Book Title: Agam Nimbandhmala Part 02
Author(s): Tilokchand Jain
Publisher: Jainagam Navneet Prakashan Samiti
Catalog link: https://jainqq.org/explore/004413/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaya mahAvIra jaya guru samaratha jaya guru caMpaka Agama nibaMdhamAlA [ bhAga-2) bhAga-2 saMpAdaka tilokacanda jaina (Agama manISI) Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA .. . ... . .. . .. ... . .. . . . .. .. .. . / ( sAhitya sUci :[inTaraneTa para upalabdha-jaina I lAibrerI tathA Agama manISI: , hindI sAhitya :: 1 se 32 Agama sArAMza hiMdI * 33 se 40 (1) guNasthAna svarUpa (2) dhyAna svarUpa (3) saMvatsarI .. vicAraNA (4) jainAgama virUddha mUrtipUjA (5) cauda niyama. (6) 12 vrata (7) sAmAyika sUtra sAmAnya praznottara yukta. (8) sAmAyika pratikramaNa ke viziSTa praznottara (9) hindI: meM zramaNa pratikramaNa (10) zrAvaka savidhi pratikramaNa / : 51 se 60 jainAgama navanIta praznottara bhAga-1 se 10 61-62 jainAgama navanIta praznottara vividha do bhAgoM meM . 63-64 AcArAMga praznottara do bhAgoM meM 65 jJAnagaccha meM.......prakAzaguru kA zAsana...... 66. sthA. mAnya 32 jainAgama paricaya evaM sAhitya samIkSA 67(101) jainAgama navanIta nibaMdhamAlA bhAga-1 168(102) jainAgama navanIta nibaMdhamAlA bhAga-2 * gujarAtI sAhitya :: 1 se 9 jainAgama suttAgame gujarAtI lipi meM- 9 bhAgoM meM : 10 jaina zramaNoM kI gocarI, zrAvaka ke ghara kA viveka jainAgama jyotiSa gaNita evaM vijJAna 12 se 19 jainAgama navanIta-mIThI mIThI lAge che mahAvIranI dezanA(8): 20-29 jainAgama navanIta praznottara bhAga-1 se 10 30-31 (1) 14 niyama, (2) 12 vrata jainAgama navanIta praznottara vividha bhAga-1 33-34 AcArAMga praznottara do bhAgoM meM * 35(103) sthA. mAnya 32 Agama paricaya evaM sAhitya samIkSA (presa meM) : (yoga-67 + 35 = 102) 11 2 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA (r tr g ) jaya mahAvIra jaya guru samaratha jaya guru campaka - jainAgama navanIta Agama nibaMdha mAlA [bhAga-2 ] Agama manISI zrI trilokacanda jI jaina rAjakoTa GAROOPop0000) Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA $ $$$ $ $$ prakAzaka : zrI jainAgama navanIta prakAzana samiti, rAjakoTa [puSpAMka-102] OM sampAdaka : Agama manISI zrI trilokacandajI jaina ma prakAzana samaya: 30 / 7 / 2014 + prathama AvRtti : prata : 1000 Ming Ming Ming Ming Ming Ming Ming Ming Ming Ming Ming Ming Ming Ming Ming Ming Ming Chu mUlya : 50-00 pA~ca pustakoM kA seMTa : 250-00 aicchika udAratA-pustaka milane para Apa pustaka kI kImata 50/meM athavA eka sAtha pA~ca bhAgoM kI rakama 250/- athavA koI bhI sahayoga ma rAzi bhejanA cAheM to sUcita khAte meM bheja skeNge| manIorDara bhI svIkArya hai hogA paraMtu manIorDara meM prAptakartA kA nAma-goviMdabhAi paTela likheMge / * eDresa aura AC No nimnokta rhegaa| A/c No. : 18800100011422 Tilokchand Golchha Bank Of Baroda, Rajkot (Raiya Road) meM prAptisthAna : zrI trilokacanda jaina oma siddhi makAna 6, vaizAlInagara, raiyA roDa, rAjakoTa-360 007 (gujarAta) Mo. 98982 39961/98980 37996 OM EMAIL : agammanishi@org www.agammnishi.org/jainlibrary.e.org ma kompyuTarAIja- DI. ela. rAmAnuja, mo.98980 37996 hai phorakalara DijAina- harIzabhAI TIlavA, mo.98250 88361 // prinTiMga presa- kitAbaghara prinTarI mo.98242 14055 ma bAInDara habIbabhAI, rAjakoTa mo.98242 18747 5 #55555'5'5'5'55'5'5455555555555555 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA prakAzakIya-sapAdakIya mAnava jIvana aneka utAra-caDhAvoM kA piTArA hai / jo isameM saMbhala saMbhalakara cale vahI zreSTha lakSya ko pA sakatA hai anyathA kabhI bhI bhaTaka sakatA hai| vaisI sthiti meM AgamajJAna prakAza hI jIvana kA sahI mArgadarzaka bana sakatA hai| isa jJAna zrRMkhalA meM pAThakoM ko 32 Agama sArAMza evaM 32 Agama praznottara ke bAda aba nayA avasara Agamika nibaMdhoM kA saMgraha-nibaMdha nicaya aneka bhAgoM ke rUpa meM hastagata karAyA jaayegaa| jisameM Agama sArAMza aura Agama praznottara kI pustakoM meM se hI viSayoM ko udRkita kara nibaMdha kI zailI meM prastuta kiyA jaayegaa| ye nibaMdha pAThakoM, lekhakoM, mAsikapatra prakAzakoM evaM jIvana sudhAraka jijJAsuoM ko upayogI, ati upayogI ho skii| isI zubha bhAvanA se Agama jJAna sAgara ko isa tIsarI nibaMdha zreNI meM taiyAra kiyA gayA hai| (1) svAdhyAya saMghoM ke sujhAva se----- Agama sArAMza ... (2) AcAryazrI devendramunijI kI preraNA se---- Agama praznottara (3) nUtanapatrikA saMpAdaka se preraNA pAkara--- Agama nibaMdha AzA hai, Agama jijJAsu isa tIsare Agama upakrama se jarUra lAbhAnvita hoNge| isa nibaMdha mAlA ke prathama bhAga mukhya rUpa se zAsana evaM Agama paramparA-itihAsa, saMyama, dIkSA evaM adhyayana-adhyApana, pada vyavasthA, prAyazcitta tathA AcAra, samAcArI, evaM karma avasthA ityAdi viSayoM ko sparza karane vAle nibaMdha saMpAdita kiye hai| dvitIya bhAga meM Agama kI kathAoM kA evaM unase milane vAlI zikSA-preraNAoM kA tathA jJAtavya tatvoM kA saMkalana kiyA hai| T.C. JAIN Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA pRSTAMka (1) (2) (10) nibaMdhAMka anukramaNikA dasa pratyAkhyAna evaM unake 15 AgAra samabhAva-kSamAbhAva ciMtana : 15 dohe namirAjarSi aura zakendra ke 10 praznottara (4) bahuzruta kA mahAtmya evaM 16 upamAe~ (5) caturvidha mokSamArga 12 prakAra ke tapa kA saMkSipta svarUpa 6 lezyAoM ke lakSaNa se apane ko pahacAno (8) bhagavAna mahAvIra svAmI kI saMyama sAdhanA paMDita maraNa ke tIna prakAra kSamAbhAva aMtarhadaya kA Avazyaka (11) jainasiddhAMta aura vartamAna jJAta duniyA , jyotiSa maMDala ke prati vaijJAnika evaM Agama dRSTi (13) kevalI prathama pada meM nahIM pA~caveM pada meM (14) samAdhi maraNa-saMlekhanA saMthArA abUjha kahAvatoM meM saMzodhana udaka peDhAlaputra evaM gautamasvAmI kI carcA zreNikaputra meghakumAra ke pA~ca bhava (18) meghakumAra adhyayana se prApta zikSA dhanya sArthavAha ke jIvana se prApta zikSA dIkSArthI ke prati kRSNa vAsudeva kA kartavya (21) zailaka adhyayana se prApta zikSA evaM tattva (22) mallI bhagavatI ke 3 bhavoM kA adbhuta varNana (23) mallI bhagavatI ke adhyayana se prApta jJeya tattva (24) rAjA aura maMtrI kA jIvana vyavahAra (25) manuSya bhava meM hArA meMDaka bhava meM jItA (12) (15) (16) (17) (20) Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA (28) 106 126 (26) draupadI ke adhyayana se prApta jJeya tattva (27) susamA dArikA ke adhyayana se prApta zikSA jJAtavya puMDarIka kaMDarIka ke adhyayana se prApta zikSA (29) jJAtA sUtra ke 19 adhyayanoM kA hArda (30) jJAtA sUtra zruta skaMdha-2 varNita 206 AtmAe~ (31) * kAkaMdI ke dhannA aNagAra kA tapa evaM AhAra (32) duHkhavipAka adhyayanoM se zikSA sukhavipAka ke adhyayanoM se zikSA-jJAtavya (34) aMbaDa saMnyAsI tathA usake 700 ziSya (35) sUryAbha deva kA manuSya loka meM Agamana (36) sUryAbha deva kI bhakti evaM Rddhi (37) pradezI rAjA kA jIvana parivartana (38) citasArathI dvArA kartavya pAlana (39) kezIzramaNa ke sAtha pradezI rAjA kA saMvAda (40) pradezI rAjA ke jIvana varNana se prApta zikSA jJAtavya jyotiSI devendra kA pUrvabhava zrI hI lakSmI buddhi Adi dasa deviyA~ naraka tiryaMca gati ke dukha (44) corI karane vAloM kA isa bhavika du:kha .(45) . asatya tyAga (kathA) (46) niMdA : praznottara (47) . pApa-puNya vicAraNAA (48) karma aura punarjanma kI vicAraNAA (49) karma kI avasthAe~ (50) tIrthaMkaroM ke 34 atizaya (51) rANiyoM kI saMkhyA evaM strI kI 64kalAe~ (52) zarIra varNana : zarIra ke lakSaNa 32 Adi 130 140 151 (41) (42) 154 156 159 161 167 172 174 176 179 181 183 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA 184. 