara AcArya pAdalipta uTha baiThe aura vole-"maiM kavi jI ke natya vacana ke prayoga se jIvita ho gyaa|" AcArya pAdalipta me prANa-zakti kA saMcAra deza sabhIke mukha kamala-dala kI bhAti muskarA utthe| pravandhakopa ke anusAra isa vismayakAraka ghaTanA ko dekhakara gaNikA bolI"mune / sAramarakara bhI hamAre mukha se ntuti pATha karavAte haiN|" pAdanima ne kahA, "paJcama veda kA magAna mRtyu ke bAda hI hotA hai|" bAcArya pAdalipta ke uttara se gokarita vAtAvaraNa gilasilA utthaa| ____ AcArya pAdanipta apane yuga ke prakRpTa vijJAna the| vaha yuga prAkAta kA utkarSa kAla yA / 'taragavatI kapA' AnArya pAdalipta pI sagga prAta rananA hai| yaha prAkRta kathAmAhitya yA Adigota bhI hai| AcArya pAdanipta ne eka dina meM rAjA jJAna vAhana vid bhoga kA kA nirmANa kara rAjA mAnapAhana kI mamA me umakA vAcana kiyA / bhAcArya udyotana kI kuvalyamAnA ge pAdalipta eva taragavatI TthA pA ullekha hai| neminanda dvArA nirmina 1682 gAyAgo kA 'taraga lolA' nAmaka granya bhAcArya pAnipta kI kathA kA hI makSipta mpa mAnA gayA hai| rAjA gAvAhana racaya bhI diyaa| ugakI ni 'gAthA saptati' aneka kaviyo kI racanA makAna hai| uname pAnina kA kAvya noka bhI hai| yAcAya pAdagnipna ke jIvana ke munya pramagacAtyakAla meM hI zramaNa dIkSA grahaNa, dhamapracArArtha mayurA, pATaliputra, nATa, maurASTra gavajaya Adi anera sthAno para bhramaNa, muraNTa Adi kaI rAjAoM ko pratiyodha dekara unhe gulama codhi banAne ke saphana prayatna aura naragavatI jI uccakoTi ke prAkRta kAvya pA nirmANa hai| prabhAvI AcArya pAdavipna manjaya parvata para 32 divamIya anazana ke mAtha svagagAmI hue|"prophesr laoNyamana ne AcArya pAdalipta kA samaya I0 ma0 dUmarItIsarI zatAbdI mAnA hai| isa AdhAra para bhAcArya pAdalipta vI0ni0 kI 7vI (vi0 2) zatAbdI ke vidvAn pratIta hote hai| AdhAra-sthala 1 zrI kAlikAyAyamantAne vidyAdharagacche atasamudrapAraMga zrI AcArya nAgahasti guraNAmanekamapitA pravecchayA pAdapramAlAjala piva / (purAtA pravandha saMgraha, pu062, pakti 15) Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 jainadharma ke prabhAvaka AcArya 2 ayo phaNIndra kAntA'sAvAdideza sute / zRNu / purA nami-vinamyAslavidyAdharavarAnye // 14 // mAsIt kAlikasUri zrIzru tAmbhonidhipAraga / gacche vidyAdharAkhyasyAryanAgahastisUraya // 15 // (prabhAvaka carita, pR0,28 pa 14-15) 3 gurubhirAgatyASTame varSe dIkSita / maNDanAbhidhasya mune pAveM pAThita (prabandha koza, pR0 sa0 12) lasallakSaNa-sAhitya-pramANa-samayAdimi / zAnnaranupamo jajJe vizezo varpamadhyata // 34 // (prabhAvaka carita, pR0 sa0 26) 5 ityasau dazame varSe gurubhirgurugauravAt / pratyaSThApyata paTTa sve kaSapaTTe prabhAvatAm // 42 // (prabhAvaka carita pR0 sa0 29) 6 dinAni katicit tanna sthitvA'so paattliipure| jagAma tana rAjAsti muraNDo nAma vizruta // 44 // (prabhAvaka carita, 10 rA. 26) 7 tata sUrIndro rAjakula gatvA mantrazaktyA kSaNamAnaNazirotimapahara timma / (pravandhakoza pR0 ma0 12 pakti 26) 8 sa ca vidyAdhyayanArtha pAdaliptaka pure-pAdaliptAcArya vidyArthI sevate / (purAtana prabandha magraha, pR0 ma01 papita 11) 6 mAgatAnA nAgArjunazcaraNakSAlana kRtvA svAda vaNaM gandhAdimi saptottara zatamopadhAnA mamIlayat / (purAtana pravandha saMgraha, 10 sa0 61, pavita 13) 10 gurubhisvatam-gurun vinA kalA katha phaladA syu / (purAtana pravandhaka sagrahapu0 sa061, pani 15) 11 AgnAlamizratandulenakenaupadhAnipiSTvA pAdalepe yagamanasiddhi / (purAtana pravandha sagraha, pR0 ma0 64, parita 3, 1) 12 jaya prabhu zatrujaye radanasakhyopavAsAnazanena IzAnendrasAmAniphatvenodapadyateti / (pravandhakoza, 10 14, pakti 26) Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23. vilakSaNa vAgmI AcArya vajra svAmI naubhAgyanidhi pahapTa vAnmI AnA padya yAmI kA jIvana vilakSaNa niropanAge ne masti yaa| gava mAna meM bhI unA mAnasa virakti ke sUle me jUnatA rhaa| dugdhapAna se mAya ephAdamAgI kA amRta pAna kara ve adhyAtma popa ko prApta hue / gatasya jIvana meM bhI dIkSAgura mArA unakA nAmaparaNa huaa| tIna varSa kI jvamyA meM bhI mAtRvAtsalya koThArAmAra mA-magati meM pyAra kiyaa| ATha varSe pI javasthA meM de tyAga ke patha para car3ha cle| spadhI eva vAgmAdhurya para mugdha zreSThI punnI ravimaNI ko gayama mArga kI paviA yanAne kA zreya bhI unheM hai| ye AgoMge parampaga antima daza prapaMdhara ye eva gagana-gAminI vidyA ke uddhAraka the| avanni deza antargana svargIya nagara tumbavana meM jAyaM vana kA janma huaa| unanA parivAra saba prakAra se sampanna thA, sukhI thaa| unake pitAmaha preoThI dhana usa nagara ke samRddha vyakni dhe| apane saumya, jIdAyaM, gAmbhIrya Adi guNo ge samAja meM pratiSThA prApta the| mArga yaca myAmI ke pitA kA nAma dhanagiri thaa| Arya va java garbha me the tabhI unake pitA zrI dhanagiri ne Arya siMhagiri ke pAma dIkSA grahaNa kara lI thii| una dIkSA grahaNa karane kI ghaTanA vicitra hai| dhanagiri vivekanampanna vAnaka ye| mAmArika vipayo ke prati kamala kI bhAti ninapa the| umI nagara meM mahAlakSmI kA svAmI dhanapAla rahatA thaa| vaha prasiddha vyApArI yA / dhanapAna ke putra kA nAma samita yA eva putrI kA nAma sunadA thaa| dhanagiri kI bhAti samita mI mogo ke prati janAmasta thaa| zruta malayAcala Arya mihagiri ke Agamana para parama vairAgya ko prApta samita ne unase dIkSA grahaNa kii| guNavanI munadA tava taka avasthA prApta ho cukI thii| dhanapAla ko putrI ke vivAha kI cintA kA bhAra adhika samaya taka vahana nahI karanA pdd'aa| sunadA dhanagiri ke spa aura guNo para mugdha thii| usane eka dina apane vicAra pitA ke sammukha prastuta kirA / sambhavata usa yuga me bhI laDakiyA vara-cunAva meM svatana thii| dhanapAla ne bhI putrI ke vicAroM ko ThIka samajhA / dhanagiri se isa savadha kI bAtacIta kI Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya / auraapanI rUpavatI kanyA sunadA se pANi grahaNa karane ke lie unhone Agraha kiyaa| virakta dhanagiri ke mAnasa me bhoga-kAmanA kI koI rekhA akita nahI thii| unhone nispRha bhAva se apane vicAro ko prastuta karate hue dAmAda banAne ko utsuka zreSThI dhanapAla se kahA suhRdA suhRdA kiM syAd bandhana krtumaucitii| -38 zloka --apane hI mitrajano ko bhava bhrAmaka vadhana meM DAlanA svajano ke lie kahA taka samIcIna hai ? dhanagiri kI praznAtmaka zailI me upadeNamayI bhASA sunakara zreSThI dhanapAla gabhIra hue evaM adhyAtmabhAva bhUmi para bhAvo ko abhivyakti dete hue bole, "bhavArNava pAragAmI Rpabha prabhu ne bhI sasAra ke kartavya ko nibhAne hetu isa vadhana ko svIkAra kiyA thaa| ata merI vAta kimI prakAra se anucita nahI hai|" nArI ko badhana mAnate hue bhI dhanagiri zreSThI dhanapAla ke Agraha ko TAla na ske| unhone anyamanaska bhAva se unake nivedana kI mauna svIkRti pradAna kii| ___ zubha muharta eva zubha ghaDI me sunadA eva dhanagiri kA vivAha ullAsamaya vAtAvaraNa me sampanna huaa| sAsArika bhogo ko bhogate hue unakA jIvana sAnada vItatA gyaa| eka dina sunadA garbhavatI huii| svapna ke AdhAra para putraratna kA Agamana jAna pati-patnI dono ko prasannatA huii| dhanagiri ne apane ko dhanya mAnA / unheM lagA apanI manokAmanA pUrNa karane kA aba ucita avasara upasthita ho gayA hai| apanI bhAvanA ko patnI ke sAmane prastuta karate hue unhone kahA, "Arya / nArI kA bAlyakAla meM pitA ke dvArA, yauvana meM pati ke dvArA eva vArdhakya avasthA me putra ke dvArA sarakSaNa prApta hotA hai| tumhAre svapna ke AdhAra para tuma ni sadeha putra ke saubhAgya ko prApta krogii| tumhAre mArga me aba kisI prakAra kI cintA avaziSTa nahI rahI hai / maiM bhI apane karttavya-RNa ko utAra cukA hU / ava tuma mujhe prasannatApUrvaka sayama-mArga para vaDhane ke lie AjJA pradAna kro|" nArI kA mAnasa sadA bhAvuka hotA hai / madhura vAto se use kisI vAta ke lie ukasAyA jA sakatA hai, manAyA jA sakatA he eva bharamAyA jA sakatA hai| saumya hRdayA sunadA eka hI bAra me pati ke prastAva para sahamata huI eva usane vrata grahaNa karane ke lie saharSa AjJA pradAna kara dii| uttama puruSa zreya kArya me kSaNamAtra mI kisI kI pratIkSA nahIM krte| patnI ke dvArA Adeza-svIkRti milate hI zreSThIputra dhanagiri jIrNa dhAge kI taraha premavandhana ko toDakara mahA tyAga ke kaThina patha para cala paDe / unake dIkSA-pradAtA guru Arya siMhagiri the| Arya samita eva dhanagiri paraspara sAlA-bahanoI the| dono kA savadha sunadA ke nimitta se jur3A huA thaa| jaina zAsana me dono prabhAvI muni the| pairo para lepa Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vilakSaNa vAgmI AcArya vana svAmI 139 lagAkara nadI tarane vAle 500 tApaso ke vismayAbhikAraka mAyAvI AvaraNa ko haTAkara trAnta janatA ke sAmane satya dharma kA yathArtha spa prastuta karane vAle Arya samita eva pracAra me ananya sahayogI muni dhanagiri Arya siMhagiri ke do sudRDha bhujA svarUpa the| ina muniyoM ke sahayoga se mArya siMhagiri kA dharma-pracAra dina pratidina utkarSa para thaa| idhara garbhakAla kI sthiti sampanna hone para sunadA ne mahAtejambI putraratna ko vI0ni0466 (vi026) me janma diyA / puna-janmotsava manAne kI taiyAriyA prArambha huii| kaI makhiyA gunadA ko gherakara khaDI thii| ganmotsava kI Anandamaya ghaDI meM dhanagiri kA nmaraNa karatI huI ye bolI-"bAlaka ke pitA dhanagiri pravrajyA gahaNa nahIM karate jora nanamaya upasthita hote to Aja janmotsava ko hI llAsa kA npa kucha dUsaga hotaa| svAmI ke ginA ghara kI zomA nahI hotI / candra ke vinA nabha kI gobhA nahI hotii|" nArI jana ke AlApa-manApa ko navajAta gigu ne gunaa| usakA dhyAna prastuta vArtAlApa para vigepampa ne kendrinhaa| bhItara hI gItara UhApoha claa| nadAvaraNa kSINa hotA gyaa| mAnAyarodhaka karma ke prabala dhayopaNama bhAva kA jAgaraNa hone hI vAnakA po mAti-maNa jJAna kI prApti huii| cintana kI dhArA Age vaTI / socA, mahApuSabhAga pitA ne nayama rahaNa kara liyA hai| mere lie bhI ava vahI mAgaM zreSTha hai|m uttama patha kI svIkRti me mA kI mamatA vAdhaka bana sakatI hai| mamanva ke gATa bandhana ko zithila kara dene hetu vAnaka ne rudana karanA prArambha kara diyaa| vaha nirantara genA rahatA hai / munA nugapUvaka na so makatI thI, na va makatI thI, na bhojana kara sakatI thii| ghara kA koI bhI kArya vaha vyavasthita mpa se nahIM kara pAtI pii| umane bAlaka ko prasanna karana ke nAnA prayatna kie| kimI prakAra kI rAga-gaginI jama Rdana ko banda na kara sakI aura na anya prakAra ke sAdhana bhI ume lubhA makaM / nunadA bahuta adhika sneha detI, pyAra karatI, madhura loriyA gA-gAkara unesulAna kA prayatna karanI para, bAlaka kA rudana kama na huaa| chaha mahIne pUrNa ho gae, kinI bhI jantra, mantra, aupadha-cikitmA kA usa para prabhAva na huaa| sunadA vAlaka sadana me ginna ho gii| eva janmugca paNmAsA paT varSAtasannibhA |zA prabhA0 ca0, pR0 3 -ume chaha mAga bhI chaha mau varSa jaise lagane lge| eka dina AyaM nihagiri kA tumbavana nagara me padArpaNa huaa| Arya mamita eva muni dhanagiri mI unake mAya ye| pravacanoparAta gocarI ke lie dhanagiri ne guru ne Adeza maagaa| umI mamaya pakSIrava sunAI diyaa| nimitta jJAna ke viNepajJa AcArya mihagiri ne kahA-"mune | yaha pakSI kA zabda zubha kArya kA saketaka hai / Aja tumhe mikSA me sacitta-acitta jo kucha bhI prApta ho use vinA vicAra kie Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya le AnA / atucchadhI prasannamanA dhanagiri ne guru ke nirdeza ko 'tatheti' kaha svIkRta "kiyA aura apane nirdhArita lakSya kI ora baDha cle| dono ne sarvaprathama sunadA ke gRha kI pUrva paricita rAha pakaDI / Arya samita eva dhanagiri ko Ate dekha sakhI jano ne sunadA ko unake Agamana kI sUcanA dI aura kahA-"sunande / cintAmukta hone ke lie sundara avasara upasthita huA hai / bAlaka ke pitA muni dhanagiri svaya tumhAre prAgaNa ko zIghra pavitra karane vAle hai| unheM apane putra kA dAna kara sukhI bno|" ____vAlaka ke anavarata rudana se sunadA ko sakhiyo kI vAta pasanda aayii| vaha Agamana se pUrva hI puna ko goda meM lekara khar3I ho gyii| Arya samita eva muni ghanagiri sunadA ke ghara phuNce| sunadA ne unako vandana kiyA aura bolii-"mune| putra ke anavarata rudana se mai khinna hU / mAtA-pitA dono para santAna ke sarakSaNa kA dAyitva hotA hai| itane dina vAlaka kA pAlana maine kiyA hai| aba Apa isa dAyitva ko sabhAle / ise apane pAsa rakhe / vAlaka mere pAsa rahe yA Apake pAsa isakI koI cintA nahI / yaha sukhI rahegA isame mujhe pramoda hai|" ___dUradarzI muni dhanagiri ne kahA-"maiM isa putra ko dAna me svIkAra kara sakatA hU~ para bhaviSya me isa ghaTanA se koI jaTila samasyA paidA na ho jAe, ata vigrahavivAda se bacane ke lie sAkSIpUrvaka yaha kArya kro| abhI se soca lenA, bhaviSya me tuma kisI prakAra kI mAga putra ke lie nahI rakha skogii|" nirveda prApta sunadA volI-"isa samaya Arya samita aura ye merI sakhiyA bhI sAkSI hai| mai apane putra ke lie bhaviSya meM kisI prakAra kA prazna khaDA nahIM kruugii|"5 samyak prakAra se kArya kI bhUmikA ko sudRDha banAkara muni dhanagiri ne vAlaka ko pAtra me grahaNa kara liyaa| muni dhanagiri ke pAsa Ate hI vAlaka cupa ho gayA mAno use apanA lakSya mila gayA ho| muni dhanagiri vAlakasahita pAna ko uThAkara cle| guru ke samIpa phuce| bhArI pAna se muni dhanagiri kA hAtha lacaka rahA thA, kadhA jhuka gayA thaa| calane me bhI kaThinAI kA anubhava ho rahA thaa| Arya siMhagiri muni dhanagiri ko adhika bhAra sahita Ate dekha unakA sahayoga karane ke lie uThe aura dhanagiri ke hAtha se pAtra ko apane hAtha me liyaa| Arya siMhagiri ko bhI pAna apane hAtha me chUTatAsA laga rahA thaa| unake muha me zabda nikalA-"yaha vajopama kyA uThA lAe ho?" sahaja bhAva se uccArita vana zabda vAlaka kA sthAyI nAma bana gyaa| Aja bhI unakI prasiddhi vajra svAmI ke rUpa me hai| ___honahAra viravAna ke hota cikane pAta' yaha lokokti vAlaka vaba ke jIvana mai matya pratIta ho rahI thii| usakA saumya vadana, tejasvI bhAla eva camakate nenna Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vilakSaNa vAgmI AcArya vana svAmI 141 bha bhaviSya kI sUcanA de rahe the| nimitta jJAnI Arya siMhagiri ko lagA, yaha vAlaka pravacanAdhAra eva dharma sagha kA viropa prabhAvaka hogaa| dIrgha pratIkSA ke bAda prApta putra kA jitanA harSa eka pitA ko hotA hai umame zataguNAdhika Ananda Arya siMhagiri ko bAlaka vana kI upalabdhi se huaa| ve mAdhviyo ke upAzraya meM zayyAtara mahilA ko zigu sarakSaNa kA dAyitva samalAkara loka kalyANArtha vahA se prasthita hue| __zayyAtara dhAvikA vAlaka ke pAlana-poSaNa kA pUrA dhyAna rakhatI, mAtA jaisA pragADha sneha detii| snAna, dugdha-pAna, zayana Adi kI samyak vyavasthA krtii| vAlapha kA adhimAza samaya mAdhviyo ke parisAva meM biittaa| jhUle meM jhUlatA huA vAlaka va atandra rahakara sAdhviyo ke nvAdhyAya ko gunatA eva zAstrIya padyo kI sapToccAraNa vidhi tathA pratyeka zabda ke vyajana, svara, mAnA, vindu, ghopa para vizeSa dhyAna rkhtaa| zravaNa mAna ne vAlaphA ko ekAdagAgI kA pUrNa jJAna prApta ho gayA thaa| zizu ke samAna grahaNa- gola ko koI nahIM jAna skaa| nunadA mAdhviyoM ke daganAtha lAyA karatI thii| usane gamya sarakSaNa meM praphulla badana apane putra ko degaa| mA kA mamatva jAga gyaa| ume lene kI spRhA janI / sAdhviyoM meM bhI putra ko lauTA dene ke lie usane bahuta vAra anunaya-vinaya bhI diyaa| mAdhviyoM ne une mmtaayaa| yahina / vastra, pAna pI mAti bhakti bhAva meM pradatta ina vAlaka ko bhI lauTAyA kI jA sakatA hai / tumhAga puna ma mAha hai| tuma yahA jAphara isakA lAlana-pAlana kara sakatI ho| gurudeva ke nAdeza vinA ise ghara nahIM le jA sktii| kucha samaya taka gunadA vahI putra ko sneha pradAna kara apanI manorAmanA pUrNa karatI rhii| "Ana kA svAda imalI meM nahIM aataa|" yahI sthiti gunadA kI thii| jA siMhagiri kA puna tumbavana me padArpaNa huaa| munadA ne muni dhanagiri me putra kI mAga kii| unakI prArthanA svIkRta nahIM huii| muni ne kahA-"kanyAdAna kI bhAti uttama purupI ye vacana bhI vAra-bAra badale nahI jaate|" ___ eva vimRza dhamaje no vA mantyatra sAkSiNa / ~~dharmajJe jinako mAkSI banAkara tumane dAna diyA thA ve bhI upasthita hai| tU apane vacana kI mamyak pratipAlanA kr| putra guru kI nidhi ho cukI hai| umapara aba tumhArA koI adhikAra nahIM hai| nirupAya munadArAjA ke pAsa pahucI aura nyAya maagaa| usa yuga me nyAya nippakSa thaa| nArI ho yA purupa, dhanI ho yA nirdhana, nyAya sabake lie samAna va mulabha thaa| eka nArI ko nyAya dene ke lie rAjA ne mamagha munijano ko Amanita kiyaa| "dharmAdhikaraNA yukta pAThI pakSAvabhAvapi // 2 // prabhA0 ca0, pR04 -nyAyAdhikArI varga ne ubhaya pakSa kI vAta sunI / eka ora putra kI yAcanA, Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya karatI huI mAtA duSpratikArya thI, dUsarI ora dharma sagha kA prazna thA / munijano kI dRSTi me mAtA dvArA svecchA eva sAkSIpUrvaka pradatta dAna dharma sagha kI sapadA ho cukI thI / isa jaTila gutthI ko sulajhAne ke lie rAjA ne gaMbhIra ciMtana kiyA aura ubhaya pakSa ke sAmane unhone ghoSaNA sunA dI "yaha vAlaka svaruci se jisake pAsa jAnA cAhatA hai vaha usI kA hai / " usa samaya purupa jyeSTha kI mAnyatA pravala hote hue bhI nyAyI rAjA ne mAtR-mamatA para vicAra kara vAlaka ko prabhAvita karane ke lie prathama avasara sunadA ko diyA / vaha vAlaka ke nikaTa AyI eva madhura bhojana tathA krIDanArtha khilaune dekara use apanI ora bulAne lgii| vAlaka mA kI mamatA se nirapekSa eva udAsa baiThA thA / sunadA apane prayatna me pUrNa asaphala rahI / dvitIya avasara pitAzrI muni dhanagiri ko prApta huaa| muni ne bAlaka ke sAmane dharmadhvaja rakhA aura sarala sahaja bhASA me bole - " vatsa / tU tattvajJa hai / karma jo ko haraNa karane vAlA yaha rajoharaNa tumhAre sAmane hai / prasannamanA tU ise grahaNa kara / utplutya mRgavat so'tha tadIyotsaGgamAgata / taccAritradharaNIbhRta || jagrAha camarAbha 5 prabhA0 carita, pR0 --bAlaka vajra mRgazAvaka kI bhAti Upara uchalA eva munijano ke cAmarAkRti rajoharaNa ko lekara unake utsaga me baiTha gayA / nyAya muni dhanagiri kI tulA para caDha gayA / magala dhvanipUrvaka jaya-jaya rava se dig-digata gUja utthaa| rAjA ne sagha ko sammAna diyA / isa samaya bAlaka tIna varSa kA thA / sarala svabhAvI sunadA ne cintana kiyA - mere sahodara samita eva prANAdhAra pati dIkSita ho cuke hai eva putra bhI zramaNa banane ke lie dRDha sakalpa kara cukA hai| mere lie bhI ava yahI patha zreSTha hai / parama virakta bhAva ko prApta sunadA Arya siMhagiri ke pAsa dIkSita huI aura zramaNI samUha me mila gayI / zramaNI sagha kI pramukhA kA nAma - nirdeza nahI hai / Arya vajra kI dIkSA ATha varSa kI avasthA me vI0 ni0 504 (vi0 34 ) me huI thii| bAlaka vajjra muni komala prakRti ke the / sahaja, namra eva AcAra ke prati dRDha niSThAvAn the / zramaNa parivAra se parivRta Arya siMhagiri vihAracaryA meM eka vA kisI parvata kI talahaTI taka pahuca pAe the / tIvradhAra durnivAra varSA prArambha huI / vAdalo kI garaja, jhapAjhapa kaudhatI vijaliyo kI camaka pralayakArI rUpa prastuta kara rahI thI / svalpa samaya me hI dharA jalAkAra dikhAI dene lagI, AvAgamana ke rAste banda ho ge| toya jIvo kI virAdhanA se bacane ke lie zramaNa sagha ko giri'kandarA me vahI ruka jAnA paDA / upadezamAlA ke anusAra isa samaya sasaMgha Arya Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vilakSaNa vAgmI AcArya vajra svAmI 143 siMhagiri avanti ke udyAna meM sthita the| AhAgepalabdhi kI sabhAvanA na dekha tapa pUtta, kSamApradhAna, paropaha vijetA, samatA rasa lIna adhyAtmapIna zramaNo ne upavAsa vrata svIkAra kara liyaa| yaha sAmayika ativRSTi prakRti kA prakopa nahI devamAyA thii| vAla muni vajra ke caritnaniSTha jIvana kI parIkSA ke lie pUrva bhava ke mitra bhaka devo ne kutUhalavaza isa sadhana dhanAdhana ghaTA paTala kA nirmANa kiyA thaa| varSA ke rukane para upAsaka vaNik AraM siMhagiri ke pAsa Ae aura gocarI kI prArthanA kii| AcArya kI anumati yA vanamuni mAdhukarI vRtti ke lie aklAta akhinna manamA uThe eva dvAra taka pahucakara ve ruka gae / nanhI-nanhI vUde taba taka A rahI thii| varSA pUrNa ruka jAne para IryA samitipUrvaka mada-mada anudvigna gati se calate hue sayogavaga ve umI bastI meM praviSTa hue jo deva-nirmita thii| mAnava ke spa me deva gaNa vAla muni vajra ko apane gRha meM le gayA eva bhaktibhAvapUrvaka dAna dene ko prastuta huaa| vAla muni mArya vaja bhikSA kI gavepaNA meM jAgaraka the| isa avasara para pradIyamAna sAmagrI ko azuddha bhAdhAkarmI dopayukta devapiNDa jAnakara use lenA savathA asvIkAra kara diyaa| bhikSA me dravya se kuSmANDapAka kSetra se mAlava deza me prApta ho rahA thA / kAla ne grIpma kAla kA samaya thaa| bhAva kI dRSTi se animipa nayana, amlAna kusuma mAlAdhArI vyakti bhojya mAmagrI pradAna kara rahA thaa| dAnapradAtA ke caraNa dharA se Upara uThe hue the| isa prakAra kA dAna mAnava vazaja se mabhava nahI thaa| kuSmANDa pAka nIma kAla me aura mAlava deza meM sarvathA aprApya thaa| Arya vajra kI dRSTi meM yaha jAhAra devapiNDa thA tathA devatA ke dvArA diyA jA rahA thaa| mAdhu ke lie devapiNDa AhAra sarvathA akarapya hai, yaha jAna vajra muni ne mahAn kSudhA me vAdhita hone para bhI use grahaNa nahIM kiyaa| z2a bhaka devo ne prakaTa hokara vajra muni ke uccatama sAdhanAniSTha jIvana kI praNasA kI eva nAnA spa nirmAtrI vaikriya vidyA unhe pradAna kara ve lautte| ____ Arya vajra ke sAmane AhAra-pAnI kI gavepaNA me uttIrNa hone kA eka avasara aura prastuta huaa| grISma Rtu ke madhyAhnakAla me mAdhukarI vRtti meM vyasta vAlamuni vajra ko desaphara ja bhaka deva puna dharatI para vaikriya zakti dvArA mAnava-rUpa vanAkara Ae eva prArthanApUrvaka vajra muni ko deva-nirmita gRha me le ge| zrAvaka mpa me prakaTIbhUta jU bhaka devo ne muni ko dAna dene ke lie ghRta niSpanna miSTAnna (miThAI) se bharA thAla prastuta kiyaa| thAla me zaradakAlIna miSTAnna the| grISma Rtu meM isa prakAra kI miSTAnna sAmagrI ko dekhakara vajra muni sabhala ge| use devapiMDa samajhakara unhone grahaNa nahI kiyaa| bhAgyavAn vyaktiyo ko paga-paga para nidhAna milatA hai| Arya vajra svAmI ke Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya jU bhaka deva pUrva janma ke mitra the| unake AcAra kauzala ko dekhakara ve atyanta prasanna hue eva isa samaya unhe gagana-gAminI vidyA pradAna kI / suvinIta Arya vajra ke pAsa zruta sapadA kA gabhIra adhyayana thA / eka vAra Arya siMhagiri zaucArtha bAhara gae / mAdhukarI me pravRtta anya muni bhI usa samaya upAzraya me nahI the / vAla muni Arya vajra sthAna para akele the| nIrava vAtAvaraNa se unake mana meM kaI prakAra ke bhAva jAgRta hue| Agama vAcanA pradAna karane kI utsukatA jagI / vAtAvaraNa ko bhI sarvathA anukUla paayaa| vAcanA pradAna karane ke kArya me koI bhI vAdhaka vyakti vahA para nahI thA / apane cAro ora zramaNo ke upakaraNoM ko rakhakara unhe hI zramaNo kA pratIka mAnakara vAcanA pradAna kA kArya muni vajra ne prAraMbha kiyA / manonukUla kArya me sahaja lInatA A jAtI hai| vajra muni bhI vAcanA pradAna kArya meM tallIna ho ge| unhe samaya kA bhI bhAna na rahA / Arya siMhagiri upAzraya ke nikaTa aae| unhe mAtrA vindu sahita Agama padyo kA spaSTa uccAraNa sunAI de rahA thA / madhura-madhura dhvani ne Arya siMhagiri ke mana ko mugdha kara diyA / Agama ke pratyeka padya kA atIva sundara sAgopAga vivecana sunakara Arya siMhagiri zizu muni vajra kI pratibhA para Azcaryavibhora the / aprakaTIkRtazakti zakto'pi narastiraskRti labhate / nivasannantardAruNi laGghyo vahnirna tu jvalita ||16|| ( upadezamAlA vizeSa vRtti, pR0 212 ) zakti gupta rahane para sabala vyakti bhI tiraskAra ko prApta hote hai / antafife agnika kASTha ko lAghA jA sakatA hai, prajvalita kASTha ko nahI / vaiyAvRtyAdipu laghormA'vajJA'sya bhavatviti / dhyAtvA''hurgurava ziSyAn vihAra kurmahe vayam // 128 // ( prabhA0 ca0, pR0 6 ) jJAna- guNasampanna Arya vajra kI yogyatA ajJAta rahane para sthavira muniyo dvArA vaiyAvRtya Adi karAte samaya kisI prakAra kI avajJA na ho isa hetu se merA anyatna prasthAna prayukta hogA / yaha soca dUsare dina Arya siMhagiri ne ziSya samUha ko dezAntara kA nirNaya sunA diyaa| adhyayanArthI muniyoM ne nivedana kiyA-"gurudeva / hame vAcanA kauna pradAna kareMge ?" Arya siMhagiri ne laghu ziSya muni vajra kA nAma vAcanA pradAnArtha prastuta kiyA / " nirvicAra gurorvaca " guru ke vacana atarkaNIya hote hai / vinIta ziSya ause ne 'tata' kahakara Arya siMhagiri ke Adeza ko nirvirodha svIkAra kiyA / sthavira muniyo se parivRta Arya siMhagiri kA vihAra huA eva Arya vajra ne ziSya samUha ko vAcanA denI prAraMbha kii| laghuvaya hone para bhI Arya vajra kA vizada jJAna eva tattva bodha pradAna karane kI paddhati sudara thii| madamati ziSya bhI sukhapUrvaka Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vilakSaNa vAgmI AcArya vajra svAmI 145 Arya vajra se vAcanA ko grahaNa karane lge| katipaya samaya ke bAda Arya siMhagiri kAAgamana huaa|shrmnn varga ko Arya vajra kI vAcanA se satuSTa pAyA / vAcanAcArya ke rUpa me Arya vajra kI niyukti ke lie svaya munijano ne AcArya deva se prArthanA kI thii| zrutveti gurava prAhurmatveda vihRta myaa| amya jApayitu yuSmAn guNagauravamadbhutam // 125 / / (prabhA0 carita, pR0 6) Arya siMhagiri bole-"maiM pahale hI muni vajra kI yogyatA ko parakha cukA thA para tumhe isase avagata karAne ke lie maine anyanna vihAra kiyA thaa| guru kI dUradarzitA para zramaNa saMgha harpita huA eva pratibhAsapanna-suvinIta yogya ziSya ko pAkara Arya siMhagiri ko pUrNa topa thaa| ___ muni vana zigya samUha ko vAcanA dete aura svaya bhI Arya sihagiri se tapovidhipUrvaka adhyayana krte| Agama nidhi AcArya siMhagiri ke pAsa jitanA jJAna thA ume vAlamuni vajra kI sutIkSNa pratibhA pUrNarUpa se grahaNa kara cukI thii| Arya siMhagiri ne unako vizepa adhyayanArya daza pUrvadhArI bhadragupta ke pAsa jAne kA mArgadarzana diyaa| ___ guru kA Adeza prApta kara Arya vajra ne dazapura se avanti kI ora vihAra kiyaa| ve avanti nagara ke vahirbhUbhAga kI sImA taka pahuce taba taka sadhyA ho cukI thii| unhoMne rAtri-nivAsa nagara ke bAhara hI kahI kiyaa| umI rAtri me AcArya bhadragupta ne svapna dekhA pAna me payamA pUrNamatithi ko'pi pItavAn / __(prabhA0 ca0, pR0 126) dUdha se bharA huA merA pAna yA, koI atithi Akara pI gyaa| rAtrikAlIna isa svapna kI bAta Arya bhadragupta ne apanI ziSyamaDalI se kahI aura isa svapna ke AdhAra para apanA vizvAsa prakaTa karate hue ve vole-"daza pUrvo kA grAhaka vidyArthI avazya mere pAma aaegaa|" vAta ke prasaga me hI Arya vava vahA pahuca ge| pratibhAsampanna, pUrva jJAnarAzi ko grahaNa karane meM sakSama-suyogya ziSya Arya vajra ko pAkara Arya bhadragupta ko atyanta prasannatA huii| unhone saprayAsa apanA sapUrNa adhIta-zruta unhe paDhAyA / daza pUrva jJAnAmRta kA samagratA se pAna kara Arya vajra ko bhI parama tRpti kI anubhUti huii| nirdhArita lakSyasiddhi ke bAda Arya bhadragupta ne unhe puna apane guru ke pAsa jAne kA Adeza pradAna kiyaa| suvizAla jJAna-sapadA kA arjana kara ve Arya siMhagiri ke pAsa aae| ziSya kI yogyatA se guru ko satopa huaa| sagha ne honahAra ziSya kA sammAna kiyaa| Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya AcArya sihagiri isa samaya vRddha ho cuke the| ava ve uttaradAyitva se mukta honA cAhate the| unhone vaisA hI kiyaa| suyogya ziSya Arya vajra ko vI0ni0 548 (vi0 78) me AcArya pada para niyukta kara ve sagha-citA se mukta vane / pUrva janma ke mitra devo ne isa avasara para mahAn utsava mnaayaa| Arya vajra svAmI sagha kA sakuzala netRtva karate hue pAca sau zramaNo ke sAtha viharaNa karane lge| unake vyaktitva me rUpa-saudarya eva vAk-mAdhurya kA anupama sayoga thaa| eka bAra zramaNa parivAra se parivRta vajra svAmI kA padArpaNa pATalipuna me huaa| pATaliputra ke udyAna me ve tthhre| pATaliputra ke rAjA para Arya vana svAmI ke vyaktitva kA prabhAva pahale se hI akita thaa| unake Agamana kI sUcanA pAkara ve hapita hue evaM vajra svAmI ke svAgatArtha dala-bala sahita cale ujjayinI kI ora / zramaNo ke alaga-alaga dala zIghra gati se calate hue A rahe the| sabake vAda vizAla muni maDalI se parivRta Arya vajra ko dUra se Ate dekhakara rAjA kA mana praphulla ho utthaa| bhaktipUrita zrAvaka kI bhAti mukulita pANi eva nata mastaka mudrA me rAjA ne vidhipUrvaka vajra svAmI ko vandana kiyA eva 'abhivadio abhiNadio' Adi zabdo se unakA bhavya svAgata kiyA thaa| pATaliputra ke udyAna me Arya vajrane vizAla mAnava-medinI ko savodhita karate hue moha-vinAzinI dharmakathA prArabha kii| ghanarava-gabhIra ghoSa me ve bole khaNadiTThanaTThavihave, khaNapariyaTTha tavivihasuhadukkhe / khaNasajogaviyoge, natthi suha kipi sasAre // 56 // (upadezamAlA vizepavRtti, pR0 215) sasAra pratikSaNa parivartanadharmA hai| vaibhava sthAyI nahI hai / sukha-dukha, sayogaviyoga kA pratikSaNa cakra calatA rahA hai| "poiNidalaggajalabiMducacalajIviya"--padminI dalAna para sthita jala-viMdu ke samAna jIvana asthira hai| vilasitataDilehacacalA lacchI-vidyutlekhA kI bhAti lakSmI cacala hai / "tA jiNadhamma mottUNa saraNa nahu kimapi sasAre"-jinadharma ko choDakara kahIM zaraNa nahIM hai| Arya vajra kI amRtopama dezanA ko rAjA ke sAtha rAjakumAro, zreSThI putroM, prazAsako, matriyo eva sahasro nAgariko ne bhI sunaa| Arya vajra kI prabhAvotpAdaka vANI se zrotAgaNa mantramugdha ho ge| pravacanoparAta zahara me vajra svAmI ke pravacana kI carcA hone lgii| yaha carcA rukmiNI ke kAno taka bhI pahacI / rukmiNI pATIlaputra ke zrIsampanna dhana zreSThI kI putrI thii| vaha yAnazAlA me virAjita sAdhviyA ke dvArA svAdhyAya karate samaya pratidina sunA karatI thI Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vilakSaNa vAgmI AcArya vajra svAmI 147 esa akhaDiyasIlo, bahussuo esa esa psmddddho| - eso ya guNanihANa, eya sarittho paro natthi // 48 // (upadezamAlA vizeSa vRtti, pR0 214) -akhaDita zIla, bahuzruta prazAta bhAva se sampanna, guNanidhAna Arya vajra ke samAna duniyA me koI dUsarA puruSa nahIM hai / "vairassa guNe saraidunimmale" unake -guNa zaraccandra kI bhAti nirmala hai| rukmiNI vajra svAmI ke yazogAna zravaNa mAtra se unake vyaktitva eva rUpa-saudarya para mugdha ho cukI thii| pitA ke sAmane bhI apane vicAra prastuta karate hue usane spaSTa kaha diyA-"tAta / jai majjha varo vairo, ho hI tAha vivAhamIhemi / jAlAjAlakarAlo, jalaNo me anna hA saraNa // 250 // * (upadezamAlA vizeSa vRtti, pR0 214) "maiM vajra svAmI ke sAtha pANigrahaNa karUgI, anyathA agni kI jAjvalyamAna jvAlAo kI zaraNa grahaNa kara luugii| uttama kula kI kanyAe kabhI do bAra vara kA cunAva nahI kiyA krtii|" putrI ke dvArA agnidAha kI bAta sunakara vAtyAcakra ke tIna jhoko se pratADita pIpala ke patte kI bhAti dhana zreSThI kA dila kApa gyaa| sAhiti sAhuNIo, jahA na vairo vivAhei // 51 // (upa0 vRtti, pR0 214) rukmiNI ko sAdhviyo ne vodha dete hue kahA- "Arya vana zramaNa ho cuke hai ve vivAha nahI kreNge|" rukmiNI dRDha svaro me bolI, "mujhe bhI pravajita honA svIkAra hai / Arya vajra ke atirikta merA koI vara nahI hogaa|" Arya vajra ko pA lene kI pratIkSA me rukmiNI apane dRDha sakalpa kA vahana karatI rahI / tapasyA niSphala nahI jAtI / dRDhasakalpa zakti bhI eka dina avazya phalavAn hotI hai| kucha samaya ke vAda AcArya vajra svAmI kA Agamana rukmiNI ke saubhAgya se pATaliputra me huaa| vaha unake darzana ko utsuka vnii| sakalpa kI bAta pitA ke sAmane duharAtI huI volI--"zrImad vajrAya mA yaccha zaraNa me anyathAnala-tAta | merI manokAmanA pUrNa karane kA avasara A gayA hai| Arya vajra yahA pahuca cuke hai / mujhe Apa unheM samarpita kara de, anyathA mai agnidAha kara luugii|"putrii ke sakalpa se zreSThI dhana eka bAra puna sihara uThA / vaha zata-koTi sampadA ke sAtha rukmiNI kanyA ko lekara vana svAmI kI paripad me phucaa| ___ Arya vajra svAmI ke dvArA pradatta prathama dezanA kI prazasA sunakara ata pura me halacala huii| rAniyA bhI Arya vajra ke rUpa-saudarya ko dekhane eva madhura vANI kA rasAsvAda prApta karane ko utsuka banI eva aneka nAriyo se parivRta hokara ve dharmasthAna para upasthita huI / Arya vajra vividha labdhiyo ke svAmI the| kSIrAzravalabdhi se unakI vANI me madhu-mizrita dugdha jaisA miThAsa AtA thaa| rAjaparivArayukta Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya vizAla pariSada ke sAmane virUpAkRti me prastuta hokara Arya vajra ne puSkarAvarta megha. kI naI dhArApravAha pravacana diyaa| logo ke mana me vicAra uThane lage jai nAmaruvalacchI huti eyassa to na tijae ki / asurosuro va vijjAhArI va imiNA samo huto // 71 // ( upa0 vRtti, pR0 215 ) Arya vajra meM adbhuta vAk-kauzala ke sAtha rUpa bhI hotA to sura-asura, vidyAdhara koI bhI vyakti inakI tulanA me nahI AtA / Arya vajra ne janatA kI bhAvanA ko jAnA eva tatkAla rUpa parivartana kiyA / ve sahasrAradalAkRti Asana para sthita atyanta sauMdarya sampanna eva vidyutpuJja kI bhAti prakAzavAna dikhAI dene lage / janatA unake anUpa rUpa para camatkRta huI aura loga kahane lage--- "nAriyA inake rUpa-saudarya para vimUDha na bana jAya sabhavata isIlie Arya vajra ne dezanA ke prArabha me virUpa rUpa kA pradarzana kiyA thA / " rAjA ne bhI unake vyaktitva kI bhUri-bhUri prazasA kI / 1 vismitAnana samagra sabhA ko dekhakara Arya vajra vole - " tapodhana, labdhisampanna aNagAra asakhyAta saudaryasampanna rUpAkRtiyo kA nirmANa kara sakatA hai / maine eka rUpa kA pradarzana kiyA hai isame Azcarya jaisA kyA hai / " zreSThI putrI rukmiNI Arya vajra ke guNa- rUpasampanna vyaktitva kI yazogAthA sunakara pahale se hI una para samarpita ho cukI thI / pravaconaparAta dhana zreSThI Arya vajra svAmI ke nikaTa gayA, vadana kiyA aura namra zabdo me bolA - "Arya | ApakA jaisA vismayakArI rUpa hai merI yaha putrI bhI rUpa saudarya me kama nahI hai / zatakoTi sapadA sahita ise svIkAra kare / " Arya vajra ne kahA - "zreSThin / tuma svaya sasAra baddha ho aura dUsaro ko bhI bAdhanA cAhate ho ? jAnate nahI kaluNA narANamee, bhogA bhuyagavva bhIsaNA bhogA / mahulagga aggadhArA, karAlakaravAla lihaNasamA ||80|| kiMpAgANa va pAgA, kaDuyavivAgA ime muhe mahurA / bhogA masANabhUmivva savvao bhUri bhayahe U // 81 // kiM bahuNA bhaNieNa, caugai dukkhANa kAraNa bhogA / . tA kirako kallANI, sallesu va tesu rajjejjA // 82 // ( upa0 vRtti, pR0 215 ) - bhoga bhujaga ke samAna bhISaNa hote hai / madhulipta asidhArA ke samAna kaSTa kAraka hote hai / kimpAka phala ke samAna mukha madhura kaTu vipAkI hote hai / zmazAna bhUmi kI taraha bhayaprada hote hai| adhika kyA, cAturgatika dukho ke kAraNa bhoga hai / / kalyANa cAhane vAlA vyakti iname rajita nahI hotA / T "zreSThIvara / bhautika dravyaeva viSayAnada kA pralobhana dekara anantada Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vilakSaNa vAgmI AcArya vajra svAmI 146 tapa - sapadA ko mere se chIna lenA cAhate ho, yaha prayAsa reNu ke badale ratnarAzi ko, tRNa ke badale kalpavRkSa ko kAka ke badale kokilA ko, kuTiyA ke badale prAsAda ko kSAra jala se amRta ko pA lene jaisA hai / sayama-dhana kI tulanA me ye viSayabhoga tuccha haiM, kSudra hai| inase prApta kSaNa-bhara kA sukha mahAn sakaTa kA sUcaka hai / yaha tumhArI putrI mere me anurakta hai / chAyA kI bhAti merA anugamana karanA cAhatI hai, usakI cAha kI sarva sudara rAha yaha hai mayAdRta vratadhattA, jJAnadarzanasayuta || 146 || ( prabhA0 carita, pR0 6) - jJAna darzana yukta mere dvArA AdRta isa tyAgamArga kA anusaraNa kare / Arya vajra svAmI kI sahaja sumadhura upadezadhArA se rukmiNI ke atarnayana khula paDe / vaha sAdhvI vanI eva zramaNI sagha me sammilita ho gayI / ' Arya vajra jJAna ke nidhAna the / AcArAga sUtra ke atarvartI mahA parijJA nAmaka adhyayana se unhone gagana-gAminI vidyA kA uddhAra kiyaa| isa vidyA se mAnuSottara parvata taka nirvAdha gati se gamana karane kI kSamatA A jAtI hai / grAmAnugrAma viharaNa karate hue zrutanidhi Arya vajra svAmI ne pUrvI bhArata me dharma kI atizaya prabhAvanA kI / eka vAra Arya vajra svAmI kA padArpaNa pUrva se uttara bhArata me huaa| vahA 'para ati kSayakArI durbhikSa kA vikaTa samaya upasthita huA / dharA para kSudhA se Artta loga Akula vyAkula ho uThe / kAlajanita sakaTa se ghira jAne para zayyAtara sahita sampUrNa sagha ko paTa para baiThAkara gagana - gAminI vidyA ke dvArA AkAza mArga se uDate hue vajra svAmI uttara bhArata se mahApurI nagarI me pahuce the / vahA para bhI rAjakIya sakaTa upasthita hone para paryuSaNa parva ke manAne me suvidhA na mila sakI ata ve AkAza mArga se puna sagha ko mAhezvarI udyAna me le ge| isa samaya unakI isa cAmatkArika vidyA se prabhAvita hokara sahasro jainetara vyaktiyo ne vahA jaina dharma svIkAra kiyA / mahAnizItha sUtra ke tRtIya adhyayana me carcita vipayAnusAra vajra svAmI ke nyuga me pacamagala rUpa namaskAra mahAmata kA sUtro ke sAtha sayojana huA / usake 'pahale 'pacamagala mahAzruta' nAmaka yaha eka svatana gratha thA aura usake vyAkhyA gratha bhI pRthaka the / Arya vajra svAmI se sabaMdhita dakSiNAcala kI ghaTanA vismayakAraka hai / eka bAra ve yathocita samaya para auSadha lenA bhUla gaye the / unhe apanI smRti kI kSINatA para AyuSya kI alpatA kA bhAna huA / isa samaya unake jJAnadarpaNa me bhAva atyanta bhIpaNa duSkAla ke saketa bhI jhalaka rahe the / zramaNa sagha ko duSkAla se bacAne ke lie vajra svAmI ne pAca sau zramaNo sahita vajrasena ko sopAraka deza Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya kI ora jAne kA Adeza diyaa| dvAdaza varSIya bhayakara durbhikSa ke kAraNa dakSiNa vihArI zramaNa saMgha ko Ahoropalabdhi kaThina ho gii| vana svAmI ne ApatkAlIna sthiti me kSudhA-zAnti ke lie labdhi piMDa (labdhi dvArA nirmita bhojya sAmagrI) grahaNa karane kA aura vikalpa me anazana svIkAra kA abhimata ziSyo ke sAmane prastuta kiyaa| nirmala caritra paryAya ke pAlaka Arya vajra svAmI ne isa prakAra ke parAmarza pradAna kA prayoga ziSyo ke dhRti parIkSaNArtha hI kiyA hogaa| tAhe bhaNati savve, bhatteNeeNa sAmi | alamatthu / aNasaNavihiNA'vassa, sAhissAmo mahAdhamma // 36 // (upa0 vR0, pR0 218) -sayamaniSTha zramaNo ne eka svara me kahA-"bhagavan / sadopa AhAra hame kisI bhI sthiti me svIkAra nahI hai| bhojana bahuta kiyA hai| aba anazana vidhipUrvaka utkRSTa cAritna dharma kI ArAdhanA meM apane-Apako niyojita krege|" maraNAntaka sthiti meM bhI ziSya gaNa kA dRDha Atmabala dekhakara vajra svAmI prasanna hue eva vizAla zramaNa parivAra sahita Arya vajra svAmI anazanArtha giri zRga kI ora prasthita hue| unake sAtha eka laghu vaya kA ziSya thaa| avasthA kI alpatA ke kAraNa vajra svAmI use anazana me sAtha lenA nahIM cAhate the| unhone komala zabdo me ziSya se kahA ajja vi ta vaccha lahU | accha su ettheva tAva pure / / 41 // (upa0 vR0, pR0 218) -vatsa | anazana kA mArga bahuta kaThina hai | tuma bAlaka ho| ava bhI yahI pura yA nagara me ruka jaao| Arya vajra svAmI dvArA nirdeza milane para bhI kaSTa-sahiSNu ucca adhyavasAyI bAla muni rukane ke lie prastuta nahI huA / anazana-patha kI kaThoratA use tilamAtra bhI vicalita na kara skii| svecchApUrvaka bAla muni ke na rukane para kisI kArya ke vyAja se use eka grAma mepreSita kara sasagha vajra svAmI Age bar3ha ge| kArya-nivRtta hokara vaha ziSya lauTA, use sagha kA eka bhI sadasya dikhAI nahIM diyaa| vaha khinna huA, socA-mujhe isa paNDita-maraNa me gurudeva ne apanA sAthI nahI banAyA, kyA mai itanA ni sattva, nirvIrya, nirvala ha? vaha vahA se calA-mere dvArA unakI tapomayI dhyAna sAdhanA me kisI prakAra kA vikSepa na ho yaha soca, vajra svAmI jisa girizRga para anazanastha ho gae the usI pahADa kI talahaTI me pahucakara tapta pApANa zilA para pAdopagamana anazana svIkAra kara liyaa| tapta zilA ke tIvra tApa se zizu muni kA navanItasA komala zarIra jhulasane lgaa| bhayakara vedanA ko samatA se sahana karatA huA laghuvaya muni una savase pahale svarga kA adhikArI vnaa| vAla muni kI uttama Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vilakSaNa vAgmI AcArya vana svAmI 151 sAdhanA ko jaina dhama kI prabhAvanA kA nimitta mAna deva mahotsava ke lie aae| devAgamana dekhakara vajasvAmI ne zramaNa mapa ko sUcita kiyA-atyanta tIna pariNAmo se mIgNa tAra-laharI ko sahana karatA huA laghuvaya muni kA anazana pUrNa ho cukA hai| laghu zigya se pahale hI pAca nau zramaNo sahita Arya vacca svAmI zaila zikhara para ArohaNa kara cune the| parama vairAgya ko prApta zramaNo ne devaguru kA smaraNa kiyaa| pUrvavRta doSo yI mArga patra ke pAsa nAlocanA kii| girikhaDa para adhiSThita devI se AmA nekara yayAcina sthAna para Amana grahaNa kara meru kI mAti akampa samAdhisya bne| vekSaNa-bhara ke lie vimmita hue| unake bhAvo ko zreNI cddhii| cintana calA-bAla musIne salpa gamaya meM hI paramArtha ko pA liyA hai| cirakAlika nayama prANyA po pAlana karane vAle hama bhI gayA apane lakSya taka nahIM pahuca pAege ? uttarottara unakI bhAva-taraga tInagAmI vanatI rhii| rAtri ke samaya pratyanIka devI kA upanaga hunaa| una gyAna ko apratItikara jAnakara mamagha vajra svAmI anya giriga para ge| vahA para dRTa makalpa ke gAtha apanA Amana sthira kiyaa| mRtyu aura jIvana kI nAkAkSA me rahita uccatama bhAvo meM lIna zramaNa prANI kA utsarga kara vaga ko prApta hue| __anagana po niyati mai vaca myAgI kA svargavAsa vI0ni0 584 (vi0 ma0 114) me hunaa| pAca mo zramaNo mahita AyaM vaya kI gamAdhisthalI giri maDala ke cAro ora rayAnDha indra ne ratha ko ghumAkara pradakSiNA dI, ata usa pavata kA nAma rathAvarta parvana ho garA thaa| ____ Aya vana svAmI ke tIna pramukha ziSya the-vanasena, padma, aayrth| vajramena uname jyesstthye| dAyitva ko vahana karane meM samartha eva gItArtha jAcArya siMhagiri ke kuzala paTTadhara Arya vajra svAmI ATha varSa taka gRhastha jIvana me rhe| kula 18 varSa kI apanI Ayu meM 80 vapa taka mayama paryAya kA unhoMne pAlana kiyA eva 36 varpa taka yugapradhAna pada ko anata kiyaa| ____ Arya vajra svAmI jaina zAmana ke savala AdhAra-stambha the| unake svargagamana ke sAtha hI damaveM pUrva kI jAna-mampadA eva caturya ardhanArAca nAmaka mahanana kI mahAn kSati jaina zAmana me huii|" kAlika mUtro kA apRthaktva vyAkhyAna paddhati (pratyeka mUtra kI caraNa karuNAnuyoga Adi cAro anuyogo para vibhAgaNa vivecana) mI nArya vajra svAmI ke bAda avaruddha ho gii| Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya yugapradhAna AcAryoM kI paraparA me vajramvAmI kA jIvana-prasaga atyanta prabhAvaka eva vismayakArI ghaTanAo se anusyUta hai| vAnIzAkhA (vAyarI zAkhA) kA nirmANa Arya vajra svAmI ke nAma para huaa| AdhAra-sthala 1 jaNuddhariyA vijjA mAgAsagamA mhaaprilaayo| vadAmi ajjavaira apacchimo jo sumadharANa // 766 / (Avazyaka niyukti, malayavRtti, bhAga 2, panAka 360) 2 ghaNapAlaseThiyA, bhaNai sunadatti tami ceva pure| deha mama dhaNa giriNo, jeNAha ta vase nemi // 14 // (upadezamAlA vizeSa vRtti, panAka 207) 3 'jeNa kumArINa piyA, jovaNabharabhAriyANa bhttaaro| therate putto puNa, nArINa ravarako hoi // 22 // (upadezamAlA vizeSa vRtti, panAka 207) 4 tA Usavo sa sannI, nimmalamainANasagamo suNai / mahilANa tamullAva jAisaraNo tamo // 31 // (upadezamAlA vizeSavRtti, pannAka 208) 5 atikhinnA ca sA'vAdIdavA''yaMsamito muni / sAkSI sasyazca sAkSiNyo bhApe nA'ta kimapyaham // 14 // (prabhAvaka carita, panAka4) 6 nivasato to tAsiM, samIvadese suNai agaaii| ekkAramavi paDhatINa, tAva teNovaladdhANi ||97 // egapayAo payasayamaNusarai mai tahAvihA tassa / jAo a aThThavariso, Thavio guruNA niyasamive // 8 // (upadezamAlA, vizepa vRtti, patAka 210) 7 niyata devapiNDo'ya sAdhUnA nahi kalpate / tasmAdanAttapiNDo'pi vrajAmi gurusannidhau // 14 // (pari0 parva0, sarga 12) 8 vajraprAgjanmasuhRdo jJAnAda vijJAya te surA / tasyAcArya pratiSThAyA cakrurutsavamadbhutam // 132 // (prabhAvaka carita, panAka 6) hai tanava mahAdhanadhanatheSThinandanA rukminnii| prativodhya tena bhagavatA nirlobhacUDAmaNinA pravAjitA / (vividha tIrtha kalpa, pATaliputra nagarakalpa, pR069) Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vilakSaNa vAgmI AcArya vana svAmI 153 -10 itoya padarassAmI davitraNAyahe vibhinyp| jApa pArasaparimaga sa to samatA chinnapapA nirAdhArajAta / (mAvazyaka pUNi, patAka 404) 11 pAsa papasApahi agnayapare rAma puSa, mapayaNapauna ca aprihii| (vividha tIrya galpa, pR0 38) 12 jAyata magnapArA nA mAnimANuprogasna / megArega pur3hata sAnimaguha miTTiyAe // 16 // (jAyasya malaya niyukti, pR0 383) Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24. kIrti-nikuJja AcArya kundakunda jaina sAhitya ke abhyudaya me dAkSiNAtya pratibhAo kA mahAn yogadAna rahA hai| uname AcArya kundakunda ko sarvato'gna sthAna prApta hai| ve karNATaka ke koDakuDa ke nivAsI the| unake pitA kA nAma karamaDU aura mAtA kA nAma zrImatI thaa| bodhaprAbhUta ke anusAra ve zrutakevalI bhadravAhu ke ziSya the, para yathArtha me unakI guruparaparA prApta nahIM hai / bhadravAhu unake sAkSAt (anatara) guru nahIM the| yaha Aja kaI pramANo se siddha ho cukA hai| ___ kannaDI bhASA me AcArya kundakunda koDakuDa nAma se vikhyAta hai| 'kundakunda' koDakuDa kA hI saskRta rUpa pratIta hotA hai| padmanandI, vanagrIva, gRdhrapiccha aura elAcArya nAma bhI AcArya kundakunda ke the| unakA sabase pahalA nAma padmanandI thaa| satata adhyayana me jhukI huI grIvA rahane ke kAraNa vakragrIva aura eka samaya gRdhrapicchI dhAraNa karane se gRdhrapiccha khlaae| ____ AcArya kundakunda adhyAtma ke pramukha vyAkhyAkAra the / unakI AtmAnubhatiparaka vANI ne adhyAtma ke nae kSitija kA udghATana kiyA aura Agamika tattvA ko tarkasusagata paridhAna diyaa| AcArya kundakunda kI Agamika paribhASAe nizcayanaya para keMdrita hai aura unakI dRSTi me bhAvazUnya kriyAe sarvathA niSphala thii| inhI vicAro kI abhivyakti meM unakA eka zloka hai bhAvarahio Na sijjaI, jaivi tava caraI koDi koddiyo| __ jammatarAi vahuso laviyahattho gliyvttho| jIva dono hAtha laTakAkara aura vastra tyAga kara karoDa janma taka nirantara tapazcayA karatA rahe para bhAvazUnyAvasthA me use kabhI siddhi prApta nahIM hotii| AcArya kundakunda caurAsI prAbhUto (pAhuDa) ke racanAkAra the, para vatamAna una caurAsI prAbhUto ke pUre nAma bhI upalabdha nahIM hai| prAbhRta sAhitya me darzana prAbhUta (dasaNa-pAhuDa), caritra prAbhRta (caritta-pAhuDa), PT Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kIti-nikuJja AcArya kundakunda 155 sUna prAbhRta (suna-pAhuDa), vodha prAbhRta (bodha-pAhuDa), bhAva prAbhRta (bhAva-pAhuDa), mokSaprAbhRta (mokkha-pAhuDa), liMga prAbhRta (liMga-pAhuDa), zIlAbhRta (sIla-pAhuDa) ye ATha prAbhRta pramukha haiN| inakI bhApA zaurasenI hai| iname darzana, cAritra Adi vividha viSayo kA nizcayanaya kI bhUmikA para sudara vivecana prastuta hai| samayasAra, pravacanasAra, niyamasAra--yaha ratnatrayI AcArya kundakunda kI atyanta prasiddha hai| isa ratnatrayo me 'samayasAra AryAvRtta' me gumphita jaina saurasenI bhASA kA sarvotkRSTa paramAgama hai / jIvAdi nava tattvo kA vodha, ratnatrayI kI ArAdhanA tathA nicayanaya kI avagati me vyavahAranaya kI upayogitA para sudara vivecana pradAna karatA huA yaha atha kundakunda ko samagra kRtiyo me zIrSasthAnIya hai| pravacana sAra me jinavANI kA navanIta aura niyamasAra me paramAtma-bhAva kA samyak pratipAdana tathA zAzvata mukhaprApti hetu vividha niyamo kA nirdeza hai| vaidika darzana me jo AdarAmpada sthAna upaniSad, brAhmaNasUtra aura gItA ko prApta huA hai vahI sthAna digambara mamAja me isa glanayI ko hai| pacAstikAya sagraha bhI unakI maulika racanA hai| isame jaina darzanasammata dravya vibhAga kI muspaSTa aura susambaddha vyAkhyA hai| saptabhagI kA spaSTa ullekha bhI sarvaprathama isI natha me huA hai| ___ AcArya kundakunda kI samagra racanAe prAkRta bhASA me padyAtmaka hai aura unakI racanA ke pratyeka zloka meM divya dhvani kA madeza mAnA gayA hai / digambara abhimata se sAtaveM guNasthAna me jhUlate hue mahAmuni ke AtmAnubhava se ye gAthAe prakaTa huI hai| isIlie kundakunda ko kalikAla-sarvajJa kahakara unake prati mahAn Adara bhAva prakaTa huA hai aura unakI vANI ko gaNadhara girA kI taraha prAmANika samajhA gayA hai| prAkRta kI taraha tamila bhApA para bhI AcArya kundakunda kA savala adhikAra thaa| tirukurala tamila bhApA kI atyuttama kRti hai| isa kRti ke kartA elAcArya the| elAcArya ne hI madurA (dakSiNa mathurA) me sasthApita tamila bhApA ke sagama sAhitya keMdra kA netRtva kiyA thaa| ye elAcArya mamavata kundakunda hI the / AcArya kundakunda darzana yuga me Ae para unhone adhyAtma prAsAda ko darzana kI nIvapara khaDA nahI kiyaa| prastuta darzana ko Agamika sAce meM ddhaalaa| digambara samAja me AcArya kundakunda kA bahuta UcA sthAna hai / bhagavAn mahAvAra aura gautama ke sAtha unakA nAma magala spa me atizaya gaurava ke sAtha smaraNa kiyA jAtA hai| magala bhagavAn vIro, magalam gautmprbhu| magala kundakundA, jaina dharmostu magalam // Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya karNATakIya pahADiyo kI jaina guphAo me unhone dhyAna aura tapa kI utkRSTa sAdhanA kI / unakI mukhya nivAsa-sthalI - nandI parvata kI guphAe thI / dharma ke pracAra-prasAra ke lie unhone sapUrNa bhArata meM paribhramaNa kiyA thaa| ve mahAvideha me bhI gae the aura unake pAsa cAraNa Rddhi bhI thii| unhe sImadhara svAmI se jJAnopalabdhi huI aisI janazruti bhI vizruta hai / DA0 jyotiprasAda jaina ne unakA samaya I0 pU0 8 se 44 IsvI mAnA hai / isa AdhAra para ve vIra nirvANa 516 se 571 ( vikrama 48 se 101 ) taka vidyamAna the / Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25 akSayakoSa AcArya AryarakSita jAryarakSita anuyoga vyavasthApaka AcArya the / anuyogadvAra Agama ke niryUhaka ghe | yugapradhAna AcAyoM kI paraparA meM bhI unako vigipTa sthAna prApta thA / madhya pradeza (mAnavA) ke atagaMta dazapura nagara meM vI0 ni0 422 (vi0 5.2 ) me unakA janma huA / varNajyeSTha, kulazreSTha, niyAniSTha, kalAnidhi, rAjapurohita somadeva ke ve putra the / unakI mAtA kA nAma rudrasomA thA / rudramomA udAra hRdaya, priyabhASiNI mahilA thI / vaha jaina upAsikA yo / usake dvitIya putra kA nAma phangarakSita thA / kula kI ghurA ko vahana karane meM dono putra sUryAzva kI taraha sakSama the / purohita momadeva ne dono putro ko vedo kA mAgopAga adhyayana karavAyA / zAstrIya jJAna kA pIyUSa pAna kara lene para bhI mahAvidvAn AryarakSita kA mAnasa atRpti kA anubhava kara rahA thA / Age paDhane kI tIvra utkaThA unameM thii| vizeSa prazikSaNa pAne ke lie ve pATaliputra gae / sadyagrAhI jAgRta kuMDalinI ke vala se dhRtighara prakRSTa vuddhimAna AryarakSita vedo, upaniSado ke pAragAmI manISI vane / yathepsita adhyayana kara lene ke bAda upAdhyAya kA Adeza prApta kara ve dazapura lautte| rAjapurohitaputra hone ke kAraNa mahAprAjJa AryarakSita ko rAjasammAna prApta huA nAgariko ne hArdika abhivAdana diyA eva ghara-ghara se unhe AzIrvAda milA / mabhI kA bhavya svAgata jhelate hue Arya rakSita mA ke pAsa pahuce / rudrasomA sAmAyika kara rahI thI / usane AzIrvAda dekara apane putra kA vardhApana nahI kiyA / I I rAjasammAna pA lene para bhI mA ke AzIrvAda ke vinA jananI vatsala AryarakSita khinna the / socA, dhikkAra hai mujhe / zAstra samUha ko paDha lene para bhI maiM mA ko topa nahI de skaa|' suta ke udAsIna mukha ko dekhakara sAmAyika-sapannatA ke bAda rudrasomA volI - "putra | jo vidyA tujhe Atmavodha na karA sakI usase kyA ? mere mana ko prasanna karane ke lie mahAkalyANakArI jinopadiSTa dRSTivAda kA adhyayana kro|" AryarakSita ne citana kiyA- "dRSTivAda kA nAma bhI sudara hai / isakA adhyayana mujhe avazya karanA caahie|" mA se Arya rakSita ne dRSTivAda ke adhyApanArtha adhyApaka kA nAma jAnanA cAhA / rudrasomA ne batAyA - " agAdha jJAna ke nidhi, dRSTivAda ke jJAtA Arya topaliputra nAmaka AcArya ikSuvATikA me virAja Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 jaina dharma ke prabhAvamA AcArya rahe hai', jAo puna / unake pAga adhyayana prArama kro| tumhArI isa pravRtti se avazya hI mujhe zAti kI anubhUti hogii|" mA kA AzIrvAda pAkara dUsare dina prAta kAla hote hI ArakSita ne inavATikA kI ora prasthAna kara diyA 1 nagara ke vahirmubhAga meM unhe pitA kA mitra vRddha brAhmaNa milA / usake hAtha meM hai ikSudaNDa pUrNa the| dazavA AdhA thA / ikSu kA yaha upahAra rokara vaha AryarakSita me minnane hI A rahA thaa| sayogavaza mitrapunna ko mArga ke madhya meM hI pAkara vaha prasanna huaa| AryarakSita ne unakA abhivAdana kiyaa| pitA-mina vRddha mAhmaNa ne bhI prIti-vaza unheM gADha AliMgana meM vAdha liyaa| AryarakSita ne kahA- maiM adhyayana karane ke lie jA rahA hai / Apa mere vadhu jano kI pramatti ke lie uname para para mine|" AryarakSita ne anumAna lagAyA-isavATikA kI ora jAte hue mujhe mAnava ikSudaNDo kA upahAra milaa| isa AdhAra para mujhe dRSTivAda gratha ke mAdha nava paricchedo kI prApti hogI, isase adhika nhiiN|' ullAma ke sAtha ArakSita anuvATikA me phuce| DhaDDhara dhAvaka ko vadana karate dekha unhoMne usI bhAti Arya topalipuna ko vadana kiyaa| zrAvakocita kriyAkalApa se ajJAta navAgatuka vyakti ko vidhiyukta vadana karate dekha Arya topali putra ne pUchA-"vatsatumane yaha vidhi kahA se sIkhI?" AryarakSita ne DhaDhara zrAvaka kI ora saketa kiyA aura apane Ane kA prayojana bhI batAyA / Arya topali puna ne jJAnopayoga meM jAnA-"zrImad vajra svAmI ke bAda yaha vAlaka mahA prabhAvI hogaa|" navAgatuka AryarakSita ko sabodhita karate hue unhone kahA"dRpTivAda kA adhyayana karane ke lie muni vananA Avazyaka hai| Arya rakSita meM jJAna pipAmA pravala thii| ve zramaNa dIkSA svIkAra karane ke lie prastuta hue aura guru caraNo me unhone namra nivedana kiyA-"Arya / mithyA moha ke kAraNa loga mere prati anurAgI hai| jaina maskAro se ajJAta pArivArika jano kA mamakAra (mamatva) bhI dustyAjya hai| mere zramaNa vanane kA vRttAta jJAta hone para rAjA ke dvArA bhI mujhe zakti-prayoga me ghara le jAne ke lie vivaza kiyA jA sakatA hai / isa prakAra kI ghaTanA se kisI prakAra jaina zAsana kI laghutA na ho isa kAraNa mujhe dIkSA pradAna karate hI anya deza me viharaNa karanA ucita hogaa| Arya topaliputra ne mamagra vAto ko dhyAna se sunA aura IzAna koNAbhimukha AryarakSita ko sAmAyika vrata kA uccAraNa karate hue vI0 ni0544 (vi074) me dIkSA pradAna kara vahA se anyatna prasthAna kara diyaa| kAlAtara me apanI jJAnanidhi ko pUrNata pradAna kara dene ke bAda Arya toSali puna ne unako agima adhyayana ke lie Arya vajrasvAmI ke pAsa bhejaa| ___ guru ke AdezAnusAra AryarakSita vahA se cle| mArgAntaravartI nagara avanti me AcArya bhadragupta se unakA milana huaa| AcArya bhadragupta vajra svAmI ke vidyA Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akSayakopa AcArya AryarakSita 156 guru the| unhone Arya rakSita ko gADha sneha pradAna karate hue kahA - "AryarakSita / pUrvo ko paDhane kI tumhArI abhilASA bhadra hai, prazasanIya hai| tumhArA yahA AnA ucita samaya para huA / merI mRtyu kA samaya nikaTa hai| anazana kI sthiti me mere pAsa rahakara tuma sahAyaka (niryAmaka) bano / kulIna vyaktiyo kA yahI karttavya hotA hai / " Arya topali putra kA nirdeza pAkara AryarakSita ne parama prasanna mana se svaya ko sevA dharma me niyukta kara diyA - parama samAdhi me lIna, anazana me sthita bhadragupta ne eka dina prasanna mudrA me kahA - " tumane merI itanI acchI paricaryA kI hai jisase sudhA eva tRpA kI khinnatA mI mujhe anubhUta nahI huI / maiM tumhe eka mArga-darzana detA hU / tuma vacca svAmI ke pAsa paDhane ke lie jAoge para bhojana eva jayana kI vyavasthA apanI pRthak rUpa se rakhanA / kyoki AArya vajra kI janmakuDalI (janmapatrikA) kA yoga hai - jo bhI navAgantuka vyakti unakI maDalI me bhojana karegA aura Arya vajra svAmI ke pAma rAtri zayana karegA vaha unhI ke pAsa pacatva ko prApta hogaa| tuma zAsana ke prabhAvaka banoge, saghAdhAra banoge ata yaha upadeza mai tumhe de rahA hU / " AryarakSita ne zIza jhukAkara 'Am' - - iti -- kahakara atyanta vinIta bhAva se A topaliputra ke mArga darzana ko svIkAra kiyaa| samAdhipUrNa avasthA me Arya bhadragupta ke svargagamana ke pazcAt AryarakSita ne vajra svAmI kI dizA me adhya nArtha prasthAna kara diyA / vahA pahucate hI Arya vajra svAmI ke pAsa na jAkara rAtri me sone kI vyavasthA unhone apanI alaga kii| AyaM vajra svAmI ne DhalatI rAta me svapna dekhA - dUdha se bharA kaTorA navAgantuka pathika Akara pI gayA hai para kucha paya usame avazeSa raha gayA hai / prAta hote hI svapna kI yaha bAta vajra svAmI ne apane zipyo se khii| vArtAlApa ke yaha prasaga pUrNa bhI nahI ho pAyA thA ki tabhI aparicita atithi ne Akara vajra svAmI ko vandana kiyaa| Arya vajra svAmI ne pUchA - "tuma kahA se A rahe ho ?" AryarakSita vole "maiM Arya topila putra ke pAsa se A rahA hU / " dUradarzI, sUkSmacintaka Arya vajra svAmI ne kahA - "tuma Arya rakSita ho ? avaziSTa pUrvo kA jJAna karane ke lie mere pAsa Ae ho? tumhAre upakaraNa, pAtra, sasthAraka kahA hai ? unako yahI le Ao / AhAra- pAnI kI vyavasthA yahA banAkara adhyayana kArya ko prArambha kro| pRthak rahane se pUrvo kA adhyayana kaise kara pAoge ?" ArakSita ne Arya bhadragupta dvArA pradatta mArga-darzana ko kaha sunAyA aura apanI pRthak rahane kI vyavasthA bhI batA dI / vajra svAmI ne bhI jJAnopayoga se samagra sthiti ko jAnA aura Arya bhadragupta ke nirdezAnusAra unake pRthak rahane kI vyavasthA ko svIkAra kara liyA / dRSTivAda kA pATha vividha bhAgo, paryAyo eva gabhIra zabdo ke prayoga se atya Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya durgama thaa| AryarakSita ne svalpa samaya me hI isa gratha ke 24 yava paDha lie the| unakA adhyayana viSayaka prayAsa adbhuta thA / ___ idhara dazapura me rudrasomA ko putra kI smRti vAdhita karane lgii| usane socA, ghara me dIpaka kI taraha prakAza karane vAlA putra calA gyaa| isase sArA vAtAvaraNa adhakAramaya ho gayA hai| somadeva kA parAmarza lekara rudrasomA ne kaniSTha putra phalgurakSita se kahA-"puna / merA sadeza lekara jyeSTha bhrAtA ke pAsa jaao| unase kahanA-'bhrAta | Apane jananI kA moha choDa diyA hai para jinendra bhagavAna ne bhI vAtsalyabhAva ko samarthana diyA thA aura garbhAvAsa meM mAtA ke prati apUrva bhakti pradarzita kI thii| ata Apa bhI mAtA ko darzana dene kI kRpA kre| ho sakatA hai Apane jisa mArga ko svIkArA hai ApakA parivAra bhI usa mArga para calane ke lie prastuta ho| Apa me mohabuddhi nahI hai| para mA ke upakAra ko smaraNa karate hue eka bAra padhArakara unake sAmane kRtajJa bhAva prakaTa kre| mAtA kA AzIrvAda le|' ___ mA kA Adeza prApta kara namrAga phalgurakSita AryarakSita ke pAsa gae eva mA kI bhAvanA ko prastuta karate hue vole-"Apake darzana se pUjyA mA ko amRtapAna jaisI tRpti hogii|" sayama sAdhanA meM sAvadhAna, vivekazIla, antarmukhI Arya rakSita ne phalgurakSita ke dvArA rudrasomA kI anveMdanA ko anAsakta bhAva se sunA aura unhone atyanta vairAgyamayI bhApA me kahA-'phalgurakSita / isa azAzvata sasAra se kyA moha hai ? tumhArA bhI saccA moha mere prati hai to muni-jIvana svIkAra kara anavarata mere pAsa rho|" zreya kArya me vilamba zreSTha nahI hotA, yaha soca phalgurakSita ne bhAI kI vAta ko sammAna dete hue tatkSaNa dIkSA svIkAra kara lii| yavikAo kA avirala adhyayana karate hue eka dina AryarakSita ne Arya vajra svAmI se pUchA "bhagavan / adhyayana kitanA avaziSTa rahA hai ?" Arya vana svAmI gabhIra hokara vole-"yaha prazna pUchane se tumhe kyA lAbha hai ? tuma dattacitta hokara paDhate jaao|" thoDe samaya ke bAda yahI prazna puna AryarakSita ne Arya vajra svAmI ke sAmane prastuta kiyaa| vajra svAmI ne kahA-"vatsa | tuma sarSapa mAtra paDhe ho, meru jitanA zeSa paDA hai| tuma alpa mohavaza pUrvo ke adhyayana ko choDane kI soca rahe ho yaha kAjI ke badale kSIra ko, lavaNa ke badale karpUra ko, kusuma ke badale kukuma ko, gujAphala ke badale svarNa ko parityakta karane jaisA hai|" guru kA prazikSaNa pAkara AryarakSita puna adhyayana me sthira hue aura navapUrvo kA pUrNa bhAga eva dasave pUrva kA ardhabhAga unhone sampanna kara liyaa| Arya phalgurakSita puna -puna jyeSTha bhrAtA ko mAtA kI smRti karAte rahate the| dRSTivAda ke athAha jJAna ko dhAraNa kara lene meM eka dina Aye rakSita kA dhairya Dola uThA / unhone vajra svAmI se nivedana kiyA-"mujhe dazapura jAne kA Adeza prApta ho, mai zeSa adhyayana ke lie lauTakara zIghra hI Ane kA Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akSayakoSa jAcArya Arya rakSita 161 prayAsa krgaa|" mArga vA ne jJAnogayoga se jAnA-merA Ayupya kama hai| AryarakSita kA mere meM puna minana honA jarA gaya hai| dUsarA koI yogya vyakti jJAnasindhu-dRSTivAda ko grahaNa karane me namartha nahIM hai / dasavA pUrva mere taka hI surakSita raha paayegaa| aimA hI nyATa dosa "hA hai| jArga baca gambhIra hokara bole-"yatma / paraspara uccAvacca vyavahAra ke lie 'micchAmi duralDa' hai| tumhe jainA guNa ho vaisA kro| tumhArA mArga zivAnugAmI ho|" guru kA Adeza prApta ho para unhe badana kara AryarakSita phangurakSita ke sAtha yahA ne cala pdde| zuddha nayamapUrvara yAtrA karate hA banyu mahita AryarakSita pATaliputra pahuce / dIkSApradAtA jAtopalipuna ne prasannatApUrvaka mile eva mA nava pUrvo ke adhyayana pI bAta khii| pUrvadhara AryarakSita ko marvayA yogya mamatAra Arya topaliputra ne jAcArya pada para unakI niyuti kii| ____ ArakSita ne dazapura kI ora pradhAna kiyaa| muni phagurakSita ne Age jAkara mA ko ArakSita ke Agamana kI gUnanA dii| jyATha putra ke darzanArtha utkaTita jananI rudramomA putrAgamana kI pratIkSA kara hI rahI thI / AryarakSita A phuce| pitA momadeva ko apane putro kA yaha sIdhA Agamana acchA nahIM lgaa| ve cAhate the, mahAna utsava ke sAtha dono putrI kA nagara praveza hotaa| somadeva ne vizeSa svAgatAya dono putrI ko nagara ke bAhA upAna meM lauTa jAne ko kahA para nAryarakSita ne isa bAta kI svIkRti nahIM dii| pitA momadeva kA dUsarA prastAva yA--"puna / bamaNa veNa ko choDakara dvitIya Azrama gRhastha jIvana kI sAdhanA karI aura mpa yauvanasampannA yogya kanyA ke mAtha mahotsavapUrvaka zrIta vidhi se vivAha karane ke lie prastuta bno| tumhArI mAtA ko bhI isame Ananda prApta hogA / gRhastha jIvana kI gADI ko vahana karane ke lie dhanopArjana kI cintA tumhe nahIM karanI hogii| pUjya nRpavara kI kRpA se sAta pIDhI sukha se bhoga make itanA dravya mere pAsa hai|" ___ adhyAtma-sAdhanA me rana AryarakSita ne rAjapurohita pitA somadeva me kahA"manIpI-mAnya, vijJa | zAstro kA durdhara bhAra hI vahna kara rahe ho, jIvana ke yathArya ko nahIM pahacAnA hai / janma-janma me mAtA-pitA, bhrAtA-bhaginI, patnI sutA Adi aneka bAra ye mavadha hue hai, iname kyA Anada hai ? rAja-prasAda ko bhI bhRtya rUpa me rahakara ajita kiyA hai isame bhI garva kisa vAta kA? artha-sampadA anartha kI jananI hai, bahu upadravakAriNI hai| manuSyajanma ratna kI taraha dupprAya hai| gRhamAha me phamakara vijJa manuSya isako khoyA nahIM krte| merA dRSTivAda kA paThana bhI pUrNa nahIM hopAyA hai / me yahA kaise ruka sakatA ha? ApakA mere prati saccA anurAga mai tabhI samajhUgA, Apa dIkSA svIkAra kre|" Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya Arya rakSita kI dhIra-gabhIra magalamayI girA ko sunakara rAjapurohita parivAra prativuddha huA eva zramaNa dharma me dIkSita huaa| somadeva kA dIkSA saskAra sApavAdika thaa| unhone chana, janeU, kopIna eva pAdukA kA apavAda rkhaa| pitA somadeva ko ina apavAdo se mukta kara jaina-vihita vidhi me AryarakSita dvArA sthira karane kI ghaTanA Agama ke vyAkhyAtmaka sAhitya me yuktipUrNa sadarbha ke sAtha prastuta hai| - eka vAra somadeva muni zramaNo ke sAtha cala rahe the| Arya rakSita ke saketAnusAra mArgavartI vAlako ne kahA-"chatradhArI ke atirikta saba muniyo ko vandana karate hai|" somadeva muni ne ise apanA apamAna samajhA aura chatra dhAraNa karanA choDa diyaa| isI taraha kaupIna ke atirikta anya upakaraNa bhI choDa diye the| somadeva muni pahale bhikSA lene bhI nahIM jaate| AryarakSita ke nirdezAnusAra eka dina muni maDalI ne unhe bhojana ke lie nimantraNa nahI diyaa| somadeva muni kupita hue| pitA kI paricaryA ke lie AryarakSita svaya bhikSAcarI karane ke lie prastuta hue| ___ somadeva muni ne kahA-"puna / AcArya bhikSAcarI kare aura mai na karU, yaha lokavyavahAra kI dRSTi se ucita nahIM hai ata svaya hI isa kriyA meM maiM pravRtta bnuugaa|" somadeva muni bhikSA ke lie cale / sampanna zreSThI ke ghara pIche ke dvAra se unhone praveza kiyaa| koI bhI navAgantuka vyakti pramukha dvAra se AtA hai / muni ko cora patha se Ate dekha zreSThI kupita huaa| somadeva muni buddhi ke dhanI the, vAkpaTu the| unhone tatkAla kahA-"zreSThI / lakSmI kA Agamana ulTe dvAra se hI hotA hai| madhura vANI me vAtAvaraNa ko badala dene kI kSamatA hotI hai| soca-samajhakara vivekapUrNa volA gayA eka vAkya bhI viSa ko amRtamaya banA detA hai| somadeva ke sumadhura zabda ke prayoga se zreSThI ke krodha kA pArA utara gyaa| vaha muni para prasanna huaa| bhaktibhAva se apane ghara me le gayA aura battIsa modako kA dAna diyaa| dharmasthAna me AryarakSita ke mArga-darzana se ziSya maDalI me una modako kA vitaraNa kara (dAna dekara) mahAn lAbha ke bhAgI somadeva muni bne| AryarakSita kA yugapradhAnatva kAla vI0ni0 584 (vi0 114) se prArambha hotA hai| AryarakSita kA yuga vicAro ke sakramaNa kA yuga thaa| vaha naI karavaTa le rahA thA / purAtana paramparAo ke prati janamAnasa me AsthAe DagamagA rahI thii| nagno na syAmaha yUya mA vandadhva sapUrvajA / svargo'pi so'tha mA bhUyAd yo bhAvI bhavadarcanAt / / 168 // prabhA0 caritra, pR0 14 --mujhe tuma vandana bhale na karo aura tumhArI arcA se prApaNIya svarga kI upalabdhi bhI bhale na ho, maiM nagnatva ko svIkAra nahI krugaa|"-puurvdhr Arya rakSita Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akSayakoSa AcArya Arya rakSita 163 ke sAmane pitA somadeva muni ke ye zabda prAcIna nagnatva paramparA ke prati spaSTa vidroha kA udghoSa thA / ArakSita bhI sthiti - pAlaka nahI the / ve svastha paramparA ke poSaka the / krAntikArI vicAro ke ve savala samarthaka bhI the / caturmAsa kI sthiti me do pAtra rakhane kI pravRtti svIkAra kara naI paramparA ko janma dene kA sAhasa unhone kiyA thaa| unake zAsanakAla me sabase mahattvapUrNa kArya anuyoga vyavasthA kA huA / Agama-vAcanA kA yaha atIva viziSTa aga hai| usase pahale Agamo kA adhyayana samagra nayo eva cAro anuyogo ke sAtha hotA thA / adhyayana krama kI yaha jaTila vyavasthA / asthiramati ziSyo kA dhairya DagamagA jAtA thaa| AryarakSita ke yuga adhyayana kI naI vyavasthA prArambha huii| isame mukhya hetu vindhya muni vane the / vindhya muni atIva pratibhAsampanna, zIghragrAhI manISA ke dhanI the / AryarakSita ziSya maDalI ko jo Agama-vAcanA dete vindhya muni use tatkAla grahaNa kara lete the / unake pAsa agrima adhyayana ke lie bahuta-sA samaya avaziSTa raha jAtA thA / ArakSita se vindhya muni ne prArthanA kI mere lie adhyayana kI vyavasthA pRthak rUpa se karane kI kRpA kre| AryarakSita ne isa mahanIya kArya ke lie mahAmedhAvI durbalakA puSyamitra ko niyukta kiyaa| kucha samaya ke vAda adhyApanarata durvalikA puSyamitra ne AryarakSita se nivedana kiyA- " Arya vindhya ko Agama-vAcanA dene se mere paThita pATha ke punarAvartana me bAdhA pahucatI hai| isa prakAra kI vyavasthA se merI adhIta pUrva jJAna kI rAzi vismRta ho jAyegI / " ziSya durvalikA puSyamitra ke isa nivedana para AryarakSita ne socA - mahAmedhAvI ziSya kI bhI yaha sthiti hai / Agama-vAcanA pradAna karane mAtra se adhIta jJAna rAzi ke vismaraNa kI sabhAvanA bana rahI hai| aisI sthiti meM Agama jJAna kA surakSita rahanA bahuta kaThina hai / dUradarzI AryarakSita ne samagratA se cintana