186 (53) navanidhi kA paricaya (54) cakravartI ke 14 ratnoM kA vizeSa paricaya (55) cakravartI ke khaMDa sAdhana ke mukhya kendra aura 13 tele (56) bharata cakravartI ko kevalajJAna (57) utsarpiNI avasarpiNI ke 6-6 Are (58) dUsare Are se saMvatsarI kI kalpanA (59) mana:paryavajJAna Adi viSayaka samIkSA . .. (60) dvAdazAMgI paricaya ke tIna sUtroM meM tulanA (61) bhagavAna mahAvIra kA zarIra sauSThava (62) saMkhyAta asaMkhyAta anaMta kI bhedayukta vyAkhyA ... (63) palyopama kA bheda-prabheda yukta vizleSaNa sAta svaroM kA jJAna (65) tIna prakAra ke aMgula evaM utsedhAMgula kA jJAna (66) cAra nikSepoM kA rahasya evaM vyavahAra sAta nayoM kA svarUpa evaM dRSTAMta zrAvaka kI 11 paDimAoM kA vizleSaNa . (69) caitya zabda ke arthoM kA jJAna (70) zrAvakoM ke jAnane yogya 25 kriyAe~ (71) bhagavAna kI dharma dezanA :aupapAtika sUtra (72) tapa ke 12 bhedoM kA vistAra (73) zramaNa ke paryAyavAcI zabda evaM artha apanI bAta (68) 243 254 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA nibaMdha-1 . - dasa pratyAkhyAna evaM unake AgAra pratikramaNa evaM vizuddhikaraNa ke pazcAt tapa rUpa prAyazcitta svIkAra kiyA jAtA hai jo AtmA ke liye puSTikAraka hotA hai / tapa se vizeSa karmoM kI nirjarA hotI hai| ataH chaThe Avazyaka (adhyAya)meM itvarika anazana tapa ke 10 pratyAkhyAna ke pATha kahe gaye haiM / isameM saMketa pratyAkhyAna bhI hai evaM addhA pratyAkhyAna bhI hai| (1) namaskAra sahitaM (navakArasI)- isa pATha meM sahiyaM zabda kA prayoga huA hai jo gaMThi sahiyaM, muTThisahiyaM ke pratyAkhyAna ke samAna hai| ataH sahita zabda kI apekSA yaha saMketa pratyAkhyAna hotA hai| saMketa pratyAkhyAnoM meM kAla kI nizcita maryAdA nahIM hotI hai| ye saMketa nirdiSTa vidhi se kabhI bhI pUrNa (samApta)kara liye jAte haiM yathA- gAMTha kholane se, navakAra ginane se / - kAla maryAdA nahIM hone se saMketa pratyAkhyAnoM meM sarva samAdhi pratyayika AgAra nahIM hotA hai kyoM ki pUrNa samAdhi bhaMga hone kI avasthA ke pUrva hI saMketa paccakkhANa kabhI bhI pAra liyA jA sakatA hai| tadanusAra navakArasI ke mUlapATha meM bhI yaha AgAra nahIM kahA gayA hai aura namaskAra sahitaM zabda prayoga kiyA gayA hai| isaliye yaha addhA pratyAkhyAna nahIM hai kintu saMketa paccakkhANa hai arthAt samaya kI koI bhI maryAdA isameM nahIM hotI hai, sUryodaya ke bAda kabhI bhI namaskAra maMtra gina kara yaha pratyAkhyAna pUrNa kiyA jA sakatA hai| zeSa sabhI(9) addhA pratyAkhyAna hai / navakArasI pratyAkhyAna meM cAroM AhAra kA tyAga hotA hai evaM do AgAra hote haiM- bhUla se khAnA aura acAnaka sahasA mu~ha meM svataH cale jAnA / vartamAna meM isake 48 minaTa samaya nizcitta karake ise addhApratyAkhyAna meM mAnA jAtA hai| ataH pATha meM AgAra bhI sudhAra lene cAhiye arthAta pATha meM tIna AgAra bolane cAhie / (2) porisI- cauthAI dina ko eka porisI kahate haiM / sUryodaya se lekara pAva dina bItane taka cAroM AhAra kA tyAga karanA porisI Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA pratyAkhyAna hai| isakA samaya tIna ghaMToM ke karIba hotA hai / porisI Adi 9 pratyAkhyAnoM meM hInAdhika vividha AgAra kahe gaye haiM / jinako artha sahita Age spaSTa kiyA gayA hai| (3) pUrvArddha(purimaDDa)-do porisI-isameM sUryodaya se lekara Adhe dina taka cAroM AhAra kA tyAga hotA hai / isakA samaya cha ghaMToM ke lagabhaga hotA hai| (4) ekAsana-isameM eka sthAna para eka bAra bhojana kiyA jAtA hai| usake atirikta samaya meM (pUre dina-rAta meM) tInoM AhAra kA . tyAga hotA hai| kevala acitta jala dina meM liyA jA sakatA hai| (5) ekasthAna(ekala ThANA)-isameM eka bAra eka sthAna para bhojana karane ke atirikta samaya meM cAroM AhAra kA tyAga kiyA jAtA hai arthAt AhAra aura pAnI cAroM prakAra kA AhAra eka sthAna para . eka sAtha hI le liyA jAtA hai / usake bAda dUsare dina sUryodaya taka cAroM AhAra kA tyAga kara liyA jAtA hai| (6) nivI-isameM eka bAra rukSa AhAra kiyA jAtA hai / pA~coM vigayo kA evaM mahA vigaya kA isameM tyAga hotA hai| eka bAra bhojana ke atirikta tInoM AhAra kA tyAga hotA hai| acitta jala dina meM piyA jA sakatA hai / khAdima, svAdima kA isameM sarvathA tyAga hotA hai| (7) AyaMbila-isameM eka bAra bhojana kiyA jAtA hai jisameM eka hI rukSa (lUkhA-alUNA)padArthako acitta jala meM Dubokara yA bhijokara nIrasa banAkara khAyA evaM pIyA jAtA hai| anya kucha bhI nahIM khAyA jAtA hai / eka bAra bhojana ke atirikta dina meM AvazyakatA anusAra acitta jala liyA jA sakatA hai| vartamAna meM AyaMbila olI ke pracAra se kaI loga(vizeSa karake gujarAta meM evaM derAvAsI samAja meM) 10-20 dravyoM se evaM namaka Adi masAlA kA upayoga karake bhI AyaMbila karate haiM / vaha mAtra paraMparA kA AyaMbila hotA hai / Agama zuddha AyaMbila nahIM hotA / Agama dRSTi se use nivI kahA jA sakatA hai| / 10 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA (8) upavAsa-isameM sUryodaya se lekara agale dina taka cAroM AhAra kA tyAga kiyA jAtA hai athavA tivihAra upavAsa bhI kiyA jA sakatA hai, jisameM divasa meM garma yA acitta pAnI piyA jA sakatA hai / (9) divasa carima- zAma ke bhojana ke bAda avazeSa cauthe prahara meM cAroM AhAra kA tyAga kiyA jAtA hai, use divasa carima pratyAkhyAna kahate haiM / yaha pratyAkhyAna sUryAsta ke pUrva kabhI bhI kiyA jA sakatA hai| yaha pratyAkhyAna hamezA kiyA jA sakatA hai arthAt AhAra ke dina yA AyaMbila, nivI evaM tivihAra upavAsa meM bhI yaha divasa carima pratyAkhyAna kiyA jA sakatA hai| isameM sUryAsta taka kA avazeSa samaya evaM pUrNa rAtri kA kAla nizcata hotA hai| ataH yaha bhI addhA (samaya maryAdA vAlA) pratyAkhyAna hai| isaliye isa pratyAkhyAna meM sarva samAdhi pratyayirka AgAra kahA gayA hai / (10) abhigraha- Agama nirdiSTa dravya, kSetra, kAla, bhAva saMbaMdhI viziSTa niyama abhigraha karanA aura abhigraha saphala nahIM hone para nirdhArita tapasyA krnaa| yaha abhigraha mana meM dhAraNa kiyA jAtA hai, prakaTa nahIM kiyA jAtA hai| samaya pUrNa ho jAne ke bAda Avazyaka ho to kahA jA sakatA hai| ina dasa pratyAkhyAnoM meM se koI bhI pratyAkhyAna karane se chaTThA pratyAkhyAna Avazyaka pUrNa hotA hai / dasa pratyAkhyAnoM meM Aye 15 AgAroM kA artha :(1) anAbhoga- pratyAkhyAna kI vismRti se, azanAdi cakhanA yA khAnA pInA ho jAya to usakA AgAra / (2) sahasAkAra-vRSTi hone se, dahI Adi maMthana karate, gAyAdi duhate, mu~ha meM chIMTA cale jAya to usakA AgAra / (3) pracchannakAla-saghana bAdala Adi ke kAraNa porisI Adi kA barAbara nirNaya na hone se, samaya maryAdA meM bhUla ho jAya, usakA aagaar| (4) dizAmoha- dizA bhrama hone para porisI Adi kA barAbara nirNaya na hone se samaya maryAdA meM bhUla ho jAya, usakA AgAra / / Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA (5) sAdhu vacana-porisI Adi kA samaya pUrNa ho gayA, isa prakAra sAdhuM(sabhya prAmANika puruSa) ke kahane se bhI kadAcit usakI galatI se samaya maryAdA meM bhUla ho jAya to AgAra / (6) sarvasamAdhi pratyayAgAra- saMpUrNa samAdhi bhaMga ho jAya arthAt Akasmika rogAtaMka (sIriyasa avasthA) ho jAya, to usakA aagaar| (7) mahattarAgAra- guru Adi kI AjJA kA AgAra / / (8) sAgArikAgAra- gRhastha ke A jAne para sAdhu ko sthAna parivartana karane kA AgAra(ekAzana Adi meN)| .. (9) AkuMcana prasAraNa- hAtha-paira Adi ke phailAne kA athavA saMkucita karane kA AgAra / (10) gurvabhyutthAna- guru Adi ke vinaya athavA jarUrI sevA kArya ke liye uThane, khar3e hone kA AgAra / : (11) pAriSThApanikAgAra- sAdhu samudAya meM bar3hA huA AhAra paraThanA paDatA ho to use khAne kA AgAra / [ viveka rakhate hue kabhI gocarI meM AhAra adhika A jAya / khAne ke bAda bhI zeSa raha jAya to gRhastha Adi ko denA yA rAtri meM rakhanA saMyama vidhi nahIM hai / ataH vaha AhAra paraThane yogya hotA hai| use khAne kA aneka pratyAkhyAnoM meM sAdhu ke AgAra rahatA hai / gRhastha ke yaha AgAra nahIM hotA hai | (12) lepAlepa-zAka, ghRta, Adi se lipta bartana ko poMcha kara koI rukSa AhAra baharAve, usakA lepa laga jAya to AgAra / (13) utkSipta viveka- dAtA pahale se rakhe hue sukhe gur3a Adi ko uThAkara rUkSa padArtha de to lene kA AgAra / .. (14) gRhastha saMsRSTa-dAtA ke hAtha, aMgulI Adi ke lage hue gur3a ghRta Adi kA lepa mAtra rukSa AhAra meM laga jAya usakA AgAra / (15) pratItyamakSita- kinhIM kAraNoM se yA rivAja se kiMcit aMza mAtra vigaya lagAyA gayA ho to usakA AgAra / yathA-gIle ATe para ghI copar3A jAtA hai| pApar3a karate samaya tela copar3A jAtA hai| dUdha yA dahI ke bartana dhoyA huA dhovaNa pAnI ityAdi ina padArthoM kA nivI meM AgAra hotA hai / / 12 / Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sw o ugovo Agama nibaMdhamAlA pratyeka pratyAkhyAna meM AgAra :| - tapa nAma | AgAra saMkhyA AgAra kramAMka 1. navakArasI meM - 2 pahalA,dUsarA 2. porisI meM |1,2,3,4,5,6 3. pUrvArddha (purimaDDa)meM |1,2,3,4,5,6,7 4. ekAsana meM 1,2,6,7,8,9,10,11 5. ekalaThANA meM 1,2,6,7,8,10,11 6. nivI meM 1,2,6,7,11,12,13,14,15 7. AyaMbila meM 1,2,6,7,11,12,13,14 8. upavAsa meM 1,2,6,7,11, 9. divasa carima meM | 4 1,2,6,7 10.abhigraha meM 1,2,6,7 kauna sA AmAra kisa tapa meM : tapa saMkhyA meM se tapa kramAMka yA vivaraNa 1. anAbhoga sabhI meM 2. sahasAkAra sabhI meM 3. prachannakAla | porasI meM, do porasI meM 4. dizA moha porasI meM, do porasI meM 5. sAdhu vacana . porasI meM, do porasI meM 6. sarvasamAdhi pratyAgAra navakArasI sivAya sabhI meM 7. mahattarAgAra | navakArasI porasI meM nahIM,zeSa meM / 8. sAgArikAgAra ekAsaNA, ekalaThANA meM 9. AkuMcana prasAraNa ekAsaNA meM 10. guru abhyutthAna ekAsaNA, ekalaThANA meM 11. pariSThApanikAgAra 4,5,6,7,8naMbara ke pratyAkhyAna meM 12. lepAleva nivI AyaMbila meM 13. utkSipta viveka nivI AyaMbila meM 14. gRhastha saMsRSTa nivI AyaMbila meM 15. pratItya mRkSita nivI meM gAra nAma meM Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA vizeSa- navakArasI meM sarva samAdhi pratyayika AgAra nahIM hotA hai, . zeSa sabhI meM hotA hai| pariThAvaNiyAgAra pA~ca meM hotA hai, pA~ca meM nahIM hotA hai| 1. ekAsanA 2. ekalaThANA 3. nivI 4. AyaMbila 5. upavAsa meM hotA hai / mahattarAgAra do meM nahIM hotA hai, navakArasI aura porisii| zeSa ATha meM hotA hai| pratItyamrakSita AgAra kevala nivI meM hotA hai| lepAlepa, utkSiptaviveka, gRhastha-saMsRSTa ye tIna AgAra AyaMbila, nivI ina do pratyAkhyAnoM meM hI hote haiN| anAbhoga aura sahasAgAra ye do AgAra sabhI meM hote haiM / prachanna kAla, dizA moha, sAdhu vacana ye tIna AgAra,porasI evaM do porasI, do paccakkhANa meM hI hote haiM |aakuNcn prasAraNa AgAra ekAsana meM hI hotA hai| nibaMdha-2 samabhAva-kSamAbhAva ciMtana : 15 dohe khAmemi savve jIvA, savve jIvA khamaMtu me / mittI me savvabhUesu, vera majjhaM na keNaI ||aav.4|| cauthA Avazyaka kA yaha aMtima pATha hai / pA~caveM Avazyaka ke kAyotsarga meM isakA ciMtana karanA cAhiye / ' vrata zuddhi rUpa pratikramaNa ke sAtha-sAtha hRdaya kI pavitratA, vizAlatA evaM samabhAvoM kI vRddhi hetu kSamApanA bhAva kI bhI Atma unnati meM parama AvazyakatA hai| ataH pratikramaNa adhyAya ka samasta sUtroM ke bAda yaha kSamApanA sUtra diyA gayA hai| isa sUtra kA kAyotsarga mudrA meM ciMtana manana karake AtmA ko vizeSa vizuddha-kaSAya mukta banAyA jA sakatA hai| AtmA ko vizuddha banAne ke liye pUrNa saralatA aura zAMti ke sAtha, samasta prANiyoM ke aparAdhoM ko udAra ciMtana ke sAtha, kSamA karake apane mastika ko unake prati parama zAMta aura pavitra banA lenA caahiye| ahaMbhAva, ghamaMDa ko mana se dUra haTA kara, apanI yatkiMcit | 14 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA bhUloM kA smaraNa kara, svIkAra kara, usase saMbaMdhita AtmA ke sAtha laghutA pUrvaka kSamA yAcanA kara, usake hRdaya ko zAMta karane kA apanA upakrama-prayatna kara lenA cAhiye / apanI manodazA aisI bana jAnI cAhiye ki jagata ke samasta prANiyoM ke sAtha merI maitrI hI hai, kisI ke bhI sAtha amaitrI yA vaira virodha bhAva nahIM hai| jo bhI koI vaira bhAva kSaNika bana gayA ho to use haTA kara bhalA denA cAhiye evaM samabhAva dvArA maitrI bhAva, taTastha bhAva mAnasa meM sthApita kara denA caahiye| kisI ke prati kisI bhI prakAra kA nArAjI kA bhAva nahIM rakhanA cAhiye / abhIcikumAra ke jIvana varNana se yogya zikSA grahaNa kara apane ko sabhI ke prati pUrNa samAdhAnamaya mAnasa banA lenA cAhiye / [bhagavatIsUtra zataka-13 anusAra bhagavAna mahAvIra kA zrAvaka abhIcikumAra ne zrAvaka vrato kI pUrNa ArAdhanA aura 15 dina kA saMthArA kiyA thA kiMtu bhagavAna ke pAsa dIkSA lekara mokSa gaye apane pitA ke prati nArAjI bhAvoM kA samAdhAna nahIM kiyA thA, jisase vaha saMthAre meM kAla karake bhI AtApA nAmaka asurakumAra meM utpanna huA arthAt mithyAtva meM AyuSya bAMdhA aura virAdhaka gati ko prApta huaa| isa dRSTAMta ke marma ko samajha kara pUrNa lakSya ke sAtha Atma zuddhi kara lenI cAhayi] samabhAva kSamAbhAva ciMtana ke kucha dohe :-. khAmemi savve jIvA, savve jIvA khamaMtu me / mittI me savva bhUesu, vera majjhaM na keNaI // 1 // kSamA baDana ko cAhie, choTana ko utpAta / kahA kRSNa ko thaI gayo, bhRgu jI mArI lAta // 2 // jaisI jApe vastu hai, vaisI de dikhalAya / vAMkA burA na mAnie, vo lena kahA~ para jAya // 3 // bAMdhyA bina bhugate nahIM, bina bhugatyA na chuDAya / Apa hI karatA bhogatA, Apa hI dUra karAya // 4 // bAMdhyA so hI bhogave, karma zubhAzubha bhAva / phala nirjarA hota hai, yaha samAdhi cita cAva // 5 // Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA jo jo pudgala pharasanA, nizcaya pharase soya / mamatA samatA bhAva se, karma baMdha kSaya hoya // 6 // rAI mAtra ghaTa-vadha nahIM, dekhyA kevala jJAna / yaha nizcaya kara jAnie, tajie ArtadhyAna // 7 // sukha duHkha donoM basata hai, jJAnI ke ghaTa mA~ya / giri sara dIse mukura meM, bhAra bhIjavo nA~ya // 8 // nija Atama ko damana kara, para Atama mata cIna / . paramAtama ko bhajana kara, so hI mata paravIna // 9 // para svabhAva ko moDA cAhatA, apanA ThasA jamAtA hai / yaha na huI na hone kI, tUM nAhaka jAna jalAtA hai // 10 // gaI vastu soce nahIM, Agama vA~chA nA~ya / vartamAna varte sadA, so jJAnI jaga mA~ya // 11 // avaguNa ura dharie nahIM, jo ho vakSa babUla / guNa lIje kAlU kahe, nahIM chAyA meM suul.||12|| ISTa mile AzA mile, mile khAna aru pAna / eka prakRti nA mile, isakI kheMcAtAna // 13 // gAlI sahyA guNa ghaNA, dene se lagatA doSa / dene se milatI durgati, sahane se milatA. mokSa // 14 // parAlabdha pahale banA, pIche binA zarIra / yaha acaMbhA ho rahA, mana nahIM dharatA dhIra // 15 // nibaMdha-3 namirAjarSi aura zakrendra ke 10 praznottara satI madanarekhA (mayaNarehA)ke putra namikumAra saMyama svIkAra karane ke liye taiyAra hue the| taba unake vairAgya kI parIkSA brAhmaNa kA rUpa dhAraNa kara svayaM zakrendra ne kI thii| nami rAjarSi ne indra ko yathArtha uttara dekara saMtuSTa kiyaa| donoM kA saMvAda uttarAdhyayana sUtra ke nauMve adhyayana meM 10 praznottaroM ke rUpa meM hai| dIkSA sthala para dIkSA paccakkhANa ke pUrva ye prazna kiye gaye the, yathA / 16 / Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA prazna-1 mithilAnagarI meM kolAhala kyoM ho rahA hai ? uttara- nagarI ke loga apane svArtha evaM moha ke kAraNa rote haiM / usI kA vaha kolAhala ho rahA hai / prazna-2 jalate hue aMtaHpura kI tarapha kyoM nahIM dekhate ho ? uttara- jahA~ merA (merI AtmA kA) kucha nahIM hai vahA~ bhavanoM ke jalane se merI AtmA kA koI nukazAna nahIM hai| prazna-3 nagara ko surakSita ajeya banAkara phira dIkSA lenA? / uttara- zraddhA, tapa, saMyama Adi se AtmA ko karmazatruoM se ajeya banAyA jA skegaa| nagarI kI ajeyatA to sthAI rahane vAlI nahIM hai| prazna-4 jalamahala Adi nirmANa karAkara, nagarI kI zobhA baDhA kara phira dIkSA lenA? uttara- mahala evaM ghara, saMsAra bhramaNa ke bIca nahIM banAkara, zAzvata ghara mokSasthAna ko prApta karanA hI AtmA ke liye zreyaskara hai| prazna-5 cora DAkuo se nagara kI rakSA kara phira dIkSita honA? / uttara- rAjanIti meM anyAya-nyAya saba kucha saMbhava ho jAtA hai, cora DAku meM jhUThe baca jAte haiM, sacce daMr3ita ho jAte haiN| aisI yaha rAjanIti doSayukta hai. ata: tyAjya hai / prazna-6 udaMDa rAjAoM ko vaza meM karake, jIta karake phira dIkSita honA ? uttara- rAjAoM ko vaza meM karane kI apekSA eka AtmA ko hI vaza meM karanA zreSTha hai| yuddha bhI Atma durguNoM ke sAtha hI karanA cAhiye / bAhya saMgrAma se koI lAbha AtmA ko nahIM hotA hai| Atma-vijaya se hI sacce sukha kI prApti hotI hai| prazna-7 yajJa, dAna, brAhmaNa bhojana karavA kara tathA unheM dakSiNA Adi dekara phira dIkSA lenA? uttara- prati mAsa 10 lAkha gAyoM ke dAna kI apekSA kucha dAna nahIM karate hue saMyama sAdhanA karanA zreSTha hai| prazna-8 ghora gRhasthAzrama hai arthAt gRhastha jIvana calAnA atyaMta kaThina hai, usase palAyana nahIM karanA cAhiye / anya sarala