kara paThana-pAThana kI jaTila vyavasthA ko sarala banAne hetu Agama adhyayana krama ko cAra anuyogo me vibhakta kiyA / " isa mahattvapUrNa Agama-vAcanA kA kArya dvAdaza varSIya duSkAla kI parisamApti ke cAda dazapura me vIra nirvANa 562 ( vi0 122 ) ke AsapAsa sampanna huA / sImadhara svAmI dvArA indra ke sAmane nigoda vyAkhyAtA ke rUpa me AryarakSita kI prazasA, mathurA me AryarakSita kI pratimA parIkSA hetu indradeva kA vRddha rUpa me Agamana, banAvaTI vRddha kI hastarekhA dekhakara Arya rakSita dvArA deva hone kI spaSTokti tathA nigoda kI sUkSma vyAkhyA ko sunakara surendra dvArA munIndra kI bhUribhUri prazasA, jAte samaya anya muniyo kI jAnakArI ke hetu sugadhita padArthoM kA vAtAvaraNa me vikIrNana tathA upAzraya dvAra ke dik parivartana taka kI samagra ghaTanA kA vistAra se Avazyaka niyukti -- malayavRtti me ullekha hai / " pannavaNA sUtra ke Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya racanAkAra AcArya zyAma ke sAtha bhI yaha ghaTanA atyanta prasiddhi prApta haiM, ata ise prastuta prakaraNa me na dekara AcArya zyAma ke jIvana- prasaga meM saMsadarbha nivaddha kara diyA gayA hai| Arya rakSita ke pAsa yoga sAdhaka ziSyo kI prabhAvaka maDalI thI / tIna puNyamitra unake ziSya the --- durbalikA puSyamitra, ghRta puSyamitra eva vastra puSyamitra / tIno ziSya labdhisampanna ziSya the' eva Arya durvalikA puSyamitra dhyAnayoga ke viziSTa sAdhaka bhI the / AryarakSita kA pramukha vihAra-kSetra avanti, mathurA eva dazapura ( mandasaura) ke AsapAsa kA kSetra thA / unake jIvana kI vizeSa ghaTanAe inhI nagaro se sabaMdhita hai / mahAprabhAvI AcArya rakSita jI kI sampUrNa Ayu 75 varSa kI thI / unhone 16 varSa taka yugapradhAna AcArya pada kA dAyitva sabhAlA / mandasaura me vI0 ni0 567 ( vi0 sa0 127 ) me devendra vandita anuyoga vyavasthApaka mahAnubhAva AryarakSita svargagAmI vane / unakI sampUrNa Ayu 75 varSa kI thI / kucha itihAsakAra unakI Ayu 65 varSa kI mAnate haiM / unake anusAra Arya rkSita kA janma vI0 ni0 502 (vi0 sa0 32 ) me aura bhadragupta se unakA milana vI0 ni0 533 (vi0 sa0 63 ) me huA thA / AdhAra-sthala 1 sUryAzvayoriva yamo tayo putro babhUvatu / AryarakSita ityAdyo dvitIya phalgurakSita // 6 // 2 dhik / mamAdhItazAstrIya vahnapyavakaraprabhama yena me jananI naiva paritoSamavApitA // 16 // 3 tAvacite3 - nAmapi caiva sundara, jai koi abhAvei aAmi, mAyAvi tomiyA mavaI, tAhe bhaNai kahi te diTThavAyajANatagA ? sA maNai - amha ucchudhare tAliputtA nAma AyariyA | 4 navAha dRSTivAdasya pUrvANyadhyayanAni vA / darzama khaNDamadhyedhye dadhyo yAniti somamU // 54 // ( prabhA0 carita, panAka E ), 5 zrImattomaliputrANA milita parayA mudA / pUNA navake sA saGgRhItI guNodadhi // 117 // (prabhA0 carita, panAka hai) (Avazyaka malaya vRtti, pattAka 314) (pari0 pava0, marga 0 13) Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akSayakoSa AcArya Arya rakSita 165 ta ca sUripade nyasya guruvo'ga para bhavam / adhAryarakSitAcArya prAyAd dazapurapuram / / 118 / / (prabhA0 carita, panAka 12) 6 vyavahAra cUNi uddezo 7 deviMdavadiehi maNANumAvehiM ravivamaajjehiM / jugamAsajja vihatto aNuogo tA ko cauhA // 774 // 8 (ka) Avazyaka malayavRtti, pavAka 400 (kha) itya bhUadhare ThiA nigoavattanvaya niyAuparimANa ca pucchima tucittaNa sakkeNa majjarakkhiasUrI vadimA uvassayassa a anna ohutta dAra kaya / (vividha tIrtha kalpa, pR0 19) & itya vatthapUsa mitto ghayapUsamino dubaliyApUsamitto a laddhisapannA vihriyaa|| (vividha tItha kalpa, pR0 16) Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26. dhyAnayogI AcArya durbalikA puSyamitra AcArya durbalikA puSyamitra svAdhyAya yoga eva dhyAna yoga ke viziSTa sAdhaka the| ve anuyoga vyavasthApaka AryarakSita ke ziSya the| unakA janma vI0ni0 550 (vi080) me huaa| sasAra se virakta hokara vI0 ni0 567 me unhone munidIkSA svIkAra kii| ___Arya durvalikA puSyamitra pravala dhRtidhara eva mahAmedhAvI sata the| AryarakSita kI sArdha nau pUrva kI vizAla jJAnarAzi se ve 6 pUrvo ko grahaNa karane me saphala siddha hue| zAstro ke anavarata gunana-manana-parAvartana me dattacittatA eva pravala dhyAna sAdhanA ke parizrama pariNAmasvarUpa unakA zarIra sasthAna atyanta kRza thaa| durvalikA puSyaminna--yaha unakA nAma kRzakAya hone ke kAraNa sArthaka bhI thaa| eka bAra bauddha bhikSu AryarakSita ke pAsa Ae / prabhAvaka carita ke anusAra vauddha upAsaka Aye the| unhone bauddha zAsana meM nirdiSTa uccatama dhyAna praNAlI kI prazasA kI aura kahA, "hamAre sagha me viziSTa dhyAna sAdhaka bhikSu hai, Apake sagha me dhyAna sAdhanA kA vikAsa nahIM hai|" ___ AryarakSita ne kahA, "jaina paramparA me bhI dhyAna sAdhanA kA krama vidyamAna hai|" unhone durbalikA puSyamitra ko unake sAmane prastuta karate hue batAyA, "isa ziSya ke vapu daurbalya kA nimittadhyAna sAdhanA hai| yaha durbalikA puSyamitra apramatta bhAva se aharniza dhyAna sAdhanA me nirata rahatA hai|" vauddha upAsako ko AryarakSita ke kathana para vizvAsa nahIM huaa| unhone kahA, "muni kI kRzatA kA kAraNa snigdhAhAra kA abhAva hai / Apako gariSTha bhojana kI upalabdhi nahI hotI hai|" vauddha upAsako kI zakA ke samAdhAna me Arya rakSita ne ghRta puSyamitra aura vastra puSyamitra ko unake sAmane prastuta kiyA aura kahA, "ina ziSyo ko dravya, kSetra, kAla aura bhAva se sabadhita cAro hI prakAra kI ghRtalabdhi aura vastralabdhi prApta hai| ye zramaNa labdhiyo ke prabhAva se ghata aura vastra-savadhI sAmagrI ko paryApta rUpa se prastuta kara samagra saMgha kI yathepsita AvazyakatA ko pUrI kara sakate hai|" Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAnayogI AcArya durvalikA puSyamitra 167 dono zipyo kI kSamatA ko udAharaNa kI bhASA me samajhAte hue Arya rakSita vole, "mathurA deza kI anAtha kRpaNa mahilA apane hAtha se kapAsa ko bInakara vastra banAtI hai aura unake vikaya se apanI AjIvikA calAtI hai| yaha mahilA varpA, zizira aura hemanta Rtu me bhI zramaNa vastra puSyamitra ke upasthita hone para use pramuditamanA vastra pradAna karane hetu prastuta ho jAtI hai| ___"avanti pradeza kI kRpaNa gabhiNI nikaTa pramavA mahilA ke lie usake pati ne yAcanApUrvaka chaha mahIno ke prayatno me ghRta macaya kiyaa| usa ghRta ko kRpaNa mahilA apane kSaghAtaM pati ke dvArA mAga kie jAne para bhI pradAna nahI karatI para ghRtapupyamitra ke upasthita hone para jyeSTha aura jApADha mAsa meM bhI vaha ghRta umI kRpaNa mahilA dvArA dvArasya muni ko saharSa pradAna kara diyA jAtA hai|' ___ "labdhighara ina mamayaM muniyoM ke hote hue bhI madha meM pauSTika bhojana ke abhAva kI karapanA bhrAnti mAtra hai / ziSya durbalikA puSyamitra pratidina gariSTha eva ghRtAsikta bhojana mvecchApUrvaka karatA hai| prastuta viSaya kI vizvasanIyatA prApta karane ke lie inheM apane myAna para rakhakara parIkSA le makate hai|" __ zramaNa duvaMlikA pupyamitra guru ke Adeza se unake sAtha cale gye| bauddha upAmako ne apane sthAna para ziSya durvalikA pupyamitra ko dhyAna sAdhanA aura AhAra vidhi kA mamagratA se kaI dino taka avalokana kiyaa| snigdha aura atisnigdha bhojana ko grahaNa karane para bhI kRzakAya muni duvatikA puSyamitra kA zarIra dina-pratidina adhika kRza vanatA gyaa| bhasama me prakSipta ghRta kI bhAti rasa pariNata jAhAra unake zarIra me jarama pariNata gidva hotaa| ramotpatti na hone kA kAraNa unake garIra me pAcana zakti kI durbalatA nahIM para svAdhyAya, dhyAnarata Arya durvalikA puSyamitra dvArA anAsvAda vRtti se bhojana kA grahaNa thA / vauddha upAsako ko dubaMlikA puSyamitra kI mAdhanA vRtti se anta topa huaa| ____ ArakSita ke ghRta puSyamitra aura vastra pupyamina ke atirikta cAra aura pramukha ziSya the / durvalikA puSyamitra, pharagurakSita, vindhya, gopThAmAhila / ' durvalikA puSyamitra vinaya, dhRti Adi guNo se sampanna yaa| Arya rakSita kI vigepa kRpA ina para thii| ___ meghAvI pharagurakSita AryarakSita ke laghu sahodara the| gopThAmAhila tArkikaziromaNi eva vAdajayI muni the| ghRta puSyamitra eva vastra pupyaminna bhI zramaNa pariSad ke vizeSa alakArabhUta the| ___ eka bAra zramaNa parivAra parivRta AryarakSita dazapura me viharaNa kara rahe the| mathurA me akriyAvAdI apanA prabala prabhutva sthApita karane lage the| AryarakSita ne unake prabhAva ko pratihata kara dene ke lie zAstrArtha-kuzala goThAmAhila ko vahA bhejA thaa| unake vAk-kauzala kA amita prabhAva mathurA ke nAgariko para huaa| Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya zrAvako ne vAdajayI muni ke pAvasa kI vizeSa mAga AcArya deva ke sAmane prastuta kii| jaina gAsana kI vizepa prabhAvanA kI sambhAvanA kA cintana kara AryarakSita na goSThAmAhila ko mathurA me hI cAturmAmika sthiti sampanna karane kA Adeza diyaa| AryarakSita kA yaha cAturmAsa darApura me thaa| isa cAturmAsa me unake sAmane bhAvI uttarAdhikArI kI niyukti kA prazna upasthita huaa| AcArya pada jaise uccatama pada ke lie AryarakSita ne durvalikA puSyamitra ko yogya samajhA thaa| usa samaya kA zramaNa varga bhI isa vipaya me atyadhika jAgarUka yaa| unhone medhAvI muni phalgurakSita aura vAdajayI muni goSThAmAhila kA nAma prastuta kiyaa| jAcArya kA dAyitva zramaNa saMgha ko adhika se adhika topa pradAna karanA hai| apane isa dAyitva kI bhUmikA para zramaNo ke mana ko samAhita karane ke lie tIna kalazo kA dRSTAnta dete hue AryarakSita prazna kI bhASA me bole, "suvijJa shrmnno| kalpanA karo eka kalaza uDada dhAnya se, dUsarA kalaza tela me, tImarA kataza ghRta se pUrNa bharA huA hai| tIno kalazo ko ulaTa dene kA pariNAma kyA hogA?" saMgha hitaiSI zramaNo ne namra hokara kahA, "pahalA kalaza pUrNa rikta ho jaayegaa| dUsare kalaza me tela kI vUde alpa mAnA me eva tIsare kalaza me ghRna kI bUdeM atyadhika parimANa meM avaziSTa raha jaaegii|" dRSTAnta ko zipyo para ghaTita karate hae AryarakSita madhura eva gambhIra zabdoM me samajhAne lage, "ziSyo / uDada dhAnya prathama kalaza kI bhAti meM apanA sampUrNa jJAna durvalikA puNyamitra me nihita kara cukA hai| phalgurakSita meM dvitIya kalaza ke samAna eva goSThAmAhila me tRtIya kalaza ke samAna alpa-alpatara mAtrA meM maiM jJAna rAgi ko sthApita kara pAyA ha / " muvinIta, thaddhAniSTha, cintanazIla zramaNo ne AryarakSita ke vicAro kI gaha I no smjhaa| unake mana ko samAdhAna milaa| ___ AryarakSita kI mUjha-bUjha se nirvirodha vAtAvaraNa kA nirmANa huaa| prAcArya pada kI niyukti ke lie sarvathA samucita avasara upasthita ho gayA thaa| janukUla paristhiti kA lAbha uThAte hue AyaMrakSita ne zipya samudAya ko manodhita karata hue kahA, "shipyo| mere dvArA pradatta mantrAgama aura arthAgama kA jAtA dubalikA puSyamitra ko maiM AcArya pada para sthApita kara rahA hai|" meM sagha ko AtrArga ke nirvirodha nirNaya me prasannatA huii| durvalikA pupyamitra ko ArakSita ne prazikSaNa diyA-"Arya / mane jaga phangurakSita aura goSThAmAhila ke mAya mamucita vyavahAra kiyA hai tuma bhI inheM isI prakAra sammAna me rkhnaa|" thamaNo ko bhI AcArya ke prati kAvya-dhodha gA paya-darzana diyaa| magana mara ko samucita zikSAe dekara AyaMrakSita gaNa-cittAga mukta bane / unakA umI varpa svargavAsa ho gyaa| Arya duvalikA puSpamitra yo Page #189 -------------------------------------------------------------------------- Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya 2 tANi bhaNati-amha bhikkhuNo jhANaparA, tujjha jhANa nasthi, AyariyA bhaNati-amha ceva jhANa, dubaliya pUmamitto sojhANeNa ceva dublo| (Ava0 malayavRtti, panAka 368) 3 tanAdyapuSyamitrasya lndhiraasiicctuvidhaa| dravyata kSetratazcApi kAlato bhAvatastathA / / 206 // (prabhAvaka carita, pR0 16) 4 dravyato ghRnameva syAt kSetrato'mantimaNDalam / jyeSThApADhe kAlatastu bhAvato'tha nigadyate // 210 // dugatA brAhmaNI [paDbhirmAsai prsvdhrminnii|| tadbharteti vimRzyAjya mikSitvA sacayedadhau // 211 // tata sA prasave cAdyazvIne kSudvAdhita dvijam / / tad ghRta yAcamAna ta ruNayanyanirAzayA / / 212 / / samunizcedarthayeta datte tadapi sA mudA / yAvadgacchopayogya syAt tAvadApnoti bhAvata // 213 // (prabhAvaka carita, pR0 16) 5 durbala puSyamitro'pi yathAlabdha ghRta ghanam / bhunakti svecchayA'bhISaNa pAThAbhyAsAt tu durdala // 218 // (prabhAvaka carita, pR0 16) 6 svajanA vyamRzannasya mukta bhasmani homavat // 228 / / (prabhAvaka carita, pR0 16) 7 tatyaya gacche cattAri jaNA pahANA, so ceva dubaliyapUsa mitto vijho phagguravikhatogoTThAmAhilotti / (Avazyaka malayavRtti, pannAka 398) 8 AyaMrakSitamUrizca vyamazat ka padocita / durvala puSyaminno'ya tadvicAre samAgamat / / 264 / / (prabhAvaka carita, pR0 17) 6 jo puNa se sayaNavaggo tesi goTThAmA hilo phaggurakkhino vA abhimto| _ (Avazyaka malayavRtti, patrAka 400) 10 dubaliyApUmamitta pati suttatyatadubhaesu niphphAvakuDasamANI aha jAto, phaggurakkhiya pati tellakuDasamANo, goThThAmAhila pati ghayakuDasamANo, ato mama / / _ (Ava0 malayavRtti, panAka 400) 11 vijjho aNubhAsai, ta suNei, aTThame kammapavAyapubve kamma pannijjai, jahA kamma bajjhai) jIvassaya kaha vadho, ettha vicAre so abhiniveseNa annahA mannato ya niNhavo jAto / (Avazyaka malayavRtti, pR0 402), Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27 viveka-darpaNa AcArya vajrasena vivekasampanna AyaM vajramena apane yuga ke vilakSaNa AcArya the| yugapradhAna AcAryoM kI zRkhalA me savA nau varSa se bhI Upara ugna pAne vAle eva savA mI varSa kI vRddhAvasthA me nAcArya pada ko alata karane vAle prathama the| ___ unakA janma vI0 ni0 462 (vi0 22) meM huaa| umra kA eka dazaka hI pUrNa nahIM ho pAyA, ve tyAga ke lie kaThora paya para bahane ko utsupha bane / pUrNa vairAgya ke mAya vI0 ni0 501 (vi0ma0 31) me unhone muni-jIvana meM praveza paayaa| Agamo kA gambhIra adhyayana kara ve jaina darzana ke viziSTa jJAtA bane / uttara bhArata unakA pramukha vihAra-kSetra thaa| vIra nirmANa ko chaThI zatAbdI kA uttarArdha mahAn makaTa kA samaya thA / dvAdaza varSIya dukAna kI kAlI chAyA se pUrA uttara bhArata bhayakara mpa ne ArAnta ho cukA thaa| yaha samaya vI0 ni0580 (vi0 sa0 110) me vI0ni0 562 (vi0 sa0 122) taka thaa| isa mamaya labdhidhara vilakSaNa vAgmI eva magha kI naukA ko kuzalatApUvaka vahana karane vAle Arya vana svAge vRddhAvasthA meM pahuca cuke the| jIvana ke madhyAkAla me ve pAca sau muniyoM ke parivAra sahita anazanArtha rathAvataM parvata para jAne kI taiyArI meM lage the| duSkAla ke ina kSaNo me munivRnda se parivRta Aya vanasena kA padArpaNa sopAraka me huaa|' sopAraka deza kA rAjA jitaNana eva rAnI dhAriNI thii| vahA kA dhanImAnI zreSThI jinadatta dharma kA mahA upAsaka yaa| usakI patnI kA nAma IzvarI thaa| dhRtisampanna eva vipula sampatti kA svAmI hote hue mI zreSThI jinadatta dupkAla dharma ke ugra prakopa me vikSubdha ho uThA thaa| kSudhA-pizAcanI ke krUra prahAra se pratADita pThI kA parivAra jindagI kI AzA so cukA thaa| zrAvikA IzvarI kA dhairya bhI dhAnyAbhAva ke kAraNa DagamagA gyaa| pArivArika jano ne paraspara parAmarzapUrvaka savipa bhojana khAkara prANAnta karane kI bAta socii|' IzvarI ne eka lAkha svarNa mudrA ke zAli pkaae| ava vaha bhojana meM vipa milAne kA prayatna kara rahI thii| bhikSArtha nagara meM paryaTana karate hue Arya vanasena zreSThI jinadatta ke ghara phuce|' muni ko dekhakara zrAvikA IzvarI eva jinadatta parama prasanna hue| Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 jaina dharma pramANa AcArya unhoMne apanA nahIMgAgya maanaa| viparita pAva to bhojana meM dara nya diyA eva muniko vigupta mAge daanaa| mage natura mahinA yo / manegana antarako muni ke mAmana rakhA eva lana mUlya pAT meM ripa-gidhita karane kI yAjanA prastuta kii|' ghaTanA-pramaga mA nunatIjA gaMgana guni tI daga gadhara yajambAnI ke kayana kA smaraNa ho mAyA giAta zreSThI pagviAra AmbAnana dena hue ve bole, "bhAjana viga-givina gata pAga, aba yaha paTa adhika samaya kA nahIM hai| tuma narama nImA para pahana kaa| mujhe dama pUrvadhara baja svAmI ne kahA thA, 'jiga dina gakSa mUlya pApI jaladhi hogI nahI dumAna kI parimamApti kA dina haagaa| nAyana ke gadhAra para na hI murAda pramAna kA udaya hone vAlA udIpta bhAna eva ninyA patila muni vajramena ke amRtopama vacano ko gunAra jinadatta zreSThI eva una pagviAra Atmatopa kI anubhUti huI eva bhojana ke gAya vipa-miyaNa kI yojanA sthagita kara nukasa kI pratIkSA me samatA me kAla-yApana karane gge| dagare dina pragAna me jala me bhare pota nagara kI sImA para ga phuNce| Arya pAna kI vANI anya pramAgina / pThI kA pUrA parivAra yAna-valita hone meM vatra gyaa| pastuta ghaTanA-prasaga yAda gagAra se viratta hokara jinadatta zreSThI jora IzvarI ne apane punna nAgendra, candra, pidAdhara aura nivRtti ke sAya mArga vajramena se dIkSA gahaNa kii| cAge putro ke nAma para cAra kula (gaNa) sthApita hue-nAgendra gula, candra TI, vidyAvara puna, nivRtti kuraa| pratyeka gAvA meM aneka prabhAvaka jAtrArya hue hai / nAgendra nAdi cAro muniyo ke lie kucha kama daza pUrvadhArI hone kA ulekha bhI milatA hai| viveka-dapaNa mAnArya vabamena doghajIvI AcArya the| ve nau varSa kI avasthA me dhamaNa vane / anuyogadhara jAyarakSita kI anuyoga-vyavasthA ke samaya AcArya vajrasena vAcanAcArya ke rUpa meM upasthita the| unhone yugapradhAna ke rUpa me AcArya pada kA dAyitva dhyAnayogI AcArya durvalikA puSyamitra ke vAda vI0 ni0 617 (vi0 147) me sbhaalaa| unakA AcArga-kAna mAnna tIna varSa kA thaa| sayama-patha para unake caraNa lagabhaga 120 varSa taka sotsAha vaDhane rhe| unakI sarvAyu 128 varSa kI thii| ve vI0ni0620 (vi0 150) me svarga-sampadA ke svAmI bne|' Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viveka-darpaNa AcArya vanasena 173 AdhAra-sthala 1 vajrasenazca sopAra nAma pattanamabhyagAt // 15 // (prabhAva carita, pR08) 2 vinA dhAnyasyAdu kha jIvitAsma kiyacciram / tadvara saviSa mojyamupabhujya samAhitA // 16 // (pari0 parva saga 13) 3 pakkAdhAnna lAmUlya mA yAvennAkSipadvipam / vanasenamunistAvattajjIvAturivAgamat 186 / / (pari0 pava, sarga 13) 4 hapTAra tammai vismaracakSubhikSAmadatta maa| lakSamUlyamya pAkasya vRttAnta ca nyavedayat / / 162 // (pari0 parva, sagaM 13) 5 to maNai vaigsaiNI, mA pArIe vivei visameya // 30 // (upadezamAlA, vizepavRtti 220) 6 aha avaraha desatarAhi pattANi jANavattANi / aipaura dhanapunnAi, tehiM jAya aisubhivaya // 76 / / (upadezamAlA, vizeSavRtti 220) 7 dhyAtvati mA maputrA'tha yata jagrAha maagrhaa| nAgendrI nivRtizcandra zrImAn vidyAdharastathA // 16 // (prabhAvaka carita, pR0 8) 8 abhUvasta kiMcaTUnadazapUrvavidastata / catvAro'pi jinAdhIzamatoddhAradhuragharA ||197 // (prabhAvaka carita, pR0 8) tatpa? 14 zrI vavasena sUri sa ca dubhikSe zrI vacasvAmyAnayA mopArake pattane tatvA jinadattagahe IzvarInAmnyA bhAyaMyA bhikSabhayAnakSapAkabhojye vipakSepAdikAraNe nivedita prAta sukAlo bhAyItyuktvA vipanikSepa nivAyya nAgendra 1 candra 2 nivRtti 3 vidyAvarA4 khyAn catura nakuTuvemya punAna prAyAjitavAn tebhyazcatvAri kulAni nazire / sa vanasenI 6 varSANi gRhe 116 te trINi varSANi yugapradhAnatve sarvAyu sASTAviMzatizata prapAlya vorAt 620 varpA te svargabhAra babhUva / (paTTAvanI samuccaya, zrI guru paTTA0, pR0 166, 167) Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28. Aloka-kuTIra AcArya ahaM bali AcArya ahaM vali mUla sagha ke adhipati the| ve ago ke eka dezapAThI the| pUrvAMzo kA jJAna bhI unhe thA / inakA dUsarA nAma 'gupti gupta' bhI thaa| __ AcArya arhad bali mahAn samartha AcArya the| unake puppadata aura bhUtavali nAmaka do vidvAn ziSya the| puSpadata zreSThIputra ye| bhUtavali saurASTra ke 'nahapAna' nAmaka nareza the| 'gautamIputra' 'sAtakaraNI' se parAjita hokara arhad vali ke pAsa unhone zramaNa-dIkSA grahaNa kI thii| __ Andhra pradeza me sthita veNA nadI ke taTa para base hue mahimA nagara me mahAmunisammelana huA thaa| usakI adhyakSatA AcArya arhad bali ne kI thii| isa sammelana me sagha kI ataraga aura bahiraga sthitiyo para vicAra-vimarza humA thaa| mUla sagha me usa samaya aneka vidvAn, tapasvI, svAdhyAyI, dhyAnI eva adhyayanaadhyApanarata zramaNa vidyamAna the / arhad vali ne isa sagha ko nandI, deva, siMha, bhadra, vIra, aparAjita, paca stUpa, guNadhara Adi bhinna-bhinna upasagho me vibhakta kara eka naI sagha vyavasthA ko janma diyaa| ina sagho ko sthApita karane me dharmavAtsalya kI abhivRddhi eva jaina sagha kI prabhAvanA kA uddezya pramukha thaa| AcArya arhada vali puNDravardhana nagara ke nivAsI the| ziSya puSpadanta aura bhUtabali ke yoga se unakI prakhyAti adhika vizruta huii| AcArya arhad vali jJAnAloka ke kuTIra the eva apane yuga kI mahAn hastI the| unakA samaya vI0 ni0 565 (vi0 95) ke Asa pAsa mAnA gayA hai| Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26. dUradarzI AcArya dharasena digambara paramparA ke AcArya dharasena Agama-jJAna ke viziSTa jJAtA eva aSTAga nimitta ke pAragAmI vidvAn the| dvitIya pUrva kA Azika jJAna bhI unake pAsa surakSita thaa| saurASTra ke girinagara kI candra guphA me unakA nivAsa thaa| unhone yoni pAhuDa (yoni prAbhRta) grantha likhA jo Aja anupalabdha hai| zruta kI dhArA ko avicchinna rakhane ke lie mahimA mahotsava me ekatrita dakSiNApatha vihArI mahAsena AcArya pramukha zramaNo ke pAsa eka patra bhejA thaa| isa patra ke dvArA unhone pratibhAsampanna muniyo kI mAga kI thii| zramaNo ne dharasena dvArA prepita patra para gambhIratA se cintana kiyA aura samagra zramaNa muni parivAra se cunakara do medhAvI muniyo ko unake pAsa bhejA thaa| uname eka kA nAma subuddhi tathA dUsare kA nAma naravAhana thaa| dono hI zramaNa vinayavAn, zIlavAn, jAtisampanna, kulasampanna eva kalAsampanna the| AgamArtha ko grahaNa aura dhAraNa karane meM samartha the aura ve AcAryoM se tIna bAra pUchakara AjJA lene vAle the| TIkAkAra vIrasena ke zabdo me yaha prasaga nimnokta prakAra se ullikhita hai "teNa vi soraTTha-visayagiriNayarapaTTaNacada guhAThieNa aTThaga mahANimittapAraeNa ganthavocchedo hohaditti jAdabhaeNa pavayaNa-vacchaleNadakkhiNAvahAiriyANa mahimAe miliyANa leho pesido| lehaTThiya dharaseNavayaNamavadhAriya te hi vi Airiehi ve sAhU gahaNadhAraNa samatthA dhavalAmalabahuviha viNayavihUsiyagA sIlamAlAharA gurupesaNAsaNatittA desakulajADasuddhA sayalakalApArayA tikkhuttA vucchiyAiriyA andhavisayaveNNAyaNAdo pesidaa|" java dono zramaNa veNAnadI ke taTa se dharasenAcArya ke pAsa Ane ke lie prasthita hue the usa samaya pazcima nizA me AcArya dharasena ne svapna dekhA thA-do dhavala karNa Rpabha unake pAsa Ae aura unhe pradakSiNA dekara unake caraNo me baiTha gae haiN| ima zubhamUcaka svapna se AcArya dharasena ko prasannatA huii| uttama purupo ke svapna satya phalita hote hai| AcArya dharasena kA svapna bhI phalavAn vnaa| dono zramaNa zAna grahaNa karane ke lie unake pAsa A pahuce the| Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya AcArya dharasena kI parIkSAvidhi me bhI ubhayamuni pUrNa uttIrNa hue aura vinayapUrvaka zrutopAsanA karane lage / unakA adhyayana krama zubha tithi, zubha nakSatra, zubha dina me prArambha huA thA / AcArya dharasena kI jJAna pradAna karane kI apUrva kSamatA eva yugala muniyo kI sUkSmagrAhI pratibhA kA maNi - kAcana yoga thA / adhyayana kA krama drutagati se calA / ApADha zuklA ekAdazI ke pUrvAhna kAla me vAcanA-kArya sampanna huA thA / kahA jAtA hai, isa mahattvapUrNa kArya kI sampannatA ke avasara para devatAo ne bhI madhuravAdya dhvani kI thii| isI prasaga para dharamenAcArya ne eka kA nAma bhUtabali aura dUsare kA nAma puSpadata rakhA thA / nimitta jJAna me apanA mRtyukAla nikaTa jAnakara dharasenAcArya ne socA, 'mere svargagamana se inhe kaSTa na ho|' unhone dono muniyo ko zruta kI mahA upasampadA pradAna kara kuzalakSemapUrvaka unhe vidA kiyA | Agama nidhi surakSita rakhane kA yaha kArya AcArya dharasena ke mahAn dUradarzI guNa ko prakaTa karatA hai / jaina samAja ke pAsa Aja paTkhaNDAgama jaisI amUlya kRti hai usakA zreya AcArya dharasena ke isa bhavya prayatna ko hai / AcArya dharasena AcAraga ke pUrNa jJAtA lohAcArya ke nikaTavartI the / lohAcArya kA svargavAsa vI0 ni0 1153 (vi0 683 ) me mAnA jAtA hai | lohAcArya ke svargagamana ke samaya agAgama ke pUrNa jJAtA AcArya dharasena vRddhAvasthA me the / prastuta prasaga ke AdhAra para dhRtisampanna AcArya dharasena vI0 ni0 kI 7vI (vi0 2) zatAbdI ke vidvAn the / Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30. labdhagaurava AcArya guNadhara - pakhaNDAgama kI bhAti prAkRta bhASA meM nibadva kapAya prAmRta grantha ko digambara paramparA me maulika sthAna prApta hai| ima ganya ke racanAkAra AcArya guNadhara the| guNanidhi AcArya guNadhara AcArya dharasena ke samakAlIna the| dharamenAcArya kI bhAti ve bhI pUrvAzo ke jJAtA the| jJAnapravAda nAmaka pacamapUrva kI 10vI vastu ke adhikArAntargata tRtIya pejjadopa pAhuDa me unhoMne kapAya prAbhUta granya kA nirmANa kiyA thaa| isa gantha ke 233 gAthA mUtra hai| pratyeka mUtra kI mApA makSipta eva gUDhArthaka hai| __yaha grantha pandraha adhikAro meM vibhakta hai / ina adhikAro me krodha Adi kapAyoM kI rAga-dvepamayI pariNatiyo kA vistAra se varNana hai tathA mohanIya karma kI vibhinna avasthAo ko aura ise zithila karane vAle AtmapariNAmo ko mamandarbha samajhAyA gayA hai| prastuta grantha para yatiRpama ne chaha mahasra zloka parimANa cUNi sAhitya kI racanA kI hai| AcArya vIrasena eva jinasena ne isI grantha para 60 sahasra zloka parimANa jayadhavalA nAmaka TIkA likhI hai| kapAya prAbhUta ke rUpa meM sAhitya yuga ko anupama upahAra pradAna karane vAle atizaya gauravalabdha AcArya guNadhara kA samaya AcArya dharasena ke samakAlIna hone ke kAraNa vI0 ni0 kI dhvI (vi0 2) zatAvdI hai| Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31-32. prabuddhacetA AcArya puSpadanta eva bhUtabali puSpadanta aura bhUtabali mahAmedhAsampanna AcArya the / unakI sUkSma prajJA AcArya dharasena ke jJAna-pArAvara ko grahaNa karane meM sakSama siddha huii| unhone agastya RSi ke sAgara -pAna kI paramparA ko zrutopAsanA kI dRSTi se duharA diyA thA / AcArya dharasena se jJAna-sampadA lekara lauTane ke bAda dono ne ekasAtha akalezvara me cAturmAsika sthiti sampanna kI / vahA se puSpadanta vana kI ora cale gae tathA bhUtabali kA padArpaNa dramila deza ke huA / AcArya puSpadanta ne jinapAlita nAmaka vyakti ko dIkSA pradAna kii| jinapati ko yogiyo kA bhI adhIzvara mAnA gayA hai / SaTkhaNDAgama digambara sAhitya kA mahattvapUrNa grantha hai / satkarma prAbhRta, khaNDa siddhAnta tathA SaTkhaNDa siddhAnta kI sajJA se bhI yaha grantha pahacAnA jAtA hai / isa grantha ke racanAkAra AcArya puSpadanta aura bhUtabali the / AcArya puSpadanta ne bIsadisUtra ke antargata satprarUpaNA ke 177 sUtro kA nirmANa kara unhe jinapAlita ke dvArA bhUtavali ke pAsa preSita kiyA thA / 'puSpadanta ke jIvana kA sadhyAkAla hai - yaha sUcanA AcArya bhUtavali ko nipAlita se prApta huI / AcArya puSpadanta dvArA racita 177 sUtro ke Age sATha sahasra sUtro kA nirmANa kara AcArya bhUtabali ne avaziSTa grantha ko pUrNa kiyA thA / isa grantha kA nAma hI 'SaTkhaNDAgama' hai / SaTkhaNDAgama ke chaha vibhAga haiN| prathama khaNDa kA nAma 'jIvasthAna' (jIvaTThANa ) hai / usake ATha anuyoga dvAra hai / nau cUlikAe hai / zloka parimANa sakhyA aThAraha sahasra hai / dvitIya vibhAga kA nAma 'kSullaka bandha' hai / isake gyAraha adhikAra haiM / tRtIya khaNDa kA nAma 'svAmItvavicaya' hai / isame karma-sambandhI vistRta vivecana prApta hotA hai / caturtha vibhAga kA nAma 'vedanA' hai / isake do anuyoga dvAra hai / pacama vibhAga kA nAma 'vargaNA' hai| isame vibhinna prakAra kI karma vargaNA kA Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabuddhacetA AcArya puSpadanta eva bhUtavali 176 pratipAdana hai| ___SapTha vibhAga kA nAma 'mahAvandha' / mahAvandha kA vistAra tIsa sahasra zloka parimANa hai| prakRti, sthiti, anubhAga aura pradeza vandha kI vyAkhyA isa vibhAga me prApta hai| __paTkhaNDAgama ke chaha khaNDo me cAlIsa sahasra zloka parimANa yaha antima khaNDa mahAvandha ke nAma se prasiddha hai| mahAvandha kA dUsarA nAma mahAdhavala bhI hai| paTkhaNDAgama grantha se sayukta hote hue bhI yaha svatantra kRti ke rUpa meM upalabdha hai| paTakhaNDAgama ke pAco khaNDo se mahAvandha kA vistAra adhika hai| dhavala TIkAkAra AcArya vIrasena ne isa para TIkA likhane kI AvazyakatA hI nahI samajhI thii| yaha mahAvandha Adhunika zailI me sAta bhAgo me 'bhAratIya jJAnapITha' dvArA prakAzita hai| jaina darzanasammata karmavAda kA paryApta vivecana isa kRti se prApta kiyA jA sakatA __ jinapAlita AcArya puSpadanta aura bhUtavali ke madhya me grantha-nirmANa kArya me sayojaka kaDI siddha hue| sabhavata AcArya bhUtavali ke pAsa rahakara grantha lekhana kA kArya bhI jinapAlita ne kiyA thaa| sAhitya ko sthAyitva pradAna karane kI dRSTi se puSpadanta aura bhUtavali ke samaya me prathama vAra sAhitya nibaddha kiyA gayA thaa| digambara paramparA me isase 'pahale zruta pustaka-nivaddha nahI thaa| - AcArya puppadanta eva bhUtavaliM dvArA prasUta isa naI pravRtti kA janatA ke dvArA virodha nahI. svAgata hI haA thaa| kahA jAtA hai--pustakArUDha sAhitya ko jyeSTha zuklA pacamI ke dina sagha ke sAmane prastuta kiyA gayA thaa| ata yaha pacamI 'zruta pacamI' ke nAma se prasiddha huI hai| isa pramaga para grantha kA sagha ne pUjA mahotsava mnaayaa| yaha granya sampanna huA, usa samaya taka bhAgya se AcArya puSpadanta vidyamAna ye| bhUtavali ne isa grantha ko sampanna kara AcArya jinapAlita ke sAtha preSita kiyaa| vividha sAmagrI se paripUrNa isa grantha ko dekhakara AcArya puSpadanta ko atyanta prasannatA huii| __kRti ko prazasti me bhUtavali aura jinapAlita dono ke nAma kA ullekha nahI hai| mahAvandha kI prastAvanA me AcArya bhUtavali kA kAla vI0ni0 663 ke vAda mAnA hai| isa AdhAra para pravuddhacetA AcArya puSpadanta eva bhUtabali kA kAlamAna vI0ni0 kI sAtavI zatAbdI kA uttarArdha eva vi0 kI dvitIya zatAbdI kA uttarArdha hai| Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 33. arhannIti-unnAyaka AcArya umAsvAti AcArya umAsvAti nyayodhikA ke kobhIpaNa gonIya brAhmaNa parivAra me jnm| kula paramparA se ve zaiva the| jaina dharma kI ucca nAgarI zAkhA meM unhone dIkSA grahaNa kii| unake pitA kA nAma svAti aura mAtA kA nAma umA thaa| mAtA-pitA kI smRti ke rupa me unakA nAma umAsvAti huaa| umAsvAti apane yuga ke mahAn vidvAna the| saskRta bhASA para unakA atizaya adhikAra thA / jaina-darzana kI vipula sAmagrI ko prAjala surabhAratI me prastuta karane kA sarvaprathama zreya unhI ko hai| 'tattvArtha mUtra' AcArya umAsvAti kI prasiddha racanA hai vajanatattvo kA sagrAhaka grantha hai / mokSa mArga ke rUpa me ratnatrayI (samyak jJAna, darzana, cAritra) kA yukti purassara nispaNa, padravya aura nava tatva kI vivecanA, jAna-jJeya kI samucita vyavasthA aura bhUgola-khagola kI paricaryA se isa grantha kI jaina samAja me mahatI upayogitA siddha huI hai| ___ AcArya umAsvAti vaijoDa magrAhaka the| unhone jaina darzana se sambandhita koI bhI vipaya nahI choDA jisakA saketa isa kRti me na huA ho| unakI isa sagrAhaka vRtti se prabhAvita hokara AcArya hemacandra ne kahA upaumAsvAti sagahItAra // -jaina tattva ke sagrAhaka AcAryoM me umAsvAti prathama haiN| umAsvAti samartha sAhityakAra the| unhone aneka grantha rce| vizuddha adhyAtma kI bhUmikA para pratiSThita unakA 'prazamarati prakaraNa' samatA rasa ko pravAhita karane vAlA nirjhara hai| ___'jambUdvIpa samAsa prakaraNa', 'zrAvaka-prajJapti' 'prajA prakaraNa' aura 'kSetra vicAra' Adi bhI unhI kI racanAe hai| janazruti ke anusAra umAsvAti cAmatkArika bhI the| unhone eka vAraprastaranirmita sarasvatI kI pratimA ke mukha se zabdoccAraNa karavA diyA thaa| ___ AcArya umAsvAti kA vyaktitva vAstava meM aise cAmatkArika prayogo se nahI, unakI abhUtapUrva sagrAhaka pratibhA ke AdhAra para camakA hai / Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arhannIti-unnAyaka AcArya umAsvAti 181 tattvArtha sUtro ke vyAkhyAkAro me umAsvAti hI sarvaprathama the / 'tattvArthAdhigama' unakI svopajJa racanA hai / yaha mAnyatA zvetAmbara vidvAno kI hai | digambara vidvAn ise svopajJa racanA nahI mAnate / svAti gadyakAra hI nahI padyakAra bhI the| unakI bhASyakArikAe sulalita dya me sannihita hai | 1 kArikA padya ke anusAra vAcaka mukhya zivazrI ke zipya va ekAdazAga ke dhAraka ghopanandi kSamAzramaNa umAsvAti ke dIkSA guru the aura mahAvAcaka muDapAta ke ziSya 'mUla' unake vidyAguru the / unake tattvArtha bhASya se bAla, vRddha, tapasvI, zaikSa, glAna Adi zramaNo ke lie upakaraNa-saMgraha kA saMketa prApta hotA hai / AcArya umAsvAti pAca sau grantho ke racanAkAra the - yaha ullekha prazamarati prakaraNa kI hAribhadrayA vRtti ke upodghAta me hai, para vartamAna me ina grantho kI pUrNata sUcI bhI upalabdha nahI hai / AcArya umAsvAti kA sAhitya maulika hai eva gambhIra sAmagrI se paripUrNa hai / arhannIti- unnayana kArya unake sAhitya se savala huA / 'tattvArtha sUtra' unakI anupama kRti hai / du khArta eva Agamo ke gUDha jJAna ko prApta karane me asamartha logo para anukampA kara AcArya umAsvAti ne guru-paramparA me prApta Arhat upadeza ko 'tattvArthAdhigama' grantha me nihita kiyA / AcArya umAsvAti ke zabdo me yaha grantha avyAvAdha sukha ko prApta karane vAlA hai / isa grantha kI racanA kusumapura me huI thI / siddhAntapradhAna eva darzanapradhAna isa grantha ne uttaravartI AcAryoM kA dhyAna isa ora AkRSTa kiyA hai / khetAmvara eva digambara dono hI paramparAo me isa grantha kA mahattvapUrNa sthAna hai / isa grantha kI vyAkhyA pUjyapAda ne sarvArtha siddhi, AcArya akalaka deva ne rAjavArtika TIkA aura AcArya vidyAnanda ne sabhASya tattvArtha zloka vArtika TIkA likhI hai / sthAna-sthAna para 'Apta parIkSA' Adi grantho kI racanA me AcArya vidyAnada ke 'tattvArtha sUta' ke sUtro kA prAmANika AdhAra bhI diyA hai / AcArya umAsvAti ke sAtha kahI kahI 'pUrvavid' viropaNa bhI AtA hai| yaha vizeSaNa unake pUrvajJAna kA sUcaka mAnA gayA hai / digambara paramparA me unako zrutakevalI ke tulya ghoSita kiyA hai / pro0 hIrAlAla jaina ne zravaNabelagola ke zilAlekho ke AdhAra para AcArya umAsvAti ko AcArya kundakunda kI paramparA me mAnA hai / 'kalpasUtra sthavirAvalI' ke anusAra AcArya umAsvAti uccanAgarI zAkhA ke the / uccanAgarI zAkhA kA samvandha AcArya susthita kI paramparA ke AcArya mAThara gotrIya zAnti zreNika se thaa| isa AdhAra para paDita sukhalAla jI ne umAsvAti ko zvetAmbara paramparA kA Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya pramANita kiyA hai| prabhAvaka AcAryoM kI paramparA meM umAsvAti eka aise AcArya hue hai jinako digambara aura zvetAmbara dono samAna bhAvena sammAna dete haiM aura inheM apanI-apanI paramparA kA mAnane meM gaurava kA anubhava karate hai| digambara parampaga me umAsvAti aura umAsvAmI dono nAma pracalita haiN| zvetAmbara paramparA me kevala umAmbAti nAma hI prasiddha hai| AcArya umAsvAti kI jIvana paricAyaka mAmagrI nimnosta padyoM meM upalabdha vAcakamukhyamya zivazriya prakAzayazasa praziSyeNa / ziSyeNa ghopanandikSamA zramaNamyaikAdazAgavida // 1 // vAcanayA ca mhaavaackkssmnnmunnddpaadshipysy| ziSyeNa vAcakAcAryamUlanAmna prathitakIrte // 2 // nyagrodhikApramUtena viharatA puravare kumumnaamni| kobhIpaNinA svAtitanayena vAtsIsutenAya'm / / 3 / / ahaMdvacana gamyam, gurukrameNAgata samavadhAyaM / dukhAta ca durAgama-vihatamati lokamavalokya // 4 // idamucca garavAcakena sattvAnukampayA dRbdham / tattvArthAdhigamAvya spapTamumAsvAtinA zAstram // 5 // yastattvAdhigamAjya jJAmyati ca kariSyate ca tatroktam / so'vyAvAdhasukhAya prApsyatyacireNa paramArtham // 3 // (tattvArtha bhApya kArikA) AcArya valissaha ke uttarAdhikArI hArIta gotrIya AcArya svAti AcArya umAsvAti se bhinnthe| 'tattvArtha sUtra' ke racanAkAra AcArya umAsvAti kA samaya vi0 ko tRtIya sadI svIkAra kiyA hai| ata ve vIra nirvANa kI AThavI zatAbdI ke AsapAsa siddha hote hai| Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34-35 AgamapiTaka-AcArya skandila aura nAgArjuna agAdha jJAna ke dhanI, vAcaka vaza paramparA ke parama prabhAvI AcArya skandila eva nAgArjuna Agama vAcanAkAra ke rUpa me prasiddhi prApta hai| ve anuyogadhara AcArya the| bhagavAn mahAvIra ke nirvANottara kAla se aba taka cAra Agama-vAcanAo kA ullekha milatA hai| uname prathama vAcanA vIra nirvANa kI dvitIya zatAbdI ke uttarArdha me sampanna huI thii| usa samaya duSkAla ke prabhAva se zrutadhara muniyo kI mahAn kSati hone para bhI zruta kI dhArA sarvathA vicchinna nahI huI thii| caudaha pUrvo ke jJAtA bhavAbdhi-patavAra AcArya bhadravAhu eva zruta-sAgara kA samagratA se pAna kara lene meM sakSama mahApratibhAsampanna AcArya sthUlabhadra jaise zramaNa vidyamAna the| vIra nirvANa kI nauvI zatAbdI me dvAdaza vArSika duSkAla kA zruta vinAzakArI bhISaNa AghAta puna jaina zAsana ko lgaa| sAdhu-jIvana kI maryAdA ke anukUla AhAra kI prApti durlabha ho gyii| aneka zrutasampanna muni kAla ke aka me samA gae / strArtha grahaNa-parAvartana ke abhAva me zruta saritA sUkhane lgii| jaina zAsana ke mAmane yaha ati vipama sthiti thii| vahusakhyaka munijana sudUra pradezo me viharaNa karane ke lie prasthAna kara cuke the| duSkAla-parisamApti ke bAda mayurA me zramaNa sammelana huaa| sammelana kA netRtva AcArya skandila ne smbhaalaa| zrutasampanna muniyo kI upasthiti sammelana kI ananya zobhA thii| zramaNo kI smRti ke AdhAra para Agama pATho kA vyavasthita sakalana huaa| isa dvitIya Agama vAcanA kA samaya vI0ni0 827 se 840 (vi0 sa0 357 se 370) kA madhya kAla hai| yaha Agama vAcanA mathurA meM hone ke kAraNa mAthurI vAcanA khlaaii| AcArya skandila kI adhyakSatA me hone ke kAraNa ise skandilI vAcanA ke nAma se abhihita kiyA gyaa| prastuta ghaTanAcakra kA dUsarA pakSa yaha bhI hai-duSkAla ke isa krUra AghAta se anuyogadhara muniyo me eka skandila hI baca pAe the| unhone mathurA me anuyoga kA pravartana kiyA thA ata yaha vAcanA skandilI vAcanA ke nAma se vizruta huii|' isI samaya ke AsapAsa eka Agama-vAcanA vallabhI me AcArya nAgArjuna kI Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 jaina dharma ke pramAvaka AcArya adhyakSatA meM sampanna hii| ige vallabhI vAcanA eva nAgArjunIya vAcanA kI majA milI hai / smRti ke AdhAra para mUtra-makalanA hone ke kAraNa vAcanA bheda raha jAnA svAbhAvika yaa| AcArya devadvigaNI ke gamaya me bhI Agama vAcanA kA mahattvapUrNa kArya vallabhI meM huA hai| ata vartamAna meM AcArya nAgArjana kI jAgama vAcanA ko prayama vallabhI vAcanA ke nAma meM bhI pahacAnA jAtA hai| _____ itihAsa ke pRSTho para dono yAcanAo kA mahattvapUrNa sthAna hai| kSata-vikSata Agamanidhi kA ucita samaya para makalana kara ina dono AcAryoM ne jaina zAsana para mahAn upakAra kiyA hai| AcArya devaddhigaNI ne ina donoM hI AcAryoM kI bhAvapUrNa zabdo me stuti kI hai / AcArya nAgArjuna ke viSaya me ve likhate haiM miumajjava sapaNNe aNupuci vAyagattaNa ptte| ohasuyasamAyAre NANajjuNavAyae va de||35|| (nandI sUtra) mRdutAdi guNo me sampanna, mAmAyika zrutAdi ke grahaNa me athavA paramparA se vikAsa kI bhUmikA kA kramaNa gArohaNapUrvaka vAcaka pada ko prApta ogha zruta samAcArI me kuzala AcArya nAgArjuna ko maiM praNAma karatA hai| * vAcanAcArya skandila ke viSaya meM unakA prasiddha zloka hai jesi imo aNuogo payaraDa ajjAvi addddhbhrhmmi| bahunagaraniggayajame te vade khadilAyarie // 32 // (nandI mUtra) prastuta padya meM AcArya skandila ke anuyoga ko sampUrNa bhArata me pravRtta batA kara unake prati devaddhigaNI ne apAra mammAna prakaTa kiyA hai| nandI mUtra ke isa utlekha ke AdhAra mahAmahima AcArya skandila ke udAtta vyaktitva kA prabhAva pUre bhArata me pratIta hotA hai| AcArya devaddhigaNI ne AcArya skandila kI vAcanA ko pramukha mAnA yA / yaha tathya bhI uparyukta gAthA ke AdhAra para pramANita hotA hai| ___ AcArya nAgArjuna dhRti sampanna, mahA parAkramI, svAdhyAyI upamargAdi pratikUlatAo ke sahane me akampa himAlaya vAcanAcArya himavanta ke zipya the|' nIlotpala kI bhAti zyAmavarNa vAcanAcArya revatI nakSatra ke vidvAn ziSya brahmadvIpaka siMha AcArya skandila ke guru the| brahmadvIpaka siMhakAlika zruta ke jJAtA, anuyoga kuzala, dhIra-gambhIra eva uttama vAcaka pada se suzobhita the| ___'vIra nirvANa savat aura jaina kAla gaNanA' kRti meM pradatta himavanta sthavirAvalI ke anusAra AcArya skandila kA janma mathurA ke brAhmaNa parivAra meM huaa| unake pitA kA nAma megharatha eva mAtA kA nAma rupasenA thaa| megharatha eva rUpasenA dono utkRSTa dharma kI upAsanA karane vAle, jinAjJA ke pratipAlaka zrAvaka the| gRhastha jIvana me AcArya skandila kA nAma somaratha thA / brahmadIpikA zAkhA ke Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AgamapiTaka-AcAya mvandina aura nAgArjuna 185 sthavira miharatha ke upadeza se prabhAvita ho momaratha ne unake pAsa zramaNa dIkSA grahaNa kii| dvAdaza varSIya dupphAla ke prabhAva se aneka zrutadhara muni vaibhAragiri eva kumAragiri parvata para anazanapUrvaka svargastha ho cuke the| isa avasara para Agama zruta kI bhI mahAn kSati huii| dupkAla kI pagmimApti para mathurA meM Ayojita zramaNo ke mahA sammelana kI adhyakSatA AcArya skandila ne kii| prastuta sammelana meM madhumitra, gandhahastI Adi 150 bhamaNa upasthita the| madhumitra eva skandina dono AcArya siMha ke ziSya the| nandI mUtra meM unheM hI brahmadvIpaka siMha kahA gayA hai| AcArya gandhaltI madhumitra ke ziSya the / unakA vaidupya utkRpTa yaa| umAsvAti ke tattvArya mUtra para ATha hajAra zloka pramANa mahAbhASya kI racanA AcArya gandhahastI ne kii| gurubhAI AcArya madhuminna, mahAprAjJa AcArya gandhahastI eva tatsama aneka vidvAna zramaNo ke smRta pATho ke AdhAra para Agamazrata kA sakalana huA / anuyogadhara AcArya skandila ne ume praNAma kiyA thaa| AcArya skandila kI preraNA se vidvAn zipya gandhahastI ne gyAraha ago kA vivaraNa likhaa| mathurA nivAsI osavAna vazaja zrAvaka poNAlaka ne gandhahastI vivaraNa sahita mUto ko tADapatra para likhanAkara nigraMnyo ko arpita kiyA thaa| AcArya gandhahastI ko brahmadIpaka zAkhA me mukuTa maNi ke tulya mAnA hai| prabhAvaka caritra ke anumAra AcArya skandila vidyAdharI AmnAya ke AcArya pAdalipta ri kI paramparA ke the| jaina zAmana spI nandana vana meM kalpavRkSa ke mamAna, mamagna zrutAnuyoga ko akurita karane meM mahAmegha ke samAna AcArya skandila the| 'cintAmaNiriveSTada' cintAmaNi kI bhAti ve iSTa vastu ke pradAtA the|' vAcanAcArya himavata ke ThIka pazcAtvartI bhAcArya nAgArjuna eva pUrvavartI AcArya skandila the| AcArya merutuga ne AcArya skandila kI kAla-nirNAyakatA ke vipaya me likhA hai-"zrI vikramAt 114 varvajra svAmI, tadanu 236 varSe skandila / " vikrama sa0 114 me vajra svAmI kA svargavAsa huaa| AcArya skandila kA samaya Arya vajra kI svarga samvat se 236 varpa vAda kA hai / vidvAna muni kalyANa vijaya jI ke abhimata se vajra svAmI eva AcArya skandila dono kA madhyavartI samaya 242 varSa hai / vajra svAmI ke bAda 13 varpa Arya rakSita ke, 20 varSa puSpamitra ke, 3 varSa vajrasena ke, 66 varpa nAgahastI ke, 56 varSa revatimina ke, 78 varpa brahmadIpaka siMha ke hai / kula joDa 242 varSa kA hai| isa 242 kI sakhyA me vajra svAmI ke 114 varSa eva anuyoga pravartaka prasiddha vAcanAkAra AcArya skandila ke yugapradhAna-kAla ke 14 varSa milA dene se unakA (Arya skandila) samaya vI0 ni0 827 se 840 Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya taka kA pramANita kiyA gayA hai / yahI kAla skadilI vAcanA kA prAya mAnya huA hai| AdhAra-sthala 1 kaha puNa tesi aNubhogo ? ucyate - vAramasabacchArie mahate dubbhakkhakAle bhattaTThA aNNaNato phiDitANa gahaNa - guNaNANuppehAbhAvAto mutte vippaNaTThe puNo subhikkhakAle jAte madhurAe maha sAhU samRda khadilAyariyappamuhasagheNa 'jo ja sabharati' tti eva saghaDita (jai0 160 pra0) kAliyasuta / jamhA ya eva madhurAe kata tamhA mAdhurA vAyaNA maNNati / sAya after matta kAtu tasmatiyo aNuogo bhaNNati / sesa kaTha / aNNe bhaNati jahA -- sutta Na NaTTha, tammi dubhikkhakAle je aNNe pahANA aNuogadharA te viNaTThA, ege khadilAyarie sathare, teNa madhurAe aNuyogo puNo sAghUNa pavattito tti mAdhurA vAyaNA bhaNati, tatsatito ya aNuyoNo bhaNati // 32 // ( nandI cUNi, pR0 6) 2 iha hi skadilAcAryapravRttI duSpamAnubhAvato durbhikSApravRtyA sAdhUnA paThanaguNanAdika sarvamapyanezat / tato durbhikSAtikrame subhikSapravRttau dvayo saghayormelApako'bhavat / tadyayArat aurat mayurAyAm / tatra ca sUtrArthasaghaTane parasparavAcanAbhedo jAta / vismRtayohi sUtrArthayo smRtvA saghaTane bhavatyavazyavAcanAbhedo na kAcidanupapatti / " ( jyotiSkaraNDaka TIkA ) 1 3 tato himavatamahatavikkame dhiiparakkamamahate / sajjhAyamaNataghare himavate vadimo sirasA ||33|| 4 jaccajaNaghAumamappahANa muddIya kunalayanihANa | vaDDhau vAyagavaMso revaiNakkhattaNAmANa ||30|| ayalapurA Nikkhate kAliyasuyaANuogie dhIre / bhaddI vasI vAyagapayamuttama patte // 31 // jainazAsananandane / 5 pArijAto'pArijAto sarvazrutAnuyogad vidyAdhara rAmnAye kandakandalanAmbuda // 4 // cintAmaNiriveSThada / AsIcchroskandilAcAryaM pAdaliptaprabho kule // 5 // (nandI sUtra sthavirAvalI), ( nandI sUtra sthavirAvalI ) - (prabhA0 carita, vRddhavAdI caritra, pR054), Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 prAjJapravara AcArya vimala paumacariya ke racanAkAra AcArya vimala 'nAila - kula' ke vazaja the / ve AcArya rAhu ke prazipya eva AcArya vijaya ke ziSya the| prAkRta bhASA para unakA ekAdhipatya thA / sAhityika bhASA me gumphita 'paumacariya' (jaina rAmAyaNa) atyuttama padyamayI racanA AcArya vimala kI kuzala kavitva zakti kA paricaya karAtI haiM / paumacariya 118 parvo me nivaddha hai| rAma kA AdyopAnta jIvana caritra isa kRti me prastuta hai / vAlmIki rAmAyaNa meM rAvaNa, kumbhakarNa Adi nAyako ke vyaktitva ko vicitra DhaMga se ubhArA gayA hai| rAvaNa mAma-makSI thA / panmAsazAyI kumbhakarNa kSudhA zAnta karane ke lie hAthI Adi vizAlakAya pazuo ko bhI nigala jAyA karatA thA / svarNamRga ke pIche rAma kA palAyana eva uddAmavI ciyo se uddhata sAgara para vAnara senA dvArA pula kA nirmANa Adi prasaga usame hai | AcArya vimala ne bhinna prakAra se jaina-maskRti ke mAdhyama me rAma ke yathArtha rUpa ko prakaTa karane kA prayatna kiyA hai| paumacariya ke anusAra sItA kA janma bhUkhanana ke samaya hala kI noka se nahI huA thA / vaha mithilA kI rAjakumArI janaka dulArI videha kI pyArI sutA thI / lakA meM praveza karate samaya ajani-suta ne lakAsundarI ke sAtha yuddha kiyA thA / vaha lakAsundarI devI nahI mAnava putrI thI aura durgarakSaka vibhAga se sambandhita thI / kA - vijaya ke lie prasthita rAma ke mArga ko rokane ke lie kisI prakAra kI devazakti samudra ke rUpa me prakaTa nahI huI thI apitu vaha lakeza dvArA niyukta lakA sImA para sthita samudra nAma kA rAjA hI thA / lakSmaNa jI kI cikitsA ke lie pavana putra dvArA pUrA parvata hI kandho para uThA lAne ke ghaTanA-prasaMga para vimalAcArya ne kuzala cikitsaka mahilA vizalyA kA ullekha kiyA hai / jaina paramparA meM paumacariya ko vahI mahattva prApta hai, jo mahattva brAhmaNa sAhitya meM vAlmIki rAmAyaNa kA hai / vAlmIki rAmAyaNa saMskRta racanA hai / paumacariya mahArASTrI prAkRta racanA hai / isame mAtrApradhAna gAthA chanda kA prayoga huA Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 185 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya hai / sthAna-sthAna para aneka dezI zabda bhI vyavahRta hai / rAma kA eka nAma 'padma' bhI hai / 'padma' nAma ke AdhAra para isa kRti kA nAma 'paumacariya' huA hai / jaina prasiddha samrAT zreNika ke sammukha gautama gaNadhara dvArA nirdiSTa rAmakathA kA vistAra isa kRti me hai / zalAkA-puruSa kA jIvana pratipAdita hone ke kAraNa ise purANa sajJA se abhihita kiyA jA sakatA hai para zailI kI dRSTi se yaha mahAkAvya kI anubhUti karAtA hai / kAvya kI utprekSA rUpaka Adi vibhinna alakAro se maMDita pravAhamayI ojapUrNa bhASA eva mAlinI, indravajrA, upajAti Adi nAnA chando me vaddha sarasa padyAvaliyA pAThaka ko madhubindu jaisI rocakatA pradAna karatI hai / kathA kA pravAha pUre kAvya me salila-paripUrNa mandAkinI kI bhAti nirvAdha gati se pravahamAna hai | kahI bhI kAvyaguNo se prabhAvita hokara usakI dhArA manda nahI ho pAyI hai / rasapradhAna aura bhAvapradhAna yaha grantha kathya AdhAra para purANa sAhitya ke guNo ko eva zailI ke AdhAra para kAvya guNo ko prakaTa karatA hai / kAvya-paramparA me yaha uttama kAvya hai eva jaina purANa sAhitya kA yaha 8651 zloka parimANa prathama purANa grantha hai / purANa sAhitya ke anvaya Adi ATho ago kA prastuta purANa me paryApta vivecana hai / rAmAyaNa ke mukhya nAyaka jaina hai / rAma ata me zramaNa dIkSA grahaNa kara nirvANa prApta hue hai| nirvANa prApti hI jaina darzana ke utkarSa kA carama vindu hai / yaha kRti puruSottama rAma ke jIvana caritra ke sAtha jainasammata tIrthakara cakravartI Adi zalAkA-puruSo ke samvandha kI vividha sAmagrI prastuta karatI hai / AcArya vimala yathArtha me hI vimala prajJA ke dhanI the / unhone paumacariya jaimI uccakoTi kI kRti kA nirmANa kara jaina zAsana ko anupama upahAra bheTa kiyA hai| ravipeNa kA 'padma caritta' grantha paumacariya kA hI rUpAntaraNa hai / AcArya vimala kI dvitIya racanA harivaza purANa vartamAna me anupalabdha hai / paumacariya kRti me prApta ullekhAnusAra yaha racanA IsavI san prathama sadI kI hai / para kAvya kI bhASA-racanA ko dekhakara vidvAn loga ise IsavI san dUsarI sadI pUrva kisI prakAra nahI mAnate / DA0 harmana yAkovI ne AcArya vimala kA samaya IsavI san cauthI sadI mAnA hai / DA0 yAkovI ke nirNayAnusAra prAjJa pravara AcArya vimala vI0 ni0 kI havI 10 vI sadI ke vidvAna the / Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 37 jaina saskRti-sarakSaka AcArya devaddhigaNI kSamAzramaNa jaina itihAsa ke svaNima pRSTho me vAcanAkAra AcArya devaddhigaNI kSamAzramaNa kA nAma akita hai aura rhegaa| unhoMne kSata-vikSata Agama jJAna dhArA ko yuga-yuga taka sthAyitva pradAna karane kA jo kAya maulika sUjha-bUjha se kiyA use samaya kI dhanI parate bhI DhAka na skegii| devaddhigaNI ke gRhasya jIvana kA paricaya pradAna karane vAlI prAmANika sAmagrI nahI ke varAvara upalabdha hai| 'kalpasUna sthavirAvalI' ke anusAra kSAnta, dAnta, mRdutAdi guNo se sampanna mUtrArtha ratnamaNiyo ke dhAraka AcArya devadvigaNI kAzyapa gotrIya the|' loka zruti ke AdhAra para saurASTra ke rAja sevaka kAmadvi kSatriya ke ve putra the| unakI mAtA kA nAma kalAvatI thaa| mAtA ne Rddhi sampanna deva ko svapna me dekhA thaa| usI svapna ke AdhAra para putra ko devaddhi sajJA se abhihita kiyA gyaa| devaddhi ko mitra deva dvArA udbodha prApta huaa| unake dIkSA guru lohityAcArya the| nandI mUtra me lohityAcArya kI samIcIna zabdo meM prazasti huI hai| mUtrArtha ke samyak dhAraka, padArthastha nityAnitya svaspa ke vivecaka eva zobhana bhAva me sthita lohityAcArya ko vatAkara unake prati devaddhigaNI ne hArdika sammAna prakaTa kiyA hai| nandI sthavirAvalI ke AdhAra para cUrNikAra jinadAsa mahattara ne devaddhigaNI ko dUSyagaNI kA zipya mAnA hai|' devaddhigaNI ke zabdo me AcArya dUpyagaNI Agama zruta ke jJAtA the, samartha vAcanAcArya the, prakRti se madhura mApI the, tapa, niyama, satya, sayama, vinaya, Arjava, mArdava, kSamA Adi uttama guNo se suzobhita ye eva anuyogadhara yugapradhAna the| unake caraNa prazasta lakSaNo se yukta sukomala talavo vAle the|' ___ AcArya devaddhigaNI dvArA Arya dUSyagaNI kI jJAna-sampadA ke sAtha zarIrasampadA kA bhI sUkSma vivecana dono kA atyanta nakaTya sthApita karatA hai| muni zrI kalyANa vijaya jI ne na nandI sthavirAvalI ko gurupaTTa paramparA ke rUpa me samarthana diyA hai aura na devaddhigaNI ko dUpyagaNI kA ziSya mAnA hai| unake abhimata me karapa sthavirAvalI ke anusAra devaddhigaNI Arya pADilya ke zipya hai| Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya duSkAla ne hRdaya ko kapa-kapA dene vAle nAkhUnI paje phailAe / usa samaya aneka zrutadhara zramaNa kAla - kavalita ho gae eva zruta kI mahAn kSati huI / duSkAla parisamApti ke bAda vallabhI me puna jaina sagha ekatrita huaa| viziSTa vAcanAcArya nAnA guNAlakRta zrI devaddhagaNI kSamAzramaNa isa mahAzramaNa sagha ke adhyakSa the / zramaNa sammelana me truTita - anuTita samagra Agama-pAThI kA zramaNa sagha ke smRti sahayoga se sakalana huA eva zruta ko sthAyitva pradAna karane hetu unhe pustakArUDha kiyA gayA | Agama-lekhana kA kArya AryarakSita ke yuga me bhI azata prArambha ho cukA thaa| anuyoga dvAra me do prakAra ke zruta kA ullekha hai - dravya zruta eva bhAva zruta | pustaka likhita zruta dravya zruta me mAnya kiyA gayA hai|" Arya skandila aura Arya nAgArjuna ke samaya me bhI Agama lipivaddha hone ke ullekha milate hai" para devagaNI netRtva me samagra Agamo kA vyavasthita sakalana eva lipikaraNa huA vaha apane-Apame apUrva thA / ata paramparA se yaha zreya Arya devagaNa ko prApta hotA rahA hai| isa sadarbha kA prasiddha zloka hai valahipurammi nayare, devaTThiyamuheNa samaNasagheNa / putthai Agamu lihio navasayaasIAo virAo // - vallabhI nagarI me devaddhagaNI pramukha zramaNa sagha ne vI0 ni0 680 (vi0 - sa 0 510 ) me Agamo ko pustakArUDha kiyA thA / Agama-vAcanA ke samaya skandilI eva nAgArjunIya ubhaya vAcanAe devaddhagaNI kSamAzramaNa ke samakSa thI / nAgArjunIya vAcanAo ke pratinidhi AcArya kAlaka (caturtha) the / skandilI vAcanA ke pratinidhi devaddhagaNI svaya the / ubhaya vAcanAo 'pUrNa samAnatA nahI thI / viSamAza raha jAne kA kAraNa AryaM skandila eva Arya nAgArjuna kA pratyakSa milana nahI ho pAyA thA / ata dono nikaTavartI vAcanAo me bhI yaha bheda sthAyI rUpa me sadA-sadA ke lie raha gayA / 'devaddhagaNI ne zruta sakalana kArya me atyanta taTastha nIti se kAma kiyA / pUrva vAcanAkAra AcArya skandila hot vAcanAko pramukhatA pradAna kara tathA nAgArjunIya vAcanA ko pAThAntara ke rUpa svIkAra kara mahAna udAratA aura gambhIratA kA paricaya unhone diyA tathA jaina sagha ko vibhakta hone se bacA liyA / Agama-vAcanA ke isa avasara para nandIsUtra kA niryUhaNa bhI Arya devaddhagaNI ne kiyA / isa nirguDha kRti me jJAna kI vyavasthita rUparekhA ke sAtha-sAtha Agama sUtro kI sUcI tathA aneka mahattvapUrNa grantho kA ullekha bhI huA hai / AcArya sudharmA se lekara duSyagaNI taka ke vAcanAcAryo kI samIcIna paramparA bhI prastuta hai / vaha isa prakAra hai 1 Arya sudharmA 2 Arya jambU 3 Arya prabhava 4 AryaM zayyabhava Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina saskRti-narakSaka AnAya devaliMgaNI kSamAzramaNa 191 / ayaM yazomata 18 jAya Anandila Iza nabhUtavinaya 1% AyaM nAgarantI gara bhadavAra 16 mA revatInakSatra = Argandhulabhadra 20 jAraM grAmasiMha hAgiri 21 jAya yandinAnAya 10 AraM gurustI mAriyana 11 AraMbaninnaha 23 Ara nAgAjana 12 jAyaM nyAni 24 gAMgutaminna AyAma 55 Apa lauriga 14 Arya pAhilya 26 jAdUppaNI 15 mA namudra 2. gayaM devaddhigaNI 16 lA magu __cUmikAra zrI jinadAma mahattara, TIkAkAra nAnAgaM harigA eya manayagirine bhayaM dharma maha gupta, kAravAmI, nakSina, govinda ina pAco bhAvAryo nAmagata padyoM ko prakSipta mAnakara nasI gAnA vAcA yA paramana meM nahIM kI hai| zivAra eva TIgAphAra nai nannIgUtra kI gnanA kA zreya nAcArya devavAcA ko pradAna kiyA hai| devayAcA aura devadvigaNI mono abhinna purApa the| bhadrezvara mUri mRta pahAyalI' meM vAdI, kSamA zramaNa, divAkara, pAcaka ina gandI ko ekArya mAnA hai| vidvAna muni puNya vijaya jI hAga nandIgUva kI prastAvanA meM ina madarbha gI samIcIna mImAmA prastuta hai|' jaina zAsana AyaM deddhigaNI kSamAzramaNa kI AgamancAnanA kA yuga-yuga taka AmAge nhegaa| unake mana maga prayatna ke abhAva meM zrutanidhi kA jo rupa Aja prApta hai vaha nahIM ho paataa| vIra niH nahara varSIya avadhi kI sampannatA eva atima kAla ke prArambha meM AyaM devaddhigaNI mayojaka kaDhI the| darzana evaM nyAya ke yuga ko Agama yuga ke mAtha apanI mAhilyadhArA ke mAdhyama meM unhoMne joddaa| nandImUna isI dizA kA eka prayatna pratIta hotA hai| ___ antima pUrvadhara bhI Arya devaddhigaNI the| pUrva jAna sampadA vIra nirvANa ke bAda kAna ke tara prahAro me kSata-vikSata hokara mI hajAra varSa taka astitva meM rahI hai| dama jAdhAra para sambhavata Agama gacanAkAra Arya devaddhigaNI kSamAzramaNa kA vI0 ni0 1000 (vi0530) me svargavAsa huaa| unake sAtha pUrva jJAna ko dhArA bhI pUrNata vicchinna ho gyii| Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya AdhAra-sthala 1 suttatyarayaNabharie, khamadamamaddavaguNehi sapanne / devaDDhikhamAsamaNe, kAsavagutte paNivayAmi ||14|| 2 sumuNiyaNiccA - Nicca sumuNiyasutta 'tthadhAraya Nicca / deha lohicca sabbhAvubhAvaNAtacca 113811 ( nandI suva sthavirAvalI) 3 etya jANiyA ajANiyA ya marihA || eva katamagalovayAro therAvalikame yadasie agi yadasite dussagaNisIso devavAyago sAhujaNa hitaTThAe iNamAha / ( nandI cUrNa, patra 13 ) 4 attha- mahatyakkhANi susamaNavakkhANakahaNaNevvANi / payatIe mahukhANi payao paNamAmi dUsagaNi // 40 // sukumAla - komalatale tesi paNamAmi lakkhaNapasatye / pAda pAvayaNINa paDicchagasaehi paNivaie ||41|| 5 vIra nirvANa savat aura jaina kAla gaNanA, pU0 126 6 se ki ta davvasua ? pattayapotthayalihibha ( kalpasUtra sthavirAvalI ) 7 ( nandIsUna sthavirAvalI), ( anuyogadvAra sUtra ) jinavacana ca duSpamAkAndavazAducchinnaprAyamiti matvA bhagavadbhirnAgArjanaska dilAcAyyaMprabhRtibhi pustakeSu nyastam / (yogazAstra, prakAza 3, patra 207 ) 8 paroppara masapaNNamelAvA ya tassamayAo khadillanAgajjuNAyariyAkAla kAu devaloga gayA / teNa tullayAe vi taduddhariyasiddhatANa jo sajAo kathama (kamavi) vAyaNAbheo moya na cAlio pacchime hi / ( kathAvalI 268 ) 6 nandI prastAvanA pR0 5 Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya 2 utkarpa yuga ke prabhAvaka AcArya Page #214 -------------------------------------------------------------------------- Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. bodhivRkSa AcArya vRddhavAdI vRddhAvasthA me dIkSita hokara vidvAno me apanA sammAnapUrNa sthAna prApta karane vAle AcArya vRddhavAdI the| ve vAda-kuzala AcArya the| unakA gRhastha jIvana kA nAma mukunda thaa| gauDa deza ke kauzala grAma ke vipra parivAra meM unakA janma huaa| vidyA dharaNendra gaccha ke AcArya pAdalipta kI paramparA me cintAmaNi kI bhAti sakala cintApahArI AcArya skadila the|' pUrNa vairAgya ke sAtha mukunda ne unake pAsa dIkSA grahaNa kii| vikAma kA anuvadha avasthA me adhika hArdika utsAha se juDA rahatA hai| vyakti kA adamya utsAha hara avasthA me sabhI prakAra ke vikAsa kA dvAra udghATita kara sakatA hai / muni mukunda kA jIvana ima vAta ko pramANita karane ke lie savala udAharaNa hai| ghaTanA bhRgupura kI hai| nava dIkSita vRddha muni mukunda me jJAnArjana kI tIna utkaThA thii| ve prahara rAtri bIta jAne ke bAda bhI uccaghopa se apramatta bhAvena svAdhyAya karate rahate the| unakI guNa nippannakAraka yaha svAdhyAya pravRtti dUsarokI nIda me vighna-vidhAyaka thii| guruvarya ne muni mukunda ko prazikSaNa dete hue kahA"tumhArI yaha uccadhvanika svAdhyAya anya logo kI nIda me antarAyabhUta hone ke kAraNa karma vadha kA kAraNa hai / hiMsra pazuo ke jAgaraNa se anartha daDa kI sabhAvanA bhI hai| ata namaskAra mantra kA jApa athavA dhyAnamaya Abhyantara tapa hI zreSTha mArga hai| suvinIta muni mukunda ne AcArya deva se prazikSaNa pAkara dina meM svAdhyAya karanA prArambha kara diyA / jJAna kI tIvra pIpAsA unhe vizrAma nahI karane detI thii| pratipala apramatta bhAva me lIna dRDha sakalpI, mahA adhyavasAyI, anavarata jAgaruka, svAdhyAya pravRtta muni mukunda kA karNabhedaka uccaghopa zrAvaka-zrAvikA samAja ko akhraa| kisI vyakti ne vyaga kasA-"mune / Apa itanI svAdhyAya karake kyA mUsala (zuSka lakaDI) ko puSpita karoge? zrAvaka dvArA kahI gayI yaha vAta muni mukunda ke hRdaya meM tIra kI bhAti gaharA ghAva kara gyii| unhone brAhmI vidyA kI ArAdhanA me ikkIsa dina kA tapa kiyaa| devI prakaTa hokara volI-"sarvavidyA Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya siddho bhava / " daivika varadAna se mukunda muni kavIndra eva vidyAsampanna vane / zakti sAmarthya ko prApta kara mukunda muni ne zrAvaka ke vacano ko satya siddha karane kI bAta socI / caurAhe para baiTha sabake sAmane mUsala ko dharatI me thamA, muni mukunda bole asmAdRzA api yadA bhArati / tvatprasAdata / bhaveyurvAdina prAjJA muzala puSyatA tata // 30 // - bhArati / tumhAre prasAda se hamAre jaise vyakti bhI vAdI jano me prAjJa kA sthAna prApta kara sake hai / ava yaha mUsala bhI puSpita ho yaha kahate hue muni mukunda ne acitta jala kA siMcana dekara matra mahAtmya se mUsala ko puSpavAna kara dikhAyA / * vRddhAvasthA me anavarata adhyayana pravRtta muni mukunda ko dekhakara - " mUsala ke phUla lagAoge kyA ?" isa prakAra phabtiyA kasane vAle vAMcAla vyaktiyo ke muni mukunda ne muha vada kara die the / vAda-goSThiyo me muni mukunda sarvatra durjeya bana camake / apratimallavAdI ke rUpa me unakI mahimA mahakI / vRddhAvasthA me dIkSita muni mukunda vAda - kuzala AcArya hone ke kAraNa vRddhavAdI nAma se prasiddha hue / saba prakAra se yogya samajhakara vAdajayI vRddhavAdI ko AcArya ska dila ne apane uttarAdhikArI ke rUpa me niyukta kiyA / " jaina zAsana sarovara ke utpanna dala ko vikasita karane vAle mahAbhAskara AcArya skadila ke svargagamana ke pazcAt bhRgupura ke vahirbhUbhAga me AcArya vRddhavAdI kA zAstrArtha saMskRta bhApA ke mahAprAjJa AcArya siddhasena ke sAtha huA thA / yaha sArA prakaraNa AcArya siddhasena prakaraNa me carcita huA hai / saMskRta bhASA ke mahAprAjJa AcArya siddhasena ke guru zAstrArtha - jayI AcArya vRddhavAdI kA kAla vI0 ni0 kI dasavI zatAbdI ke vAda kA hai / AdhAra-sthala 1 vidyAdharavarAmnAye cintAmaNiriveSTada AsocchrIskandilAcArya pAdaliptaprabho kule // 5 // 2 yatireko yuvA tasmai zikSAmakSAmadhIdaMdI | mune / vinidritA hisrajIvA bhUtadruho yata // 16 // ( prabhA0 ca0, pR0 54 ) ( prabhA0 ca0, pR0 58 ) Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gedhivRkSa AcArya vRddhavAdI 167 3 tasmAddhyAnamaya sAdhu vidhehyAbhyantara tapa / nahaM sakocitu sAdhorvAgyogo nidhvanikSaNe // 17 // (prabhA0 ca0, pR0 54) 4 ityuktvA prAsukare sipeca muzala muni / sadya pallavita puSpayukta tArapayA nama // 31 // (prabhA0 ca0, 1055) 5 tata sUripade cakre gurumirguruyatsale / vaddhipNavo guNA aryA iva pAne niyojitA // 34 // (prabhA0 ca0, pR0 55) Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. sarasvatI-kaThAbharaNa AcArya siddhasena AnA miramena gogAmbara paramaga meM gauravamayanyAna prApta hai / ve mamayaM mAhityakAra, prakRSTagAmI eva gagRta bhASA pragalma vidvAna the| vigadhara gacchIya AnAyaM pAdalipta nI AmnAya ke prabhAyara AcArya vRddhayAdI unake dIkSAguru the| uno dAdAgurAmA nAga mAdina thaa| AcAya gidamana kA janma vizAlA ke phAtyAyana gotrIya brAhmaNa parivAra meM huaa| ugopinA mA nAma deyapi aura mAtA kA nAma devadhI thaa| devarSi gajamAnya graam| AnAyaM gisamena ko apane prakANDapANDitya para bhArI abhimAna yaa| ve apane ko duniyA meM nayA apagajeya mAnate the| gAmyA meM hAra jAne para vijetA kA zipyatva svIkAra kara lene meM ve danapratiza the| ___ yAmagugala AgAya paddhavAnI ke tuSya ko carnA natra pramArita ho rahI thii| janage mAmbAthaM karane kI udayAlA middhamena meM thii| eka bAra bhRgupura ke mArga meM dono vidvAnoM kA milana huaa| middhamena ne AcArya vRddhavAdI ke sAmane zAstrArtha karane kA prantAva ryaa| AnArya vRddhavArI ne unake prastAva ko svIkAra kara liyA / gopAlako ne madhyamyatA kii| zAntArya prArambha huaa| prathama vaktavya vidvAn giddhasena ne diyA / ve sAnuprAma mangRta bhApA mai dhArApravAha bolate gae / gopAlako kI samajha me unakA eka bhI zabda nahI aayaa|ye unmukha hokara vole-"paNDita / pava se anargala pralApa kara rahA hai / tumhArI karNakaTUkti hamAre lie anahya ho rahI hai / cupa raha, aba usa vRddha ko borAne de|" sarvajJatva kI niSedha siddhi viSaya para pakSa prastuta kara vidvAn siddhasena baiTha ge| AcArya vRddhavAdI ne sarvajJatva samarthana para vaktavya diyA, tadanantara ve karNapriya cindaNI chanda me vole navi mAriyai navi coriyai paradAraha gamaNu nivAriyai / thovA thova dAiyaDa saggi Tuku Tuku jAiyaI / / hiMsA nahI karane se, corI nahI karane se, paradArA sevana nahI karane se, zuddha dAna se vyakti dhIme-dhIme svarga pahuca jAtA hai| Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarasvatI-kaThAbharaNa AcArya siddhasena 166 apane vicAro ko sahaja gAmINa bhASA me prastuta karate hue ve puna bole kAlau kavalu anunI cATu chAsihi khAlaDu bhariu nipATu / ai vaDu paDiyau nIlai jhADI avara kisara gaTa siMga nilADi / / prastuta dohe kA rAjasthAnI rUpAntara isa prakAra upalabdha hotA hai kAlI kambala araNI saTTha chAchaDa bhariyo dIvaDa mch| evaDa paDiyo lIle jhADa, avara kavaNa cha svarga vicAra / / zItanivAraNArtha kAlI kambala pAsa ho, hAtha me araNi kI lakaDI ho, maTakA chAcha se bharA ho aura evaDa ko nIlI ghAsa prApta ho gayI ho, isame baDhakara anya svarga kyA ho sakatA hai| ___ sumadhura grAmINa bhASA me AcArya vRddhavAdI dvArA svarga kI paribhApA munakara gopAlaka jaya-jaya kA ghopa karate hue nAca utthe| unhone kahA-"vRddhavAdI sarvajJa hai| zruti sukhada upadeza kA pAThaka hai / siddhasena arthahIna bola rahA hai|" ___ gopAlako kI sabhA me AcArya vRddhavAdI vijayI hue| jaya-parAjaya kA nirNaya AcArya vRddhavAdI bhRgupura meM pahucakara vidvat sabhA meM karavAnA cAhate the, para AcArya siddhasena apane sakalpa para dRDha the| AcArya vRddhavAdI ne pANDitya kA pradarzana na kara mamayajJatA kA kArya kiyA, samayajJa hI sarvajJa hotA hai / isa abhimata para AcArya vRddhavAdI ko sarvajJa aura unakI mUjha-bUjha ke sAmane apane ko alpajJa mAnate hue vidvAn siddhasena ne apanI pUrva pratijJA ke anusAra unakA zipyatva svIkAra kara liyaa| ve muni vana ge| unakA dIkSA nAma kumudacandra rakhA gayA / vRddhavAdI ke zipya parivAra meM kumudacandra atyanta yogya aura pratibhAvAna zipya the| eka dina vRddhavAdI ne unhe AcArya pada para AsTa kara zipya samudAya ke sAtha dharmaprabhAvanA ke lie svatantra viharaNa kA Adeza de diyA aura unakA nAma kumudacandra se puna middhamena ho gyaa| prakhara vaidupya ke kAraNa AcArya siddhamena kI prasiddhi sarvajJa putra ke nAma me bhI huii| zramaNa parivAra se parivRta AcArya siddhasena kA padArpaNa avanti me huaa| nagara-praveza karate samaya vizAla jana-samUha unake pIche-pIche cala rahA thaa| sarvajJa puna kI jaya ho-kahakara AcArya sidvasena kIvirudAvali ucca ghopo se mArgavartI catuSpayo para volI jA rahI thii| avanti-zAsaka vikramAditya kA sahaja Agamana sAmane se huaa| ve hAthI para AsDha the| sarvajJatA kI parIkSA ke lie unhoMne vahI se AcArya middhamena ko mAnasika namaskAra kiyaa| nikaTa Ane para vikramAditya ko AcArya siddhasena ne ucca ghopapUrvaka hAtha uThAkara AzIrvAda diyaa| vikramAditya vole-"vinA vadana kie hI Apa kisako AzIrvAda de rahe hai?" ___ AcArya siddhasena ne kahA-"Apane mAnasika namaskAra kiyA thA, usI ke uttara me maiMne AzIrvAda diyA hai|" Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya AcArya siddhasena kI isa sUkSma jJAnazakti se vikramAditya prabhAvita huA aura usane vizAla artha-rAzi kA anudAna kiyaa| siddhamena ne usa anudAna ko asvIkAra kara diyaa| unakI isa tyAgavatti ne vikrama ko aura bhI adhika prabhAvita kiyA tathA dharmapracAra kArya me usa artharAzi kA upayoga huaa| citrakUTa me siddhasena ne vividha aupadhiyo ke cUrNa se banA eka stambha dekhaa| pratipakSI auSadhiyo kA prayoga kara AcArya siddhasena ne usame eka cheda kara ddaalaa| stambha me hajAro pustake thii| atyadhika prayatna karane para bhI AcArya siddhasena ko usa cheda me se eka hI pustaka prApta ho sakI / pustaka ke prathamapRSTha ke paThana se unhe sarpapa mantra (sainya sarjana vidyA) aura svarNasiddhi yoga nAmaka do mahAn vidyAe upalabdha huii| sarSapa vidyA ke prabhAva se mAntrika dvArA jalAzaya me prakSipta sarSapa kaNo ke anupAta me cauvIsa prakAra ke upakaraNa sahita sainika nikalate the aura pratidvandvI ko parAbhUta kara ve puna jala me adRzya ho jAte the| hema vidyA ke dvArA mAntrika kisI bhI prakAra kI dhAtu ko sahajata svarNa meM parivartita kara sakatA thaa| ina do viziSTa vidyAo kI prApti se AcArya siddhasena ke mana me utsukatA vddhii| ve pUrI pustaka ko paDha lenA cAhate the para devI ne Akara unase pustaka ko chIna liyA aura unakI manokAmanA pUrNa na ho skii| ____ AcArya siddhasena khinnamana vahA se prasthita hue aura jaina dharma kA jana-jana ko vodha pradAna karate hue gAvo, nagaro, rAjadhAniyo me viharaNa karate rhe| pugI para Dolate hue nAga kI bhAti AcArya siddhasena kI kuzala vAgmitA se unakI yaza jyosnA vizva meM prasArita huii| mukha-mukha para unakA nAma gUjane lgaa| ____ AcArya siddhasena bhramaNapriya AcArya the / ve citrakUTa se pUrva dizA kI ora prasthita hue| aneka grAma-dezo me viharaNa karate hue pUrva ke kUrmAra me pahuce / kUrmAra deza kA zAsaka devapAla thaa| AcArya siddhasena se bodha prApta kara vaha unakA parama bhakta bana gyaa| devapAla kI rAjasabhA me nitya navIna eva madhura goSThiyA hotii| AcArya siddhasena ke yoga se una goSThiyo kI sarasatA adhika bar3ha jAtI thii| rAjasammAna prApta kara siddhasena kA mana usa vAtAvaraNa se mugdha ho gayA aura ve vahI rahane lge| rAjA devapAla ke sAmane para cakra kA bhaya upasthita huaa| rAjA ko ciMtita dekhakara AcArya siddhasena ne kahA-"mA sma vihvalobhU"--rAjan, ciMtita mata bno| jisakA mai sakhA hu vijayazrI usI kI hai| siddhasena se sAntvanA pAkara devapAla ko prasannatA huii| pratidvandvI ko parAbhUta karane me unako AcArya siddhasena se mahAn sahayoga prApta huA / yuddha kI sakaTakAlIna sthiti prastuta hone para AcArya siddhasena ne 'suvarNa siddhi yoga' nAmaka vidyA se paryApta parimANa meM artha Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarasvatI-kaThAbharaNa AcArya siddhasena 201 ko niSpanna kara tathA sarpapa mana ke prayoga (sainya sarjana vidyA) se vizAla sakhyA me sainika samUha kA nirmANa kara devapAla ko sAmarthyasaMpanna vanA diyaa| yuddha me devapAla kI vijaya huI | AcArya siddhasena rAjA devapAla ke lie sUrya kI bhAti pathadarzaka siddha hue ata vijayoparAnta devapAla ne AcArya siddhasena ko 'divAkara' kI upAdhi - se vibhUSita kiyA / * nizItha cUrNi ke anusAra siddhasena ne azva racanA bhI kI thii|' devapAla kI - bhAvabhInI manuhAra se AcArya siddhasena rAjasuvidhAo kA muktabhAva se upayoga karane lage / ve hAthI para baiThate aura zivikA kA bhI prayoga karate / 'siddhasena divAkara - ke sAdhanAzIla jIvana me zaithilya ko jaDe vistAra pAne lagI / " zrAvakA paupaghazAlAyA pravezameva na labhante / " unake pAsa upAsaka varga kA AvAgamana bhI 'niSiddha ho gayA / AcArya hote hue bhI rAjasammAna prApta kara sagha nirvahaNa ke dAyitva ko unhone sarvathA upekSita kara diyA thaa| dharma- sagha me carcA prArambha huI dagapANa pupphaphala aNe saNijja gihatthakiccAi | ajayA paDisevatI jaivesaviDavagA navara / / 13 / / pravandhakoza, pR0 17, 1028 acitta jala, puSpa, phala, anapeNIya AhAra kA grahaNa eva gRhastha kAryoM kA ayatnApUrvaka sevana zramaNa veza kI pratyakSa viDambanA hai / AcArya siddhasena ke apayaza kI yaha gAthA AcArya vRddhavAdI ke kAno taka phucii| ve gaccha ke bhAra ko yogya ziSyo ke kandho para sthApita kara ekAkI vahA se cale / kUrmAra deza me pahuce / AcArya siddhasena ke sAmane vastra se apane zarIra ko AvRta kara upasthita hue / unhone sabake sammukha eka zloka volA aNuhallI phulla ma toDa hu mana ArAmA ma moDa hu / maNa kusumehi ucci nirajjaNu hiNDaha kAi vaNeNa vaNu // AcArya siddhasena buddhi para paryApta vala lagAkara bhI prastuta zloka kA artha na kara ske| unhone mana hI mana socA -ye mere guru vRddhavAdI to nahI hai ? puna - puna - samAgata vidvAn kI mukhAkRti ko dekhakara AcArya siddhasena ne vRddhavAdI ko pahacAnA / "pAdayo. praNamya kSAmitA padyArthapRSTA " caraNo me girakara avinaya kI kSamA yAcanA kI aura vinamra hokara zloka kA artha pUchA / AcArya vRddhavAdI bole -"yogakalpadruma -- zramaNa sAdhanA yogakalpavRkSa ke samAna hai / yama aura niyama isa vRkSa ke mUla hai| dhyAna prakANDa eva samatA skandha zrI hai / kavitva, vaktRtva, yaza, pratApa, stambhana, uccATana, vazIkaraNa Adi kriyAe puSpa ke samAna hai / kevalajJAna kI upalabdhi madhura phala hai / abhI taka sAdhanA jIvana kA kalpavRkSa puSpita huA hai / phalavAna banane se pahale hI ina puSpo ko mata toDa / mahAvrata rUpI paudho kA unmUlana mata kara / prasanna mana se ahakArarahita hokara vItarAga prabhu kI Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya ArAdhanA kr| mohAdi taruo se gahana isa sasAra aTavI me bhramaNa kyo kara rahA hai?" AcArya vRddhavAdI kI udbodhaka vANI se AcArya siddhasena ke antar cakSu udghATita hue| unhone guru caraNo me nata ho kSamA yAcanA kii| kiMvadantI ke anusAra vRddhavAdI ne kUrmAra grAma me pahucakara AcArya siddhasena kI pAlakI ke nIce aneka zivikAvAhI puruSo ke sAtha apanA kadhA lagA diyaa| avasthA vRddha hone ke kAraNa vRddhavAdI ke pAva laDakhaDA rahe the eva unakI ora se sukha pAlakI lacaka rahI thii| AcArya siddhasena kI dRSTi kRzakAya-vayovRddha vRddhavAdI para pahacI aura darpa ke sAtha ve bole ayamAdolikA daDa vRddhastava kinnu baadhti| -re vRddha | isa sukha pAlakI kA daDa tumhe kaSTakara pratIta ho rahA hai ? AcArya siddhasena dvArA uccArita vAdhati dhAtu ke prayoga para AcArya vRddhavAdI cauke / saskRta ke 'vAdhRD' dhAtu kA parasmaipadavyavahAra sarvathA azuddha hai| isa azuddha prayoga ko parilakSita kara ve bole na vAdhate tathA daNDa yathA bAdhati baadhte| -mujhe isa daNDa se nahI vAdhati dhAtu ke prayoga se kleza ho rahA hai| AcArya siddhasena jAnate the, merI azuddhi kI orasaketa karane vAlA vyakti mere guru vRddhavAdI ke atirikta koI nahI ho sktaa| ata AcArya siddhasena tatkSaNa sukha zivikA se nIce utare, AtmAlocana karate hae guru-caraNo me gire| AcArya vRddhavAdI ne unhe prAyazcittapUrvaka sayama me sthira kiyaa| AcArya siddhamena saskRta bhApA ke prakANDa vidvAn the| usa samaya saskRta bhASA kA sammAna baDha rahA thaa| prAkRta bhApA grAmINa bhApA samajhI jAne lgii| jainetara vidvAn apane-apane gratho kA nirmANa saskRta me karane lage the| Agamo ko vidvadbhogya banAne ke lie siddhasena ne bhI Agama grantho ko prAkRta se saskRta me anUdita karanA caahaa| unhone yaha bhAvanA gurujano ke sAmane prastuta kii| sthitipAlaka muniyo dvArA navIna vicAro ke samarthana pAne kA mArga sarala nahI thaa| sAre sagha ne AcArya siddhasena kA pravala virodha kiyaa| zramaNa bole-"ki saskRta kartuM na jAnanti zrImanta tIrthaMkarA gaNadharA vA yadardhamAgadhenAgamAnakRpata ? tadeva jalpatastava mahat praayshcittmaapnnm|" tIrthakara aura gaNadhara samkRta nahI jAnate the? unhone ardha mAgadhI bhApA me Agamo kA praNayana kyo kiyA ? ata Agamo ko maskRta bhASA me anUdita karane kA vicAra mahAn prAyazcitta kA nimitta hai| ___ magha ke isa atavirodha ke phalasvaspa AcArya siddhamena ko muniveza badalakara bAraha varSa taka gaNa se bAhara rahane kA kaThora daNDa milaa| isa pArAJcita nAmaka dazaveM prAyazcitta ko vahana karate samaya AcArya middhamena ke lie eka apavAda Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarasvatI-kaThAbharaNa AcArya siddhasena 203 thA, vAraha varSa kI isa avadhi meM unase jaina zAsana kI mahanIya prabhAvanA kA kArya sampAdita ho sakA to daNDakAla kI maryAdA se pUrva bhI unhe sagha meM sammilita kiyA jA sakatA hai| saghamukta AcArya siddhasena muniveza parivartita kara sAta varSa taka viharaNa karate rahe / usake bAda unakA Agamana avanti me huaa| ve ziva madira me pahucakara pratimA ko vinA namana kie hI baiTha ge| pujArI ne unhe puna -puna pratimA-praNAma ke lie kahA, para AcArya siddhasena para isakA kucha bhI prabhAva nahIM huaa| unhone pujArI kI bAta ko sunakara bhI anasunA kara diyaa| isa ghaTanA kI sUcanA rAjA ke kAno taka pahucI / vikramAditya svaya ziva madira me upasthita huA aura siddhasena se volA--"kSIra lilikSo bhilo / kimiti tvayA devo na vadyate-he dUdhapAna karane vAle zramaNa / deva pratimA ko vandana nahI karate?" AcArya siddhasena bole, "merA vandana pratimA sahana nahIM kara skegii|" rAjA volA, "bhavatu kriyatA namaskAra -jo kucha ghaTita hotA hai, hone do| tuma vandana kro|" ziva pratimA ke sAmane baiThakara AcArya siddhasena ne kAvyamayI bhASA me stavanA prArambha kii| phalasvampa AcArya siddhasena dvArA battIma dvAnizikAo (stuti kAvya) kA aura tadanantara mahAna prabhAvaka kalyANa madira stotra kA nirmANa huaa| kalyANa mandira srota ke 13vaM zloka ke sAtha pArzvanAtha kI pratimA prakaTa huii| ___AcArya sidvamena ke isa kArya se jaina zAsana kI mahanIya prabhAvanA NataguNita hokara prasArita huii| rAjA vikramAditya ne AcArya siddhamena kA mahAn sammAna kiyA aura unakA parama bhakta bnaa| rAjA vikramAditya kI vidvanmaNDalI me bhI AcArya siddhasena ko gauravamaya sthAna prApta huaa| AcArya middhasena ke prastuta prayatna ko sagha atizaya prabhAvanA kA mahattvapUrNa aga mAna zramaNa sagha ne unhe daTa maryAdA se pAca varSa pUrva hI gaNa me sammilita kara liyaa| siddhamena pragatigAmI vicAro ke dhanI the| unake navIna vicAro kA virodha honA svAbhAvika thaa| dvAdaza varSIya sagha vahiSkAra ke rUpa me daNDa kI yaha paddhati avazya anumandhAna kA viSaya hai| sAhitya-nirmANa kI dizA meM unhone jo kucha kiyA, vaha anupama thaa| Agamika tathyo ko tarka kI bhUmikA para pratiSThita karane kA zreya unhe hai| jaina darzana me nyAya ke ve prANa-pratiSThApaka the| diggaja vidvAn dharmakIrti, diDnAga aura vasuvandhu ke ve savala pratidvandvI the| 'nyAyAvatAra' anya unakI nyAyaviSayaka sarvayA maulika racanA hai| jaina nyAya me saskRta bhApA kA yaha prathama grantha bhI hai| Agamo me vIja rUpa se prApta prabhAva Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya eva naya kA AdhAra lekara battIsa anuSTupa zloko me nyAya jaise gambhIra viSaya ko prastuta kara denA unakI pratibhA kA camatkAra hai| 'sanmati tarka' unakI prAkRta racanA hai / usa samaya Agama samarthaka jaina vidvAn prAkRta bhASA ko popaNa de rahe the / sambhavata ina vidvAno kI abhiruci kA sammAna karane ke lie 'sanmati tarka' kA nirmANa siddhasena ne prAkRta bhASA me kiyA hai / naya kA vizada vivecana, tarka ke AdhAra para pAca jJAna kI paricarcA, pratipakSI darzana kA bhI sApekSa bhUmikA para samarthana tathA samyaktva sparzI anekAnta kA yukti purassara pratipAdana isa grantha kA pramukha viSaya hai| pramANavipayaka sAmagrI ko prastuta karane vAlA yaha sarvaprathama jaina grantha hai| ___ AcArya siddhasena kA dvAnizikA sAhitya unake gambhIra jJAna kA sUcaka hai| isa sAhitya kI racanA meM unhone anuSTup, upajAti, vasantatilakA, pRthvI, zikhariNI Adi vibhinna chando kA upayoga kiyA hai| __ AcArya siddhasena me AsthA eva tarka kA apUrva samanvaya thaa| ve eka ora maulika cintana ke dhanI, svatantra vicAraka eva navIna yuga ke pravartaka the, dUsarI ora ve mahAn stutikAra the| unake dvArA nirmita dvAtrizikAo me ikkIsa dvAnizikAe Aja upalabdha hai| upalabdha dvAnizikAo me prathama pAca dvAnizikAe stutimaya hai| ina stutiyo me bhagavAna mahAvIra ke prati unakI agAdha zraddhA ke darzana hote hai| avaziSTa dvAnizikAo me vividha viSayo kA varNana milatA hai| jainetara darzano ko samajhane ke lie 13vI, 14vI, 15vI, 18vI dvAtriMzikA upayogI hai| iname kramaza sAkhya, vaizeSika, vauddha eva niyativAda kI carcA hai| jaina tattva darzana ko samajhane ke lie 19vI dvAtriMzikA vipula sAmagrI pradAna karatI hai| AtmasvarUpa eva mukti mArga kA bodha 20vI dvAtriMzikA meM hai| prathama pAca dvAnizikAo kI bhAti 21vI dvAtriMzikA bhI stutimaya hai| ___ 'nyAyAvatAra' evaM 'sanmati tarka' grantha kI racanA dvAnizikA sAhitya ke vAda kI hai| bhASAzAstra-vizeSajJa vidvAn ina dono grantho kA kartRka siddhasena kA svIkAra karane me sandehAspada bhI hai| ___AcArya siddhasena kI kRtiyA unakI spaSTavAditA, nirbhIkatA aura cintana kI unmuktatA kA spaSTa prativimba hai| pUrvAgraha kA bhAva AcArya siddhasena me kabhI 'panapa nahI skaa| unhone purAtana rUDha dhAraNAo para krAnti kA ghoSa karate hue 'kahA purAtanaryA niyatA vyavasthitistathaiva sA ki paricitya setsyati / tatheti vaktu mRtarUDhagauravAdahannajAta prathayantu vidvipa / purAtana puruSo kI asiddha vyavasthA kA samarthana karane ke lie maiM nahI janmA huu| eka ora AcArya siddhamena ne Agama me vikhare anekAnta sumano ko mAlA kA Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ marasvatI-kaThAbharaNa AcArya siddhagena 205 pa diyA dUsarI ora unale ubara mastika aneka maulika tathya bhI ugare / jJAna mI pramANanA aura apramANatA me mokSamArgArayogitA ko nyAna para meya mpa kA mamapana, pratyakSa anumAna aura Agama ke rUpa meM prabhAvanayI kI parikalpanA, pratyAja aura manumAna melyAeM aura pagayaM kI anumati aura pramANa lakSaNa me svaparArabhApaka ke mAya yAdha pani svarupa kA nizcayI pAraNa siddhagena ko apanI maulika sUjha hI thii| ve kavi the| "anumiddhanenaracaya." isa pramita ukti ke anusAra anya samasta kavi unake pIche the| AcArya siddhIna gAvapratiSThApaka, mahAn stutisAra, gugata vAgmI navIna yuga pravanA,myatatra vicAragaera sAhityAga ke divApara the| unakI nava-navonmepa pradAyinI pratibhA jana mAnana ke lie yaradAna giddhhii| unakI sAhitya-mamadAne gyatAmbara-digambara dono paraparA ke vidvAna jainAcAya mA dhyAna apanI ora nArapTa piyaa| phalivAna-gavana nAcA manandra jaise vinamaNya mAnAyaM kA mastarA bhI unakI pratimA ke sAmane upA gyaa| unhone gahA kva middhamegannunayoM mahAryA anidhitAnApAnA para pA? -niddhanena pI mahAn gUDhApaka stutiyoM ke sAmane mere jaise vyakti kA prayAga azikSita nyani. kA mAnApamAna hai| mAdipugaNa phe kartA digambara AcArya jinamena unakI kavitva-gani me ati prabhAvita hue aura unhoMne kahA phavaya middhamenAcA-baya tu karayo matA / maNaya padmagagAdyAnnanu kAcegi mecaka / / hama to gaNanA mAtra mAvi hai| yayA meM kavi AcArya middhamena the| gajavArtika ke yA kanaka bhaTTa bhI unake mahAn prazamaka rahe hai| dharma-pracAra pI dizA meM bhI AcArya gidasena ne jo kiyA vaha jaina samAja ke lie gaurava kA viSaya hai| eka vAra rAma gAkara jAcArya middhamena ne mugukaccha ke mahanno gvAlo ko pratibuddha kiyA thaa| unake rAma ke AdhAra para una logo ne tAla rAmaka grAma vmaayaa| AcArya siddhamena ne apane vyaktitva ke prabhAva me aneka rAjAo ko bodha diyA thaa| mAta rAjAmo ko athavA aTTAraha rAjAo ko AcAya siddhamena dvArA bodha dene kI bAta adhika vidyuta hai| prabhAvaka-caritra eva prabandhakoza me rAjAo kI masyA kA koI ullekha nahIM hai| __jIvana ke sandhyA kAla meM AcArya midvamena dakSiNa dizA ke pRthvIpura meM the| Ayu kA antima mamaya jAna unhoMne anazana svIkAra kiyaa| pUrNa samAdhi me unakA svargavAsa hunaa| isa mamaya siddhamena kA gaccha citrakUTa me thaa| pRthvIpura ke saghana Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 jaina dharma ke prabhAvapha nAnAgaM mahAprabhAvI AcArya gigena remvargArohaNa kI gUcanA vAgmI bhaTTa ke mAtha vahA prepita kii| usane yahA jAkara zramaNa gagA meM zloka kA adhaM bhAga bolA puranti vAdigayotA sAmprata dkssinnaapthe| puna -puna ga bAlaya kA uccAraNa vAgmI bhaTTa ke dvAga nunakara AcArya siddhasena kI gina garasvatI bhaginI gamaja gayI-urAkA bhAI aba mamAra meM nahIM rahA hai| umane vAgmI bhaTTa sArA uccArita nIka kA ardhANa pUrNa karate hue kahA nanamamtagato yAdigiddhameno divAra / ina do caraNo kI rananA me eva giddha marasvatI viNepaNa se lagatA hai, AcArya middhamena kI bhAti unakI bhaginI bhI pratibhAgampanna gAdhvI thii| AcArya middhagena kA yuga Aroha aura avaroha kA yuga thaa| saMskRta bhASA kA utkarSa eva prAgRta bhASA kA apApaM ho rahA thaa| pumnako ke pendrIyakaraNa kI pravRtti Arambha ho cukI thii| zramaNa jIvana meM zithilAcAra pravega pA rahA thaa| rAjamammAna prApta jainAcAryoM kI dRSTi me vyaktitva-prabhAvanA kA lakSya pramukha eva sAdhunaryA kI bAta gauNa bana gayI thii| zramaNo ke dvArA gajazivikA Adi vizeSa vAhano kA upayoga bhI uma yuga meM hone lagA thaa| AcAyaM middhasena kA jIvana-pramaga ina sAre vinduo kA maketaka hai| AcArya giddhasena se prabhAvina zAmaka vikramAditya guptavazIya rAjA dvitIya candragupta ke yuga ke the aura savatmara pravartaka prasiddha vikramAditya se bhinna the| __ AcArya middhasena dvArA racita sAhitya meM madRbdha, mulalita, sAlakArika, pravAhamayI saskRta bhASA ravaspa ke AdhAra para ve vI0ni0 11vI (vi0 kI cauthI-pAcavI) zatAbdI ke vidvAn mAne gae hai| AdhAra-sthala 1 dharmalAbha iti prokta, dUrAduddhatapANaye / sUrayesiddha senAya dadau koTi narAdhipa // 6 // (prabhAvaka carita, pR056) 2 vidye labhate sm| ekA sarpapavidyA, aparA hemavidyA / tatra sarpapavidyA sA yayotpanne kArya mAntriko yAvata sapaMpAna jalAzaye lipati tAvantA'zvavArA dvicatvAriMzadupakaraNasahitAni saranti / tata parabala bhajyate / subhaTA kAryasiddharanantaramadRzyo bhavanti / hemavidyA punaraphlezena zuddhahema-koTI sadyo niSpAdayati, yena tena dhAtunA / tadvidyAdvaya samyag jayAha / (prabandhakoza, pR0 17) 3 sAvadhAna puro yAvad vAcayatyepa harpabhU / tatpanna pustaka cAthajahna shriishaasnaamrii||72|| (prabhAvaka carita, pR0 56) Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarasvatI-kaThAbharaNa AcArya siddhasena 207 4 tato divAra iti pAryA bhavatu prabho / tA prabhUti gIta bhosalamenadiyAkara // 4 // (prabhA0 parita, pR0 57) 5 tirasenAcAryapAyA utsAhitA (yahakampa gUna, mariyasti bhAppa pattiA, vibhAga 3, 30 53) 6 nasya rANA dRDha 7 mupAsArAjAdie / banAdAropito bhaktmA gacchati zitipAsapam / / 5 / / (prabhA0 parita, pa0 57) 7 mAnAnapAgamAnaha sasratA gemi, yadi Azipa / (prayoga, 1018) 8 ahamatamono nAdamayApira pArAzcika nAma prApani gapna mugastrinA rajoharaNAdinA prakaTitAvadhUtarasapariSyAmyupasupata / (prayandhayoga, pR0 18) 6 saMpramAyanA kAcidarabhuto vidadhAti pet / taratAdhimadhye'pi samaveta pada mayA // 16 // (prabhA0 parisa, 1058) 10. yatrANi tata paca sapo'pya mumoca c| pare ca prakaTe zrImat miDhamAdivAAram // 151 // (prabhA0 parita, pR0 60) Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 mahAprAjJa AcArya mallavAdI mahAmedhAvI AcArya mallavAdI ko jaina darzana kI prabhAvanA me mahAn zreya prApta hai / ve tarkazAstra ke prakADa vidvAn the / unakA janma gujarAta pradezAntargata vallabhI meM huaa| unakI mAtA kA nAma durlabha devI thA / durlabha devI ke tIna putra the - ajita yaza, yakSa ora malla / ina tIno me AcArya mallavAdI sabase choTe the| ve atyanta pratibhAsampanna vAlaka the / eka vAra jainAcArya jinAnanda sUri kA vallabhI me padArpaNa huA / jinAnanda sUri durlabha devI ke bhrAtA the / unhone vallabhI kI janatA ko virakti - pradhAna upadeza diyaa| unase preraNAdAyI udbodhana sunakara durlabha devI aura tIno putra parama vairAgya ko prApta hue / unhone masAra kI asAratA ko smjhaa| jananI sahita tIno ne jinAnanda sUri ke pAsa dIkSA grahaNa kii|' lakSaNAdi mahAzAstro kA gambhIra adhyayana kara pRthvI para ve prakhyAta vidvAn vane / prabandhakoza ke anusAra saurASTra rASTra ke bhAskara mahArAja zilAditya kI durlabha devI bhagino thI / mallavAdI zilAditya ke bhAnaje the / bhRgukaccha me eka vAra jinAnanda sUri kA bauddha bhikSu nanda ke sAtha rAjA zilAditya ke sammukha zAstrArtha huA / usame jainAcArya jinAnanda sUri kI bhArI parAjaya huI | parAbhava ke phalasvarUpa jaina zramaNo ko mahAn kSati uThAnI paDI / vahA se unakA niSkAsana ho gayA thA / tIrtha zatruJjayAhna yadvidita mokSakAraNam / bhAvatastadvauddhairbhUtairivAzritam / / zvetAmbarA jaino kA pramukha tIrthasthAna zatrujaya thA, usa para bhI jaino kA apanA adhikAra nahI rahA / mallavAdI avasthA se vAlaka the, vicAro se nahI / unhone yaha dukhada vRttAnta sthavira muniyo se sunA / ghanI antarvedanA unhe kacoTane lagI / jinAnanda sUri kI hAra eva jaina zAsana kA ghora apamAna unake lie asahya ho gayA / apane khoye gaurava ko puna prApta karane ke lie unhone dRDha sakalpa kiyA / mallanAmA giri gatvA tepe tIvratara tapa / ( prabandhakoza pR0 22 zloka 36 ) Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAprAjJa jAnArya mallavAdI 201 masti sacayanAnaM navaMprathama giri pala parvata para unhone ghora tapa prArambha piyaa| ve nirantara pATama bhAta tA (do dina kA upavAga) karate eva pAraNaka ke dina rakSa bhojana lene the| cArnumAnisa pAraNaka ke dina gapa kI ati jAgrahapUrNa prArthanA para kaThinanA meM unhoodhamaNo mAga AnIta snigdha bhojana grahaNa kiyA thaa| ina sukara napa se unheM divyAti prApta huii| sAmanadevI ne pratyakSa prakaTa horara kahA--"vatma | pratipakSI vijetA bno| takaMzAstra ke adhyayana ge vAda-vivAda karane kI vilakSaNa kSamatA kA uname abhyudaya huaa| mahAprajJA ke jAgaraNa ge mAlavAdI hIrakopaga tejaggI pratIta hone lge| ___ sabhI prakAra ke mAmadhyaM me gampanna hokara vidvAn mallavAdI ne pilAditya kI mabhA meM vauddhoka gAya zAntArtha kiyaa| naya nara mahAnanya ke AdhAra para yaha zAstrArya chaha mAna taka claa| pAnipuNa gAlavAdI ko janta me vijaya huii| vijayollAra meM mahAgaja zilAdinya ne unakA mahotsavapUrvaka nagara meM praveza krvaayaa| mAmana devI ne puSpavRSTi kii| kanAnidhi, vAgeza guni mallavAdI ko isI avasara para rAjA pilAditya kI ora ne yAdI kI upAdhi prApta huI thii| usase pahale unakA nAma mantra thaa|' jinAnanda mUri ne unheM mUri para para pahale hI pratiSThina kara diyA thaa| isa samaya gaccha kA namNaM dAyitva unI kandho para nihita kara ve gaNa cintA meM mukta bne| santAna kI unnati hone para abhibhAvaka mI yazomAra banane hai| manavAdI gacchAdhAra nai eva cAritna dhAriNIparama pavitriNI durlabha devI kA bhI sammAna bddhaa| AcArya mAlavAdI vAda-kuzala ye eva namadhaM mAhityakAra bhI ye| unhoMne dvAdazAra nayacakra kI racanA kii| cakra ke bAraha jArI ke samAna ima grantha ke bAraha adhyAya the| mahAprAjJa bhAcArya middhamena ke sanmati tarka kI bhAti nyAya-jagat kA ziromaNI, naya aura janekAnta darzanakA vivecana karane vAlA saskRta bhApA kA yaha anya apane yuga meM advitIya yA tathA jana-mAnasa ke ana tama ko harane vAlA thaa| AcArya maralavAdI ne prativAda gajakubha ke bhedane meM kemarI tulya ima gantha kA vAcana apane ziSya mamudAya ke sammukha kiyA aura tarkazAstra kA gambhIra bodha unhe pradAna kiyA thaa| sAhitya-jagat kI yaha amUlya kRti mUlaspa me Aja upalabdha nahIM hai| siMhagaNI kSamAzramaNa racita TIkA ima grantha para prApta ho sakI hai| sanmati tarka TIkA eva 24000 zloka parimANa padmacaritna (jaina rAmAyaNa) ke racanAkAra bhI AcArya maralavAdI ye|| ___AcArya matlavAdI ke jyeSTha bhrAtA muni ajitayaza ne 'pramANa' grantha racA eva yakSa muni ne 'apTAga nimitta bodhinI' sahitA kA nirmANa kiyA thA / dIpAlikA ke tutya sakalArya prakANinI yaha sahitA thii| vartamAna me ye grantha aprApya hai| Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya AcArya mallavAdI ke vAk-kauzala eva sAhitya sAdhanA dvArA jaina zAsana kI mahatI prabhAvanA huii| unakI vizepatAo ke varNana me RpimaDala kA eka prasiddha zloka hai zrInAgendrakulakamastakamaNi prAmANikagrAmaNI rAsIdapratimalla eva bhuvane zrI mallavAdI guru // prodyatprAtibhavairbhavod bhavamudA zrIzAradAsUnave / yasmai ta nijahastapustaka madAjjaina trilokyA api // AcArya haribhadra se mallavAdI pUrva the| AcArya haribhadra kRta anekAnta jayapatAkA me unakI sanmati TIkA ke kaI avataraNa die gae hai| ___ AcArya mallavAdI ke jIvana kI pramukha ghaTanA zilAditya kI sabhA me bauddho ke sAtha zAstrArtha kA sambandha hai| yaha zAstrArtha prabhAvaka cAritna ke anusAra vI0 ni0 884 me huA aura vallabhI nagara kA dhvasa vI0ni0845 me huA thaa| prastuta savat ke anusAra mallavAdI kA zAstrArtha vallabhI bhaga ke vAda huA thaa| prabandhakoza me vallabhI bhaga kA pUrA prasaga prastuta hai| usake anusAra raka vaNik se vaimanasya ho jAne ke kAraNa sAmarthyasampanna zilAditya ko bhI mahAn sakaTa kA sAmanA karanA paDA / mleccha jAti kA pUrNa sahayoga raga vaNik ko prApta huaa| isase saurASTra me atyadhika jana-dhana kI kSati huii| vikramAditya bhUpAlAtpaJcarSintrika (573) vtsre| jAto'ya vallabhIbhaGgo jJAnina prathama yayu // 66 // bhagnA pUrvalabhI tena sajAtamasamaJjasam / zilAditya kSaya nIto vaNijAsphItaRddhinA // 4 // prabandhakoza, pR0 23 saurASTra kI zreSTha nagarI vallabhI kA vi0 sa0 573 me ghaTita raka vaNik ke prastuta ghaTanA me bhaga huaa| vallabhI vinAza ke sAtha hI mahArAja zilAditya bhI kAladharma ko prApta hue| AcArya mallavAdI kI kAla-niyikatA me pravandhakoza kA yaha ghaTanA-prasaga prabala sahAyaka hai| prastuta ghaTanAcakra me ullikhita vi0 sa0 573 ke AdhAra para mahArAja zilAditya ke samakAlIna AcArya mallavAdI vI0ni0 11vI sadI (1043) ke vidvAn siddha hote hai| Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAprAjJa AcArya mallavAdI 211 AdhAra-sthala 1 jananyA saha te sarve budyA dIkSAmayAdadhu / saprApne hi taraNDe ka pAyodhi na piladhayet // 12 // (pramA0 carita, pR0 77) 2 epa mallo mahAprAjJamnejasA hIrakopama // 17 // (prabhA0 carita, pR077) 3 viruda tana 'vAdI' ti dadau bhUpo muniprabho / mallavAdI tato jAta sUri bhUri phalAnidhi / / 61 // (prabhA0 carita, pR076) 4 nayacakramahAgranya ziSyANA puratastadA / vyAtyAta paravAdIbhakummabhedanaphemarI // 66 // (pramA0 parisa, 10 76) 5 dhIpapacaritaM nAma rAmAyaNamudAharat / cavizatiretasya sahasrA apamAnata // 7 // (pramA0 carita, pR076) Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 saskRta-saroja-sarovara AcArya samantabhadra zvetAmvara paramparA me jo AdarAspada sthAna AcArya siddhasena kA hai vahI sthAna digamvara paramparA me samantabhadra svAmI kA hai| __ AcArya samantabhadra dakSiNa ke rAjakumAra the| ve tamilanADu uragapura nareza ke putra the| unakA nAma zAntivarmA thaa| 'AptamImAsA' kRti me unake jIvana kA paricAyaka ullekha upalabdha hotA hai|' muni-jIvana me praveza pAkara samantabhadra svAmI gaNiyo ke bhI gaNi kahalAe aura mahAn gauravAha AcArya zramaNa sagha ke vne| kavitva, gamakatva, vAditva, vAgmitva-ye cAra guNa unake vyaktitva ke alakAra ye| apane inhI virala guNo ke kAraNa ve kAvya-loka ke uccatama adhikArI,AgamamarmajJa, satata zAstrArtha pravRtta aura vAkpaTu banakara vizva me camake / saskRta,prAkRta, kannaDa, tamila Adi kaI bhASAo para unakA adhikAra thaa| bhAratIya vidyA kA koI bhI vipaya sabhavata unakI pratibhA se aspRSTa nahI rhaa| . ve syAdvAda ke sajIvaka AcArya the| unakA jIvana-darzana syAdvAda kA darzana yaa| unakI abhivyakti syAdvAda kI abhivyakti thii| ve jaba bhI bolate, apane pratyeka vacana ko syAdvAda kI tulA se tolate the| unake uttaravartI vidvAn AcArya ne unako syAdvAda vidyApati, syAdvAda zarIra, syAdvAda vidyAguru tathA syAdvAda agramI kA sambodhana dekara apanA mastaka jhukaayaa| ve vAda-kuzala AcArya hI nahI vAda-rasika AcArya bhI the| bhArata ke suprasiddha jJAna kendro me pahucakara bherI tADanapUrvaka vAda ke lie vidvAno ko unhone AhvAna kiyA thaa| pATaliputra, vArANasI, mAlava, pajAba, kAcIpura (kAjIvaram) unake pramukha vAdakSetra the| unakI vAdaprIti samyak vodha kI hetu thii| ___ AcArya samantabhadra kA pUrA paricaya unhI ke dvArA racita eka zloka me prApta hotA hai, vaha isa prakAra hai AcAryoha kavirahamaha vAdirAT paNDitoha / daivajJoha bhipagamaha mAntrikastAntrikoha / / Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saskRta-saroja-sarovara AcArya samantabhadra 213 rAjannasyA jaladhivalayA mekhalAyAmilAyAmAjJAsiddha kimiti bahunA siddhasArasvatoha // 3 // -svayambhU stotra svAmI samantabhadra AcArya, kavi, vAdirAT, paDita, daivajJa, (jyotiSajJa), vaidya, mAntrika, tAntrika aura AzAsiddha the| sarasvatI kI apAra kRpA una para thii| ___ ve mUla pravartako me se the aura bauddhAcArya nAgArjuna ke samakAlIna the| pUre dakSiNa meM unake zAstrArthoM kA prabhAva thaa| unakA mUla nivAsasthAna sambhavata kAcI thA, jo vartamAna me kAjIvara kahalAtA hai| unhone svayaM apane ko kAJcI kA nagnATaka kahA hai| AcArya samantabhadra prabala kaSTasahiSNu bhI the| muni jIvana me unhe eka vAra bhasmaka nAmaka vyAdhi ho gayI thii| isa vyAdhi ke kAraNa ve jo kucha khAte vaha agni me patita annakaNa kI taraha bhasma ho jaataa| bhUkha asahya ho gyii| koI upacAra na dekhakara unhone anazana kI socii| guru se Adeza mAgA para anazana kI svIkRti unhe na mila skii| samantabhadra ko vivaza hokara kAcI ke zivAlaya kA Azraya lenA par3A aura pujArI banakara rahanA pdd'aa| vahA deva-pratimA ko arpita lagabhaga cAlIsa sera kA caDhAvA unhe khAne ko mila jAtA thA / kucha dino ke vAda madhura eva paryApta bhojana se unakI vyAdhi zAnta hone lgii| naivedya vacane lgaa| eka dina yaha bheda zivakoTi ke sAmane khulaa| rAjA Azcaryacakita raha gyaa| ise kisI bhayakara ghaTanA kA saketa samajha zivAlaya ko rAjA kI senA ne ghera liyaa| usa samaya samantabhadra naivedya khAne me vyasta ye| jaba unhone senA ke dvArA mandira ko ghere jAne kI bAta jAnI, isa bhayakara upasarga ke zAnta na hone taka anazana kara liyA aura jinendra deva kI stuti karane lge|cndrprbh kA smaraNa karate samaya candravimba prakaTa huaa| zivakoTi rAjA para isa ghaTanA kA AzcaryakArI prabhAva huA aura unhone samantabhadra kA ziSyatva svIkAra kara liyaa| samantabhadra bhI puna sayama me sthira hokara AcArya pada para AruDha hue eva apanI prAJjala pratibhA se pracura saskRta sAhitya kA sarjanakara jaina zAsana kI mahanIya zrIvRddhi kI / unakI racanAe prAjala saskRta me hai| AptamImAsA ___ AcArya samantabhadra kI yaha prathama racanA hai / isakA dUsarA nAma devAgama stotra bhI hai| isa grantha kA prAramma devAgama zabda se huA hai / AcArya akalaka bhaTTa ne isa para aSTazatI nAmaka bhASya likhA hai| AcArya vidyAnanda ne aSTa sahasrI nAmaka vizAla TIkA likhI hai / isa TIkA ko Apta mImAsAlakRti eva devAgamAlakRti sajJA se bhI pahacAnA gayA hai| Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya AcArya samantabhadra pahale vyakti hai jinhone Apta puruSo ke Aptatva ko bhI tarka kI kasauTI para parIkSA kara use mAnya kiyA hai / syAdvAda-sambandhI vistRta vivecana eva samarthana sarvaprathama isa grantha me prApta hotA hai / yuktyanuzAsana yuktyanuzAsana artha- garimA se paripUrNa grantha hai / isame Apta stuti ke sAtha vividha dArzanika dRSTiyo kA paryApta vivecana eva sva- paramata ke guNa-dopo kA nirupaNa mArmika DhaMga se huA hai / AcArya vidyAnanda ne isa para saMskRta TIkA likhI hai / isa grantha kI racanA AptamImAsA ke bAda huI hai| usa sarvodaya zabda kA prathama prayoga AcArya samantabhadra kI isa kRti me prApta hotA hai / svayabhUstota isa grantha me caturviMzati tIrthaMkaro kI stavanA yuktipUrNa DhaMga se kI gayI hai| grantha kA dUsarA nAma 'samantabhadra stotra' bhI hai / isa grantha kI bhASA alakArapUrNa hai / ArAdhya ke caraNo me apane ko sarvatobhAvena samarpita karake samantabhadra svAmI ne apanI AsthA ko suzraddhA kahA hai / " yaha ullekha isI grantha me prApta hotA hai| stutividyA * jinastutizataka stutividyA kA mahattvapUrNa grantha hai / isa grantha me caubIsa tIrthaMkaro kI stuti citrakAvya ke rUpa me prastuta huI hai / sarva alakAra se alakRta yaha grantha bhaktirasa kA anupama udAharaNa hai / cakra, kamala, mRdaga Adi vibhinna cittro me zloka-racanA kara saMskRta sAhitya me isa grantha ko AcArya samantabhadra ne mahAn upayogI vanA diyA hai / 1 ratna- karaDa zrAvakAcAra isa grantha me zrAvako kI AcAra sahitA tathA ratnanayI ( samyak jJAna, samyakU darzana, samyak caritra) kA samyak vivecana hai / AcArya vAdirAja sUri ne isa grantha ko akSaya sukhAvaha kI sajJA pradAna hai | AcArya prabhAcanda ne isa grantha para ratna - karaTa vipamapada vyAkhyAna nAmaka maskuna TippaNa likhA hai| kannaDa TIkA sAhitya kI racanA bhI isa grantha para huI hai / zrAvakAcAra-sambandhI mAmagrI prastuta karane vAle grantho me yaha grantha sarvottama hai / AcArya samantabhadra kI kaI racanAe vartamAna me anupalabdha hai / anundha racanAo me jIvasiddhi, tatvAnuzAsana, pramANa padArtha, kpAya prAbhRtivA, gandhahasta mahAbhASya Adi grantha hai | Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saskRta-saroja-sarovara AcArya samantabhadra 215 gandhahastI mahAbhASya vidvAno ke abhimata se caurAsI sahasra zloka parimANa mahAgrantha hai| gandhahastI kI gandha se sAmAnya matagaja nisteja ho jAte hai| isI prakAra gandhahastI mahAbhASya pratipana koparAbhUta karane meM samartha hai| devAgama stotra ko isa grantha kA magalAcaraNa rUpa me prastuta huA mAnate hai| ___ AcArya samantabhadra paDito ke bhI paDita aura dArzaniko, yogiyo, tyAgiyo, tapasvI sagho tathA vAgmiyo ke bhI agraNI the| ata unakI prakhyAti svAmI zabda se bhI huii| prakADa vidvAn AcAryoM ne bhI unake samartha vyaktitva kI muktakaTha se prazasA kI hai| AcArya vAdirAja sUri ne yazodharacaritna me samantabhadra ko kAvyamaNiyo kA parvata kahA hai / AcArya vAdIbhasiMha sUri unhe sarasvatI kI svacchanda vihAra-bhUmi kahakara sambodhita karate hai| jinasenAcArya kI dRSTi me ve mahAkavi vedyA (brahmA) haiM va AcArya bhaTTa akalaka kI dRSTi me kalikAla me syAvAda tIrtha ke prabhAvaka AcArya zubhacandra ne kavIndra, bhAsvAn, ajita jinasenAcArya ne unhe kavikujara, muni bandha, aura AcArya haribhadra ne vAdi mukhyavizepaNa se unhe vizeSita kiyA hai| zravaNabelagola ke zilAlekha na0 105 me vAdIya vajvAkuza, sUktijAla, zilAlekhana0 108 me jinazAsana praNetA likhA hai| __ AcArya vardhamAna, AcArya sakala kIti Adi vidvAno ne bhI AcArya samantabhadra kI pratibhA kA lohA mAnA hai| __ AcArya samantabhadra vividha guNo se maDita eva saskRta-saroja-sarovara the| ve apane yuga ke anupama ratna the| AcArya samantabhadra ke grantho me kumArilabhaTTa kI zailI kA anukaraNa hai| kumArilabhaTTa IsavI san 625 se 680 ke vidvAn mAne gae hai| isa AdhAra para AcArya samantabhadra kA samaya vI0ni0 kI 12vI sadI (vi0 kI 7vI sadI) anumAnita hotA hai / kaI itihAsakAra AcArya samantabhadra ko vikrama kI 5vI sadI ke vidvAn mAnate hai| AdhAra-sthala 1 iti phaNimaDalAlakArasyoragapurAdhipasUno zrI svAmisamantabhadrabhune AptamImAsAyAm / kRtI (mAptamImAsA) Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya 2 pUrva pATaliputramadhyanagare bherI mayA taadditaa| pazcAnmAlavasindhuThakkaviSaye kAcIpure vaidishe| prApto'ha karahATaka bahubhaTa vidyotkaTa sakaTa / vAdArthI vicarAmyaha narapate zArdUlavikrIDitam / (zravaNavelagola zilAlekha na0 54) 3 kAcyA nagnATakoha (rAjavalikaye 4 yuktyanuzAsana zloka // 61 // 5 suzraddhA mamate mate smRtirapi tvayyarcana cApite / hastAvaJjalaye kathA-zruti-rata karNo'kSi saprekSate // sustutyA vyasana zironatipara sevedRzIyena te / tejasvI sujanohameva sukRti tenaiva teja pate / / (svayambhU stotra 4) Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 divya vibhUti devanandI ( pUjyapAda ) AcArya devanandI apane yuga ke udbhaTTa vidvAn the / ve mUla saghAntargata nandI sagha ke prathama AcArya the / unake pitA kA nAma mAdhava bhaTTa aura mAtA kA nAma zrIdevI thA / brAhmaNa kula me unakA janma aura jaina sagha me unakI dIkSA huI / 1 yoga, darzana, tarka, vyAkaraNa Adi sabhI viSayo me ve niSNAta the / devanandI ke tIna nAma the - devanandI, jinendrabuddhi aura pUjyapAda / zravaNabelagola ke zilAlekha na0 40 ke anusAra AcArya jI kA asalI nAma devanandI thA / jinatulya vuddhi kI viziSTatA ke kAraNa jinendra buddhi aura devo dvArA pUjA prApta karane ke kAraNa ve pUjyapAda khlaae|' unakA deva nAma bhI bahuta pracalita thaa| jinasena ne Adi purANa me isI nAma kA ullekha kiyA hai / unhoMne pUjyapAda nAma se bhI acchI prasiddhi prApta kI hai / Aja bhI loga unhe devanandI nAma se adhika pUjyapAda nAma se pahacAnate hai / AcArya jI kA jIvana vividha guNo kA samavAya thA / ve mahAn tejasvI the / zAntyASTaka kA eka niSThA se jApa karane para unakI khoI huI nayana- jyoti puna lauTa AyI / zravaNabelagola na0 108 zilAlekha ke AdhAra para unhe advitIya auSadha Rddhi prApta thI / eka vAra unake caraNa prakSAlita jala ke chUne mAtra se lohA bhI sonA vana gayA / unake 'videhagamana' kI bAta bhI isI zilAlekha ke AdhAra se siddha hotI hai / pUjyapAda sAhitya rasika aura mahAn zAbdika the / 'jinendra vyAkaraNa' sAhityajagat kI pratiSThAprApta kRti hai / isa vyAkaraNa ke karttA jinendrabuddhi pUjyapAda hI the / yaha Aja aneka vidvAno ne vividha pramANo se mAnya kiyA hai / jaina vidvAn dvArA likhA gayA yaha prathama saMskRta vyAkaraNa hai / isI vyAkaraNa ke AdhAra para ATha mahAn zAbdiko kI gaNanA me eka sthAna unakA bhI hai / zavdAvatAra bhI "unake jJAna kA zreSTha khajAnA hai / vaha pANinI vyAkaraNa ke Upara likhI gayI TIkA hai / tattvArthasUtra kI vyAkhyA me unhone sarvArthasiddhi kA nirmANa kiyA / sarvArtha Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya siddhi zabda hI unake prauDha jJAna kA saketaka hai| yaha grantha ukta dono grantho ke bAda kI racanA hai| ___ samAdhitantra tathA iSTopadeza ye dono pUrNata AdhyAtmika grantha hai| inhe paDhane se lagatA hai racanAkAra ne pUrNa sthitaprajJa jaisI sthiti meM pahucakara ina kRtiyo kI racanA kI thii| siddhabhakti prakaraNa grantha bhI AcArya pUjyapAda kA batAyA gayA hai| zrutabhakti, caritnabhakti, yogabhakti, AcAryabhakti, nirvANabhakti tathA nandIzvarabhakti Adi kaI saskRta prakaraNa AcArya pUjyapAda ke mAne gae hai| vaidyaka zAstra AcArya pUjyapAda kA cikitsA-sambandhI grantha hai| zimogA jilAntargata 'nagara tAlluka' kA 46vA zilAlekha AcArya pUjyapAda ke cAra grantho kI sUcanA detA hai| uname eka nAma vaidyaka grantha kA bhI hai| pa0 nAthUrAma premI ke abhimata se yaha grantha jainendra vyAkaraNa ke racanAkAra pUjyapAda kA nahIM hai| ___ AcArya pUjyapAda ke vyAkaraNazAstra se AdipurANa ke kartA AcArya jinasena, pArzvanAthacaritra ke racayitA AcArya vAdirAja, niyamasAra TIkA ke racayitA padmaprabha, nAmamAlA ke racayitA dhanajaya, jainendraprakriyA ke racayitA guNanandI eva jJAnArNava ke racayitA zubhacandra atyadhika prabhAvita the| yaha saketa ina vidvAno kI racanAo se prApta hotA hai| ___ AcArya pUjyapAda kA viharaNa kSetra draviDa pradeza thaa| gaga rAjadhAnI tAlavanagara (talavADa) kI 'pradhAna jaina vasIda' ke ve adhyakSa the| yaha sasthAna dakSiNa bhArata me usa kAla kA eka mahAn vidyApITha thaa| draviDa sagha kI sthApanA vI0ni0 666 (vi. 526) meM huI thii| isa sadha kI sthApanA kA zreya AcArya pUjyapAda ke ziSya prAbhUtavettA mahAsattva vacanandI ko hai| __ mahApratApI, muktahastadAnI, dharma tathA saskRti kA sarakSaka aura jinezvara ke caraNo ko apane hRdaya me acalameru ke samAna sthira rakhane vAlA jaina zAsaka avinIta koguNI gagavaza kA mahAn nareza thaa| ___ usane apane mahanvAkAkSI puna yuvarAja duvinIta koguNI ko prazikSaNa pAne ke lie pUjya devanandI ke pAsa hI rakhA thaa| Age jAkara duvinIta pUjyapAda kA parama bhakta bana gyaa| duvinIta koguNI mahAn sAhitya-rasika aura lekhaka bhI thaa| usane pUjyapAda ke 'zabdAvatAra' kA kannaDa me saphala anuvAda kiyA thaa| duvinIta I0 sa0 482 se 522 taka gagavaza kA zAsaka rahA hai| isa pramANa ke AdhAra para devanandI (pUjyapAda) vI0ni0 1006 (vi0536) me vidyamAna the| Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divya vibhUti devanandI (pUjyapAda) 216 samAdhi tantra kI prastAvanA me zravaNabelagola zilAlekho ke AdhAra para tathA svaya pUjyapAda dvArA racita jainendra vyAkaraNa me samAgata 'catuSTaya samantabhadrasya' isa sUtra (5-4-168) kA pramANa dekara pUjyapAda devanandI kA samaya AcArya samantabhadra ke bAda pramANita kiyA hai| AdhAra-sthala 1 yo devanandi prathamAbhidhAno buDyA mahatyA sa jinendravuddhi / zrI pUjyapAdo'jani devatAbhiryatpUjita pAdayuga yadIyam / / (zravaNavelagola, zi0 na0 40-64) 2 zrIpUjyapAdamunirapratimopaddhiIyAdvidehajinadarzanapUtagAtra / yatpAdaghotajalasasparzaprabhAvAna kAlAyasa kila tadA kana kIcakAra / / (zravaNavelagola, zi.na. 108-258), 3 nyAsa jainendrasajJa sakalabudhanuta pANinIyasya bhUyo, nyAsa zabdAvatAra manujatatihita vaidyazAstra ca kRtvA / yastatvArthasya TIkA vyaracayadiha tA bhAtyasau pUjyapAda, svAmI bhUpAlavadha svaparahitavaca pUrNadRgbodhavRtta // (nagara tAlluka zi0 na046) 4 siri pujjapAdasIso dAviDasaghasya kArago duttttho| NameNa vajjaNadI pAhaDavedI mahAsatto // 24 // pacasara chavIse vikkamarAyasma maraNapattasma / / dukkhiNamahurAjA do dAviDasapo mahAmoho // 28 // (darzana sAra) Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 bhavAbdhipota AcArya bhadrabAhu-dvitIya (niyuktikAra) nimitta vettA niyuktikAra AcArya bhadrabAhuzruta kevalI bhadravAhu se pazcAdvartI the| pratiSThAnapura ke brAhmaNa kula me ve paidA hue the| suprasiddha jyotiSI varAhamihira unakA laghu sahodara thaa| gRhastha jIvana me dono nirdhana eva nirAzrita the| sasAra se virakta hokara ekasAtha unhone dIkSA lI aura jyotipazAstra ke ve prakADa vidvAna bane / varAhamihira me pratispardhA kA bhAva adhika thaa| vinaya Adi guNo se sampanna suzIla svabhAvI muni bhadrabAhu ko sarvathA yogya samajhakara unhe AcArya pada para alakRta kiyA gayA thaa| isase padAkAkSI varAhamihira kA aha pravala ho utthaa| muniveza kA parityAga kara vaha pratiSThAna pura me pahucA tathA apane nimitta jJAna se vahA ke rAjA jitazatru ko prabhAvita kara unakA atyanta kRpApAna purohita vnaa| apane ko prakhyAta karane ke uddezya se usane vicitra ghopaNAe kI aura janatA ko batAyA, "sUrya ke sAtha usake vimAna me baiThakara maine jyotipacakra kA paribhramaNa kiyA hai| mere buddhivala para prasanna hokara svaya sUrya ne jyotiSa vidyA kA mujhe vodha diyA tathA grahamaDala eva nakSatro kI gatividhi se avagata karAyA hai| mai unake Adeza se hI janahitArtha pRthvI para cakramaNa kara rahA hai| jyotiSazAstra kI racanA maine svaya kI hai| ___jyeSTha sahodara AcArya bhadrabAhu ke vyaktitva ko prabhAvahIna karane ke lie usane atyadhika prayatna kie para sarvatra vaha asaphala rhaa| sUrya-prakAza ke sAmane graha nakSatro kA jyotirmayamaDala zrIhIna pratIta hotA hai| usI prakAra zrAvako kI prArthanA para bhadrabAhu kA padArpaNa pratiSThAnapura me hote hI varAhamihira kA prabhAva kama hone lagA thaa| jyotipa ke AdhAra para varAhamihira dvArA kI gayI bhaviSyavANiyA niSphala gyii| apane navajAta puna ke sambandha me zatAyu hone kI unakI ghoSaNA asiddha huii| lakSaNavidyA, svapnavidyA, manavidyA eva jyotiSavidyA ke prayoga kA gRhastha ke sammukha sabhApaNa karanA sAdhu ke lie varjita hai| phira bhI jaina dharma kI prabhAvanA ko pramukha mAnakara Arya bhadrabAhu ne nimitta jJAna se laghu sahodara ke navajAta zizu kA AyuSya sAta dina kA ghoSita kiyA thA tathA villI ke yoga se Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhavAbdhipota AcArya bhadrabAhu -- dvitIya - (niryuktikAra ) 221 usakI mauta batAyI thI / varAhamihira ke dvArA zataza prayatna hone para bhI sAta dina se adhika vAlaka vaca na sakA / usakI mauta kA nimitta agalA thI, jisa para villI kA AkAra / bhadrabAhu kA nimitta jJAna satya ke nikapa para satya pramANita huA / jana-jana ke mukha para unakA nAma prasArita hone lagA / varAhamihira ke ghara pahucakara laghu tAke zoka-satapta parivAra ko bhadrabAhu ne sAtvanA pradAna kI thii| AcArya bhadravAhu kI jyotiSa vidyA meM prabhAvita hokara vahA ke rAjA jitazatru ne uname zrAvaka dharma svIkAra kiyA thaa| * prAjJa agraNI AcArya bhadrabAhu samartha mAhityakAra the / vyataradeva ke upadrava se kSubdha janamAnasa ko zAnti pradAna karane ke lie unhone 'uvasaggahara pAma' isa pakti se prArambha hone vAlA vighnavinAzaka maMgalamaya stotra vanAyA thaa| yaha stotra atyadhika camatkArika siddha huA / Aja bhI loga sakaTa kI ghaDiyo me hArdika niSThA se isa stotra kA smaraNa karate haiM / pranthakArI ke abhimata se yaha vyataradeva varAhamihira thA / tapakavacadhArI muniyo ke sAmane usakA koI vala kAma na kara skaa| ata vaha pUrva vaMra se ruSTa hokara zrAvaka samAja ko trAsa de rahA thA / bhadrabAhu se sagha ne vinatI kI "Apa jaise tapasvI AcArya ke hote hue bhI hama kaSTa pA rahe haiN|" 'kuJjaraskandhAdhiraDhopi bhaSaNarbhakSyate ' - gajArUDha vyakti bhI kutto se kATA jA rahA hai| zrAvaka samAja kI isa darda bharI prArthanA para AcArya bhadravAhu kA dhyAna kendrita huA / unhoMne isa pramaga para paca zlokAtmaka mahAprabhAvI ukta stotra kA pUrvo se udvAra kiyA thaa|" ('bhadravAhu mahitA' nAmaka jyotiSa grantha kI racanA mI niyuktikAra bhadravAhu kI batAI gayI hai | arhat cUDAmaNi nAmaka prAkRta grantha ke nirmANa kA zreya bhI unhe hai / niryukti sAhitya kA sarjana kara AcArya bhadravAhu ne vipula khyAti arjita kI hai / ] niryuktiyA AryA chanda me nirmita padyamayI prAkRta racanAe hai / Agama ke vyAkhyA grantho me unakA sarvocca sthAna hai / kAla kI dRSTi se bhI ve prAcIna hai / unakI zailI gUDha aura sAketika hai / AgamoM kI pAribhASika zabdoM kI suspaSTa vyAkhyA karanA unakA mukhya abhipreta hai / kimI bhI viSaya kA paryApta vivecana prastuta karatI huI bhI ye niryuktiyA apane-Apame paripUrNa hai / svAbhipreta kI abhivyakti 1 1 saphala hai / vipaya sAmagrI kI dRSTi me sampanna hai eva madhura sUktiyo ke prayoga se sarasa bhI / bhArata kI suprAcIna sabhyatA eva saskRti ke darzana iname kie jA sakate hai / vibhinna ghaTanAo, dRSTAnto, kathAnako ke saketo eva upayogI sUcanAo se garbhita niryukti-sAhitya atyadhika mUlyavAn hai / Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya AcArya * bhadrabAhu ne daza niryuktiyo kI racanA kI thI / ' uname adhikAza niryuktiyA Agama sAhitya para haiM / Avazyaka niryukti unakI sabase prathama racanA hai / Avazyaka sUtra me nirdiSTa chaha Avazyaka kA vistRta vivecana isa niryukti me huA hai| prathama tIrthaMkara RSabhanAtha kA jIvanacaritra, gaNadharavAda, Aryavajra - svAmI, Arya rakSita Adi aneka aitihAsika prasago ko prastuta karatI huI yaha niryukti ati mahattvapUrNa hai / AcArAga niryukti kI 356 eva sUtrakRtAga niyukti kI 205 gAthAe hai| vRhatkalpa tathA vyavahAra sUtra kI niryukti apane bhASyo ke sAtha sammizrita ho gayI hai / nizItha niryukti AcArAga niryukti ke sAtha samAhita hai / dazAzrutaskadha niryukti laghukAya he / isa niyukti me zruta kevalI chedasUtrakAra AcArya bhadrabAhu ko niyuktikAra bhadrabAhu ke dvArA namaskAra kiyA gayA hai / " prastuta sUnna ke ukta ullekha ke AdhAra para dono bhadrabAhu kI spaSTa bhinnatA siddha hotI hai| uttarAdhyayana niryukti kI 356 gAthAe hai eva zAntyAcArya ne isa para vizAla TIkA likhI hai / dazavaikAlika niyukti me 371 gAthAe hai tathA sUtrArtha ke spaSTIkaraNa meM laukika-dhArmika kathAo kA upayoga kiyA gayA hai / nirvedanI ina cAro kathAo kA nirdeza AkSepaNI, vikSepaNI, saveginI, niryukti me milatA hai / sUrya prajJapti para bhI AcArya bhadrabAhu niryukti kI thI, para vaha bahuta pahale hITa ho cukI thI / RSi-bhASita niryukti svatata racanA hai / niryukti sAhitya me piMDa niryukti eva ogha niryukti kA vizeSa sthAna hai| sAdhucaryA ke niyamopaniyamo kA vizeSa rUpa se pratipAdana hone ke kAraNa inhe svataMtra rUpa se Agama sAhitya meM parigaNita kara liyA gayA hai| ina dono niryuktiyo ke atirikta uparyukta zeSa samagra niyuktiyo ke racanAkAra AcArya bhadrabAhu the / Agama ke pAribhASika zabdoM kI susagata vyAkhyA prastuta kara sAhitya ke kSetra me navIna vidhA kA dvAra unhone udghATita kiyA / isa dRSTi se niryuktikAra AcArya bhadrabAhu ko jaina paramparA me maulika sthAna prApta hai / muni zrI nathamala jI ( vartamAna me yuvAcArya zrI mahAprAjJa) dvArA nirmita 'jaina 'paramparA kA itihAsa' me niyukti kAla vikrama kI pAcavI - chaThI sadI mAnA hai / AcArya bhadrabAhu ke laghu sahodara varAhamihira dvArA 'racita pacasiddhAtikA' nAmaka grantha racanA kA samaya vI0 ni0 1032 za0 sa0 427 vikrama savat 562 nirNIta hai / " uparyukta dono pramANo ke AdhAra para niyuktikAra bhadrabAhu kA samaya vIra nirvANa kI dasavI, gyArahavI sadI siddha hotA hai / mukti maMjila taka pahucane ke lie AcArya bhadrabAhu bhavAbdhi me vizAla pota ke samAna hai / Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhavAbdhi-pota AcArya bhadravAhu-dvitIya (niyuktikAra) 223 AdhAra-sthala 1 sUryamApRcchya jJAnena ca jagadupakartuM mahIloka bhramannasi / / (pravandhakoza, bhadrabAhu varAha pravandha, pR0 3, pakti 5) 2 (ka) nakkhata sumiNa joga, nimitta mata bhesaja / gihiNota na nAipape, bhUyAhigaraNa paya // 50 // (dazava 8/50) (ba) china sara bhoma atalima, mumiNa lakSaNadaNDavatyuvija / agaviyAra sarasma vijaya jo vijjAhiM na jIyai sabhivayu // 7 // (uttarA 15/7) 3 jaya bAla saptame divase nazIpe viDAlikayA pAtipyate / (pravadhakoza, bhadrabAhu varAha prava0, pR03, pakti 21) 4 rAjA zrAvakadharma prtivede| (pravandhakoza, bhadrabAhu varAha pravandha, pR0 4 pakti 17) 5 tana pUrvebhya uddhRtya 'uvamagahara pAsa' ityAdi stavana gApA paJcayamaya sandadra gurubhi / (pra0ko0, bhadravAha varAha prava0, pR0 4, pavita 18) 6 nAvassagasa dasarvakAliassa taha uttaramAyAre / sUagaDe nijutti vocchAmi tahA dasANa ca / kappassa ya nijjutti vavahArasmeva prmniunnms| bhUri apannattIe vRccha imImAsiANa ca / (Avazyaka niyukti) 7 vadAmi bhaddavAhu, pAINa carimamaganasuyanANi / suttassa kAragamisi, dasAsu kappe ya yavahAre // 1 // (dazAzrutaskandha niyukti) 8 (ka) vRhatkalpa sUtra sabhASya (papTho vibhAga) (prastAvanA panAka 17) (kha) saptAzvivedasakhya, zakakAlamapAmya cnshumlaadii| ardhAstamite bhAnau, yavanapure saumyadivasAye // 6 (paca siddhAntikA) Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7 paramAgamapArINa AcArya jinabhadragaNI kSamAzramaNa AgamapradhAna AcArya jinabhadragaNI kSamAzramaNa nivRti kula ke the| ve jJAnasindhu, vAgmIzreSTha eva gUDha AgamavANI ke vivecaka the| unake yukti-sadoha kA sahArA pAkara Agama-vyAkhyAe vidvadbhogya vana paayii| unhe vauddhika AdhAra milaa| ___ Agama ke vyAkhyA grantho me niyukti ke bAda bhASya kA krama AtA hai| niyuktiyo kI bhAti bhASya padyabaddha prAkRta me hai| niyuktiyA sAketika bhASA me nivaddha hai| pAribhASika zabdo kI vyAkhyA karanA unakA mukhya prayojana hai / niyukti kI apekSA bhASya artha ko adhika spaSTatA se prastuta karate hai| bahuta vAra Agamo ke gUDhArtha ko samajhane ke lie niyukti kA eva niyukti ko samajhane ke lie bhASya kA sahArA DhUDhanA paDatA hai| niyukti ke pAribhApika zabdo me guphita artha vAhulya ke prakAzanArtha bhASyo kI racanA huii| para ve bhI kahI-kahI sakSipta hokara niyukti ke sAtha eka ho gae hai| aneka sthalo para ina dono kA pRthak karanA asabhava-sA lagatA hai| bhASyo kI racanA niyuktiyo para huI hai| kucha bhASyo kA AdhAra mUla sUtra bhI hai| nimnokta Agama grantho para bhASya likhe gae he-(1) Avazyaka, (2) dazavakAlika, (3) uttarAdhyayana, (4) vRhatkalpa, (5) pacakalpa, (6) vyavahAra, (7) nizItha, (8) jItakalpa, (6) odha niyukti, (10) piMDa niyukti / / vartamAna meM upalabdha bhASya sAhitya ke AdhAra para do bhASyakAro ke nAma upalabdha hote hai / saghadAsagaNI eva jinabhadragaNI kssmaashrmnn| saghadAsagaNI AcArya haribhadra ke samakAlIna the, sau adhyAyo meM vibhakta, 28 sahasra zloka parimANa kRti 'vasudeva hiNDI' ke racayitA saghadAsagaNI se ve bhinna ye| bhASyakAra saghadAsagaNI ne nizItha, vRhatkalpa, vyavahAra ina tIno mUtro para vistRta bhApya likhe hai| prAcIna anuthatiyA, laukika kathAe aura nigrantho kA paramparAgata AcAra-vicAra, viviyo kA varNana eva ApAtkAlIna sthiti meM aneyavidha apavAda-mArga kI sUcanAe bhI iname paryApta rUpa se prApta hai| uttarAdhyayana, dazavaikAlika, piMTa niyukti, ova niyukti para bhI mApra prApta hai| ye bhApya ajJAta kartRka hai eva pariNAma me bahuta choTe hai| odha niyukti bhApya Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramAgamapArINa AcArya jinabhadragaNI kSamAzramaNa 225 kI 322 gAthA, dazavakAlika bhApya kI 63 gAthA, piMDa niyukti kI 46 gAthA eva uttarAdhyayana bhApya kI mAtra 45 gAthA hai / ina laghukAya bhApyo ko kaThAna bhI kiyA jA sakatA hai| AcArya jinabhadragaNI ne do bhApya likhe hai-jItakalpa bhApya eva vizepAvazyaka bhaapy| jItakalma bhApya meM jJAnapacakA, prAyazcita Adi kaI Avazyaka viSayo kA varNana hai| bAvaNyaka nUna para tIna bhApya haiM / uname vizepAvazyaka bhASya-Avasyaka sUtra ke prathama adhyayana sAmAyika mUtra para hai| isame 3603 gAthAe haiN| vizAlakAya bhApya sAhitya meM AcArya jinabhadragaNI ke vizeSAvagyaka bhApya kA sthAna mahattvapUrNa hai / yaha jaina Agamo ke bahuvidha viSayo kA pratinidhi hai| ___ naya, nikSepa, pramANa, syAdvAda Adi dArzanika vipayo para gUDha paricarcA, karmazAstra kA mUkSma pratipAdana, jJAna pacaka kI bheda-prabhedo ke sAtha vyAkhyA, zabdagAstra kA vistAra ne vivecana tathA audArika Adi sAta prakAra kI vargaNAo ke sambandha me nae tathya isa grantha me paDhe jA sakate hai| jaina darzana ke sAtha darzanetara middhAnto kA tulanAtmaka mpa bhI ima kRti meM prastuta hai| godhavidyArthiyoM ke lie yaha kRti vizepa sahAyaka hai| ___ AcArya jinabhadragaNI kSamAzramaNaAgama vANI para pUrNata samarpita the| unakI samagra racanAe tathA racanA ko pratyeka pakti Agama AmnAya kI paripopaka thii| unhone darzana para Agama ko nahI, para Agama ke AdhAra para dazana ko pratiSThita kiyaa| unakI cintana vidhA atyanta maulika thii| unhone pratyeka prameya ke mAya anekAnta aura naya ko ghaTita kiyaa| parokSa kI paridhi meM parigaNita indriya pratyakSa ko mavyavahAra pratyakSa majJA dene kI pahala bhI unhone kii| ye samagra vindu bhAgya mAhitya me adhikAzata upalabdha hai| vRhat magrahaNI, vRhat kSetra samAsa, vizepaNavatI Adi kula 6 grantho kI racanA AcArya jinabhadragaNI ne kI thii| unake sAta granya paya prAkRta me hai| anuyoga cUNi gadya prAkRta meM hai| vRhat magrahaNI me cAra gatika jIvo kI sthiti Adi kA varNana hai / vRhat kSetra samAsa jaina sammata bhaugolika gratha hai / dvIpo aura mamudro kA vivecana isame huA hai| ina dono gratho para AcArya malayagiri ne TIkAe likhI / vRhat magrahaNI ke TIkAkAra AcArya malayagiri ke atirika zAlibhadra jinavallabha Adi kaI vidvAn the / ___ anuyoga cUNi kA jinadAsa mahattara eva TIkAkAra haribhadra sUri ne apanI kRtiyo me pUrA upayoga kiyA hai| Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya AcArya jinabhadragaNI ke gambhIra cintana kA vizepa anudAna unake bhASya sAhitya me hai / ata uttaravartI AcAryoM ne bhASya-ambudhi, bhASya-pIyUpa-pAthodhi, bhagavAn bhASyakAra Adi samvodhana dekara viziSTa bhASyakAra ke rUpa meM unakA smaraNa kiyA hai| Agama ke viziSTa vyAkhyAkAra AcArya jinabhadragaNI kSamAzramaNa kI atima kRti-vizepa Avazyaka bhASya kI svopajJa racanA hai| para use ve pUrNa nahIM kara pAe the| SaSTha gaNadhara vAda taka unhone likhaa| usake bAda unakA svargavAsa ho gayA thaa| vRtti ke avaziSTa bhAga ko koTyAcArya ne 13700 zloka parimANa me pUrNa kiyA thaa| ____ AcAraniSTha, guNanidhAna, AcArya jinabhadragaNI kSamAzramaNa kA svargavAsa vividha zodho ke AdhAra para vI0 ni0 1120 (vi0 sa0 650) ke AsapAsa pramANita huA hai| Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puNyazloka AcArya pAtrasvAmI pAtrasvAmI nyAyavidyA ke diggaja vidvAn the / prabhAvaka AcAyoM kI zRkhalA me nyAya vipaya ko ujAgara karane vAle svAmI nAma me prakhyAti prApta do AcArya hai--namantabhadra svAmI aura kegarI pAtrasvAmI / pAtrasvAmI kA dUsarA nAma pAtrakezarI bhI hai| tIkSNa tArkika diGnAga ke 'vilakSaNa hetu' nAmaka ganya ke prativAda me pAtrasvAmI ne 'vilakSaNa kadarthana' grantha kI racanA kii| yaha grantha svAmI jI ke svatana cintana ko upaja thI / lakSaNa vijJApaka anyo me yaha vanya maulika siddha huA / Aja yaha grantha upalabdha nahI hai para isake uddharaNa vividha grantho me pAe jAte haiM / anyathAnupapannatva yatna tana trayeNa kim / trilakSaNa hetu kA prativAda karane vAlI yaha kArikA AcArya pAtrasvAmI kI - batAI gayI hai / AcArya akalaka deva ne nyAya vinizcaya meM, AcArya vidyAnanda ne tattvArtha zloka vArtika ne isa kArikA kA prayoga kiyA hai / vauddha vidvAn zAntirakSita ne bhI apane tattvArtha sagraha me pAtrasvAmI ko kArikAoM ko mahatvapUrNa sthAna pradAna kiyA hai / pAtrasvAmI kI eka anya racanA 'pAtra kezarI stota' ke nAma se prasiddha hai / isake mAtra pacAma padya haiN| hara padya kI gaharAI pAThaka ke mAnasa ko chU jAtI hai / isa kRti kA dvitIya nAma 'vRhat paca namaskAra stotra' bhI hai / kucha varSo pU' vidyAnanda kA hI dUsarA nAma pAtrasvAmI yA pAtrakezarI samajhA jAtA rahA para vartamAna me itihAsa - gaveSaka pati jugala kizora jI mukhtAra ne ina donI kI minnatA ko vividha yuktiyoM se pramANita kara diyA hai / AcArya akalaka ke grantho me pAtrasvAmI kI kArikA kA prayoga hone se ve iname pUrvavartI vidvAn siddha hote haiM / AcArya akalaka bhaTTa vi0 kI chaThI zatAbdI ke vidvAn mAne gaye haiM / inase pUrvavartI hone ke kAraNa aura vidvAna diGnAga ( I0 ma0 345-425) ke uttaravartI hone ke kAraNa pAtrasvAmI vikrama kI chaThI-sAtavI zatAbdI ke vidvAn pramANita hue haiN| Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 mukti-mandira AcArya mAnatuga AcArya mAnatuga vArANasI ke the| ve vidvAn zreSThI dhanadeva ke putra the| unakI mAtA kA nAma dhanazrI thA / unhone digambara paramparA me dIkSA grahaNa kI / bhaginI se udbodha prApta kara AcArya ajitasiMha ke pAsa ve zvetAmbara muni bane / digambara muni-avasthA me unakA nAma cArukIrti thaa| unakA dUsarA nAma mahAkIti bhI thA / zvetAmbara zramaNa banane ke bAda sampradAya-parivartana ke sAtha unakA nAma bhI parivartita huaa| ve mAnatuga ke nAma se sambodhita hone lge| ___AcArya mAnatuga ke samaya vArANasI me nikalaka rAjA harpadeva kA zAsana thaa|' harSadeva kavijano kA vizepa Adara karate the| vANa aura mayUra nAma ke kavi unakI sabhA me atizaya sammAna ko prApta hue| mayUra ne sUryazataka ke dvArA sUrya kI upAsanA kara apane kuSTha roga ko zAnta kara liyA thaa| caDIzataka ke dvArA caDIdevI ko prasanna karane se vANa kavi ke vicchinna hAtha-paira yathocita sthAna para juDa gaye the| harpadeva ina dono vidvAno ke manaprayogo se prabhAvita hue aura vole"Aja cAmatkArika vidyAo kA dhanI brAhmaNa varga hai| inakA atizaya prabhAva pratyakSa dikhAI de rahA hai| kisI darzana me ina jaisA prabhAvaka vyakti ho to mujhe sUcita kre|" rAjA harSadeva kA manI jaina thaa| usane rAjA se namra nivedana kiyA-"bhUminAtha yaha dharA vasundharA hai| isake mahAsAmrAjya me bahumUlya ratno ke bhaDAra bhare hai / jaino kA bhI cAmatkArika vidyAo para atizaya Adhipatya hai| jaina vidvAn mahAprabhAvasampanna zvetAmbarAcArya mAnatuga ApakI nagarI meM virAjamAna haiN| ApakI kautukamayI jijJAsA ko pUrNa karane me ve samartha hai / Apa unako sAdara Amatrita kre| rAjA ne matrI ko unheM sammAnapUrvaka bulA lAne kA nirdeza diyaa| manI ne AcArya mAnatuga ke pAsa jAkara samagra sthiti se unhe avagata kiyA aura kahA-"kRpA kara Apa apane caraNo se rAjaprAgaNa ko pavitra kare aura cAmatkArika vidyA ke prayoga kA pradarzana kre|" AcArya mAnatuga vole-"samagra sAsArika kAmanAo se mukta munijano ko isa pradarzana se koI prayojana nahI hai|" manI ne prArthanA kI-"maiM jAnatA hU Apa nissaga aura nirAsakta hai, para yahA jaina dharma kI prabhAvanA kA prazna Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mukti-mandira AcArya mAnatuga 226 pramukha hai|" matrI kI yuktisagata vinatI ko svIkAra kara mAnatugarAjasabhA me pahuce aura navako dharmalAbha dekara ucita sthAna para baiTha gae / rAjA harSadeva ne sammukhAsIna AnArya mAnatuga se kahA-"matazreSTha / mUrya kI ArAdhanA se rogopazAnti karane vAne aura cadI kI ArAdhanA ne vicchinna ago ko puna prApta karane vAle ye atigaya-prabhAvI brAhmaNa vidvAn Apake mAmane haiM, aba jApa bhI apanI mavavidyA kA prabhAva pradarzita kre|" AcArya mAnatuga yone-"bhautika upalabdhiyA kI prApti se nimpRha munijano ko lopharajana me ayaM hI kyA hai ' unako pratyeka pravRtti kA uddezya mokSAyaM kI middhi hai|' AcArya mAnatuga kI bAta nunakara rAjA harSadeva gambhIra ho ge| unake Adeza se rAjamevako ne lohAyalA ke 44 nigaDha bandha meM jApAdamastaka mAnatuga ko vAdhaphara ghora timisrAchanna antargaha meM vada kara diyaa|' ___ AcArya mAnataga cAmatkArika vidyAo kA pradarzana karanA nahIM cAhate the| jaina dharma kI dRSTi ne vidyAoM kA pradarzana avihita bhI mAnA gayA hai / para jaina zAsana kI prabhAvanA kA prazna pramuga bana gayA thA / AcArya mAnatuga jinamtuti meM lIna ho gae / bhaktigna meM paripUrNa 44 zloka race / prati noka ke nAtha ayomayI zRyalA kI maghana kaDiyA aura tAle TUTane ge| isamtotra kA prArambha bhaktAmara zabda me huA ata inakI praniddhi bhaktAmaranAma meM hai| madiramArgI paramparA meM isa stotra ke 48 padya hai| AcArya mAnatuga dvArA racita prastuta bhaktAmara stotra kA prabhAva dekhakara rAjA harSadeva atyanta prasanna hue aura unhoMne kahA-"maiM dhanya ha, merA deza dhanya hai aura merA Aja kA divama dhanya hai / Apa jaise tyAgI satagurupo ke darzana kA zubhalAma mujhe prApta huA hai "AcArya mAnatuga ke pAvana upadeza meM jaina zAmana kI unnati ke lie bhI aneka kArya kiye aura mvaya ne bhI jaina dharma svIkAra kiyaa| AcArya mAnatuga ke sarvopadrava nirvAsi bhaktAmara mahAstotra kA prabhAva aba bhI jana samAja para chAyA huA hai| sahalo vyakti use kaThastha karate hai aura svAdhyAya karate haiM / aneka TIkAo kA nirmANa bhI isa stotra para huA jo Aja bhI upalabdha hai| prAta -sAya zubhAzaya se isa stotra kA pATha karane para upasaga dUra hote hai| ___ aThAhara manAkSara kA bhayahara stotra bhI AcArya mAnatuga kA hI hai / yaha stotra cAmatkArika aura vipatti ke kSaNo me dhairya pradAna karane vAlA hai| jinazAsana me mAnatuga dharma ke mahAn udyotaka AcArya hue| unhone apane ziSyo ko aneka prakAra se bodha dekara yogya bnaayaa| guNAkara nAmaka ziSya ko apane pada para sthApita kara ve iginI anazana ke sAtha svarga ko prApta hue| harpadeva kA rAjyAmika vi0 sa0 664 me mAnA gayA hai| ata AcArya mAnatuga Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya , kA samaya vIra nirvANa 1134 mAnane me kisI vAdhA ko sabhAvanA nahIM hai| 'pravandha cintAmaNi' ke ullekhAnusAra AcArya mAnatuga bhoja aura bhIma ke samakAlIna the| AdhAra-sthala 1 tatra zrI harSadevAkhyo rAjA na tu kanakabhRt ||shaa (prabhA0 carita, pR0 112) 2 mantriNoktam-jinazAsane'pi mahAprabhAvo'sti / yadi kautuka tata zrI mAnatugAsya sUrimAkArya vilokaya / . (purAtana pravandha-sagraha, pR0 16) 3 tato rAjJA tamasi ApAdamastaka catuzcatvAriMzallohazRkhalAminiyanyApavarake kSiptvA tAlaka datvA mocitA / (purA0 pravandha-sagraha, pR0 16) 4 tato bhaktAmarastava kRta / ekakavRttapAThe ekaka nigaDabhage nigaDa sakhyayA-vRttabhaNanam / sUrayo mRtkalA jAtA / tAlaka bhagnam / (purA0 prabandha-sagraha, pR0 16) 5 rAjJA'neka stuti kRtvA savinaya natvA kRtyAdezena prasIdata / sUriNoktam-asmAka kApIcchA nahi / para tava hitAya bama jinadharma prapadyasva / rAjo'gIcakAra / (purA0 pravandha-sagraha, pR0 16) 6 , sarvopadravanirmAzI bhaktAmara mahAstava / tadA vihita khyAto vartatedyApi bhUtale // 157 / / (prabhA0 carita, pR0 117) 7 sAya prAta paThedetat stavana ya zubhAzaya / upasargA prajantyasya vividhA api dUrata // 164 / / (prabhA0 carita, pR0 117) 8 sUraya sarvopadravahara tanmantrargA mata bhayaharastava kRtvA punarnavatA prAptA / (purA0 pravandha-sagraha, pR0 16) 1 ittha prabhAvanA kRtvA'ntasamaya prApya zrI guNAkara sUri nyasya pade'nazanamaraNena sUrayo diva yayu / (purA0 pravandha-sapaha, pR0 16) Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 kovida kulAlaMkAra AcArya akalaMka - AcArya jakalaka dakSiNa bhArata ke prabhAvazAlI vidvAn the / ve AcAga haribhadra ke samakAlIna the / unakA janma karnATaka prAnta meM huaa| rASTrakUTa rAjA zubhatuga ke mantrI puraSottama unake pitA the| unake bhrAtA the| unakI mAtA kA nAma jinamati thA / bAlavaya meM hI brahAcArI jIvana jIne ke lie pratijJAvaddha ho cuke ye / adhyayana ke prati unakI gaharI ruci thii| dono bhAiyo ne gupta bauddha maTha me takazAstra kA gambhIra adhyayana prArambha kiyaa| eka dina yaha bheda khula gyaa| akalaka panAyana banne meM naphana ho gayA aura nippana vahI mAra diyA gyaa| AcArya akalaka ke jIvana kA yaha pragaNa jAcAya ni ke yi hama paramahana ke ghaTanAcakra se milatA-julatA hai / AcArya Alako bhramaNa dIkSA jAcAya pada kI prApti ke samaya kA koI lekha prApta nahIM ho gayA hai| jainAcAyoM kI paramparA meM anaka prauTAnika vidvAn the aura jaina nyAya ke pramukha vyavasthApaka ne unake dvArA nirdhArita pramANapAtra ko pare uttaravartI jainAcAryo ke lie mArgadarzaka banI hai| amarakoza kA yaha prasiddha znoka hai pramANagAna kanya pUjyapAdasya naTaraNam / himandhAnaka kAvya ratnatrayamapazcimam // kalaka kI pramANa vyavasthA, pUjyapAda kA lakSaNa aura dhananjaya kA himandhAna kAvya -- ye apazcima ratnatrayI hai| jaina tarkazAstra kA parimArjita eva pariSkRta rUpa jAcArya akalaka ke granyo me prApta hotA hai / AcArya akalaka vAda-kuzana bhI the| vaha yuga zAstrArthaM pradhAna thA / eka ora nAnandA vizvavidyAlaya ke bauddhAcArya dharmapAla ke ziSya dharmakIrti the, jinhone tarkazAstra ke pitA diGnAga ke darzana ko zAstrArthI ke bala para camakA diyA thA, dUsarI aura prabhAkara, maMDana mizra, zakarAcArya, maTTajayata aura vAcaspati mizra ko carcA-paricarcAo me dharmapradhAna bhArata bhUmi kA vAtAvaraNa Andolita yA / AcArya akalaka mI inase pIche nahI rhe| unhone aneka vidvAno ke sAtha zAstrArtha Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya kie / mukhyata akalaka bauddho ke pratidvandvI the| AcArya padArohaNa ke bAda kaliga nareza himazItala kI sabhA meM bauddha vidvAno ke sAtha unakA chaha mahIne taka zAstrArtha huaa| AcArya akalaka kI zAstrArtha viSaya ke sAtha eka rocaka ghaTanA-prasaga bhI hai| kahA jAtA hai bauddha bhikSu ghaTa me tArA devI kI sthApanA karake zAstrArtha karate the| isase ve durjeya bane hue the| AcArya akalaka ko yaha rahasya jJAta ho gayA thaa| ata unhone zAsana devatA kI ArAdhanA kI / ghaTa phUTa gayA / AcArya akalaka kI vijaya huii| AcArya akalaka kI vijaya kA vAstavika rahasya unakI vAda-pratibhA thii| ___ jaina samAja me AcArya akalaka kI sAhityanidhi ko maulika sthAna prApta unhone kaI grantho kA nirmANa kiyaa| AcArya samantabhadra kI AptamImAsA para unhone aSTazatI TIkA likhii| yaha unakI sabase prAcIna TIkA mAnI gayI hai| anekAnta ke sajIva darzana isa TIkA me hote hai| tattvArtha sUtra para unhone rAjavArtika TIkA likhii| yaha TIkA 16000 zloka parimANa hai / sarvArthasiddhi ke vAda vyAkhyA grantho me yaha TIkA atyuttama mAnI gayI hai| siddhi vinizcaya, nyAya vinizcaya, pramANa-sagraha-ye tIno grantha unakI savala tarkaNAzakti ke paricAyaka hai| siddhi vinizcaya ke bAraha prakaraNa hai| nyAya vinizcaya ke tIna prakaraNa haiM aura pramANa-sagraha ke nau prakaraNa hai / ina tIno grantho me pramANa naya-sambandhI vipula sAmagrI prApta hotI hai / siddhi vinizcaya me pramANa-carcA ke sAtha Atmasvarupa kA bhI vivecana hai| laghIyastrayI meM AcArya akalaka ne samucita pramANa-vyavasthA prastuta kI hai| ina kRtiyo me nyAya kI rUparekhA akalaka nyAya ke nAma se prasiddha hai| AcArya akalaka bhakti-parAyaNa bhI the| apane nAma para akalaka stotra kI racanA kara unhone bhaktirasa ko carama sImA para pahucA diyA thaa| AcArya mANikyanandi unake grantho ke pramukha pAThaka rahe hai| unhone apane grantho me akalaka kI nyAya paddhati ko hI vistAra diyA hai aura kahI-kahI zabdaza anukaraNa kiyA hai| unakA parikSAmukha grantha AcArya akalaka ke vicAro kA spaSTa prativimva hai| AcArya vidyAnanda, vAdirAja, ananta vIrya, prabhAcandra Adi vidvAno ne AcArya akalaka ke aSTazatI, nyAya vinizcaya, pramANa-sagraha, siddhi vinizcaya tathA laghIyastrayI para vistRta TIkAe likhI hai| Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kovida kulAlakAra AcArya akalaka 233 zvetAmbara aura digambara dono paramparAoM ke vidvAn AcArya akalaka ke mAhitya para mugdha hai| ajeyavAda sakti, atula pratibhAvala eva maulika nintana paddhati se AcArya apalaka maTTa kovida kula ke alakAra ye| ve vIra nirvANa ko 11-12vI0 (vi0 vIpI) nadI ke vihAn mAne gae hai| Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 caritra-cintAmaNi AcArya jinadAsa mahattara Agama ke vyAkhyAkAge meM jinadAma mahattara ko viziSTa sthAna prApta hai| ve saskRta eva prAkRta bhApA para vizeSa adhikAra prApta vidvAn the| cUNi sAhitya ke anusAra jinadAma mahattara ke pitA kA nAma nAga athavA candra, mAtA kA nAma gopA' anumAnita hotA hai / dehaDa,sIha, thora-tIna uname jyeSTha eva deula, gaNa, tiijjaga -tIna unase kaniSTha sahodara ye| parivAra ke anya sadasyo kI sUcanA prApta nahIM hai| vANijya kulIna koTika gaNIya vajra zAstrIya mahA vidvAn, sva-para-samaya ke abhijJAtA, dhIra, gabhIra gopAlagaNI mahattara unake dharma guru aura pradyumna kSamAzramaNa unake vidyAguru the| guru dvArA unhe gaNI pada prApta huA thaa| yogyatA ke AdhAra para janatA ne unhe mahattara kI upAdhi se vibhUpita kiyA thaa| sAhitya ke kSetra me jinadAsa mahattara kI pramiddhi cUrNikAra ke rUpa me hai| vyAkhyA sAhitya me cUNi sAhitya atyanta samRddha hai| cUrNiyA gadyamayI hai| unakI bhApA saskRta-mizrita prAkRta hai / cUNikAla me maskRta abhyudaya ho rahA hai| ata prAkRta-pradhAna cUNi sAhitya meM maskRta bhASA kA sammizraNa huA pratIta hotA hai| ___bhASya eva niyukti kI apekSA cUNi sAhitya adhika vistRta hai eva caturmukhI jJAna kA srota hai / gadyAtmaka hone ke kAraNa isa sAhitya me bhAvAbhivyakti nidhi gati se ho pAyI hai| zikSAtmaka kathAo, dhArmika AkhyAno eva upAkhyAno kI vipula sAmagrI caNi sAhitya se prApta hotI hai| isakI racanA-zailI purAtana sAhitya se sarvathA bhinna hai aura maulika hai| bhApAzAstrIya zodhavidyArthiyo ke lie yaha sAhitya atyanta upayogI bhI hai| zrI jinadAsa mahattara kA isa sAhitya ko mahattvapUrNa anudAna hai| Agama grantho para vizAla parimANa me cUNi sAhitya likhA gayA hai| vartamAna me jo cUNiyA Agama sAhitya para upalabdha hai, unake nAma isa prakAra hai 1 Avazyaka 3 nandI 2 dazavakAlika 4 anuyogadvAra Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAritra-nintAmaNi bhAcArga jinadAsa mahattara 235 5 uttarAdhyayana 13 prajJApanAsUtra zarIrapada 6 AcAgaga 14 jambUdvIpa karaNa 7 svakRtAga 15 karapa 8 nizItha 16 kalpaviNepa 6 vyavahAra 17 paJcakalpa 10 dazAthatasbandha 18 jItakalpa 11 bhagavatI 16 dazavakAlika 12 jIvAbhigama 20 pAkSika ___ uname prathama ATha carNiyA ninadAna mahattara kI batAI gayI hai| inakA racanAgrAma bhI yahI hai| AcAgaga cUNi eva mUvatAga cUNi kA cUNi sAhitya me maulika sthAna hai| gola degA, minyu deza, tAnipti, kokaNa Adi vibhinna dezo kA prAkRtika varNana, vahA kI parampagae, rIti-rivAja eva manugyo ke pAramparika sambandho kI carcA ina dono cUNiyoM meM upalabdha hai| uttagadhyayana cUNi me aneka zabdo kI navIna vyutpattiyA prAkRta bhASA meM upalabdha hai tathA jinadAma mahattara kI jIvana paricAyikA mAmagI bhI maketa spa meM prApta hai| ___ anuyoga cUNi mai ArAma, udyAna Adi kI vyAyayA hai| dArvakAlika cUNi ko AcArya haribhadra ne vRddha vivaraNa kI majJA pradAna kI hai| yaha cUNi mI apane viSaya kI nuSTha nAmagrI prastuta karatI hai| nandI cUNi me mAdhurI Agama-vAcanA kA itihAma diyA gayA hai| ina dono cuunniyo| anta meM cUrNikAra ne apanA nAma nirdeza kiyA hai|' ___ Avazyaka caNi eva nizItha cUNi atyadhika vistRta hai| vipaya mAmagrI, bhApApravAha eva racanA zailI ke AdhAra para dono cUNiyA Agama granyo kI vyAkhyA mAna na hokara svatantra kRti kA AsvAda pradAna karatI hai| purAtana itihAsa me muparicita hone ke lie Avazyaka cUNi upayogI hai| jaina dharma ke Adya tIrthakara bhagavAn Rpamadeva kA sampUrNa jIvanavRtta, bhagavAn kI muvistRta vihAra-caryA, vajra svAmI, Arya rakSita, vajrasena Adi prabhAvazAlI AcAryoM ke vivadha ghaTanA-prasaga, ceTaka eva kuNika kA mahAsagrAma eva sAta nihnava kA pramANika itihAma isa cUNi me upalabdha hotA hai| isa cUNi ke anusAra golla deza me maginI eva vipradeza me vimAtA se vaivAhika savadha kara lene kI paramparA bhI pracalita thii| laukika kathAo kI bhI paryApta sAmagrI isa cUNi me prApta kI jA sakatI hai| nizItha cUNi yathArtha me jinadAsa mahattara kI atyanta prauDha racanA hai| isa Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya cUNi me cUNikAra kI sUkSma prajJA ke darzana hote hai| puNya vijaya jI dvArA sapAdita nandI prastAvanA me nandI, anuyogadvAra eva nizItha ina tIno cUrNiyo kA kartRka jinadAsa mahattara kA svIkAra kiyA hai| isa zodha se cUNi sAhitya kI racanA kA adhikAza zreya bhI jinadAsa mahattara ko pradAna karane kI suprAcIna dhAraNa bhrAmaka siddha huI hai| samagra Agama cUNi sAhitya kI racanA meM kaI vidvAno kA yoga mAnA hai| dazavakAlika cUNi ke kartA zrI agastya siMhagaNI eva jItakalpa vRhata cUNi ke praNetA zrI siddhasenagaNI hai| AcArAga cUNi eva sUtrakRtAga cUNi ajJAta kartRka hai| unhone AcArAga cUNi ke prati zrI jinabhadragaNI me pUrva hone kI sambhAvanA prakaTa kI hai / Avazyaka cUrNi ko bhI jinadAsa mahattarakI racanA mAnane me sandeha vyakta kiyA gayA hai| vidhinipedha eva apavAda mArgoM kI sUcanA prastuta karane vAle vyavahAra, dazAzruta skandha eva vRhatkalpa ina tIna mahattvapUrNa chedasUtro kI cUrNiyA bhI ajJAta kartRka mAnI gayI hai| ___ aneka vidvAno kA isa viSaya me anudAna hone para bhI jinadAsa mahattara kI cUrNikAra ke rUpa me prasiddhi unake sAhitya kI maulikatA hai| nizItha cUrNi nirvivAda rUpa se zrI jinadAsa mahattara kI kRti hai| jaina zramaNa AcAra se sambandhita vidhi-niSedho kI vistAra se paricarcA aura utsarga mArga tathA apavAda mArga kI paryApta sUcanA isa kRti me prApta hotI hai| nizItha cUNi ke anta me cUrNikAra jinadAsa mahattara ne apane nAma kA paricaya rahasyamayI zailI meM prastuta kiyA hai / vaha zloka isa prakAra hai ti cau paNa aTThamavagge ti tiga akkharA va tesi / paDhamatatie hI tidusarajuehi NAma kaya jassa // akArAdi svarapradhAna varNamAlA ko eka varga mAna lene para a varga se za varga taka ATha varga vanate hai| isa krama se tRtIya ca varga kA tRtIya akSara 'ja', caturtha Ta varga kA pacama akSara 'Na', pacama ta varga kA tRtIya akSara 'da' aSTama varga kA tRtIya akSara 'sa', tathA prathama a varga kI tRtIya mAnA ikAra, dvitIya mAtrA AkAra ko kramaza 'ja' aura 'da' ke sAtha joDa dene para jo nAma banatA hai usI nAma ko dhAraNa karane vAle vyakti ne isa cUNi kA nirmANa kiyA hai| yaha nAma banatA hai jindaas| apane nAma ke paricaya me isa prakAra kI zailI sAhitya kSetra me bahuta kama prayukta nandI cUNi zrI jinadAsa mahattara kI maulika kRti hai| yaha zaka saMvat 568 eva vi0sa0 733 me pUrNa huI thii| zaka samvat kA ullekha svaya jinadAsa mahattara ne prastuta grantha ke anta me kiyA hai| Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAritra-cintAmaNi AcArya jinadAsa mahattara 237. ukta pramANa ke AdhAra para caritra-cUDAmaNi cUrNikAra jinadAsa mahattara kA samaya vI0 ni0 kI 12vI tathA vikrama kI 8vI zatAbdI kA pUrvArddha nizcita hotA hai| AdhAra-sthala 1 sakarajaDamauDavibhUsaNassa taNNAmasarisaNAmassa / tassa suteNesa katA visesacuNNI NisIhassa // 13 // (nizItha vizeSa cUNi uddezaka 13). 