jIvana kI / 17 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA arthAt saMyama kI apekSA nahIM karanI cAhiye / usI meM rahakara vratArAdhana karanA cAhiye ? uttara- ghora yA kaThina jIvana, nirvANa yA mokSa kA ekAMta hetu nahIM hai kiMtu jJAna aura viveka ke sAtha saMyama AcaraNa hI mukti kA sahI hetu hai| prazna-9 sone cAMdI se bhaMDAra bharAkara phira dIkSita honA ? uttara- sone cAMdI ke pahAr3a khar3e kara dene para bhI saMtoSa evaM tyAga ke binA icchAe~ pUrNa hone vAlI nahIM hai| ataH icchAe~ chor3akara saMyamAcaraNa karanA zreSTha hai| prazna-10 vartamAna prApta sukhoM ko chor3akara bhAvI sukhoM kI kAmanA karanA yogya nahIM hai| nahIM milane para pazcAttApa hogA? uttara- AgAmI bhogoM kI cAhanA se saMyama sAdhanA nahIM kI jAtI hai| kyoM ki bhogoM kI cAhanA mAtra bhI durgati dAyaka hotI hai| ataH mokSa hetu saMyama sAdhanA karane meM pazcAttApa yA saMkalpa vikalpa ma duHkhI hone kI bAta hI nahIM hai| nibaMdha-4 bahuzruta kA mahAtmya evaM 16 upamAe~ uttarAdhyayana sUtra ke gyArahaveM adhyayana meM batAyA gayA hai ki bahuzruta jJAnI muni saMgha meM apane zrutajJAna se atyadhika zobhAyamAna hote hai / vahA~ unake liye kahI gaI vibhinna upamAe~ isa prakAra hai(1) bahuzruta bhikSu zaMkha meM rakhe gaye dUdha ke samAna zobhAyamAna hote haiN| (2) uttama jAti ke azva ke samAna muniyoM meM ve zreSTha hote haiN| (3) parAkramI yoddhA ke samAna ve ajeya hote haiN| (4) hathaniyoM se ghire hue balavAna hAthI ke samAna aparAjita hote haiM / (5) tIkSNa sIMga evaM puSTa skaMdha vAle baila ke apane yUtha meM suzobhita hone ke samAna ve sAdhu samudAya meM apanI tIkSNa buddhi aura jJAna se puSTa hokara suzobhita hote haiN| (6) usI prakAra pazuoM meM siMha ke samAna ve nirbhaya hote haiM / / 18 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA (7) abAdhita bala meM vAsudeva ke samAna hote haiM / (8) rAjezvarya meM cakravartI ke samAna ve zramaNoM meM aizvaryazAlI hote haiM / (9) devatAoM meM zakrendra ke samAna pradhAna hote haiN| (10) ajJAnAMdhakAra nAza karane meM sUrya ke samAna tejasvI hote haiN| (11) tArAoM meM pradhAna paripUrNa candra ke samAna saumya evaM udyotakara hote haiN| (12) paripUrNa koThAroM ke samAna jJAna nidhi se saMpanna hote haiM / (13) jambU sudarzana vRkSa ke samAna zreSTha hote haiN| (14) nadiyoM meM sItA nadI(sabase vizAla nadI) ke samAna vishaal| (15) parvata meM U~ce maMdara meru parvata ke samAna / (16) samudroM meM svayaMbhUramaNa samudra ke samAna ve bahuzruta vizAla evaM gaMbhIra hote haiM / .. aise zreSTha guNa evaM upamAoM se saMpanna bahuzruta bhagavAna saMgha meM zruta pradAnakartA, zaMkA-samAdhAna kartA evaM carcA vArtA meM sarvatra ajeya hote haiM / ataH mokSa ke icchuka saMyama pathika pratyeka sAdhaka ko saMyama lekara prAraMbha se hI lakSya rakhakara Agama anusAra yathAkrama se zruta adhyayana karane meM puruSArthazIla honA cAhiye tAki yathAsamaya zrutajJAna saMpanna zuzruta evaM ukta upAmAoM saMpanna bana sake / vizeSa meM prApta zruta se "ahaM kA poSaNa" Adi durupayoga kabhI bhI nahIM karake sva-para kI kalyANa sAdhanA karanI cAhiye tathA jina zAsana kI prabhAvanA meM apanI jJAna zakita kA sadupayoga karanA cAhiye / nibaMdha-5. caturvidha mokSamArga jJAna, darzana, cAritra aura tapa rUpa caturvidhi dharma se saMyukta yaha mokSa mArga hai / ina cAroM kI yugapat ArAdhanA karanA hI mokSa prApti kA rAjamArga hai| uttarAdhyayana sUtra ke 28veM adhyayana meM ina cAroM kA vizleSaNa kiyA gayA hai| isaliye adhyayana kA nAma bhI mokSamArga rakhA gayA hai| . Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA samyagjJAna :- isa adhyayana meM mati Adi jJAna ke 5 bheda ginAye haiN| dravya, guNa, paryAya kA svarUpa batAyA hai| guNoM kA Azraya-AdhAra vaha dravya hai| eka dravya ke Azraya meM aneka guNa rahate haiM aura paryAyeM, dravya-guNa donoM ke Azraya se rahatI hai| 6 dravyoM kA saMkSipta paricaya diyA hai jisameM jIva-ajIva kA lakSaNa spaSTa kiyA gayA hai| jIva kA lakSaNa bhI do apekSAoM se kahA hai- (1) sAmAnya jIva upayoga lakSaNa vAlA, jJAna-darzana guNa vAlA, sukha-duHkha kA anubhava karane vAlA hai| (2) apekSA se jJAna, darzana, cAritra, tapa, vIrya aura upayoga ye guNa bhI saMsArI jIva kI apekSA hote haiM / ajIva kA lakSaNa :- zabda, aMdhakAra, udyota, prabhA, chAyA, Atapa aura varNAdi ye pudgala dravya ke lakSaNa hai| milanA, bichur3anA, saMkhyA vRddhi-hAni, saMsthAna, saMyoga, vibhAga ye paryava-paryAya ke lakSaNa hai| samyagdarzana :-jIvAdi nava padArthoM ko jAna kara unakI yathArtha zraddhA karanA, yahI samakita hai| yaha samakita bhI jIva ko 10 prakAra se prApta hotI hai- (1) svabhAvika khuda ke jJAna ciMtana se (2) upadeza-preraNAsamajhAisa se (3) bar3e bujurgoM kI AjJA se ki yaha apanA dharma hai athavA jJAniyoM kI AjJA samajha kara svIkAranA (4) zAstra ke abhyAsa se (5) bIja ruci-thor3e jJAna se evaM usakA vistAra hone se (6) zruta kA niraMtara pUrNa adhyayana se (7) sarva dravya, sarva dRSTi, sarva naya, nikSepa, pramANacarcA sahita vistAra ruci se hone vAlI samakita. (8) kriyA- AcAra pAlana se sAmAyika Adi vrata-niyama, tyAga, pratyAkhyAna karate karate zraddhA honaa| (9) saMkSepa meM apanA dharma samajha kara zraddhA rakhanA, jJAnacarcA kA upayoga nahIM lagAnA (10) astikAya dharma arthAt SaTa dravya, zrutadharma aura cAritra dharma vagairaha jinazAsana meM anupama tattva hai aisA samajhakara zraddhA karanA arthAt aisA dharma anyatra saMbhava nahIM hai aisA mAna kara ahobhAva yukta zraddhA karanA / samakita mahattva- paramArtha paricaya Adi samakita kI puSTi ke cAra prakAra hai / samakita ke binA akelA cAritra ho nahIM sktaa| donoM sAtha meM ho sakate haiN| akelI samakita, binA cAritra ke eka do bhava taka raha sakatI hai jyAdA nahIM rahatI, mithyAtva meM pariNata ho jAtI / 20 Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA hai / ataH samakita lAbha ke bAda vratadhAraNa bhI Atma vikAsa meM Avazyaka hai| saMmakita ke ATha aMga- (1) nizaMkita rahanA (2) AkAMkSAoM se hita honA (3) dharma phala meM saMdeha rahita rahanA (4) jJAna vRddhi karanA (5) susaMgati se zraddhA puSTa karanA (6) svayaM sthira-dRr3ha honA, dUsaroM ko bhI sthira karanA (7) dharma kA prema bar3hAnA (8) dharma kI dalAlI preraNA prabhAvanA pracAra krnaa| samyag cAritra-tapa :- sAmAyika Adi 5 cAritra kahe hai, jisameM chadmastha aura kevalI donoM ke cAritra hai| cayaritta karaM-karmoM ke saMgraha ko kama karane vAle cAritra kahe jAte haiN| tapa, bAhya AbhyaMtara do prakAra kA hotA hai| cAritra aura tapa kA vistAra bhagavatI Adi sUtroM meM hai| upavAsa Adi bAhyatapa evaM svAdhyAya Adi AbhyaMtara tapa meM yathAzakti yathAvasara kramazaH vRddhi karate rahane kA prayatna karanA, zarIra ke mamatva ko dUra kara karma kSaya karane meM saMpUrNa Atmazakti ko jhoMka denA, "dehaM pAtayAmi kAryaM sAdhayAmi" athavA "deha dukkhaM mahAphalaM" ke Agamika siddhAMta ko AtmazAta kara denA 'tapArAdhanA' hai| tapa meM bhI dhyAna ke bAda aMtima tapa vyutsarga hai isameM mana, vacana, kAyA, kaSAya, gaNa samUha Adi kA evaM zarIra ke mamatva kA tathA AhArAdi kA vyutsarjana (tyAga) kiyA jAtA hai| saMkSipta sAra :- jJAna se tattvoM ko, Azrava-saMvara ko jAnanA / darzana se unake viSaya meM yathAvat zraddhAna karanA / cAritra se naye karma baMdha ko rokanA aura tapa se pUrva karmoM kA kSaya karanA, isa prakAra cAroM ke. sumela se hI mokSa kI paripUrNa sAdhanA hotI hai| yahI isa adhyayana kA udghoSa hai / kisI bhI eka ke abhAva meM sAdhanA kI saphalatA sambhava nahIM hai| maharSi karmakSaya karane ke liye caturvidha mokSa mArga ma parAkrama karate haiM / nibaMdha-6 bAraha prakAra ke tapa kA saMkSipta svarupa (1) navakArasI, porisI, AyaMbila, upavAsa se lekara 6 mAsa taka kA / 21 / Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA tapa evaM anya aneka zreNI, pratara tapa itvarika alpakAla kA anazana tapa hai| AjIvana saMthArA karanA bhI zarIra ke bAhya parikarma yukta aura parikarma rahita donoM prakAra kA hotA hai, vaha yAvatkathita =AjIvana anazana tapa hai / (2) dravya, kSetra, kAla, bhAva aura paryAya ke