2 rvikrmbhidhaannkkhrsttmvgt-akkhrjuenn| NAma jassithie suteNa tise kayA cuNNI // (nizItha vizeSa cUNi uddezaka 15) 3 dehaDo sIha thorA ya tato jeThA shoyraa| kaNichA deulo NaNNo sattamo ya tiijjgo| etesi majjhimo jo umadevI teNa vittitaa| (nizItha vizeSa caNi uddezaka 16) 4 vANijakulasabhUto koDiyagaNito ya vjjsaahiito| govAliyamahataramao vikkhAto Asi logammi / / 1 / / sasamaya-parasamayavika maoyassI dehima sugbhiiro| sIsagaNasaparivaDo vakkhANaratippiyo AsI / / 2 / / tesiM sIseNa ima uttarajjhayaNANa cuNNi khaDa tu / raiya aNuggahatya sIsANa madabuddhINa / / 3 / / (uttarA cUNi) 5 savisesAyarajuta kAu paNAma ca atthadAyissa / pajjaNNakhamAsamaNassa caraNa-karaNANupAlassa // 2 // (nizItha vizeSa cUNi pIThikA) 6 gurudiNNa ca gaNitta mahattaratta ca tassa tuTTeNa / teNa kayesA cuNNI visesaNamA NisIhassa // 2 // (nizItha vizeSa cUNi) 7 (ka) zrI zvetAmbarAcArya zrI jinadAsaNimahattarapUjyapAdAnAmanuyogadvArANA cUNi / (anuyogadvAra cUiNa) (kha) Ni re Na ga ma ta Na ha sa dA ji yA psuptiskhgjtttthitaakulaa| kamaTTitA dhImatacitiyakkharA phuDakaheyata'bhidhANa kattuNo // 1 // (nandI cUNi) 8 zakarAjJo paJcamu varSazateSu vyaktikrAnteSu aSTanavateSu nandyadhyayanacUNi smaaptaa| (nandI cUNi) Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 ameya medhA ke dhanI AcArya haribhadra AcArya haribhadra kA jIvana sahalo varSoM ke bAda bhI prakAzamAna nakSatra kI taraha camaka rahA hai| unakA janma cittauDa-nivAsI brAhmaNa parivAra me huaa| pitA kA nAma zakara maTTa aura mAtA kA nAma gagA thaa| vidyA-gotrI me gaharI DuvakiyA lagAkara ve pragalbha paDita bne| caudaha prakAra kI vidyAo para unakA pravala Adhipatya ho gayA thaa| cittauDa nareza jitAri ke yahA unhe rAjapurohita kA sthAna milaa| rAjadaravAra meM unakI acchI pratiSThA thii| gharase rAjabhavana taka ve zivikA me baiThakara jAte, unake pIche sarasvatI-kaThAbharaNa, vaiyAkaraNa-pravaNa, vAdi-mattagaja, nyAya-vicakSaNa Adi virudAvaliyA bolI jaatii| rAjapurohita ke sammAna me jayajaya ke nAro me vAtAvaraNa gUjatA thaa| sImAtIta sammAna pAkara vidyA-dhurINa haribhadra kA mAnasa gavita ho utthaa| 'bahuratnA vasundharA 'yaha vasundharA vividha ratno ko dhAraNa karane vAlI hai| yaha bAta unhe avaijJAnika lgii| unakI dRSTi me koI bhI yogyatA unakI tulA ke palaka ko uThAne meM samartha nahI thii| __haribhadra paDito me agraNI the / zAstravizArada vidvAno ke sAtha zAstrArtha karane ke lie ve sadA tatpara rahate the| pADitya ke atizaya abhimAna ne unhe asAdhAraNa nirNaya taka pahuMcA diyA thaa| jJAnabhAra se kahI udara phaTa na jAye, isa bhaya se ve peTa para svarNapaTTa vAdhe rahate the| apane pratidvandvI ko dharatI kA utkhanana kara nikAla lene ke lie kudAla, jala se khIca lene ke lie jAla aura AkAza se dharatI para utArane ke lie sopAna prati samaya apane kadhe para rkhte| jambU dvIpa me bhI una jaisA koI vidvAna nahI hai, isa bAta ko sUcita karane hetu ve hAtha me jambU vRkSa kI zAkhA ko rakhate the| unakA darponnata mAnasa kisI bhI vyakti dvArA uccArita vAkya kA artha na samajhane para usakA ziSyatva svIkAra kara lene ko pratibaddha thaa| eka bAra rAtri ko rAjasabhA se lauTate samaya ve jaina upAzraya ke pAsa se nikale / sAdhvI sagha kI pravartinI 'mahattarA yAkinI' sagrahiNI gAthA kA jApa kara rahI thI Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ameya medhA ke dhanI AcArya haribhadra 236 cakki duga haripaNaga paNaga cakkINa kesavo ckkii| kesava cakkI kesava, ducakkI kesIya cakkIyA // zloka kI 'svara-lahariyA' haribhadra ke kAno me ttkraayii| unhone vAra-bAra dhyAnapUrvaka ise sunaa| mana hI mana cintana calA para vuddhi ko pUrNata jhakajhora dene ke vAda bhI ve artha ke navanIta ko na pA ske| haribhadra kA aha pighalakara baha gyaa| upAzraya me jAkara mahattarA jI se unhone vinamratApUrvaka ukta zloka kA artha samajhA aura apanI pUrva pratijJA ke anusAra unakA ziSyatva bhI svIkAra kara liyaa| eka nArI ke sAmane isa taraha apanI hAra ko prAmANikatApUrvaka svIkAra kara lenA haribhadra kI viziSTa mahattA kA paricAyaka thaa| prabhAvaka carita Adi purAtana grantho ke anusAra prastuta padya kI arthapradAyinI sAdhvI yAkinI mahattarA nahIM thii| ina gratho kA ullekha hai-upAzraya me praveza karane ke vAda vidvAna haribhadra kA sabase prathama prazna thA-isa sthAna para cakacakAhaTa kisa bAta kA ho rahA hai ? arthahIna vAkya kA punarAvartana kyo kiyA jA rahA hai? haribhadra ne yaha prazna ativakra bhASA me prastuta kiyA thaa| ___ yAkinI mahattarA jI dhIra-gabhIra, Agama-vijJa aura vyavahAra-nipuNa sAdhvI thii| unhoMne mRdu svaro me kahA-'nUtana lipta cigacigAyate'-nayA lipA huA Agana cakacakAhaTa karatA hai| yaha zAstrIya pATha hai| ise gurugamya jJAna vinA samajhA nahI jA sktaa| yAkinI ke dvArA die gae spaSTa aura sAragabhita uttara ko sunakara vidvAn haribhadra prabhAvita hue| ve jhuke aura vole-"prasAda kRtvA asya artha kathayata-sAdhvIzrI jI | prasAda karake mujhe isakA artha smjhaaie|" ____apanI pUrvapratijJA ke anusAra ziSya-dIkSA pradAna karane kI bAta bhI unhone sAdhvI yAkinI ke sAmane vinamra zabdo me prastuta kii| ___ sAdhvI yAkinI mahattarA jI ne jinadatta sUri ke pAsa se artha samajhane kA nirdeza diyaa| vidvAn haribhadra kI jijJAsA tIvratara hotI jA rahI thii| prAta kAla hote hI haribhadra jinabhadra sUri ke pAsa phuce| unake mArga me vaha madira bhI AyA jahA ghumakara sAmane se Ate hue madonmatta hAthI se kabhI prANa bacAye the| 'vapureva tavAcapTe spaSTa miSTAnna bhojanam' isa vAkya se jina-pratimA kA mahAn upahAsa bhI usa samaya unhone kiyA thaa| Aja usa kRtya kI smRti bhAva se unakA mana tApita ho rahA thaa| nirmala bhAva-bhUmi se isa vAra prasphuTita hone vAlA kavitA kA rUpa sarvathA bhinna thaa| adhura aura ziSTa zabdo me haribhadra gunagunAe vapureva tavAcaNTe bhagavAn vItarAgatAm / nahi koTarasasthe'gnau tarurbhavati zAdvala / yaha bhavya AkRti hI vItarAgatA ko prakaTa kara rahI hai / vaha taru kabhI harA nahI ho sakatA, jisake koTara me agni jala rahI ho| Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya gurucaraNo ke nikaTa pahucakara vidvAn haribhadra ko sAttvika prasannatA kI anubhUti hii| unhone jhukakara namana kiyA aura apanI jijJAsA unake sAmane rkhii| AcArya jinadatta ne kahA-"pUrvApara sadarbha sahita siddhAnto ke padyo ko samajha lene ke lie muni-jIvana kA svIkaraNa Avazyaka hai|" vaijJAnika bhUmikA para dharma kA vivecana karate hue unhone batAyA-"bhava-viraha hI dharma kA parama phala hai|" AcArya jinadatta sUri ke darzana se vidvAn haribhadra ke sAsArika vAsanA kA saskaraNa kSINa ho gyaa| bhava-viraha kI vAta unake mAnasa ko baidha gyii| vidvAn haribhadra sacce artha me jijJAsu the| ve dIkSA lene ke lie bhI prastuta hue / brAhmaNa samAja ko bulAkara unhone jaina-dIkSA kI bhAvanA prakaTa kii| apane sampradAya ke prati dRDha AsthAzIla brAhmaNo dvArA rAjapurohita haribhadra ke ina vicAro kA virodha honA svAbhAvika thaa| vaisA huA, kisI ne bhI unako samarthana nahI diyaa| vidvAn haribhadra vole pakSapAta parityajya madhyasthI bhUyayeva ca / vicArya yuktiyukta yad grAhya tyAjyamayuktimat // 308 / / (purAtana pravandha-sagraha) -pakSapAta ko choDakara madhyastha bhAvabhUmi para vicAra kre| yuktiyukta vacana grAhya hai aura ayuktipUrNa vacana tyAjya hai| na vItarAgAdaparo'sti devo na brahmacaryAdaparacaritnam / nAbhIttidAnAtparamasti dAna cAritriNo nAparamasti pAtram // (purAtana pravandha-sagraha 310) -vItarAga se pare koI deva nahI hai| brahmacarya se zreSTha AcAra nahI hai| abhayadAna se zreSTha koI dAna nahI hai| cAritra guNamaDita purupa se unnata koI pAna nahI hai| viveka buddhi se apane samAja ko anukUla banAkara tathA unase sahamati prApta kara vidvAn haribhadra jaina muni bne| ve rAjapurohita se dharmapurohita vana gae aura sAdhvI yAkinI mahattarA jI ko unhone dharmajananI ke rUpa me apane hRdaya me sthAna diyaa| Aja bhI unakI prasiddhi yAkinI suna ke nAma se hai| prabhAvaka carita aura pravandhakoza ke anusAra vidvAn haribhadra ke dIkSAguru jinabhaTTa the| prabandha-sagraha me AcArya jinadatta kA ullekha hai| AcArya haribhadra ne apanI kRtiyo me guru kA nAma jinadatta batAyA hai / Avazyaka vRtti me ve likhate hai-"samAptA ceya ziSyahitA nAma AvazyakaTIkA, kRti sitAmbarAcArya jinabhaTTa nigadAnusAriNo vidyAdharakulatilakAcAryajinadattaziSyasya dharmato yAkinI mahattarA sunoralpamaterAcArya haribhadrasya / " prastuta TIkA me AcArya haribhadra ne guru jinadatta ke nAmollekha ke sAtha zvetAmbara paraparA vidyAdhara gaccha eva AcArya Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ameya medhA ke dhanI AcArya haribhadra 241 jinabhaTTa kA nAma nirdepa kiyA hai| sabhavata jinabhaTTa yA jinabhadra ke nirdezavartI AcArya jinadatta the| muni AcAra mahitA se sabaMdhita nAnA prakAra kI zikSAe unhe guru se prApta huii| apane gaNa ke paricaya-prasaga me guru ne haribhadra muni ko batAyA-"Agama pravINA sAdhvI samUha me mukuTamaNi zrI ko prApta mahattarA upAdhi se alakRta sAdhvI yAkinI merI gurubhaginI hai|" haribhadra ne bhI yAkinI mahattarA ke prati kRtajJa bhAva prakaTa karate hue kahA"maiM zAstravizArada hokara bhI mUrkha thaa| sukata ke sayoga se nijakula devatA kI tanha dharmamAtA yAkinI ke dvArA maiM vodha ko prApta huA hai| ___ AcArya haribhadra vaidika darzana ke pAragAmI vidvAn pahale se hI the| jaina zramaNa dIkSA lene ke bAda ve jaina darzana ke viziSTa vijJAtA bne| unakI sarvatomukhI yogyatA ke AdhAra para guru ne unheM AnAyaM pada para niyukta kiyaa| AcArya haribhadra java AhAra karate taba lalliga zakha bajAyA karatA thaa| zakha kI dhvani ke sAtha kucha yAcaka Ate, bhojana karate aura jAte samaya AcArya haribhadra ko namaskAra kiyA karate the| haribhadra bhAzIrvAda meM unheM kahate-"bhavaviraha me prayatnazIla bno|" isa mAvanA kI prabalatA ke kAraNa unakA nAma bhavaviraha mUri bhI ho gayA thaa| AcArya haribhadra ke pAsa hasa aura paramahama dIkSita hue| ve dono AcArya haribhadra ke maginIputra the| haribhadra ne unha pramANazAstra kA vizeSa rUpa se prazikSaNa diyaa| dono zipyo ne eka bAra bauddha pramANazAstra ke adhyayanArtha icchA prakaTa kii| unhoMne kahA-"yaha adhyayana bauddha vidyApITha me jAkara hI kiyA jA sakatA hai|" AcArya haribhadra jyotipazAstra ke vidvAn the| unake nirmala jJAna me aniSTa ghaTanA kA AbhAsa huaa| unhoMne isa kArya ke lie unhe rokA para ve na ruke| guru ke Adeza kI avahelanA kara dono vahA se prasthita hue| veza badalakara bauddha pITha me praviSTa hue| vidyArthI dala me yugma sahodara pratibhAsampanna chAna ye| bauddha adhyApako ke pAsa ve vauddha pramANazAstra paDhate va apane sthAna para Akara jaina darzana se vauddha darzana ke sUtrI kI tulanA karate aura svapakSa, vipakSa ke samarthana tathA nirasana me tarka-vitarka patra para likhate the| isa rahasya kA udghATana daivIzakti dvArA huaa| cauddha adhiSThAtrI 'tArAdevI' ne vAyu ke vega se pana ko uDAkara use lekhazAlA me DAla diyaa| patra ke zIrSa sthAna para 'namo jinAya' likhA huA thaa| vauddha chAtro ne use dekhA aura upAdhyAya ke pAsa le gae / upAdhyAya ne samajha liyA yahA avazya chadma veza me koI jaina chAna paDha rahA hai| parIkSA ke lie vATikA ke dvAra para jinapratimA kI sthApanA kara sabako gurujano ne Adeza diyA-ve jina-pratimA para caraNa rakhakara Age bddhe| bauddha jAnate the koI bhI jaina jina-pratimA para paira nahI Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya rkhegaa| Adeza prApta hote hI vidyArthI pratimA para caraNa-nikSepa karate hue cale ge| hasa aura paramahaMsa ke sAmane dharmasakaTa upasthita ho gayA / unhone samajha liyA - yaha mArA yojanAvaddha pakrama hamArI parIkSA ke lie hI kiyA gayA hai / AcArya haribhadra ke dvArA vAra-bAra niSedha kie jAne para bhI ve AgrahapUrvaka yahA paDhane ke lie Ae the / gurujano ke Adeza nirdeza kI avahelanA kA pariNAma ahitakara hotA hai yaha unheM samyak prakAra se avagata ho gyaa| dono ne ekAta me vicAra-vimarza kiyA / jyeSTha vandhu ne khaTikA se pratimA para brahmasUtra kI rekhA khIcakara jina pratimA kI pratikRti ko pUrNata parivartita kara diyA aura usa para caraNa rakhakara Age baDhA / paramahaMsa ne hasa kA anugamana kiyaa| yaha kAma hasa ne atyanta tvarA se tathA kuzalatA me kiyA thA / yugala - vandhu apane pustaka- panno ko lekara vahA se palAyana karane me saphala ho ge| sayoga kI bAta thI -hasa kA mArga hI prANAta ho gyaa| dUsarA AcArya haribhadra ke caraNo me Akara girA / pustakapanne unake hAtho me saupakara usane ata topa kI anubhUti kI / gaharI thakAna ke vAda ziSya kA jIvana pUrNa vizrAma kI kAmanA kara rahA thA / AcArya haribhadra ke dekhate-dekhate paramahaMsa kA prANadIpa bujha gayA / ve ziSya hasa kA prANAta mArga me hI ho gayA thA yA kara diyA gayA thA yaha utlekha prAcIna graMtho me samAna rUpa se hI prApta hai / paramahasa kI mRtyu ke viSaya me bhinna-bhinna abhimata haiM | prabaMdha saMgraha ke anusAra kisI vyakti ke dvArA citrakUTa me Akara nidrAdhIna paramahaMsa kA zirazcheda kara diyA thA / prAta kAla me AcArya haribhadra ne ziSya kabandha ko dekhA, ve kopAviSTa ho gae / " aat priya ziSya kI mRtyu ne unako apratyAzita nirNaya para pahucA diyA thA / mahArAja sUrapAla kI adhyakSatA me unhone vauddho ke sAtha zAstrArthaM kiyaa| isa goSThI kI bhAvI pariNati atyanta bhayAvaha eva hiMsAtmaka thI / parAsta dala ko garma tela ke kuDa me jalane kI pratijJA ke sAtha isa zAstrArtha kA prArambha huA thA / haribhadra isa samara me pUrNa vijayI hue / prastuta hisAtmaka ghaTanA kI sUcanA AcArya jinadatta ko milI / unhone kopAviSTa AcArya haribhadra ko pratibodha dene ke lie do zramaNo ko tIna zloka dekara bhejA thaa| ve zloka isa prakAra hai guNaseNa-aggisammA sIhANadA ya taha piAputtA | sihi - jAliNi mAi- suA dhana - dhaNasirimo ya pai-bhajjA / / 185 // jaya-vijayAya sahoara dharaNo lacchI a taha paI bhajjA / seNa-viseNA pittiya uttA jammammi sattama // 186 // guNacanda - vANamantara samarAicca giriseNa pANo a / egassa tao mokkho'Nanto annassa sasAro // 187 // ( prabhAvaka carita, pR073 ) Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ameya medhA ke dhanI AcArya haribhadna 243 ina gloko me guNasena eva agni zarmA ke kaI bhavo ko vairAgyamayI ghaTanA sakalita thii| vara kA anuvandha bhava-bhavAntara taka calatA rahatA hai, yaha tathya isa kathA ke mAdhyama se bahuta spaSTa umArA gayA thaa| AcArya jinadatta dvArA prepita ina gloko ko paDhate hI haribhadra kA kopa upazAta ho gyaa| dhrutAnuzruta paramparA ke anumAra kruddha haribhadra ko prativoca dene vAlI yAkinI mahattarAjI thii| rAtri ke samaya AcArya haribhadra vidyAvala se 1444 bauddha bhikSuo ko vyomamArga me AkRSTa kara unakI mahAn himA kA upakrama kara rahe the| isa ghaTanA kI sUcanA milate hI mahattarA jI ne tatkAla upAzraya me jAkara dvAra khaTakhaTAe aura kahA-"muje abhI prAyazcitta lenA hai|" AcArya haribhadra ne bhItara se hI pratyuttara diyA-"rAtri ke samaya me sAdhviyo kA praveza nipiddha hai| AlocanA kala kara lenaa|" mahattarA jI apane Agraha para dRDha thii| vaha bolI-"ima jIvana kA koI vizvAsa nahIM hai| prabhAta hone taka sAsa ruka gayA to maiM apane dopa kA prAyazcitta 'kie vinA virAdhaka ho sakatI hai| kRpayA dvAra abhI gulane caahie|" mahattarA jI ke lie bahuta UcA sthAna AcArya haribhadra ke mAnasa me thaa| ve unake phAthana kA prativAda na kara ske| dvAra khulate hI AcArya haribhadra ke sAmane upasthita hokara mahattarAjI bolI-"pramAdavaza mere para se meDhaka kI hatyA ho gaI hai| mujhe prAyazcitta pradAna kreN|" AcArya haribhadra ne dopa-vizuddhi hetu unhe tIna upavAsa die| mahattarA jI ne nivedana kiyA-"mujhe eka meDhaka kI apaghAta ke prAyazcittambampa tIna upavAsa mile haiN| Apako isa mahAn hiMsA kA kyA daNDa milegA? AcArya haribhadra eka vAkya se hI nabhala ge| dUbatI naiyA kinAre laga gaI / chUTatI patavAra hAtha meM thama gyii|" purAtana pravandha-saMgraha me mahattarA jI ke sthAna para zrAvaka kA ullekha hai| AcArya jinadata dvArA nirdeza pAkara eka sudakSa zrAvaka kopAviSTa AcArya haribhadra ke pAsa pahucA aura usane prArthanA kI-"Arya | mai gurudeva jinadatta ke pAsa prAya'zcitta lene ke lie gayA thaa| unhone mujhe prAyazcitta grahaNArtha Apake pAsa bhejA hai| mere me pacendriya jIva kI virAdhanA ho gayI hai, isase merA mana bahuta khinna hai| Apa mujhe kRpAkara prAyazcitta pradAna kre|" haribhadra unmukha hokara bole-"suvahuprAyazcittameSyati-bahuta adhika prAyazcitta tumhe vahana karanA hogaa|" zrAvaka volA-"mujhe itanA prAyazcitta pradAna kara rahe haiN| Apako isa hiMsAtmaka kArya ke lie kitanA prAyazcitta vahana karanA hogA?" suvijJa haribhadra ne samajha liyA-yaha preraNA zrAvaka ke mAdhyama se AcArya jinadatta kI hai| unhone lajjA se apanA mukha nIce kara liyaa| zrAvaka puna Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya bolA- "gurudeva ne kahalAyA hai--Apane samarAditya caritra ko paDhA yA nahIM? vara kA kaTu pariNAma janma-janmAntara taka bhoganA paDatA hai| Apa vyartha hI roSAruNa hokara itane baDe vara kA vandha kyo kara rahe haiM ?" zrAvaka ke mukha se AcArya jinadatta kI zikSA ko sunakara AcArya haribhadra kA antaviveka jAgA / ve hisA ke kArya se sarvathA nivRtta hue| prAyazcitta grahaNa kara vizuddha hue| usake bAda unhone AcArya jinadatta dvArA preSita zloko ke AdhAra para samarAditya-kathA kI racanA prAkRta bhASA me kii|' hiMsAtmaka yojanA se sambandhita ye prasaga AcArya haribhadra ke caritnaniSTha vyaktitva ke sAtha aprAsagika-se lagate hai| kathAvalI-prasaga ke anusAra AcArya haribhadra ke ziSya jinabhadra aura vIrabhadra the| citrakUTa me AcArya haribhadra ke asAdhAraNa prabhAva se kucha vyaktiyo me IrSyA kA bhAva paidA huA aura unhone unake dono ziSyo ko gupta sthAna para mAra ddaalaa| yaha prasaga AcArya haribhadra ke hRdaya me sutIkSNa zastra kI taraha ghAva kara gyaa| unhone anazana kI socii| unakI nirmala pratibhA se jaina zAsana kI prabhAvanA kI mahAn sabhAvanA thI ata sabane milakara unhe isa kArya se rokaa| ___ AcArya haribhadra ne sagha kI bAta ko sammAna pradAna kara apane cintana ko moddaa| ziSya-satati ke sthAna para vejJAna-satati ke vikAsa me lge| unakI vRttiyo kA zodha huA, para ziSyo kI viraha-vedanA unake hRdaya me kama na huI ata pratyeka gratha ke sAtha unhone viraha zabda ko joDA hai| Aja bhI AcArya haribhadra kRta gratho kI pahacAna, anta meM prayukta yaha viraha zabda hai| AcArya haribhadra ke sAdhanAzIla jIvana kI ucca bhUmikA para yaha prasaga svAbhAvika aura satyatA ke nikaTa pratIta hotA hai| ____ AcArya haribhadra sAhitya-sudhA-sAgara the| unakI kRtiyA jaina zAsana kA anupama vaibhava hai| AcArya haribhadra kI lekhanI hara viSaya para clii| Agamika kSetra me ve sarvaprathama TIkAkAra the| Avazyaka dazavaikAlika, nandI, anuyoga dvAra prajJApanA, prajJapti aura jIvAbhigama ina Agamo para unhone TIkAe likhii| piMDa-niyukti kI unakI apUrNa TIkA ko vIrAcArya ne pUrNa kI thii| vividha viSayo kA vivecana karatI huI unakI TIkAe mahAn jJAnavardhaka siddha huii| prajJApanA TIkA prajJApanA sUtra ke pado para hai| yaha sakSipta aura sarala TIkA hai| Avazyaka vRtti Avazyaka niyukti para hai| niyukti gAthAo kI vyAkhyA me Avazyaka cUNi kA padAnusaraNa nahI hai| isame sAmAyika Adi sabhI pado para bahuta vistAra se vivecana hai tathA vistRta ruci rakhane vAle pAThako ke lie atyanta upayogI hai| isa TIkA kI parisamApti me jinabhaTTa, jinadata yAkinI mahattarA jI Adi kA ullekha karate hue Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ameya medhA ke dhanI AcArya haribhadra 245 apane ko alpamati kahakara paricaya diyA hai| yaha TIkA bAIsa hajAra zloka parimANa hai| dazavakAlika kI niyukti ke AdhAra para 'dazavakAlika vRtti' likhI gayI hai| isakA nAma ziSyabodhinI vRtti hai / ise vRhad vRtti bhI kahate hai| isa vRtti praNayana kA uddezya prastuta karate hue sUrijI ne dazavakAlika ke kartA zayyabhava AcArya kA pUrNa paricaya bhI prastuta kiyA hai| ___bAraha nirjarA ke bhedo me dhyAna kA mAgopAga vivecana, darzanAcAra, jJAnAcAra, caritrAcAra, tapAcAra, vIryAcAra kI vyAkhyA, aThAraha sahasra zIlAga kA pratipAdana zramaNa dharma kI durlabhatA, bhASA-viveka, vrataSaTka, kAyapaTka Adi aThAraha sthAnaka, AcAra praNidhi, samAdhi ke cAro prakAra, bhikSu svaspa, cUlikA me Ae hue rattijanaka tathA arattijanaka kAraNa aura sAdhu-jIvana kI vividha caryA kA spaSTIkaraNa isa vRtti ke vivecya-sthala hai| ___TIkA ke anta me TIkAkAra ne apanA paricaya mahattarA dharmaputra ke nAma se diyA hai| ____nandI aura anuyogadvAra kI TIkA nandI cUNi aura anuyogadvAra cUNi kI zailI para likhI gayI hai / nandI TIkA 2336 zloka parimANa hai aura isame kevalajJAna, kevaladarzana kI paricarcA, nandI cUNi me vaNita sabhI vipayo kA spaSTIkaraNa tathA ayogyadAna aura phala prakriyA kI vivecanA hai| anuyogadvAra vRtti-anuyoga vRtti kA nAma 'ziSyahitA' hai| isakI racanA nandI vivaraNa ke bAda huI hai| magala Adi zabdo kA vivecana nandIvRtti me ho jAne ke kAraNa isame nahI kiyA gayA hai| aisA TIkAkAra kA ullekha hai| pramANa Adi ko samajhAne ke lie agulo kA svarUpa, pratyakSa, anumAna, Agama kI vyAkhyA, jJAnanaya aura kriyAnaya kA varNana isa vRtti ke mukhya pratipAdya hai| prajJApana pradeza vyArayA-prajJApanA TIkA prajJApanA sUtra ke pado para hai| yaha sakSipta aura sarala TIkA hai / isake prArambha me jina pravacana kI mahimA hai| bhavya aura abhavya ke prasaga me vAdimukhya ke zloka bhI uddhRta kie gae haiM aura prajJApanA sUtra ke vibhinna viSayo kA saralatApUrvaka vivecana kara sAdhAraNa janatA ke lie jIva aura ajIva se sambandhita aneka saiddhAntika viSayo ko bhI samajhAyA gayA hai| aSTama pada kI vyAkhyA me sajJA svarUpa kA vivecana manovaijJAnika dRSTi se atyanta mahattvapUrNa hai| prajJApanA ke gyArahaveM pada ke AdhAra para kAmazAstra-sambandhI sAmagrI isame upalabdha hotI hai aura strI, puruSa tathA napusaka ke svabhAvagata lakSaNo kA bhI sundara vivecana hai| jIvAbhigama sUtra laghu vRtti jainAgama tattva darzana kA pratipAdana karatI huI Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya tattvajJAna-pipAsu pAThako ke lie vizeSa upayogI hai| __ Avazyaka sUtra vRhadvRtti bhI AcArya haribhadra kI racanA mAnI gayI hai| isakA zloka parimANa caurAsI hajAra thaa| vartamAna meM yaha TIkA upalabdha nahI hai| Agama sAhitya ke atirikta anya grantho para bhI AcArya haribhadra ne kaI TIkAe likhii| ___ tattvArtha sUtra laghu vRtti (apUrNa TIkA) piNDa niyukti-vRtti, kSetra samAsa vRtti, karmastava vRtti, dhyAna zataka vRtti, laghukSetra samAsa vRtti, lalita vistarA (caitya vandana stava vRtti), zrAvaka dharma samAsa vRtti, zrAvaka prajJapti TIkA, sarvajJa siddhi TIkA, nyAyAvatAra vRtti Adi TIkAe AcArya haribhadra mUri kI ameya pratibhA kA bodha karatI hai| __ yogadRpTisamuccaya vRtti svanirmita yoga dRSTi samuccaya kI vyAkhyA hai| dharma sagrahiNI gratha me pAca prakAra ke jJAna kA varNana sarvajJa siddhi samarthana tathA cArvAka darzana kA yuktipurassara nirasana hai| samyak darzana (samyaktva) kA vivecana AcArya haribhadra ke 'dasaNa suddhi' (darzana zuddhi) graya me prApta hotA hai| sAvagadhamma (zrAvaka dharma) aura sAvagadhamma samAsa (zrAvaka dharma samAsa) ina ina dono kRtiyo me zrAvaka dharma kI zikSAe tathA vAraha vrato kA vivecana hai| zAstravArtA samuccaya TIkA bhAratIya darzano kA darpaNa hai| jainetara sAhitya para bhI TIkA racanA kA kArya AcArya haribhadra ne kiyaa| nyAya-praveza gratha vauddha vidvAn diDnAga kI racanA hai| usa para bhI haribhadra ne TIkA likhI aura jaino ke lie vauddha darzana meM praveza pAne kA mArga sugama kiyaa| isa TIkA se jainetara vipayo me bhI haribhadra sUri ke agAdha jJAna kI sUcanA milatI TIkA sAhitya kI taraha yoga sAhitya ke Adi-praNetA bhI haribhadra sUri the| unhone yoga-sambandhI naI paribhApAe eva vaijJAnika paddhatiyA prastuta kii| yogadRSTi samuccaya, yogavindu, yogaviMzikA, yogazatakam ye atha yoga-sambandhI apUrva sAmagrI prastuta karate hai| aSTAga yoga ke sthAna para sthAna-UrNa Adi pacAga yoga tathA mitrA, tArA, valA, dIptA Adi ATha yaugika dRSTiyo kA pratipAdana unakI maulika sUjha kA pariNAma hai| cAra anuyogo para unhone racanA kI hai / dravyAnuyoga me dharma sagrahiNI, gaNitAnuyoga me kSetrasamAsavRtti, caraNAnuyoga me dharmavindu, upadeza pada aura dharma kathAnuyoga me dhUrtAsyAna unakI sarasa kRtiyA hai| __ anekAnta jayapatAkA va anekAnta praveza bhagavAn mahAvIra kI anekAnta dRSTi ko spaSTa karane vAlI atyanta gambhIra racanAe hai / darzana jagat me ye samAdRta huI hai| Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ameya medhA ke dhanI AcArya haribhadra 247 SaDdarzana samuccaya me bhArata kI pramukha chaha darzana dhArAo kA ullekha tathA unake dvArA sammata siddhAnto kA prAmANika rUpa se nirUpaNa hai / nAstika dhArA ko bhI Astika dhArA ke samakakSa prastuta kara unhone mahAn udAratA, sadAzayatA aura taTasthatA kA paricaya diyA hai| kathAkoSa unakA zreSTha gratha hai aura kathAo kA durlabha bhaDAra thA jo vartamAna me upalabdha nahIM hai| 'samarAicca kahA' unakI atyanta prasiddha prAkRta racanA hai| zabdo kA lAlitya, zailI kA sauSThava, sidvAtasudhApAna karAne vAlI kAta-komala padAvalI eva bhAvAbhivyakti kA ajastra bahatA jJAna nirjhara kathAvastu kI rocakatA eva sodarya, prasAda tathA mAdhurya isakA samaveta spa-ina sabhI guNo kA ekasAtha darzana isa kRti me hotA hai| ___ loka tattvanirNaya, zrAvaka prajJapti, aSTaka prakaraNa, pacAzaka, pacavastu prakaraNa TIkA Adi aneka gratho ke rUpa me sAhitya-jagat ko AcArya haribhadra kI amara dena hai| __ AcArya haribhadra kA yuga pakSAgraha kA yuga thaa| usa samaya me bhI unhone samanvayAtmaka dRSTi ko prastuta karate hue spaSTa udghopa kiyA pakSapAto na me vIre, na dvepa kapilAdipu / yuktimad vacana yasya, tasya kArya parigraha / / vIra vacana me merA pakSapAta nhiiN| kapila muniyo se merA dvepa nhii| jinakA vacana tarkayukta hai-vahI grAhya hai| __ AcArya haribhadra vaDe spaSTavAdI the| sambodha-prakaraNa ma unhone usa yuga me chAye zithilAcAra ke prati karArA prahAra kiyA hai| ___ haribhadra kA sAhitya uttaravartI sAhityakAro ke lie AdhAra bnaa| unakI 'samarAicca kahA' ko paDhakara AcArya udyotana me bhI gratha likhane kI preraNA jgii| umakI pariNati kuvalayamAlA ke rUpa me huii| unakI TIkAo ne saskRta me Agama vyAkhyA likhane kA mArga prastuta kiyaa| zIlAka abhayadeva, malayagiri Adi kA preraNA srota unakA TIkA sAhitya hI hai| unakI yoga-savadhI naI dRSTiyo ne yoga ke sadarbha meM socane kA nayA krama diyaa| yoga pallavana kI dizA me yazovijaya jI ko utmAhita karane vAlI haribhadra sUri kI yaugika kRtiyA hI hai| sAhitya racanA me lalliga nAma ke eka vyakti ne unako sahayoga diyA thaa| vaha rAtri ke samaya haribhadra sUri ke upAzraya me eka maNi rakha diyA karatA thA, jisake prakAza me haribhadra sUri sAhitya racanA kiyA karate the| ____ Aja unakA sapUrNa sAhitya upalabdha nahIM hai para jo kucha bhAgya se prApta hai usase ava bhI zodha-lekhako ko paryApta sAmagrI upalabdha hotI hai| Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya prabadhakoza ke anusAra AcArya haribhadra ne 1440 gratho kI racanA kI thii| purAtana pravadha-sagraha ke anusAra unhone 1400 gratho kI racanA kI thii| Aja vidvAno kI dRSTi me gratho kI yaha sakhyA sadigdha hai| AcArya haribhadra kA samaya prAcIna vidvAno ke anusAra vI0ni0 1000 se 1055 (vi0 530 se 585) thaa| jinavijaya jI ne unakA samaya vi0 757 se 87 nirNIta kiyA hai| isa AdhAra para prAcIna samaya vi0 kI chaThI zatAbdI aura vartamAna samaya vi0 kI vI zatAbdI hai| jIvana ke sadhyA kAla meM unhone anazana kI sthiti ko svIkAra kiyaa| adhyAtma bhAva me lIna hokara ve parama samAdhi ke sAtha svarga ko prApta hue|" AdhAra-sthala paribhavanamatimahAvalepAt kSitisalilAmbaravAsinA vudhAnAm / avadAraNajAlakAdhirohaNyapi sa dadhau tritaya jayAbhilApI // 9 sphuTati jaTharamantrazAstrapUrAditi sa dadhAvudare suvarNapaTTama / mama samamatirasti naiva jambUkSitivalaye vahate latA ca jambvA // 10 // (prabhA0 carita, panAka 92) 2 divasagaNamanarthaka sa pUrvasvakamabhimAnakadarthyamAnamUrti / / amanuta sa tatazca maNDapastha jinabhaTasUrimunIzvara dadarza // 30 // ___ (prabhA0 carita, patrAMka 64) 3 gururavadadathAgamapravINA yami-yatinIjanamaulizekharazrI / mama gurubhaginI mahattareya jayati ca vizrutajAkinIti nAmnI // 4 // (prabhA0 ca0, panAka 64) 4 abhaNadatha purohito'nayAha bhavabhavazAstravizArado'pi mUrkha / atisukRtavazena dharmamAnA nijakuladevatayeva bodhito'smi // 42 // (prabhA0 carita, panAka 64) 5 prAta zrIharibhadrasUribhi ziSyakabandho dRSTa kopa / (pravadhakoza, panAka 25) 6 puna saGgha mIlya prAyazcitta kRtavanta / tadanu 'samarAdityacarita' vairAgyAmRtamaya cakru / (purA0pra0 sa0, pR0 105) atizayahRdayAbhirAmaziSyadvayavirahomibhareNa taptadeha / nijakRtamiha savyadhAt samastA virahapadena yutA satA sa mukhya // 206 / / (prabhA0 carita, patrAka 74) Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ameya medhA ke dhanI AcArya haribhadra 246 = mahatarAyAkinyA dharmaputreNa cintitaa| AcArya haribhadreNa, TIkeyaziSyabodhinI // prazasti zloka 1 // (dazava0 hAri0 vRtti) 6 vogha / zAnti / 1440 granthA prAyazcittapade kRtA / (pravandhakoza, pR0 26) "10 tezcaturdazazatAni kRtAni siddhAntarahasyabhUtAni (prakaraNAni) (purAtana pravandha sa0 104) 11 kAlenAnazana kRtvA diva gatA / (purA0 pra0 sa0, panAka 105) Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 variSTha vidvAn AcArya bappabhaTTi AcArya bappabhaTTi kSatriya the| bauddhika vala se Ama rAjA ko prabhAvita kara unhone jaina darzana kI mahatI prabhAvanA kI thii| ve chaha varSa kI avasthA me dIkSita hokara gyAraha varSa kI avasthA me AcArya pada para AruDha hue, itihAsa kI yaha virala ghaTanA hai| AcArya vappabhaTTi kA janma vI0 ni0 1270 (vi0 800) me bhAdrapada tRtIyA ravivAra ko huaa| unake bacapana kA nAma sUrapAla thA / AcArya siddhasena se unhe jaina saskAra mile the| ye siddhasena moDhagaccha ke the aura divAkara siddhasena se bhinna ye| AcArya siddhasena eka vAra moDhera nagara meM virAjamAna the| unhone svapna me caitya para chalAga bharate kezarI-zAvaka ko dekhaa| ve prAta madira me ge| unakI dRSTi eka SaTvApika vAlaka para kendrita ho gayI / vaha AkRti se prabhAvaka pratIta ho rahA thaa| AcArya siddhasena ne bAlaka se pUchA- "tuma kauna ho? kahA se A rahe ho?" vAlaka ne kahA-"merA nAma sUrapAla hai| mai pAcAladezya vappa kA putra hai| merI mA kA nAma bhaTTI hai| mere mana me rAjyadrohI zatrajano se yuddha karane kI bhAvanA jAgRta huI, para pitA ne mujhe roka diyaa| nirabhimAnI pitA ke pAsa rahanA mujhako ucita nahI lgaa| mai ghara ke vAtAvaraNa se pUrNata asatuSTa hokara mA-bApa ko vinA pUche hI yahA calA AyA hai| AcArya siddhasena vyakti ke pArakhI the| ve AkRti ko dekhakara usake vyaktitva ko pahacAna lete the| AcArya siddhasena ne bAlaka ko dekhakara ciMtana kiyaa| 'aho divyaratna na mAnavamAno'ya" yaha bAlaka sAmAnya vAlaka nahIM divya ratna hai / 'tejasA hina vaya samIkSyate'-tejasvitA kA vaya se koI anuvadha nahI hai / AcArya siddhasena ne bAlaka se kahA, "vatsa | hamAre pAsa raho / santo kA AvAsa ghara se bhI adhika sukhakara hotA hai|" vikasvara saroruha para ali kA mugdha ho jAnA svAbhAvika hai / sUrapAla guru ke jIvana vodhakArI prasAda ko prApta kara unake pAsa rahane ke lie prastuta ho gyaa| AcArya siddhasena vAlaka ko lekara apane sthAna para aae| usakI bhavya AkRti ko dekhakara zramaNo ko prasannatA huii| guru ne unheM Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ variSTha vidvAn AcArya vappabhaTTi 251 adhyAtma-prazikSaNa denA prArambha kiyaa| bAlaka tIvra prajJA kA dhanI thA / zravaNamAna se unhe pATha grahaNa ho jAtA thaa| eka dina me sUrapAla ne sahasra gloka kaThastha kara savako vismayAbhibhUta kara diyaa| vAlaka hI zIghragrAhI medhA se guru ko atyanta prasannatA huii| unhe lagA-jaise yogya puna ko upalabdha kara pitA dhanya ho jAtA hai, umI prakAra hama yogya zipya ko pAkara dhanya ho gae hai| pUrNa puNya-sacaya se hI aise ziSyaratno kI prApti hotI hai| ziSya parivAra se parivRta siddhasena DuvAudhI grAma me ge| bAlaka sUrapAla bhI unake sAtha thaa| DuvAudhI sUrapAla kI janmabhUmi thii| rAjA vappa aura bhaTTi dono munijano ko vadana karane aae| AcArya siddhasena ne unako udbodhana dete hue kahA"sasAra avakara me aneka putra kRmi kI bhAti utpanna hote hai, unase kyA? tumhArA putra dhanya hai, vaha vrata dharma ko svIkAra karanA cAhatA hai| tuma isa putra kA dharmasagha ke lie dAna kara mahAna dharma kI ArAdhanA kro| bhavArNava se tairane kI bhAvanA rakhatA huA tumhArA putra zlAghanIya hai|" putra ke dIkSA gahaNa kI vAta munakara mAtA-pitA kA mana udAsa ho gyaa| ve vole, "hamAre ghara me yaha eka hI kuladIpa hai| use hama Apako kaise pradAna kara sakate haiM?" __ moha kA bandha mAtA-pitA me jitanA saghana thA utanA sUrapAla me nahI thaa| dharmaguruo ke pAsa rahane ke kAraNa usakA moha aura bhI tarala ho gayA thaa| usane sabake sAmane apane vicAra spaSTa kie-"maiM cAritra paryAya ko avazya svIkAra krgaa|"pun kI nizcayakArI bhApA se mAtA-pitA ko apane vicAravadalane paDe / suta ko gurucaraNo me samarpita karate hue unhone nivedana kiyA, "Arya | Apa ise grahaNa kare aura isakA nAma vappabhaTTi rakhe, isase hamArA nAma bhI vizruta hogaa|" __ AcArya sidvasena ko vappabhaTTi nAma rakhane meM koI vAdhA nahI thii| unhone abhibhAvako kI AjJApUrvaka vI0 ni0 1277 (vi0 sa0 807) vaizAkha zuklA tRtIyA ke dina guruvAra ko moDheraka nagara me use dIkSA pradAna kii| muni-jIvana me sUrapAla kA nAma vappabhaTTi rakhA gyaa| magha kI prArthanA se AcArya siddhasena ne vaha cAturmAsa vahI kiyaa| eka vAra kI ghaTanA hai, vappabhaTTi vahirbhUmi gae the / ati vRSTi ke kAraNa unheM deva-madira me rukanA pddaa| vahA itara nagara se samAgata eka pravuddha vyakti se unakA milana huaa| vaha vyakti vizeSa prabhAvI parilakSita ho rahA thaa| use muni vappabhaTTi se prasAda guNasampanna gambhIra kAvya ke zravaNa kA AsvAda prApta huaa| vaha vappabhaTTi kI vyAyyA-zakti se prasanna huA aura varpA rukane para unhIke sAtha dharma-sthAna paraA gyaa| AcArya siddhasena ne unase pUchA-"tuma kauna ho?" usane kahA"kAnyakubja deza ke antargata gopAla giri nagara ke rAjA yazovarmA kA mai putra hai| Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya merI mAtA kA nAma suyazA hai / mai yauvana se unmatta hokara vipula dhana kA vyaya karatA thaa| merI isa Adata se prakupita pitA ne mujhe zikSA dI-'vatsa 1 mitavyayI bhava' -vatsa | mitavyayI bana / pitA kI yaha zikSA mujhe nIma kI taraha kaTu lgii| maiM unase ruSTa hokara ghara se nikalA aura itastata cakkara lagAtA yahA A pahucA hai| guru ke dvArA nAma pUchane para usane khaTikA se likhakara btaayaa-"aam|" Ama kA mahAjanocita yaha vyavahAra dekhakara guru ko lagA-yaha koI puNya puruSa hai| ___ Ama bhI AcArya siddhasena se prabhAvita huaa| guru ke AdezapUrvaka usane muni bappabhaTTi se vahattara kalAo kA prazikSaNa paayaa| lakSaNa aura tarkapradhAna grantho ko bhI paDhA / dhIre-dhIre vappabhaTTi ke sAtha Ama kI prIti asthi-majjA kI bhAti sudRDha ho gyii| ArambhagurvI kSayiNI krameNa hrasvA purA vRddhimatI ca pazcAt / dinasya pUrvArddhaparArddhabhinnA chAyeva maitrI khala sajjanAnAm // " -khala manuSyo kI prIti prabhAta kAlIna chAyA kI bhAti kramaza ghaTatI jAtI hai aura sajjana manuSyo kI prIti madhyAhnottara chAyA kI bhAti kramaza baDhatI jAtI ____ Ama aura vappaTTi kI prIti dina-pratidina gaharI hotI gyii| kucha kAla ke bAda rAjA yazovarmA asAdhya bImArI se AkrAnta ho gyaa| usane paTTAbhiSeka ke lie pradhAna puruSo ke sAtha Ama kumAra ko lauTa Ane kA nimatraNa bhejA / Ama kI icchA na hote hue bhI rAjapuruSa use le aae| pitA-putra kA milana huaa| pitA ne putra ko savASpa nayano se dekhA, gADha AliMgana ke sAtha gadgad svaro se upAlambha bhI diyaa| __ aupacArika vyavahAra ke vAda yazovarmA ne prajApAlana kA prazikSaNa putra ko diyA aura zubha muhUrta me Ama kA rAjyAbhiSeka huaa| rAjyacintA se mukta hokara yazovarmA dharmacintA me lage / jIvana ke antima -samaya me arihanta, siddha aura sAdhu-trividha zaraNa ko grahaNa karate hue unako svarga kI prApti huii| ____ Ama ne unakA aurvadaihika saskAra kiyaa| rAjyArohaNa ke prasaga para prajA ko vipula dAna diyaa| Ama saba taraha se sampanna thaa| prajA sukhI thii| kisI bhI prakAra kI cintA Ama ko nahI thI, kintu paramamina muni bappabhaTTi ke binA use apanI sampannatA palAla-pulasama nissAra laga rahI thii| ___ rAjA Ama kA nirdeza prApta kara rAjapuruSa bappabhaTTi ke pAsa pahuce aura praNatipUrvaka bole, "Arya | Ama rAjA ne udagra utkaThA ke sAtha Apako AmantraNa bhejA hai| Apa hamAre sAtha cale aura Ama kI dharatI ko pAvana kre|" zramaNa bappabhaTTi ne rAjapuruSo ke nivedanako dhyAna se sunA / gurujano se Adeza lekara gItArtha Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ variSTha vidvAn AcArya vaNabhaTTi 153 suniyo ye nAtha ve yahA ne prati hue aura zIghra gati se canane hue gopAlagiri pahuce | bappabhaTTi ke lAgatAeM menA' gahita rAjA nAma sAmane aae| rAjavIya sammAna ke sAtha paTTi kA nagara me praveza kRSA / bappabhaTTi ke Agamana se Ama ko dhandAko anubhuti ho rahI thii| guru ke caraNo meM nana hokara Aga ne nivedana kiyA / meganAyA rAjya grahaNa kre|" paTTi bole "rAgranthIko pApa " paunibhAvAtAdhAridhAvinI / ganyamAne // abhimAna neme ne nArebAvIta bAdhA vidyAvirA abhimAna phala afrat gayI nI mAnI / zrama bhaTTa prabhAvita hu rAjamA unapara baiThane ke lie zramaNa 7 pani jAna bhAvanA ko dera rAjA bahuta lie nizAna kI vyavasthA kI gayI ora rAjA ne paTTine jAgraha-bhaga nivedana diyA / "rAjA ne ke binA sihAsana para baiThanA unina 1 hotI hai|" nahI hai|gujrii Ama rAjA paTTi ke isa ke nAma nimtana ho gayA thaa| girAnana para paTTi na baiThane meM unheM bhArI anna yA / guru ne sAmane prArthanA rakhane ke ko nahIM thaa| rAjA ne soca-samajhakara kampabhaTTi go aura unase nAma pradhAna saciva se AcArya siddhana-pAna preSita kiyA evaM unake sAtha vijJapni-patra diyaa| rizanisava meM liyA thA zrI guna ziSya va nayanti gRdava zriyam // -yogya putra, jIra zinya gurujanoM kI zrI ko prApta karate hai / ata Apa paTTi ti pada para gonita kareM / rAjapuruSI dvArA prApta vijJaptiyA jAcArya niLagena na paDhA / rAjA kI prArthanA para gambhIratA se ninnana para ziSya vappaTTi ko unhoMne jAcArya pada para sthApita kiyA / yaha vI0 ni0 1251 (vi0 =11) caitra kRSNA aSTamI kA dina thA / ' ekAnta sthAna meM unheM prazikSaNa dene hue AcArya siddhagena ne kahA--" -"mune / merA anumAna hai--tumhAra vizeSa rAjamatkAra hogaa| aneka prakAra kI suvidhA bhI tumhe prApta hogii| uname mugdha hokara lakSya ko mata bhUla jAnA / 'indriyajayo duSkara' indriya jaya kI mAdhanA duSkara hai / vikAra to sati vikriyante yepA na cetAgi ta eva dhIrA / Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya " vikAra hetu upasthita hone para bhI jo kupatha kA anusaraNa nahIM karate ve dhIra hote hai| " merI isa zikSA ko smRti me rakhanA, brahmacarya kI sAdhanA me vizeSa jAgaruka rhnaa|" ziSya bappabhaTTi ko ucita prakAra se mArga-darzana dekara AcArya siddhasena ne unhe Ama rAjA ke pAsa puna prepita kiyaa| vizeSa pada se alakRta muni vappabhaTTi kA Agamana Ama ke lie harpa-vardhaka thaa| unhone bappaTTi kA bhArI svAgata kiyA evaM unase kleza-vinAzinI, kalyANakAriNI, sArabhUta dharma dezanA ko sunaa| rAjA kI pravala bhakti ke kAraNa vappabhaTTi kA lambe samaya taka vahI virAjanA huaa| dina-pratidina dono kA prItibhAva vRddhiMgata hotA gyaa| AcArya vappabhaTTi kI kAvya-racanA ne Ama ko atyadhika prabhAvita kiyaa| kabhI-kabhI tatkAla pUche gaye prazna ke uttara me athavA tatkAla pradatta kavitAmayI samasyA ke samAdhAna me vappabhaTTi dvArA racita zloko ko sunakara Ama mugdha ho jAte, unhe vappamaTTi me sarvajJa jaisA AbhAsa hotaa| brahmacarya vrata kI parIkSA ke lie eka bAra nizA kAla me 'Ama' ne puruSa paridhAna pahanAkara gaNikA ko bappabhaTTi ke pAsa bhejaa| bappabhaTTi sAnanda soye hue the| paNyAganA ni zabda gati se calatI huI bappaTTi ke zayana-kakSa taka pahucI aura unake caraNo kI upAsanA (mardana Adi kriyA) karane lgii| nArI ke komala kara sparza hote hI vappabhaTTi sajaga ho gae aura tatkAla uThakara vole, "paNyAgane | vAyu se tRNo ko uDAyA jA sakatA hai, kAcana giri usame nahI hilte| nakho ke prahAra se zilAkhaNDa ko nahI toDA jA sktaa| tuma jisa mArga se AyI ho usI mArga se sakuzala lauTa jAne me hI tumhArA bhalA hai / yahA tumhArA koI kAma nahIM hai|" vAravadhU ke bhrU-vikSepa Adi prayAsa nipphala ge| vappabhaTTi apane lakSya se kiMcita bhI vicalita nahI hue| gaNikA Ama ke pAsa jAkara bolI, "bhUsvAmin / vappabhaTTi apane vrata meM pApANa kI bhAti dRDha hai| tilatupa mAna bhI unakA mana mere hAva-bhAva para calita nahI huaa|" vappabhaTTi ke dRDha manovala para Ama ko prasannatA haI aura unake darzana karane para rAjA ko sakoca bhI huaa| vappabhaTTi ne unhe topa dete hue kahA, "rAjan / vizeSa cintana kI koI vAta nahI hai| rAjA ko sava prakAra kI parIkSA lene kA adhikAra hotA hai|" vRddhAvasthA me AcArya siddhasena ne vappaTTi ko apane pAsa bulAkara gaNa kA Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ variSTha vidvAn AcArya vappabhaTTi 255 mArA dAyitva saunA / anazana pUrvaka ve svarga ko prApta hue / buddhivana se vaNabhaTTa ne kaI strI kArya kie| bagAna prAnta ke adhipati dharmarAna aura lAma rAjA ke bIca meM lambe samaya se paira cala rahA thA / lakSaNAvatI bagAla kI rAjadhAnI thii| dharmarAja ko zAstrArtha ke lie AmantraNa milane para Ama yI ora se paTTi nakSaNAvatI ge| dharmarAja ko nabhA meM 'varddhana kujara' nAmaka diggaja vihAna ke sAtha una vAda-vivAda huaa| chaha mahIne taka yaha zAstrArtha calA / cappabhaTTiko anta meM vijaya huI / dhamarAja ne unheM 'vAdI kujara kegarI' kI upAdhi ne mati diyaa| ina zAsvArtha ke bAda Ama rAjA aura dharmarAja kA vaira sadA gadA ke lie gAnna ho gyaa| usane jaina darzana ko mahatI prabhAvanA huI / mathurA ke vAkUpati nAmaka nAya yogI ke mantra-prayoga me jAma rAjA vibhinna the / eka dina Aga ne bappabhaTTi ne kahA- "Apane vidyAbala se mere jaise vyaktiyoM ko prabhAvita kara jaina zrAvaka banAne kA kArya kiyA hai| Apake nAmayaM ko taba pahacAneM jabaki cApati yogo ko Apa pratirodha de sake / " gajA Ama ke vacana para cappabhaTTi vahA se uThe jIra mathurA aura prasthita hue| vahA vAkpati ne nayana pole, pahucakara dhyAnasya vAkpati ke sAmane kaI lakabIne unase nAva dhamacarcA kii| paTTi jine para prabhu kA svarUpa mamanAyA aura vibhinna prakAra ne adhyAtma bodha devara ne jana dIkSA pradAna kI / vaSpabhaTTi ke ziSya govinda suri aura nanna muni ke vyaktitva se bhI Ama atyadhika prabhAvita the| mujya nimitta jAcAra paTTi hI the / cappabhaTTi sAhityakAra bhI the| unhoMne 52 prabandhoM kA nirmANa kiyaa| uname ne 'caturvigati jinastuti' bIra 'sarasvatI snota' ye do ganya hI vartamAna me upalabdha hai / dhanapAla kI tinaka majaro me madrakIti-nirmita 'vArAgaNa' nAmaka grantha kA huA hai| madrakIti vappabhaTTi kA hI guru- pradatta nAma thA / Ama rAjA aura bapa maTTi ke maMtrI sambandha mAnava jAti ke lie kalyANakara siddha hue / Ama ke putra kA nAma dunduka thA / Ama ke svagavAsa ke bAda dunduka ne rAjamihAna grahaNa kiyA / vapaTTi ko dunduka ke dvArA paryApta sammAna prApta huA / dunduka ke putra kA nAma mAMja yA / parito ne batAyA - "dunduka ko mArakara bhoja rAjanihAmana grahaNa karegA / " dunduka ne bAlaka bhoja ko mAranA cAhA / sayogavaza kI sUcanA bhoja kI mAtA ko mila gayI thI / usane use nanihAla bheja diyA thA / kucha samaya ke vAda dunduka ne rAjapurupI ke mAtha AcArya vappabhaTTi ko vahA se prepita kiyA aura kahA, "bhoja ko lekara Aye / " rAjA ke Adeza se vappabhaTTi cale / mArga meM unhoMne socA--yaha mahAn sakaTa kA kArya hai / 'bhoja ke dvArA dunduka kI Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya mRtyu nizcita hai ata bhoja mere sAtha Ae yA na Ae, maiM dono ora se surakSita nahIM h| bhoja ke na Ane para rAjA dunduka mere para kruddha hogaa| usake Ane para dunduka kA asamaya prANAnta hogaa| merA hita kisI prakAra se nirApada nahIM hai| idhara vyAghra hai, udhara nadI kI dhaar| merA AyuSya bhI do dina kA avaziSTa rahA hai| kArya ke pariNAma kA gambhIratA se cintana kara vappabhaTTi ne anazana svIkAra kara liyaa| nanna sUri, govinda sUri Adi zramaNo ke lie unhone hita kI kAmanA kii| savako anitya bhAvanA kA upadeza diyaa| mahAvrato me jAne-anajAne lage doSo kI AlocanA kii| ve adIna bhAva se 86 varSa taka sayama paryAya kA pAlana kara vI0ni0 1365 (vi0 895) zrAvaNa zuklA aSTamI ke dina svAti nakSatra me 65 varSa kI avasthA me svargavAsI bne|" AcArya vappabhaTTi pArzvapatyAnuyAyI AcArya ratnaprabha ke samakAlIna the| isa samaya osavAla jAti kA abhyudaya huA thA / AcArya ratnaprabha ke cAmatkArika prayogo se eva upadezo se prabhAvita hokara 'osiyA' nagarI ke nivAsI kSatriya parivAro ne sAmUhika rUpa se jaina dIkSA grahaNa kI aura ve osavAla kahalAe / kaI itihAsakAro ke abhimata se osavAla jAti kA abhyudaya vI0ni0 13vI (vi0 kI vI) zatAbdI ke bAda huA hai / AcArya vappabhaTTi kA svargavAsa isase kucha varSa pUrva ho gayA thaa| ____ AcArya vappabhaTTi apane yuga ke variSTha vidvAna the| AcArya ratnaprabha kI bhAti sAmUhika jainIkaraNa kA kArya unhone nahI kiyA thA, para jaina zAsana kI zrIvRddhi me unake prayatna vizepa rUpa se ullekhanIya hue haiN| vappabhaTTi ke guNAnuvAda me nimnokta zloka vizruta hai| bppbhttttibhdrkiitirvaadikujrkesrii| brahmacArI gajavaro rAjapUjita ityapi // 766 // (prabhA0 carita, pR0 110) AdhAra-sthala 1 paDvapasya vrata cekAdaze varSe ca sUritA // 740 / / (prabhA0 carita, panAka 106) 2 vikramata zUnyadvayavasuvarSe (900) bhAdrapadatRtIyAyAm / ravivAre hastaH janmAbhUd vappabhaTTiguro // 736 // (prabhA0 carita, panAka 106), 3 zrI siddhasenanAmA sUrIzvaro rAnAvAtmArAmarato yoganidrayA sthita san svapna dadarza / yathA kesarikizorako devagrahopari krIDati / (pravadhakoza, panAka 26) Page #277 -------------------------------------------------------------------------- Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. udAtta cintaka AcArya udyotana (dAkSiNyAMka) kuvalayamAlA ke racanAkAra AcArya udyottana dAkSiNyAka ke nAma se bhI prasiddha . hai / AcArya udyotana kI pUrva paraparA me AcArya harigupta the| ve suprasiddha toramANa rAjA ke guru the| harigupta ke ziSya devagupta aura unake ziSya yakSadatta the| yakSadatta ke kaI ziSya the| uname eka nAma tattvAcArya kA bhI thaa| ye tattvAcArya hI kuvalayamAlA ke kartA udyotana AcArya ke guru the| __AcArya udyotana ne vIrabhadra sUri se saiddhAntika jJAna kI zikSA pAI eva vidvAn AcArya haribhadra se tarkazAstra pddhaa| kuvalayamAlA unakI campU zailI me nirmita prAkRta kathA hai / gadya-padya mizrita mahArASTrI prAkRta kI yaha prasAdapUrNa racanA hai / paMzAcI, apabhraza eva saskRta ke prayogo ne isa kathA ko rocakatA pradAna kI hai| vividha alakAro kI sayojanA se maDita, prahelikA eva subhASito kI sAmagrI se pUrNa, mArmika praznottaro se susajjita eva nAnA prakAra kI vaNik boliyo ke mAdhyama se madhura rasa kA pAna karAtI huI yaha kathA pAThaka ke mana ko mugdha kara dene vAlI hai| vANa kI kAdambarI, trivikrama kI damayatI kathA aura prakADa vidvAn AcArya haribhadra kI 'samarAiccakahA' kA anugamana karatI huI gratha kI racanA zailI atyanta prabhAvotpAdaka hai / aneka dezI zabdo ke prayoga bhI isa kRti me hai| kRti kA AdyopAta adhyayana AcArya udyotana ke vizAla jJAna kI sUcanA detA hai / krodha, mAna, mAyA, lobha, moha Adi ke dukhada pariNAma batAne ke lie lekhaka ne laghu kintu sarasa kathAo kA vyavahAra kara isa kRti me madhubiMdu rasa jaisA AkarSaNa bhara diyA hai| ___ javAlipura (jAlora me) isa gratha ko likhakara lekhaka ne sampanna kiyA thaa| yaha sthAna jodhapura ke dakSiNa me hai / AcArya udyotana ke udAtta citana kA pratibiMva isa kRti me prApta hotA hai| isa gratha kA racanA-kAla vI0 ni0 1306 (vi0 sa0836) hai| isa pramANa ke AdhAra para udAtta ciMtaka AcArya udyotana kA samaya vikrama kI nauvI zatAbdI eva vIra nirvANa kI terahavI zatAbdI siddha hotA hai| baDagaccha ke sasthApaka udyotana sUri se prastuta udyotana sUri sau sAla se bhI adhika pUrva ke hai| Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15. vizruta vyaktitva AcArya vIrasena bAcAyaM vIrasena digambara paraparA ke prakANDa vidvAn AcArya the| ve Arya nandI ke gipya the| jyotiSa, vyAkaraNa,pramANazAstra eva chadamAnna kA unhe prapTa jJAna yaa| unakI sarvatogAminI prajJA ke nAdhAra para vidvAno ko uname savaMza jaisA mAbhAsa hotA thaa| digambara paraparA kA paTyaNDAgama praya gUDhAera durUha hai| hama apa para AcArya vIrasena ne prAkRna-saskRta-mizrita 72 sahana zloka parimANa dhavalA nAmaka TIkA liyA hai| paTyaNTAgama gratha para jitanI TIkAe likhI gaI haiM uname yaha TIkA sabase adhika mahattvapUrNa hai| dhavalA prazasti ke anumAra yaha pratha vAnAgapura me vI0 ni0 1343 (vi0 ma0 873) meM sapanna huA thaa| isa praya me AnAyaM umAmyAti pUjyapAda mAdi aneka zvetAmbara-digambara vidvAno ke gratho kA ullekha hai| isase AcArya vIranena ke vyApaka jJAna ko sUcanA milatI hai| __ AcArya vIrasena ne 'kapAya pAhuDa' ya para jaya dhavalA nAma kI TIkA likhI yii| isa TIkA kI racanAvIma sahasa zloka parimANa hI ve kara pAe the| isa mahattvapUrNa kArya ke sapanna hone se pUrva hI unakA svargavArA ho gyaa| / ye dono TIkAe vividha mAmagrI se paripUrNa eva pAThako ke lie jJAnavardhaka AcArya vIrasena kA siddhAta bhUpaddhati TIkA gratha vartamAna me anupalabdha hai| rASTrakUTa nareza amoghavarSa prathama ke samaya meM vIramena ne ina TIkAo kA nirmANa kiyA thaa| amoghavarSa kA nAma dhavala aura atizaya dhavala bhI thaa| ina nAmo ke AdhAra para hI sabhavata vIrasena ne apanI TIkAo kA nAma dhavalA aura jaya dhavalA rkhaa| apane yuga ke vidyuta vidvAn digambara gratho ke mahAn vyAkhyAkAra AcArya vIrasena kA samaya unakI TIkA prazasti me prApta uralekhAnusAra vI0ni0 kI 14vI (vikrama svI) sadI pramANita hai| Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16. jinavANI sagAyaka AcArya jinasena digambara granyo ke vyAkhyAkAra AcAryoM me eka nAma AcArya jinasena kA bhI hai| AcArya jinasena vIrasena ke suyogya zipya eva saphala uttarAdhikArI the| ve siddhAnto ke prakRSTa jJAtA tathA kavimedhA se sampanna the| karNavedha saskAra hone se pUrva hI unhone munidharma svIkAra kara liyA thaa| sarasvatI kI una para apAra kRpA thii| vinaya-namratA ke guNo se unakI vidyA vizeSa rUpa se zobhAyamAna thii| guNabhadra bhadanta kI dRSTi me himAlaya se gagA, udayAcala se bhAskara kI bhAti vIrasena se jinasena kA udaya huA thaa| AcArya vIrasena kI prArabha kI huI jayadhavalA TIkA-kArya ko AcArya jinasena ne pUrNa kiyA thaa| jayadhavalA TIkA AcArya guNabhadra ke racita kaSAya prAbhRta gratha kI viziSTa vyAkhyA hai| digambara sAhitya me vividha sAmagrI se paripUrNa sATha hajAra zloka parimANa isa gratha kA mahattvapUrNa sthAna hai / AcArya vIrasena ne isa gratha ke vIsa hajAra zloka race, avaziSTa cAlIsa hajAra zloko kI racanA AcArya jinasena kI hai| meghadUta kAvya ke AdhAra para 'madAkrAtA vRtta' me AcArya jinasena ne pArvAbhyudaya kAvya kI racanA kii| yaha saskRta bhASA me nivaddha uttama khaDakAvya hai|| ___ AcArya jinasena ko aitihAsika racanA mahApurANa nAmaka gratha hai / isa gratha kA prArabha AcArya jinasena ne kiyA para ve ise pUrNa nahI kara paae| apane guru vIrasena kI bhAti unakA svargavAsa racanA pUrNa hone se pahale hI ho gayA thaa| unakI avaziSTa racanA ko ziSya guNabhadra ne pUrNa kiyA thaa| isa mahApurANa gatha ke do bhAga haiM-AdipurANa aura uttarapurANa / Adi purANa sUkta ratno se samalakRta mahAkAvya bhI hai| isake 47 parva aura vAraha sahasra zloka hai| iname 10380 zloko ke kartA AcArya jinasena hai| AcArya guNabhadra ne Adi purANa ke zeSa 1620 zloko kI eva uttarapurANa ke assI sahasra zloka kI racanA kI thii| AdinAtha tIrthakara RSabha kA jIvana-caritra AdipurANa me tathA avaziSTa tIrtha kA jIvana-caritra uttarapurANa me hai| Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinavANI sagAyaka AcArya jinamena 261 rASTrakUTa vaMza kA jana dharma se ghaniSTha navagha thaa| nareza amoghavapaMprathama isa vaza ke mahAn pratApI zAsaka the| AcArya jinanena ne pratibhAzAlI vyaktitva kA una para atizaya prabhAva paa| praznotara ralamAlikA me namopavarSa ko AdipurANa ke phartA jinasena ke caraNo kI pUjA karane vAlA batalAyA gayA hai| yaha kRti svaya amoghavarSa kI hI hai| jinasena jinavANI ne pugana magAyA AcArya the| jayadhayalA TIkA kI I0 sa0537 meM racanA ko thii|n AdhAra para janapA kAlamAna vI0ni0 1364 (vi.864) hai| Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17. vAGmaya-vAridhi AcArya vidyAnanda digambara paramparA ke prabhAvI AcArya vidyAnanda vidyA ke samudra the| vividha viSayo me unakA jJAna agAdha thaa| ve uccakoTi ke sAhityakAra, prAmANika vyAkhyAtA, apratihatavAdI, gambhIra dArzanika, prakRSTa saiddhAntika, utkRSTa vaiyAkaraNa, zreSTha kavi, jinazAsana ke ananya bhakta the| adhika kyA? apane yuga ke ve advitIya vidvAn the| vidyAnanda nAma ke kaI AcArya hue haiN| prastuta sadarbha tattvArtha zlokavArtika eva AtmaparIkSA Adi parikSAnta grantho ke nirmAtA AcArya vidyAnanda se sambandhita vADmaya-vAridhi AcArya vidyAnanda kI jIvana-paricAyikA sAmagrI nahI ke barAvara upalabdha hai| unake mAtA-pitA, parivAra, kula, janmabhUmi Adi kA koI ullekha sAhityadhArA me Aja prApta nahIM hai aura na dIkSA-guru, dIkSA-sthAna aura dIkSAkAla ke saketa hI milate hai|| __jaina darzana kI bhAti vaidika darzana para agAdha pADitya ke AdhAra para unake brAhmaNa kula me utpanna hone kI sabhAvanA zodhavidvAno ne kI hai| ubhaya darzano kI pAragAmitA maisUra prAnta me unake utpanna hone kI pratIti karAtA hai, jo jaina aura brAhmaNa dono saskRtiyo kA kendra rahA hai / AcArya vidyAnada kI vizAla sAhityanidhi ko dekhakara vidvAno ne unake avivAhita rahane kA anumAna kiyA hai| unake abhimata se akhaDa brahmateja ke binA isa prakAra kA sAhitya racanA sabhava nahIM lgtaa| dhavalA, jayadhavalA TIkA ke nirmAtA vIrasena eva jinasena AcArya bhI akhaDa brahmacArI the| AcArya vidyAnanda kI sAhitya-sAdhanA anupama hai| unhone nau atha likhe| unameM chaha svatantra racanAe aura tIna TIkA gratha hai| unakI kRtiyo ke nAma isa prakAra hai-tattvArtha zlokavArtika, aSTa sahasrI, devAgamAlakAra, yuktyanuzAsanAlakAra, vidyAnanda mahodaya, Apta parIkSA, pramANa parIkSA, pana parIkSA, satya zAsana parIkSA, zrIpura pArzvanAtha stotra / ina 6 gratho me prathama 3 TIkA gratha hai| Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vADmaya-vAridhi AcArya vidyAnanda 263 tattvArthazlokavArtika yaha TIkA AcArya umAsvAti ke tattvArtha sUtra para hai| isa gratha kA parimANa 18000 zloka hai| yaha TIkA AcArya vidyAnanda kI parimArjita eva prasanna racanA hai| isame lekhaka kAagAdha pADitya pratibimbita hai| AcArya akalaka kI rAjavArtika me jo gaharAI na ubhara pAI vaha isame ubharI hai| isa kRti se unake mahAn saiddhAntika jJAna kA paricaya milatA hai| isakI zailI mImAsaka medhAvI kumArila bhaTTa kI zailI se pratispardhA karatI huI pratIta hotI hai| isa gratha ke nAmakaraNa me bhI kumArila bhaTTa ke 'mImAsaka zloka vArtika' gratha kI praticchAyA hai| aSTa sahasrI ___ yaha racanA AcArya samatabhadra kI Apta mImAsA para hai| yathArtha me Apta mImAsA para nirmita AcArya akalaka kI TIkA kI TIkA hai| aSTazatI ke pratyeka padya kI vyAkhyA isa kRti me spaSTatA se huI hai| aSTasahatI TIkA ATha sahasra zloka parimANa hai / yaha tathya isake nAmakaraNa se bhI spaSTa hai / isa kRti ko par3hane se tIno gratho kI (Apta mImAsA, aSTazatI, aSTasahasrI) kA ekasAtha svAdhyAya ho jAtA hai / isa gratha kI racanA kara AcArya vidyAnanda ne AcArya akalaka bhaTTa ke gUDha gratha ko samajhane kA mArga sugama kiyA hai / AcArya akalaka ko camakAne kA kAma AcArya vidyAnanda ne kiyA hai / ata katipaya vidvAno me AcArya vidyAnanda ko AcArya akalaka kA ziSya mAna lene me bhrAnti bhI ho gaI thii| yuktyanuzAsanAlakAra yaha natha AcArya samatabhadra svAmI kA stuti-pradhAna natha hai / isake 64 padya hai| pratyeka padya atyata gUDha hai / AcArya vidyAnanda kI 'yuktyanuzAsanAlakAra' kI TIkA ko racanA isI natha para huI hai / yaha TIkA yuktyanuzAsana jaise durUha gratha me praveza pAne kA rAjapatha hai / Apta parIkSA aura pramANa parIkSA me yuktyanuzAsanAlakAra kA ullekha hai| vidyAnanda mahodaya yaha vidyAnanda kI sarvaprathama racanA hai jo Aja upalabdha nahI hai| zlokavArtika Adi TIkAo me isa grantha kA aneka sthAno para ullekha hai| Apta parIkSA isa gratha me 124 kArikAe hai / isame sarvajJa ke svarUpa kA vivecana he / Izvara, kapila, vuddha aura brahma ke svarUpa kA yuktipUrNa nirasana bhI hai| Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya pramANa parIkSA yaha pramANa viSayaka kRti hai| pratyakSa, parokSa Adi ke bheda-prabhedo kA varNana isame prApta hai aura 'Apta parIkSA' kRti kA ullekha bhI hai| isase isa kRti kI racanA 'Apta parIkSA ke bAda huI pramANita hotI hai| patra parIkSA eva satyazAsana parIkSA __patra parIkSA AcArya vidyAnanda kI laghu racanA hai| satya zAsana parIkSA bahuta lambe samaya taka aprApya rahI hai, yaha vidyAnanda kI antima racanA hai| zrI purapArzva stotra __isa gratha kI racanA devAgama kI zailI me huI hai, ata inadono kRtiyo ke zloko kA paraspara sAmya bhI hai| ____ AcArya vidyAnanda parIkSA-parAyaNa the| unhone parIkSAnta kRtiyo me jaina darzana ke tattvo ko bhI yukti-nikapa para parIkSApUrvaka yuga ke sAmane prastuta kiyA hai| ___AcArya vidyAnanda kI sUkSma prajJA samagra bhAratIya darzano ke upavana me viharaNa kara prauDhatA prApta kara cukI thI / ata unakI kRtiyo me vividha darzano ke adhyayana kA Ananda ekasAtha sahaja hI prApta ho jAtA hai| ___ AcArya samatabhadra kA devAgama, akalaka deva kI aNTazatI, AcArya umAsvAti kA tattvArtha sUtra, AcArya vidyAnanda kI ruci ke gratha the| ata ina tInopara unhone TIkA sAhitya likhA hai| AcArya vidyAnanda ke sAhitya ko paDhane se lagatA hai una para AcArya umAsvAti, siddhasena, samatabhadra svAmI, pAtra svAmI, bhaTTa akalaka deva aura kumAra nandI bhaTTAraka Adi vidvAno kA prabhAva thaa| ___ AcArya vidyAnanda ke gratho me jo gabhIratA pAI jAtI hai usakA kAraNa hai ki unhe apane pUrvavartI jaina grathakAro kI sAhityanidhi se paryApta sAmagrI upalabdha ho sakI thii| ___ AcArya vidyAnanda ne apane grantho me mImAsaka vidvAn jaiminI zavara, kumArila bhaTTa, prabhAkara, kaNAda darzana ke vidvAn vyomazivAcArya, naiyAyika vidvAn udyotakara Adi ke grantho kA samAlocana jisa kuzalatA se apane gratho me kiyA hai usI kuzalatA se bauddha vidvAn dharmakIrti, prajJAkara, dharmottara Adi kA bhI aSTa sahasrI pramANa parIkSA Adi grantho me samyak nirasana kiyA hai| isase pratIta hotA hai ki vaidika darzana kI taraha bauddha darzana ke bhI ve gambhIra pAThI the| AcArya vidyAnanda ke gratho se prabhAvita hone vAle AcAryoM me AcArya mANikyanandI, vAdirAja, prabhAcandra, abhayadeva, devasUri, hemacandra, abhinava dharma bhUSaNa aura Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAGmaya-vAridhi AcArya vidyAnanda 265 upAdhyAya yazovijaya jI Adi pramukha hai| AcArya vidyAnanda kA kArya kSetra gagavaza thA / unhone apanI natha racanA gaganareza zivamAra dvitIya eva rAjamalla satyavAkya prathama ke samaya me kI thii| ___ zaka saMvat 1320 ke utkIrNa eka zilAlekha me nadI sagha ke sAtha AcArya vidyAnanda kA nAma hai / isa AdhAra se AcArya vidyAnanda kA nadI sagha me dIkSita honA sabhava hai| AcArya vidyAnanda ne apanI kRtiyo me kahI samaya kA saketa nahIM diyA hai| vividha zodho ke AdhAra para AcArya vidyAnanda kA samaya I0 sa0 775 se 240 taka nirdhArita huA hai| isa AdhAra para AcArya vidyAnanda vIra nirvANa 1302 se 2367 (vi0 sa0 832 se 887) taka ke vidvAn siddha hote haiN| Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18. adhyAtmanAda AcArya amatacandra tattvArthamAra-mAsyAti 'tatyAraM manamohadayanAhI padya racanA hai| 'puruSArtha sinagupAya' unako zrAvakAcAra vipayapha sarvathA svatana eva maulika kRti hai| AcArya agRtacandako janAgama mA agAdha zAna thaa| vidvAn hone ke sAthasAtha ce adhyAtma ko mUrta rUpa bhI the| unakI hara eka racanA meM adhyAtma kA nijhara chalakatA aura hara eka vAmaya adhyAtma rasa meM sasikta hokara racanA ke sAtha sapuTita hotaa| gambhIra AdhyatmikatA kI anubhUti karAtA huA unakA sAhitya uccatama kAvyAkti kA paricAyaka hai| samandarbha nizcaya aura vyavahAra ko nispaNa karane kI unakI kSamatA unake mAhitya-pAThA ko Atmavibhora kie binA nahIM rhtii| mahAmanIpI AcArya amRtacandra ko apanI prakhara pratibhA kA jarA bhI garva Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmanAda AcArya amRtacandra 267 nahI thaa| unake gratho kA atyanta sUkSmatA se avalokana karane para bhI kahI aura kisI zabda me unake apane aha-pradarzana kI jhalaka taka nahIM miltii| ____ apanI sAhityika racanAo ke viSaya me apanA paricaya bhI unhone vilakSaNa Dhaga se diyA hai| ve likhate haiN| varNaM kRtAni cina padAni tu padai kRtAni vAkyAni / vAkya kRta pavitra zAstramida na punarasmAbhi // -puruSArtha siddhayupAya -taraha-taraha ke varSoM se pada vana gae, pado se vAkya bana gae aura vAkyo se yaha pavitra zAstra vana gayA / maiMne isame kucha nahIM kiyaa| mahAn vidvAn AcArya amRtacandra kA yaha nigarvI vyavahAra unakI uccatama mahattA kA bodha karAtA hai| adhyAtmanAda AcArya amRtacandra vI0 ni0 15vI (vi0 10vI) zatAbdI ke vidvAna the| Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16. siddhi-sopAna AcArya siddhapa guprafra jainAcAgaM siddhapi vacya svAmI ko paraparA ke the / vajra svAmI ke zipya vayamena the| vAmena ke cAra ziSya the / unameM dvitIya ziSya nirvRtti se 'nitigaccha' ko sthApanA huii| isI niratigaccha me narAcArya hue haiN| AcArya aft muganArya ke ziya the aura nirmANa ke dIkSAguru the / mi gujarAta ke zrImAnapura meM the| unake pitA kA nAma zubhakara aura mAtA kA nAma lakSmI thaa| unake dAdA kA nAma suprabha deva thaa| suprabha deva gujarAta ke zrI valAta nAmaka rAjA ke matrI the / matrI guprabha deva ke do putra the- danna aura zubhakara / danta ke putra kA nAma mAgha thaa| zizupAna Adi utkRSTa kAvyoM kI racanAo se mAgha kI prasiddhi ravi ke rUpa me huii|' zubhakara ke putra middhapi zramaNa bhUmikA meM praviSTa hue aura jaina tathA bauddha darzana kA gaMbhIra adhyayana kara ve prakADa vidvAn vane / zramaNa- bhUmikA meM praveza pAne me pramukha nimitta unakI sudRDha anu zAmikA mAtA thI / siddhapi ke jIvana me odAyaM Adi aneka guNa vikAsamAna the para unhe dyUta khelane kA nazA thA / mAtA-pitA, baghu eva mitro dvArA mArga-darzana dene para bhI unase dyUta kA parityAga na ho skaa| dina-pratidina unake jIvana me dyUta kA nazA gaharA hotA gayA / hara kSaNa unhe yahI citana rahatA / ve prAya ardha-rAtri kA atikramaNa kara lauTate / unakI patnI ko pratIkSA meM rAtri jAgaraNa karanA paDatA / pati kI isa bhAdata se patnI khinna rahatI thii| eka dina sAsa ne vadhU ko udAsI kA kAraNa puuchaa| lajjAvanata vadhU ne pati ke dyUta vyasana kI tathA nizA me vilava se Agamana kI bAta spaSTa batA dI / sAsa bolI - "vinayinI / tumane mujhe itane dina taka kyo nahI batAyA ? maiM puna ko mIThe-kaDa e vacano se prazikSaNa dekara sahI mArga para le AtI / tuma nizA me nizcita hokara nIda lenA, rAtri kA jAgaraNa meM kruugii|" sAsa ke kathana se vadhU so gayI aura putrAgamana kI pratIkSA meM lakSmI baiThI thI / yAminI ke pazcima yAma me putra ne dvAra khttkhttaayaa| mAtA lakSmI kruddha hokara volI"kAla-vikAla me bhaTakane vAle putra siddha ko mai kucha bhI nahI samajhatI / anucita vihArI eva maryAdAtikrAta ke lie mere ghara me koI sthAna nahI hai / tumhe jahA 1 Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhi-sopAna AcArya siddharSi 269 anAvRta dvAra mile vahI cale jaao|" siddhapi tatkAla ulTe pAva lauTe / dharma sthAna ke dvAra khule the / ve vahI pahuca ge| vahA godohikAsana, utkaTikAsana, vIrAsana, padmAsana Adi mudrA me sthita svAdhyAya-dhyAnarata muni jano ko dekhA / unakI saumya mudrA ke darzanamAtra se vyasanAsakta siddharSi kA mana parivartita ho gyaa| socA-'mere janma ko dhikkAra hai| maiM durgatidAyaka jIvana jI rahA hai| Aja saubhAgya se sukRta velA AI, uttama zramaNo ke darzana hue| merI mA prakupita hokara bhI parama upakAriNI banI hai| unake yoga se mujhe yaha mahAn lAbha milaa| uSNa kSIra kA pAna pittapraNAzaka hotA hai| zubhra adhyavasAyo me lIna siddharSi ne ucca svaro se munijano ko namaskAra kiyaa| gurujano ke dvArA paricaya pUche jAne para unhone dyUta vyasana se lekara jIvana kA samagna vRttAta sunAyA aura nivedana kiyA-"jo kucha mere jIvana meM ghaTita honA thA, ho gyaa| aba maiM dharma kI zaraNa grahaNa kara Apake paripArzva me rahanA cAhatA hai| naukA ke prApta ho jAne para kauna vyakti samudra ko pAra karane kI kAmanA nahIM kregaa|" guru ne siddharSi ko dhyAna se dekhA / jJAnopayoga se jAnA--yaha jainazAsana kA prabhAvaka hogaa| unhone municaryA kA bodha dete hue kahA-"siddha / sayama svIkRta kie binA hamAre sAtha kaise rahA jA sakatA hai? tumhAre jaise svecchAvihArI vyakti ke lie yaha jIvana kaThina hai / munivrata asidhArA hai| ghora brahmavrata kA pAlana, sAmudAnikI mAdhukarI vRtti se AhAra grahaNa, SaT bhakta, aSTa bhakta tapa kI ArAdhanA rUpa me kaThora munivRtti kA pAlana lohamaya cano kA moma ke dAto se carvaNa karanA hai|" siddha ne kahA-"mere isa vyasanapUrNa jIvana se sAdhu jIvana sukhakara hai|" dIkSA jIvana kI svIkRti me pitA kI AjJA Avazyaka thii| sayogavaza siddha ke pitA zubhakara putra ko DhUDhate itastata ghUmate vahA pahuca gae / putra ko dekhakara prasanna hue| puna siddha ko ghara calane ke lie khaa| pitA ke dvArA bahuta samajhAye jAne para bhI siddha ne dIkSA lene kA nirNaya nahI bdlaa| putra ke dRDha sakalpa ke sAmane pitA ko jhukanA pddaa| siddha pitA se AjJA pAkara gapi ke pAsa muni-jIvana me praviSTa purAtana prabadha sagraha ke anusAra zrI mAlapura ke datta eva zubhakara do bhAI the| unakA gona bhI zrImAla thaa| unake baDe bhAI datta kA nAma mAgha eva zubhakara ke putra kA nAma sIdhAka thaa| sIdhAka vAlyakAla se dyUta-vyasanI ho gyaa| kabhI-kabhI vaha dyUta me hAra jAne para apane hI ghara meM corI kara liyA karatA thaa| pitA kI sapatti se vaha pracchanna dravya khIcane lagA thaa| isase pArivArika sadasya sIdhAka se aprasanna rahane lage the| jue me hAra jAne para pAca sau dramaka athavA unake badale apanA mastaka de dene ke lie vacanabaddha hokara eka dina sIdhAka ne juA khelA thaa| sayoga kI bAta thI usa dina bhAgya ne sIdhAka kA sAtha nahI diyA vaha dyUta me hAra gyaa| Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya usake lie pAca sau dramaka dene kI vAta kaThina ho gyii| nizA meM vaha juAriyo ke madhya soyA thA / kapATa vanda the| dvAra se nikala bhAgane kA koI rAstA nahIM thaa| sIdhAka ardha-rAtri ke AsapAsa uThA eva prAsAda-bhitti se chalAga lagAkara kUda gyaa| gahana adhakAra ke bAda uSA kA udaya hotA hai| dyUta me hAra jAne ke kAraNa sIdhAka gahare dukha me thaa| mauta sara para nAca rahI thii| bhAgya me sIdhAka ke bhitti se kUdate hue hI bhAgya palaTa gayA, bhavana ke pAvavartI upAzraya me vaha pahuca gyaa| tIvra dhamAke se zramaNo kI nIda ttuuttii| unhone sAmane khaDe vyakti ko dekhakara pUchA, "tuma kauna ho?" sIdhAka ne apanA nAma batAyA aura vaha volA, "Apake pAsa kucha dAtavya hai|" guru ne 'tathyam' kahakara sIdhAka ko svIkRti pradAna kii| sIdhAka bhaya kI mudrA me bolA, "mujhe alpa samaya ke lie bhI dIkSA pradAna kreN|" guru nakSatra eva nimitta jJAna ke vizeSa jJAtA the| usa samaya zubha nakSatra kA yoga thaa| isa velA me dIkSita hone vAlA vyakti atyanta prabhAvaka hogA, yaha soca zramaNo ne 'sIdhAka' ko dIkSita kara liyaa| prAta kAla hote hI upAsaka 'sIdhAka' ko muni rUpa meM dekhakara bole-"Arya | vinA yogyatA ke bhI jaise-taise vyakti ko dIkSita kara lete haiN| Apake zAsana parivAra me yogya vyaktiyo kI kamI ho gayI hai ? muni parivAra choTA ho gayA hai ?" 'sIdhAka' ke dIkSAguru gabhIra AcArya the| unhone koI uttara nahI diyaa| muni 'sIdhAka' ke pAsa me hI upadezamAlA pratha rakhA huA thaa| muni sIdhAka ne use paDhanA prArambha kara diyaa| zIghragrAhI pratibhA ke kAraNa gratha ke mukhya sthala use jJAta ho ge| usakI zIghragrAhI pratibhA ko dekhakara guru prasanna the| sIdhAka kI khoja karate karate dyUtakAra dharmasthAna para phuce| ve usase 500 dramaka lene kI kAmanA se Ae the| unhone zramaNo se kahA--"ve 'sIdhAka' ko choDa de|" zrAvaka varga 'sIdhAka' ke badale 500 dramaka dene ko prastuta huaa| dyUtakAra bole-"Apa logo ne isa para vizvAsa kaise kara liyA hai ? isane hame dhokhA diyA hai, isI prakAra Apako bhI de sakatA hai|" zrAvaka varga ne dhairya se uttara diyA, "yaha 500 dramaka ke badale vyasanamukta vanatA hai, yaha acchA kArya hai|" dyUtakAro ke bhI zrAvako kI bAta samajha me A gyii| sIdhAka ko zramaNa-dharma me praviSTa jAna 500 dramaka lie binA hI use choDa vahA se cale ge| prabadhakoza ke anusAra zrI mAlapura ke dhanI zreSThI jaina upAsaka ne dyUta-vyasanI yuvA siddhArtha ke RNa ko cukAkara use dyUtakAro kI maDalI se mukta kiyaa| ghara le jAkara bhojana karavAyA, paDhA-likhAkara use sava taraha se yogya banAyA aura usakA vivAha bhI kiyaa| bAlaka siddha ke pitA nahI the / mAtA ke sarakSaNa kA dAyitva usa para hI thaa| Page #291 -------------------------------------------------------------------------- Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya siddharSi ko samajhAne me puna -puna prayAsa nahI karanA par3A thaa| ve eka hI vAra me saphala ho gae the| vauddha bhikSu kI mudrA me siddhapi ko apane sAmane upasthita dekhakara unhone kahA-"koI bAta nahI, tuma bauddha bhikSu bana cuke ho| thoDI dera ke lie ruko, isa gratha ko pddho| maiM abhI vAhara jAkara AtA hU / gratha ko paDhate hI siddharSi ke vicAra parivartita ho ge|" gargapi ke Ane para ve unake caraNo me jhuke aura apanI bhUla para anutApa karate hue vole-"maiM haribhadra ko namaskAra karatA hU~ jinakI kRti ne mere mAnasa kI kAlikha ko dho DAlA hai| yaha atha lalita (lalita vistarA vRtti) mere hetu sUrya kI bhAti patha-prakAzaka siddha huA hai|" siddharSi ke parivartita vicAro se garSi prasanna hue| unhone tatkAla jaina dIkSA pradAna kara AcArya pada para unhe niyukta kara diyaa| siddharSi ko haribhadra ke gratha se bodha prApta huA, ata unhone haribhadra ko apanA mahA upakArI mAnA hai| unakI bhAvanA kA prativimba nimnokta zloka se spaSTa hop mahopakArI sa zrImAn haribhadraprabhuryata / madarthameva yenAsau grantho'pi niramApyata // 12 // (prabhAvaka carita, pR0 125) AcArya siddharSi ne apane gratho me AcArya haribhadra kA puna -puna gaurava ke sAtha smaraNa kiyA hai| unakA namaskAra vipayaka prabhAvaka caritra kA zloka hai viSa vinI--ya kuvAsanAmaya vyacIcarad ya kRpayA mdaashye| . acintya vIryeNa suvAsanA sudhA namostu tasmai haribhadrasUraye // 132 / / AcArya haribhadra sUri ko namaskAra hai| unhone vizeSa anukampA kara mere hRdaya me praviSTa kuvAsanA-vipa kA praNAza kiyA aura suvAsanA sudhA kA nirmANa kiyA hai| yaha unakI acintya zakti kA prabhAva hai| AcArya padArohaNa ke vAda AcArya siddharSi ne gujarAta ke vibhinna kSetro me viharaNa kara dharma kI gagA pravAhita kii| ve dharma, darzana, adhyAtma ke mahAna vyAkhyAkAra, siddhahasta lekhaka eva saskRta ke prakANDa vidvAn the| unhone zrI divAkara jI ke nyAyAvataraNa para aura dharmakIrti kI upadeza mAlA para atyuttama TIkAe likhii| sAhitya-jagat kI sabase sundara kRti unakI 'upamiti bhava prapaca kathA' hai| isa kathA racanA me mahAn preraka AcArya udyotana the|| kuvalayamAlA ke racanAkAra AcArya udyotana AcArya siddharSi ke gurubhrAtA the| unhone eka dina siddhapi se kahA, "mune / samarasa bhAva se paripUrNa AkaNTha tRptidAyaka samarAditya kathA kI kIrti sarvatra prasArita ho rahI hai / vidvAn hokara bhI tumane abhI taka kisI gratha kA nirmANa nahIM kiyA hai|" Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhi-sopAna AcArya siddhapi 273 AcArya udyotana ke vacanoM se siddhapi cinna hue aura pratyuttara me bole, "sUrya ke sAmane khadyota kI kyA gaNanA hai ? mahAn vidvAn haribhadra ke kavitva kI tulanA mere jaisA mandamati vyakti kaise kara sakatA hai ?" AcArya udyotana eva maharSi ke bIca vArtAlApa kA prasaga samApta ho gayA para gurubhrAtA ke dvArA kahI gayI yaha bAta AcArya middhapi ke lie mArgadarzaka vanI / unhoMne 'upamiti bhava prapaca' nAmaka mahAkathA kI racanA kI / yaha kathA sudhI jano ke mastaka ko bhI vidhUnita karane vAlI upazamabhAva se paripUrNa thii| ise sunakara loga prasanna hue aura dharma magha ne unako 'siddha vyAkhyAtA' kI upAdhi dI / yaha kathApraya bhAratIya rupaka pratho me ziromaNi graMtha mAnA gayA hai| isa gratha bhASAkA lAlitya lI-sauSThava aura unmukta nirjhara kI taraha bhAvo kA askhalita pravAha hai| TA0 harmana jekobI ne isa para bhagrejI me prastAvanA likhI hai / gratha-gaurava ke viSaya meM unake zabda hai "I did find something still more important The great. literary value of the U. Katha and the fact that it is the first allegorical work in Indian Literature * --mujhe adhika mahattvapUrNa vastu upalabdha huI hai, vaha hai 'upamiti bhava prapaca kathA' jo mUlyavAna sAhityika kRti hai eva bhAratIya sAhitya kA yaha prathama rUpaka graMtha hai / yaha gratha mAravADa ke bhInamAla nagara me jyeSTha zuklA pacamI guruvAra ke dina sampanna huA thA / AcArya siddhapi ke pAma vizeSa vacana siddhi bhI thii| unake mukha se sahajata jo kucha kaha diyA jAtA thA vaha umI mpa me phalita ho jAtA thA, bhata unakA siddha nAma sArthaka bhI thA / 'upamiti bhava prapaca' kathA kA racanA -kAla vI0 ni0 1432 (vi0 962) hai | upadezamAlA kRti kA racanA - kAla vI0 ni0 1444 (vi0 674) hai / prastuta dono pramANo ke AdhAra para AcAra siddhapi vIra nirvANa 15vI ( vi0 10vI) sadI ke vidvAn siddha hote haiM / sayam zrIsampanna AcArya siddhapi siddhi-sadana ke sugama sopAna the / Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya AdhAra-sthala 1 zrImAdho'stAghadhI elAdhya prazasya kasya nAbhavat / citra jADyaharA yasya kAvyaganomivipa // 17 // (prabhA0 ca0, pR0 121) 2 pitRbhrAtagurusnigdhavandhuminenivArita / api naiva nyavatiSTa duri vyasana yaMta // 23 // (prabhA0 ca0, pR0 121) 3 amISA darzanAt kopinyApi sUpakRta mayi / jananyA kSIramuttaptamapi pitta praNAzayet // 47 / / (prabhA0 ca0, pR0 122) 4 ata prabhRti pUjyAnA caraNI zaraNa mama / prApta pravahaNe ko hi nistitIpaMti nAmbudhim // 51 // (prabhA0 ca0, pR0 122) 5 anyadA ramamANenoktam-dramma 500 yAvat krIDayadhvam / ' drammAn dadAmi, ziro vA dadAmi / (purAtana pra0 sa0, pR0 105) 6. eva vepadvayapradAnena ehireyAhirA 21 kRtA. / eva vepadvayapradAnena ehireyAhirA 21 kRtA / (pravandhakoza, pR0 25, 26) 7 dina katipayarmAsamAne tapasi nimite / zubhe lagne paJcamahAyatAropaNapavaNi // 2 // (prabhA0'ca0, pR0 123) 8 prantha vyAkhyAnayogya * yadena cakre zamAzrayam / mata prabhRti saGgho'sya vyAkhyAta viruda dadau // 17 // (prabhA0 ca0, pR0 126) Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20. sAhitya-sudhAza AcArya zIlAka nivRttigaccha ke vidvAna AcArya zIlAka suvistRta TIkAo ke sRjanahAra the| vai mAnadeva mUri ke ziSya the| unakI prasiddhi zIlAcArya aura tattvAditya ke nAma se bhI hai / saskRta va prAkRta donI bhApAo kA unako adhikRta jJAna thaa| dasa sahasra zloka pramANa 'cauppanna purisa cariya' unako prAkRta racanA hai| isa kRti me cauvana uttama puruSo kA jIvana-caritra akita hai / hemacandrAcArya ne 'nipaSTizalAkA puruSacaritam' anya racanA me isa kRti kA sahArA liyA thaa| isa grantha ko zIlAka ne vi0 925 meM sampanna kiyA thaa| __zIlAka kI sphuritameghA kA darzana unake TIkA sAhitya me hotA hai| inhone prathama gyAraha ago para TIkAe likhIM / uname se AcArAgava sUtrakRtAga para likhI gaI TIkAe hI vartamAna meM upalabdha haiN| __AcArAga TIkA bAraha hajAra zloka parimANa va sUtrakRtAga TIkA bAraha hajAra ATha sau pacAsa zloka parimANa hai| mUla eva niyukti para AdhArita ina TIkAo kI mahattA vipaya vivecana me hai| TIkAkAra ne zabdArtha karake hI satopa nahI mAnA apitu pratyeka viSaya kI vistAra se carcA kI hai aura niyukti gAthAo ke artha ko acchI taraha se samajhAne kA prayAsa kiyA hai| prAkRta va saskRta zloko ke prayoga me bhASA me rocakatA bhI paidA ho gayI hai| ___ gandhahastIsUri kI AcArAga va sUtrakRtAga para likhI TIkA AcArya zIlAka ke sAmane thii| yaha bAta bhI prastuta TIkAo ke paDhane se spaSTa ho jAtI hai| AcArya zIlAka jJAna-candrikA ko vistAra dene hetu sAhitya ke nirmala sudhAzu ye| unhone jainAgama pipAsu pAThako ke suvodhArtha TIkAo kA nirmANa kiyA thaa| AcArAga, sUtrakRtAga TIkAo kA parisamApti-kAla zaka samvat sAta sau vahattara ke lagabhaga mAnA gayA hai| _ sUtrakRtAga TIkA kI parisamApti para AcArya zIlAka likhate hai "samAptamida nAlandAkhya saptamamadhyayanam / iti samApteya sUtrakRtadvitIyAgasya ttiikaa| kRtA ceya zIlAcAryeNa vaahrignnishaayen|" TIkA nirmANa me AcArya zIlAka ko vAharigaNI kA paryApta sahayoga prApta Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya thaa| yaha vAta prastuta pATha se pramANita ho jAtI hai| TIkAkAra AcArya zIlAka kA samaya 'cauppanna purisa cariya' grantha kI miti savat ke AdhAra para tathA TIkA me prApta TIkA-racanA-samAptikAla ke anusAra vI0ni0 kI 14vI sadI kA uttarArddha hai| Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21. zAstrArtha-nipuNa sUrAcArya zvetAmbara paramparA ke zaktidhara sUrAcArya droNAcArya ke ziSya the| ve gujarAta ke aNahillapura ke kSatriya the| unake pitA kA nAma sagrAmasiha thaa| droNAcArtha aura sagrAmasiMha dono bhAI the| aNahillapura ke mahArAja bhIma ke ve mAmA the| sUrAcArya ke gRhastha jIvana kA nAma mahIpAla thaa| mahIpAla ko vividha vidyAoM meM prazikSita karane kA kArya droNAcArya ne kiyA thaa| eka dina droNAcArya ne mahIpAla ko mAtA ke Adeza se zramaNa dIkSA pradAna kI aura kucha samaya bAda unakI niyukti guru ke dvArA AcArya pada para huii| mahIpAla muni hI mUrAcArya ke nAma se prasiddha hue| eka vAra rAjA bhoja kI sabhA kA saciva zloka lekara rAjA bhIma kI sabhA mai upasthita huaa| sUrAcArya ne usa gloka ke prativAda meM nayA zloka banAkara rAjA bhIma ko bheMTa kiyaa| rAjA bhIma ne vahI zloka rAjA bhoja ke pAsa prepita kiyaa| rAjA bhoja vidvAno kA sammAna karatA thaa| vaha bhIma rAjA dvArA bheje gaye zloka ko paDhakara prasanna huA aura zloka ke racanAkAra ko apanI sabhA me Ane ke lie AmantraNa bhejaa| __sUrAcArya mahAn vidvAn the| ve aneka zramaNa vidyArthiyo ko paDhAyA karate the aura karkaza svaro me tarjanA diyA karate the| kabhI-kabhI kASTa-daDikA se una para prahAra bhI kara dete the| yaha vAta droNAcArya ke pAsa phucii| unhone sUrAcArya ko isa kaThora anuzAsanAtmaka paddhati ke lie upAlambha bhI diyaa| sUrAcArya ne kahA, "maiM inako vAda-kuzala banAne kI dRSTi se kaTu zabdo me tADanA detA huu|" droNAcArya zikSArthI zramaNo kA samarthana karate hue bole, "inako vAda-kuzala banAne ke lie pahale tuma svaya rAjA bhoja kI sabhA me vijayI banakara Ae ho?" guru kI yaha bAta sUrAcArya ke hRdaya me cubha gyii| unhone bhoja kI sabhA me vAda-jayI banane se pahale kisI bhI prakAra ke sarasa AhAra (vigaya) na lene kI pratijJA le lii| sUrAcArya prasthAna kI taiyArI kara hI rahe the, rAjA bhoja kA nimantraNa bhI A pahucA / guru kA Adeza aura mahArAjA bhIma kA AzIrvAda pAkara Page #298 -------------------------------------------------------------------------- Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya ve vahA se vidA hue| dhArA nagarI meM unakA rAjakIya sammAna ke sAtha praveza hunaa| rAnA moja ne svaya sAmane Akara unakA gaurava bddhaayaa| prAcArya kI kAvya-racanA se rAjA bhoja pahale hI prabhAvita the| nava unakI zAstrArtha kuzalatA ne dhArA nagarI ke anya vidvAno para bhI apUrva zApa akti kara dii| eka vAra rAjA bhoja ne bhinna-bhinna dharma sampradAyoM ke dharma guruo ko kArAgRha me banda kara unhe ekamata ho jAne ke lie vivaza kiyA thaa| isa prasaga para dhArmilA ke sAmane bhArI dharma-sakaTa upasthita ho gayA thaa| prAcArya ne eka yukti socii| rAjasabhA me pahucakara ve vole, "maine ApattI dhArA nagarI kA nirIkSaNa kiyA hai| yaha nagarI yathArtha me hI darzanIya hai para isa viSaya meM merA Apase nivedana hai ki yahA kI saba dukAne eka ho jAne para grAhako ko adhika suvidhA hogii| unhe vastuo kA kraya karane ke lie bhinna-bhinna sthAnoM para pahunane kA kapTa nahIM karanA pddegaa|" rAjA bhoja muskarA kara bole, "satazreSTha | saba dukAno ke eka ho jAne kI vAta kaime sabhava hai? eka hI sthAna para adhika bhIDa ho jAne se logo ke lie prayavikraya ke kArya me adhika bAdhA upasthita hogii|" mUrAcArya ne kahA, "rAjan / bhinna-bhinna abhimata rakhane vAle dharma sampradAyoM kA eka ho jAnA marvayA amabhana hai / dayArthI jaina-darzana, rasAryo kola-darzana, vyAhArapradhAna vaidika-darzana eva mukti kA kAmI nirajana sampradAya kA mataikya ko hI sakatA hai?" ___ yustipurasmara kahI huI mAcArya kI bAta rAjA bhoja ke samaya meM A gyii| unhoMne kArAgRha meM vanda dharmaguruoM ko mukta kara diyaa| ____ vidvAn rAjA bhoja ke dharmaniSTha, cintanazIla vyaktitva ke sAtha yaha pragaga jamvAbhAvika-sA pratIta hotA hai| eka bAra gajA bhoja dvArA racita vyAkaraNa meM bhI agadvi kA nirdA kara magacArya ne vahA kI vidvat nanA kA upahAna kiyA thaa| maprapatti me ggaanaa| apita hue| ina kopakA bhayakara pariNAma maganAyaMkA moganA panA THE dhanapAla ne bIca ne jAra unheM banA liyA aura pracchanna game gAgA dAma vidA kara diyA thaa| prAcArya kA yuga nidhinAcAra kA yuga thaa| jAcArya gAvAna | pharane nomAnAya bhI bAga nagarI aura pATaNa praza kara gama - vAhana upayAgajiyA thaa|' gAyanAnagara ye| unhone dinAya aura neminAyonirf THE camoriyAdiyAna nAmalApa kA nimANairrit Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstrArtha-nipuNa sUrAcArya 276 sUrAcArya prazikSaNa pradAna karane kI vidyA me sudakSa the| unhone apane pAsa adhIta ziSyo ko vAda-kuzala bnaayaa| AcArya droNasUri ke svargavAsa ke bAda sUrAcArya ne gaNa kA dAyitva smbhaalaa| jaina pravacana kI unnati kii| jIvana ke sadhyA kAla me apane pada para yogya ziSya ko niyukta kara patIsa dina ke anazana ke vAda ve svarga ko prApta hue| rAjA bhoja aura dhanapAla kavi ke samakAlIna hone ke kAraNa sUrAcArya kA samaya vI0 ni0 kI 15vI (vi. 11vI) zatAbdI sabhava hai| AdhAra-sthala 1 gurava prAhuruttAnamatta vAleSu kA kathA / kimAgacchasi lagnastva kRtabhojasabhAjaya // 61 // (prabhA0 carita, panAka 158) 2 zrutvetyAha sa cAdeza pramANa pramusamita / jAdAsye vikRtI sarvA kRtvAdezamamu prabho // 62 / / (prabhA0 carita, panAka 154) 3 sUri prAhaikamekATTa kuru kiM bahubhi kRtaM / ekatna sarva lanyeta loko bhramati no yathA // 135 // (prabhA0 carita, panAka 159) 4 rAjA'vadat pRthagvastvathinAmekanamIlane / mahAvAghA tatazca payaga hadAvalI mayA / / 136 / / (prabhA0 carita, panAka 159) 5 dayArthI janamAstheyAd rasArthI kauladarzanam / vedAzca vyavahArArthI muktyarthI ca nirajanam // 136 / / (pramA0 carita, panAka 156) 6 rAjAmAtyoparodhena vratAcAravyatikrame / prAyazcittavinizcitya sUrirAkhnuvAn gajam // 2 // (prabhA0 carita, panAka 155) 7 yogya sUripade nyasya mAramana nivezya ca / prAyopavezana pacaviMzaddinamita do // 25 // (pramA0 carita, panAka 160) Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22. dharmodyotaka AcArya udyotana sUri . ___ AcArya udyotana sUri nemIcanda sUrike ziSya the| unhone apane jIvana me kaI tIrtha-yAtrAe kii| eka bAra ve Ava kI yAtrA karate samaya AbU parvata kI talahaTI me eka vizAla vaTa vRkSa ke nIce baiThe the| vaha vizAla vRkSa telI nAmaka grAma ke nikaTa thaa| sUri jI jyotipavidyA ke prakADa vidvAn the| unhone usa samaya balavAn graha nakSatro ko dekhakara sarvadeva Adi ATha ziSyo ko ekasAya AcArya pada para niyukta kiyA aura apane ziSya parivAra ko vaTa vRkSa kI taraha vistAra pAne kA AzIrvAda diyaa| tabhI se sarvadeva sUri kA ziSya parivAra baDagaccha nAma se prasiddha huA aura vaha vaTa zAkhA kI taraha hI vistAra pAtA rhaa| kaI vidvAno kA abhimata hai ki caurAsI gaccho kI zAkhAe yahI se prasphuTita huii| / sarvadeva sUri Adi AcAryoM kI niyukti vI0ni0 1464 (vi0 sa0 664) me huii| isase udyotana sUri kA samaya vI0 ni0 kI 15vI (vi0 sa0 10vI) sadI nizcita hotA hai| zubha nakSatra ko dekhakara vaTa vRkSa ke nIce ATha vyaktiyo ko udyotana sUri ne dIkSA dI thii| AcArya pada ke lie niyukti nahI kI thii| aisA bhI kahI-kahI ullekha milatA hai| ___ mAlavA se zannujaya jAte hue dharmodyotaka AcArya udyotana sUri kA rAste meM hI svargavAsa ho gyaa| Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23. svastha paramparA - saMpoSaka AcArya somadeva digambara paramparA ke vidvAn AcArya somadeva AcArya yazodeva ke praziSya eva AcArya nemideva ke ziSya the| digambara paramparA ke cAra sagho me ve devasagha ke the / unake laghu bhrAtA kA nAma mahendra deva thA / AcArya somadeva kI manISA vividha viSayo me vizeSajJatA prApta thI / saskRta mApA ke ve adhikArI vidvAn eva gadya-padya dono prakAra kI vidhA ke apUrva racanAkAra the / vartamAna me somadeva ke tIna grantha upalabdha haiM -- nItivAkyAmRta, adhyAtmataragiNI, yazastilaka / nItivAkyAmRta kI zailI sUtrAtmaka hai| isame rAjanIti viSaya kA sAgopAga vivecana huA hai / yaha kRti battIsa adhyAyoM meM vibhakta hai| isakI racanA yazastilaka ke bAda huI hai / adhyAtma tara giNI mAtra cAlIsa padyo kA eka prakaraNa hai / yazastilaka AcArya somadeva kI atyanta gabhIra kRti hai / chaha sahasra zloka parimANa yaha gratha eka mahAn dhArmika AkhyAna hai / isame yazodhara kA sampUrNa kathAcitra atyanta sundara DhaMga se prastuta huA hai / AcArya somadeva ke prakhara pADitya 'eva sUkSma anveSaNAtmaka dRSTi kA spaSTa darzana isa kRti se pAyA jA sakatA hai / nirvivAda rUpa se yaha kRti jaina-jainetara grantho kA sArabhUta grantha hai / isakA zabdagaurava kavi mAgha ke kAvyo kI smRti karAtA hai / yazastilaka kRti me indra, candra, jainendra, Apizala aura pANinIya vyAkaraNa kI carcA eva mahAkavi kAlidAsa, bhavabhUti, guNADhya, vANa, mayUra, vyAsa Adi apane pUrvaja vidvAno kA ullekha AcArya somadeva ke caturmukhI jJAna kA prativimba hai / viSaya-vastu eva racanA zailI kI dRSTi se bhI yazastilaka kAvya uccakoTi kA hai / isakA parAyaNa karate samaya kavi kAlidAsa, bhavabhUti, bhAravi tIno ko ekasAtha paDhA jA sakatA hai / yazastilaka ke ATha AzvAsa haiM / antima tIna AzvAsa upAsakAdhyayana nAma vizruta hai | agasAhitya me suprasiddha Agama 'upAsakadazA' se prabhAvita hokara Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya apanI kRti kA nAma upAsakAdhyayana denA AcArya somadeva kI maulika sUjhabUjha kA pariNAma hai / yazastilaka kA eka bhAga hote hue bhI upAsakAdhyayana svatantra grantha-sA pratIta hotA hai| yaha grantha chiyAlIsa kalpo me vibhAjita hai eva pratyeka kalpa sArabhUta bAto se gabhita hai| vaizepika, jaimanIya, kaNAda, brahmAdvaita Adi aneka darzano kI samIkSA ke sAtha jaina darzana kA vistAra se pratipAdana isa kRti ko jaina sAhitya me mahattvapUrNa sthAna pradAna karatA hai| AcArya somadeva vacapana se hI tarkazAstra ke abhyAsI vidyArthI the| gAya ghAsa khAkara jaise dUdha detI hai, usI prakAra AcArya somadeva kI tarkapradhAna vuddhi se kAvya kI dhArA pravAhita huI hai| yazastilaka kI utthAnikA me somadeva ne likhA hai AjanmasamabhyastAcchuSkAttattRiNAdiva mamAsyA / matisurabherabhavadida sUktipaya sukRtinA puNyai / / zabdajJAna ke AcArya somadeva mahAna pAyodhi the| unhone yazastilaka kAvya me aise nUtana zabdo kA prayoga kiyA hai jo anyatra durlabha hai| apanI isa zakti kA paricaya dete hue pAcave AzvAsa ke anta me unhone likhA hai arAlakAla vyAlena ye loDhA sAmprata tu te| zabdA zrI somadevena protthApyante kimadbhutam / / -vikarAla kAla vyAla ke dvArA nigala lie gae zabdo kA somadeva ne prasthApana kiyA hai, isase adbhuta aura kyA hogA? AcArya somadeva kI kRtiyo me upAsakAdhyayana grantha vizeSa upayogI hai| isa grantha para AcArya samatabhadra ke ratnakaraNDa zrAvakAcAra kA, AcArya jinasena ke mahApurANa kA, AcArya guNabhadra ke AtmAnuzAsana kA, AcArya devasena ke bhAva-sagraha kA prabhAva parilakSita hotA hai| uttaravartI AcArya vidvAn amitagati, padmanandi, vIranandi, AzAdhara, yaza kItti Adi ne apanI grantharacanA me upAsakAdhyayana se paryApta sAmagrI grahaNa kI hai| AcArya jayasena ke dharmaratnAkara grantha me upAsakAdhyayana grantha ke aneka zloko kA uddharaNa rUpa me ullekha haA hai| dharmaratnAkara kI racanA vi0 sa0 1055 me huI thii| vidvAn indranandi ke nItisAra me anya prabhAvI jainAcAryoM ke sAtha AcArya somadeva kA bhI nAmollekha kiyA he eva upAsakAdhyayana grantha ko pramANabhUta mAnA hai| AcArya somadeva se pUrva grantho me bhI zrAvakAcAra-sambandhI sAmagrI upalabdha hote hue bhI isa granya ko vidvAno ne adhika Adara ke sAtha grahaNa kiyA hai, isakA Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svastha paramparA-sapopaka AcArya somadeva 283 kAraNa AcArya somadeva dvArA prastuta maulika sAmagrI, isa grantha me hai| ___AcArya somadeva jitane AdhyAtmika the usase adhika vyavahAraparaka the| unhone apane sAhitya me dharma ke vyAvahArika pakSo ko bahuta spaSTa kiyA hai| upAsakAdhyayana ke cauthe. kalpa kA nAma mUDhatonmathana hai| isame loka-pracalita mUDhatAo eva dharma ke nAma para pravRtta rUDha- paramparAo ko (dharma-bhAvanA se nadI me snAna, yakSAdi kA pUjana Adi) mithyAtva kA paripoSaka batAkara una para AcArya somadeva ne karArA prahAra kiyA hai| isa kRti ke 32ve kalpa se lekara Age ke kalpo me zrAvakacaryA kA vizada varNana he / yazastilaka kI kathAvastu ke mAdhyama se AcArya somadeva ne khAna-pAna kI vizuddhi para vizeSa bala diyA hai eva prAcIna sayama-pradhAna bhAratIya saMskRti ko ujjIvita kiyA hai| paNNavati prakaraNa, mahendramAtali sakalpa, yukti ciMtAmaNistava grantha bhI somadeva ke mAne gae hai| vartamAna me ye grantha upalabdha nahIM hai| ____ AcArya somadeva svAbhimAnI vRtti ke the| apane kAvya kI prazasA me ve kahate haiM karNAJjalipuTai pAtu ceta mUktAmRte ydi| zrUyatA somadevasya navyA kAvyoktiyuktaya // 246 // (AzvAsa 2) -ApakA citta karNAJjali puTa se sUktAmRta pInA cAhatA hai to somadeva ke kAvyokta yuktiyo kA zravaNa kre| AcArya somadeva ke guru nemideva bhI prakANDa vidvAn utkRSTa tapa dharma ke ArAdhaka eva mahAvAdI vijetA the| jinadAsa kRta upAsakAdhyayana TIkA me unhe 63 mahAvAdiyo ke vijetA batAkara unake viziSTa jJAna kI sUcanA dI hai| vAda-kuzala AcAryoM meM AcArya somadeva ne vizeSa khyAti arjita kii| syAdvAda-aMcala siMha, tArkika cakravartI, vAdIbha pacAnana, vAkkallola-payonidhi eva kavikuzala-rAja Adi aneka bhArI upAdhiyo se ve maDita hue the| briTizakAlIna haidarAvAda rAjya ke parabhaNI kSetra meM prApta tAmrapatra meM yazastilaka kAvya racanA ke sAta varpa pazcAt somadeva ko die gae dAna kA ullekha eva cAlakya sAmanto kI vazAvali bhI hai| kannoja ke rAjA mahendrapAla ke Agraha se unhoMne yazastilaka kAvya kI racanA kI thii| ___ rASTrakUTa samrAT kRSNarAja ke sAmanta cUDAmaNi cAlukya vazIya arikezarI ke prathama putra mahAlakSmIsampanna vAkrarAja napa kI rAjadhAnI gagadhArA thii| kRSNarAja ne siMhala, cola, cera prabhRti aneka mahIpatiyo para vijaya prApta kI thii| Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya AcArya somadeva kA samaya jAnane ke lie unake yazastilaka kAvya kA aSTama AzvAsa drasTavya hai / prastuta AzvAsa me prApta ullekhAnusAra yazastilaka kAvya kI sampannatA kA samaya vI. ni0 1486 (vi0 1016) hai| isa AdhAra para AcArya somadeva vIra nirvANa kI 15vI (vi0 11vI) sadI ke vidvAn siddha hote hai| kRSNarAja tRtIya ke ve samakAlIna hai| Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24. amita prabhAvaka AcArya amitagati agAdha pADitya ke dhanI, utkRSTa kavitva-zakti ke sAdhaka AcArya amitagati mAthura sagha ke the| ve AcArya mAdhava sena ke ziSya the| unake mAtA-pitA ke sambandha meM sAmagrI upalabdha nahIM hai| unakA janma vi0 sa0 1020 ke AsapAsa anumAnita kiyA gayA hai| AcArya amitagati ne apanI sphuraNazIla manIpA ke dvArA sAhitya kI mahAn sAdhanA kii| unake dvArA racita granyo me subhApita ratna sadoha, dharma parIkSA, paca sagraha, upAsakAcAra bhAvanA, dvAviMzatikA, sAmAyika pATha, amitagati thAvakAcAra Adi pramukha haiN| AcArya amitagati kA sampUrNa sAhitya saMskRta bhApA meM hai| saMskRta bhASA para AcArya amitagati kA pUrNa Adhipatya pratIta hotA hai| unake vizAlakAya sAhitya se gabhIra jJAna kI sUcanA bhI milatI hai| kAvya-racanA zakti amitagati kI atyanta vilakSaNa thii| unakA dharma parIkSA grantha atyuttama zlokavaddha racanA hai| isa grantha kI bhApA sundara aura sarasa hai / do mAha me ima grantha kA nirmANa kara unhoMne sutIkSaNa pratibhA kA paricaya diyA hai| bahuvidha sAhitya ke adhyayana se amitagati kI buddhi parimArjita ho cukI thii| unhoMne purAtana ke nAma para rUDha mAnyatAo kA kabhI samarthana nahIM kiyaa| apane sAhitya me bhI yuktisagata vicAra unhoMne prastuta kie / dhArmika mAnyatAo ke rUDha rUpa para bhI samyak AlocanA-pratyAlocanA atyanta sUkSmatA se dharma parIkSA grantha me huI hai / ata unheM sudhAraka AcAryoM meM eva navIna vicAro ke sayojaka ginA jA makatA hai| amitagati zrAvakAcAra kRti me bAraha vrato eva bhAvanAo kA samyak vivecana huA hai| isa vipaya ko prastuta karane vAlI sAhitya sAmagrI me upAsakAdhyayana, ratnakaraNDa zrAvakAcAra, vasunandI zrAvakAcAra Adi kaI kRtiyA vidvAno kI hai| uname amitagati zrAvakAcAra kRti kA bhI mahattvapUrNa sthAna hai| itihAsa me amitagati nAma ke eka aura AcArya kA bhI ullekha AtA hai| unhone 'yoga kSAra' kRti kI racanA kii| yaha grantha adhyAtmaviSayaka grantha hai tathA Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya isakI racanA zailI dharma parIkSAdi grantho se sarvathA bhinna hai / isa kRti ke sRjanahAra amitagati prastuta AcArya amita gati se prAcIna the| ve devasena ke ziSya the eva AcArya nemisena ke guru the| nemisena prastuta amitagati ke dAdA guru the| prastuta AcArya amitagati kA ujjana ke rAjA muja para atyadhika prabhAva thaa| vaha apanI sabhA me unhe sammAna diyA karatA thaa| AcArya amitagati ne rAjA muja kI rAjadhAnI me rahakara kaI grantho kA nirmANa kiyaa| unhone apanI sabhI kRtiyo me mAthura sagha ke AcArya mAdhavasena ke ziSya hone kA ullekha kiyA hai| unakA yaha paricaya unake jIvana-paricaya me prAmANika sAmagrI hai| subhApita ratna sadoha kI racanA AcArya amitagati ne vi0 sa0 1050 popa zuklA 5 ke-dina muja rAjA kI rAjadhAnI meM kI thii| isa samaya unakI Ayu kama se kama tIsa varSa kI rahI hogii| vidvAno kI isa sabhAvanA ke AdhAra para mahAprabhAvI AcArya amitagati kA samaya vikrama kI gyArahavI zatAbdI kA pUrvArddha pramANita hotA hai| Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25. mahimA-makaranda AcArya mANikyanandi AcArya mANikyanandi kI gaNanA diggaja vidvAno me hotI hai| ve nandi sagha ke AcArya ye| vindhyagiri ke zilAlekho meM eka zilAleya zaka sa0 1320 I0 sa01368 kA hai| usame nandi sagha ke ATha AcAryoM meM eka nAma mANikyanandi dhArA nareza bhoja kI vidvAn maDalI meM mahAprabhAvI AcArya mANikyanandi vizeSa sammAna prApta the| ve prAJjala pratimA ke dhanI the| ve nyAyazAstra ke adhikRta vidvAn the aura AcArya akalaka ke gabhIra nyAya granyo ke adhyetA the / AcArya vidyAnanda kI pramANa parIkSA, pana parIkSA Adi kRtiyo kA bhI unake mAnasa para paryApta prabhAva thaa| AcArya akalaka ke sAhitya ke mahArNava kA manthana kara unhone 'parIkSA mukhagranya' kI racanA kii| yaha granya nyAya-jagat kA divya alakAra hai| prameyaratnamAlA ke TIkAkAra laghu ananta vIrya ne isa grantha ko nyAyavidyA kA amRta mAnA hai| isakI sUtramayI bhApA AcArya jI ke gabhIra jJAna kI paricAyikA hai| gautama ke nyAyasUtra eva diDa nAga ke nyAyamukha kI taraha samagra jaina nyAya ko sUtrabaddha karane vAlA yaha eka alaukika grantha hai| isakI sakSepaka zailI apane Dhaga kI nirAlI aura nitAnta navIna hai / vAdideva sUri kI kRti 'pramANa naya tattva lokAlakAra' aura hemacandra kI 'pramANa mImAsA' isa kRti se pUrNa prabhAvita pratIta hotI hai| AcArya prabhAcandra ne isI grantha para prameya kamala-mArtaNDa nAmaka vizAla TIkA likhI hai aura apane ko unakA ziSya ghopita kiyA hai / apabhraza kAvya 'sudasaNa cariu' ke racanAkAra muni nayanandi bhI unake vidyAziSya the| apane isa grantha meM nayanandi ne mANikyanandi ko mahApaDita kA savodhana dekara Adara prakaTa kiyA hai| prabhAcandra aura mANikyanandi kA sAkSAt guru-ziSya-sambandha hone ke kAraNa vividha pramANo ke AdhAra para mANikyanandi kA samaya vI. ni0 1520 se 1580 (vi0 sa0 1050 se 1110) taka kA anumAnita kiyA hai| Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26. nyAya-niketana AcArya abhayadeva AcArya kAlaka kI bhAti kaI AcArya abhayadeva nAma se prasiddha hai / uname vAdamahArNava ke TIkAkara AcArya abhayadeva rAjagaccha ke the| vaidika darzana ke vidvAn rAjA alla ko prativodha dene vAle AcArya pradyumna unake guru the| AcArya pradyumna 'candra gaccha' ke the| rAjA muja ke udbodhaka dhanezvara sUri AcArya abhayadeva ke ziSya the| muja rAjA ke kAraNa hI candra gaccha 'rAjagaccha' ke nAma se prasiddha huA thaa| nyAya ke kSetra meM vizeSajJatAprApta hone ke kAraNa AcArya abhayadeva ko 'nyAyavanasiMha' aura 'tarka paJcAnana' kI upAdhiyA prApta huii| ve gambhIra sAhityakAra bhI the / unhone mahAprAjJa AcArya siddhasena divAkara ke 'sammati tarka' grantha para 25000 zloka parimANa 'tattvavodhinI' nAmaka suvizAla TIkA likhii| yaha TIkA jaina nyAya aura darzana kA pratinidhi grantha hai| isa gratha me AtmA-paramAtmA, mokSa Adi vividha vipayo ko yuktiyukta prastuta kiyA gayA hai| apane se pUrvavartI aneka dArzanika grantho kA sadohana kara AcArya abhayadeva ne isa grantha kA nirmANa kiyA thaa| ise paDhane se darzanAntarIya vividha jJAna-binduo kA bhI sahaja paThana ho jAtA hai| isa TIkA kA dUsarA nAma 'vAda mahArNava bhI hai / isa para AcArya vidyAnanda ke grantho kA vizeSa prabhAva hai| anekAnta darzana kI prasthApanA me vibhinna pakSo kA sparza karatI huI 'tattva bodhinI' TIkA paravartI TIkAkAro ke lie bhI sabala AdhAra banI hai| acArya prabhAcandra kRta 'prameya kamala mArtaNDa' aura abhayadeva kRta 'sanmati sUtra TIkA'me kevalI bhukti, strI-mukti Adi vipayo para svasampradAyagata mAnyatA kA samarthana aura paramata kA nirasana hote hue bhI eka-dUsare dvArA pradatta yuktiyo kA paraspara koI prabhAva parilakSata nahIM hotaa| ata ho sakatA hai ye dono AcArya samakAlIna the| inako racanA karate samaya eka-dUsare kA grantha upalabdha nahIM thaa| nyAyaniketana, kuzala TIkAkAra, niSNAta dArzanika AcArya abhayadeva kA samaya vI0ni0 1545 se 1620 vikrama kI 11vI0 zatAbdI kA uttarArddha aura 12vI zatAbdI kA pUrvAddha (vi0 1075 se 1150) anumAnita kiyA gayA hai / Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27. zAradA-sUnu AcArya vAdirAja digambara paramparA me AcArya vAdirAja prabhAvaka AcArya hue the / ve tarkazAstra ke niSNAta vidvAn the / unakA sambandha draviNa yA dramila magha kI arugala zAkhA se thA / vAdirAja sUri kA mUla nAma abhI bhI ajJAta hai / itihAsa ke pRSTho para unakI prasiddhi vAdirAja ke nAma se hai / sambhavata vAdirAja kI sajJA unhe vAdakuzalatA ke kAraNa prApta huI hai / paTtakaM sanmukha, syAdvAda- vidyApati, jagadeka mallavAdI jaisI mahAn upAdhiyA unake vaiduSya ko prakaTa karatI haiM / AcArya vAdirAja ucca koTi ke kavi bhI the| unakI gaNanA AcArya somadeva ke sAtha kI gaI hai| unakI yogyatA kA pUrA paricaya nagara tAlukA ke zilAlekha na0 39 me prApta hotA hai / madasi yadakalaka kIrtane dharmakItirvacasi surapurodhA nyAyavAde'kSapAka / prastuta zilAlekha ke AdhAra para ve sabhA me akalaka viSaya vivecana me dharmakIrti, pravacana me vRhaspati aura nyAya meM naiyAyika gautama ke samakakSa the / vAdirAjamanuzAbdika loko vAdirAjamanutArkika siddha / usa yuga ke vaiyAkaraNa aura tArkika jana vAdirAja ke anuga the / ve cAmatkArika prayoga bhI jAnate the / janazruti ke anusAra eka bAra apane bhakta kA vacana rakhane ke lie unhoMne mantrabala se apane kuSTa roga ko chipAkara deha ko svastha kaJcana varNa vanA liyA thA / dakSiNa ke solakI vaza ke vikhyAta nareza jayasiMha (prathama) kI sabhA me unakA paryApta sammAna thA / AcArya vAdirAja ne vividha sAmagrI se paripUrNa kaI granthoM kI racanA kI // vartamAna me unake 5 grantha upalabdha hai / Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya nyAya vinizcaya vivaraNa yaha granya bhaTTa akalaka ke nyAya vinizcaya granya kA 20 sahasra zloka parimANa bhASya hai| pramANa nirNaya isa grantha ke cAra adhyAya hai eva pratyakSa, parokSa Adi pramANo kI samucita sAmagrI isame upalabdha hai| yazodhara carita yaha eka sarga kA laghukAya khaNDakAvya hai / isake mAtra 266 padya hai| ekIbhAva stotra yaha 25 padyo kA stotra haiM / isame AcArya vAdirAja ke AsthAzIla jIvana kA pratibimba jhalakatA hai| pArzvanAtha stotra yaha ucca koTi kA kAvya hai| isake 12 sarga hai| AcArya vAdirAja ke prakANDa pANDitya ke darzana isa grantha me hote haiN| adhyAtmASTaka isa grantha kI sajJA se spaSTa hai, isa kRti meM 8 padya haiN| yaha racanA nirvivAda rUpa se AcArya vAdirAja kI pramANita nahI hai| trailokyadIpikA yaha karaNAnuyoga grantha hai| vidvAno kA anumAna hai-yaha racanA bhI AcArya vAdirAja kI honI caahie| __ AcArya vAdirAja apane yuga ke diggaja vidvAn the| kuzala vAdI the| pArzvanAthacaritna kI racanA unhone I0 sa01025 me kI thii| ata unakA samaya vI0 ni0 1552 (vi0 1082) ke AsapAsa kA pramANita hotA hai| Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28. ziva-sukha-Alaya AcArya zAnti vAdivatAla gAntyAcArya prazasta TIkAkAra the| ve rAdhanapura ke pArzvavartI unnAtAyu gAva ke nivAsI dhanadeva ke putra the| unakI mAtA kA nAma dhanazrI thaa| zAntyAcArya ke gRhastha jIvana kA nAma bhIma thaa| cAndrakula-yArApadra gaccha ke nAcArya vijayasiMha tari ke pAsa unakI dIkSA huii| mithyAdRSTi vyaktiyoM ke lie udagra pratibhAvalasampanna bhIma, yathArtha meM hI bhIma the / unakA dIkSA nAma zAnti huaa| AcArya savadeva aura jamayadeva te unhoMne vividha prakAra kA prazikSaNa paayaa| AcArya vijayasiMha dvArA bhAcAryapada para alakRta hokara unakA sArA uttarAdhikAra saphalatApUrvaka zAntyAcArya ne sbhaalaa| prakADa pADitya kA paricaya dekara pATaNa ke mahArAja bhIma kI sabhA meM kavIndra aura vAdI cakarI kI unhone upAdhiyA prApta kii| rAjA bhoja kI sabhA meM 84 vidvAnoM ke sAtha zAstrArya kara vijaya kI varamAlA phnii| vAdIjano me vetAla kI taraha pramANita hone se rAjA bhoja ne vAdivetAla kA pada lekara unako sammAnita kiyaa| zAntyAcArya ke battIsa vidvAn ziSya nyAya vipaya ke pAThI the| unhe zAntyAcArya svaya pramANazAstra-sambandhI prazikSaNa dete the| AcArya jI kI adhyApana paddhati ne AcArya municandra ko prabhAvita kiyaa| ve bhI unakI maDalI meM praviSTa hokara pramANazAstra ke vidyArthI vana gae the| ye municandra pramANanayatattvAlokAlakAra ke racanAkAra AcArya vAdideva ke guruye| jaina vidvAn dhanapAla kI tilaka-majarI para unhone samucita samIkSA kI aura usa para TippaNI bhI likhii| TIkA sAhitya meM unakI 'ziSyahitA' TIkA bahuta prasiddha hai| prAkRta kayAnako kI bahulatA ke AdhAra se ise 'pAiya TIkA' bhI kahate hai| isame pAThAntaro aura arthAntaro kI pracuratA hai| kathAnaka bahuta sakSipta zailI meM likhe gae haiN| mUlapATha aura niyukti dono kI vyAkhyA karatI huI yaha TIkA 18000 zloka parimANa hai| isame 557 gAthAe niyukti kI haiM / sthAna-sthAna para vizepAvazyaka bhASya kI gAthAo kA tathA dazavakAlika sUtra kI gAthAo kA prayoga bhI huA hai| kahI-kahI bhata hari ke zloka bhI uddhRta haiN| Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya bhApA aura zailI kI dRSTi se bhI yaha atyuttama TIkA mAnI gayI hai| uttarAdhyayana sUtra para aba taka jitanI TIkAo ke nAma upalabdha hai unameM yaha TIkA zIrSasthAnIya hai / ise vAdI rUpI nAgendro ke lie nAgadamanI ke samAna mAnA hai| zAntyAcArya kA pAdArpaNa atima samaya me upAsaka yaza ke putra 'soDha' ke sAya giranAra parvata para huaa| unakA vahI paccIsa divasIya anazana ke sAtha vI0ni0 1566 (vi0 1066) jyeSTha zuklA navamI magalavAra ko svargavAsa ho gayA thaa| AdhAra-sthala 1 ahillapure shriimdbhiimbhuupaalssdi| __ zAntisUri kavIndro'bhUd vAdicakroti vizruta // 21 // (prabhA0 carita, patAka 133) 2 vizvadarzanavAdIndrAn sa rAjJa parpadi sthita / jigye caturazIti ca svasvAmyupagamasthitAn // 47 // (prabhA0 carita, patrAka 134) 3 vAdivetAlaviruda tadapA pradade nRpa // 56 // (prabhA0 carita, panAka 134) 4 atha pramANazAstrANi ziSyAn dvAtriMzata tadA / adhyApayanti zrIzAntisUrayazcaityasasthitA // 7 // (prabhA0 carita, pannAka 135) 5 kathA ca dhanapAlasya tairazodhyata nistupam // 56 // (prabhA0 carita, patAka 134) 6 uttarAdhyayananathaTIkA zrIzAntisUribhi / vidaghe vAdinAgendrasannAgadamanIsamA // 6 // (prabhA0 carita, panAka 135) 7 zrI vikramavatsarato varSasahasra gate saSaNNavatI (1066) / zucisitinavamIkujakRttikAsu zAntiprabhorabhUdastam // 130 // (prabhA0 carita, patnAka 137) Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26. prabhApuJja AcArya prabhAcandra AcArya prabhAcandra digamvara paramparA ke prabhAvaka AcAryoM meM nyAya ganyo ke samyak vyAkhyAkAra AcArya the| paramAra nareza bhoja eva jayasiMha deva ke ve samakAlIna the| rAjA bhoja kI mamA me unako sammAnapUrNa sthAna prApta thaa| AcArya prabhAkara kA jaimA nAma thA vaisI hI unakI nirmala sAhityika prabhA yii| sAhityakSetra meM unhoMne TIkA gantho kI racanA adhika kI hai| tattvArtha vRttipada, vivaraNa zAkaTAyana nyAsa, zabdAmbhoja bhAskara, pravacanasAra, saroja bhAskara, ratna karaNDa zrAvakAcAra TIkA, samAdhi tatra TIkA Adi bahuvidha TokA sAhitya kI racanA kii| __gadya-ArAdhanA kathAkoza unakI svatana kRti hai| isame aneka dhArmika kayAe prastuta kI gayI hai| zabdAmbhoja bhAskara granya jainendra vyAkaraNa kI vistRta vyAkhyA hai| vartamAna meM yaha pUrNa rUpa se upalabdha nahIM hai| puSpadata kRta mahApurANa para unhone TippaNa bhI likhA hai| TippaNa kI zailI sakSipta eva sAragabhita hai| nyAya kumudacandra eva prameyakamalamArtaNDa jaise vRhadkAya TIkA granyo kA nirmANa kara unhone nyAya viSaya ko paripuSTa kiyA hai| nyAyakumudacandra bhaTTa akalaka kI laghIyastrayI para 16000 zloka parimANa cyAkhyA hai| isameM dArzanika vipayo kI gambhIra sAmagrI upalabdha hai| rAjyakAla meM unhoMne 12000 zloka parimANa grantha 'prameyakamalamArtaNDa' kI racanA kI thii| AcArya prabhAcandra utkRSTa jJAna-pipAsu the| nyAyavidyA ko grahaNa karane ke lie ve vidyAkendra dhArA nagarI meM Ae aura AcArya mANikyanandi se prabhAvita hokara vahI rahane lge| unakI 'prameyakamalamArtaNDa' TIkA AcArya mANikyanandi ke 'parIkSAmukha' grantha para hai| AcArya mANikyanandi kI 'parIkSAmukha' kRti se prabhAvita hokara unhone isI sthAna para prameyakamalamArtaNDa kI racanA kI thii| pramANa-prameya ko vistAra se prastuta karane vAlA yaha grantha 12000 zloka parimANa hai / rAjA bhoja ke rAjyakAla me isa grantha kI racanA huI thii| prastuta grantha Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya kI prazasti me AcArya prabhAcandra ne AcArya mANikyanandi kA gururUpa me smaraNa kiyA hai| zravaNabelagola ke zilAlekha na0 40-55 me AcArya prabhAcandra ke padmanandi siddhAta aura caturmukhadeva-ye do guru aura mAne gae hai| mANikyanandi unake nyAya-vidyA guru the| itihAsakAro kA anumAna hai-ina dono kA sAkSAt guru-ziSya-sambandha thaa| ___ kaI itihAsakAro kA abhimata hai-AcArya prabhAcandra ne tIna yA cAra grantho kA hI nirmANa kiyA hai| ____ AcArya vAdideva ke syAdvAda-ratnAkara grantha me prameyakamalamArtaNDa kA sarvaprathama ullekha prApta hotA hai para AcArya vAdirAja ke grantho me ullikhita vidyAnanda Adi jaina vidvAno ke sAtha prabhAcandra kA nAma nahIM hai| isa AdhAra para nyAyakumudacandra prastAvanA me prastuta prabhAcandra kI antima avadhi I0 1150 ke lagabhaga svIkRta huI hai| Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30. siddhAnta-cakravartI AcArya nemicandra nijJAna-pAnI namindrasambara mArA the| ve gagavazIya rAjamAla ke pradhAna navI vAna rAma ke guru the| nAgaya manApati thaa| usake hAtha meM tanagAra aura ya ma nAhimA pApana garitA kii| ugane aura mamarAgapa meM pare hokara gurgama, nApitA nA bhArI ugAdhiyoM ko prApta piyA, dUsarI ora yaha dhajanatA bhI pAyAmampUrNa dakSiNa meM umA adhyAtma kI nahara prasArita ra nAmana kAsnA AyA thaa| cAmuhagaya kI isa dhAnika pravRti meM preranAgA micandra meN| __nAnuharAya ne svapna ma nITa na yonI kI pratimA tI thii| yaha prabhAva nI prAcArya negindra kAhI thaa| ___ AcArya nemicandra ke pIche misAnta-capavanI ko upAdhi unake agAdha maiddhAntika jJAna kI nAka hai| camavartI cakra dvAga pahapI para pijaya prApta karatA hai| isI taraha vigadamani phenA meM mahAnika mAna para unapI vijaya huii| dharalA, jayadhavalA kA jApAra kara gomadramAra, nilophasAra, navidhamAra-kSapaNamAra Adi kaI gantha unhoMne lio| iname prAkRta aura zaurasenI tAmammizraNa hai| __ gomaTTamAra unakI yasa pramida kRti hai| isakI racanA unhoMne zravaNabalagola meM baiThakara kI thii| cAmudarAya ne usa para karNATakIya TIkA tikhii| gomaTTamAra ke atiriNata labdhimAra jora dravyamagraha mI unake prAmANika grantha mAne gae hai| middhAnta-cakravartI nemicandra vIra nirvANa kI 16vI zatAbdI (vi0 11vI) ke AcArya mAne gae hai| Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31. jaga-vatsala AcArya jinezvara kharataragaccha ke praNetA AcArya jinezvara sUri navAgI TIkAkAra abhayadevasUri ke guru the| vardhamAna sUri va jinezvara sUri dono bhAI the| brAhmaNa parivAra me unhone janma liyaa| unakA nAma zrIdharava zrIpati thaa| eka bAra ve mAlava pradeza kI dhArA nagarI me pahuce / rAjA bhoja kI dhArA nagarI atyanta sundara aura darzanIya thii| usakA apAra vaibhava zaila-zikharo ko chU rahA thaa| zrIsampanna zreSThI lakSmIdhara usI nagarI kA khyAti prApta zreSThI thaa| ___ eka dina usake ghara Aga laga gyii| dIvAro para likhe hue sundara zikSAtmaka zloka miTa ge| lakSmIdhara isa ghaTanA se cintita huaa| zrIdhara, zrIpati unake ghara para phuce| zreSThI ne ghaTanA-prasaga para carcA karate hue kahA-"gRha-vinAza se bhI adhika cintA dIvAro para ullikhita sAhitya-sampatti ke kho jAne kI hai|" dono vidvAno ne kahA- "hama kala bhikSArtha Apake ghara para Ae tava ina zloko ko paDhA thA / hame ve pUrNata yAda hai|" unhone tatkAla sAre zloka sunA die / lakSmIdhara unakI pratibhA para atyanta prasanna huA aura socA-'ina dono se jaina darzana kI mahAn prabhAvanA ho sakatI hai| paryApta sammAna dekara zreSThI ne unako apane ghara para rakha liyaa| ___ lakSmIdhara pradyotana sUri ke ziSya vardhamAna sUri kA parama bhakta thaa| eka dina vardhamAna sUri dhArA nagarI meM Ae / lakSmIdhara ke sAtha dono vidvAn bhI vandanArtha vardhamAna sUri ke pAsa Ae aura unake vyaktitva se prabhAvita hokara dIkSita ho ge| unakI dIkSA me lakSmIdhara zreSThI kI prabala preraNA thii| yugala bhrAtA dIkSA lene ke vAda jinezvara va buddhisAgara ke nAma se prasiddha hue| caritra-dharma kI ArAdhanA ke sAtha jJAnArAdhanA meM bhI unhone apane ko vizeSa rUpa se niyukta kiyA / yugma bandhuo ke bhautika sAmarthya eva gaNa-sacAlana kI yogyatA para prasanna hokara AcArya vardhamAna sUri ne unheM AcArya pada para maDita kiyA eva jinezvara sUri ko apanA uttarAdhikArI bnaayaa| vardhamAna sUri ke Adeza se gujarAta ke mahArAja durlabharAja kI sabhA meM pahuca Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaga vatmala AcArya jinezvara 267 vara caityavAsiyo ko nAntrArtha meM parAjita kara denA jinezvara sUri kI prabala kSamatA kA sUcaka thaa| dazavekAlika sUtra ke jAdhAra para uname sAdhvAcAra sahitA kA vivejana sunakara durlabharAja prabhAvita hue| unhoMne paratara kI upAdhi se unako upamita kiyA / tabhI ne inakA sampradAya 'kharataragaccha se sambodhita hone lagA / kharatara zabda unakI kaThora AcAra paddhati kA sUcaka hai| yaha ghaTanA jinezvara sUri ke jAcArya pada prApti ne pUrva po0ni0 1580 (vi0sa0 1070) ke AsapAsa kI hai| kharataragaccha gurvAvani ke anusAra yaha samaya vI0 ni0 1464 (vi0 sa0 1024) hai / ' mahAparAkramI rAjA vanarAja ke samaya se hI pATaNa meM caityavAsiyo kA davadavA hone ke kAraNa suvihitamAgoM muniyoM ke lie vahA praveza pAnA kaThina yA / jinezvara sUri ko isa zAstrArtha - vijaya ke bAda yaha samasyA miTa gayI / sabake lie vahA AnA-jAnA sugama ho gayA / jAcArya jinezvara sUri jI ke zAsanakAla meM abhayadeva, dhanezvara, prasannacandra, dhamadeva, sahadeva nAdi aneka vyaktiyoM ne dIkSA grahaNa kii| eka bAra jinezvara sUri jI kA padArpaNa 'jAzApalI' me huaa| vahA vI0 ni0 1552 se 1555 ( vi0 1002 me 2005) taka ke samaya me lIlAvatI, kathAkopa, vIracaritra, paJcanigI prakaraNa nAdi kaI granthoM kI racanA kara unhone mahAn sAhityika sevA kii| unakI vI0 ni0 1550 (vi0 1080) kI haribhadra ke apTako para nirmita TIkA sAhitya jagat kI amUlya kRti bnii| unhone yaha racanA jAlaura me kI thii| ina kRtiyo ke samaya ke AdhAra para AcArya jinezvara sUri vIra nirvANa kI 16 vI zatAbdI (vi0 11 ) ke AcArya siddha hote haiM / AdhAra-sthala samaya cavIse (2) vacchare te AyariyA macchAriNo hAriyA / jiNesarasUriNA jiya / rannA tuTTeNa paratara viruda dinna / tao para parataragaccho jAno / (parataragaccha vRhad gurvAvali, patAka 60 ) Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32. AsthA-Alambana AcArya abhayadeva ( navAgI TIkAkAra) 1 navAgI TIkAkAra AcArya abhayadeva kharataragaccha se savadhita the / ve AcArya jinezvara sUri ke ziSya the| unakA janma vI0 ni0 1542 ( vi0 1072) me huA | itihAsa prasiddha gujarAta kI dhArA nagarI unakI janmabhUmi thI / mahIdhara zreSThI ke ve putra the / unakI mAtA kA nAma dhanadevI thA / vAlyakAla me guru se vodha prApta kara unhone dIkSA grahaNa kii| Agamo kA gambhIratA se adhyayana kiyA / grahaNa aura Asevana rUpa vividha zikSAo se sapanna hokara mahAkriyAniSTha zramaNa abhayadeva zAsana ambhoja ko vikasita karane ke lie bhAskara kI taraha AbhAsita hone lage / AcArya vardhamAna ke Adeza se jinezvara sUri ne unheM AcArya pada se alakRta kiyA / AcArya abhayadeva siddhAtoM ke gambhIra jJAtA the / eka vAra dhyAna me baiThe the / TIkA racanA kI anta preraNA unake mana meM utpanna huii| prabhAvaka carita Adi grantho ke anusAra yaha preraNA zAsana devI kI thii| nizItha kAla me dhyAnasya abhayadeva ke sAmane devI prakaTa hokara bolI - "mune / AcArya zIlAka eva koTyAcArya viracita TIkA sAhitya me AcArAga aura sUtrakRtAga Agama kI TIkAe surakSita hai / avaziSTa TIkAe kAla ke duSprabhAva se lupta ho gaI haiM / ata isa kSatipUrti ke lie saMgha - hitArtha Apa prayatnazIla baneM eva TIkA- racanA kA kArya prArambha kare / antarmukhI AcArya abhayadeva bole "devI / mere jaise jaDamati vyakti dvArA sudharmA svAmI kRta Agamo ko pUrNata samajhanA bhI kaThina hai| ajJAnavaza kahI utsUna kI prarUpaNA ho jAne para yaha kArya utkRSTa karmavandhana kA aura ananta sasAra kI vRddhi kA nimitta bana sakatA hai| zAsana devI ke vacano kA ullaghana karanA bhI ucita nahI haiM, ata tumhAre dvArA prApta saketa para kiMkartavyavimUDha jaisI sthiti mere me utpanna ho gayI hai / " AcAryaM abhayadeva ke asatulita mana ko samAdhAna pradAna karatI huI devI ne Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * AsthA-Alamvana AcArya abhayadeva 266 nivedana kiyA- "manIpi mAnya / siddhAMto ke samucita artha ko grahaNa karane me sarvathA yogya samajhakara hI maiMne Apase isa mahattvapUrNa kArya kI prArthanA kI hai / Agama pATho kI vyAkhapA me jahA bhI Apako sandeha ho usa samaya merA smaraNa kara lenA / maiM sImadhara svAmI me pUchakara Apake prazno ko samAhita karane kA prayatna karUgI / " AcArya abhayadeva ko zAsana devI ke vacanoM se satoSa milA / Agama jaise mahAn kArya me tapobala kI zakti Avazyaka hai| yaha soca nairantarika AcAmla tapa (Ayavila) ke sAtha unhoMne TIkA racanA kA kArya prArambha kiyA / ekaniSThA se ve apane kArya me lage rhe| unakI satata zramaparAyaNatA no bhago kI TIkAo ke garimAmaya nirmANa me saphala huI / Atmavala ananta hotA hai, para zarIra kI zakti sImita hotI hai / nairantarika AcAmla tapa jora rAtri jAgaraNa se unheM kuSTa roga ho gayA / virodhI jano me japavAda prasArita huA-- kuSTa roga utsUla kI prarUpaNA kA pratiphala hai| zAsana devI ruSTa hokara unheM daDa de rahI hai / lokApavAda sunakara AcArya abhayadeva kA vizvAsa bhI DolA / antacintana claa| rAtri ke samaya AcArya abhayadeva ne dharaNendra kA smaraNa kiyA / zAsanahitaiSI dharaNendra ne nidrAlIna AcArya abhayadeva ke zarIra ko jihvA se cATakara unhe svasya banA diyA / svapnAvasthA me AcArya abhayadeva ko pratIta huA - vikarAla kAla mahAdeva ne mere zarIra ko AkAnta kara liyA hai| isa svapna ke AdhAra para AcArya abhayadeva ne socA- 'merA AyuSya kSINaprAya hai, ata anazana kara lenA ucita hai / ' svapnAvasthA meM AcArya abhayadeva ke sAmane dharaNendra puna prakaTa hokara volA-'maiMne hI Apake zarIra ko cATakara kuSTa roga ko zAnta kara diyA hai / " zAsana - prabhAvanA me pratikSaNa jAgarUka AcArya abhayadeva ne kahA"devarAja | mujhe mRtyu kA bhaya nahI hai, para mere roga ko nimitta banAkara pizunajano ke dvArA pracArita dharma-sagha kA apavAda dusahya ho gayA thaa|" dharaNendra ke nivedana para zrAvaka saMgha ke sAtha AcArya abhayadeva stambhana grAma mai gae / jayatihu nAmaka battIsa zloko kA stotra rcaa| isa stotna- racanA se stambhana grAma ke nikaTa se DhikA nadI ke taTa para pArzvanAtha kI pratimA prakaTa huI thii| yaha pratimA Aja bhI khabhAta me vidyamAna hai / dharmasaMgha kI gauravavRddhikAraka isa ghaTanA se janApavAda miTa gyaa| loga abhayadeva kI prazasA karane lage / dharaNendra ne stotra kI do prabhAvaka gAthAo ko lupta kara diyA / Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya kharataragaccha vRhada gurvAvali grantha ke anusAra gujarAta ke khabhAta nagara me TIkA- racanA se pUrva hI AvArya abhayadeva kuSTa roga se AkrAnta ho gae the / zAsana devI ke dvArA TIkA racanA kI prArthanA kie jAne para AcArya abhayadeva ne kahA - "devI / maiM isa galitAga zarIra se sUtra TIkA karane meM samartha nahI hU / " zAsanadevI ne kahA - "Arya | Apa cintA na kreN| navAgI sUtro ke racanAkAra eva jaina darzana ke mahAn prabhAvaka Apa vanoge / " vividha tIrthaMkalpa ke anusAra AcArya abhayadeva ko khabhAta grAma me atisAra roga ho gayA thA / roga ko vaDhate dekha unhoMne anazana kI bAta socI / nikaTavartI gAvo se pAkSika pratikramaNArthaM Ane vAle zrAvaka samAja ko do dina pahale hI 'micchAmi dukkaDa' pradAnArthaM vizeSa rUpa se sUcita kara diyA gayA thA / prApta sUcanA ke anusAra tayodazI ke dina zrAvaka ekatrita hue / umI rAtri ko zAsana devI ne prakaTa hokara AcArya abhayadeva ko TIkA racanA kI preraNA dI / devI kI prArthanA se sasagha vAhinI para ArUDha hokara abhayadeva khabhAta gae / seDhikA nadI taTa para stotra kI racanA kI / pArzvanAtha kI pratimA prakaTa huii| jaina darzana kI mahatI prabhAvanA huii| abhayadeva kA kuSTa roga khatma ho gayA / zarIra suvarNa kI taraha camaka utthaa|" jaina zAsana kI atizaya prabhAvanAkAraka yaha ghaTanA pravala prasannatA kA nimittabhUta hone ke kAraNa ise manovaijJAnika bhUmikA para AcArya abhayadeva ke rogopazAnti kA pramukha hetu mAnA jA sakatA hai / svAsthya lAbha prApta karane ke bAda AcArya abhayadeva ne pAraNa me TIkAracanA kA kArya kiyA thA / TIkA lekhana meM unhone khaTikA kA upayoga kiyA thA / prabhAvaka caritra ke anusAra TIkA sAhitya kI pratilipiyo ko taiyAra karAne kA kArya tAmralipti AzApallI dhavalakka nagarI ke caurAsI tattvajJa sudakSa zrAvako ne kiyA / ' isa kArya me tIna lAkha dramaka ( mudrA - vizeSa ) lage the jisakI vyavasthA zrI bhUpati ne kI thI / zAsana devI ke dvArA yaha dravya rAzi pradAna kI gayI thI, 'aisA ullekha prabhAvaka-caritra aura purAtana prabandha - sagraha - ina dono grantho me hai / kharataragaccha vRhada gurvAvali ke anusAra isa kArya me pAlhaudA grAma ke zrAvako kA mahattvapUrNa anudAna rahA hai / TIkA sAhitya racanA kA kArya sampanna karane ke bAda AcArya abhayadeva pAlhaudA grAma me viharaNa kara rahe the| vahA sthAnIya zrAvaka samAja ke sAmane sakaTa kI ghaDI upasthita ho gayI thI / mAla se bhare unake jahAja samudra me DUbane ke samAcAra pAkara zrAvaka khinna the / yathocita -samaya para ve dharma sthAna me nahI pahuca pAe / AcArya abhayadeva svayaM unakI bastI Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AsthA-nAlambana AcArya abhayadeva 301 meM darzana dene gae aura unhoMne pUchA-"zrAvako / vandana-velA kA atima kaime humA?" zrAvako ne namra hokara mAla-bhare jahAjI ko samudra meM naSTa ho jAne kA cintAjanaka vRttAnta kaha sunaayaa| AcArya abhayadeva bole-"dhaavko| cinnA mata karo, dharma ke pratApa se saba ThIka hogaa|" AcArya abhayadeva ke ina zabdo se sabako satopa milaa| dUsare dina surakSita mAla mila jAne kI sUcanA pAkara sabako atyadhika prasannatA huii| AcArya abhayadeva ke pAma jAkara samaveta svara meM zrAvako ne nivedana kiyA"isa mAna ko vikrI se jo bhI lAbha hame prApta hogA, usakA ardhAza bhAga TIkAsAhitya ke lekhana kArya me vyaya kreNge|" ina dhAvako dvArA pradatta dhanarAzi se TIkA mAhitya kI aneka pratilipiyA nirmita huii| tatkAlIna pramukha AcAryoM ke pAsa kaI sthAno para unakA TIkAmAhitya pahucAyA gyaa| AcArya abhayadeva kI marvatra pramiddhi huI loga kahane sage-"siddhAnta pAragAmI, Agama sAhitya ke niSNAta vidvAna AcAya abhayadeva hai|" ___ AcArya mudharmA ke Agama sAhitya ke gUDAyoM ko samajhane ke lie AcArya namayadeva kI TIkAe kujI ke samAna mAnI gayI haiN| ye TIkAe sakSipta aura zabdArtha-pradhAna hai / yathAvazyaka inameM kahIM-kahIM vipaya kA paryApta vivecana, saddhAtika tattvo kI abhivyaktipA, dArzanika carcAe, kayAnako ke mata-matAntaro tathA pAThAntaro ke ullekha aura sAmAjika, rAjanayika aneka zabdo kI parimApAe prastuta kI gayI haiN| AcArya abhayadeva kA TIkA sAhitya vizAla parimANa meM hai| kaI TIkAo me unhone mamApana-kAla kA sakaita bhI diyA hai| sthAnAga kI vRtti kA samApana agitasiMha sUri ke ziSya yazodevagaNI kI sahAyatA se vi0 sa0 1120 meM pATaNa meM huA thaa| yaha TIkA 14250 zloka parimANa hai| samavAyAga vRtti 3575 zloka parimANa hai| isakA samApana bhI vi0 sa0 1120 me huA hai| ____ vyAkhyA prajJapti vRtti 18616 zloka parimANa hai| AcArya zIlAka ke atirikta abhayadeva sUri se pUrva kisI ne isa vizAla granya para TIkA likhane kA sAhasa nahIM kiyA thaa| ata kAla-prabhAva se zIlAka kI TIkAjo ke lupta ho jAne ke bAda isa sUtra kI vyAkhyA meM lekhanI uThAne vAle abhayadeva sUri savaprathama TIkAkAra ye / inakI yaha TIkA vi0 sa0 1128 meM sampanna huI thii| jJAtA dharmakathA vRtti 3800 zloka parimANa hai| yaha sUtrasparzI zabdArthapradhAna vRtti hai| isakA parisamApana vi0 1120 vijayAdazamI ke dina pATaNa Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya me huA thaa| ___ upAsakadazAga vRtti 812 zloka parimANa, antakRddazA vRtti 869 zloka parimANa, prazna vyAkaraNa vRtti 4600 zloka parimANa, vipAka vRtti 600 zloka parimANa he / ago ke atirikta eka hI vRtti upAga para likhI hai| yaha vRtti 3125 zloka parimANa hai| upAga sahita ina vRttiyo kA kula parimANa 50766 zloka parimANa hai| inake yathAvazyaka sazodhana karane kA zreya TIkAkAra ne Agama paramparA ke vizeSajJa saMgha-pramukha, nivRtti-kulIna droNAcArya ko diyA hai| __ ina TIkAo meM tIna TIkAe-sthAnAgavRtti, samavAyAgavRtti, jJAtAdharmakathA vRtti vi0 1120 me sampanna huI hai| ina tIno kA parimANa 21625 zloka hai| eka varSa meM itanI vizAla sAhityanidhi kA nirmANa kara lenA unakI zIghra racanAtmaka zakti kA paricAyaka hai| AcArya abhayadeva ne Agamo para TIkAe likhakara hI satoSa nahIM kiyaa| unakI lekhanI anya grantho para bhI clii| jinabhadragaNI viracita 'vizeSAvazyaka bhASya' para TIkA, AcArya haribhadra viracita poDaNaka para TIkA aura devendra sUri viracita 'zatAri prakaraNa' para TIkA AcArya abhayadeva kI TIkA sAhitya ko ananya bheTa thii| dholakA gAva me AcArya haribhadra viracita pacAsana grantha para vi0sa0 1124 meM unhoMne TIkA kI racanA kii| nigoda patizikA, paca grantha vicAra-sagrahaNI, pudgala patizikA-ye tIno grantha unake tAttvika jJAna kI sUcanA dete haiN| gujarAta ke kapaDagaja gAva me vIra nirvANa 1605 (vi01135) me unakA svargavAsa ho gyaa| __ jaina Agamo kI sugama vyAkhyAe prastuta kara TIkAkAra AcArya abhayadeva jaina samAja kI AsthA ke sudRDha Alavana bane / AdhAra-sthala 1 sa cAvagADhasiddhAnta tattvaprekSAnumAnata / vabhau mahAkriyAniSTha zrI saghAmbhojabhAskara ||7|| 2 agadvaya vinA'nyeSA kAlAducchedamAyayu / vRttayastana saghAnugrahAyAdha kurudyamam // 10 // 3 zrutvetyaGgIcakArAtha kArya duSkaramapyada / AcAmAmlAni cArabdha granthasapUrNatAvadhi // 112 // (prabhA0 carita, panAka 160) Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AsthA-Alampana AcArya abhayadega 303 4 terasIharate ca bhagipaduNoM sArANadapayAe bhayana / jagaha subaha pA? to masaraMza putta paDaNA-maome nidaa|| devoe bhapina-enAko navasusAno ummAhesu / vidha tApa, pana 104) 5 vamanAyAno bhayavassa mur3a gaya / supaNNapAnI saroro jaao| . (para0 galcha, vRhad guti, pu0 60) 6 pattana vAliptyA pAzApalyA pr| caturAzcaturagovi dhoma prAstapA ||126 // pugnakApayattInA pAsA pizagayA / pratyeka vittA mUrImA prakarma // 12 // (prabhA parita, pakSApha 165) 7 pAtAmAkapyaM pAI sasammalana gurayo gaNitA-yApattAbha / kAgavena riSyati tadadhI simAnta-lepana pArayiSyAma // (para0 ga.0, 59 gupoli, patAka 7, 8) 8 pApataMnta napAnAmeSa saratavRtta / pI mudhopadiSTepTataspatAlakAcikA // 12 // (pramA0 parita, pa. 163) Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 33. janavallabha AcArya jinavallabha jinavallabha sUri janavallabha sUri the / ve vikrama kI bArahavI zatAbdI ke AcArya the / unakA janma AzikA nagarI me huA / bacapana se hI unake mastaka para se pitA kA sAyA uTha gayA thA / mA ke sarakSaNa meM ve rahate the aura caityavAsI jinezvara sUri ke pAsa adhyayana karane jAte / adhyayana karate-karate vAlaka ke mana me vairAgya huA aura unhI ke pAsa dIkSA grahaNa kii| jinavallabha kI pratibhA se jinezvara sUri jI pahale se hI prabhAvita the / - unhone apanA uttarAdhikArI banAne hetu vizeSa prazikSaNa dene ke lie vAlamuni jinavallabha ko zramaNa jinezvara ke sAtha navAgI TIkAkAra abhayadeva sUri ke pAsa bhejaa| ve dono guru kA AzIrvAda pAkara aNahillapura pATaNa pahuce | abhayadeva sUri bhI sphUrta manIpA ke dhanI jinavallabha jaise yogya ziSya ko pAkara bahuta prasanna hue / unhone thoDe hI samaya me jinavallabha ko siddhAnta kA paragAmI vidvAn banA diyA / eka paDita