bheda se UNodarI tapa pA~ca prakAra kA hai| bhUkha se kama khAnA, dravya uNodarI hai| zeSa cAra bheda abhigraha saMbaMdhI hai / / (3) peTI, ardhapeTI Adi Agamokta ATha prakAra kI gocarI yA sAta prakAra kI pir3eSaNA(AcArAMga meM) yA anya aneka niyama abhigraha meM se koI bhI abhigraha karake bhikSA ke liye jAnA bhikSAcaryA tapa hai| abhigraha binA sAmAnya gocarI karanA tapa nahIM kintu eSaNA samiti rUpa cAritra hai / (4) pA~ca-vigaya meM se kisI bhI eka yA aneka vigayoM kA tyAga karanA athavA aneka manojJa khAdyapadArthoM kA tyAga karanA, rasa parityAga tapa hai| (5) vIrAsana Adi aneka kaThina Asana karanA, rAtri bhara eka Asana karanA, loca karanA, parISaha Adi sahana karanA, ye saba kAyakleza tapa hai| (6) araNya, vRkSa, parvata, guphA, smazAna, jhopar3I Adi ekAnta sthAna meM AtmalIna hokara rahanA athavA kaSAya, yoga, indriyoM ke pravartana kA parityAga karanA, pratisaMlInatA tapa hai| (7) dasa prakAra ke prAyazcitta meM yathAyogya prAyazcitta svIkAra karanA, prAyazcitta tapa hai| (8) guru yA vaDIla ke Ane para khar3e honA, Asana nimaMtraNa karanA, hAtha jor3a kara mastaka jhukAnA Adi guru bhakti aura bhAva suzruSA karanA vinaya tapa hai| (9) AcArya, sthavira, rugNa sAdhu yA navadIkSita Adi dasa kI yathAzakti sevA karanA vaiyAvRtya tapa hai| (10) naye naye zruta ke mUla evaM artha kI vAcanA lenA, kaMThastha karanA; / 22 / Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA zaMkAoM ko pUchakara samAdhAna karanA; zruta kA parAvartana karanA; anuprekSA karanA; dharmopadeza denA, svAdhyAya tapa hai| (11) Atma svarUpa kA, ekatva, anyatva, azaraNa bhAvanA Adi kA, loka svarUpa kA ekAgra citta se AtmAnulakSI sUkSma-sUkSmatara ciMtana karate hue usameM tallIna ho jAnA dhyAna tapa hai| prathama avasthA dharma dhyAna hai aura usase Age kI atyaMta sUkSma tattva ciMtana avasthA zukladhyAna hai| (12) vyutsarga- mana,vacana,kAyA ke vyApAroM kA nirdhArita samaya ke liye pUrNa rUpa se parityAga kara denA, yoga-vyutsarga hai| ise pracalana kI bhASA meM kAyotsarga kahA jAtA hai / isI taraha kaSAyoM kA, karmoM kA, samUha-gaNa kA vyutsarjana kara ekAkI rahanA, ye vyutsarjana tapa ke dravya evaM bhAva bhedoM ke prakAra haiN| ina 6 bAhya aura 6 AbhyaMtara tapoM kA yathAzakti jo muni samyak ArAdhanA karatA hai evaM inameM uttarottara vRddhi karate hue Age bar3hatA hai, vaha zIghra hI karmoM kI mahAna nirjarA karate hue saMsAra se mukta ho jAtA hai| nibaMdha-7 6 lezyAoM ke lakSaNa se apane ko pahicAno kRSNa, nIla, kApota ye tIna lezyA azubha hai aura tejo, padma, zukla ye tIna lezyA zubha hai| athavA tIna adharma lezyAe~ haiM ve jIva ko durgati meM le jAne vAlI hai aura tIna dharma lezyAe~ haiM ve jIva ko sadgati meM le jAne vAlI hai| lezyAe~ dravya aura bhAva donoM prakAra kI hotI hai| bhAvalezyA to AtmA ke pariNAma arthAt adhyavasAya rUpa hai, jo arUpI hai / dravyalezyA pudgalamaya hone se rUpI hai usake varNa, gaMdha, rasa, sparza, pariNAma, sthAna, sthiti Adi kA uttarAdhyayana sUtra, adhyayana-34meM varNana kiyA gayA hai tathA bhAvalezyA kI apekSA-lakSaNa, gati, AyubaMdha kA varNana kiyA gayA hai / 23 Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA (1) kRSNa lezyA kA lakSaNa- pA~ca AzravoM meM pravRtta, agupta, avirata, tIvra bhAvoM se AraMbha meM pravRtta, nirdaya, krUra, ajitendriya, aise apane pariNAma hoM to kRSNa lezyA samajhanA caahiye| (2) nIla lezyA kA lakSaNa- IrSyAlu, kadAgrahI, ajJAnI, mAyAvI, nirlajja, gaddha, dhUrta, pramAdI, rasalolupa, sukhaizI, avirata, kSudra svabhAvI, aise apane pariNAma hoM to nIla lezyA samajhanA caahiye| (3) kApota lezyA kA lakSaNa- vakra, vakrAcaraNa bAlA, kapaTI, saralatA se rahita, doSoM ko chipAne vAlA, mithyAdRSTi, anArya, haMsor3a, duSTavAdI, cora, matsara-bhAva vAlA, aise apane pariNAma ho to kApota lezyA samajhanA caahiye| (4) tejo lezyA kA lakSaNa- namravRtti, acapala, mAyA rahita, kutUhala rahita, vinaya, damitAtmA, samAdhivAna, priyadharmI, dRr3hadharmI, aise apane pariNAma hoM to tejolezyA samajhanA caahiye| (5) padma lezyA kA lakSaNa- krodha,mAna,mAyA,lobha atyaMta alpa hoM, prazAMta citta, damitAtmA, tapasvI, atyalpa bhASI, upazAMta, . jitendriya, aise apane pariNAma hoM to padma lezyA samajhanA caahiye| . (6) zukla lezyA kA lakSaNa- Artaraudra dhyAna ko chor3akara dharma aura zukladhyAna meM lIna, prazAMta citta, damitAtmA, samitivaMta, guptivaMta, upazAMta, jitendriya, ina guNoM se yukta, sarAga ho yA vItarAga, aise apane pariNAma hoM to zukla lezyA samajhanA caahiye| ina pariNAmoM kI avasthAoM kA anuzIlana kara tIna zubha lezyA ke pariNAmoM meM rahane kA prayatna karanA cAhiye aura 3 azubha lezyAoM ke pariNAmoM se yathAzakya dUra rahanA cAhiye / azubha lezyA meM azubha karma aura azubha AyuSya kA baMdha hotA hai tathA azubha lezyA ke pariNAmoM meM saMyama bhAva jyAdA samaya TikatA nahIM hai vaha asaMyama meM pariNata ho jAtA hai / isaliye tIna zubha lezyAoM kA sAdhaka jIvana meM atyadhika mahattva hai / saMyama ke mUlaguNa yA uttara guNa meM doSa lagAne vAlA sAdhaka tIna azubha lezyAoM ke lakSaNa meM vidyamAna ho to usakA saMyama naSTa ho jAtA hai vaha tatkAla asaMyama meM calA jAtA hai| / 24 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA nirdoSa saMyama kA pAlana karane vAle sAdhakoM ko 6hoM lezyA meM saMyama raha sakatA hai / avadhijJAna, manaHparyavajJAna, viziSTa labdhi Adi kI utpatti tIna zubha lezyAoM meM hI hotI hai / vaimAnika devoM meM utpanna hone vAle tiryaMca manuSyoM ke zubha lezyA hotI hai, azubha lezyAoM meM marane vAlA vaimAnika devoM meM nahIM jAtA hai / sAtavA~ guNasthAna bhI tIna zubha lezyAoM meM hI hotA hai / ata: pratyeka sAdhaka ko ye uparokta lezyAoM ke lakSaNoM ko sahI rUpa meM samajha kara anubhava meM le lenA cAhiye / nibaMdha-8 bhagavAna mahAvIra svAmI kI saMyama sAdhanA - AcArAMga sUtra ke nauveM adhyayana kA nAma 'upadhAna zruta' hai / isameM bhagavAna mahAvIra svAmI ke chadmastha avasthA ke saMyama paryAya meM Acarita vividha sAdhanAoM evaM tapa-upasarga Adi kA kiMcit saMkalana aura digdarzana hai / pUrA adhyayana gAthAmaya-padyamaya hai / isa adhyayana meM 4 uddezoM meM bhagavAna mahAvIra svAmI kA saMyama jIvana varNana isa prakAra hai- prathama uddezaka meM- saMyama grahaNa ke pUrva kA AcaraNa, saMyama grahaNa ke bAda kI sAdhanAe~, sAdhanA aura dharma saMbaMdhI siddhAMta, samiti gupti ke pAlana kI vidhiyA~ evaM devadUSya vastra grahaNa karane kA aura usake vyutsarjana-choDane kA varNana hai / dUsare uddezaka meM- saMyama ke vicaraNakAla meM nivAsa karane ke makAnoMzayyAoM kA, unameM hone vAle kaSTa upasargoM kA aura bhagavAna kI sahanazIlatA kA varNana hai / tIsare uddezaka meM- anArya kSetra meM vicaraNa kA, anArya logoM dvArA diye jAne vAle ghora romAMcakArI upasargoM kA aura bhagavAna kI zUravIratA kA varNana hai| cauthe uddezaka meM- bhagavAna kI anazana, UNodarI, rasa parityAga Adi tapasyAoM kA, gocarI kI gaveSaNA vidhiyoM kA, dhyAna karane kA aura apramAda kA arthAt pramAda (doSa sevana) nahIM karane kA varNana hai / 25 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA prazna-3 : zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI ne dIkSA kaba aura kisa taraha lI thI? uttara- bhagavAna ne hemaMtaRtu ke prAraMbha meM pravrajyA grahaNa karake vicaraNa kiyA thA / - hemaMte, ahuNA pavvaie rIyatthA // 1 // bhagavAna ne niSkramaNa ke pahale kucha adhika do varSa sacitta pAnI pIne kA tyAga kara diyA thA, ekatvavAsa meM rahe arthAt strIsaMga kA tyAga kiyA thA, zarIra kI sAra saMbhAla baMdha kara dI thI arthAta snAna, maMjana Adi aura zarIra saMskAra, vibhUSA Adi kA bhI do varSa sAdhika tyAga kiyA thaa| yaha prathama uddezaka kI gyArahavIM gAthA meM varNita hai / isI sUtra meM Age 24 veM bhAvanA adhyayana meM bhagavAna kI dIkSA vidhi kA tathA anya bhI bahuta varNana vistAra se hai / prazna-4 : tIrthaMkara vastra rakhate haiM ? usako upayoga meM lete haiM ? uttara- tIrthaMkara dIkSA grahaNa karate samaya indra dvArA pradatta eka devadUSya nAmaka vastra grahaNa karate haiM, rakhate haiM / tIrthaMkaroM kA yaha paramparAnugata dharma athavA AcArakalpa hotA hai ki ve usa indrapradatta vastra ko rakhate haiM kiMtu usakA upayoga nahIM karate / zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI ne usa vastra ko eka varSa aura eka mahIne taka rakhA thaa| phira usako vosirA diyA thA, pUrNatayA choDa diyA thaa| use choDane ke bAda prabhu acela rahe the / yahA~ para yaha vizeSa vicAraNIya hai ki bhagavAna ke jIvana varNana meM devadUSya ke atirikta kisI bhI upakaraNa kI carcA nahIM hai / mukha vastrikA aura rajoharaNa ye donoM saMyama jIvana ke upayogI evaM atyaMta Avazyaka upakaraNa haiM / sabhI gacchatyAgI, vastratyAgI acela sAdhaka bhI jinazAsana meM rahate hue yedo upakaraNa avazya rakhate haiN| bhagavAna ke viSaya meM Agama varNanoM meM mukhavastrikA, rajoharaNa rakhane kA varNana bhI nahIM hai aura nahIM rakhane rUpa spaSTa niSedha bhI kahIM nahIM hai| ina donoM upakaraNoM ke binA bhASAsamiti aura IryAsamiti kA samyak pAlana honA saMbhava nahIM hai apitu asaMbhava jaisA hI hai| isa vicAraNA ke kAraNa Ajakala ke vicAraka tIrthaMkaroM ke mukhavastrikA rajoharaNa do upakaraNa honA svIkAra karane kI pracArapatroM se carcA karate haiM |tiirthNkr ko svaliMga / 26 / Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA siddha meM ginA jAtA hai aura dravya se svaliMga kama se kama mukhavastrikA aura rajoharaNa hI hai| usake binA svaliMga kA koI paricaya nahIM hotA hai / kucha bhI upakaraNa nahIM honA to aliMga hotA hai athavA pUrNa acela to anya dharmI bhI hote haiM to unameM aura jaina sAdhu meM svaliMga anyaliMga kA aMtara kucha nahIM rahatA hai / svaliMga meM utkRSTa eka samaya meM 108 siddha ho sakate haiN| unameM tIrthaMkara bhI sAtha meM ho sakate haiM / bhagavAna RSabhadeva svAmI eka samaya meM 108 ke sAtha nirvANa prApta hue the jisameM airavata kSetra ke tIrthaMkara bhI sAmila karake gine gaye hai / __koI bhI sAdhu kevalI. ho jAne para mukhavastrikA aura rajoharaNa kA tyAga nahIM karatA hai, nahIM kara sakatA hai / ina donoM upakaraNoM ke binA cala bhI nahIM sakatA / yathAsamaya pramArjana nahIM karane vAle ko pApazramaNa kahA gayA hai aura khulle mu~ha bolanA to zakeMdra ke liye bhI sAvadha bhASA kahI gaI hai| tIrthaMkara saMyama jIvana meM aura kevala jJAna paryAya meM araboM kharaboM varSa bhI pravacana praznottara dete haiM usa samaya niraMtara mu~ha ke pAsa hAtha rakhanA bhI yogya yA upayukta nahIM lagatA hai| ata: donoM upakaraNoM ke hone kI nUtana vicArakoM kI vicAraNA khaMDana yogya nahIM apitu vicAraNIyaM, anuprekSaNIya avazya hai| sabhI tIrthaMkara grahaNa kiye aura rakhe gaye devadUSya vastra ko eka varSa ke bAda kabhI bhI vosirA dete haiN| bhagavAna mahAvIra svAmI ne eka varSa aura eka mahinA rakhane ke bAda sardI kI Rtu meM vihAra karate hue mArga meM yogya sthAna meM vastra ko vosirA diyA thA, paraTha diyA thaa| prazna-5 : bhagavAna mahAvIra ne vastra ko jaMgala meM paraTha diyA thA yA kisI brAhmaNa ko de diyA thA ? uttara- Agama ke isa varNana se spaSTa hai ki bhagavAna ne vihAra karate rAste meM eka varSa bAda usa vastra ko paraTha diyA, vosirA diyA / kisI ko dene ke liye yahA~ koI zabda nahIM hai / vastra ko choDane kA prasaMga, kathana hote hue bhI dene kI bAta yahA~ nahIM kI gaI hai / ataH hama Agama AdhAra se yaha nahIM kaha sakate, nahIM mAna sakate ki bhagavAna ne vastra phADakara brAhmaNa ke mAMgane para use diyA / kathA vistAra meM kaI bAteM kathAkAra vistRta banA dete haiM, ghaDa dete haiM, use zAstra jitanA 27 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA pramANabhUta mAnanA jarUrI nahIM hai / vAstava meM saMyama maryAdA meM gRhastha ko vastrAdi diye nahIM jAte / anAvazyaka ho to vosirA diye jAte haiM / bhagavAna ne apane sAdhanA jIvana kAla meM koI bhI saMyama maryAdA kA bhaMga nahIM kiyA thA / ata: bhagavAna ne AdhA devadUSya vastra brAhmaNa ko phADakara de diyA thA, aisA kathana Agama se viparIta hai, kalpita mAtra hai / isa adhyayana ke mUla pATha se aisA koI artha nikalatA bhI nahIM hai / ataH aisI kathAoM kI paraMparAe~ dhyAna meM A jAne ke bAda choDanI cAhiye, sudhAra lenI cAhiye / prazna-6 : saMyama vidhiyoM ke pAlana meM chagastha kAla meM bhagavAna ne kyA dhyAna rakhA thA ? uttara- (1) bhagavAna cha kAya ke jIvoM kA pUrNa dhyAna rakhate hue unakI tanika bhI virAdhanA na ho, isa taraha pratyeka pravRtti karate the / (2) ekAgracitta se sAmane maryAdita(puruSa pramANa) bhUmi dekhate hue Aju-bAju nahIM dekhate hue calate the / (3) striyoM se saMyukta sthAna meM Thaharane kA prasaMga A jAya to bhagavAna apane brahmacarya vrata meM sAvadhAna rahate the / (4) gRhastha logoM ke sAtha baiThakara bAtacIta karanA Adi atisaMparka kA tyAga karake dhyAna meM lIna rahate the / (5) rAste calate koI abhivAdana kare yA kucha, pUche to usakA kucha bhI uttara diye binA bhagavAna Age baDha jAte the| (6) saMkalpajA yA asaMkalpajA kisI prakAra kI hiMsA nahIM karate, nahIM karavAte / (7) AdhAkarmI(auddezika) AhAra pAnI, gRhastha kA vastra yA pAtra grahaNa nahIM karate aura saMkhaDI-baDe jImaNavAra meM bhikSArtha nahIM jAte the| (8) A~kho kI saphAI, zuddhi bhI nahIM karate aura zarIra meM khAja bhI nahIM khujalAte, niroga hote hue bhI bhagavAna sadA bhUkha se kama hI khAte the, koI bhI prakAra kI cikitsA nahIM lete the / (9) snAna, mAlisa, daMtamaMjana, zarIra mardana, vamana virecana kriyA Adi nahIM karate the arthAt zarIra kI zuzrUSA se bhagavAna mukta rahate the / (10) pazu, pakSI, bhikSAcaroM ko aMtarAya na paDe, isakA pUrNa pAlana karate hue grAmAdi me praveza kara vizuddha bhikSA grahaNa karate the evaM maMda gati se calate the| prazna-7 : zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI ne 12 varSa sAdhika | 28 Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA (sADe pA~ca mahInA)sAdhanA kAla meM kabhI sayana Asana kiyA thA? nidrA lI thI ? uttara- kathAgraMthoM evaM zrutiparaMparA meM aisA kahA jAtA hai ki- "bhagavAna mahAvIra svAmI ne sADhe bAraha varSa meM sayanAsana nahIM kiyA thA aura binA soye(pracalA nidrA kI apekSA bhagavAna ko kula milAkara anekoM bAra kI joDa karane para bhI) muhUrta bhara kI nidrA AI thI kiMtu bhagavAna ne saMkalpa pUrvaka sonA yA nidrA lenA nahIM kiyA thA / " AcArAMga ke isa adhyayana ke parizIlana se yaha jJAta hotA hai ki kathAgraMthoM Adi kI aisI ekAMtika dhAraNA Agama sApekSa nahIM hai / artha bhrama tathA bhakti, atizayokti se cala paDI hai / isa adhyayana ke dUsare uddezaka kI pA~cavIM gAthA meM kahA gayA hai- NiI pi No pagAmAe sevai, bhagavaM utttthaae| jaggAvai ya appANaM, isiM sAI Asi apaDiNNe // 5 // bhAvArtha- bhagavAna(prakAma) atyadhika nidrA kA sevana nahIM karate the| zIghra uThakara(sAvadhAna hokara) AtmA ko jAgRta kara lete the| lambe sone ke Agraha binA arthAt Avazyaka lagane para thoDA so jAte the, leTa jAte the| uThane para bhI nidrA se pUrNa mukti pAne ke liye bhagavAna koIka bAra rAtri meM bAhara nikalakara thoDI dera caMkramaNa kara lete the arthAt bhramaNa kara lete the / (aisA gAthA-6 meM kahA gayA hai)| tAtparya yaha hai ki zramaNa bhagavAna mahAvIra sAdhanA kAla meM adhikatama dravya se aura bhAva se jAgRta rahate the, atyadhika nidrA nahIM lete the aura lambe samaya ke saMkalpa se nahIM sote the arthAt kucha nidrA kA sevana bhI kara lete the aura kucha so bhI jAte the / kiMtu sAmAnya mAnava svabhAva ke anusAra pA~ca-sAta ghaMTe pUrNa sonA yA nidrA lenA Adi nahIM karate the| zarIra svabhAva se svata: kabhI nidrA A jAtI to zIghra jAgRta ho jAte evaM kabhI vizrAma kI AvazyakatA mahasUsa hotI to thoDA sA sayana bhI kara lete the| isa prakAra ke spaSTa Agama varNana ke hone se kathA graMthoM kI atizayokti yukta kathana ke Agraha ma nahIM paDanA caahiye| prazna-8 : isI adhyayana ke cauthe uddezaka meM kahA hai ki / 29 / Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA bhagavAna ne chadmastha kAla meM eka bAra bhI pramAda kA sevana nahIM kiyA thA, isakA kyA tAtparya hai ? uttara- usa paMdrahavIM gAthA meM bhAvapramAda kI apekSA kathana hai ve bhAvapramAda bhI usI gAthA meM sUcita kiye gaye haiM / akasAI, vigaya