ke sahayoga se jyotiSazAstra para bhI jinavallabha muni jI ne acchA adhikAra prApta kara liyA thA / adhyayana kI parisamApti para ve puna apane dIkSAguru jinezvara sUri se milane gae para aba ve unake nahI rahe the| jinavallabha ne caityavAsa ko spaSTa asvIkAra kara diyA aura abhayadeva sUri ke pAsa Akara unhone navIna dIkSA grahaNa kii| jinavallabha muni ko yogya samajhate hue bhI kisI vizeSa paristhitivaza abhayadeva sUri ne unhe AcArya pada para niyukta na kara vAcanAcArya ke rUpa me svataMtra viharaNa karane kA Adeza de diyaa| jinavallabha muni vahuta lambe samaya taka pATaNa ke AsapAsa ghUmate rahe / eka bAra ve cittoDa gae / prArambha me unakA virodha huA / dhIre-dhIre unakI vidvattA kA prabhAva jamane lagA aura unake aneka anuyAyI bane / dhArA nagarI ke rAjA naravarmadeva para bhI unakA acchA prabhAva thaa| vI0 ni0 1637 (vi0 1167) ApADha zuklA 7 ko deva bhadrAcArya ne pATaNa me jinavallabha sUri ko abhayadeva sUri ke sthAna para AcArya rUpa meM niyukta kiyA / Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janavallabha AcArya jinavallama 305 jinavallabha sari pada se pahale gaNI abhidhA se prasiddha the| apane yuga ke ve bhArI vidvAn AcArya hue| paDdarzana kiraNAvalI, nyAya, taka, pANinIya Adi vyAkaraNoM ke mUva unhe kaThApa ye| cogasI nATaka, sampUrNa jyotiSazAstra, chanda granyo ke bhI ve vizepa marmana the| ve acche gAhityakAra bhI the| unhone (1) Agamika vastu vicAra sAra, (2) zRgAra gataka, (3) praznapaSTi zataka, (6) piMDa vizuddha prakaraNa, (5) gaNadhara sAdhaM zataka, (6) pauSadha vividha prAraNa, (7) saMgha paTTaka pratikramaNa mamAcAge, (0) dharma zikSA, (9) dharmopadezamaya dvAdaza mUlaka hA prakaraNa, (10) praznottara zataka, (11) svapnApTaka vicAra, (12) citrakAvya, (13) ajita zAnti stavana, (14) bhavArivAraNa stotra, (15) jinakalyANa stotra, (16) jina caritamaya jina mtIva, (17) mahAvIra carikhamaya vIrastava Adi kaI sAragamita granthoM kI racanA kii| janavallama AcArya jinavallaga vI0 ni0 1637 (vi0 1167) kArtika kRSNA dvAdagI ko rAtri ke caturya prahara meM paramepTho dhyAna meM tallIna the| usI. avasthA meM vidiyanIya anazana ke sAtha unakA svargavAsa ho gyaa| gaNI rUpa meM unhoMne jaina darzana kI acchI prabhAvanA kii| AcAya pada ko ve kevala cAra mahInoM taka hI vibhUpina para paae| Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 urjAkendra AcArya abhayadeva (malladhArI) jayasiMha sUri ke ziSya malladhArI abhayadeva harpapurI gaccha ke AcArya the| harSapurI gaccha kA sambandha praznavAhana kula koTika gaNa kI madhyama zAkhA se thaa| gurjarAdhipati siddharAja ne unako malladhArI kI upAdhi se vibhUpita kiyaa| kucha itihAsakAro ke abhimata se isa upAdhi ke pradAtA gurjaranareza karNa the / malladhArI jI kA aneka rAjAo para prabhAva thaa| ajamera ke mahArAjA jayasiMha ne unakI preraNA se apane sampUrNa rAjya me aSTamI, caturdazI aura zuklA pacamI ke dina 'amAri' kI ghopaNA kii| bhuvanapAla rAjA ne jaina mandira ke pujAriyo se kara vasUla karanA choDA, zAkabharI ke mahArAjA pRthvIrAja aura saurASTra ke adhinAyaka kheMgAra bhI unase pravuddha hue| sahasrAdhika jainetaro ko jaina banAne kA mahattvapUrNa kArya bhI unhone kiyaa| ve vI0 ni0 1612 (vi0 1142) mAgha zuklA pacamI ke dina pArzvanAtha kI antarikSa pratimA-pratiSThA ke samaya vidyamAna the| jIvana ke antima samaya meM unhone ajamera kI dharA para 47 dina kA anazana kiyaa| gurjara nareza siddharAja anazana kI sthiti me gujarAta se calakara unake darzanArtha vahA aae| apane vyaktitva kA advitIya prabhAva janamAnasa para choDakara vI0ni0 1638 (vi0 1168) me ve svargagAmI bne| unakI zavayAtrA bhArI bhIDa ke sAtha subaha sUryodaya se prArambha huI aura sAjha taka zmazAna ghATa phucii| manIgaNa sahita mahArAjA jayasiMha zmazAna taka pahacAne ge| dera saskAra ke bAda malladhArI jI kI rAkha ko mahAn rogavinAzaka samajhakara loga apane-apane ghara le ge| jinake hAtha rAkha na lagI unhone vahA kI miTTI ko bhI prasAdarUpa me grahaNa kiyaa| ___ina prasago se malladhArI jI apane yuga ke mahAna prabhAvI AcArya siddha hote haiN| Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 35 vara varcasvI AcArya vIra vIrAcArya candragaccha kI pADilla zAkhA ke AcArya the| ve vijayasiMha sUri jI ke ziSya the| ve yogavidyA ke dhanI the| gujarAta kA rAjA siddharAja unakI vidvattA para mugdha thaa| ___aNahilla pATaNapura siddharAja kI nivAsasthalI thii| kucha samaya taka vahA vIrAcArya kA virAjanA huA / gADha mitratA ke kAraNa eka dina siddharAja ne prArthanA kI "Apako sadA-sadA ke lie yahI virAjanA hogaa| anyatra kahI ApakA vihAra merI icchA ke pratikUla hai|" vIrAcArya ne kahA-"kisI kAraNa-vizepa ke binA eka sthAna para sadA-sadA ke lie rahanA muniyo kA AcAra nahI hai| mohamUDhatA ke kAraNa rAjA ko yaha bAta mAnya nahIM huii| usane kahA-"maiM Apako kisI bhI prakAra jAne nahI duugaa|" nagara ke bAhara hara daravAje para rAjA ne kaDA paharA lagA diyaa| vIrAcArya ne yaha bAta sunii| ve rAjA ko apanI vidyA kA camatkAra dikhAnA cAhate the / sandhyA-pratikramaNa ke bAda ve mahAyoga prANavya vidyA ke dvArA vyomamArga se sIdhe pallIgrAma me pahuca ge| prabhAta me rAjA siddharAja ko isa ghaTanA kI sUcanA milii| use bahuta dukha huaa| kucha dino bAda pallI ke kucha brAhmaNa rAjA ke pAsa Ae aura unhone vIrAcArya ke pallIgrAma me padArpaNa kI tithi-vAra sahita vAta kaha sunAI / rAjA ghaTanA ko sunakara bahuta vismita huaa| usane mantriyo ke sAtha apanI nagarI me pardApaNa ke lie vIrAcArya ko AmantraNa bhejaa| gAva-nagara viharaNa karate hue sUri jI kA aNahilla pATaNapura me Agamana huaa| rAjakRta bhArI sammAna ke sAtha nagarI me sUri jI kA praveza karavAyA gyaa| vahA para govindasiMha sUri jI kI sahAyatA se vIrAcArya ne vAdIsiMha sAkhya vidvAn ko dharmacarcA me parAjita kiyaa| siddharAja ne isa prasaga para vIrAcArya ko 'jaya pana' pradAna kiyaa| mahAvodhapura me vAda-kozala para unhe rAjA ke dvAra chana-cAmara Adi bheMTa kie gae the| Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya kamalakIti nAmaka digambara vidvAna ke sAtha zAstrArtha karane me ve bhI vijayI hue| vIrAcArya ke janma va dIkSA kI tithi-miti kA ullekha nahI milatA hai, para ve vI0 ni0 1630 (vi0 sa0 1160) me vidyamAna the| AdhAra-sthala 1 zrImaccandramahAgacchasAgareratnazailavat / avAntarAkhyayA gaccha paDilla iti vizruta // 4 // (prabhA0 carita, pR0 167) 2 zrImadvijayasiMhAkhyA sUrayastatpade'bhavan / prativAdi dvipaghaTAkaTapATalalampaTA // 6 // (prabhA0 carita, pR0 167), bhUpa prAha na dAsyAmi gantu nijapurAt tu va / sUrirAha niSidhyAmo yAnta kena vaya nanu / / 13 / / ityuktvA svAzraya prAyAd sUribhUrikalAnidhi / rurodha nagaradvAra sarvAn nRpatinara // 14 // (prabhA carita, pR0 167) 4 adhyAtmayogata prANanirodhAd gaganAdhvanA / vidyAvalAcca te prApu purI pallIti sajJayA // 16 // 5 jaya panArpaNAdasyA dade teja para tadA / dravya tu ni spRhatvena spRzatyapi punarna sa // 6 // (prabhA0 carita, pR0 169) mahAvIdhapure boddhAn vAde jitvA vahUnatha / gopAlagirimAgacchan rAjJA tatrApi pUjitA // 31 // parapravAdinastaizca jitAstepA ca bhUpati / chatracAmarayugmAdi rAjacihnAnyadAnmudA // 32 // (prabhA0 carita, pR0 168) 7 vAdI kamalakIyAsya AzAmbarayatIzvara / vAdamudrAmRdabhyAgAdavajJAtAnyakovida // 78|| AsthAna siddhagajasya jihvA kanDyayAdita / vIrAcArya sa AhvAsta brahmAstra vidupA raNe // 6 // (prabhA0 carita, pR0 166) Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / 36 janapriya AcArya jinadatta kharataragaccha ke parama prabhAvaka suvihitamAna zrAcArya vinadata jinavallabha mUri ke ziSya the / vartamAna meM ve bar3e dAdA nazaka nAma se prakhgati prApta hai| unakA janma pI0 ni0 1602 (vi0 1132) jAtIya zreSThIvana meM huaa| unake pitA kA nAma vAcchirA aura mAtA kA nAma bAhuDa thA / upAdhyAya dharmaghoSa muni ke pAna unhoMne dIkSA ho / unakA dIkSA kA nAma gomacandra huaa| 1611 (02141 ) me nomacandra kI sphurita manISA para bhramaNa kA jaznavAhita thaa| mAta varSa taka pATaNa meM unhoMne jaina darzana gambhIra adhyayana kiyA aura diggaja vidvAno ke sAtha zAntrArtha kara ve vijayI bane / harisiMhAya unakI pratimA para utpanna mugdha the| unhoMne mAna viddhAto kI vAcanA ke sAtha apanI adhyayana sambandhI gAmatrI mI vinadatta vRddhi ko prasannatApUrvaka de dI thI / cittoDa me vI0 ni0 1639 (vi0 1169) vaMzAgra kRSNa paSThI zanivAra kI devAna ne unheM jAcArya pada para niyukta kiyA aura jinadatta ke nAma se unakI prasiddhi huI / pATaNa meM unheM yuga-pradhAna pada milA / AcArya jinadatta ke yuga me caityavAna kI dhAga rAjyAzraya ko prApta kara bar3e vega se baha rahI thI / suvihita vidhimArga para calane vAle jainAcAryoM ke lie yaha kaDI kamITI kA yuga thA / jinadatta sUri kI naI mUla-jUjhane dharma-vistAra ke lie naye AyAma yo / satya ke pratipAdana meM unakI nIti bahuta vizuddha thii| kisI bhI pralobhana meM Akara unhoMne utsUtra kI prarUpaNA nahIM kI / unake zAsanakAla me jainIkaraNa kA mahattvapUrNa kArya huA / jinadatta mUri ne apane magIratha prayatna se eka lAga chattIsa hajAra jaina banAkara jainazAsana kI prabhAvanA meM nayA kIrtimAna sthApita kiyA / amat tarIko se sakhyA baDhAne kA vyAmoha uname bilkula nahI thA / ve spaSTa Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya kahate-"carmarogI para bahuta-sI makkhiyA cipakatI hai, isase vedanA vaDhatI hai| adhika parivAra se kalyANa nahIM hotaa| zUkarI ke bahuta santAna hotI hai para khAne ko kyA milatA hai ? galata prakAra se zrAvako kI saMkhyA vaDhAnA kabhI zreyaskara nahI hai / sahI prativodha se banA eka zrAvaka bhI acchA hai|" saskRta, prAkRta aura apabhraza bhApA ke ve adhikArI vidvAn the| unhone ina tIno bhApAo me 'sadeha-dohAvalI' Adi aneka choTe-choTe grantho kA nirmANa kiyaa| __ mAravADa, siMdha, gujarAta, bAgaDa, mevADa aura saurASTra unake mukhya viharaNasthala the| jaina sakhyA kA vistAra unake jIvana kI abhUtapUrva dena hai| sakhyAvRddhi suvihita vidhimArga kI nIva ko majabUta karane me parama sahAyaka siddha huii| AcArya jinadatta sUri kI isa pravRtti kA anukaraNa samasta jaina samAja kara pAtA to Aja jano kI saMkhyA sabhavata kaI karoDa taka pahuca jaatii| ____ anazanapUrvaka vI0 ni0 1681 (vi0 1211) ASADha zuklA ekAdazI ke dina janapriya jinadatta sUri svargagAmI bne| Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 37. nitAta navIna AcArya nemicandra jaina vidyA ke manIpI TIkAkAra nemicandra kA pUrva nAma devendra gaNi thaa| unhoMne vi0 1126 me uttarAdhyayana para 'supavAghA' nAmaka TIkA likhI hai| isI TIkA ko prazasti meM inakA sakSipta jIvana-paricaya prApta hotA hai / unake guru kA nAma Anadeva thA / Amradeva vRhad gacchIya udyotana sUri ke ziSya the| municandra inake gurunAtA the| nemicandra sUri kA saskRta aura prAkRta dono bhApAo para mAdhipatya thaa| prAkRta meM inakA 'mahAvIra caritna' padyavaddha gratha ratna hai| isakI parisamApti vi0 1141 me anahila pATana nagara ke dohaDa zreSThI kI vamati meM huI thii| 'sunavodhA' TIkA kA nirmANa bhI imI zreNI ke yahA gurubhrAtA municandra kI preraNA se zAntyAcArya kI 'ziSyahitA' TIkA ke AdhAra para huA thaa| isa TIkAracanA ke uddezya ko spaSTa karate hue svaya nemicandra sUri likhate hai . AtmasmRtaye vakSye jaDagati sakSepa:cihitAyaM ca / ekaikAryanivaddhAvRtti zubhasya supavodhAya / / 2 / / vahAd vRddhakRtAd, gammorAd vivaraNAt samuddhRtya adhyayanAnAmuttarapUrvANAmekapAThagatAm / / 3 / / arthAntarANi pAThAntarANi sUne ca vRddhaTIkAta boddhavyAni yato'ya, prArambhI gamanikAmAtram // 4 // -~-mandamati aura sakSepa rucipradhAna pAThako ke lie maiMne anekArya gambhIra vivaraNa se pAThAntaroaura aryAntaro se dUra rahakara isa TIkA kI racanA kI hai| aryAntaro aura pAThAntaro ke jAla se mukta hone ke kAraNa isa TIkA kI 'sukhavodhA' sajJA sArthaka bhI hai| TIkA kI isa vizepatA ne 'sarapenTiyara' ko bahuta adhika prabhAvita kiyA thaa| unhoMne pATha-nirdhAraNa meM isI TIkA ko pramukhatA dI aura TippaNa bhI likhe| ___ isa TIkA kI eka aura vizepatA prAkRta kathAnako kA savistAra varNana hai| zAntyAcArya ne apanI 'zipyahitA' TIkA meM jina kathAnako kA eka do pakti me saketamAna diyA hai nemicandra sUri ne una kathAnako ke sAtha anya Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya gandho se prApta sAmagI jor3akara unha rocaka aura manda buddhivAloM ke lie bhI supAcya banA DAlA hai / ina kathAnako kI sarasatA ne pAzcAtya vidvAnoM kA dhyAna bhI apanI ora yonA hai| aThAraha bhAvAjI ke vidvAn DA0 harmana je govI ne una kathAoM kA svatana rUpa se sagaha kiyaa| muni jinavijaya jI dvArA bhI prAkRta kathA - sagraha ke nAma se unakA prakAzana huA / 0 je0 meyara ne agejI bhASA meM inakA anuvAda sa0 1906 me kiyA thA / lyUmena bhI ina kathAo para avazya mugdha rahe haiM tabhI to inhoMne nemicandra sUri dvArA kathA prasaMga ke sAtha prayukta pUrva prabandha me pUrva zabda ko nissakoca mAva se dRSTivAda ke aza kA sUcaka mAnA hai / I yaha TIkA sakSipta mUla pATha kA sparza karatI huI artha- gaurava se paripUrNa hai / yaha prAkRna kathAo kI pracuratA ke kAraNa haribhadra kI zailI kA anumaraNa karatI huI pratIta hotI hai / vairAgyarama se pariplAvita brahmadatta aura agar3adatta jaMmI kathAo ke sAhacarya se isa suvizAla TIkA meM prANavattA A gayI hai aura vibhinna grantho ke va gAthAoM ke uddharaNa tathA sodAharaNa nAnA viSayoM kI vivecanA ke kAraNa isakI mAvajanika upayogitA siddha huI hai / 'mahAvIra caritra' nAmaka prAkRta grantha kI racanA mI AcArya nemicandra ne anahila pATaNa nagara ke dohaDa zreSThI kI vamati me ko thii| isa grantha kA samApana kAla vI0 ni0 1611 ( vi0 1141) hai | AcArya nemicandra sUri ne uttarAdhyayana ke prathamAzo kI jitanI vistRta TIkA kI hai, uttarAzo kI TIkA meM utanA vistAra nahI hai / antima 12, 13 adhyayano kI TIkA adhika sakSipta hotI gayI hai| uname na koI vizeSa kathAe haiM aura na koI anya uddharaNa hI hai / zAntyAcArya kI uttarAdhyayana TIkA kI apekSA nemicandra sUri kI TIkAgata kathAo kI vistAra paddhati pAThaka ke lie nitAta navIna-sI pratIta hotI hai / TIkA - prazasti me prApta ullekhAnusAra AcArya nemicandra vI0 nI0 16vI17vI sadI (vi0 12vI) ke vidvAn mAne gae hai / Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 samAdhi-sadana AcArya zubhacandra __AcArya zubhacandra dhyAna paddhati ke viziSTa vyAkhyAtA eva saskRta ke prakANDa vidvAn the| unakI jIvana-paricAyikA sAmatrI bahuta kama prApta hai| inakI janmabhUmi, mAtA-pitA ke sambandha meM bhI prAmANika tathya anupalabdha rahe haiN| __mAhityika kSetra meM AcArya zubhacandra kI viziSTa kRti jJAnArNava grantha hai| mAlinI, nagdharA, mandAkrAntA, zArdUlavikrIDita Adi vRtto me racita tathA 42 prakaraNo meM vibhakta yaha suvizAla grantha dhyAna viSayaka pracura sAmagI prastuta karatA hai| piNnumtha, padasya, rUpasya, rUpAtIta dhyAna kA sUkSmatA se vizleSaNa, AgneyI mArutI, vAruNI, pAthivI dhAraNAoM kI vistAra se paricArcA, dharmadhyAna, zukladhyAna kA svarUpa nirNaya, AjJA-vicaya, apAya vicaya, vipAka-vicaya, sasthAnavicaya kA vivecana, mana ke vibhinna staro kA bodha, karmakSaya kI prakyiA , unake vyavasthita kama kA dizA-nirdeza, vAraha bhAvanA, pAcamahAvata Adi bahuvidha vipayo kA dhyAna yoga ke sAtha spapTa aura susagata pratipAdana isame huA hai| sarasa eva prAjala zailI me prastuta sarala-ramaNIya yaha kRti AcArya zubhacandra ke pragalbha pANDitya, marma medinI prajJA tathA vibhinna darzanI ke vimazana se prApta bahuzrutatA kA prativimba hai| vizAla parimANa kI isa racanA meM bhI AcArya zubhacandra kA vyaktiza paricaya nahIM ke barAvara hai / lekhaka ne apane sabandha meM kucha bhI saketa nahI diyA hai| pAThaka varga se sva ko aprakAzita rakhane kA yaha bhAva unake nigarvI mAnasa kA pratIka ho sakatA hai para itihAsa-gavepako ko apane sAtha nyAya nahI lgtaa| ___AcArya haribhadra, AcArya zubhacandra eva kalikAla-sarvajJa AcArya hemacandra tIno yoga ke mahAna vyAkhyAkAra the / AcArya zubhacandra kA nAma iname madhyavartI hai| AcArya haribhadra inase pUrva ye / AcArya hemacandra inase bAda ke hai|| mamAdhi-sadana AcArya zubhacandra para AcArya pUjyapAda, bhaTTa akalaka, amRtacandra, somadeva, amitagati kI kRtiyo kA paryApta prabhAva pratIta hotA hai| ye saba inase pUrvavartI vidvAn the / AcArya haribhadra ina sabase aura pUrva ke the| AcArya hemacandra kI yaugika kRti 'yogazAstra' ko dekhane se lagatA hai unapara AcArya zubha Page #335 -------------------------------------------------------------------------- Page #336 -------------------------------------------------------------------------- Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 prekSA- payoda ( malladhArI) AcArya hemacandra cAra patniyo ke snehapAza ko toDakara sanyAsa patha para caraNa baDhAne vAle AcArya hemacandra malladhArI hemacandra ke nAma se prasiddha haiN| ve prazna vAhana kula kI madhyama zAkhA me harpapurIya gaccha ke malladhArI abhayadeva sUri ke ziSya the / unakA jIvana-paricaya malladhArI rAjazekhara ko prAkRta racanA -dvayAzraya kI vRtti se prApta hotA hai / isa vRtti kI prazasti ke anusAra malladhArI hemacandra rAjamatI | pradyumna unakA nAma thA / - jIvana meM ve hemacandra ke nAma se vikhyAta hue / vaDI avasthA meM dIkSita hokara bhI unhone zruta kI samyak ArAdhanA kI / jJAna - mahArNava bhagavatI kA pArAyaNa karanA bhI vahu zramasAdhya hai / AcArya jI ne apane nAma kI bhAti use kaThAgra kara liyaa| ve pravala svAdhyAyI sAdhaka the| unakI adhyayana-parAyaNa ruci ne lagabhaga lakSAdhika grantho kA vAcana kiyaa| unakI paThana sAmagrI me pramANazAsva aura vyAkaraNazAstra jaise gaMbhIra grantha bhI the| unakI painI pratimA grantho kI zabdamayI partoM ko cIrakara artha kI gaharAI taka paiTha jAtI thI / ve zreSTha vAgmI the / unako dhvani megha ko taraha gaMbhIra thI / Adhunika yuga ke dhvanivardhaka jaise koI bhI mAdhana usa samaya vikasita nahI the / phira bhI dUra-dUra taka unakI AvAja spaSTa sunAI detii| unakI pravacana zailI atyanta madhura aura AkarSaka thI / mizrI sA miThAsa unake svaroM meM ubharatA / bahuta bAra loga unake vacano ko upAzraya ke bAhara khar3e hokara bhI tanmayatA se sunate / vairAgya rasa se paripUrNa "upamiti bhava prapaca kathA" jaisA duruha aura zrama sAdhya grantha bhI unake pravacano me sarala aura AnandakArI pratIta hotA / zrotAo kI prArthanA para nirantara tIna varSa taka ve isI eka kathA para vyAkhyAna karate rhe| ajamera ke rAjA jayasiMha unake vyAkhyAno para mugdha the / zAkabharI kA rAjA pRthvIrAja unake vyAkhyAna se prabhAvita hokara jaina vana gayA thA / bhuvanapAla rAjA bhI unakA parama bhakta thA / malladhArI jI vyAkhyAnakAra hI nahI sAhityakAra bhI the| unhone dasa grantho kI racanA kI hai / (1) Avazyaka TippaNa, (2) zataka vivaraNa, (3) anuyoga dvAra vRti, (4) upadezamAlA sUtra, (5) upadezamAlA vRtti, (6) jIva samAsa Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya vivaraNa, (7) bhava bhAvanA mUtra, (8) bhava bhAvanA vivaraNa, (8) nandi TippaNa, (10) viNepAvazyaka bhASya vRhad vRti / ye nAma vizeSAvazyaka bhAgya kI vRhad vRtti meM upalabdha hai| ina granthoM kA parimANa 80000 zloka hai| haribhadrakRta Avazyaka vRtti para pAca hajAra zloka parimANa unhone TippaNa racA / yaha Avazyaka vRtti pradeza vyAkhyA ke nAma se prasiddha hai| isakA dUsarA nAma haribhadrIyAvazyaka vRtti TippaNa bhI hai| 'upadezamAlA mUla' aura 'bhava bhAvanA mUla' unakI marvaprathama racanA hai| ina dono granyo para caudaha hajAra aura chattIma hajAra parimANa unakI mvopaja vattiyA bhI haiN| malnadhArI jI kI adhika pramiddhi TIkAkAra ke rUpa meM hai| anuyoga dvAra para chaha hajAra zloka parimANa aura vizeSAvazyaka bhASya para unhoMne aTTAIma hajAra manoka parimANa vRhad vRtti ligI hai| ye dono hI vRttiyA marala aura subodha haiN| syUla buddhi ke pAThaka ke upAgathaM inakI racanA huI hai / Avazyaka vRtti me svaravidyA, niphitmAvidyA, gaNitavidyA tathA isI prakAra anya vidyAo se sambandhita aneka upayogI zloko kA avataraNa lekhaka ne kiyA hai| uma racanA kA kAla abhI aprApta hai| viropAvazyaka mAga vRhada vRtti malladhArI jI kI suvizAla kRti hai / ise 'ziSyahitA' vRtti bhI kahate haiN| isameM bharapUra dArzanika carcAe haiN| praznottarapradhAna hone ke kAraNa isakI zailI meM goda kA-mA loca paidA ho gayA hai| ise par3hate-par3hate pAThaka kA mana kucha samaya ke lie kRti ke mAtha gaharA cipaka jAtA hai| sthAna-sthAna para marakRta pAyAo ke prastutIkaraNa ne ise aura bhI ruciprada banA diyA hai| yaha eka hI kRti mAladhArI jI ke vyaktitva ko paryApta paricAyikA hai| samgRta TIkA nAhitya kI zrI vRddhi bhI isame suvistRta huI hai| vijayasiMha, zrIcandra, vivudhacandra nAmaka tIna unake vidvAn ziSya the| zrIcandra bhUri mahAn mAhityakAra the| mAhitya-sAdhanA se inhone apane guru hemacandra kA nAma bahuta ujAgara kiyaa| atima samaya meM AcArya malladhArI hemacandra ko sAta dino kA anazana aayaa| rAjA siddharAja svaya inakI zavayAtrA meM sammilita hue aura zmazAna bhUmi taka phuce| malladhArI jI ke ziSya vijayasiMha sUri vI0 ni0 1612 (vi0 sa0 1142) meM vidyamAna ye / malladhArI hemacandra kA kAla-nirNaya abhI taka anusandhAna mAgatA hai| unakI svahasta likhita jIva samAsa vRti meM unhone vI0 ni0 1664 (vi0 1164) kA ullekha kiyA hai| vijayasiMha sUri kA kAla samvat dekhate hue lagatA hai, yaha samvat unake ziSyakAla kA hai tathA AcArya hemacandra ne jIva samAsa vRtti kI pratilipi avazya vRddhAvasthA me kI hai| Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 vidvadvaiDUrya AcArya vAdideva pramANatattva lokAlakAra ke racanAkAra AcAya vAdideva gujarAta ke madAhRta ( maDDAhata) gAva ke the / jAti me ve poravAla the| unake pitA kA nAma boranAga aura mAtA kA nAma jinadevI thA / jinadevI ne eka dina svapna meM candramA ko apane mukha meM praveza karate hue dekhA | usane apane svapna kI vAna municandra ke mAmane khii| svapna kA phalAdeza batAte hue municandra bole - " vahina | candramA ke samAna pratApI prANI kA tumhArI kukSi meM avatAra huA hai / vaha prANI bhaviSya meM vizva ke lie AnandakArI hogA / " AcAryazrI ke mukha se yaha bAta sunakara jinadevI ko atyanta prasannatA huI / garbhakAla kI sampannatA para usane vI0ni0 1613 (vi01143 ) melakAlAdri ko bhI prakampita kara dene meM vajropama dyuti ke samAna tejasvI putra ko janma diyA / candra-svapna ke AdhAra para pitA vIranAga ne putra kA nAma pUrNacandra rakhA / ' pUrNacandra ne 8 varSa kI avasthA me AcArya municandra ke pAsa dIkSA grahaNa kI / . unakA dIkSA nAma rAmacandra rakhA gyaa| rAmacandra muni prakhara pratibhAsampanna the / ve AcArya municandra se nyAyaviSayaka duravabodha jJAna grahaNa karane me saphala siddha hue| janetara middhAnto kA unhone gambhIra adhyayana kiyA / zAstrArthaM karane me bhI ve atyanta nipuNa the / dhavalaka nagara meM vimata samarthaka bandha ke mAtha, matyapura me kAzmIra ora magara vidvAna ke sAtha, nAgapura me digambara paDita guNacandra ke sAtha, citrakUTa me bhAgavata zivabhUti ke sAtha, gopapura me gaMgAdhara ke sAtha, dhArAnagarI meM dharaNIdhara ke sAtha, puSkaraNI me brAhmaNa vidvAn padmAkara ke mAtha aura bhRgukaccha me kRSNa nAmaka vidvAn ke sAtha zAsnArtha kara rAmacandra muni vijaya ko prApta hue the / vimalacandra, haricandra, somacandra, pArzvacandra, zAnticandra aura azokacandra -- ye chaha vidvAn muni rAmacandra ke vAgmitva se prabhAvita hokara unake parama makhA vana gae / rAmacandra muni ko vI0 ni0 1644 ( vi0 1174 ) me AcArya pada para Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya vibhUSita kiyA gayA aura AcArya pada para unakA nAma deva rakhA gyaa| isI avasara para candanavAlA nAmaka sAdhvI ko mahattarA pada se alakRta kiyA gayA / sAdhvI candanavAlA vIranAga kI bahina thii| AcArya municandra ke Adeza se ve svatantra viharaNa karane lge| eka vAra ve dhavalaka nagara me pahuce, vahA jaina dharma kI mahatI prabhAvanA huii| ____ AcArya municandra kA vI0 ni0 1648 (vi0 1178) me svargavAsa huaa| usake bAda ve mAravADa kI tarapha aae| vidvAn devavodha ke dvArA unakI prazasA sunakara nAgapura ke rAjA ne unakA bhArI sammAna kiyA thaa| vaizAkha zuklA pUrNimA ke dina vI0 ni0 1651 (vi0 1181) me pATaNa ke adhinAyaka sidvarAja kI adhyakSatA me unakA digambara vidvAn kumudacandra ke sAtha mahAn zAstrArtha huaa|' kezava Adi tIna vidvAn prativAdI kumudacandra ke pakSa kA tathA zrIpAla aura bhAnu nAmaka do vidvAn AcArya deva kA samarthana kara rahe the| maharSi utsAha, sAgara aura rAma ye tIna vidvAn uma sabhA ke pramukha sabhAsad the / battIsa varSa kI avasthA ke yuvA santa hemacandra, mahAn vidvAn zramaNa zrIcanda aura rAja vaitAlika bhI vahA para upasthita the| isa mahAna zAstrArtha me AcArya deva vijayI hue / siddharAja ne unhe tuSTidAna (eka lAkha svarNa mohara) ke sAtha vAdI kI upAdhi se alakRta kiyA / usI dina se ve vAdideva ke nAma se prasiddha hue| __ AcArya vAdideva kuzala sAhityakAra the / vibhinna darzano kA avagAhana kara unhone 'pramANanayatattva lokAlakAra' kI racanA kI thii| yaha gantha 374 sUtra aura 8 paricchedo me nibaddha nyAyaviSayaka maulika racanA hai| isa grantha para 'syAdvAda ratnAkara' nAmaka sopajJa TIkA bhI unakI hai|' AcArya vAdideva AcArya sidvasena kI kRtiyo ke pramukha pAThaka the| divAkara jI kA 'sanmati tarka' unakA priya grantha thaa| 'syAdvAda-ratnAkara' kI racanA me sthAna-sthAna para unhone 'sanmati tarka' kA ullekha kiyA hai| AcArya vAdideva kI ziSya maDalI me bhadrezvara aura ratnapuna nAmaka vidvAn zramaNa the / 'syAdvAda ratnAkara' kI racanA me ina dono ziSyo kA unhe pUrNa sahayoga thaa| ziSya bhadrezvara ko unhone AcArya pada para niyukta kiyaa| mAravADa aura gujarAta ko caraNo se pavitra karate hue AcArya vAdideva vI. ni0 1666 (vi0 1226) zrAvaNa kRSNA saptamI ke dina 63 varSa kI avasthA me svargagAmI bane / AcArya vAdideva ke jIvana se sabaddha vizeSa ghaTanAo ke kAla-paricAyaka savat nimnokta zloka hai| zikhivedazive (1143) janma dIkSA yugmazarezvare (1152) vedAzvazakare Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidvadaveDrya AcArya vAdideva 316 varSe (1174) sUritvamabhavat prabho // 286 // navame vansare dIkSA ekaviMzattame tthaa| sUritva sakalAyuzca tyazItivatsarA abhUt / / 287 // AcArya vAdideva vidvad samAja meM vaiDUrya ke samAna the| AdhAra-sthala 1 hRdayAnandane tana vardhamAne ca nandane / candrasvapnAt pUrNacandra ityAkhyA tatpitA vyadhAt // 14 // (prabhA0 carita, panAka 171) 2 tato yogya parijJAya rAmacandra manIpiNam / pratyapThipan pade dattadevasUrivarAbhidham / / 4 / / (prabhA0 carita, panAka 172) 3 candrASTazivavarSe'tra (1181) vaizAkhe pUNimAdine / AhUtI vAdazAlAyA to vAdiprativAdinI // 19 // (prabhA0 carita, panAka 158) 4 syAtAdapUrvaka ratnAkara svAduvaco'mRtam / __ prameyazataralADhyamamukta sa kila zriyA // 20 // (prabhA0 carita, panAka 181) 5 zrI bhadrezvarasUrINA gacchabhAra samaya te / jainaprabhAvanAsthemanistupazreyasi sthitA // 28 // (prabhA0 carita, panAka 181) 6 rasayugmaravau varSe (1226) zrAvaNe mAsi sagate / kRSNapakSasya saptamyAmaparAhna gurodine // 24 // martyalokasthita loka prativodhya prdrm| prativodhya puradaram / bodhakA iva te jagmurdiva zrI devasUraya // 28 // (prabhA0 carita, pannAka 181) Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 41 jJAna-pIyUSa pAthodhi AcArya hemacandra AcArya hemacandra zramaNa saskRti ke ujjvala ratna the| ve vI0 ni0 1615 (vi0 1145) me janme / kArtikI pUrNimA ke dina isa navodita camakate cAnda ko pAkara mAtA pAhinI aura pitA cAciga kA dhandhukA nivAsI oDha vaNik parivAra hI nahI, pUrA gujarAta hI dhanya ho gyaa| bAlaka jaba garbha me AyA thA usa samaya pAhinI ne svapna me dekhA-vaha cintAmaNi ratna ko guru ke caraNo me bhakti-vizeSa se samarpita kara rahI hai / usa samaya dhandhukA nagara me candragacchIya padmasUri ke ziSya zrI devacandra sUri virAjamAna the| pAhinI ne apane svapna kI vAta unake sAmane khii| guru ne kahA"pAhinI / jaina zAsana sAgara kI kaustubha maNi ke samAna tumhArA putra tejasvI hogaa|" guru ke kathana ke anusAra hI dedIpyamAna tejasvI putraratna ko dekhakara pAhinI ko atyadhika prasannatA ho rahI thii| candana ko utpanna karane vAlI malayAcala cUlA kI taraha nandana kI prApti se vaha gauravAnvita huI / ullAsamaya vAtAvaraNa me vArahave dina putra kA nAma cagadeva rakhA gyaa| __pAhinI dharmaniSThA aura zrAvikA thii| eka dina vaha putra cagadeva ko lekara devacandra sUri kA pravacana sunane gyii| devacandra sUri vyakti ke pArakhI the| unhe cagadeva ke mukhamaDala para ubharane vAlI atyanta sUkSma rekhAo me uccatama vyaktitva ke darzana hue / AcArya devacandra ne pAhinI se dharma-sagha ke lie bAlaka kI mAga kI aura kahA-"tumhAre isa kuladIpa se jaina darzana kI mahAn prabhAvanA hone kI sabhAvanA hai" guru ke nirdeza se mArga-darzana prApta pAhinI ne apane ikalaute putra ko pUrva svapna kA smaraNa karate hue dharmasaMgha ke lie prasannatApUrvaka samarpita kara diyaa| bAlaka kA dIkSA mAgha zuklA cartudazI zanizcara vAra, vRhaspati lagna meM huii| dIkSA mahotsava khabhAta ke rAjA udayana ne kiyA thaa| ___vAlaka kA dIkSA nAma somacandra rakhA gyaa| muni somacandra apane zItala svabhAva aura prakhara pratibhA ke kAraNa yathArtha me hI momacandra the / zramaNa momacandra Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAna-pIyUSa pAthoghi AcArya hemacandra 321 ne tarkazAstra, lakSaNazAstra eva sAhitya kI aneka vidha vidhAbho kA adhyayana kiyaa| guru ne dharma dhurA dhoreya zramaNa somacandra ko yogya samajhakara bhAcArya pada para niyukta kiyaa| bhAcArya padaprApti ke samaya saba prakAra se graha balavAna ye eva lagna vRddhikAraka the| isa samaya unakI avasthA 21 varSa kI thii| AcArya padaprApti ke bAda unakA nAma hemacandra huaa| unakI mAtA pAhinI ne bhI zramaNa dIkSA grahaNa kI aura unheM pravartinI pada para pratiSThita kiyA gyaa| hemacandra ko kIti AcArya pada para pratiSThita hote hI vistAra pAne lgii| unake jIvana meM siddharAja jayasiMha aura bhUpAla kumArapAla kA yoga mAnava jAti ke kalyANa ke lie varadAna middha huaa| gujarAta-rala jayamiha siddharAja mAlava se vijayamAlA pahanakara lautte| lakSmI unake caraNo me nAca rahI thI para sarasvatI ke svAgata ke binA unakA mana khinna thaa| mAlava dharA kA bhArI mAhitya unake pharakamalo kI zomA vaTA rahA thA / para unake pAsa na koI apanI vyAkaraNa thI aura na jIvana ko madharasa se mota-prota kara dene vAlI kAvyo kI anupama smpdaa| siddharAja ne ima kSatipUrti ke lie mahAn pratibhAo ko AhvAna kiyA aura unakI sUkSmabodhinI dRSTi mava vidvAno ko cIrakara AcArya hemacandra para jA TikI / rAjamabhA meM unhone kahA-"muni nAyaka | vizvalokopakAra ke lie naye vyAkaraNa kA nirmANa kro| isame tumhArI khyAti hai aura merA yaza hai| middharAja kA saketa pAte hI hemacandra ne gujarAta ke sAhitya meM cAra cAda lagA diye / marvAga paripUrNa siddhahema vyAkaraNa unako prathama racanA thI jise pAkara gujarAta kA mahitya camaka utthaa| hAthI ke haude para rakhakara usa vyAkaraNa kA rAjya meM praveza karAyA gyaa| tIna sau vidvAno ne baiThakara usakI pratilipiyA taiyAra kii| kAzmIra taka ke pustakAlayo me isa vyAkaraNa ko sammAnapUrvaka sthAna prApta huaa| ___ aga, baga, kaliMga, lATa, karNATaka, kukuNa, mahArASTra, saurASTra, vatsa, kaccha, mAlava, sindhu, sauvIra, nepAla, pArasa, muraNDa, haridvAra, kAzI, gayA, kurukSetra, kAnyakubja, goDa, zrI kAmarUpa, sapAdalakSa, jAlaghara, siMhala, kauzika Adi aneka nagaro meM isa vyAkaraNa sAhitya kA pracAra huA / ye prAcIna kAla me suprasiddha nagara the| gujarAta ke pAThyakrama me bhI imI vyAkaraNa kI sthApanA huI aura usake adhyApana ke lie vizepa adhyApako ko niyukta kiyA gyaa| uname pramukha adhyApaka kAyastha kula kA kavi cakravartI zabdAnuzAsana-zAsanAmbudhi-pAradraSTA kAkala Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya nAmaka vidvAna thaa| ___ ATha vizAla adhyAyo meM sampanna, 3566 sUtro me nivaddha isa vyAkaraNa ne sAhitya ke kSetra me vahI sthAna prApta kiyA jo pANini tathA zAkaTAyana kI vyAkaraNa ko milA thaa| prastuta vyAkaraNa meM sAta adhyAya saskRta ke aura AThavA adhyAya prAya prAkRta usa samaya AbAla-vRddha kI bhASA thI ata unake prati karuNA se prerita hokara hI hemacandra ne saskRtapradhAna vyAkaraNa meM prAkRta kA adhyAya joDA thaa| vyAkaraNa ke kSetra me hemacandra kI isa pAragAmI prajJA para diggaja vidvAno ke mastaka bhI jhuka ge| unhone kahA kiM stuma zabdapathodhe , hemacandrayatemaMtim / ekenApihi yenedRk kRta zabdAnuzAsanam // pramANamImAsA tathA anyayogavyavacchedikA aura ayogavyavacchedikA nAmapha do dvAnizikAo kI racanA me sampUrNa bhAratIya darzana kI avatAraNA unakI manIpA kA jabaradasta camatkAra thaa| 'triSaSThizalAkApurupa' nAmaka kRti me tiresaTha mahApurupo ke jIvana-caritra likhakara unhone sAhitya jagata ko vahamalya ratna bheTa kiyA / tatkAlIna sAskRtika cetanA, sabhyatA kA utkarSa, dharma, darzana, vijJAna, kalA aura adhyAtma Adi vividha viSayo ko apane me gabhita kiye hae yaha grantha itihAsa-premI pAThakA ke lie atizaya upayogI siddha huaa| ___mahAbhArata ke vipaya me kahI gayI yaha lokokti-"yadihAsti tadanyatna yannehAsti na tatkvacit" prastuta kAvyAtmaka zailI me likhe gaye isa gantha para pUrNata nahI adhikAzata avazya caritArtha hotI hai| abhidhAna cintAmaNi, hema anekArtha magraha, dezI nAmamAlA aura nighaTu kopa-ina cAra grantho me racanAkAra ne zabda-sasAra kA alaukika bhaNDAra bhara diyA hai| __ aThAraha sau zloka parimANa abhidhAna cintAmaNi kopa bahuta sundara, sarala aura sarasa bhASA me grathita hai aura vaha dhanajaya kI pratibhA ko bhI vismRta karA detA hai / hemacandra kI isa para svopajJa-vRtti bhI hai| kAvyAnuzAsana aura chadonuzAsana meM bhI unakI apanI sarvathA svatantra zakti kA upayoga huA hai / "kAvyamAnandAya" kahakara unhone kAvya ke uccatama lakSya kA nirdhAraNa kiyA aura mammaTa ke dvArA prastuta kAvyaprayojana kI paribhApA me eka nayA krama joddaa| saskRta dvayAzraya mahAkAvya aura prAkRta dvayAzraya mahAkAvya me colukya vaza kA pUrNa itihAsa aura kAvya ke sabhI guNo kA sphuTa darzana eka sAtha hotA hai| Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAna-pIyUSa pAdhodhi AcArya hemacandra 323 yogazAstra unako yogavipayaka anUThI kRti hai| yazapAla ne ise sAdhaka kI surakSA ke lie vajra kavaca ke samAna mAnA hai| yogazAstra ko paTata hI zubhacandra ke jJAnArNava kI smRti mahala ho jAtI hai| isI prakAra ahaMnnIti, vItarAga stotra, nAmeyanemidvimandhAna, dvija vacana upeTA, pariziSTa parva Adi kA nirmANa unakI haima-nI nirmala pratibhA kA viziSTa upahAra paa| unake pAma rAmacandrasUri ne sAhityakArI ko acchI maNDalI thii| lora zruti hai-caurAmI kalame eka nAya unake prazikSaNa kendra meM calatI thii| AcArya hemacandra bhaviSyavaktA bhI the| middharAja kA uttarAdhikArI kumArapAla hogA-yaha bAta sabake mAmane middharAja ke svagavAma ne gAta varSa pUrva hI unhone kaha do| eka bAra kumArapAla ko mRtyu ke phara pajo se bacAkara mihAmana para AlTa hone ne pahale hI unako apane apratihata teja se prabhAvita kara liyA thaa| middharAja aura hemacandra dono samavayaska the| rAjA yAnnava meM kisIke minna nahIM hote para hemacandra ke vizAla eva udAra vyaktitva ke kAraNa mahArAja ke mAtha unako maMtrI antima mamaya taka gaharAtI gayo / middharAja ke svargavAma ke bAda kumArapAla pATaNa kA gAyaka bnaa| AcArya hemacandra kI bhaviSyavANI natya huI / kumAraparA unake paramopakAra meM zraddhAvanata vanA huA thaa| rAjasiMhAmana para ArUDha hote hI usane apanA rAjya AcArya hemacandra jI ke caraNo me mamapita kara diyaa| unhone rAjya ke badale kumArapAla se 'amA' kI ghoSaNA krvaayii| isameM kucha logo ko IrSyA huii| unhone rAjA ke kAna bhare, "svAmin / devI pani mAga rahI hai, mAga pUrNa na hone para ugakA kopa vinAza kA hetu hogaa|" kumArapAla ne hemacandrAcArya se parAmarNa kiyA, tathA rAti me devI ke sAmane pazu choDa diye aura kahA, "devI kI icchA hone para vaha svaya hI unakA bhakSaNa le legii|" gatri pUrNa huI, pazu kuzalatApUrvaka vahI paDe the| prativAdI niruttara ho gaye / kumArapAla ke mana meM ahiMmA ke prati gaharI niSThA jAgRta huii| hemacandrAcArya avasarajJa the| eka bAra unhoMne kumArapAla ke mAtha tIrthayAtrAe kI aura ziva mandira meM praveza karate samaya ziva ke mAmane paDe hokara kahA bhavabIjAkurajananA rAgAdyA kSayamupAgatA yasya / brahmA vA viSNuvA, haro jino vA namastasmai / -bhava vIja ko akurita karane vAle rAgadvepa para jinhone vijaya prApta kara lI hai, bhale ve brahmA, viSNu, hari aura jina kisI bhI nAma se sambodhita hote ho, unheM merA namaskAra hai| Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya mahArAgo mahAdvepo, mahAmohastathaiva ca / kapAyazca hato yena, mahAdeva sa ucyate // -jisane mahArAga, mahAdvepa, mahAmoha aura kapAya ko naSTa kiyA hai, vahI mahAdeva hai| ___ AcArya hemacandra kI isa marvadharmamamanvayAtmaka nIti ne kumArapAla ko jaina dharma ke prati adhika prabhAvita kiyaa| kumArapAla ke sAtha 'paramahita' vizeSaNa unake jaina hone kA sUcaka hai| hemacandra ni sandeha alaukika vibhA me paripUrNa the| unake zrutajJAna vaibhava ko pAkara samUcA gujarAta hI pulaka uThA aura bhAratIya saskRti meM abhinava prANo kA saMcAra huA thaa| sADhe tIna karoDa se bhI adhika zloko kI racanA kara kalikAla-sarvajJa ne sarasvatI mA ke khajAne ko bhakSayanidhi se bhara diyaa| aura kumArapAla jaise gujara zAzaka ko vrata svIkAra karAkara jainazAsana ke gaurava ko himAlaya se bhI atyuccatama zikhara para caDhA diyA thaa| sayama-sAdhanA aura mAhitya-sAdhanA kA unakA dIpa tiresaTha varSa kI Ayu taka avirala jalatA rahA aura usase jana-jana ko mArga-darzana milatA rhaa| AcArya hemacandra pATaNa me vIra nirvANa 1666 (vikrama 1226) me caurAsI varSa kI Ayu sampanna kara svargagAmI bane / hemacandra kA yuga jaina dharma ke mahAn utkarSa kA thaa| AdhAra-sthala (prabhA0 carita, pR0 183) 1 jainazAsanapAthodhikaustubha samavI suta / tava stavakRto yasya devA api suvRttata // 16 // 2 tamAdAya stambhatIrtha jagma zrI pArzvamandire / mAghe sita caturdazyAM grAhye dhiSNye zana dine // 32 // dhiSNye tathASTame dhammasthite candre vRSopaNe / lagne bRhaspatI zatru sthitayo sUyabhImayo // 33 // zrImAnudayanastasya dIkSotsavamakArayat / somacandra iti khyAta nAmAsya guravo dadhu // 34 // tadA ca pAhinI snehavAhinI suta uttame / tana cAritnamAdattAvihastA guruhastata // 61 // pravatinI pratiSThA ca dApayAmAsa nmrgii| tadevAminavAcAryoM garumya sabhyasAkSikam // 2 // (prabhA0 carita, pR0 184) (prabhA0 carita, pR0 184-185), Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAna-pIyUSa pAyodhi AcArya hemacandra 325 4 yazo mama taya khyAti puNya ca mubhinAya ! vizvalokopakArAya yuru vyAkaraNa navam // 24 // (pramA0 parita, pR0 185) 5 zrI hemasUrayo'pyatAlokya myAmaraNayanam / mAstra canaMda zrImat nidaremAramandra tam / / 96|| (prabhA0 parita, pR0 186) 6 rAjAdezAnniyaravezca sarvampAnebhya jayataM / tadA pAhaya saccA saMghakA patanayam / / 104 // puntarA samalekhyanta sapadAminA sata / pratyeka mevAdIyantAdhyetaNAmupamamAm // 10 // (prabhA0 parita, pR0 186) 7 prAhIpata nRpendrapa kAzmIreSu mahAparAt // 110 // (prabhAH parita, pR0 106) 8 nAga paliMge', saatt-ptt-psnne| mahArASTra-murASTrAmu, yatro pacchepa mAsave // 10 // mindhu-gauvIra nepAne pAnIra-muraDyo / TIpA dviAre, ji-nedi gA] p||10|| gurave sAyAne goTI pAmarUpayo / napAdalakSarajjAlaghare ca gAmadhyata / / 10 // mile'ya mahAbodhe coTa maalv-saudhiy| pratyAdi vizvadegeSu zAntra pyastAryata sphuTam / / 10 / / (pramA0 parita, pR0 186) 1 kArato nAma kAyamyayulArapAnazeyara / aSTavyAparaNAdhyetA pramAvijitabhogirA / / 112 // prabhasta dRSTi mAga mAtatattvAghamamya ca / zAstrasya zApaka cAzu vidadhe'dhyApaka tadA // 11 // (pramA0 carita, pR0 186) 10. zara-vedezvara (1145) varSe kAtika pUrNimA nishi| janmAbhavat prabhoyoma-vANa zammI (1150) prata tathA // 50 // rama-paTakezvare (1166) sUri pratiSThA samajAyata / nanda-dvaya-ravI varSe (1226) jamAnamabhavat prabho // 851 // (pramA0 parita, pR0 212) Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 manISA-meru AcArya malayagiri zvetAmbara paramparA ke samartha TIkAkAra AcArya malayagiri mahAprajJa AcArya hemacandra ke samakAlIna the| ve apane nAma se malayagiri aura jJAna se bhI malayagiri hI the| unakI pratibhA darpaNa kI taraha svaccha aura nirmala thii| ve lekhanI ke dhanI the| unhone apane jIvana me bahuta acchI TIkA-sAhitya-sAdhanA kii| TIkA-sAhitya racane kI unakI prAjala pratibhA ke sAtha eka vicitra ghaTanA juDI huI hai| eka bAra AcArya hemacandra, AcArya malaya giri va devendragaNI-tIno vidyAdhyayana hetu eka sAtha cale the| rAste me unhone apane guru se prApta siMha cakramana kI ArAdhanA kii| jisase prasanna hokara vimalezvara deva ne yathepsita varadAna mAgane ke lie unase kahA / isa avasara para AcArya hemacandra ne sAta rAjAo ko prativodha dene kA va malayagiri ne Agama grantho para TIkA likhane kA vara cAhA thA / deva tathAstu kahakara calA gayA thA / malayagiri usa dina ke bAda TIkAsAhitya kI saghaTanA me lage aura ve eka samartha TIkAkAra ke rUpa me yuga ke sAmane aae| akele AcArya malayagiri ne paccIsa grantho para TIkAe likhI hai| uname unnIsa TIkAe vartamAna me upalabdha hai aura chaha anupalabdha hai| upalabdha TIkAo kA kula parimANa 196612 ke lagabhaga hai / eka 'vyavahAra sUtra vRtti' kI zlokasakhyA 34000 hai| isa TIkA-sAhitya me 'bhagavatI' jaise vizAlakAya grantha para aura 'candra prajApti' tathA 'sUrya prajJapti' jaise gabhIra grantha para bhI AcArya jI kI lekhanI avirala gati se calI hai| ve nandi, prajJApanA, vyavahAra, jIvAbhigama, Avazyaka, vRhatkalpa, rAjaprazanIya Adi vividha Agamo ke TIkAkAra the| paca sagraha, karmaprakRti, dharmasagrahiNI, saptikA TIkA jaisI kRtiyA saiddhAtika carcAo se paripUrNa unakI prauDha racanAe hai| TIkAo kI rahasyamayI bhASA eka ora pAThaka varga kA vuddhi-vyAyAma karane Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manIpA-bhera bhAcArya malayagiri 327 kA navamara pradAna karatI hai dUgarI aura unakI vividha viSayoM se sabaMdhita rocaka sAmagrI hara pramukha mAnasa me bAhAda paidA karatI hai| malayagiri kA sapUrNa TIkAmAhitya jJAna kA akSaya prajAnA hai| 'malayagiri zabdAnuzAsana' unakI eka myatana racanA bhI hai| para ve svatantra panyakAra nahI, samartha TIkAkAra the| unakI lekhanI TIkA-sAhitya meM TUTa par3I thii| ____ mahAmanIpI bhAcArya hemacandra kA apratina prabhAva ganayagiri para thaa| unhoMne apane AcArya hemacandra ke lie gura gavda pA prayoga para ati sammAna kA bhAva prayATa kiyA hai| TIkAkAra jainAcAryoM kI paramparA meM nAcAyaM manayagiri nayaMtI agraNI sthAna para hai| ve AcArya hemacandra ke mahAvihArI the / ata TIkAra manayagiri kA samaya vi0 kI 12vI zatAbdI kA uttarAdaM eva 13vI zatAbdI pA pUrvAddha mAnA gayA Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 43. caitya-puruSa AcArya jinacandra (maNidhArI) kharataragaccha ke zrI maNidhArI jinacandra sUri bhI baDe dAdA ke nAma se prasiddha hai| jaina mandiramArgI samAja me cAra dAdA sajJaka AcAryo me unhe dvitIya krama prApta huaa| ve jinadatta sUri ke paTTa ziSya the| chaha varSa kI avasthA me dIkSA aura ATha varSa kI avasthA me AcArya pada se vibhUSita hone vAle maNidhArI AcArya jinacandra sahasrAbdiyo ke itihAsa me virale AcArya the| unake mastaka me maNi hone ke kAraNa unakI prasiddhi maNidhArI jinacandra sUri ke rUpa meM huii| unakA vyaktittva aneka guNo se maDita thaa| unake garbha me Ane se pahale hI jinadatta sUri ko mahAn AtmA ke Agamana kA AbhAsa ho gayA thaa| mahAn AtmA kA sabadha unhone jinacandra sUri ke sAtha joddaa| ___maNidhArI jinacandra sUri vikramapura ke rAsala zreSThI ke putra the| unakA janma vI0ni0 1667 (vi0 1197) bhAdra zuklA aSTamI jyeSThA nakSatra me huaa| AcArya jinadatta sUri dvArA vI0 ni0 1673 (vi0 1203) me unakI dIkSA aura vI0ni0 1675 (vi0 1205) me AcArya pada para niyukti huii| unakI tIkSNa pratibhA ne thoDe hI samaya me agAdha jJAna rAzi kA ajaMna kara liyA thaa| dillI ke mahArAja madanapAla unakI asAdhAraNa vidvattA para mugdha hokara unake ananya bhakta bana gaye the| caityavAsI padmacandrAcArya jaise udbhaTTa vidvAn ko zAstrArtha me parAjita kara dene se unakI yaza candrikA didiganta me vyApta huii| jinadatta sUri kA svargavAsa bahuta jaldI hI ho jAne ke kAraNa teraha varSa kI avasthA me hI unake kandho para sampUrNa gaccha kA bhAra A gayA jise bahuta kuzalatA ke sAtha unhone vahana kiyA thaa| unhoMne tribhuvana giri me zrI zAntinAtha zikhara para vI0 ni0 1684 (vi0 1214) me dharma kI gagA vega se pravAhita kI aura mathurA me pahucakara Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caitya purupa AcArya jinacandra 326 bI0ni0 1687 (vi0 1217) me jinapata mUri ko dIkSita kiyaa| kSemadhara zreSThI ne unake bhavata the| ___ maNidhArI AcArya jinacandra ne apanI ina maNi kI sUcanA mRtyu se kucha samaya pUrva apane bhakto ko dekara sAvadhAna kiyA thA ki mere dAha-saskAra se pahale hI merI mastaka-maNi ko pAtra me le lenA anyathA nisI yogI ke hAtha me yaha amUlya maNi pahuca sakatI hai| vaha maNi bahuta prabhAvaka thii| ___ paNidhArI AcArya jinacandra mUri vI0ni0 1663 (vi0 1223) dvitIya bhAdra zuklA caturdazI ko janazana ke sAtha dillI nagara meM svargavAsI hue| jana aura janetara samAja chabbIsa varSa taka hI ema caitya-puruSa kI mahAmaNi kA nAnnidhya prApta kara makA thaa| vartamAna meM dillI ke meharolI nAmaka sthAna para unakA cAmatkArika stUpa hai| Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 kavi-kirITa AcArya rAmacandra AcArya rAmacandra hemacandrAcArya ke uttarAdhikArI the| ve prAJjala pratibhA ke dhanI the| usa yuga ke ine-gine vidvAno me unakI ginatI hotI thii| AcArya hemacandra kI sAhityakAra ziSya maDalI me bhI unakA sarvotkRSTa sthAna thaa| eka bAra mahArAja jayasiMha ne hemacandrAcArya se unake uttarAdhikArI kA nAma jAnanA caahaa| usa samaya hemacandrAcArya ne muni rAmacandra ko hI unake sAmane prastuta kiyA thaa| hemacandrAcArya ke prati mahArAja jayasiMha siddharAja jaisA hI dhArmika anurAga mahArAja kumArapAla me bhI thaa| hemacandrAcArya ke svargavAsa kI sUcanA pAkara kumArapAla kA hRdaya viraha-vedanA se vikSubdha ho utthaa| usa sakaTa kI ghaDI ko dhairya ke sAtha pAra karane me muni rAmacandra kA yoga atyanta sahAyaka siddha huaa| rAmacandrAcArya ne hemacandrAcArya ke uttarAdhikAra ko sambhAlA aura unakI sAhityika sRjanAtmaka dhArA ko bhI gatizIla banAe rkhaa| sAhitya-jagat rAmacandrAcArya kI ramaNIya racanAo se alakRta huaa| __samasyA-pUrti me vividha bhAva-bhagimA ko prastuta karane vAle ve vejoDa zabdazilpI the| unakI sphuraNazIla manIpA-madAkinI me kalpanA-kallole atyanta vega se hilore letI thii| eka vAra kA prasaga hai / grISma Rtu kA samaya thaa| jayasiMha siddharAja krIDA karane ke lie udyAna me jA rahe the| sayoga se AcArya rAmacandra kA mArga me milana huaa| aupacArika svAgata ke vAda siddharAja ne AcArya jI se eka prazna kiyA ___ katha grISme divasA gurutarA ? -grISma Rtu me dina lamve kyo hote hai ? AcArya ne isa prazna ke uttara me tatkAla eka saskRta zloka kI racanA kI deva | zrIgiridurgamalla | bhavato digjainayAtrotsave / dhAvadvIraturaganiSThurakhurakSuNNakSapAmaNDalAt / / vaatoddhRtrjomiltsursritsjaatpksthlii| dUrvAcumbanacaJcurA ravihayAstenaiva vRddha dinam / / Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavi-kirITa AcArya rAmacandra 331 -giri mAlAo eva durladhya durgoM para vijaya patAkA phaharAne vAle deva / ApakI digvijaya yAtrA ke mahotsava-prasaga para vegavAna azvo kI dauDa ke kAraNa unake khuro se uThe pRthvI ke dhUlikaNa pAvana lahariyo para mADha hokara AkAzagagA meM jA mile / nIra aura rajo ke sammizraNa se vahA dUba uga Ayo / usa dUba ko carate-carate calane ke kAraNa sUrya ke ghoDo kI gati manda ho gayI / isI hetu se divasa lambe hai| ___ bhAcArya jI kI isa samasyA-pUti se middhagaja ko atyanta prasannatA huii| umI mamaya inhe 'kavi kaTAra malla' kI upAdhi se bhUpita kiyA gyaa| eka anya ghaTanA AcArya hemacandra ke zAsanakAla kI hai| kimI mamaya AcArya hemacandra kA pAdArpaNa kumArapAla kI sabhA meM huaa| yahA para eka parita ne hemacandrAcArya kA upahAsa karate hue kahA mAgato hemagopAla daDakavalamuhahan / -daDa aura kavala ko dhAraNa kie hema gopAla A pahucA hai| usa mamaya muni rAmacandra bhI hegacandrAcArya ke mAtha the| unhe apane guru ke prati kiyA gayA yaha upahAma acchA nahIM lgaa| chUTate hI ima pakti kI pUrti karate hue unhoMne kahA paDdarzana pazu prAyAn cArayAn janavATake / -chaha dazanarUpI pazuo ko jaina vATikA me cagate hue hema gopAla A gae haiN| muni rAmacandra kI ima mamasyA-pUrti ne nayako avAk kara diyaa| rAmacandrAcArya kI mAhitya-sAdhanA anupama thii| raghuvilAsa, maralavilAsa, yaduvilAma pramRti ekAdaza nATaka aura 'mudhApAlaga' nAmaka subhApita koza bhI unhoMne likhA / bhAcArya jI kI mukhya pramidvi nATyazAstra kI racanA se huii| nATyazAstra me cAlIma me bhI adhika nATako ke udvaraNa prastuta hai| isase unakI gambhIra adhyayanazIlatA kA paricaya milatA hai| isa kRti me abhinava kalAo kI vyajanA aura mauryakAla ke itihAsa kI sundara jhAkI bhI prastuta hai| laukika vipayo para sAgopAga vivecana karane me AcArya rAmacandra jaisA sAhasaguNa vigle hI jainAcAryoM me pravATa huA hai| AcArya rAmacandra ke mAtha pravandha zatakartRka vizepaNa bhI AtA hai| yaha vizeSaNa unake mI ganyo kA sUcaka ho sakatA hai yA isI nAma ke kisI eka grantha kA paricAyaka hai| __ nyAyazAstra, pramANazAstra, kAvyazAstra aura NabdazAstra-ye unake adhikRta viSaya ye| vipula khyAti prApta hone para bhI AcArya jI ke gRhastha jIvana kA paricaya Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya 'paryApta rUpa se upalabdha nahI hai| AcArya jI dvArA racita 'nala vilAsa' nATaka ke sapAdaka paDita lAlacandra ke abhimata se unakA janma vI0ni0 1615 (vi0 sa0 1145), sUri pada vI0 ni0 1636 (vi0 sa0 1166), AcArya 'padArohaNa vI0 ni0 1666 (vi0 sa0 1226) me huaa| unakA svargavAsa itihAsa kI atyanta dukhAnta ghaTanA hai| hemacandrAcArya kA uttarAdhikAra ziSya rAmacandra ko milaa| isase unake gurubhrAtA vAlacandra muni me IrSyA kA viSAkta akura phUTa paDA / AcArya hemacandra ke bAda mahArAja kumArapAla kI mRtyu vattIma dina ke bAda hI ho gaI thii| kumArapAla kA bhatIjA ajapAla siMhAsana para ArUDha huaa| bAlacandra muni kI ajapAla ke sAtha gADhI mitratA ho gyii| muni jI ne rAmacandra ke viruddha ajapAla ke kAna bhara diye the| AcArya hemacandra ke sAtha ajapAla kA pUrva vaira bhI thaa| usa vaira kA badalA rAmacandra ke sAtha liyA gyaa| unhe maravAne ke lie lomaharSaka yojanA bnii| abhaya Adi zreSThI jano ne isa yojanA ko viphala kara dene hetu bahuta prayatna kie| unakA koI prayatna rAmacandra sUri ko isa SaDyantra se mukta na kara skaa| hemacandrAcArya ke svargavAsa se eka varSa bAda hI vI0 ni0 1700 (vi0 1230) me satapta lohe kI marmAnta vedanA ko sahate hue unhe mRtyu se AliMgana karanA pdd'aa| unakA bhautika deha se sambandha TUTa gayA para yazasvI vyaktitva aura sphuraNazIla manISA kA vaibhava Aja bhI unake mAhitya-darpaNa me pratibimbata hai| Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 45. udArahadaya AcArya udayaprabha udayaprama nAgendra gaccha ke prabhAvI bhAcArya the / zAnti sUri ke ziSya amaracandra sUri, unake ziSya haribhadra, haribhadra ke ziSya vijayasena tathA vijayasena ke ziSya udayaprabha the| ___ gujarAta ke rAjA vIradhavala para unakA apratihata prabhAva thaa| vIradhavala ke mahAmAtya vaNik puna vastupAla eva tejapAla dono bhAI jaina the| vIradhavala ke yaza ko digAntavyApI banAne meM dono kA apUrva yogadAna thaa| yugala vandhu eka ora mahAmAtya, senApati eva artha-vyavasthApaka the dUsarI ora pracaNDa yoddhA, mahAdAnI eva dhArmika bhI the|| eka vAra zaktizAlI maleccha senA ke Agamana kI sUcanA pAkara gurjara nareza zrI vIradhavala cintita humaa| usane amAtya vastupAla ko bulAkara kahA"gardabhIvidyAsiddha gardabhilla rAjA bhI ina mleccho ke dvArA parAbhUta ho gayA thaa| mahAzaktizAlI rAjA zilAditya kA rAjya bhI inase dhvasta ho gyaa| yaha mleccha samudAya durjeya hai| hame apanI surakSA ke lie kyA karanA cAhie ?" vastupAla ne kahA-"rAjan / Apa cintA na kreN| mleccho ke sAmane raNabhUmi me khaDA hone ke lie mujhe prepita kreN|" rAjA ne vaisA hI kiyA / vastupAla aura tejapAla yugala bandhuo kI zakti ke sAmane mleccha senA parAjita ho gyii| ____ vaNikputra vyApAra-kuzala hI nahI hote, kSatriya jaisA uddIpta teja bhI uname hotA hai| yaha vAta dono amAtyo ne siddha kara dii| mahAyazobhAga vastupAla kA vyaktitva kaI vizeSatAo se sampanna thaa| usake jIvana me lakSmI, marasvatI eva zakti kA Azcayajanaka samanvaya thA / hindustAna me pUrva se pazcima eva uttara se dakSiNa paryanta dUra-dUra taka mahAmAtya kI ora se Arthika sahAyatA prApta thii| eva vaha svaya parama vidvAn mahAkavi thaa| vAgdevI sUnu tathA sarasvatI-puna kI upAdhiyo se vaha vibhUpita thaa| rAjA bhoja kI taraha vaha vidvAno kA AzrayadAtA thaa| vastupAla ne vidyAmaNTala kI sthApanA kI thI, jisase saskRta sAhitya kI mahAn vRddhi huii| asAdhAraNa vyaktitva ke dhanI, mahAdAnI, savala yoddhA, kavi, lekhaka, sAhitya Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya rasika, vidvAno kA sammAnadAtA, udArahRdaya eva sarvadharmasamadarzI jaina mahAmAtya vastupAla ko pAkara gujarAta kI dharA dhanya ho gayI thii| usakA bhAgyAkAza zrI zazisampanna hokara camaka uThA thaa| madhyakAla kI dharma-prabhAvaka jaina zrAvaka maNDalI me amAtya vastupAla kA sthAna sarvottama thA / sarasvatI kaNThAbharaNAdi cauvIsa upAdhiyo se alakRta eva sagrAma-bhUmi me tiresaTha bAra vijaya prApta karane vAlA vastupAla amAtya dharma-pracAra kArya meM bhI satata prayatnazIla rahatA thaa| dharmaprabhAvanA ke hetu usane (31418800) rUpya rAzi kA vyaya kiyA thaa| zrI vastupAla kA yaza dakSiNa dizA me zrI parvata taka, pazcima me prabhAsa taka, uttara me kedAra parvata taka aura pUrva me vArANasI taka vistRta thaa| itihAsa-prasiddha isa mahAmAtya ko prabhAvita karane vAle varmAcAryo me jayasiMha sari, naracandra sUri, zAnti sUri, narendraprabha sUri, vijayasena sUri, vAlacandra sUri Adi kaI AcAryoM ke nAma hai| uname eka nAma AcArya udayaprabha sUri kA bhI hai| udaya prabhAcArya dharma-pracAraka the eva yazasvI sAhityakAra bhI the| dharmazarmAbhyudaya mahAkAvya, Arambha siddhi, upadeza mAlA, kaNikA kRti Adi kaI grantho kI unhone racanA kii| saskRta bhASA me nivaddha neminAtha-caritna bhI AcArya udayaprabha dvArA racita mAnA gayA hai / AcArya udayaprabha ke grantho me 'sukRti-kallolinI' nAmaka grantha atyuttama hai| yaha vastupAla, tejapAla ke dhArmika kAryoM kA prazasti-kAvya hai / isa kAvya me vastupAla kI vazAvalI tathA cAlukya vaza ke rAjAo kA varNana bhI hai| vastupAla ne isa kAvya ko prastara para khudavAyA thaa| isa kAvya kI racanA vI0 ni0 1748 (vi0 1278) me huI thii| isa AdhAra para AcArya udayaprabha kA samaya vI0 ni0 kI 15vI zatAbdI (vi0 13vI sadI kA uttarArdha) hai| Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46. pratibhA-prabhAkara AcArya ratnaprabha AcArya ratnaprabha saskRta bhASA ke adhikArI vidvAn the| nyAya eva darzanazAstra ke ve vizeSajJa the| apane guru AcArya vAdideva ke grantho kA unake jIvana para amAdhAraNa prabhAva thA / sAhitya-racanA me AcArya ratnaprabha kI lekhanI anAvAgha clii| parimANa kI dRSTi se unakA mAhitya bahuta kama hai, para jo kucha unhoMne likhA vaha atyadhika sarasa, sundara eva vidvadbhogya likhaa| sAhitya-jagat me unakI anupama kRti 'ratnAkarAvatArikA' hai / vaha syAdvAdaratnAkara kA praveza mArga hai| tAkika ziromaNi AcArya vAdideva dvArA nirmita 'pramANanayatattvAloka' grantha kI vyAkhyA svarUpa caurAsI hajAra zloka parimANa syAdvAda-ratnAkara atyanta gUDha TIkA grantha hai / samAso kI dIrghatA eva kaThina zabda sayojanA ke durga ko bhedakara isa grantha ke zabdArtha eva padyArtha taka pahuca pAnA bahuta zramasAdhya hai| AcArya ratnaprabha ratnAkarAvatArikA kI racanA kA uddezya spaSTa karate hue kRti ke prArambha me likhate hai-"kvApi tIrthakagranthagranthisArthasamarthakadarthanopasthApitArthAnavasthitapradIpAyamAnaplavamAnajvalanmaNiphaNIndrabhISaNe, sahRdayasaiddhAtikatArkikavaiyAkaraNakavicakravartisuvihitasugRhItanAmadheyAsmadguruzrIdevasUribhiviracite syAdvAdaratnAkare na khalu katipaya tarkabhApAtIrthamajAnanto'pAThInA aghIvarAzca praveSTu prabhaviSNava ityatastepAmavatAradarzana kartumanurUpam / " ___ 'darzanAntarIya mantavyo kA nirasana eva apane mantavya kA pratipAdana karatI huI yaha syAdvAda-ratnAkara TIkA kliSTa hai / tarka kI bhASA ko nahI jAnane vAle akuzala pAThako kA akuzala tairAka kI bhAti usame praveza pAnA kaThina hai| unakI sugamatA ke lie maiMne isa grantha kI racanA kI hai|" AcArya ratnaprabha ne ukta pATha meM sahRdaya, saiddhAntika, tAkika, vaiyAkaraNa, kavi-cakravartI jaise gauravamaya vizeSaNa pradAna kara apane guru vAdideva ke prati apAra sammAna prakaTa kiyA hai| syAdvAda ratnAkara kA avagAhana karane ke lie AcArya ratnaprabha kI ratnAkarAvatArikA yathArtha me hI ratnAkarAvatArikA siddha huI hai / upamA kI bhApA me Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya syAdvAda ratnAkara mahAzaila hai| usake uccatama zikhara para pahucane ke lie ratnAkarAvatArikA sugama sopAna-pakti hai| madhura svaro me sagIyamAna sagIta, bhAvamayI kavitA eva AkaTha tRpti pradAyaka sudhAvindu jaisA AnandakArI yaha grantha hai / isa grantha me kAntapadAvali kA prayoga eva manomugdhakArI zabda-sauSThava kAvya jaisI pratIti karAtA hai| dharmadAsa kRta 'upadeza mAlA' para AcArya ratnaprabha ne 1150 zloka parimANa doghaTTI vRtti (upadeza mAlA vizepa vRtti) kI vI0 ni0 1708 (vi0 1238) me racanA kI thii| vipula itihAsa sAmagrI ko prastuta karate hue yaha kRti bhI sAhitya-jagat me atyanta mUlyavAna hai| prAkRta bhASA me bhI AcArya ratnaprabha kA jJAna agAdha thaa| neminAtha-caritra kI racanA unhone vI0 ni0 1702 (vi0 1232) me kI thii| yaha unakI prAkRta racanA hai| AcArya ratnaprabha kI ina dono kRtiyo me ullikhita samvat ke AdhAra para unakA samaya vI0 ni0 16vI zatAbdI kA uttarArddha aura 17vI zatAbdI kA pUrvArddha pramANita hotA hai| Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 47. tapa ke mUrtarUpa AcArya jagaccandra tyAga aura vairAgya ke mUrtarUpa AcArya jagaccandra sUri maNiratna sUri ke ziSya the| apanI viziSTa sAdhanA ke dvArA ve vizva me candra kI taraha camake / 'yathA nAma tathA guNa' isa lokokti ko caritArtha kara unhone apanA nAma sArthaka kiyaa| eka vAra caitravAla gaccha ke devabhadra gaNI unake samparka me aae| sUri jI kI caritraniSThA aura zuddha samAcArI kA pravala prabhAva devabhadra gaNI para humA / sagha me chAye zithilAcAra ko kaDI cunautI dekara AcArya kakka sUri kI bhAti jagaccandra sUri kriyoddhAra karane ke lie pahale se utsuka the / devabhadra gaNI kA yoga unake isa kArya ko sampAdita karane hetu bahuta sahAyaka siddha huA / sUri jI ke apane ziSya devendra muni bhI unake isa kArya meM niSThApUrvaka sAtha rhe| isa zreSTha kArya me pravRtta sUri jI ne pravRtti kI saphalatA ke lie yAvajjIvana Ayamvila tapa kA abhigraha grahaNa kiyA / usa samaya unake isa mahattvapUrNa kArya kI bhUri-bhUri prazasA huI aura sUri jI ko AcArya pada se sammAnita kiyA gayA / unakI utkRTa tapa sAdhanA ne sAdhAraNa jana se lekara zAsaka varga taka ko atizaya prabhAvita kiyaa| mevADa nareza jailasiMha jI ne mahAtapa ke AdhAra para unhe vI0ni0 1755 (vi0 sa0 1285) me 'tapA' nAmaka upAdhi pradAna kii| ___ kabhI-kabhI eka vyakti kI sAdhanA samagna samUha ko alakRta kara detI hai| jagaccadra sUri kI tapa sAdhanA se aisA hI phalita huaa| unake nAma ke sAtha juDI upAdhi gaccha ke sAtha prayukta hone lgii| baDagaccha kA nAma 'tapAgaccha ho gyaa| vaDagaccha kA 'tapAgaccha' ke rUpa meM nAmakaraNa jagaccandra sUri ke gaccha ke sAtha huaa| unake gurubhAI ziSyo ne isa nAma ko svIkAra nahIM kiyaa| unake gaNa kI prasiddhi apane mUla nAma 'vaDagaccha' ke rUpa meM hI rhii| ina dono gaccho me nAmabheda avazya banA, para siddhAnta, mAnyatA, AcArasahitA eka thii| sisodiyA rAjavaza ne isa 'tapAgaccha' ko mAnya kiyaa| vastupAla aura tejapAla dono amAtya isa yuga kI mahAn hastiyA thii| vastupAla ne eka bAra sUri jI ko gujarAta ke lie Amantrita kiyaa| mahAmAtya ke guru banakara ve vahA gae / gujarAta kI janatA ne hadaya vichAkara unakA svAgata kiyaa| Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 jaina dharma ke prabhAvakra AcArya jagaccandra sUri tapa ke dhanI hI nahI, vidyA-vaibhava se bhI sampanna the / sarasvatI unake caraNo kI upAsikA thii| mevADa me eka bAra tIsa jaina vidvAno ke sAtha unakA zAstrArtha huaa| usame AcArya jI ke tarka hIre kI taraha abhedya (akATya) rahe / AcArya jI ke bauddhika kauzala se prabhAvita hokara cittauDa nareza ne unhe 'hIraka' (horalA) kI upAdhi dii| unakA mukhya viharaNa-kSetra mevADa thaa| vahI para unakA vI0ni0 1757 (vi0 sa0 1287) ko 'vIrazAli' nAmaka grAma me svargavAsa huaa| Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 bauddhika-ratna AcArya ratnAkara AcArya ratnAkara sUri devaprabha sUri ke ziSya the / ve saralAtmA aura saumyavRttika the| unake hRdaya me vairAgya taragiNI kI avirala dhArA vahatI thii| vI0 ni0 1778 (vi0 sa0 1308) meM unhone ratnAkara paccIsI kI racanA kii| paccIsa zloko kA yaha gratha atyanta maulika aura mahattvapUrNa hai| isake pratyeka zloka kI pakti me vairAgyadhArA kA nirjhara chalaka rahA hai| pAThaka ise paDhate'paDhate AtmAlocana ke gambhIra sAgara me DavakiyA lene lagatA hai| mAnasika daurbalya kI sUkSma dhaDakana kA bahuta sajIva citraNa ima kRti me huA hai| prabhu kI pUjA, prArthanA aura jApakriyA me mana ke bhAvega-udvega ghora zannu haiN| inhe abhivyakti dete hue sUri jI ne likhA hai dagdhogniA krodhamayena daNTA, duSTena lobhAkhyamahorageNa / grasto'bhimAnAjagareNa mAyA jAlena baddho'smi katha bhaje tvAm / / krodhAgni se satapta, lobhaspI sApa se dazita, mAna rUpI ajagara se pIDita aura mAyAjAla se baMdhA huA maiM kaise ApakA bhajana karU ? mAnasika dhUrtatA kA AvaraNa dUra karate hue lekhaka likhatA hai vairAgyaraga paravacanAya, dharmopadezo janaraJjanAya / vAdAya vidyAdhyayana ca me bhUt, kiya[ve hAsyakara svamIza // -he Iza | mere para vairAgya kA raga dUsaro ko dhokhA dene ke lie hai| merA upadeza janarajanamAna hai| merA vidyAdhyayana vivAda ke lie siddha huA hai / ina vRttiyo se merA jIvana kitanA hAsyAspada hai| maiM Apako apane viSaya me kyA catAU aura kaise vtaak| ____ isa kRti me ukta zloko kI bhAti anya zloka bhI bahuta preraka hai / bahuta-se sAdhaka ratnAkara paccIsI ko kaThAna rakhate haiM aura pratidina isakA tanmayatA ke Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya sAtha smaraNa kara AtmAlocana kI bhAvabhUmi para abhinava svasthatA prApta karate hai| ___ratnAkara sUri ke janma-dIkSA, AcArya pada-prApti ke sambandha me sAmagrI anupalabdha hI rahI hai| unakI isa kRti-savat ke AdhAra para ve vI0 ni0 kI aThArahavI zatAbdI (vi0 sa0 14vI) meM vidyamAna the| Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 tattva-niSNAta AcArya devendra AcArya devendra sUri jagaccandra sUri ke ziSya the| unhoMne zaizavAvasthA me dIkSA grahaNa kI aura ekaniSThA ne vidyA kI ArAdhanA kara apane meM viziSTa zaktiyo ko sjoyaa| tattva-niSNAta AcAryoM me unakA mahattvapUrNa sthAna hai| unakI vyAkhyAna zailI rocaka aura prabhAvaka thii| zrotA unakI vANI ko sunakara mugdha ho jAte the| unake upadeza se bodha prApta kara kaI vyakti sayama-patha ke pathika bhI bane the| ve mAhityakAra bhI the| unhone adhikAzata siddhAntaparaka mAhitya kI racanA kii| karmagrantho jaimI atyanta upayogI kRtiyA unake gabhIra Agamika adhyayana kA niSkarSa haiN| unake karmagrantho kI saMkhyA pAca haiN| prathama karmagrantha kI 60 gAthAe, dvitIya karmagrantha kI 34 gAthAe, tRtIya karmagrantha kI 24 gAthAe, caturtha karmagrantha kI 86 gAthAe eva pAcave karmagrantha kI 100 gAthAe haiM / prAcIna grantho ke AdhAra para ina karmagrantho me karmoM kA svarUpa aura unake pariNAma ko acchI taraha se samajhAyA gayA hai / iname guNasthAno kA bhI vivecana hai / karmagrantho para devendra sUri kA svopajJa-vivaraNa hai| siddha pacAzikA sUtravRtti, dharma ratna vRtti, zrAvaka dinakRtya sUtra, sudarzana caritra Adi unakI kaI sarasa racanAe haiM / iname vividha sAmagrI prastuta hai| _ve kavi bhI the| unhone dArzanika grantho ke atirikta dAnAdi kulaka Adi 'vividha madhura stavano kI racanA kii| unakI 'vandAru vRtti grantha' zrAvakAnuvidhi ke nAma se prasiddha hai| vidyAnanda sUri aura dharma ghopa sUri unake vidvAn ziSya the / laghu popadhazAlA kA nirmANa inhI se huaa| vaDI popadhazAlA ke prArambha kA zreya vijayacadra sUri ke ziSyo ko hai| - devendra sUri ne mAlava kI dharA para jaina saskAro kA prabhUta pracAra-prasAra kiyA aura vahI para unakA vI0 ni0 1797 (vi0 sa0 1327) me svargavAsa ho gyaa| Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 zabda-zilpI AcArya somaprabha AcArya somaprabha sUri tapAgaccha paramparA ke prabhAvaka AcArya the| unakA janma vI0ni0 1780 (vi0 sa0 1310) me huaa| gyAraha varSa kI AlpAvasthA me unhone dIkSA grahaNa kI aura bAIsa varSa kI laghuvaya me sUripada para ArUDha hue| unakI bahuzrutatA aura zAstrArtha-nipuNatA prasiddha thI / cittauDa meM brAhmaNa paDito ke sAmane vijaya prApta kara apane buddhi-kauzala kA paricaya diyaa| jainAgamo kA gabhIra jJAna bhI unake pAsa thaa| aTThAIsa citravadha-stavano kI unhone racanA kii| unakI sabase madhura kRti 'sUkti muktAvalI' hai jo Aja 'sindUra prakara' ke nAma se adhika prasiddha hai / yaha saskRta kRti hai / isame vividha viSayo se sambandhita sau zloka haiM / prati zloka kI prati pakti kA zabda-sauSThava, saumya bhASA tathA sAnuprAsika dhAtu pratyayo kA lAlitya sUri jI ke mahAna zabdazilpI-karma ko abhivyakta karatA hai| ____ isa kRti me samAgata ullekhAnusAra kucha itihAsakAra vijayasiMha sUri ke ziSya somaprabha sUri ko 'sUkti muktAvalI' ke racanAkAra mAnate hai / prastuta somaprabha sUri dharmaghoSa sUri ke ziSya aura padyAnanda sUri Adi vidvAn muniyo ke guru the| ____unakA matijJAna atIva nirmala thaa| unheM kabhI-kabhI bhaviSya kA AbhAsa bhI hotA thaa| bhIma pallI meM ghaTita aniSTa bhaviSya kI ghopaNA unhone pahale hI kara dI thii| sUri jI kI yaha jJAnazakti prAcIna RSiyo ke prAtibha jJAna kA smaraNa karAtI aura bhaktagaNa ko AzcaryAbhibhUta kara detii| unakA svargavAsa vI0 ni0 1843 (vi0 sa0 1373) me huaa| Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 51 mati-mArtaNDa AcArya malliSeNa medhAvI AcArya malliSeNa nAgendra gacchIya udayaprabha sUri ke ziSya the| ve vyAkaraNa, nyAya, sAhitya Adi vibhinna vipayo ke adhikArI vidvAna the| naiyAyika, vaizeSika, sAkhya, mImAsaka, bauddha prabhRti aneka dazano ke adhyayana-manana se unakI cintana zakti prauDhatA prApta kara cukI thii| vartamAna me syAdvAda majarI ke atirikta unakI koI bhI racanA upalabdha nahIM hai| ___ syAdvAda majarI bhI hemacandra kI anyayogavyavacchedikA kI TIkA mAtra hai| prasAda aura mAdhurya guNa se maDita yaha TIkA ratnaprabha sUri kI syAdvAda ratnAvatArikA se adhika sarala aura sarasa hai| isakI kamanIya padAvaliyA jharokhe se jhAkatI huI zItakAlIna taruNa kiraNo kI taraha Ananda pradAna karatI haiN| vividha darzano kA marmasparzI vivecana aura yuktipurassara syAdvAda kA pratiSThApana malliSeNa kI santulita medhA kA paricAyaka hai| darzanAntarIya mata ke prakAzana me bhI unake prati prAmANika, prakANDa Rpi Adi bahuta zAlIna zabdo kA prayoga kiyA gayA hai| vipula sAhitya na hote hue bhI malliSeNa kI prasiddhi apanI isa ekamAtra racanA syAdvAda maJjarI ke AdhAra para hai| isa kRti ne jaina-janetara sabhI vidvAno ko prabhAvita kiyaa| mAdhavAcArya ne sarvadarzanasagraha me isakA saketa kiyA aura yazovijaya jI ne isa para syAdvAda maJjUSA ko likhA hai| ___ AcArya malliSeNake jIvana viSaya kI yat kiMcit prAmANika sAmagrI syAdvAda maJjarI ke prazasti zloko me prApta hai / ve zloka isa prakAra hai nAgendragacchagovindavakSolakArakaustubhA / te vizvavandyA nandyAsurudayaprabhasUraya // zrImalliSeNasUribhirakAri tatpadagaganadinamaNibhi / vRttiriya manuravimitazAkAnde dIpamahasi ganI / / zrIjinaprabhasUrINA sAhAyyobhinnasorabhA / zrutAvuttasatu matA vRti syAdvAdamajarI // Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya ____ ina zloko ke anusAra syAdvAda maJjarI kI racanA me AcArya malliSeNa ko jinaprabha sUri kA vizeSa sahayoga prApta thaa| yaha kRti vI0 ni01820 (vi0 1350) me zanivAra dIpamAlikA ke dina sampanna huI thii| malliSeNa ke kAlakrama ko jAnane ke lie isake atirikta aura koI bhI puSTa pramANa upalabdha nahIM hai| Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 jana-jana-hitaiSI AcArya jinaprabha barataragaccha ke prabhAvaka AcArya jinaprabha mari jinakuzala sUri ke samakAlIna the| ve svaccha eva nirmala pratibhA ke dhanI the| jaina vidvAno meM sarvAdhika stotra-mAhitya ke nirmAtA vai the| unhoMne 700 stotro kA nirmANa kiyaa| vartamAna meM unake 100 stotra upalabdha haiN| vividha tIrthakalpa, vividha mArgaprapA, zreNika caritra, dvayAzraya kAvya Adi kaI racanAe unakI hai| vividha tIrthakalpa eka aitihAsika kRti hai| isa kRti ke adhyayana se unakI pralambamAna yAnAo kA paricaya bhI milatA hai| unhone gujarAta, rAjasthAna, madhya pradeza, karNATaka,Adhra pradeza, bihAra, uttara pradeza, pajAva Adi vibhinna kSetro me viharaNa kiyA thaa| ina yAtrAo me unheM vibhinna dezo, prAntI, kSetro kA jo itihAsa upalabdha huA aura jo vizepatAe unhone dekhI athavA jo bhI ghaTanAe janazruti ke AdhAra para paramparA meM unhoMne sunI, unako maskRta-prAkRta bhASA meM nivaddha kara tIrthakalpa grantha kI racanA kI hai / ata aitihAsika sAmayI kI dRSTi se yaha grantha atIva mahattvapUrNa hai| prastuta grantha me 62 kalpa haiM eva 38 tIrthasthAnI kA varNana hai / bhagavAn mahAvIra ke asthigrAma, campA, pRSThacampA, vaizAlI Adi 42 cAturmAsika sthalo kA nAmapurasmara ullekha aura pAlaka, nanda, mauryavaza, puSpamitra, balamitra, bhAnumitra, naravAhana, gardabhilla, zaka, vikramAditya Adi rAjAbhI kI kAlasambandhI jAnakArI isa grantha se prApta kI jA sakatI hai| ___ isa grantha ke mahAvIra kalpa mai pAdalipta, mallavAdI, siddhasena divAkara, haribhadra, hemacandra Adi ke ullekha bhI hue hai| AcArya jinaprabha sUri ne prastuta grantha kI racanA vI0ni0 1556 (vi. 1386) meM kI thii| vidhi mArgaprapA kI racanA AcArya jinaprabha ne ayodhyA me vI0 ni0 1833 (vi0 1363) me kI thii| yaha grantha kriyAkANDa pradhAna hai| isake 41 dvAra hai| 'pauSadha vidhi, pratikramaNa vidhi Adi aneka dhArmika kriyAo kI vidhi ko isameM Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya samajhAyA gayA hai| yoga vidhi me AcArAGga, sUtrakRtAGga, samavAyAGga Adi Agama viSayo kA varNana bhI hai| AcArya jinaprabha ne vI0ni0 1850 (vi0 1385) me mugala samrATa 'muhammada tugalaka' ko pratibodha dene kA mahattvapUrNa kArya kiyaa| isame jainazAsana kI atizaya prabhAvanA huI aura mugala samrATo ko prativodha dene kI zRkhalA meM AcArya jinaprabha prathama the| ____ AcArya jinaprabha sUri ke guru jinasiMha sUri the| unase laghu kharataragaccha zAkhA kA vikAsa huA thaa| AcArya jinaprabha vI0 ni0 19vI zatAbdI (vi0 14vI) ke prabhAvaka vidvAna the| Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 53 kuzala zAsaka AcArya jinakuzala dAdA sajJA se prasiddhi prApta AcAryoM meM AcArya maNidhArI jinacandra ke vAda AcArya jinakuzala sUri kA nAma AtA hai| jinakuzala sUri rAjasammAna prApta yazasvI manI jesala ke putra the| mAtA kA nAma jayantazrI thaa| pUrNa vairAgya ke sAtha lagabhaga dama varSa kI laghuvaya me unhone dIkSA grahaNa kii| dIkSAnAma kuzalakIti thaa| zAstro kA gambhIra adhyayana kara kuzalakIrti muni ne bahuzrutatA prApta kI tathA zAstretara sAhitya kA anuzIlana kara ve pragalbha vidvAn bne| zrI rAjendracandrAcArya ne pATaNa me kuzalakIti muni ko vI0 ni0 1847 (vi0 sa0 1377) jyeSTha zuklA ekAdazI ke dina 'kalikAla kevalI' viruda prApta AcArya jinacandra sUri ke sthAna para niyukta kiyaa| unakA nAma kuzalakIti se jinakuzala sUri humA / mindha aura rAjasthAna (mAravADa) unake dharma-pracAra ke pramukha kSetra the| / ve cAmatkArika AcArya bhI the eva bhakto kI manokAmanA pUrNa karane ke lie kalpavRkSa ke samAna mAne jAte the| loga atyanta Adara ke sAtha unake vacano ko grahaNa karate eva unakA AzIrvAda pAkara pulaka uThate the| Aja bhI aneka sthAno para unakI pAdukAe bhaktibhAva se pUjI jAtI haiM / sakaTa kI ghaDiyo me loga baDI niSThA se unakA smaraNa karate haiN| unake nAma para aneka stavana aura smAraka bane haiN| ___ sAhitya-racanA me AcArya jinakuzala sUri kI pramukha racanA 'caitya vadana kulaka' vRtti hai / isakI racanA vI0ni0 1833 (vi0 sa0 1363) me huI thii| AcArya jinakuzala sUri kA jaisA nAma thA vaise hI ve the| unake zAsanakAla me sagha sava taraha se kuzala banA rahA / jaina dharma kI mahatI prabhAvanA huii| jIvana ke sandhyAkAla me zArIrika zaktiyo ko kSINa hote dekhakara unhone jinapadma sUri ko apanA uttarAdhikArI niyukta kiyaa| devarAjapura meM phAlguna kRSNa pakSa vI0ni0 1856 (vi0 sa0 1386) me anazanapUrvaka pUrNa samAdhi ke sAtha unakA svargavAsa huaa| Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 mahAmedhAvI AcArya merutuga prabandha cintAmaNi ke racanAkAra AcArya merutuga nAgendra gaccha ke AcArya the| ve paramaprabhAvI AcArya candraprabha ke ziSya the| meghadUta kAvya ke TIkAkAra AcArya merutuga unase bhinna the| TIkAkAra merutuga kA janma vI0 ni0 1873 (vi0 1403) me eva svargavAsa vI0 ni0 1941 (vi0 1471) me huA thaa| prastuta AcArya merutuga inase pUrva the| ve vI0ni0 1832 (vi0 sa0 1362) meM vidyamAna the| AcArya merutuga kA vaiduSya itihAsa lekhana me prakaTa huA hai / unhone mahApurupa caritna nAmaka grantha kA nirmANa kiyA thA / pravandha cintAmaNi kI taraha yaha kRti bhI itihAsa se sabadhita hai| isa kRti me jaina zAsana ke prathama tIrthaMkara RSabha, solahave tIrthakara zAnti, vAisave neminAtha, teisave pArzvanAtha eva atima tIrthaMkara mahAvIra kA sakSipta jIvana-paricaya hai| itihAsa-rasika pAThako ke lie yaha atyanta upayogI grantha hai| ____ AcArya merutuga kA prabandha-cintAmaNi grantha jaina itihAsa kI vipula sAmagrI se paripUrNa hai| jaina itihAsa kI sAmagrI ko vistRta rUpa se prastuta karane vAle mukhya cAra anya mAne gae hai--1 prabhAvaka caritra, 2 pravandha cintAmaNi, 3 prabandha koza, 4 vividha tIrtha klp| ye grantha paraspara eka-dUsare ke pUraka haiN| kAlakrama kI dRSTi se iname prabhAvaka caritra sarvaprathama eva prabandha cintAmaNi kA sthAna dvitIya hai| pravandha cintAmaNi kA vivecana sakSipta eva sAmAsika zailI me hai / isa grantha ke nirmANa meM vidvAna dharmadeva kA sarAhanIya sahayoga AcArya merutuga ko prApta thaa| vidvAn dharmadeva vRddha guru bhrAtA yA anya sthavira purupa the| AcArya merutuga ke guNacandra nAma kA ziSya thaa| vaha lekhana kalA me pravINa thA / umane isa grantha kI pahalI pratilipi taiyAra kI thii| rAjazekhara ke prabandha koza me pravandha cintAmaNi kA upayoga huA hai| prastuta grantha kA nirmANa kAThiyAvADa me haA thaa| grantha-racanA kI sampannatA kA samaya vI0 ni0 1830 (vi0 1360) hai| isa AdhAra para mahAmedhAvA AcArya merutuga vI0 ni0 kI unnIsavI sadI ke vidvAn the| Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 55 guNa-nidhAna AcArya guNaratna tapAgaccha me guNaratna nAma ke kaI AcArya prasiddhi prApta haiM / prastuta AcArya guNaratnakarmagrantho ke racayitA AcArya devasundara ke ziSya the / unake AcArya padArohaNa kA kAla vI0 ni0 1912 (vi0 1442 ) hai / darzanazAstra eva tarkazAstra ke ve viziSTa jJAtA the / sAhitya-racanA kI dRSTi se unakI pramukha sevA avacUri sAhitya ke rUpa meM hai / bhakta-parijJA, Atura pratyAkhyAna, catuzzaraNa, sastAraka ina cAra prakIrNa grantho para AcArya devasundara kRta karmastava, bandha svAmitva Adi pAca grantho para tathA candapi mahattara kRta saptatikA para unhone avacUri sAhitya likhA / karmagrantho para avacUri sAhitya kI racanA vi0 1456 me kI thI / saMskRta bhASA meM nibaddha kriyAratna samuccaya AcArya guNaratna kA ati upayogI grantha hai | AcArya hemacandra ke zabdAnuzAsana ke AdhAra para dhAtuo kA sakalana kara AcArya guNaratna ne isakA nirmANa vI0 ni0 1636 ( vi0 sa0 1466) meM kiyA thA / saskRta bhASA ke vidyArthI ko isa grantha me samyak sAmagrI prApta hotI hai / granthAdhyayana se guNaratna kA saMskRta bhASA para ekAdhipatya bhI pratIta hotA hai / 'kalpAntaravAcya' grantha kI racanA AcArya guNaratna ne vI0 ni0 1627 ( vi0 1457 ) me kI thI / ima grantha me paryuSaNa parva kI mahattA kA vivecana hai tathA tatprasaga kI aneka kathAe bhI haiM / 'acalamata nirAkaraNa' prabhRti paramata khaNDanAtmaka grantha bhI unhone likhe hai / 'kriyAratna samuccaya kI racanA avacUri sAhitya aura kalpAntara vAcya grantha ke vAda kI hai | AcArya guNaratna ke jIvana me nAmAnurUpa yogyatA kA vikAsa thA / ve jJAnAdi guNo ke nidhAna ye / kriyAratna samuccaya Adi grantho me prApta miti saMvat ke AdhAra para AcArya guNaratna kA samaya vI0 ni0 1570 se 1945 ( vi0 1400 se 1475 ) taka mAnya kiyA gayA hai / Page #372 -------------------------------------------------------------------------- Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya 3 navIna yuga ke prabhAvaka AcArya Page #374 -------------------------------------------------------------------------- Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 vAcoyukti-paTu AcArya hIravijaya hIravijaya jI tapAgaccha ke AcArya the| ve pAlanapura ke osavAla the| unakA janma vI0 ni0 2053 (vi0 1583) me huaa| unake pitA kA nAma kurA aura mAtA kA nAma nAthIvAI thaa| unhone vI0ni0 2066 (vi0 1566) me tapAgaccha ke AcArya vijaya sUri ke pAsa zramaNa dIkSA lii| dharmasAgara muni ke sAtha naiyAyika brAhmaNa paDita se nyAyavidyA kA vizeSa adhyayana kiyaa| unhe vI0 ni0 2077 (vi0 1907) me paDita kI upAdhi tathA vI0 ni0 2078 (vi0 1608) me "vAcaka' kI upAdhi prApta huI / muni-jIvana kA unakA nAma hariharSa thaa| ve vI0 ni0 2080 (vi0 1610) me AcArya bane / AcArya-kAla kA nAma hIravijaya huaa| AcArya vijayadAna sUri ke svargavAsa ke bAda unhone vI0 ni0 2101 (vi01631)me tapAgaccha kA dAyitva smbhaalaa| puSpa-parimala kI taraha AcArya hIravijaya jI ke sadguNa maDita vyaktitva kI prabhA sarvatra prasArita hone lgii| eka vAra mugala samrATa akabara kA AmantraNa milane para hIravijaya jI gAndhAra se phatehapura sikarI Ae, usa samaya unhe bhArI rAjasammAna prApta huA thaa| mAcArya hIravijaya jI ke prabhAva se mugala bAdazAha ne paryuSaNa parva para zikAra na karane kI pratijJA lI tathA rAjya me amAri kI ghoSaNA krvaayii| akabara kI sabhA kA udbhaTTa vidvAn abdula phajala bhI hIravijaya jI ke vyaktitva se prabhAvita huaa| usake nivedana para eka bAra akavara ne hIravijaya jI ko sabhA me Amantrita kiyA aura unake Ane para sabhAsado sahita akavara ne khaDe hokara unakA sammAna kiyA thaa| hIravijaya jI ko vI0ni0 2110 (vi0 1640)me jagadguru kI upAdhi milii| vijayasena hIravijaya jI ke ziSya parivAra me sabase pramukha ziSya the| unhe ahamadAbAda me hIravijaya jI ne AcArya pada se vibhUSita kiyA thaa| apane yuga me hIravijaya jI ne mugala samrATa akabara ko pratibodha dene kA mahattvapUrNa kArya kiyaa| isase jaina zAsana kI prabhAvanA huii| unakA svargavAsa vI0 ni0 2122 (vi0 1652) me huA thaa| Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 -3 vAda-kuzala AcArya vijayasena aura vijayadeva ___ bhAcArya vijayamena hogavijaya jI ke uttarAdhikArI the / vAda-kupana AnAryoM me unako AdarapUrNa sthAna prApta thaa| eka bAra bhUSaNa nAmaka vidvAn ke sAtha cintAmaNi mizra Adi vidvAno ke samakSa nUrata me unakA vAda-vivAra humaa| AcArya vijayanena ne use buddhivala me niruttara phara diyA thaa| yoga zAstra ke eka zloka ke nAta so artha batAkara sabako camatkRta kara dene vAlI ghaTanA unhIke itihAma ke mAya mayukta hai / eka vAra AcArya vijayasena mamrATa akabara ke AmantraNa para hIravijaya jI ke Adeza se lAhaura pahuce aura apanI upadezadhArA se namrATa akabara ko matyadhika prabhAvita kiyaa| isI avamara para mamrATa akabara ne sUri jI ko 'kali sarasvatI' kI upAdhi pradAna kara unakA sammAna baDhAyA thaa| mAhitya kSetra me 'sumitra nAsa' nAmaka granya kI racanA kii| hIravijayajI ke bAda vijayasena sUri ne apane dharma-sagha kA saphala netRtva kiyA aura vAdazAho para bhI apanA dhArmika prabhAva vaimA hI banAye rkhaa| jahAgIra ko prativodha dene vAle vijayadeva vijayasena ke uttarAdhikArI the| jahAgIra ke dvArA vijayadeva ko 'jahAgIra mahAtmA' kI upAdhi prApta thii| udayapura nareza jagatasiMha para unakA vizeSa prabhAva thaa| dharma-pracAra meM pravRtta AcArya vijayasena kA vI0ni0 2141 (vi0 sa0 1671) me svargavAsa huA thaa| ___ guru ke nAma ko ujAgara karane vAle suyogya ziSya hote haiN| AcArya hIravijaya jI ke kaI ziSya the| uname guru ke yaza ko adhika vistAra dene vAle ziSya vijayasena va vijayadeva the| buddhi-vaibhava se unhone mugala zAsana-kAla me bhI sukhyAti ajita kii| tapAgaccha kI paramparA ke prabhAvaka AcAryoM kI zRkhalA me unakA nAma Adara ke sAtha smaraNa kiyA jAtA hai| Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 jinadharma prabhAvaka AcArya jinacandra (akabara-pratibodhaka) akavara-prativodhaka AcArya jinacandra sUri jinamANikya sUri ke ziSya the eva aSTalakSI grantha ke praNetA mahopAdhyAya samayasundara jI ke praziSya the| ve caturtha dAdA sajJaka AcArya the| unakA janma vI0 ni0 2065 (vi0 1595) me huaa| unhone vI0ni0 2074 (vi0 1604) me dIkSA grahaNa kii| isa samaya unakI umra varSa kI thii| ve vI0ni0 2082(vi0 1612) me AcArya 'pada para ArUDha hue| unakI pravacana zailI gabhIra aura prabhAvaka thii| janatA para unake pravacano kA jAdU-sA asara hotA thaa| eka bAra jaina prabhAvaka AcAryoM ke viSaya me akabara dvArA prazna upasthita hone para kisI sabhAsad ne jinacandra sUri kA nAma prastuta kiyaa| ___ karmacandra bacchAvata AcArya jinacandra kA paraka bhakta thaa| akabara ke saketa aura upAsaka karmacandra kI prArthanA para AcArya jinacandra sUri ne lAhaura cAturmAsa kiyaa| isa cAturmAsa me AcArya jinacandra ke pravacano se prabhAvita hokara akabara vAdazAha ne unheM yugapradhAna pada se alakRta kiyaa| AcArya jinacandra ke prati vAdazAha kI hArdika niSThA thii| unhone kazmIra jAte samaya AcArya jinacandra se AzIrvAda pAyA aura sAta dina taka sAre rAjya 'me hiMsA na karane kI ghoSaNA kii| vAdazAha ke dvArA kRta sammAna kA prabhAva anyanna bhI huaa| aneka rAjyo me kahI dasa dina, kahI pandraha dina, kahI vIsa dina taka pazubali vanda rhii| vAdazAha jahAgIra ne vI0 ni0 2136 (vi0 sa0 1666) me sabhI sAdhuo ko deza kI sImA para se bAhara nikAla dene kA Adeza de diyA thaa| ___ isa Adeza se samana deza me vicitra halacala thii| zramaNa samAja prAnta aura cintita huA / isa samaya jinacandra sUri ne apane madhura upadeza se jahAgIra ko samajhAkara Adeza me pUrNa parivartana karA diyA thaa| ____ AcArya jinacandra sUri jaina gaganAgaNa me candra kI taraha camake / unakA vI0 ni0 2140 (vi0 1670) me svargavAsa huaa| Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. kSamA-madira AcArya RSilava sthAnakavAsI paramparA me RSilava jI RSi-sampradAya ke prabhAvaka AcArya the / kriyoddhAraka AcAryo me sambhavata ve prathama the / unakA janma sUrata me huaa| unakI mAtA kA nAma phUlAbAI thaa| Rpilava jI kI bAlyAvasthA me hI unake pitA kA viyoga ho gayA thaa| unake nAnA vIrajI borA the| vorA jI sUrata ke samRddha zreSThI the / unakA gotra zrImAlA thaa| phUlAvAI unakI eka hI putrI thii| ve pati-viyoga ho jAne ke kAraNa vaha putra ke sAtha pitA ke yahA rahane lagI thii| Rpilava jI rUpa se sundara va buddhimAna vAlaka the| phUlAbAI sAyakAla me sAmAyika aura pratikramaNa kiyA karatI thii| mAtA ke dvArA uccarita sAmAyika pATha aura pratikramaNa ke pATha ko sunate-sunate Rpilava jI ko choTI-sI avasthA me bhI Avazyaka sUtra kaNThastha ho gayA thaa| RSi vajaraga jI sUrata ke prasiddha yati the / vorA jI kA parivAra dharma zravaNArtha unake upAzraya me AyA-jAyA karatA thaa| phUlAbAI kI preraNA se lava jI ne bajaraga jI yati ke pAsa se jainAgamo kA abhyAsa kiyA / dazavaikAlika, uttarAdhyayana, AcAgaga Adi sUtro kA adhyayana kiyaa| zAstro ke adhyayana se lava jI ko samAra se virakti huii| borA jI ke pAsa anumAnata chappana karoDa kI sampatti thii| usa sabake adhikArI lava jI hote the| dhana kI vaibhava kA vyAmoha unhe apane patha se vicalita nahI kara sakA / nAnA borA jI kI AjJA prApta kara unakI preraNA se lava jI ne bajaraga jI yati ke pAsa vI0 ni0 2162 (vi0 1662) me dIkSA grahaNa kii| dIkSA grahaNa karane se pUrva unhone yati jI ko vacanavaddha kiyA-"AcAra-vicAra me bheda na hone taka maiM Apake sAtha rhuugaa|" yati jI ne isake lie pUrNa svIkRti pradAna kara dI / dIkSA lene ke bAda do varSa taka unake sAtha rhe| yativarga me chAe hue zithilAcAra ko dekhakara unakA mana glAni se bhara gyaa| unhone yati jI ke sAtha kaI bAra isa sabandha kI carcA kii| vajaraga jI yati kA AkhirI uttara Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSamA-mudira AcArya pilava 357 thA-"merI vRddhAvasthA hai, maiM kaThina kriyA kA pAlana nahIM kara sktaa|" lava jI ne unase kriyoddhAra karane kI AjJA maagii| bajaraga jI yati ne pramanna mana se kahA-"tuma sukhapUrvaka niyoddhAra karo, merA AzIpa tumhAre sAtha hai|" bajaraga jI kA Adeza pApna kara lava jI Rpi ne thomana jI prapi aura bhAnu Rpi jI ke sAtha sUrata se ubhAna kI ora vihAra kiyaa| unhone Rpi mampradAya ke abhimata me gambhAta me yI0ni0 2174 (vi0ma0 1704) me navIna dIkSA grahaNa kii| nava jI napi jainAgamoM ke gambhIra jJAtA the| mAdhyAcAra kA anyanta nirmala nIti ne pAlana karanA unakA lakSya thaa| lava jI kA dharma-pracAra kArya dina-pratidina vaTatA gyaa| unake Agara-kozala kI marvana carcA hone lgii| yatiyo ke zidhilAcAra kA mihAgana Dolane lgaa| yati unake pratidvandI ho ge| lava jI pi ke nAnA voga jI ne unhone jAkara kahA-'pTivarya lava jI maccha meM bheda utpanna kara rahe haiN| ye apanI apThanA dikhAne ke lie ramAge nindA karate haiN| unakI gati ko na rokA gayA to lokAgaccha kA astitva hI ugamagA jaaegaa|" patiyoM ke vicAra ko sunakara vorA jI unase mahamata ho ge| unhoMne khabhAta ke navAba me nivedana kara lava jI ko kArAgaha meM banda karA diyaa| lava jI ke mutra para bandIgRha meM bhI vahI prasannatA thI jo pahale thii| ve vahA para bhI zAntavRtti me mAdhanA aura dhyAna meM nage rahe / unakI momyavRtti yA prabhAva navAya kI patnI para huaa| unake kahane se navAva ne lava jI Adi satI ko nirdopa ghopita phara musta kara diyA, mame nava jI kI prazamA nagara-bhara meM prasArita huii| lava jI ko janatA ne pUjya para me maTita kiyaa| __ lava jI Rpi kI guddhanIti aura vizuddha AcAra paddhati kA prabhAva eka dina corA jI para huA aura ve bhI Rpilava jI ke parama bhakta bana ge| gujagata ke khabhAta, amadAvAda Adi nagara unake vizeSa pracAra kSetra the| gujagata ke atirikta rAjasthAna prAnta meM bhI unhone vicaraNa kiyA thaa| Rpilava jI ne vI0ni0 2880 (vi0 2010) me do vyaktiyo ko dIkSA pradAna kI thii| unameM eka dIkSA napi soma jI kI thii| dIkSA grahaNa karate samaya momajI 23 varpa ke navayuvaka the| unheM kucha zAstrIya jJAna bhI thaa| lokAgacchIya yati ziva jI Rpi ke ziSya dharmasiMha jI se bhI unakI kaI vAra carcA-vArtA huI / AcArya dharmasiMha jI aura Rpilava jI kaI vipayo me eka mata the| Rpilava jI kI pregNA se dhamasiMha jI bhI kiyodvAra karane ke lie tatpara ho gae the| isame yatiyo me vidrohAgni sulagane lgii| eka vAra Rpilava jI ke ziSya bhAnuRpi jI ko ekAnta me pAkara vidvepa Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 355 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya ke kAraNa kisI vyakyi ne unakA prANAnta kara diyA thA / RSilava jI atyanta gambhIra aura kSamAzIla AcArya the| unhone isa hRdayavidAraka durghaTanA ko samatA se sahana kiyaa| kisI prakAra kA pratikAra unhone nahI kiyA / unnati ko dekhakara burahAnapura me IrSyAvaza kisI ne unako viSa-mizrita modaka kA dAna diyA / vele ( do dina kA vrata ) ke pAraNe me unhone bhikSA me prApta viSa mizrita modaka ko khaayaa| unakA mana micalAne lgaa| tIvra vedanA kI anubhUti hone lagI / unhe jJAta ho gayA -- kisI ne mujhe bhojana me avazya jahara diyA hai / soma jI RSi se unhone kahA thA- "patA nahI maiM kava aceta ho jAU / jIvana kA koI vizvAma nahI hai / " samatAbhAva se ghora vedanA ko sahate hue RSilava jI ne anazana svIkAra kara liyA / parama samAdhi me unakA svargavAsa huA / soma jI RSi unake saphala uttarAdhikArI bane / gujarAta kI khAta sampradAya aura dakSiNa kI RSi sampradAya RSilava jI kI zAkhAe mAnI gayI hai / sthAnakavAsI sampradAya me Agamo kA hindI anuvAda karane vAle amolaka RSi jI RSilava jI kI paramparA ke the / Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 dharmadhvaja AcArya dharmasiha jI dharmamUrti AcArya dharmasiMha jI sthAnakavAsI paramparA ke prabhAvI AcArya the| ve| uttara gujarAta ke sakhAniyA grAma ke the| unake pitA kA nAma revAbhAI eva mAtA kA nAma rambhA thaa| zrImAlI vaizya parivAra me unakA janma huA thaa| unakI smaraNa-zakti vilakSaNa thii| eka sahasra zloka dina-bhara me kaThastha kara lenA unakI buddhi ko varadAna thaa| ve avadhAnakAra bhI the| do hAya eva do paige ke sahAre cAra kalamo se eka-sAtha likha lenA unakI virala vizepatA thii| bacapana se hI unakA sahaja AkarSaNa dharma ke prati thA / pandraha varSa kI choTIsI avasthA me hI ve ratnasiMha jI ke ziSya yatideva jI ke pAsa pitA ke sAtha dIkSita hue| Agamo kA gambhIratA se unhone adhyayana kiyA / battIsa Agamo para Tavve likhe / jaina sAhitya ko unakA yaha sabase mahattvapUrNa anudAna thaa| unake Tabbe dariyApurI Tabbo ke nAma se prasiddha hai| ___Agama-marmajJa dharmasiMha jI yathArtha me dharmasiMha siddha hue| ve bahuta nirbhIka sAdhaka the| lokAzAha kI dharmakrAnti ne unake mana me cinagArI sulagA dI thii| unake dvArA prastuta naye patha para calane ke lie dIkSAguru se alaga hote samaya yakSa ke mandira me rahakara dharmasiMha jI ko atyanta kaDI parIkSA denI par3I thii| para unake caraNa apane lakSya para avicala the| unhone vI0ni0 2162 (vi0 1692) me dRDhatA ke sAtha ahamadAvAda kI janatA ke bIca lokAzAha kI nIti kA bigula bajA diyaa| unake pAsa talasparzI zAstrIya adhyayana thA aura vANI me oja thaa| sahasro caraNa unakI ora baDhate cale aae| zramaNa jIvarAja jI ne lokAzAha ke mata kA anugamana karate hue sayama-sAdhanA hetu niyamopaniyama vanAe aura AcArya dharmasiMha jI ne unhe dRDhatA pradAna kii| unakA viharaNa-kSetra mukhyata gujarAta aura saurASTra thaa| taitAlIsa varSa taka sayama paryAya kA pAlana kara vI0 ni0 2168 (vi0 1728) ve svargavAsI bne| lokAzAha kI dharmakrAnti ko prajjvalita karane vAle ve mahAn AcArya the eva tRtIya kriyoddhAraka the| Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7 dRDhapratijJa AcArya dharmadAsa jI dharma sudhAraka AcArya dharmadAsajI sagha ke kuzala sasthApaka the / vAIsa sampradAya sagha kI nIva unhone ddaalii| ve ahamadAvAda jilAntargata sarakhema gAva ke the aura jIvanadAsa bhAvasAra ke putra the| ghara kA vAtAvaraNa dhArmika samkAro se otaprota thaa| vAlaka kA nAma bhI dharmadAsa rkhaa| dharmadAsa dharma kA sudRDha upAsaka bnaa| lokAgaccha ke vidvAn yati tejasiMha jI se bAlaka ne dharma kI prAthamika zikSA paayii| dharma kA zuddha rUpa prApta karane kI usame Antarika jijJAsA jAgRta huii| isI hetu se bAlaka ne aneka vyaktiyo se samparka saadhaa| zrAvaka kalyANIjI ke sAhacarya se do varSa taka potiyA-bandha dharma kI sAdhanA kI / Rpilava jI aura dharmasiMha se bhI dhArmika carcAe huI para bAlaka ko kahI santoSa nahI huaa| sAhasa kA sambandha kabhI AsthA ke sAtha jur3A huA nahIM hai| vAlaka kI avasthA karIba solaha varSa kI hI thI, para usame socane-samajhane aura kArya karane kI unmukta zakti prabala vega dhAraNa kara rahI thii| mAtA-pitA kA Adeza prApta kara vI0 ni0 2170 (vi0 1700) me adamya utmAha ke sAtha vAlaka ne sAta vyaktiyo ke sAtha svaya jaina muni dIkSA grahaNa kara lii| dharmadAsa muni ko prathama bhikSA me eka kumbhakAra ke ghara se bhasma prApta huii| yaha zubha zakuna thaa| bhasma havA ke sAtha uddii| isI taraha dharmadAsa muni kI dharmopadezanA bhI vistAra pA gyii| dharma sagha kI bahuta vRddhi huI / ninyAnave vyaktiyo ne unake pAsa dIkSA grahaNa kii| unako vI0 ni0 2161 (vi0 1721) me sagha ne AcArya pada se vibhUpita kiyaa| ve ugra vihArI, tIvra tapasvI, jJAnI, dhyAnI aura svAdhyAyI AcArya the| unake vyaktitva se prabhAvita hokara gvAliyara ke mahArAja unake parama bhakta bane / unhone vI0 ni0 2234 (vi0 1764) ApADha zuklA saptamI ke dina zikAra aura mAsa-madirA kA sarvathA parityAga kara diyaa| isase jaina dharma kI mahatI prabhAvanA huii| AcArya dharmadAsajI ke ninyAnave ziSya the| ve lambe samaya taka dharA para dharma kI prabhAvanA karate rhe| AcArya dharmadAsa jI dharma ke lie apane prANo kI Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dRDhapratijJa AcArya dharmadAsa jI 361 bheTa caDhAne vAle adbhuta balidAnI AcArya the| dhArA nagarI me unake ziSya ne vI0ni02242 (vi0 1772) me anazana kiyA thaa| __uttama kArya ko savala vyakti hI saphala kara pAte hai| mAnasika durbalatA ne muni ko patha se vicalita kara diyaa| uma samaya jaina dharma ke mastaka ko UcA rakhane ke lie apanA uttarAdhikAra ziSya mUlacanda jI ko saupakara zithila muni kA Asana anazanapUrvaka AcArya dharmadAsa jI ne grahaNa kara liyaa| apane sagha kI suvyavasthA ke hetu unhone apane bAIsa vidvAn ziSyo ke bAIsa dala banA die aura tava se yaha sagha bAIsa sampradAya ke nAma se pahacAnA jAne lgaa| ___ AcArya dharmadAsa jI ko tIna dina kA anazana aayaa| ve vI0ni0 2242 (vi0 1772) me dharma hetu isa deha kA utsarga kara apane nAma ko amara kara ge| Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 prabala pracAraka AcArya raghunAtha sthAnakavAsI sampradAya ke prabhAvI AcArya raghunAtha jI AcArya bhUdhara jI ke ziSya the| unakA janma vI0 ni0 2236 (vi0 1766) mAdha ke zukla pakSa meM huaa| unake pitA kA nAma nathamalajI thaa| ve apane mitra kI mRtyu ke viraha se vyathita ho cAmuNDa devI ke mandira me zAnti prApta karane ko jA rahe the| mArga meM zrI bhUdhara jI kA yoga milaa| tIna dina taka unake sAtha carcA kii| carcA kA pratiphala vodhaprApti ke rUpa meM prakaTa huaa| raghunAtha jI ne sAdhu-jIvana svIkAra karane kA nizcaya kiyaa| ratnavatI kanyA ke sAtha unakA sambandha kiyA huA thaa| usa sambandha ko choDakara raghunAtha jI vI0 ni 2257 (vi0 1787) jyeSTha kRSNA budhavAra ko AcArya bhUdhara jI ke pAsa dIkSita hue| kucha hI samaya ke bAda unakA nAma prabhAvaka AcAryoM kI pakti meM ginA jAne lgaa| unake dharma-pracAra ke pramukha kSetra jAlaura, pAlI, mamadaDI, sAdaDI, meDatA Adi 700 gAva the| AcArya raghunAtha jI ke hAtha se 525 dIkSAe huii| unake gurumAI zrapaNa zrI jenamihanI, jayamala jI, kuzala jI Adi 6 zramaNa ye| uma samaya yati varga kA atyadhika prabhAva janatA para chAyA huA thaa| unake sAtha AcArya raghunAtha jI ke kaI zAstrArtha hue / unako apane dharma-pracAra-kArya meM aneka kapTo ko sahana karanA pddaa| virodhI pakSa ke dvArA unhe bhojana me jahara bhI milA thA para unhone mamatA se vidroha ko sahana kiyA / ToDaramala jI, nagarAja jI Adi unake pramukha vidvAn ziSya the| jIvana ke sadhyAkAla meM AcArya raghunAtha jI pAlI meM the| unako 17 dina kA anazana aayaa| ve 80 varSa kI avasthA me vI0ni0 2316 (vi0 sa0 1846) mAgha zuklA 11 ke dina mbarga ko prApta hue| Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 indriya-jayI AcArya jayamalla sthAnakavAsI paramparA ke prabhAvaka AcAryoM kI gaNanA meM AcArya jayamalla jI kA nAma bahuta cacita rahA hai| ve taponiSTha, svAdhyAya-premI, jitendriya eva mahAn vairAgI sAdhaka the| unakA janma rAjasthAnAntargata lAmbiyA grAma me humaa| ve bIsA osavAla the eva gotra se samadaDiyA mahatA the| pitA kA nAma mohanadAma jI, mAtA kA nAma mahimAdevI eva agraja kA nAma riDamala jI thaa| vAIsa varSa kI avasthA me jayamala jI kA vivAha kumArI lakSmI ke sAtha huaa| vyApArika sambandho ke kAraNa eka bAra jayamalla jI meDatA gae / sthAnakavAsI paramparA ke AcArya bhUdhara jI se unhone sudarzana seTha kA vyAkhyAna sunaa| brahmacarya vrata kI atizaya mahimA kA prabhAva unake mAnasa me akita ho gyaa| unhone jIvana kI gaharAiyo ko jhAkA / bhoga-vilAsa ko nissAra samajha ve AjIvana brahmacarya pAlana kI pratijJA me prativaddha ho gae / unake hRdaya me vairAgya kI tarage tIvragati se taragita huii| antamukhI pravRtti kI prabalatA ne jIvana kI dhArA ko badalA, ve sayama patha para baDhane ke lie tatpara bane / unakI dharmapatnI lakSmI gonA lekara sasurAla lauTa hI nahI pAyI thii| vivAha ke abhI chaha mAsa hI sampanna hue the| jayamalla jI vI0ni0 2257 (vi01787) agahana kRSNA dvitIyA ke dina AcArya bhUdhara jI ke pAsa dIkSita ho gae / jyeSTha zukla pakSa meM unakA vivAha huaa| kArtika zuklA caturdazI ko unhone upadeza sunA eva mArga zIrSa kRSNA dvitIyA ke dina ve sayama mArga meM praviSTa ho ge| dharmapatnI lakSmI nAma se lakSmI aura guNo se bhI lakSmI hI thii| vaha apane pati ke sAtha sayama dharma ko svIkAra kara alaukika lakSmI ke rUpa meM prakaTa huI / jayamalla jI kA janma vI0 ni02235 (vi0 1765) hai / dIkSA lene ke bAda unhone tapa sAdhanA ko apane jIvana kA pramukha aga bnaayaa| teraha varSa taka nirantara ekAntara tapa kiyaa| dIkSA guru AcArya bhUdhara jI ke svargArohaNa ke pazcAt so kara nIda na lene kA mahAsakalpa liyA eva paccAsa varSa taka pUrNa jAgarUkatA ke sAtha isa durdhara sakalpa ko nibhaayaa| "niddaca na bahu mannejjA" bhagavAn mahAvIra kI vANI kA yaha padya unakI jIvana Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya sAdhanA kA pramukha aga bana gayA thaa| dillI, AgarA, pajAba, mAlavA eva rAjasthAna unake pramukha vihAra-kSetra, svadharma pracAra-kSetra the| bIkAnera me sarvaprathama dhArmika vIjavapana kA zreya sthAnakavAsI paramparA kI dRSTi se unhe hai| ___AcArya jayamalla jI tapasvI the, dharma-pracAraka the eva sAhityakAra bhii| unake jIvana me tapa sAdhanA eva zrutasAdhanA kA anupama yoga thaa| unakI mAhityaracanA sarasa eva sajIva thii| jisa kisI viSaya ko uThAyA usakA mukta bhAva se vivecana kiyA hai| stavanapadhAna, upadezapradhAna eva jIvana-caritrapradhAna gItikAo se gumphita jayavANI AcArya jayamalla jI kI vividha racanAo kA sakalana terApatha ke Adya pravartaka AcArya bhikSu ke krAntikArI vicAro ke ve pravala samarthaka the / AcArya bhikSu ne sthAnakavAsI paramparA me dIkSA AcArya rughanAtha jI ke pAsa grahaNa kI thI / AcArya jayamalla jI tathA AcArya rudhanAtha jI guru bhAI the| dono me AcArya rughanAtha jI vaDe the / ata AcArya bhikSu ke AcArya jayamalla jI cAcA guru the| sthAnakavAsI sagha se sambandha-viccheda ho jAne ke bAda bhI AcArya bhikSu se jayamalla jI kA kaI bAra sauhArdapUrNa milana huaa| zAstrIya AdhAra para cintanamanana bhI claa| vicAra-saritA kI do dhArAe atyadhika nikaTa A gayI thI para kisI paristhitivaza ve eka na ho paayii| AcArya jayamalla jI kI hArdika sahAnubhUti unake sAtha banI rhii| terApatha ke dvitIya AcArya bhAramala jI svAmI ke pitA kisanojI kaI dina AcArya bhikSu ke pAsa rhe| kisanojI kI prakRti kaThora thii| sagharSamaya sthiti meM unakA nibha pAnA kaThina thaa| terApatha sagha kI navIna dIkSA grahaNa karate samaya AcArya bhikSa ne jayamalla jI ko unhe saupa diyA thaa| jayamalla jI dvArA bhI unakA saharSa svIkaraNa prakArAntara se AcArya bhikSu ke prati sahAnubhUti kA hI eka rUpa thaa| prastuta ghaTanA kA ullekha jayamalla jI ke zabdo me isa prakAra huA hai-- "bhIkhaNa jI vaDe catura vyakti hai, unhone eka hI kAma se tIna gharo me 'vadhAmaNA' kara diyaa| hamane samajhA ki eka ziSya baDha gayA, kimano jI ne samajhA ki sthAna jama gayA aura svaya bhIkhaNa jI ne samajhA ki calo, valA Tala gyii|" AcArya jayamalla jI kI prabhAvanA ke kAraNa unakA sampradAya jayamala sampradAya ke nAma se prasiddha huaa| unake uttarAdhikArI AcArya paramparA me kramaza rAyacanda jI, AsakaraNa jI, zavaladAsa jI, hIrAcanda jI, kistUracanda jI Adi AcAryoM ne kuzalatApUrvaka unake sagha kA netRtva kiyaa| vaddhAvasthA me AcArya jayamalla jI kA sAnidhya teraha varSa taka nAgauravAsiyoM Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indriya-jayI AcArya jayamalla 365 prApta huaa| ikkatIsa divasIya anazana ke sAtha vI0 ni0 2323 ( vi0 1853) vaizAkha zuklA trayodazI ke dina unakA svargavAsa huA / sAdaDI sammelana ke avasara para isa sampradAya ne gaharI sUjha-bUjha se apanA stitva zramaNa sagha meM vilIna kara diyA thA / D Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10. maMgala prabhAta AcArya bhikSu terApatha ke Adya pravartaka AcArya bhikSu the| ve yugapravartaka, kAntadraSTA, AtmasagIta ke udgAtA eva satya ke mahAn anusadhAtA the| unake jIvana kA sarvasva hI satya thaa| Agama mathana karate samaya prApta satya kI svIkRti me sampradAya kA vyAmoha, suvidhAvAda kA pralobhana eva pada sammAna kA AkarSaNa unake lie vAdhaka nahIM bana skaa| jahA bhI jaba bhI unhe jisa rUpa me satya kI anubhUti huI, duniyA ke sAmane unhone nirbhIkatApUrvaka usa satya kI abhivyakti dii| unake sArvabhaumika ahiMsAtmaka ghoSa se dhArmika jagat me eka naI krAnti kA janma huA aura mAnavatA ke magala prabhAta kA udaya huaa| AcArya bhikSu kA prArambhika nAma 'bhIkhaNa' thaa| unakA janma vI0ni0 2253 (vi0 1783) ApADha zuklA trayodazI ke dina jodhapura pramaNDala me kaTAliyA grAma me huaa| unake pitA kA nAma zAha ballU jI va mAtA kA nAma dIpA bAI thaa| dIpA bAI kI kukSi se janmA makalecA parivAra kA yaha kuladIpa yathArtha me hI kula dIpa siddha humaa| putra kI garbhAvasthA meM mAtA ne siMha kA svapna dekhA thaa| yaha svapna zizu ke zubha bhaviSya kA saketa thA / AcArya bhikSu sayamasAdhanA-patha para siMha kI bhAti nirbAdha gati se avirala baDhate rhe| AcArya bhikSu kA zizu-jIvana vividha jijJAsAo se bharA huA ubharA aura vairAgya rasa se paripUrNa hokara dhArmikatA kI ora DhalatA gyaa| vividha dharma-sampradAyo ke samparka ne AcArya bhikSu ko satya kA anusandhitsu banA diyaa| sthAnakacAsI paramparA ne jijJAsu hRdaya ko adhika prabhAvita kiyaa| eka kulIna kanyA ke sAtha unakA pANigrahaNa huaa| gRhastha jIvana me Avaddha hokara bhI ve kamalatulya nirlepa the| unake kanta stala me virakti kA nirjhara vaha rahA thaa| pUrNa sayamI jIvana svIkAra kara lene kI bhAvanA uname lambe samaya taka paripAka pAtI rahI / patnI ke svargavAsa se virakti kI dhArA aura tIna ho gyii| mA ke lie satoSaprada vyavasthA kA nirmANa kara ve vI0ni0 2278 (yi0 1808) me sthAnakavAsI paramparA ke AcArya raghunAtha jI se dIkSita hue| ATha varSa taka unake sAtha rhe| Agama grantho kA unhone gambhIra adhyayana Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMgala prabhAta AcArya bhikSu 367 kiyA | unake satyAnveSI mAnasa ko pracalita paramparAo se kahI satopa na mila skaa| vicAra-bheda ke kAraNa 2287 ( vi0 1817 ) caitra zuklA navamI ke dina ve cAra sAthiyo sahita sthAnakavAmI paramparA se sambandha viccheda kara pRthak ho ge| cauMtIsa varSa kI avasthA me cintanapUrvaka uThAyA huA unakA yaha kadama pUrvaparamparAo ko cunotI va adhyAtmamAnti kA sUtrapAta thA / AcArya bhikSu ke sAmane aneka maghayaM aae| makaTamayI vikaTa paristhitiyA caTTAna ko bhAti unake patha meM upasthita huI / para sayama ke patha para vaTate hue unake caraNo ko kAla va dezajanita koI bAdhA avaruddha na kara sakI / AcArya bhikSu ke isa krAntikArI nirNaya kA lakSya vizuddha AcAra paramparA kA vahana thA / unhone nAma va sampradAya nirmANa karane ko koI bhI yojanA pahale nahI mocI thI aura na apane dala kA koI nAmakaraNa kiyA / unakI sakhyA anya zramaNo ke sAtha ora mila jAne se teraha ho gayI thI / jodhapura ke tatkAlIna dIvAna phatehacanda jI siMghavI ne AcAya bhikSu ke vicAro ke anusAra teraha zrAvako ko dukAna me mAmAyika karate dekhaa| unase AcArya bhikU ke samvandha kI jAnakArI prApta karate samaya patA lagA -: - unake sAtha zramaNo kI sakhyA bhI teraha hI hai| pArzva me khar3e eka bhojaka kavi ne tatkAla eka pada kI racanA kara teraha kI saMkhyA ke AdhAra para AcArya bhikSu ke dala ko 'terApathI' dala sambodhita kiyaa| bhojaka kavi ke mukha se diyA huA yaha nAma mukha-mukha para cacata hotA huA mAcArya bhikSu ke kAno taka pahucA / unako arthapradhAna meghA ne terApathI zabdAvalI ke mAtha vyApaka artha yojanA ghaTita kii| terApatha ko prabhu kA mArga batAkara uma nAma ko svIkAra kara liyaa| tAttvika bhUmikA para terApatha zabda kI vyAkhyA me pAca mahAvrata, pAca samiti, tIna gupti - ina teraha niyamo kI sAdhanA kA sambandha joDA / AcArya bhikSu ne vI0 ni0 2287 ( vi0 1817) me ASADha zuklA pUrNimA ke dina bAraha sAthiyo sahita naI dIkSA grahaNa kii| yahI terApatha sthApanA kA prathama divasa thA / dIrghadarzI, suvinIta bhramaNa thirapAla jI va phatehacanda jI kI yugala santo kI vizeSa prArthanA para ve tapa ArAdhanA ke sAtha jana-udbodhana kArya me pravRtta hue / unake Agama-AdhArita upadezo kA janamAnasa para apratyAzita prabhAva vaDhatA gyaa| logo ke caraNa unake pIche Dora se khIce pataga kI bhAti baDhate cale aae| of vyakti zrAvaka bhUmikA me praviSTa hue| kaI zramaNa bane / cAra varSa taka kisI hina kI zramaNa dIkSA nahI huii| eka vyakti ne Akara bhikSu se kahA--" bhikSu 1 jI' tumhAre sagha me tIna tIrtha haiN|" AcArya bhikSu muskarAte hue bole - "isa bAta kI mujhe koI cintA nahI, modaka khaNDita hai para zuddha sAmagrI se banA hai / " Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya terApatha sthApana-kAla me mAdhuo kI sakhyA teraha thI / usI varSa me yaha saMkhyA kama hokara chaha ke aka para pahuca gayI / Agama- vizeSajJa hemarAja jI svAmI kI dIkSA vI0 ni0 2223 (vi01853 ) me huI / usase pahale santo me 13 kI saMkhyA puna kabhI pUrNa nahI ho pAyI thI / hemarAja jI svAmI kI dIkSA ke samaya teraha kA aka pUrNa huA tathA usake vAda Age baDhatA gayA / AcArya bhikSu ke zAsanakAla me 104 dIkSAe huI / uname se 37 vyakti pRthaka ho gae para AcArya bhikSu ke sAmane sakhyA kA vyAmoha nahI, AcAra-vizuddhi kA prazna pramukha thA / anuzAsana kI bhUmikA para unakI nIti svastha va sudRDha thI / unhone pAca sAdhviyoM ko ekasAtha saghamukta kara diyA para anuzAsanahInatA va AcArauttar ko prazraya nahIM diyA / terApatha sagha ke dvitIya AcArya bhArImalajI svAmI ko unhone vI0 ni0 2302 ( vi0 1832 ) me apanA uttarAdhikArI ghoSita kiyA / usI samaya sarvaprathama unhone saghIya maryAdAo kA nirmANa bhI kiyaa| eka AcArya me sagha kI zakti ko kendrita kara unhone sudRDha sagaThana kI nIva ddaalii| isase apane-apane ziSya banAne kI paramparAo kA mUloccheda ho gayA / bhAvI AcArya ke cunAva kA dAyitva bhI unhone vartamAna AcArya ko sauMpA / Aja terApatha sagha sugaThita aura suvyavasthita hai, isakA pramukha zreya AcArya bhikSu kI una maryAdAo ko tathA eka AcArya, eka samAcArI aura eka vicAra isa mahattvapUrNa tripadI ko hai / AcAya bhikSu sahaja kavi the va gambhIra sAhityakAra the / unhone lagabhaga aDatIsa hajAra padya kI racanA kara jaina sAhitya ko samRddha kiyA / unakI racanA rAjasthAnI bhASA me eva rAjasthAna me pracalita rAga-rAginiyo me geya rUpa hai / kucha racanA gadyamayI hai / AcArya bhikSu kA viharaNa-kSetra rAjasthAnAntargata prAcIna sajJA se abhihita mAravADa mevADa DhUMDhADa thA / ata unakI racanAo me mAravADI, mevADI bhASA kA sammizraNa hai | rAjasthAna kA yaha bhUbhAga gujarAta ke najadIka hone ke kAraNa kahIkahI gujarAtI zabdo ke prayoga bhI haiM / AcArya bhikSu kavi the, para unhone jIvana me kavi banane kA prayatna nahI kiyA aura na unhone kabhI bhASAzAstra, chandazAstra, alakArazAstra eva rasazAstra kA prazikSaNa pAyA para unake dvArA race gae padyo me sAnuprAsika AlakArika prayoga pAThaka ko mugdha kara dete hai / mizra dharma ke nirasana me unake padya hai 'sAbhara kerA sIga me--sIga sIga me soga / jyU mizra parUpe tyArI bAta me dhoga dhIga me dhIga // Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ magala prabhAta AcArya bhikSu 366 cora mile ujADa me, kare jhapaTa jhapaTa meM jhapaTa / jyU mizra parUpe tyArI bAta meM kapaTa kapaTa meM kapaTa / / vAjara seta gavai jare bUTa bUTa me bUTa / jyU mizra parUpe tyArI bAta me, jhUTha jhUTha me jhUTha / / AcArya bhikSu kI sAhitya-racanA kA pramukha viSaya zuddha AcAra paramparA kA pratipAdana, tattva darzana kA vizleSaNa eva dharma sagha kI maulika maryAdAo kA nirUpaNa thaa| unakI racanAo me prAcIna vairAgyamaya AkhyAna bhI nibaddha hai, jo vyakti ko adhyAtmavodha pradAna kara jIvanakAvya ke marma ko samajhAte haiN| AcArya bhikSu ke krAnta vicAra unakI padyAvaliyo me spaSTa rUpa se ubhare hai| AcArya bhikSu jina vANI ke prati aTUTa AsthAvAn the| Agama ke pratyeka vidhAna para unakA sarvasva validAna thaa| eka bAra kimI vyakti ne unase kahA"ApakI buddhi atyanta prakhara hai| gRhasya jIvana meM rahakara Apa vizAla rAjya ke sacAlaka bana sakate the|" usake uttara me AcArya bhikSu tatkAla bole buddhi vAhi sarAhie, jo seve jinadharma / vA buddhi kiNa kAma rI, jo paDiyA vAndhe karma / "maiM usI buddhi kI prazasA karatA hU jo jina-dharma kA sevana kre| mujhe uma vuddhi se koI prayojana nahI hai jisase karmoM kA bandhana hotA hai|' AcArya bhikSu ke sAhitya ne mAdhvAcAra kI zithilatA, ziSyo kI jAgIradArI prathA para tIvra prahAra kiyA hai| AcArya bhikSu kA sarvotkRSTa maulika kArya nae mUlyo kI sthApanA hai| ahiMsA va dAna-dayA kI vyAkhyA unakI sarvayA vaijJAnika thii| ___ AcArya bhikSu ko ahiMsA sArvabhaumika kSamatA para AdhArita thii| baDo ke lie choTo kI hiMsA va pacendriya jIvo kI surakSA ke lie ekendriya prANiyo ke prANo kA hanana AcArya bhikSu kI dRSTi meM jinazAsanAnumonita nahIM thaa| adhyAtma va vyavahAra kI bhUmikA bhI unakI bhinna thii| unhoMne kabhI aura kimI prasaga para dono ko eka tulA se tolane kA prayatna nahIM kiyaa| unake abhimana se vyavahAra va adhyAtma ko sarvatra eka kara denA, samamUlya ke kAraNa ghRta va tambAjU ko mamidhita kara dene jaisA hai| ___ dAna-dayA ke vipaya me bhI AcArya bhikSu ne laukika eva lokottara kI bhedaregA prastuta kara jaina samAja meM pracalita mAnyatA ke mamakSa nayA cintana prastuta kiyaa| usa samaya sAmAjika sammAna kA mApa daNDa dAna-dayA para vanalita paa| svargopalabdhi aura puNyopalabdhi kI mAnyatAe bhI dAna-dayA ke sAtha nambaddha Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 370 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya thii| AcArya bhikSu ne laukika dAna-dayA kI vyavasthA ko kartavya va sahayoga vatAkara maulika satya kA udghATana kiyaa| sAdhya-sAdhana ke viSaya me bhI AcArya bhikSu kA dRSTikoNa spaSTa thaa| unake abhimata se zuddha sAdhana ke dvArA hI sAdhya kI prApti sabhava hai / rakta-sanA vastra kabhI rakta se zuddha nahIM hotA, hiMsA pradhAna pravRtti kabhI adhyAtma ke pAvana lakSya taka nahI pahucA sktii| duniyA me nae cintana kA prArambhika svAgata prAya virodha se hotA hai| AcArya bhikSu ke jIvana me bhI aneka kaSTa Ae / pAca varSa taka paryApta bhojana bhI nahIM milaa| sthAnAbhAva kI asuvidhAo se bhI unhe jUjhanA pddaa| sthAnakavAsI sampradAya se pRthak hokara sabase pahalA vizrAma zmazAna bhUmikA me eva prathama cAtumarmAsa kelavA kI adherI koTharI me unhone kiyA thaa| AcArya bhikSu mahAn kapTasahiSNu, dRDhasakalpI eva svalakSya ke prati sarvatobhAvena samarpita the| kisI bhI virodha kI cintA kie binA ve kuzala cikitsaka kI bhAti satya kI kaTu ghUTa janatA ko pilAte rahe aura Agama para AdhArita sAdhanA kA rUpa anAvRta karate rhe| ____ AcArya bhikSu kI satyasparzI, spaSToktiyA, gambhIra tattva kA pratipAdana, sArvabhauma ahiMsA kA sadeza unake antarmukhI virAT vyaktitva kA sUcaka thaa| AcArya bhikSu ke sAhitya ko paDhakara Adhunika vidvAn unhe hegala aura 'kATa' kI tulA se taulate hai| AgamaniSTha, satya ke anusadhitsu AcArya bhikSu ne pancIsa varSa kI avasthA me zramaNa dIkSA grahaNa kii| ve 77 varSa taka ekaniSTha hokara jaina dharma kI prabhAvanA me pravRtta rhe| unakA svargavAsa siriyArI me vI0 ni0 2330 (vi0 1860) bhAdrapada zuklA 13 ko nIdivasIya anazana ke sAtha huaa| Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11. prajJA-pradIpa AcArya jaya terApatha ke caturtha adhinAyaka jayAcArya the| ve prakhara pratibhAsampanna the| unhone jaina zruta kI vilakSaNa upAsanA kI eva Agamaparaka jaina mAhitya kI abhinava vRddhi kii| AcAryajaya kA janma vI0ni0 2330 (vi0 1960)ko osavAla vazIya golachA parivAra me huA thaa| vaha pUrA parivAra jaina saskAro se ota-prota thaa| unakI buA ajavU jI ne pahale hI bhAgavatI dIkSA svIkAra kara lI thii| saskAro kI bAta hai jayAcArya sAta varSa ke the tabhI unhone dIkSA lene kI mana meM ThAna lii| kabhI-kabhI ve jholI meM pAtriyo ke sthAna para kaToriyA rakha gocarI jAne kA abhinaya bhI kiyA karate the / jayapura meM AcArya bhArImAla jI ke upapAta me unhone paccosa vola, carcA, teraha dvAra Adi aneka grantho ko kaThAna kara sAdhu jIvanocita bhUmikA pUrNata nirmANa kara lI thii| unakA dIkSA saskAra terApatha ke tRtIya AcArya RSirAya mahArAja (muni avasthA me) ke hAtha se huaa| usa samaya jayAcArya kI avasthA mAna nau varSa kI thii| hemarAja jI svAmI terApatha ke mahAn Agama vijJa santa the| unake pAsa -jayAcArya ne vahuta lambe samaya taka prazikSaNa pAyA tathA unake sampUrNa jJAna-sindhu ko ve agastya Rpi kI taraha pI gae the| jayAcArya kI pratibhA ko prakRti kA varadAna thaa| gyAraha varSa kI avasthA me unhone 'sata guNa mAlA' kA nirmANa kiyA aura aThAraha varSa kI Ayu me pannavaNA sUtra jaise anya kA rAjasthAnI bhASA me padyAnuvAda kara ddaalaa| nAhasa aura buddhi ye do guNa na die jAte hai aura na lie jAte haiN| inakA janma, janma ke sAtha hI hotA hai / jayAcArya ke pAsa eka ora atula vuddhi sampadA thI to dUsarI ora sAhasa bhI unake hRdaya me bharA thaa| . dvitIyAcArya bhArImAla jI dvArA apane uttarAdhikArI ke rUpa meM do nAmo kA likhita ullekha kie jAne para jayAcArya ne hI pUjyazrI ke pAsa pahuMcakara eka nAma rakhane kA sAhasa bharA nivedana kiyA thaa| jayAcArya ko usa samaya avasthA choTI hI thI para unakI vinamra prArthanA me zatavarSIya vRddhAvasyA kA-sA gaharA anubhava Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya prakaTa ho rahA thaa| bhArImAna jI svAmI vAlamuni kI isa bAta para bahuta prasannA hue aura eka hI nAma unhoMne pana para rkhaa| jayAcArya caudaha varSa taka yuvAcArya pada para rhe| tRtIya AcArya rAyacandajI ke bAda vI0ni0 2378 (vi0 1908) me unhone tegapatha dharma sagha kA netRtva sambhAlA thaa| unake zAsanakAla mai terApatha magha eka zatAbdI ko pAra kara dUsarI zatAbdI me caraNa nyAma kara rahA thaa| vaha yuga vicAge ke sakramaNa kA yuga thaa| terApatha ko Antarika vyavasthAe parivartana mAga rahI thii| jayAcArya kA Agamana upayukta mamaya para huaa| unhone atyuttama mUla-bUjha ke dvArA aneka naI vyavasthAgo ko magha me janma diyaa| ___ usa samaya pustako para svAmitva sabhI santo kA apanA thaa| jayAcArya ne sabakI upayogitA ke lie unakA saghIkaraNa nigaa| pustako kI sAmagrI ke lie prati agagAmI para gAthA praNAlI kA kara lAgU kiyaa| isa prakAra AhAra aura zrama-pradAna kI mama-vyavasthAe bhI jayAcArya ke zAsanakAla meM huii| mahAmatI saradArA jI bhI ina prAntikArI pravRtiyo me mahAn nimitta banI hai| ___ maryAdA-mahotsava apane-ApameM anUThA mahotsava hai| isa avasara para vibhinna sthalo me viharaNa karane vAle maikaDo sAdhu-mAdhviyo kA AcArya kI mannidhi meM milana aura sadhIya maryAdAo kA vAcana hotA hai / AgAmI cAturmAso ke Adezanirdeza bhI prAya isa prasaga para milate hai| isIlie cAturmAma sampanna hote hI sabakA dhyAna ima mahotsava ke mAtha jur3a jAtA hai| sahasrA nara-nArI isa sammelana me ekatrita hote haiN| maryAdA-mahotsava manAyA jAtA hai| ina parvo para mAdhusAdhviyo kI yogyatAe sAmane AtI hai aura viziSTa upalabdhiyA sagha kI hotI hai| isa mahotsava ke prArambhIkaraNa kA zreya jayAcArya ko hI hai| jaina samAja ko jayAcArya kI sabase mahattvapUrNa dena unakA vizAla sAhitya hai| unhone sADhe tIna lAkha padya parimANa sAhitya kI racanA kii| gambhIra sAhitya kA nirmANa ekAnta ke kSaNo me hotA hai| AcArya kA jIvana pravRtti-bahula hone ke kAraNa unheM aise kSaNo kI upalabdhi kaThina hI hotI hai| para yuvAcArya maghavAgaNI ne bahuta-sI pravRttiyo kA sacAlana apane para jhela liyA thaa| isase jayAcArya bahuta nizcintatA se ekAnta ke kSaNo me DUbakara gambhIra sAhitya kI sRjanA kara sake the| __ve Agama TIkAkAro me padyavaddha racanA karane vAle prathama TIkAkAra the| unhone sAta Agamo kI TIkAe kii| bhagavatI sana jaise mahAn Agama para assI hajAra zloka parimANa padya-racanA unakI mahAmanIpA kA camatkAra thaa| eka dina me ve tIna sau padya banA liyA karate the| jainAgama bhAratI kI yaha ArAdhanA janazAsana kI atyuttama prabhAvanA thii| Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prajJA-pradIpa AcArya jaya 373 unakI racanAo ko paTane se lagatA hai ki vIra-vANI ke prati ce sarvatobhAvena namarpita ho gae the| kisI bhI saMddhAntika viSaya ke vivecana meM ve Agama pramANo kA paryApta upayoga karate the| unakI hara racanA Agamika AdhAra para avalambita hai / itihAsa lekhana me bhI unakI lekhanI kA anupama anudAna hai / jaina itihAma ke mAgha terApatha kA itihAma bhI unase bahuta samRddha huA / 'bhikSu jasa rasAyana' svAmI jI ke kevala guNAnuvAda ho nahI apitu vividha dRSTAnto ke AdhAra para tAtvika vivecana bhI hai / itihAsa likhane ko yaha sundara paramparA terApatha dharma sagha me jayAcArya ne sthApita kii| unhone aneka mAdhu sAdhviyoM ke tathA zrAvakazrAvikAoM ke jIvana caritra bhI liye haiM / jayAcArya ucca koTi ke bhASyakAra the / AcArya bhikSu kI pratyeka racanA kA unhoMne bhAvya kara diyaa| Agama vANI para unakA bhAdhyamaya sAhitya atyanta narmaspardhI haiM jo yuga-yuga taka jainAgama meM praveza pAne vAle vidyArthI ke lie Aloja-tambha kA kArya karatA rhegaa| unakI una virala vizeSatAoM ke kAraNa unhe jaina mukuTamaNi sambodhana diyA hai| jayAcArya ko svAdhyAya-nAdhanA bhI atula thI / jIvana ke antima ATha varSo mai unhoMne lagabhaga 86,67,450 gAthAo kA svAdhyAya kiyA / jaina darzana meM mayamI jIvana kA jitanA mahattva hai usame bhI kahI adhika mahattva paNDita maraNa kA hai| jaina zAsana kI mahAn prabhAvanA karate hue jayAcArya ne jitanA sundara DhaMga se sayamI jIvana jIyA ugane kahI adhika unhoMne antima kSaNo ko mavArA | pratikSaNa jAgaruka the / dehazakti kSINa hone kA AbhAsa hote hI unhone anazana kI sthiti ko svIkArA / pUrNa jAgaruka avamyA meM tIna hicakI ke sAtha Akha khulate hI unakA svargavAsa vo0 ni0 2408 ( vi0 1938) bhAdrava kRSNA dvAdazI ko ho gayA thA / Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12. vidyA-vibhAkara AcArya vijayAnanda AcArya vijayAnanda sUriko vidyAnanda sUrikahanA adhika upayukta hogaa| jJAna ke kSetra me unhone atizaya yogyatA prApta kii| veda, vedAga aura bhAratIya vibhinna darzano kA avagAhana karane se unakI buddhi kAphI pariSkRta ho cukI thii| vI0ni0 2363 (vi0 1893) me ve janme / bacapana meM hI unake mastaka para se pitA ke pyAra kA sAyA uTha gayA / bhAgya se vAlaka ko dhArmika saskAro kA bala milA aura vaha sthAnakavAsI sampradAya me dIkSita ho gyaa| muni banane ke bAda unakA dhIre-dhIre mandiramArgI sampradAya kI ora jhukAva hone lgaa| eka dina buddhi-vijaya jI ke pAsa vI0 ni0 2402 (vi0 1932) me unhone mandiramArgI dIkSA svIkAra kara lii| pahalA nAma unakA AtmArAma thaa| dUsarA nAma Ananda vijaya huaa| unako vI0 ni0 2413 (vi0 1943) me jainAcArya pada se alakRta kiyaa| AcArya banane ke bAda ve Ananda vijaya se vijayAnanda ho ge| vijayAnanda sUri jI samartha AcArya the| ye hI ve AcArya the, jinhone samUce bhArata me adhyAtma kA zakhanAda phUkA aura videzo taka apane ziSya vIracanda rAghava ko preSita kara AtmajJAna kI pIyUSa-srotasvinI pravAhita kii| zikAgo ke vizva dharma sammelana ke avasara para rAghava jI kA vaktavya huaa| vaktavya sunakara videzI loga jaina dharma kI vaijJAnikatA para mugdha hue aura unhoMne pahalI bAra anubhava kiyA ki jaina dharma bauddha dharma se bhI prAcIna hai / jaina dharma-pracArArtha yUropIya dezo me kaI sasthAo ko sthApita karane kA zreya bhI AcArya vijayAnanda jI ko hai| __ pAzcAtya dezo se nikaTa samparka sAdhane vAle ve prathama AcArya the| videzo meM unhe bulAne ke lie kaI nimantraNa bhI Ae para unakA jAnA nahI huaa| ___ AcArya vijayAnanda jI kI smaraNazakti bahuta tIvra thii| eka dina me 300 zloka ve kaNThastha kara lete the| unakI sAhitya-sevA bhI bejoDa thii| tattva nirNaya prasAda, ajJAna timira bhAskara, zikAgo praznottara, samyaktva zalyoddhAra, jaina praznottara, nava tattva sagraha, Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidyA-vibhAkara AcArya vijayAnanda 375 mAtmavilAsa, vAtmavAvanI, jaina mata vRkSa Adi vibhinna grantho kI unhone racanA kii| unhoMne vI0 ni0 2407 (vi0 1937) ke varSa me sahasro kI saMkhyA meM bhajana vyaktiyoM ko jaina banAkara jaina dharma ko vizeSa rUpa se ujAgara kiyaa| unakA sampUrNa jIvana eka prakAra me jAgaraNa kA sandeza thaa| isa bhautika deha kA visarjana bhI unhoMne jAgamyatA po mAya kiyaa| vI0ni0 2423 (vi0 1953) jyeSTha zuklA apTamI madhyA ke samaya pratikramaNa kiyaa| tadanantarave paripAvaM meM baiThe hue muni vRda se kSamA yAcanA karate hue vole, "hama jA rahe haiN|" unanA pahaphara ko hI the| arhan-ahaMna kI dhvani ke sAtha unakA svargavAna ho gyaa| Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. ajJAna-timiranAzaka AcArya amolaka RSi sthAnakavAsI paramparA me RSi sampradAya ke AcArya amolaka RSi jI apane yuga ke vizruta vidvAn the| ve meDatA-nivAsI zrI kastUracanda jI osavAla ke pautra aura zrI kevalacanda ke putra the| unakI mAtA kA nAma hulAsI thaa| amolaka RSi jI kA janma vI0 ni0 2404 (vi0 1634) ko bhopAla me huaa| unake choTe bhAI kA nAma amIcanda thaa| amolaka RSi jI ko bAlyAvasthA me mAtR-viyoga kI sakaTamayI ghaDI kA sAmanA karanA pdd'aa| pitA kevalacanda jI ne muni jano se bodha prApta kara sayama-dIkSA svIkAra kara lii| dhArmika vAtAvaraNa amolaka Rpi ke parivAra se sahaja prApta thaa| pitA kI dIkSA ne unhe sayama mArga ke prati AkRSTa kiyaa| unhone vIra ni0 2414 (vi. sa0 1944) me bhAgavatI-dIkSA grahaNa kii| amolaka RSi jI buddhibala se sampanna zramaNa the eva gurujano ke prati vinamra bhI the| unhone zAstro kA gambhIra adhyayana zrI ratnaRSi jI ke pAsa kiyA aura unake sAtha gujarAta Adi aneka dezo me vicre| ratnaRSi jI ke sAtha amolaka RSi jI sAta varSa taka rahe the| unhe jyeSTha zuklA 12 guruvAra, vI0 ni0 2456 (vi0 1989) me AcArya pada se vibhUSita kiyA gyaa| pichale kaI varSoM se RSi sampradAya me AcArya pada rikta thaa| ___ Agamo kA amolaka RSijI ko gambhIra jJAna thaa| sikandarAvAda (haidarAbAda) me tIna varSa taka virAja kara unhone battIsa sUtro kA sarala hindI anuvAda kiyA thaa| isa mahattvapUrNa kArya ko karate samaya ve nirantara ekAtara tapa karate aura sAtasAta ghaNTo taka abAdha gati se likhate the| prAkRta bhASA ko na jAnane vAle AgamArtha pipAsu sAdhako ke lie yaha anuvAda upayogI siddha huaa| __ Agamo ke atirikta unhone vizAla jaina sAhitya kI racanA kii| jaina tattva prakAza Adi 70 gratha unake hai| uname kaI geya AkhyAna haiN| kaI gratha jaina tattva jJAna se sambandhita bhI hai| unake kula gratho kI sakhyA Agamo ko sammilita kara dene para 102 ho jAtI hai| unake gratho kI AvRttiyA gujarAtI, marAThI, kannaDa aura Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAna- timiranAzaka bhAcArya amolaka RSi 377 urdU bhASA me bhI prakAzita hai / amolaka RSi jI kA sthAnakavAsI samAja para acchA prabhAva thA / dharma-pracAra kI dRSTi ne unhone mAlava Adi kSetroM me vizeSa rUpa se viharaNa kiyA / vRddhAvasthA me bhI unhoMne paMjAba kI yAtrA kii| unakA vI0 ni0 2462 (vi0 sa0 1662) cAturmAta dillI me thA / koTA, bUdI, ratalAma Adi kSetroM meM viharaNa kara vo 0 ni0 2463 (vi0 saM0 1993 ) kA cAturmAna unhoMne yAnadeza me kiyA / isa cAturmAsa me unake karNa vedanA huii| upacAra karane para bhI vedanA upazAnta nahI huI / jIvana ke ata samaya meM bhAdapada kRSNA caturdazI ke dina unhoMne anazana kiyaa| parana mamatA bhAva meM ve svargagAmI bane / Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. cinmaya cirAga AcArya vijayarAjendra vijayarAjendra sUrizvara jI saudharma vRhattapogacchIya zvetAmbarAcArya the| ve aneka bhASAo ke vijJa aura mahAn sAhityakAra the / abhidhAna rAjendra koSa unakI atyanta mahattvapUrNa racanA hai| vividha sAmagrI se paripUrNa isa kopa ko samagra jaina vADmaya me apanA anUThA sthAna prApta hai| unakI ziSya maDalI me itihAsa-premI, vyAkhyAna-vAcaspati yatIndravijaya jI ye| yatIndravijaya jI kI dIkSA vI0 ni0 2424 (vi0 1654) ASADha kRSNA dvitIyA somavAra ko khAcaroda me huI thii| unhone vijayarAjendra sUri jI kI sannidhi me baiThakara saskRta, prAkRta bhASA kA adhyayana kiyA aura abhidhAna rAjendrakoSa kI racanA me ATha varSa taka saha-sampAdaka ke rUpa me rahakara unhone saphalatApUrvaka kAma kiyaa| ___kAla kisIke lie eka kSaNa bhI pratIkSA nahIM karatA / vijayarAjendra sUrizvara jI koSa-nirmANa me niSThA ke sAtha lage the| koSa-nirmANa kA kArya pUrNa nahIM ho pAyA usase pahale hI kAla ne Akara unake jIvana-dvAra para dastaka lagA dii| __ ve vI0 ni0 2433 (vi0 1963) me paupa zuklA SaSThI zanivAra ko svargavAsI ho gae aura unakA mahAn svapna adhUrA raha gyaa| - unake svargavAsa ke pazcAta kopa-nirmANa kA kArya vidvAn sata dIpavijaya jI aura yatIndravijaya jI kI dekha-rekha me calatA rahA / sAta bhAgo me pUrNa vaha rAjendra koSa vI0 ni0 2442 (vi0 1973) me 'rAja saskaraNa' kI abhidhA se alakRta hokara janatA ke sAmane AyA aura zodha pAThako ke lie bahuta upayogI siddha huaa| Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15. karuNA strota AcArya kRpAcandra AcArya kRpAcanda sUri kharataragaccha ke prabhAvaka AcArya the / unakA janma vI0 ni0 2383 (vi0 1913) me huA / yatiyo se pAsa unhone dIkSA grahaNa kii| ve AgamajJa the aura vyAkaraNazAntra tathA nyAyazAstra para bhI unakA acchA after thA / yati se ve muni bane / vI0 ni0 2442 (vi0 1972) ko bambaI me unheM AcArya pada prApta huA thA / mAravADa, gujarAta, kAThiyAvADa aura mAlava me viharaNa kara jaina zAsana ke upavana ko unhoMne apanI sadupadeza dhArA se sIcA / kaI pAThazAlAo aura pustakAlayo kI sthApanA bhI unakI preraNA se huI / Aja bhI kharataragaccha me karuNAsrota AcArya kRpAcandra sUri kA nAma gaurava se smaraNa kiyA jAtA hai / Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16. zAstra-vizarada AcArya vijayadharma tapAgacchIya AcArya vijayadharma sUri jI prakhyAti prApta AcArya the| unakA janma vI0ni0 2394 (vi0 1924) me eka sampanna parivAra me huaa| vAlaka kA nAma mUlacanda thaa| paDhane kI ruci vAlaka me vilkula nahI thii| prati vyakti ke mAnasa ghaTaka paramANu bhinna-bhinna hote haiN| ghoDe ko tAlAva para le jAyA jA sakatA hai para binA ruci ke use pAnI nahI pilAyA jA sktaa| pitA ne vAlaka mUlacanda ko vyApArI vanAnA cAhA para usakA mana saTTA karane me phasa gayA thaa| pitA bhI apane bacce kI isa pravRti se cintita the| 'satsagati kiM na karoti pusAm' duniyA kA kauna-sA bhalA kArya satsagati ke dvArA nahIM hotaa| patita se patita vyakti satsagati se pAvana bana jAte hai / bhogya se mUlacanda bAlaka ko santo kA pAvana sAnnidhya milaa| vicAro kI dhArA vdlii| saTTa ke jIvana se mukta hokara vAlaka vairAgI banA aura vaha vI0 ni0 2413 (vi0 1943) me muni zrI vRddhicanda jI ke pAsa dIkSita huaa| sAdhu-jIvana kA nAma dharmavijaya rakhA gyaa| nae jIvana kA prArambha hote hI adhyayana ke prati ruci baDha gyii| vidyA se ghRNA karane vAle kA nAma dhurandhara vidvAno kI zreNI me Ane lgaa| unako vI0ni0 2434 (vi0 1964) me kAzI nareza ke sabhApatitva meM aneka vidvAno ke bIca 'zAstra-vizArada' kI upAdhi se alakRta kara jainAcArya ke pada se vibhUSita kiyA gyaa| ___AcArya banane ke bAda dharmavijaya ke sthAna para ve vijayadharma sUri jI ke nAma se sambodhita hone lge| dharmapracArArtha gujarAta, vihAra, vagAla, banArasa, ilAhAvAda aura kalakattA Adi kSetro me viharaNa kiyaa| aneka vidvAno ne unase jaina dharma kI dIkSA svIkAra kii| unake vyaktitva kA prabhAva videzo taka bhI pahucA / kaI videzI vidvAna unake nikaTa mitra kI taraha the| udbhaTTa manISI harmana jekobI taka ne unake vyaktitva kI muktakaTha se prazasA kii| Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17. vizada vicAraka AcArya vijayavallabha mandiramArgI paramparA ke prabhAvaka AcAryoM meM vijayavallabha sUri kA nAma vizruta hai / ve gambhIra vicAraka the eva samanvaya vRtti ke poSaka the / unake pravacana kA mukhya pratipAdya thA, "merI AtmA cAhatI hai- sAmpradAyikatA se dUra rahakara jaina samAja zrI mahAvIra svAmI ke jhaDe ke nIce ekatrita hokara mahAvIra kI jaya vole 'isa dizA me unhoMne samaya-samaya para stutyAtmaka prayatna bhI kiye| vijayavallabha sUri kA janma vI0 ni0 2367 ( vi0 1927) me vaDIdA (gujarAta ) me huA | unake pitAzrI kA nAma dIpacandabhAI va mAtA kA nAma icchAbAI thaa| bacapana me unhe chagana nAma se pukArate the / mAtA-pitA ke dhArmika saskAro kA una para prabhAva huA / sasAra se virakta hokara ve vI0 ni0 2414 (vi0 1944 ) me rAmanapura me zrImada vijayAnanda mUri ke pAsa dIkSita hue bhora havijaya jI ke ziSya bane / unakA dIkSA kA nAma vijayavallabha thA / unhone dIkSA lene ke bAda Agamo kA gambhIra adhyayana kiyA / yn AcArya pada para AraDha hokara vijayavallabha hI nahI ve janavallabha bhI vana ge| unakI pravacana zailI sarasa, sarala va AkarSaka thI / janatA janArdana ko jaina saskAro me maskArita karane ke lie ve vizeSa prayatnazIla the / jaino ko prabhAvazAlI vanAne ke lie svAvalambana, sagaThana, zikSA aura jaina sAhitya kA nirmANa -- ina cAro bAto para ve adhika vala dete the / ve samatA ke pujArI the / samparka me Ane vAle jaina, jainetara sabhIse samavyavahAra karate the / bambaI me terApatha ke prabhAvI AcArya zrI tulasI ke sAtha jaina ekatA ke samanvaya me unakA vicAra-vimarza bhI huaa| usa carcA - prasaga kI jaina samAja me sundara pratikriyA rhii| usake thoDe samaya bAda zIghra hI vambaI me vI0 ni0 2481 ( vi0 2011) meM unakA svargavAsa ho gayA / Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18. yoga-sAdhaka AcArya buddhisAgara yogiyo kI paramparA me buddhimAgara sUri jI kA nAma prakhyAta hai / ve jAti ke paTela the aura mahAn yoga sAdhaka the| paune cAra mana kA unakA zarIra thA tathA bharapUra mastI kA unakA jIvana thaa| unakI aguliyo me aTThAraha cakra the| buddhisAgara jI vAstava meM hI buddhi ke sAgara the| ve vI0ni0 2400 (vi0 1930) me janme aura vI0 ni0 2427 (vi0 1657) me unhone sukhasAgara jI ke pAsa jaina dIkSA grahaNa kii| unakI mayama-sAdhanA uccakoTi kI thI aura rasanendriya para unakI utkRSTa vijaya thii| ve ugavihArI aura sAhitya-pAThana ke tIna rasika the| unhone apane jIvana me lagabhaga 2500 pustako kA vAcana kiyaa| eka 'adhyAtmasAgara' nAmaka pustaka ko unhone sau bAra paDhA thaa| sAhitya-sevA bhI unakI anupama thii| eka sau ATha kRtiyo ke sRjanahAra ve akele mahApuruSa the| hajAra pRSTho kA vizAlakAya mahAvIra grantha likhakara unhone adhyAtma-sAhitya ko gauravamaya upahAra bheMTa kiyaa| AnandaghanajI ke adhyAtmaparaka padyo ke vivecana kA zreya bhI unhe hai| ve saskRta aura gujarAtI bhASA bhI jAnate the| ina dono hI bhApAo me unhone sarasa stavano kI racanA kI hai| ve pramukha rUpa se sAhityakAra nahI, yoga sAdhaka the| sAhitya unakI yogasAdhanA kI eka sthUla niSpatti thii| ve vI0ni0 2440 (vi0 1970) me AcArya pada para ArUDha hue| gyAraha varSa taka unhone apane sagha kA saphalatApUrvaka netRtva kiyaa| unakA vI0 ni0 2451 (vi0 1981) me svargavAsa ho gyaa| Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16. samatA-sAgara AcArya sAgarAnanda AcArya sAgarAnanda sUrijI tapAgaccha ke AgamoddhAraka AcArya the / ve kappaDagaja ke zreSThI maganalAla gAdhI ke suputra aura maNilAla gAdhI ke laghu nAtA the| vI0ni0 2401 (vi0 1931) meM unakA janma aura sattaraha varSa kI Ayu me javerasAgara jI muni ke pAsa unakI dIkSA huii| dIkSA nAma AnandasAgara thaa| jJAna ke kSetra me uttarottara utkarSa prApta kara vidyAsAgara bne| unako vI0ni0 2430 (vi0 1960) me panyAsa pada tathA gaNIpada aura vI0ni0 2444 (vi0 1674) me vimalakamala sUri dvArA AcArya pada se alakRta kiyA gyaa| sUrata me unake nAma para 'Ananda pustakAlaya' adhyAtma sAhitya-pradhAna suvizAla pustakAlaya hai| ___ AgamodvAra ke lakSya se unhone udayapura, sUrata Adi zaharo me lagabhaga pandraha samitiyo kI sthApanA kii| AcArya sAgarAnanda kI isa pravRttikA janatA me acchA sammAna vaDhA aura unhe AgamoddhAraka upAdhi se bhUSita kiyA gyaa| unhone apane jIvana me aneka satprayalo se jaina zAsana kI zrI vRddhi kii| Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20. kamanIya kalAkAra AcArya kAlagaNI terApatha dharma sagha ke aSTamAcArya zrI kAlUgaNI the| ve tejasvI eva varcasvI AcArya the| jaina dharma kI prabhAvanA me unakA vividha rUpo me yogadAna hai| AcArya kAlagaNI kA janma vI0ni0 2403 (vi0 1933) ko chAparanivAsI koThArI parivAra me huaa| chApara vartamAna me curu jile ke antargata hai| zrI kAlUgaNI jI mUlacandra jI ke ikalaute kuladIpa the| unakI mAtA jI kA nAma chogA jI thaa| chogA jI nirbhaya aura dharmaniSTha mahilA thii| kAlugaNI jaba tIna dina ke the chogAjI ko bhayakara daityAkAra kAlI chAyA apanI ora baDhatI huI dikhAI dii| eka hAtha se unhone putra kI rakSA kI tathA dUsare hAtha se usa DarAvanI kAyAkRti ko pachADakara siMhanI kI taraha nirbhayatA kA paricaya diyA thaa| ___ mAtRguNo kA sahaja sakramaNa matAna me hotA hI hai| chogA jI ke guNo kA vikAsa kAlagaNI ke vyaktitva meM huaa| zizu-avasthA meM hI unake jIvana meM dhArmika saMskAro kI nIva gaharI ho gyii| ___mAtA chogA jI ke sAtha ve gyAraha varSa kI umra me vI0ni0 2414 (vi0 1944) me AcArya maghavAgaNI se dIkSita hue| maghavAgaNI terApatha dharma sagha ke pacama AcArya the| prakRti se ve atyanta komala the| unakI sannidhi meM rahakara kAlagaNI ne sAdhanA-zikSA ke kSetra me vahamukhI vikAsa kiyA / terApatha dharma sagha ke saptama AcArya DAlagaNI ke vAda vI0ni0 2436 (vi0 1966) me ve AcArya pada para AsIna hue| dIkSA-jIvana se AcArya pada para ArUDha hone taka kA vAIsa varSa kA kAla unake lie vyaktitva-nirmANa kA sarvottama thaa| isa pralambamAna avadhi me zikSA-sAdhanA ke sAtha aneka anubhavo kA savala unhe prApta huaa| . terApatha dharma sagha ke chaThe AcArya zrI mANakagaNI ke svargavAsa ke vAda kAlUgaNI ko AcArya pada para ArUDha karane kI ataraga carcAe clii| para umra kama hone ke kAraNa vaisA nahI bana skaa| yaha bheda usa dina khulA java saptamAcArya DAlagaNI ne eka dina magana muni (manI) se kahA-"sagha ne merA nAma merI anumati ke vinA kaise cunA? mai