gehI, saddarUvesu amucchie jhAI / chaumatthe vi parakkamamANe, No pamAyaM saI pi kuvvitthA // 15 // bhAvArtha- bhagavAna mahAvIra svAmI kaSAya rahita hokara, zarIrAdi para gRddhi bhAva se rahita hokara evaM zabda rUpa Adi viSayoM meM mUrchA cAhanA se rahita hokara Atma dhyAna meM rahate the / isa prakAra bhagavAna ne chadmastha kAla meM saMyama tapa meM parAkrama karate hue kabhI bhI saMyama meM pramAda arthAt doSa sevana nahIM kiyA thA / tapa saMyama meM, niyama upaniyama meM yA bhAva zuddhi-pavitratA meM kabhI kisI bhI prakAra kA pramAda(doSa sevana) nahIM kiyA thA / isa gAthA meM sone yA nidrA lene kA prasaMga spaSTa hai bhI nahIM aura samajhanA bhI nahIM caahiye| kyoM ki aisAM samajhane se artha bhrama kA doSa aura pUrvApara virodha doSa hotA hai| isa adhyayana ke dUsare uddezaka kI pA~cavIMchaTThI gAthA ko najara meM rakhate hue isa cauthe uddezaka kI paMdrahavI gAthA kA aisA sahI evaM prasaMga saMgata artha karanA hI upayukta hotA hai / prazna-9 : bhagavAna ne sAdhanA kAla meM kyA-kyA tapa kiye the ? uttara- AcArAMga sUtra ke isa nauMveM adhyayana ke varNana anusAra bhagavAna mahAvIra svAmI ne bAhya aura AbhyaMtara tapa isa prakAra kiye the- (1) AhAra kI mAtrA(khurAka yA bhUkha) se kama khAnA, auSadha tyaag| (2) ThaMDI evaM garmI kI AtApanA / (3) bhAta(odana), borakUTA uDada(ke bAkule) ina tIna khAdya padArthoM se ATha mahine taka nirvAha kiyA thA arthAt tIna padArthoM meM se koI padArtha mile to lenA, aisA abhigraha kiyA thA / (4) sAdhanA kAla meM bhagavAna ne kabhI ardha mAsakhamaNa, kabhI mAsakhamaNa, kabhI sAdhika do mAsa kI tapasyA yAvat kabhI cha: mahIne kI anazana tapasyA kI thii| ye sabhI tapasyA bhagavAna ne cauvihAra kI thI arthAt garma pAnI kA bhI tapasyA meM sevana nahIM kiyA thA / (5) amanojJa, nIrasa, ucchiSTa aise(anna glAna) AhAra kA bhI / 30 Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA kabhI sevana karate the arthAt logo ke khAne ke bAda bacA khucA tathA anya zramaNa bhikSu jise lenA bhI nahIM cAhe vaisA pheMkane yogya AhAra bhI bhagavAna kabhI grahaNa kara saMtoSa karate the arthAt vaha AhAra saMyama ke kisI niyama se ayogya nahIM hotA kiMtu mana ko yogya nahIM laga sakatA aura kabhI zarIra ko bhI yogya nahIM ho sakatA, aise AhAra kA prazasta pariNAmoM se sevana karate the| aise ucca sAdhakoM ko azAtA vedanIya kA saMyoga na hone se vaha amanojJa AhAra bhI sahI rUpa meM pariNata ho jAtA hai / ] (6) kabhI bhagavAna belA, telA, caulA, paMcolA Adi tapasyAe~ karate the; ve bhI kevala karma nirjarA hetu karate the / (7) kabhI saMskArita, kabhI rUkhAsUkhA, kabhI ThaMDA AhAra grahaNa karate the| kabhI purAne uDada, kabhI nisvAdu, kabhI nissAra- pauSTika tattva rahita, aise halkI jAti ke padArthoM kA AhAra grahaNa karate the| yahA~ ThaMDe AhAra se TIkAkAra zrI zIlAMkAcAryane 'do tIna dina ke AhAra' ko grahaNa karate the, aisA bhI artha kiyA hai| kSetra, kAla mausama kI anukUlatA ho to khAdya padArtha aneka dina bhI yogya (khAne lAyaka) raha sakate haiM aura gRhastha loga viveka se rakhate bhI haiM, khAte bhI haiM / ata: kisI bhI padArtha ke bigaDane ke liye koI samaya kA ekAMtika niyama nahIM kahanA cAhiye / derAvAsI logoM ne aise kaI ekAMtika niyama khAdya padArthoM ke liye kalpita karake unakA siddhAMta kAyama kara asatprarUpaNA graMthoM ke nAma se zaru karI hai, jo Agama varNanoM kI upekSA karane vAlI evaM pUrva mahApuruSoM kI AzAtanA karAne vAlI hai / 22 abhakSya kI saMkhyA bhI aise hI aneka doSoM se mizrita hai / (8) bhagavAna sthira khaDe rahakara yA baiThakara dhyAna karate the| jisameM Atma ciMtana ke atirikta tattvaciMtana yA loka svarUpa ciMtana bhI karate the| prazna- 10 : sAdhanA kAla meM bhagavAna ne kauna kauna se parISaha . upasarga sahana kiye the ? uttara- (1) saMyama grahaNa karane ke anaMtara bhagavAna ne cAra mahInA Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA sAdhika aneka choTe trasa prANiyoM dvArA hue trAsa ko sahana kiyaa| dIkSA grahaNa ke pUrva bhagavAna ke zarIra para lagAye gaye sugaMdhI dravyoM kI suvAsa ke kAraNa ye jantu Akara bhagavAna ke zarIra para ghUmate the aura koI ruSTa hokara kATa lete the| bhagavAna una jIvoM ko haTAne kA saMkalpa bhI nahIM karate the / (2) bhagavAna vastra rahita(nagna) rahate the aura calate samaya A~khoM ko eka kSetra avagraha (puruSa pramANa) meM sthira, ekAgra rakhakara calate the / aisI cAla aura nirvastratA ke kAraNa kutUhala prakRti ke bAlaka bhagavAna ke pIche ho jAte yA anya bAlakoM ko bulA-bulA kara dikhAte ki- are ! yaha kyA AyA hai ? bhagavAna una baccoM ke kolAhala ko samabhAva aura apanI jJAna kI mastI se pAra kara lete the / : (3) kaI jagaha bhagavAna ke Thaharane ke bAda vahA~ striyA~ bhI Akara raha . jAtI aura ve kaI prakAra se anukUla parISaha rUpa pravRttiyA~ bhI krtii| bhagavAna baDe viveka se unakI upekSA karake Atma dhyAna meM lIna bana jAte the / (4) kabhI bhagavAna apane dhyAna mauna ke kAraNa kisI ke abhivAdana . (vinaya-anunaya)ko svIkAra nahIM karate the / taba koI puNyahIna loga gusse meM Akara bhagavAna ko mArapITa(DaMDoM se) bhI kara dete the aura lahuluhANa bhI kara dete the| . (5) dussaha kaSTa hone para bhI unheM bhagavAna samabhAva se pAra kara lete the aura kabhI bhagavAna ke vizrAMti sthAna meM yA usake atyaMta nikaTa sAmane nRtya, gIta, vAjiMtra, daMDayuddha, muSTiyuddha evaM paraspara vArtAlApa Adi kAryakrama aura prasaMga upasthita ho jAte to bhagavAna kisI bhI prakAra kA zoka-harSa nahIM karate the / unako dekhane sunane kI cAhanA bhI nahIM karate the| (6) sardI ke mausama meM jaba loga agni tApate, vastra kambaloM kA upayoga karate, vaisI ati kaSTakArI hemaMta Rtu meM bhagavAna khulI zAlAoM meM Thaharakara bhI nirvastra rahakara zIta ko sahana krte.| usameM bhI kabhI hAtha pasAra kara-phailAkara khaDe hokara kAyotsarga karate aura kabhI rAtri meM makAna se bAhara nikalakara khulle meM dhyAna kara zIta / 32 / Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amama nibaMdhamAlA parISaha sahana karate the| kiMtu hAthoM ko chAtI ke pAsa baMdhe rakhakara sardI se kabhI ThiThurate nahIM the / (7) bhagavAna jina makAnoM meM Thaharate the, rAtri nivAsa karate the; vahA~ sarpa, cUhe, camagAdaDa, macchara Adi pazu pakSiyoM ke kaSTadAyaka upasarga hote the| paradArasevI ghumakkaDa loga, kotavAla, paharedAra, grAmarakSaka tathA grAmINajanoM ke dvArA, striyoM ke dvArA akele aura nirvastra bhagavAna ko aneka prakAra ke upasarga Ate the / deva saMbaMdhI upasarga bhI Ate the; ina sabhI anukUla aura pratikUla kaSTa upasargoM ko bhagavAna rati-arati (harSa-zoka)se mukta hokara samabhAva se sahana karate hue Atma ramaNatA meM lIna rahate the / (8) bhagavAna kucha samaya anArya kSetra meM gaye the / vahA~ kSetrIya aura vyaktIya aneka bhISaNa kaSToM ko bhagavAna ne sahana kiye / yathA- vahA~ AhAra bhI atyaMta rUkSa milatA thaa| vahA~ ke loga bhagavAna ke zarIra ko nakhoM se lUSita kara dete the / kuttoM se rakSA karanA to dUra kiMtu chU chU karake kuttoM ko kATane kI preraNA karate the / anya saMnyAsI lAThI, daMDa rakhakara calate the to bhI unheM kutte kATa lete the| aise krUra kuttoM ke upadrava yukta kSetroM meM bhI bhagavAna kuttoM se kisI prakAra kA apanA bacAva kiye binA apanI mastI se calate the / zarIra kA mamatva choDakara zarIra meM kAMTe ke samAna khaTakane vAle aise ghora kaSToM ko saMgrAma ke agrabhAga meM gaye hAthI ke samAna bhagavAna sahana karate the| (9) anArya kSetra meM kaI bAra rAtri nivAsa ke liye gA~va bhI nahIM milate aura kabhI to koI gA~va ke bAhara se hI bhagavAna ko hakAla dete thecale jAo isa gA~va meM Ane kI jarUrata nahIM haiM, anyatra kahIM bhI cale jaao| (10) kaI bAra vahA~ bhagavAna ko DaMDe, muSTi, bhAle Adi se mArA gyaa| kabhI mAMsa kATa liyA gayA, kabhI camaDI ko cimaTI dvArA upADa liyA gyaa| koI pITate, koI dhUla uchAlate, koI khaDe rahe bhagavAna ko pIche se pakaDa kara U~ce uThAkara paTaka dete / koI baiThe hue bhagavAna ko dhakkA mArakara Asana se alaga dUra kara dete / ina sabhI kaSToM ko bhagavAna ne anArya bhUmi meM nizcala bhAvoM se sahana