isa pada ko nahI svIkAratA to dUsarA nAma kisakA socA Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kamanIya kalAkAra AcArya kAlUgaNI 385 " thA 'magana muni ne isa avasara para DAlagaNI ke sAmane vikalpa me kAlUgaNI kA nAma prastuta kiyaa| DAlagaNI kA dhyAna taba se hI bhAvI AcArya ke rUpa me gaNI para kendrita ho gayA thA / kAlUgaNI kA AcArya pada ke lie nirNaya atyata rahasyapUrNa DhaMga se huA / DAgaNI ne cAra dina pUrva hI patra me nAma likha diyA thA / para antima samaya taka yaha bheda na khula sakA / yuvAcArya pada para cAra dina taka sarvathA gupta rUpa meM rahe, aisA honA kAlUmaNI ke anukUla hI thA / ve kabhI apanA pradarzana nahI cAhate the aura pada-lAlasA se bhI sarvathA dUra the / AcArya kAlUgaNI zarIra sampadA se bhI sampanna the / lambA kada, camakIlI AkheM, geMhuA varNa aura prasanna AkRti unake bAhya vyaktitva kI jhAkI hai| unakA antaraga vyaktitva madhavAgaNI kA vAtsalya, mANakagaNI kI upAsanA aura DAlagaNI ke kaThora anuzAsana ke nikaSa para uttIrNa nirdoSa kanaka thA / terApaya dharma sagha kI unake zAsanakAla me abhUtapUrva pragati huI / sAdhanA, zikSA, kalA, sAhitya Adi vividha dharmapakSo me unhoMne nae kIrtimAna sthApita kie / saMskRta bhASA ko terApatha dharmasaMgha me vikAsa dene kA zreya AcArya kAlUgaNI ko hai / jayAcArya ne saskRta kA vIja voyA / maghavAgaNI ne use parisiMcana diyA, para anukUla paristhitiyoM ke sahayogAbhAva me usakA vikAsa avaruddha ho gayA thA / 1 AcArya kAnUgaNI bhAgyazAlI AcArya the / unakI pragati ke lie prakRti ne svaya dvAra khole / vikAsa yogya mAdhana sAmagrI unhe sahaja prApta ho jAtI thI / bhagavatI sUtra jaise durlabha gratha kI 36 pratiyo kI upalabdhi sagha ko unake zAsana huI / zramaNa zramaNI parivAra kI bhI terApatha dharma sagha me usa mamayaM abhUtapUrva vRddhi huI / AcArya zrI kAlUgaNI ne kula cAra sau dasa dIkSAe pradAna kI / uname adhikatara laghuvaya zramaNa zramaNiyo kI dIkSAe thii| kaI dampatI dIkSArthI bhI the / AcArya zrI kAlUgaNI svaya eka kuzala kalAkAra the| unakI anupama kRti AcArya zrI tulasI ke rUpa me hamAre sAmane hai / inhe dekhakara AcArya zrI kAlUgaNI kuzala kalAkAritA kA sahaja smaraNa ho AtA hai / isa amUlya kRti ke lie janamAnasa unhe sau-sau vadhAiyA detA hai / terApatha dharma sagha me zramaNI zramaNa saphala sAhityakAra, pravaNa vaiyAkaraNa, kuzala vAgmI, ugra carcAvAdI aura prabala pracAraka banakara yuga ke sAmane aae| una savake vikAsa-patha me UrjAkendra AcArya zrI kAlUgaNI the / jaina dharma kA vyApaka pracAra karane hetu vihAra-kSetra ko unhone vistRta kiyA / unake zAsanakAla me sAdhu-sAdhviyo kI pralambamAna yAtrAe prAraMbha huii| gujarAta, Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya mahArASTra aura dakSiNa bhArata meM sAdhu-sAdhviyo ko preSita karane kA prathama zreya unhe hai| pUrvAcAryoM ke samaya me terApatha dharma sagha ke muniyo kA mukhya viharaNa-sthala rAjasthAna thaa| madhya pradeza kI yAtrA bhI usa samaya sudUra yAtrA mAnI jAtI thii| ____ AcArya zrI kAlagaNI sakSama vyaktitva ke dhanI the| eka bAra suprasiddha jarmana vidvAn DA. harmana jekobI ne unake darzana kie| DA0 harmana jekobI aneka bhApAo ke vijJa vidvAna the aura jaina darzana ke gambhIra adhyetA the| terApaya dharma sagha kI ekAtmakatA ne unhe atyadhika prabhAvita kiyaa| kAlagaNI ke sAmane unhoMne apanI antara jijJAsA prastuta karate hue kahA-"ahiMmA, aparigraha ke sandezavAhaka jaina tIrthakara mAsa bhakSaNa karate hai| yaha bAta mere antarmana ne kabhI svIkAra nahIM kI thI, para AcArAga kA anuvAda karate samaya 'masa vA maccha vA' pATha dekhakara merI prAcIna dhAraNA ulaTa gyii|" ___AcArya zrI kAlagaNI ne 'bhagavatI' Adi ke mAgamika AdhAra para cUrNikAro tathA TIkAkAro kA sasadarbha kathana prastuta karate hue 'masa vA maccha vA pATha kA vivecana kiyA aura pannavaNA sUtra me Ae hue vanaspati ke sAtha isa pATha kA uddharaNa dete hue batAyA-"masa vA maccha vA' nAma vanaspati-viNeSa se savadhita hai|" AcArya zrI kAlagaNI se prAmANika AdhAra pAkara DAharmana jaikobI kI bhrAti dUra ho gayI aura vaha parama mantuSTa hokara lauTA / jUnAgaDha kI sabhA me eka vaktavya me AcArya zrI kAlUgaNI kI sannidhi kA varNana karate hue unhone kahA"maiM apanI isa yAtrA meM bhagavAna mahAvIra kI vizuddha paramparA ke vAhaka zramaNa aura zramaNiyo ko dekha pAyA huu| terApatha dharma sagha ke AcArya kAlUgaNI se mujhe 'masa vA maccha vA' pATha kA samyak arthabodha huA hai aura isase merI bhrAta dhAraNA kA nirAkaraNa ho gayA hai|" DA0 harmana jekobI jaise vidvAn ko prabhAvita kara denA jaina darzana kA atizaya prabhAvanAkAraka kArya thA jo AcArya zrI kAlUgaNI ke dvArA sabhava ho skaa| vividha guNo kA samavAya AcArya zrI kAlagaNI kA jIvana thaa| ve vinamra hote hue bhI svAbhimAnI the / pApabhIra hote hue bhI abhaya the| anuzAsana kI pratipAlanA me dRDha hote hue bhI saumya svabhAvI the| Agamo ke prati agAdha AsthAzIla hote hue bhI pragatigAmI vicAro ke dhanI the aura jaina dharma prabhAvanA me satata prayatnazIla the| unakA svargavAsa gagApura, mevADa me vI0ni0 2463 (vi0 1993) me bhAdrava zuklA 6 ko huaa| prabhAvaka AcAryoM kI paramparA me unakA nAma sadA smaraNIya rhegaa| Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21. pravacana - pravINa AcArya javAhara sAdhumArgI paramparA ke vidvAn AcArya javAharalAla jI AcArya zrIlAla jI ke uttarAdhikArI the / unakA janma vI0 ni0 2402 (vi0sa0 1932 ) me huA / lagabhaga solaha varSa kI kizorAvasthA meM unhone pUrNa vairAgya ke sAtha bhAgavatIdIkSA grahaNa kI / taiMtAlIsa varSa kI avasthA me ve AcArya vane / vibhinna darzano kA unheM jJAna thA / vaha yuga zAstrArtha pradhAna thaa| jaina zvetAmbara terApaMtha dharmasaMgha ke sAtha unake kaI zAstrArya hue / dharmacarcAe calI / vizAla Agama- sAgara kA isa nimitta AzAtIta mana huaa| saiddhAntika viSayoM kA puna -puna Avartana, parAvartana, pratyAvartana huA / cintana, manana eva nididhyAsana huA / janasAdhAraNa ke lie ye zAstrArtha jJAnavardhaka siddha hue eva vidvad varga ko bhI jaina darzana kI gambhIra dRSTiyo ko samajhane kA avasara milA / AcArya javAharalAla jI kI sAhitya sevAe bhI ullekhanIya hai / unake tattvA vadhAna me sUtrakRtAga jaise gambhIra sUtra kI saMskRta TIkA kA hindI arthasahita sampAdana huA / isase prastuta Agama ke kaThinatama pATho ke artha hindI pAThako ke lie sugama ho gae hai / janakarayANopayogI, vividha sAmagrI se paripUrNa unake aneka pravacana 'javAhara kiraNAvalI' nAmaka kRti ke kaI bhAgo me prastuta hai / AcArya jI ke nAma para samAja me aneka pravRttiyo kA sacAlana huaa| bIkAnera jilAntargata bhInAsara meM prAcIna eva navIna sahasro gratho kA bhaDAra javAhara pustakAlaya unake karmaniSTha jIvana kI smRti karA rahA hai / AcArya javAharalAla jI kI vANI me oja thA eva vaktavya dene kI kalA prabhAvaka thii| jaina - jainetara sabhI prakAra ke loga unake upadezo se prabhAvita hue hai / deza tathA samAja kI sAmayika samasyAo para bhI ve apanA cintana prastuta karate rahate the / sthAnakavAsI sagho kI ekatA ke lie ajamera zramaNa sammelana para unhone Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya apane zrama aura samaya kA yatheSTa yogadAna diyaa| AcArya pada ko kuzalatApUrvaka vahana karate hue ve vi0ni0 2470 (vi0 sa0 2000) me svargagAmI bne| unake uttarAdhikArI AcArya gaNezIlAla jI the| jinhone zramaNa saMgha ke upAcArya kA pada bhI sambhAlA thaa| zrI gaNezIlAla jI ke uttarAdhikArI vartamAna meM AcArya nAnAlAla jI hai| Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22. zAnti-sadhAkara AcArya vijayazAnti bhAratIya zAmaka gaNa kA gastaka jina caraNo meM zraddhA me zuka gayA, ye mahAn prabhAvI AcArya vijayanti mUri jI the| unakA janma vI0 ni0 2415 (vi0 1945) meM huaa| dharmavijaya jI aura tIrthavijaya jI unake zikSaka the| tIrthavijaya jI se 16 varga kI avasthA meM dIkSita hokara 16 varSa taka unhone vibhinna prAntI meM dharma pranArAyaM yAdagAe kI / pustako ke ye vidvAn nahI the para yogajanya vidyA yA badbhuna nAmalAmi vana unheM prApta thaa| ____ mAuNTa bAra una vizeSa sAdhanAnyanI yaa| unakA vI0ni0 2447 (vi0 1977) meM gavaMpayama parApaMNa vahA haA thaa| ___ unako vI0 ni0 2860 (vi0 1660) meM 'jIvadayA-pratipAlaka, yogalavdha rAjarAjezvara' kI upAdhi ne ana kRta kiyA gyaa| __ vIra vATikA meM unako 'jagana guma' kA pada milaa| isI varSa ke mArga zIrSa mahIne meM unhoMne bAcArya pada kA dAyitva mbhaalaa| udayapura meM nepAla rAjavaNIya ThepuTezana dvArA 'nepAla rAjaguru' sambodhana dekara apane rAjya kI bhora me unakA sammAna kiyA thaa| nepAla ke atirikta anya videzI loga bhI uname atyadhika prabhAvita the| eka agreja ne unakA pUrNata zipyatva svIkAra kara liyA thaa| unakI upadezAmRta-vANI meM aneka vyaktiyoM ne Nagava aura mAsa kA parityAga kiyA tathA maikaDo rAjAo aura pagIgdAro ne pazuvali taka banda kara dii| jAvU kA muramya-zAnta vAtAvaraNa unake mana po adhika pamanda A gayA thaa| ve vizeSata vahI rahe aura mATolI myAna para unakA svargavAsa hunaa| Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23. zIla-sindhu AcArya zAntisAgara digambara paramparA me AcArya zAntisAgara jI atizaya prabhAvaka AcArya hue hai| unakI prakhyAti yogirAja eva mahAn tapasvI ke rUpa meM bhI hai| unakA janma dakSiNa bhArata ke velagula gAva me vI0ni0 2396 (vi. sa. 1926) meM huaa| ve bhImagoDA pATila ke putra the| unakI mAtA kA nAma sarasvatI thaa| gRhastha jIvana me zAntisAgara jI kA nAma sAtagoDA thaa| unakA parivAra sukhI eva samRddha thaa| mAtA-pitA vizeSa dhArmika ruci ke the| __ zAntisAgara jI kA vivAha nau varSa kI avasthA me kara diyA gayA thaa| sayoga se vivAha ke kucha samaya bAda hI patnI kI mRtyu ho gyii| mAtA-pitA ne unakA vivAha puna karanA cAhA para ve pUrNata asvIkRta ho cuke the| muni jano ke prasaga me Ane ke kAraNa unakI dhArmika bhAvanA uttarottara vikAsa pAtI rhii| brahmacarya kA AjIvana vrata svIkAra kara tathA bhojana mai ghRta, tela Adi kA parihAra kara unhone gRhastha jIvana me tapasvI jaisA jIvana jInA prArambha kara diyaa| ____mAtA-pitA kA svargavAsa ho jAne ke bAda muni devendrakIti se unhone vI0 ni0 2440 (vi0 sa0 1970) me kSullaka-dIkSA svIkAra kii| unakI muni dIkSA vI0 ni0 2447 (vi0 sa0 1977) me huI thii| zramaNa bhUmikA meM praviSTa ho jAne ke bAda unakA nAma zAntisAgara jI rakhA gayA thaa| AcArya zAntisAgara jI ke vyaktitva kA bahiraga pakSa jitanA savala thA usase adhika sabala ataraga pakSa bhI thaa| logo ke jIvana para unake sAdhanAzIla jIvana kA dina-pratidina prabhAva baDhatA gyaa| gRhastha jIvana me bhI ve vizeSa tapasAdhanA kiyA karate the / muni-jIvana svIkAra karane ke bAda unhone kaThora yogasAdhanA eva dhyAna-sAdhanA prArambha kara dii| kontara pradeza kI bhayAnaka guphAoM meM bhI ve ekAkI dhyAna-sAdhanA kiyA karate the| eka vAra girikandarA meM phaNidhArI nAgarAja ne dhyAnastha zAntisAgara jI para AkramaNa kiyaa| para ve apanI sAdhanA se tilamAna bhI vicalita nahIM hue| unakI bhAvanA me ahiMsA aura abhaya kI saritA pravAhita hotI rhii| zAntisAgara jI samatA, kSamA AdiguNo se sampanna suyogya muni the| caturvidhi Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nIla-sindhu AcArya zAntinAgara 361 sagha ke samakSa AcArya pada unako niyukta huii| ___dharma-pracAra kI dRSTi meM bhI AnAyaM sAnnigAgara jI ne mahAn kArya kiyaa| dakSiNa bhArata se uttara bhArata meM unakA Agamana huaa| yaha unakI digambara utihAma meM ullekhanIya yAtrA thii| isa pAnA se pUrva pAI matAndiyo tara digambara muniyo kA mukhya viharaNa-rayana dakSiNa bhArata hI banA huA thA / ata unara bhArata me varSoM se avaruddha digambara muniyo ke AvAgamana ke mArga ko udghATita karane kA zreya nAcArya zAntisAgara jI ko hai| vRddhAvanyA meM unase netra gati kSINa ho gayI thii| unakI Atmajyoti adhika prakAza ke sAtha prATa nyula giri para 83 vapa kI navarayA meM unhoMne AhAramAtra yA panyiAga kara dehAtakti para vijaya paayii| parama samAdhi ke sAtha 36 divanIya soyanA meM pI0ni0 2882 (vi0ma0 2012) me unakA svagavAga AcArya nAnimAgara jI ke tamAmaya jIyana naM digambara paramagako nejasvitA pradAna kI hai evaM unake dhamaniu jogaa| nae nisaga kA nirmANa hunA hai| Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24. zramaniSTha AcArya ghAsIlAla sthAnakavAsI paramparA ke marudhara sata ghAsIlAla jI vIsavI sadI ke yazasvI vidvAn the| jaina-jainetara sampradAyo me ve prasiddha the| unakA janma mevADa me huaa| AcArya javAharalAla jI ke pAsa vI0ni0 2428 (vi0 1958) mAgha zuklA trayodazI vRhaspativAra ko unhone bhAgavatI-dIkSA svIkAra kii| prArabha me unakI buddhi bahuta mada thii| eka navakAra mana ko kaThAna karate unhe aThAraha dina lge| kavi ne kahA hai karata-karata abhyAsa te, jaDamati hota mujaan| rasarI Avata jAta hai, zila para parata nizAna / / isa padya ko unhone apane jIvana me caritArtha kara dikhaayaa| ekaniSThA se ve sarasvatI kI upAsanA me lage rhe| vyAkaraNa, nyAya, darzana aura sAhitya ke kSetra me unhone praveza pAyA aura eka dina ve hindI, saskRta, prAkRta, marAThI, gujarAtI, phArasI, agrejI, urdU Adi bhASAo ke vijJa bana gye| dharma-pracArArtha unhone aneka gAvo aura nagaro me viharaNa kiyaa| tIsa varSoM me battIsa sUtro kI TIkA-racanA kara Agamo kI vyAkhyA ko saskRta, gujarAtI aura hiMdI meM prastuta kiyaa| TIkAo ke atirikta anya sAhitya bhI unhone racA hai| unakI sarala-saumya vRtti kA janatA para acchA prabhAva rhaa| ___Agama TIkAo ke kArya ko saphalatApUrvaka nirvahaNa ke lie sarasapura (ahamadAbAda) me solaha varSa taka rhe| isa kArya ke sampanna hote hI unhone anazanapUrvaka 4-1-73 ko tadAnusAra vI0ni0 2500 (vi0 2030) ko isa jagat se vidA le lii| Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25. prakhyAti prApta AcArya AtmArAmajI gyAtiprApta AcArya AtmArAma jI nyAnaruvAmI zramaNa magha ke manonIta prathamAcArya the| ve pajAva ke the| unakA janma 'naho' nagara-nivAsI kSatriya nopaDA parivAra meM huaa| janma samaya vo ni0 2406 (viNamAnda 1936) bhAdrava guptA dvAdazI kA dina thaa| unake pitA kA nAma manamArAma epa mAtA kA nAma paramezvarI thaa| mAtmAgama jI gA gRhanya jIvana maghoM meM biitaa| zizu avasthA meM mAtA-pitA ko go denA vAlA lie naphTI ghaDI hotI hai| AtmArAma jI do varSa the tabhI mAtA kA viyoga ho gyaa| ATha varSa kI avasthA me pitA ke viraha kA bhavaphara ApAta lgaa| mAtA-pitA meM nirAzrita vAlaka kA pAlana-poSaNa kucha namaya taka dAdI mA ne kiyaa| isa varSa kI avasthA meM unakA yaha sahArA bhI TUTa gyaa| kucha dina tamAmA ke yahA rhe| cAcI kAmarakSaNa bhI unheM milA para unakA mana kahI nahIM lgaa| saubhAgya meM eka dina ve sato kI mannidhi meM pahuca ge| "matsagati kaSaya kina karoti pusAm" gAvi kI yaha ukti unake jIvana me sAkAra huii| tatvajJAna kA prazikSaNa pAphara unhoMne eka dina sata kI bhUmikA me praveza paayaa| zramaNa dIkSA mbIkaraNa kA yaha samaya vI0ni02426 (vi0sa0 1956) thaa| isa samaya unakI avasthA bIsa varSa kI thii| "honahAra viravAna ke hota caukAne pAta" usa ukti ke anurUpa yuvaka mata AtmArAma jI kA vyaktitva prabhAvazAlI thaa| sata gaNapatarAya jI se unhoMne dIkSA grahaNa kI eva satata svAdhyAyI jIvana me rata, Agama manthana karane meM jAgaruka AcArya motIrAma jI ke va vidyAzipya bne| jJAnamuktA-maNiyo ko uname prApta kara sata AtmArAma jI ne prakANDa vaidupya vraa| pajAba mammelana ke avasara para vI0ni0 2438 (vi0 ma0 1968) phAlguna mAma amRtamara me santa AtmArAma jI ko upAdhyAya pada se vibhUpita kiyA gyaa| Agama vidvAn santa motIrAma jI ke uttarAdhikArI AcArya sohanalAla jI the| unakA uttarAdhikAra AcArya kAzIrAma jI ko milaa| kAzIrAma jI ke svargavAsa ke bAda vI0 ni0 2473 (vi0 sa0 2003) me mahAvIra jayantI ke dina zramaNa saMgha ne milakara manta AtmArAma jI ko AcArya pada kA dAyitva saupaa| Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 394 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya jyotipavidyA ke medhAvI AcArya sohanalAla jI kA pANDitya eva kAzIrAma jI kA gambhIra vyaktitva AtmArAma jI me samanvita hokara bola rahA thaa| mAdaDI mammelana ke avasara para vizAla zramaNa samAja upasthita huA thaa| sagha-ekatA kI dizA meM sthAnaka vAmI samAja kI ora se vaha Ayojana kiyA gayA yaa| yaha samaya vI0ni0 2476 (vi0 ma0 2006) thaa| isa Ayojana meM mavakI dRSTi epha aime vizvAsapAtra nakSama vyakti ko khoja rahI thI jo samUce zramaNa magha kA samarpaNa nigarvI bhAva se kSetra sake aura savako mantopajanaka netRtva de ske| ekasAtha sabakI dRSTi anubhavamita, vayovRddha jAtmArAma jI para jA ttikii| tatkAla zramaNa magha ke nAma para sagha ekatA kA prastAva pArita huA aura ullAmamaya vAtAvaraNa meM AtmArAma jI ko vaizAkha gurunA navamI ke dina zramaNa saba kA netA cuna liyA gyaa| yaha mamasta myAnakavAsI samAja kA manonIta cayana thaa| ___ AcArya AtmArAma jI Agama ke viziSTa vyAkhyAtA the| unake vaktavya meM prabhAvakatA thii| lokarajana ke lie hI unake upadeza nahIM hone the, pravacana meM zAstrIya AdhAra bhI rahatA thaa| paNDita javAharalAla neharU, jarmana vidvAn roya, DA0 dulnara Adi viziSTa vyakti unake samparka me Ae the| AcArya AtmArAma jI sAhityakAra bhI the| dazAzrunaskandha, anuttaropapAtikadazA, anuyogadvAra, dazavakAlika Adi kaI mUtro kA unhoMne hindI anuvAda kiyaa| uttarAdhyayana sUtra kA hindI anuvAda eva sampAdana jaina namAja me bahuta lAbhaprada siddha huaa| unhoMne jaina grayo kA gambhIratA meM adhyayana kara tulanAtmaka sAhitya bhI likhA / 'tattvArtha sUtra jainAgama mamanvaya' nAmaka kRti tulanAtmaka dRSTi se likhI gayI jJAnavarddhaka racanA hai| "sacina ardhamAgadhI kopa gratha, bhagavatI, jJAtA matra eva dazavakAlika ina tIno sUtro kA sakalana hai|" kaI santo ne milakara isa koSa ko taiyAra kiyA thaa| isame AtmArAma jI kA pramukha sahayoga thA / 'jainAgamo meM myAdvAda' unakI eka aura kRti hai| isameM myAdvAda se sambandhina Agama-pATho kA sundara naphalana hai| Agama-sAhitya ke atirikta sAmayika sAhitya para bhI unakI lekhanI clii| ATha bhAgo me jaina dharma zikSAvalI isI ora baDhatA caraNa thaa| jainAgamo me aSTAgayoga, jainAgamanyAya sagraha, vIratyuI, jIvakarma-savAda AdiAdi svanirmita pacAso gratho kA mUlyavAn upahAra sarasvatI ke caraNo me unhone samarpita kiyaa| siyAlakoTa me unhe 'sAhityaratna' kI upAdhi prApta huii| jaino ke pramukha kendra rAvalapiMDI me sthAnakavAsI samAja ne unhe 'jainAgama-ratnAkara' pada se bhUpita kiyaa| AcArya AtmArAma jI kI vahamukhI sAhitya-sAdhanA eva zramaNa saMgha ko unake dvArA prApta saphala netRtva itihAsa kI bhavya kaDI hai| Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26. nirbhIka nAyaka AcArya dezabhUSaNa digambara paramparA ke AcArya-ratna dezabhUSaNa jI kannaDa, marAThI, saskRta, prAkRta, apabhraza, hindI, gujarAtI Adi kaI bhASAo ke vidvAn hai| sarala bhASA mai prastuna unake hRdayagrAhI pravacana prabhAvaka hote hai| uname yuvaka kA-sA utsAha hai aura sAhitya-sRjana kI adamya utkaThA hai| __ hindI, saskRta, gujarAtI, kannaDa, marAThI aura aMgrejI me unakI lagabhaga cAlIsa racanAe prakAzita hokara janatA ke hAtho me pahuca gaI hai| mAhitya-sRjana kI dizA meM unakI sabase mahattvapUrNa dena kannaDa bhASA ke gauravamaya sAhitya ko hindI meM anUdita karanA hai| kannaDa bhASA dakSiNa kI samRddha bhApA hai| usame jaina kA vizAla sAhitya upalabdha hai| para dAkSiNAtya bhApAo se anabhijJa pAThaka apanI isa bahumUlya nidhi kA upayoga karane se sarvathA vacita raha jAte haiN| AcArya dezabhUpaNa jI ne kaI kannaDa granyo kA hindI meM anuvAda kara kannaDa sAhitya se hindI pAThako ko lAbhAnvita kiyA hai| ve hindI ko samRddha banAne ke sAtha-sAtha jaina vADmaya kI ullekhanIya sevA kara rahe haiN| jaina sAhitya ke prAcIna grantho kA saMgraha aura unakA sUkSma adhyayana tathA tatprakAra kI anya aneka pravRttiyo kA sacAlana unakI hArdika lagana kA hI 'pariNAma hai| AcArya dezabhUpaNa jI ke kaI pravacana yugapradhAna AcArya zrI tulasI jI ke sAtha bhI hue haiN| eka maca para jaina ke ubhaya sampradAyo ke AcAryoM kA milana dhArmika "ekatA kA sundara caraNa hai| aise sAmUhika Ayojano para dezabhUSaNa jI ko sunane kA avasara milA hai | unake upadeza sarala aura suvodha hote hai| dharma-pracArArtha AcArya jI ne bhArata bhUmi para pralamba yAtrAe kI hai| vartamAna me digamvara paramparA ke prabhAvaka AcAryoM kI zRkhalA me unakA apanA sthAna hai| Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27 saumyasvabhAvI AcArya AnandaRSi AnandaRpi jI sthAnakavAsI paramparA zramaNa saMgha ke pramukha AcArya haiN| ve Rpi sampradAya kI paramparA ke haiM / Rpi sampradAya kI paramparA me RSilava jI, soma jI, motIrAma jI, sohanalAla jI, kAzIrAma jI Adi aneka prabhAvI AcArya hue haiN| vartamAna me Ananda Rpi jI isa paramparA ko ujAgara kara rahe hai tathA zramaNa sagha ke dayitva ko bhI sambhAla rahe hai| ___AnandaRSi jI kA janma mahArASTra prAnta ke ahamada nagara jile ke antargata sirAla ciMcoDI grAma ke gUgaliyA parivAra me vI0ni02427 (vi0pU0 1957) me huA thaa| unake pitA kA nAma devIcandra jI thA eva mAtA kA nAma hulAsI bAI thaa| unake jyeSTha bhrAtA kA nAma uttamacanda jI thaa| AnandaRpi jI kA nAma gRhastha jIvana me nemicandra jI thaa| AnandaRpi jI ke pitA kA dehAnta unakI vAlyAvasthA me ho gayA thA / atta mAtA hulAsI devI hI bAlaka kA pAlana-poSaNa karane me mAtA-pitA dono kI bhUmikA kuzalatApUrvaka vahana karatI thii| hulAsI devI kA dharmapradhAna jIvana thaa| vaha pAco parva-tithiyo para upavAsa karatI eva pratidina sAmAyika karatI, pAkSika pratikramaNa karatI eva anya vahino kI dharma-sAdhanA me sahayoga pradAna karatI thii| mA ke dhArmika saskAro kA jAgaraNa vAlaka me bhI huaa| hulAsI devI se preraNA prApta kara bAlaka ne AcArya ratnaRSi jI se sAmAyika pATha, pratikramaNa, tAttvika natha eva adhyAtma pradAna stavana kaThastha kie the| bAlaka me vairAgya-bhAva kA abhyudaya haa| mAtA se Adeza prApta kara vI0 ni0 2440 (vi0 pU0 1670) me mArgazIrSa zuklA navamI ke dina unhone AcArya ratnaRSi jI se dIkSA grahaNa kI thii| isa samaya unakI avasthA teraha varSa ke lagabhaga thI / dIkSA nAma unakA AnandaRSi jI rakhA gyaa| dIkSA lene ke bAda unhone vyAkaraNazAstra, chandazAstra, smRtigratha, kAvyAnuzAsana aura naiSadhIya carita Adi ucca koTi ke kAvya grantho ko paDhA tathA saskRta, prAkRta, hindI, gujarAtI, phArasI, rAjasthAnI, urdU, agrejI Adi vibhinna Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atterebhAvI jAcAyaM AnandaRSi 367 bhASAjI para prazikSaNa paayaa| marAThI unako sahaja mAtRbhASA thii| unake kaTha madhura the / dhvani pracaTa pI / sagItavidyA meM adhika abhiruci thI / uttarotara unake jIvana meM vikAna hotA rhaa| ve upAdhyAya, yuvAcArya, pradhAnAcArya, matrI, pradhAnamanI Adi vividha upAdhiyoM se alakRta hokara sthAnakavAsI sampradAya meM sammAnita sthAna prApta karate he / catuvidya nagha ke nampU cI0 ni0 2526 (piM0 1666) meM unakI RSiparamparA meM AcArya pada para niyukti huI / mahArASTra, gujarAta madhya pradeza, rAjasthAna, uttara pradeza, paMjAba, mAravADa, mevADa Adi aneka kSetroM meM viharaNa kara unhoMne jaina dharma kA pracAra kiyA hai| sthAnakavAsI paramparA kA bRhat zramaNa sammelana mAraDI me vI0 ni0 2476 (vi0ma0 2009) meM huA thaa| Anandamapi jI kI ina avasara para zramaNa madha me upAcAya pada para vibhUpina riyA gayA thA / vartamAna meM ye zraNa ke prathamAcArya jAngArAma jI ke uttarAdhikArI ke rUpa meM niyukta hai / unake jIvana ko vizeSatA unakA nigava vyavahAra hai / zranapatya ko kuzalatApUrvaka vahana karate hue gaumyamyabhAvI AcArya lAnandaRSi jI jaina dharma ko prabhAvanA meM rata hai| 4 Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28. yugapradhAna AcArya zrI tulasI (aNuvrata-anuzAstA) jaina dharma ko janadharma kA vyApaka rUpa dekara usakI garIyasI garimA ko pratiSThita karane meM jahaniza prayatnazIla, Agama anusadhAna ke mahattvapUrNa kArya me pravRtta, sAdhanA, zikSA aura zodha kI sagamasthalI, jaina vizva bhAratI ke adhyAtmapakSa ko unnayana karane me dattacitta, aNuvrata Andolana ke mAdhyama se naitika madAkinI ko pravAhita kara vaiyaktika, sAmAjika tathA rASTrIya cAritna ko mudRDha banAne kI dizA me jAgaruka, mAnavatA ke masIhA, yugapradhAna AcArya zrI tulasI kA nAma prabhAvaka AcAryoM kI zreNI me sahaja hI ubhara AtA hai| ___mahApurupa kA janma sarvasAmAnya manuja kI taraha kisI eka parivAra meM hI hotA he aura sImita rekhAoM ke bIca meM ve palate hai, para samasta vizva ke sAtha sahAnubhUti, para va sva kA vodha, dvaita me advaita bhAva, Atmaupamya bhAvanA kI pravala preraNA, paropakAra-parAyaNa kI pravRtti, audArya-kAruNya Adi guNo kA vikAsa unhe uccatA ke siMhAsana para AsDha karatA hai| ___ aNuvrata anuzAstA ke nAma se prakhyAta yugapuruSa, santazreSTha, AcArya zrI tulasI kA janma vI0 ni0 2441 (vi0 sa0 1971) kArtika zuklA dvitIyA ko rAjasthAnAntargata lADanU zahara ke khaTeDa vaza me huaa| pitAzrI kA nAma jhUmaramala jI va mAtA kA nAma vadanA jI thaa| bAlaka tulasI ke vAlyakAla kA prathama dazaka mA kI mamatA, parivAra kA amita sneha eva dhArmika vAtAvaraNa me biitaa| jIvana ke dUsare dazaka ke prArambha me pUrNa vairAgya ke sAtha jaina zvetAmbara terApatha saMgha ke aSTamAcArya zrI kAlUgaNI se jyeSTha bhaginI lADAjI sahavI0 ni 2452 (vi0 sa0 1982) me dIkSita hue / jyeSTha vandhu campAlAla jI unase pUrva dIkSita the| sayama sAdhanA kA patha svIkAra kara lene ke pazcAt unakI ciMtanAtmaka eva mananAtmaka zakti kA srota paThana-pAThana me kendrita huaa| vyAkaraNa, koSa, siddhAnta, kAvya, darzana, nyAya Adi vividha viSayo kA unhone gabhIra adhyayana kiyaa| ve saskRta, prAkRta, hindI, rAjasthAnI bhASA me naipuNya prApta prauDha vidvAna bne| durAvagAha grantho kI pArAyaNatA ke sAtha lagabhaga bIsa hajAra zloko ko kaThastha kara lenA unakI zIghragrAhI smRti kA paricAyaka hai| Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yugapradhAna AcArya zrI tulamI 366 nolaha varSa kI laghu vaya me hI ve vidyArthI muniyo ke zikSAkendra kA gaphalatApUrvaka nacAlana karane lage the| unake AtmIyatApUrNa netRtva se vidyArthI bAlamuniyo ko anna nopa prApta huaa| yaha unakI anumAnana-guzalatA kA sajIva nidarzana thaa| sayamI jIvana kI nirmala mAdhanA, vinaya-vivAra kA jAgaraNa, sUkSma jJAnaNakti kA vikAna, mahanazIlatA, dhIratA Adi vividha vizeSatAo kI abhivyakti ke kAraNa vAIna varSa kI avanyA meM santa tulanI ke komala pintu gudRDha kandho para mahAmanIpI nAcArya kAlagaNI ne vI0 ni0 2453 (vi0 sa0 1963) ko gagApura meM AcArya pada kA guranA dAyitva sthApita kiyaa| taMgapatha meM maryAdita saMgaThana ko guvapa nAdhaka kA netRtva milaa| yaha jaina madha ke itihAsa ko virala ghaTanA thI, para avasthA eva yogyatA kA koI anuvandha nahIM hotaa| __ taruNa kA-sA jasAha, nama po nimAlA, hana-manIpA viveka tie yuvaka manna netA ne apanA gAyaM nmbhaanaa| pratikSaNa jAgarasatA ke sAtha caraNa Age bddh'e| udbuddha viveka hastambhita dIpaya mI bhAti mArgadarzaka bnaa| savaprayama tegapatha ke antaraga vidhAna ke lie unamA dhyAna vipa parI phendrita huaa| pragatizIla magha kA pramukha jaga zikSA hai, zrutopAnA hai| jAcArya zrI tulasI ne sarvaprathama prazikSaNa kA kArya apane hAtha meM liyaa| mAdhu gamAja kA vidyAvikAma pUjya kAlUgaNI se prArambha ho cuvA yaa| AcAya mI tuAmI kI dIradRSTi sAdhvI samAja para phuNcii| yaha viSaya pUjya kAlUgaNI ke cintana meM bhI thA para kucha paristhitiyo ke kAraNa vaha phanavAn nahIM ho skaa| usakI pUrti AcAya zrI tulasI ne kii| sAdhviyo vI zikSA ke lie ve prayatnazIla bne| unakI caturmukhI pragati ke lie zikSAkendra aura kalAkendroM kI niyukti huii| parIkSAyendra bhI lge| yogya, yogyatara va vAgyattama ke npa meM navIna pAThyakrama sthApita hunaa| taba se aba taka pAThyakrama ke kaI rUpa parivartita ho gae haiN| ____ina prayatno ke phalambampa mAdhvI mamAja ke lie vikAsa kA dvAra udghATita huaa| yogyatama parIkSAo meM uttIrNa hokara unhoMne pUjya kAlUgaNI ke adhUre svapna ko sAkAra kiyA hai aura jana mAdhvI mamAja kA bhAla UcA kiyA hai| vartamAna me terApatha kA sAdhvI samAja uccastarIya zikSA ke paThana-pAThana me, gamIra mAhitya sRjana me va Agama-godha ke mahattvapUrNa kArya me pravRtta hai| bhAratIya eva bhAratIyetara bhApAo para bhI unakA adhikRta adhyayana hai| kavi, Azukavi, lekhaka, vaiyAkaraNa, sAhityakAra ke rUpa meM zramaNa-bamaNI maDalI AcArya zrI kAlUgaNI kI vRhada kRpA eva AcArya zrI tulasI kI zramazIlatA kA sumadhura pariNAma hai| adhyayana-adhyApana me terApatha dharma sagha atyadhika svAvalambI hai / sAhitya-jagat me AcArya zrI tulasI kI sevAe anupama hai / unake bhavya prayAso Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 400 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya se dhArmikatA ke sAtha darzana, nyAya aura kAvya-jagat bhI upakRta hai| 'jaina siddhAta dIpikA', 'mikSu nyAya kaNikA' aura 'manonuzAsanam' middhAta, nyAya tathA yogavipaya kI sundara prakAzikAe hai| __'kAla yazovilAsa' pUjya kAlagaNI para likhA gayA rAjasthAnI geya kAvya hai| isakI racanA me lekhaka kA mahAn zabdazilpI rUpa nikhara AyA hai| viSayavarNana kI zailI bhI vejoDa hai| mANaka mahimA, DAlama-caritna va magana-caritra se jIvana-caritna likhane kI dizAe atyanta spaSTa huI hai, tathA bharata mukti, ApADhabhUti Adi racanAo se kAvyadhArA ko bala milA hai| sAhitya-jagat ko usakI sabase mahattvapUrNa dena Agama-vAcanA hai / Agama-sAhitya kA TippaNa, saskRta chAyA sahita Adhunika sadarbha me susampAdana aura hindI anuvAda kA kArya Agama-vAcanApramukha AcAryazrI tulasI ke nirdezana me suvyavasthita cala rahA hai| nirmala prajJA ke dhanI, prakANDa vidvAna va gabhIra dArzanika muni zrI nathamala jI (vartamAna me yuvAcArya mahAprajJa) Agama grantho ke sampAdaka va vivecaka haiN| ava taka Agama-savadhI vipula sAhitya janatA ke hAtho pahuca gayA hai| kaI pustake mudraNAdhIna hai, aura kaI pustako kI pANDulipiyA taiyAra ho gayI hai| tulasI prabhA, bhikSu zabdAnuzAsana kI laghuvRtti, tulasI maJjarI, terApatha kA itihAsa tatprakAra kA anya maulika sAhitya, kathA-sAhitya, muktaka-sAhitya, zodhanibadha, sagIta, kalA, kAvya, koza, vijJAna, ekAgI, gadya, padya, ekAhnika, zataka, ekAhnika pacazati teraha ghaTo me eka sahasra zloka-racanA, sau, pAca sau, DeDha hajAra taka avadhAno se smaraNa zakti ke prabhAvaka prayoga prabhRti vibhinna pravRttiyA AcArya zrI tulasI ke zAsanakAla kI viziSTa upalabdhiyA hai| ___ ve yogavAhaka AcArya hai| unhone dhyAna, yoga va bahuta lambe samaya taka kI ekAta sAdhanAo se apane sayama yoga ke viziSTa bhAvena utkarpa diyA hai aura apane sagha ko bhI yoga-sAdhanA me vizepa pragatizIla banAne ke lie praNidhAna kakSa va adhyAtma ziviro kA prayoga kiyA hai| upAsaka sagha jaise pralamvakAlIna sAdhanAziviro se zrAvakazrAvikA samAja me bhI nae caitanya kA jAgaraNa huA hai| ___ AcArya zrI tulasI ke zAsanakAla me tapoyoga kI bhUmikA bhI bahuta vistRta huI hai| bhadrotara tapa, laghusiMha tapa, teraha mahIno kA Ayambila, eka sau ATha dina kA nirjala tapa, Acha prayoga para chaha mAsI, nava mAsI, bArahamAsI tapajaina zAsana ke tapomaya itihAsa kI sundara kaDI hai| jaina samanvaya kI dizA meM bhI ve anavarata prayatnazIla hai| eka hI bhagavAna mahAvIra ko apatA ArAdhyadeva mAnane vAlA jaina samAja Aja kaI zAkhAo meM vibhakta hai| Adhunika paristhitiyo ke sadarbha me eka-dUsare kA nakaTya va samanvaya kI bhUmikA para vicAra-vinimaya apekSita hI nahI ativArya ho cukA hai| unhone Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yugapradhAna AcArya zrI tulasI 401 Aja se kaI varSa pahale isa anivAryatA ko samajhA aura apane ciMtana ko vyAvahArika rUpa pradAna karate hue sapUrNa jaina samAja ke sAmane pacasUtrI yojanA prastuta kI, vaha isa prakAra hai 1 maNDanAtmaka nIti varatI jAe, apanI mAnyatA kA pratipAdana kiyA jaae| dUsaro para maukhika yA likhita AkSepa nahI kie jAe / 2 dUsaro ke vicAro ke prati sahiSNutA rakhI jAe / 3 dUsare sampradAya aura usake anuyAyiyoM ke prati ghRNA, tiraskAra kI bhAvanA kA pracAra na kiyA jaae| 4 koI sapradAya parivartana kare to usake sAtha mAmAjika bahiSkAra Adi avAchanIya vyavahAra na kiyA jAya / 5 dharma ke maulika tathya ahiMsA, satya, acorya, brahmacarya, aparigraha ko jIvanavyApI banAne kA sAmUhika prayatna kiyA jAe / jaina ekatA kI dizA me pacamudrI yojanA kI mahattvapUrNa dena unakI sampradAyamukta bhUmikA kA hI pariNAma hai / janakalyANa hetu AcArya zrI tulamI ke nirdezAnusAra vI0 ni0 2475 (vi0 2005 ) me aNuvrata abhiyAna prArambha huA / aNuvrata naitika AcAra sahitA hai / vaha dharma eva adhyAtma kA Adhunika rUpa prastutIkaraNa hai| samAja kI dhamaniyoM meM naI cetanA kA sacAra karane hetu vasta hai / svastha paramparA kA ujjIvaka hai / jIvana-zuddhi, bhAratIya saMskRti, rASTrIya cAritya va mAnavIya mUlyoM kA utpreraka hai| jAti, liMga, varNa, sampradAya ko sImA dUra mAnavatA ke unnayana kI dizA meM yaha Andolana kArya kara rahA hai / "sayama khalu jIvana" sayama hI jIvana hai| yaha isa abhiyAna kA samudghopa hai| pratyeka manuSya ko ise apane jIvana meM DhAlane kI pUrI koziza karanI cAhie / aNuvrata kI AvAja Aja jhopaDI se lekara mahalo taka pahuca gayI hai / lakSAdhika vyaktiyo ne aNuvrata darzana kA gabhIratA se adhyayana kiyA hai aura sahasro vyaktiyo ne apane jIvana meM bhI utArA hai / svargIya rASTrapati DA0 rAjendra prasAda, DA0 jAkira husena, pradhAnamatrI javAharalAla neharU tathA sarvodaya netA jayaprakAza nArAyaNa, AcArya vinovA bhAve eva DA0 sapUrNAnanda Adi zIrSastha netAo ne isa abhiyAna kI bhUri-bhUri prazaMsA kI hai / sadiyo se upekSita nArI jAgaraNa hetu bhI AcArya zrI tulasI ne gambhIra cintana kiyA / jIvana-abhyutthAna ke lie naye moDa kI suvyavasthita yojanA prastuta kara unheM jIne kI kalA sikhaayii| 'sAdA jIvana ucca vicAra' kA prazikSaNa dekara arthahIna mUlyo, andhavizvAso, sDha paramparAo se bhI nArI samAja ko mukta kiyA Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya hai| Aja AcArya zrI tulasI kA anuyAyI nArI samAja adhyAtma kI gaharAiyo va sAmAjika dAyitva ko samajhane lagA hai| akhila bhAratIya terApatha mahilA maDala ke nAma se unakA apanA savala sagaThana hai| AcArya zrI ke netRtva me prativarSa unakA vArSika sammelana hotA hai| isame Aja kI prazikSita nAriyA nArI samAja kI vibhinna gatividhiyo ke sandarbha me cintana karatI hai aura sAmya yogI, param kAruNika, nArI-uddhAraka AcArya zrI tulasI se preraNA pAtI hai| AcAryazrI tulasI kI pravRttiyA sarvajanahitAya haiN| varNabheda, vargabheda, jAtIyatA aura prAntIyatA kI dIvAre kabhI unake kArya kSetra me khaDI na ho skii| unhone eka ora dhanAdhIzo ko bodha diyA tathA dUsarI ora dalita varga ke hRdaya kI hIna anthiyo kA vimocana kiyA hai| dalita varga saskAra-nirmANa unake mAnavatAvAdI dRSTikoNa kA sabase mahatvapUrNa pahalU hai| AcArya zrI tulasI ke sAnnidhya me virAT harijana sammelana bhI hue hai / unhone una sammelano ko harijanoddhAra sammelana nahI mAnavoddhAra sammelana kahA hai| AcArya zrI tulasI jaina zvetAmbara terApatha sapradAya kA sacAlana kara rahe haiM, para unhone sagha-vistAra se adhika mAnavatA kI sevA ko pramukha mAnA hai| bahuta vAra ve apane paricaya dete samaya kahate hai, "maiM pahale mAnava hU, phira jaina aura phira terApathI huu|" AcArya zrI tulasI ke vicArokI yaha unmuktatAeva vyavahAra me anAgrahI pravRtti unake garimAmaya vyaktitva kI saketaka hai| ve dharma ke Adhunika bhASyakAra hai| unhone dharma ke kSetra meM nae mUlyo kI pratiSThA kI hai| jo dharma paraloka-sudhAra kI bAta karatA thA use ihaloka ke sAtha joDA hai| unakI paribhApA me vaha dharma dharma nahIM hai jisame vartamAna kSaNa ko Anandamaya banAne kI bAta nahI hai| unhone jaina dharma ko jana-jana kA dharma kahakara janatantrIya vyavasthA me dharma kA lokapriya rUpa prastuta kiyA hai| yaha jaina saMgha kI sarvavyApI prabhAvanA hai| pUrva se pazcima va uttara se dakSiNa taka bhArata ke adhikAza bhUbhAga meM vizAla zramaNa saMgha ke sAtha viharaNa kara AcArya zrI tulasI ne jaina dharma kI jo prabhAvanA kI hai vaha jana-ajaina sabhIke dvArA sahaja samAdata huI hai| unakI niSpakSa dhama pracArakanIti, uccastarIya sAhitya-nirmANa, udAra ciMtana eva vizuddha adhyAtma 'bhAva ne sabhIko apanI ora AkRSTa kiyA hai| AcAryazrI kI pajAba, bagAla Adi pralambamAna yAtrAo me dakSiNa kI yAtrA atyanta mahattvapUrNa hai| prAkRtika saundarya kA dhanI, bhAratIya saMskRti kA pujArI, pahADiyo se garvonnata, naharo se paripUrita, jharano se abhiSikta, prakRti nadI kA krIDA sthala, hariyAlI se harA-bharA, vasanta kI taraha sarasanja, vRkSo se jhUmatA, Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yugapradhAna AcArya zrI tulasI 403 pakSiyo se cahakatA, sumano se mahakatA, nIla gulAvI zAla oDhe, vizAla vano me parivRtta dakSiNa bhArata bhautika sampadA se sammanna hai aura adhyAtma-vaibhava se bhI samRddha hai| isa dharatI kI suvizAla nadiyo ke kala-kala ninAda ne sudUra ke paryaTako, vyApAriyo va zikSA-pipAsu hRdayo ko khIcA hai, dUsarI ora adhyAtma-upAsako ne dharmAcAryo kA dhyAna apanI ora AkRSTa kiyA hai| kabhI yahA jaina, bauddha, zaiva, vaiSNava cAro saritAeM ekasAtha bahatI thii| jaina dharma kA janma uttara me huaa| usakA pallavana dakSiNa bhArata me huaa| aneka jainAcAryoM ne dakSiNa bhArata me adhyAtma ko siMcana diyA hai| sahasro varSa pUrva isI pAvana dhArA para AcArya bhadrabAhu (dvitIya) zramaNa parivAra sahita padhAre the| aisA itihAsakAro kA mata hai / AcArya zrI tulasI ne dakSiNa bhArata ko apane caraNo se pavitra kara AcArya bhadravAha ke itihAsa ko punarujjIvita kara diyaa| AcArya bhadravAhu dakSiNa ke kucha hI bhAga ko apane caraNo se pavitra kara sparza kara pAe the| AcArya zrI tulasI ke caraNa aneka pramukha sthalo kA sparza karate hue kanyA kumArI taka pahuce / unhone gAva-gAva va zahara-zahara me jAkara jana-jana ko bhagavAna mahAvIra kA pAvana sadeza sunAyA va ghara-ghara me adhyAtma kI lau prajvalita kii| aNuvrata Adolana ke mAdhyama se mAnavatA kI dizA ko ujAgara karane kI dizA meM yaha sarvonnata caraNa thaa| dakSiNa yAtrA kI sampannatA para mahAyazasvI AcArya zrI tulasI ko unake dvArA vihita jana-kalyANakArI kAryoM ke pariNAmasvarUpa saMgha ne yugapradhAna pada se alakRta kiyaa| vartamAna me unakA virAT vyaktitva aNuvrata prabhRti vyApaka kAryo kI bhUmikA para rASTrIya va atarrASTrIya khyAti prApta karatA huA jana-jana ke mAnasa me akita ho gayA hai| vAlaka tulasI se gyAraha varSa kI avasthA meM muni tulasI ke rUpa me parivartana, vAIsa varSa kI avasthA meM AcArya padArohaNa, sagha-sacAlana kI dizA me svabhaginI svargIyA sAdhvIzrI lADA jI kI eva vartamAna me vidupI sAdhvIzrI kanakaprabhA jI kI sAdhvI-pramukhA pada para niyukti, dharmazAsana kI prabhAvanA me bahumukhI prayAsa, cautIsa varSa kI avasthA me aNuvrata Andolana ke rUpa meM mAnavatA-jAgaraNa kA abhiyAna, natika bhAgIrathI ko pravAhita karane ke lie sasagha isa mahAyAyAvara kI sahasro mIla kI padayAtrAe, AcArya-kAla ke paccIsa varpa sampanna hone ke upalakSya me DA0 sarvapallI rAdhAkRSNan dvArA sammAnasvarUpa unhe tulasI abhinandana gratha kA samarpaNa, dakSiNAcala kI caturvapIya sudIrgha yAtrA kI sampannatA para vI0ni0 2467 (vi0 sa0 2027) me lagabhaga vIsa hajAra mAnava-medinI ke bIca yugapradhAna ke rUpa me unakA Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 404 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya . sammAna, bhArata ke tAtkAlIna rASTrapati zrI vI0 vI0 giri dvArA isa avasara para vizeSa sadeza-pradAna, yUnesko ke DAirekTara lUthara ivensa, antarrASTrIya rAjanItijJa vekananAma Adi videzI hastiyo dvArA unakI nIti kA samarthana, maiksamUlara bhavana ke DAyarekTara jarmana vidvAn homiyo rA~u dvArA videza-padArpaNa ke lie AmantraNa, amerikana yuvaka jima moragina dvArA sAta dina ke lie munikalpa jaina dIkSA kA svIkaraNa, zikSAzodha-sAdhanA kI sagamasthalI jaina vizvabhAratI ke mAdhyama se bhagavAna mahAvIra ke darzana kA sarvatobhAvena unnayana tathA vistAra nissandeha zramaNa paramparA ke savala pratinidhi, Adhunika yuga ke maharSi, bhAratIya saMskRti ke prANa, svastha paramparA ke savAhaka, prakAza-stambha, Agama-vAcanA-pramukha jaina zvetAmbara terApatha dharma sagha ke AcArya zrI tulasI ke asAdhAraNa netRtva eva unake pragatigAmI kartRtva ke paricAyaka hai| prasannacetA adhyAtmasAdhaka, krAntadarzI mAnavIya mUlyo ke pratiSThApaka, yugapradhAna AcArya zrI tulasI kA jIvana vibhinna anubhUtiyo se anuviddha eka mahAkAvya hai| isakA pratisarga sAhasa aura abhaya kI kahAnI hai| hara sarga kA prati zloka ahiMsA va maitrI kA chalakatA nirjhara hai tathA hara zloka kI pratyeka pakti zaurya, audArya va mAdhurya kI ubharatI rekhA hai| 000 Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 1 AcArya aura unakI jIvanI ke AdhArabhUta grantha AcArya AdhAra Agama yuga 1 sudharmA 1 Avazyaka niyukti vivaraNa, panAka 33 se 340 2 Avazyaka cUNi, pannAka 334 se 336 taka 3 vizeSAvazyaka bhASya 4 vividha tIrthakalpa, panAka 75 va 76 2 jambU 1 pariziSTa parva, sarga 2, 3, 4 2 upadezamAlA vizeSa vRtti (jambU svAmI cariya), panAka 124 se 185 3 prabhava 1 pariziSTa parva, sarga 5 2. upadezamAlA vizeSa vRtti (jambU svAmI cariya) 3 paTTAvalI samuccaya (prathama bhAga) 4 dazavakAlika haribhadrIya vRtti, pana 10 va 4 zayyabhava 1 pariziSTa parva, sarga 5 2 dazavakAlika haribhadrIya vRtti, patAka 6 se 18 va 283, 284 3 dazavakAlika niyukti gAthA,12 se 18 taka 5 yazobhadra 1 nandI sthavirAvalI 2 kalpa sUna sthavirAvalI 3 pariziSTa parva, sarga 6 Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 406 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya 6 sambhUtavijaya 1 pariziSTa parva, sarga 8 2 upadezamAlA doghaTTIvRtti, panAka 237, 238, 242 3 lakSmIvallabhagaNIkRta uttarA TIkA, pR0 55 7 bhadrabAhu 1 pariziSTa parva, sarga 6, 8 2 Avazyaka cUNi, bhAga 2, pannAka 187 3 titthogAlI painnaya, 714 se 802 8 sthUlabhadra 1 pariziSTa parva, sarga 8 2 upadezamAlA doghaTTIvRtti, panAka 233 se 243 . 3 lakSmIvallabhagaNIkRta, uttarA0 TIkA 77 se se 86 6 mahAgiri10 suhastI 1 pariziSTa parva, sarga 11 2 upadezamAlA, panAka 366 va 370 3 nizItha cUNi 4 kalpa cUNi 5 vRhat kalpa niyukti bhASya vRtti 6 Avazyaka cUNi 11 valissaha aura 12 guNasundara 1 nandI sthavirAvalI 2 himavanta , 3 kalpasUtra , 13 susthita aura 14 suprativuddha 1 kalpasUtra sthavirAvalI 2 himavanta , 3 paTTAvalI samuccaya, prathama bhAga 15 zyAma aura 16 pADilya 1 nandI sthavirAvalI 2 vIra nirvANa savat aura jainakAla Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 1 407 3 vicAra zreNI 4 ratnasacaya prakaraNa, panna 32 17 samudra, 18 magU aura 16 bhadragupta 1 nandI sthavigavalI 2. himavanta , 3 nandI cUrNi 20 kAlaka 1 prabhAvaka caritra, pR0 22 se 27 2 nizItha cUNi, u0 10 se 16 3 Avazyaka cUrNi 4 bRhat kalpa bhASya cUNi 5 kalpasUna cUNi, pR0 86 6 vyavahAra caNi, u0 10 21 khapuTa 1 prabhAvaka caritra, pR0 33 se 36 2 pravandhakoza, patrAka 6 se 11 3 nizIya bhASya cUNi 22 pAdalipta 1 prabhAvaka caritra, panAka 28 2 pravandhakoza, panAka 11 se 14 3 pravandha cintAmaNi, panAka 116 4 prAkRta sAhitya kA itihAsa, panAka 376, 377 23 vajra svAmI 1 Avazyaka cUNi, panAka 360 se 366 2 prabhAvaka caritra, panAka 3 se 8 taka 3 pariziSTa parva, sarga 12 4 upadezamAlA vizepa vRtti, panAka 206 se 220 5 Avazyaka malayavRtti, panAka 383 se 361 24 kundakunda 1 prAkRta sAhitya kA itihAsa, panAka 267 301 Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya 2 nyAyAvatAra vAnika vRtti prastAvanA 3 siddhi vinizcaya TIkA prastAvanA 4 paJcAstikAya sagraha prastAvanA 25 Arya-rakSita 1 prabhAvaka carita, panAka 6 se 18 2. pariziSTa parva, sarga 13 3 Avazyaka cUNi, panAka 367 se 413 4 lakSmIvallabhagaNIkRta uttarA0 TIkA, panAka 66 se 68 26 durbalikA puSyamitra- 1 Avazyaka malayavRtti, dvitIya bhAga, pR0 398 se 402 2 lakSmIvallabhagaNIkRta, uttarA0 TIkA, pR0 164 va 165 3 prabhAvaka carita, panAka 15 se 17 4 Avazyaka cUrNi, pR0 406 se 413 27 vajrasena 1. pariziSTa parva, sarga 13 2 Avazyaka malaya vRtti, dvitIya bhAga, pR0 365-366 3 upadezamAlA vizeSavRtti 216 va 220 28 ahaMd-bali 1 mahAbandha prastAvanA 26 dharasena 1 mahAvandha prastAvanA 2 prAkRta sAhitya kA itihAsa, panAka 278 30 guNadhara 1 prAkRta sAhitya kA itihAsa, pannAka 260 se 263 2 kasAya pAhuDa sutta prastAvanA 31 puSpadanta aura 32 bhUtavali 1 mahAvandha prastAvanA 2 prAkRta sAhitya kA itihAsa, pannAka 274 se 277 Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 1 406 3 mahApurANa prastAvanA 33 umAsvAti 1 tattvArtha bhASya kArikA 2 Apta parIkSA prastAvanA 3 tattvArtha sUtra (vivecana sahita) 34 skandila va 35 nAgArjuna 1 nandI cUrNi 2 himavanta sthavirAvalI 3 vIra nirvANa savat aura jaina kAla-gaNanA 36 vimala 1 prAkRta sAhitya kA itihAsa,panAka 527 se 2 bhikSu smRti grantha (dvitIya khaNDa, pR085 se) 37 devaddhikSamAzramaNa 1 nandI sUtra sthavirAvalI 2 nandI prastAvanA (muni puNyavijaya) 3 paTTAvalI samuccaya 4 vIra nirvANa samvat aura jaina kAla-gaNanA utkarSa yuga 1 prabhAvaka carita, panAka 54 se 57 taka 2 prabandha cintAmaNi, panAka 6 va 7 3 pravandhakoza, patnAka 15 se 21 38 vRddhavAdI aura 36 siddhasena 40 mallavAdI 1 pravandhakoza, panAka 21 se 23 taka 2 prabhAvaka carita, panAka 77 se 76 taka 3. pravandha cintAmaNi, panAka 107 41 samantabhadra 1 jaina sAhitya aura itihAsa para vizada prakAza 2 nyAyakumudacandra prastAvanA 42 devanandI (pUjyapAda) 1 samAdhitana prastAvanA 2 'sarvArtha siddhi' prastAvanA, pannAka 81 3 samAdhitana aura iSTopadeza prastAvanA Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 410 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya 43 bhadravAhu (dvitIya) 1 pravandhakoza, patAka 2 se 4 taka 2 prabandha cintAmaNi, patrAka 118 se 116 3 purAtana pravandha sagraha, panAka 61 44 jinabhadragaNI kSamAzramaNa-1 jaina sAhitya kA vRhada itihAsa, bhAga 3 prastAvika, patrAka 13 se 15 2 vizepAvazyaka bhASya 45 pAna svAmI 1 Apta parIkSA prastAvanA, patrAka 24 va 25 2 Adi purANa prastAvanA 3 siddhivinizcaya TIkA prastAvanA 46 AcArya mAnatuga 1 prabhAvaka carita, pannAka 112 se 117 2 purAtana pravandha sagraha, panAka 15 va 16 3 prabandha cintAmaNi, panAka 44 va 45 .47 akalaka 1 nyAyakumudacandra prastAvanA 2 akalaka grantha traya 48 jinadAma mahattara 1 nandIsUtra prastAvanA 2 nizItha eka adhyayana 3 jaina sAhitya kA vRhad itihAsa, bhAga 3, patrAka 31-32 46 haribhadra 1 prabhAvaka carita, panAka 62 se 75 2 prabandhakoza, pannAka 24 se 26 3 purAtana prabandha sagraha, pannAka 103 se 105 - 50 bappabhaTTi 1 prabandhakoza-bappaTTi sUri pravandha, panAka 26 se 46 2 vividha tIrthakalpa, pannAka 18 va 19 3 prabhAvaka carita, patrAka 80 se 111 4 purAtana pravandha sagraha, pannAka 68 va 96 5 prabandha cintAmaNi, panAka 123 Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 51 udyotana- 52 vIrasena 53 jinasena 54 vidyAnanda 55 amRtacandra- 56 AcArya siddharSi 57 zIlAka --- 58 sUra --- 56 udyotana 60 somadeva- 61 amitagati pariziSTa 1 411 1 prAkRta sAhitya kA itihAsa, pattAka 416 se 1 prAkRta sAhitya kA itihAsa, patrAka 275 2 jaina sAhitya va itihAsa, palAka 130 se 132 3 Adi purANa (4), uttarapurANa ( 5 ), harivaza purANa prastAvanA 1 jaina sAhitya va itihAsa patrAka 130 se 132 2 prAkRta sAhitya kA itihAsa patrAka 275 3 Adi purANa (4), uttarapurANa (5), harivaza purANa prastAvanA 1 Apta parIkSA prastAvanA 2 nyAyakumudracandra prastAvanA 1 jaina sAhitya va itihAsa patrAka 306 se 311 1 prabhAvaka carita, panAka 121 se 125 2 purAtana prabandha saMgraha, patrAka 105 se 106 3 prabandhakoza, pattAka 25 va 26 1 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa, bhAga 3, pR0 382 2 sUtrakRtAga, TIkA 3 siddhi vinizcaya TIkA prastAvanA 1 prabhAvaka carita, pR0 152 se 160 1 tapAgaccha zramaNa vazavRkSa 1 upAsakAdhyayana prastAvanA, panAka 13 me 1 amitagati zrAvakAcAra amitagati AcAryaparicaya, pattAka 5, 6, 7 Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 412 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya 2 paJca sagraha prastAvanA 62 mANikyanandi 1 Apta parIkSA prastAvanA, pR026 se 27 2 nyAyakumudacandra prastAvanA 63 abhayadeva 1 Apta parIkSA prastAvanA, pR0 36 2 nyAyakumudacandra prastAvanA 64 vAdirAja 1 nyAyavinizcayavivaraNa prastAvanA 65 zAnti 1 prabhAvaka carita, pR6 133 se 137 2 jaina sAhitya kA vRhad itihAsa, bhAga 3, pR0 386 se 386 66 prabhAcandra 1 Apta parIkSA prastAvanA, pR0 30 se 33 2 nyAyakumudacandra prastAvanA, pR0 116 67 nemicandra (siddhAnta-cakravartI) 1 vRhad dravya sagraha prastAvanA 2 prAkRta sAhitya kA itihAsa 3 dravya sagraha prastAvanA 4 gomaTTasAra prastAvanA 68 jinezvara-- 1 kharataragaccha bRhad gurvAvali, pR060 2 prabhAvaka carita (zrI abhayadeva carita), 10 161, 162 3 aitihAsika jaina kAvya-sagraha 4 yugapradhAna zrI jinacandra sUri, pR010 se 12 66 abhayadeva TIkAkAra 1 purAtana prabandha sagraha, pR0 65 se 66 2 prabhAvaka carita, pR0 161 se 166 3 prabandha cintAmaNi, pR0 121 4 kharataragaccha vRhad gurvAvali, pR0 6 se 8 70 jinavallabha 1 aitihAsika jaina kAvya saMgraha Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 nemicandra 71 vIra 72 abhayadeva (malladhArI ) - 1 osavAla jAti kA itihAsa 73 jinadatta - 78 hemacandra- 76 malayagiri - pariziSTa 1 413 80 jinacandra ( maNidhArI ) - - 2 yugapradhAna zrI jinacandra sUri, pR0 12 3 kharataragaccha vRhada gurvAvali, pR0 60 1 prabhAvaka carita, pR0 168 se 170 75 zubhacandra--~ 76 hemacandra ( malladhArI ) - 1 prAkRta sAhitya kA itihAsa, pattrAka 505 77 vAdideva - 81 rAmacandra- 1 kharataragaccha vRhad gurvAvali, pR0 91 va 2 2 kharataragaccha kA itihAsa, pR0 31 se 44 3 aitihAsika jaina saMgraha 4 yugapradhAna zrI jinadatta sUri 1 jaina sAhitya kA vRhad itihAsa, bhAga 2, pR0 447-48 1 jJAnArNava prastAvanA 1 prabhAvaka carita, pR0 171-182 2 ratnAkarAvatArikA sampAdakIya 1 prabhAvaka carita, pR0 183 se 212 2 pravandhakoza, pR0 46 se 54 3 pramANa mImAsA prastAvanA 1 jaina sAhitya kA itihAsa, bhAga 3, pR0 - 415 va 417 2 nyAya kumudacandra prastAvanA 1 kharataragaccha kA itihAsa, pR0 44 se 51 2 yugapradhAna zrI jinacandra sUri, pR0 13 3 aitihAsika jaina kAvya-saMgraha, pR0 8 se 6. 1 hemacandrAcArya kA ziSya maNDala 2 prabhAvaka carita, pR0 183 Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 414 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya 3 pravandhakoza, pR068 52 udayaprabha 1 pravandhakoza, pR0 101 2 osavAla jAti kA itihAsa, pR0 106 va 110 23 ratnaprabha 1 ratnAkarAvatArikA-sampAdakIya 2 sapA0 pra0 dalasukha mAlavaNiyA 84 jagacandra 1 tapAgaccha zramaNa vazavRkSa (vivecana vibhAga), pR04 85 ratnAkara 1 tapAgaccha zramaNa vazavRkSa 56 devendra 1 saTIkazcatvAra karmagrantha prastAvanA, pR0 16 se 18 2 prAkRta sAhitya kA itihAsa, pR0 337 va 338 87 somaprabha 1 tapAgaccha zramaNa vazavRkSa (vivecana vibhAga), 88 malliSeNa 1 syAdvAda majarI prastAvanA, pR0 15 se 17 89 jinaprabha 1 vividha tIrthakalpa prastAvanA 2 aitihAsika jaina kAvya-sagraha, pR065 va 66 3 kharataragaccha bRhad gurvAvali, pR0 64 se 66 10 jinakuzala 1 aitihAsika jaina kAvya-saMgraha 2 yugapradhAnazrI jinacandrasUri, pR0 15 3 kharataragaccha kA itihAsa, pR0 146 se 170 61 merutuga12 guNaratna-- 1 prabandha cintAmaNi prastAvanA 1 paDdarzana samuccaya prastAvanA, pR0 18 Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 93 hIravijaya - 64 vijayasena 95 vijayadeva - 96 jinacandra ( akabara - pratibodhaka) 67 RSilava 8 dharmasiMha 66 dharmadAsa -- 100 raghunAtha - 101 jayamalla - 102 bhikSu - 103 jaya 104 vijayAnanda - navIna yuga 1 tapAgaccha zramaNa vazavRkSa ( vazavRkSa vibhAga), pR0 13 2 tapAgaccha zramaNa vazavRkSa pariziSTa 1 415 ( vivecana vibhAga), pR0 12 3 paTTAvalI samuccaya ( sUri paramparA ), pR0 146-147 1 paTTAvalI samucca ( sUri paramparA ) pR0 146-147 2 tapAgaccha zramaNa vazavRkSa (vivecana vibhAga), pR0 12 1 yuga - pradhAna zrI jinacandra sUri 1 RSi sampradAya kA itihAsa, pR0 10 se 1 munizrI hajArImala jI smRtigrantha 1 munizrI hajArImala jI smRtigrantha 1 munizrI hajArImala jI smRtigrantha 1 jayavANI antardarzana pR0 20 se 24 taka 2 terApatha kA itihAsa 1 terApatha kA itihAsa 2 bhikSu smRtigrantha 1 terApatha kA itihAsa 2 bhikSu smRtigrantha 1 tapAgaccha zravaNa vaza vRkSa ( vazavRkSa vibhAga ), pR0 8 2 vivecana vibhAga, pR0 14 Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 416 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya 105 amolaka RSi- 1 Rpi sampradAya kA itihAsa pR0 156 se 165 taka 106 vijayarAjendra 1 abhidhAna rAjendra koSa prastAvanA 1 osavAla jAti kA itihAsa 107 kRpAcandra108 vijayadharma 1 tapAgaccha zramaNa vazavRkSa (citra-paricaya vibhAga), pR0 15-17 2 tapAgaccha zramaNa vazavRkSa (vivecana vibhAga), pR0 16 106 vijayavallabha-- 1. osavAla jAti kA itihAsa 110 buddhisAgara 1 tapAgaccha zramaNa vaza-vRkSa (vazavRkSa vibhAga) pR06 111 sAgarAnanda112 kAlUgaNI113 javAhara114 vijaya zAnti 1 osavAla jAti kA itihAsa 1 terApatha kA itihAsa 1 osavAla jAti kA itihAsa 1 osavAla jAti kA itihAsa 1 patra-patrikAo se 115 zAnti sAgara 116 ghAsIlAla 1 patra-patrikAo se 117 AtmArAma 1 RSi sampradAya kA itihAsa, pR0 75-76 118 dezabhUSaNa 1 patra-patrikAo se 116 AnandaRpi 1 Rpi sampradAya kA itihAsa, pR0 226 120 AcArya tulamI 1 AcArya tulasI jIvana aura darzana 2 AcArya tulasI abhinandana grantha Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 2 prayukta-grantha vivaraNa akalaka grantha traya sampAdaka-paDita mahendra kumAra zAstrI prakAzaka-siMdhI jaina granthamAlA anuyoga dvAra Arya rakSita kRta prakAzaka-rAya dhanapata siMha anuyoga dvAra cUNi cUrNikAra-jinadAsa gaNI mahattara anuyoga dvAra vRti vRttikAra-AcArya hemacandra abhidhAna cintAmaNi lekhaka-AcArya hemacandra prakAzaka-caukhammA vidyA bhavana, vArANasI abhidhAna rAjendra koSa lekhaka-vijaya rAjendra sUri prakAzaka-zrI jaina zvetAmbara samasta sagha, ratalAma amitagati zrAvakAcAra lekhaka-AcArya amitagati Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 418 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya prakAzaka - mUlacanda kizanacanda kApaDiyA AcArya zrI tulasI abhinandana grantha prabandha sampAdaka - akSaya kumAra jaina prakAzaka ----- -AcArya zrI tulasI dhavala samAroha samiti, dillI AcArya caritAvalI sampAdaka -- zrIcanda rAmapuriyA prakAzaka - zrI jaina zvetAmbara terApathI mahAsabhA, kalakattA AcArya tulasI - jIvana darzana lekhaka - muni nathamala jI prakAzaka - AtmArAma eNDa sansa AcArya zrI tulasI ( jIvana para eka dRSTi ) lekhaka - muni nathamala jI prakAzaka - Adarza sAhitya sagha, cUrU AcArya bhikSu smRti grantha prakAzaka - zrI jaina zve 0 terA0 mahAsabhA, kalakattA AcArya samrAT lekhaka - jJAnamuni jI prakAzaka - seTha rAmajIdAsa jaina, lohiyA AcArAga cUrNi cUrNikAra - jinadAsagaNI mahattara prakAzaka - zrI Rpibhadeva jI kesarImala jI zvetAmbara sasthA AcArAga niryakti lekhaka- AcArya bhadrabAhu prakAzaka Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 2 416 AcArAga vRtti vRttikAra-zIlAkAcArya prakAzaka Adi purANa lekhaka-AcArya jinasena prakAzaka-bhAratIya jJAnapITha, mUrti deva jaina granthamAlA Apta parIkSA lekhaka-zrImad vidyAnanda prakAzaka-cIra sevA mandira, sarasAvA AyAro vAcanA pramukha-AcAryazrI tulasI sampAdaka, vivecaka-muni nathamala jI (vartamAna me yuvAcArya zrI mahAprajJa ) 'prakAzaka-jaina vizva bhAratI, lADanU Avazyaka cUNi cUNikAra-jinadAsagaNI mahattara prakAzaka-Agamodaya samiti, bambaI Avazyaka bhASya Avazyaka malayagiri vRtti Avazyaka hAribhadrIyA vRttiTippaNaka malladhArI hemacandra kRta Ahet Agamonu avalokana praNetA-hIrAlAla rasikadAsa kApaDiyA iSTopadeza lekhaka-devanandI (pUjyapAda) Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 420 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya prakAzaka-paramazruta prabhAvaka maNDala uttara purANa lekhaka-AcArya guNabhadra prakAzaka-bhAratIya jJAnapITha uttarAjjhayANi vAcanA pramukha-AcArya tulasI sampAdaka, vivecaka-muni nathamala jI prakAzaka-jaina vizva bhAratI, lADanU uttarAdhyayana vRtti lakSmIvallabhagaNI kRta upadezamAlA doghaTTIvRtti ratnaprabha kRta prakAzaka-dhanajI bhAI devacandra jauharI, bambaI upAsakAdhyayana sampAdaka-kailAzacandra zAstrI prakAzaka-bhAratIya jJAnapITha, kAzI Rpi maNDala stotra prakAzaka-zrI jaina vidyAzAlA, ahamadAbAda Rpi sampradAya kA itihAsa lekhaka-munizrI motIRSi jI mahArAja prakAzaka-zrI ratnajaina pustakAlaya, pAtharDI (ahamadAbAda) aitihAsika jaina kAvya saMgraha sampAdaka-agaracanda bhavaralAla nAhaTA prakAzaka-zakaradAna zubhairAja nAhaTA, kalakattA Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 2 421 modhaniyukti niyuktikAra-zrImad bhadravAhu svAmI 'zrutakevalI' prakAzaka-Agamodaya samiti, bambaI osavAla jAti kA itihAsa prakAzaka-zrI goDIjI pArzvanAtha jaina granyamAlA, bambaI aupapAtika vRtti aga suttANi vAcanA pramukha-AcAryazrI tulasI sampAdaka, vivecaka-muni nathamala jI (vartamAna me yuvAcArya zrI mahAprajJa) prakAzaka-jaina vizva bhAratI, lADanU kalpasUtra sampAdaka-muni puNyavijaya jI prakAzaka-sArAbhAI maNilAla navAva kasAya pAhuDa sutta guNadharAcArya praNIta prakAzaka-vIra zAsana sagha, kalakattA kahAvalI bhadrezvara sUri kRta kaSAya pAhuDa prakAzaka-bhAratIya digambara jaina sagha "kundakundAcArya ke tIna ratna lekhaka-gopAladAsa jIvAbhAI paTela prakAzaka-bhAratIya jJAnapITha, kAzI kuvalayamAlA Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 422 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya udyotanasUri kRta kharataragaccha kA itihAsa sampAdaka-mahopAdhyAya vinayasAgara prakAzaka-dAdA jinadatta sUri aSTama zatAbdI mahotsava svAgata gommaTasAra lekhaka-nemicanda siddhAnta-cakravartI prakAzaka-zrI paramazruta prabhAvaka maNDala, vambaI jyotipakaraNDaka TIkA jayavANI lekhaka-AcArya jayamalla jI prakAzaka-sammati jJAnapITha, AgarA jaina Agama sAhitya me bhAratIya samAja lekhaka-DA0 jagadIzacandra jaina prakAzaka-caukhambA vidyA bhavana, vArANasI jainagrantha va granthakAra sampAdaka-phatehacanda velAnI prakAzaka--jaina saskRti sazodhana maNDala jaina gaurava smRtiyA lekhaka-zrI mAnamala jaina, zrI vasantIlAla nayAvAyA jaina darzana lekhaka-DA0 mohana lAla mehatA jaina dharma lekhaka-kailAzacandra zAstrI jaina dharma nu prAcIna itihAsa Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 2 423 paNDita zrAvaka hIrAlAla (jAmanagara kAThiyAvADa) jana paramparA kA itihAsa lekhaka-muni nathamala jI (yuvAcArya zrI mahAprajJa) prakAzaka-Adarza sAhitya sagha, cUrU janapustaka prazasti saMgraha prakAzaka-~-bhAratIya vidyA bhavana jana zAsana lekhaka-10 sumerucandra divAkara jaina zilAlekha sagraha bhAga 1, 2, 3 prakAzaka-mANikacandra digambara jaina granthamAlA samiti jaina zilAlekha sagraha, bhAga 4 prakAzaka-bhAratIya jJAnapITha, kAzI jaina sAhitya aura itihAsa lekhaka-nAthUrAma premI prakAzaka- yazodhara, vidyAdhara modI, vyavasthApaka sazodhita sAhityamAlA jana sAhitya va itihAsa para vizada prakAza lekhaka-jugala kizora mukhtAra 'yugavIra' prakAzaka-choTelAla jaina, mantrI zrI vIra zAsana sagha jana sAhitya kA vRhad itihAsa, bhAga 3 lekhaka-pa0 vecanadAsa doSI prakAzaka-pArzvanAtha vidyAzrama, zodha sasthAna, jainAzrama jaina sAhitya kA vRhad itihAsa, bhAga 4 lekhaka-DA0 mohanalAla mehatA jaina sAhitya nu sakSipta itihAsa Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 424 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya lekhaka-mohanalAla dulIcanda desAI jainAcArya zrI AtmArAma jI janma zatAbdI grantha sampAdaka-mohanalAla dulIcanda desAI prakAzaka-janma zatAbdI smAraka samiti, bambaI ThANa vAcanA pramukha-AcAryazrI tulasI sampAdaka, vivecaka-muni nathamala jI (vartamAna meM yuvAcArya zrI mahAprajJa) prakAzaka-jana vizva bhAratI, lADanU tattvAnuzAsana lekhaka-jugalakizora mukhtAra / tattvArtha rAjavAtika lekhaka AcArya akalaka /tattvArtha zloka vArtika lekhaka- AcArya vidyAnanda prakAzaka-gAdhI nAthAraga jaina granthamAlA, bambaI tattvArtha-sUtra lekhaka-umAsvAti prakAzaka-bhArata jaina mahAmaNDala, vardhA tattvArthadhigama lekhaka--umAsvAti tapAgaccha paTTAvalI lekhaka-upAdhyAya zrI meghavijayagaNI jI titthogAliya painnA vIra nirvANa savat va jaina kAla-gaNanA se prApta Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 2 425 terApatha kA itihAsa lekhaka-muni buddhamala jI, sAhitya parAmarzaka prakAzaka-jaina zvetAmbara terApathI sabhA, kalakattA dazavaMAliya vAcanApramukha-AcArya zrI tulasI sampAdaka, vivecaka --muni nathamala jI (vartamAna me yuvAcArya zrI mahAprajJa) prakAzaka-jana vizva bhAratI, lADanU dazarvakAlika cUNi lekhaka-agastyasiMha prakAzaka-Agamodaya samiti, bambaI dazavakAlika haribhadrIyA vRtti dazavakAlika niyukti 'niyuktikAra-bhadravAhu (dvitIya) dazAzrutaskandha niyukti lekhaka-bhadravAhu (dvitIya) dravya-sagraha sampAdaka-daravArIlAla koThiyA, gaNeza prasAda varNI, jaina granthamAlA dAdA zrI jinakuzala zrI lekhaka-agaracanda bhavaralAla nAhaTA prakAzaka The Jain sources of the history of ancient India writer * Jyoti Parsad Jain dvAtriMzat dvAtizikA-1, 2, 3, 4,5 sampAdaka-vijaya suzIla sUri Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 426 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya prakAzaka-vijaya lAvaNya sUrIzvara, jJAna mandira dupamAkAla zrI zramaNa sagha stotra avacUri lekhaka-dharma ghoSa sUri (paTTAvalI samuccaya, prathama bhAga se prApta) dharma vindu lekhaka-AcAryazrI harinaMdra sUri prakAzaka-nAgajI bhUdhara kI pola, ahamadAbAda nandI cUNi jinadAsagaNI mahattara kRta sampAdaka-muni puNyavijaya jI prakAzaka-prAkRta grantha paripad, vArANasI nandI sutta sampAdaka-muni puNyavijaya jI nyAya kumudracandra lekhaka-zrImad prabhAcandrAcArya nyAya vinizcaya vivaraNa sampAdaka-~mahendrakumAra jaina, nyAyAcArya nyAyAvatAra vArtika vRtti sampAdaka-pUrNatallagacchIya zrI zAnti sUri viracita prakAzaka-bhAratIya vidyA bhavana, bambaI nyAya tIrtha prakAzaka-bhAratIya jJAnapITha, kAzI sampAdaka-pa0 dalasukha mAlavaNiyA nizItha sUtram Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 2 427 sampAdaka-upAdhyAya kavi zrI amara muni, muni zrI kanhaiyAlAla (kamala) prakAzaka-sanmati jJAnapITha, AgarA nizItha cUNi cUrNikAra-jinadAsa mahattara gaNI nizItha bhASya bhASyakAra-vizAkhagaNI paJca sagraha lekhaka-AcArya amitagati prakAzaka-mANikacandra digambara (jana granthamAlA samiti, somagaDha, saurASTra) paJcAstikAya sagraha kundakundAcArya praNIta prakAzaka--digambara jaina svAdhyAya mandira TrasTa paTTAvalI samuccaya sampAdaka-muni darzana vijaya prakAzaka-zrI cAritra smAraka granthamAlA pravandhakoza lekhaka-jinavijaya, vizvabhAratI, zAnti niketana pravandha cintAmaNi lekhaka-merutagAcArya prakAzaka-siMdhI jaina jJAnapITha, zAnti niketana prabhAvaka caritna lekhaka-zrIprabhAcandrAcArya prakAzaka-sindhI jaina jJAnapITha pramANa-mImAsA Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 428 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya lekhaka-hemacandrAcArya sampAdaka-pa0 sukhalAla siMghavI prakAzaka-sindhI jaina granthamAlA pariziSTa parva lekhaka- hemacandrAcArya prazamarati prakaraNa lekhaka-umAsvAti 'prakAzaka-jIvanacandra sAkaracandra jaharI prAkRta sAhitya kA itihAsa lekhaka-DA. jagadIzacandra jaina, ema0e0, pI0eca0DI0 prakAzaka-caukhamvA vidyA bhavana, vArANasI piNDa niyukti lekhaka-zrImad bhadrabAhu svAmI purAtana pravandha sagraha sampAdaka-jina vijaya muni prakAzaka-sindhI jaina granthamAlA bhAratIya itihAsa-eka dRSTi lekhaka-DA. jyotiprasAda jaina prakAzaka bhAratIya saMskRti me jaina dharma kA yogadAna lekhaka-DA0 hIrAlAla jaina prakAzaka maNidhArI zrI jinacandra sUri lekhaka-agaracanda bhavaralAla nAhaTA Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 2 426 "mahApurANa lekhaka-AcArya puSphadanta prakAzaka-mANikya candra digambara jaina granthamAlA samiti mahAvandha sampAdaka-10 sumerucandra divAkara, zAstrI nyAyatIrtha prakAzaka-bhAratIya jJAnapITha, kAzI munizrI hajArImala jI smRtigrantha prakAzaka-hajArImala smRti grantha prakAzaka samiti yuktyanuzAsana lekhaka-svAmI samantabhadra yugapradhAna zrI jinacandra sUri lekhaka-agaracanda bhavaralAla nAhaTA, prakAzaka-zakaradAna zubhairAja nAhaTA, kalakattA yugapradhAnazrI jinadatta sari lekhaka-amaracanda bhavaralAla nAhaTA prakAzaka-zakaradAna zubharAja nAhaTA, kalakattA yogadRSTi samuccaya, yoga vinduzca / prakAzaka-zrI jaina grantha prakAzaka sabhA ratnAkarAvatArikA sampAdaka-10 dalasukha mAlavaNiyA prakAzaka-lAlabhAI dalapatabhAI, bhAratIya saMskRti vidyA madira, ahamadAvAda vyavahAra cUrNi VvamunandI zrAvakAcAra sampAdaka-50 hIrAlAla jaina, siddhAnta zAstrI, nyAyatIrtha prakAzaka-bhAratIya jJAnapITha, kAzI Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vividha tIrthakalpa sampAdaka-jinavijaya, vizvabhAratI, zAnti niketana prakAzaka-bhAratIya jJAnapITha, kAzI vizepAvazyaka bhASya sampAdaka-pa0 dalasukha mAlavaNiyA prakAzaka-lAlabhAI dalapatabhAI, bhAratIya saMskRti vidyA madira, ahamadAvAda cIra nirvANa samvata aura jaina kAla-gaNanA lekhaka-muni kalyANa vijaya prakAzaka-ka0 vi0 zAstra samiti, jAlora (mAravADa) vRhad kalpa sUtra sampAdaka-muni caturavijaya, puNya vijaya prakAzaka-bhAvanagarasthA zrI jaina AtmAnanda sabhA Vbahada dravya sagraha lekhaka-janAcArya nemicandra siddhantideva viracita prakAzaka-zrImadrAjacandra jaina granthamAlA zabdo kI vedI anubhava ke dIpa lekhaka-muni dulaharAja prakAzaka-Adarza sAhitya saMgha, cUrU pakhaNDAgama lekhaka-puSpadanta, bhUtabali prakAzaka-jaina saskRti sarakSaNa saMgha, zolApura -par3adarzana samuccaya lekhaka-DA0 mahendrakumAra jaina, nyAyacArya ema0e0, pI0 eca0DI0 -stuti viddhA lekhaka-svAmI samantabhadra Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 2 431 sthAnAga vRtti lekhaka-abhayadeva sUri prakAzaka-zrI Agamodaya samiti, bambaI syAdvAda majarI lekhaka-AcArya mallisena svayambhU stotra lekhaka-samantabhadra svAmI samantabhadra lekhaka-jugalakizora mustAra 'yugavIra' prakAzaka-zrI vIra zAmana magha saTIkAzcatvAra karmagranyA prakAzaka-zrI jaina AtmAnanda sabhA, bhAvanagara samAdhi-tanna sampAdaka-jugalakizora mustAra 'yugavIra' prakAzaka-vIrasevA mandira, sarasAvA (sahAranapura) samAdhitantra aura iNTopadeza anuvAdaka-paramAnandazAstrI, devanandI (pUjyapAda) viracita prakAzaka-vIrasevA mandira sosAiTI (dillI) marvArthamiddhi sampAdaka-phUlacanda siddhAntazAstrI prakAzaka-bhAratIya jJAnapITha, kAzI sarvajJasiddhi lekhaka- haribhadra sUri prakAzaka-zrI jaina sAhitya vardhaka sabhA Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 432 jaina dharma ke prabhAva AcArya "siddhi vinizcaya ttiikaa| lekhaka- akalaka deva viracita prakAzaka-bhAratIya jJAnapITha, kAzI harivaza purANa lekhaka-AcArya jinasena prakAzaka bhAratIya jJAnapITha, kAzI hAribhadrIya Avazyaka vRtti lekhaka-hemacandra sUri prakAzaka-zAhanagIna bhAI ghelAbhAI javherI himavanta sthavirAvalI vIra nirvANa savat aura jaina kAlagaNanA grantha se prApta hemacandrAcArya kA ziSya maNDala lekhaka-bhogIlAla sADaserA, ema0e0, pI0 eca0 DI. prakAzaka-jaina saskRti sazodhana maNDala, vArANasI niSaSTizalAkA puruSa caritra mahAkAvya sampAdaka-muni caraNavijaya prakAzaka-zrI jaina AtmAnanda sabhA, bhAvanagara jJAnArNava lekhaka-AcArya zubhacandra prakAzaka-rAyacandra jaina shaastrmaalaa| Page #455 -------------------------------------------------------------------------- _