kiye / vAstava meM / 33 / Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA bhagavAna apane mahAna karmoM kI nirjarA ke liye, apanI kSamatA ko dekhakara hI anArya bhUmi meM vicaraNa karane gaye the / sAmAnya rUpa se sAdhuoM ko akAraNa aise anArya kSetroM meM jAne kA Agama meM niSedha kiyA gayA hai / kyoM ki sAmAnya tayA koI bhI zramaNa itanA dhairya rakhane meM samartha nahIM ho sakatA: jisase vaha apanI saMyama samAdhi meM nahIM raha pAe, aisI saMbhAvanA rahatI hai| prazna-11 : bhagavAna ke kAnoM meM kIle Thoke gaye Adi kyA isa adhyayana meM hai ? uttara- kAnoM me kIle, pA~voM me khIra pakAnA, caMDakozika sarpa, teraha abhigraha, saMgamadeva Adi vividha aneka upasarga kathA graMthoM meM hai / unhIM ke AdhAra se pracalita hai / ye saba varNana isa adhyayana meM nahIM hai aura anya AgamoM meM bhI nahIM hai / una ghaTanAoM kA vistAra tIrthaMkara cAritra se jAnanA cAhiye / ve ghaTanAe~ Agama ke kisI bhI tattva se bAdhaka nahIM hoM aura anAvazyaka atizayokti vAlI na ho to unheM svIkAra karane meM yA mAnane meM koI Apatti nahIM samajhanI caahiye| prazna-12 : bhagavAna sAdhanA kAla meM vastra rahita hone se kyA sadA gA~va yA nagara Adi ke bAhara dUra hI Thaharate the ? uttara- bhagavAna mahAvIra svAmI. chadmastha kAla meM yA kevala jJAna prApti ke bAda tathA bhagavAna ke anya zramaNa nagara yA grAma ke bAhara hI rahe, aisA ekAMta niyama nahIM samajhanA cAhiye / .. bhagavAna sAdhanA kAla meM bhI grAma nagara ke madhya evaM bAhara donoM hI sthAnoM meM Thaharate the aura kevalajJAna ke bAda bhI sAdhuoM kI saMkhyA adhika hone se bAhara bagIcoM meM Thaharate the / phira bhI aMtima cAturmAsa nagara ke bhItara kiyA thA, kaI bAra bastI ke nikaTa Thaharate the aura kabhI upanagaroM meM bhI Thaharate the| eka bAra bhagavAna sakaDAla zramaNopAsaka kI kuMbhakArazAlA meM Thahare the / __isa adhyayana ke dUsare uddeze kI gAthA dUsarI aura tIsarI ka anasAra sAdhanA kAla meM bhagavAna-khale ghara, sabhAbhavana, pyAU, dukAnoM, baDhaI-luhAra kI karmazAlAoM, ghAsa parAla ke puMja yukta makAno, 34 Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA jhoMpaDiyoM, musAphirakhAnoM arthAt dharmazAlAoM, bagIcoM ke makAnoM meM kaI bAra Thahare the / kabhI grAmoM meM nagaroM meM bhI bhagavAna Thahare the / kabhI smazAna, khaNDahara aura vRkSa ke nIce bhI Thahare the / isa prakAra bhagavAna kI zayyAe~ arthAt nivAsa karane ke sthAna yahA~ zAstra meM batAye gaye haiN| bhagavAna ke cAturmAsa kA kucha varNana bhagavatI sUtra meM hai tadanusAra bhI nagarI ke aMdara bhagavAna ne sAdhanA kAla meM cAturmAsa kiye the| ata: jo loga yaha kahate haiM ki "pahale jaina zramaNa jaMgaloM meM aura nagaroM ke bAhara Thaharate the, phira dhIre dhIre DhilAI A jAne se gA~voM, nagaroM ke aMdara Thaharane laga gaye haiM " yaha Agama ke apUrNa jJAna se apane ko paMDita mAnane kI bhramaNA kA pariNAma hai, Agama aisa ekAMta prarUpaNA vAle nahIM haiN| nibaMdha-9 paMDita maraNa ke tIna prakAra (1) bhaktapratyAkhyAna paMDita maraNa :-kisI bhI prakAra ke anubhava jJAna yA anumAna jJAna se jaba yaha AbhAsa ho jAya, samajha meM A jAya ki aba jIvana kA samaya adhika nahIM hai, aMtima samaya nikaTa A pahu~cA hai, taba AhAra pAnI kA tyAga karanA, zArIrika kriyAoM ke atirikta samasta pravRttiyoM kA tyAga karanA, zramaNopAsaka ko samasta sAvadha kAryoM kA tyAga karanA hotA hai / samasta jIvoM ke prati vaira virodhabhAva ko dUra kara kSamA bhAva, samabhAva upasthita karanA hotA hai / Atma pariNAmoM ko samasta jIvoM ke prati samajhapUrvaka pUrNa .pavitra banAnA hotA hai / jIvana meM hue apane viziSTa doSoM kA, galata kAryoM kA aura vratabhaMga ke prasaMgo kA smaraNa kara, unakI AlocanA prAyazcita karanA hotA hai / doSoM ko saMkhyA adhika ho to punaH naye rUpa se vratAropaNa karanA hotA hai arthAt punaH mahAvrata yA vratoM ke paccakkhANa kA uccAraNa kara svIkAra karanA hotA hai / phira zarIra ke prati mamatva choDa kara, deha aura AtmA kI bhinnatA kA ciMtana sadA upasthita rakhate hue dharma dhyAna ke ciMtana meM hI lage rahanA Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA .. hotA hai| anya kisI bhI ciMtana ko apanA viSaya nahIM banAnA hotA hai / zArIrika kaSTa yA koI vyAdhi ho to bhI parama zAMti se sahana karate hue zAMta prazAMta mudrA meM hI rahanA hotA hai / isa prakAraM kA bhaktapratyAkhyAna nAmaka paMDita maraNa, kabhI bhI, kahIM bhI, koI bhI vyakti mRtyu samaya nikaTa jAnakara kaSAya rahita pariNAmoM meM svIkAra kara sakatA hai| (2) iMginI maraNa anazana :-viziSTa kSamatAsaMpanna sAdhaka iMginI maraNa nAmaka dUsare prakAra kA anazana svIkAra karate haiM / isa anazana vidhi meM anya ke dvArA kisI bhI prakAra kI zarIra paricaryA, sevA suzrUSA nahIM lI jAtI hai, anyatra gamanAgamana bhI nahIM kiyA jAtA hai| sImita 5-25 phuTa Adi kSetra meM yA kamare meM svayaM uThanA, baiThanA, ghUmanA Adi kara sakatA hai| zarIra ko dabAnA khujalAnA svayaM kara sakatA hai / bAhya lepa yA auSadha-upacAra bhI nahIM kara sakatA / bhakta pratyAkhyAna rUpa prathama anazana kI apekSA isameM ye vizeSatA hotI hai| bhakta pratyAkhyAna vAlA bhI ina niyamoM kA pAlana kara sakatA hai kiMtu usameM ye niyama pAlana Avazyaka nahIM hote haiM / (3) pAdapopagamana anazana :-isa anazana ko svIkAra karane vAlA malamUtra tyAga kI pravRtti ke liye halana-calana yA gamanAgamana karatA hai| usake atirikta dina-rAta eka hI kisI sayana Asana se sthira nizceSTa jaisA rahatA hai / mauna pUrvaka, dhyAnapUrvaka, zArIrika kaSTa yA upasarga ko sahana karatA hai / yadi sevA meM anya zramaNa ho to ve bAhya surakSA kA dhyAna rakhate haiM / yadi akelA hI hai to pazu Adi kisI ke kucha bhI karane para nizceSTa jaise hI dharma dhyAna meM lIna rahatA hai / yaha anazana sAdhanA kA aMtima aura utkRSTa darjA hai / isa anazana ko dhAraNa karane vAle kI kSamatA aura dhairya apAra hotA hai| zeSa niyama bhaktapratyAkhyAna vAle to hote hI haiM / yaha anazana ghara meM yA gA~va-nagara meM nahIM hotA, jaMgala meM yA pahADoM para kiyA jAtA hai / bhaktapratyAkhyAna ke sabhI niyama vidhAna to iMginImaraNa aura pAdapopagamana meM hote hI haiM, usake atirikta ina donoM anazanoM kI kucha vizeSatA hotI hai, jo Upara batAI gaI hai| 36 Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA tIna manoratha ciMtana evaM saMskAra :-ThANAMgasUtra ThANA-3 ke anusAra pratyeka AtmalakSI sAdhu-sAdhvI aura zrAvaka-zrAvikAoM ko pratidina tIna manoratha kA ciMtana karanA hotA hai, jo ki AtmA ke liye mahAna nirjarA mahAna mukti kA hetu batAyA gayA hai / tadanusAra gRhastha aura zramaNa donoM prakAra ke sAdhakoM ko sadA apanI cAhanA, manogata saMkalpa aura aMtaraMga AtmapukAra se apane ko pUrNa abhyasta aura saMskArita karate rahanA hotA hai ki jaba kabhI AyuSya kI samApti aura maraNa kA avasara Ane kA kiMcit bhI saMketa yA anubhava ho jAya to maiM avilaMba nirNaya ke sAtha, saMlekhanA saMthArA aura AjIvana anazana svIkAra kara, svayaM icchApUrvaka kaSAya bhAvoM se alaga haTa kara, ArtadhyAna raudradhyAna rUpa azubha dhyAnoM se rahita hokara, mAtra dharmadhyAna ke saMkalpa aura pravRtti meM apane usa avazeSa jIvana ko lagA dU~ aura aMtima zvAsa taka unhIM dharmamaya pariNAmoM meM, Agama AjJAoM ke anusAra hI AtmA ko bhAvita karatA huA paMDitamaraNa ko prApta kruuN| isa prakAra ke manoratha kA ciMtana karate hue sAdhaka ke saMskAra itane dRDha bana jAte haiM ki svapna meM bhI mRtyu sAmane dikhe to vaha tatkAla AjIvana anazana kA pratyAkhyAna karane se vaMcita nahIM rahatA hai / isa prakAra pratyeka sAdhaka kA parama kartavya hai ki ThANAMga sUtra kathita manoratha se apane ko saMskArita, bhAvita karate rahanA cAhiye / dUsarA viveka kartavya yaha hai ki jaba kabhI bhI acAnaka mRtyu nikaTa dikhe, zarIra kitanA bhI sazakta ho, AjIvana anazana yA sAgArI anazana karane kI sAvadhAnI aura saMskAroM ko tarotAjA rakhanA cAhiye / tIsarA viveka kartavya yaha hai ki jaba zarIra kI kSamatA kSINa ho jAya, kisI bhI prakAra ke kArya meM zarIra sAtha na de sake, yA aneka rogoM se AkrAMta ho jAya athavA vRddhAvasthA se ghira jAya, aise samaya meM sAdhaka ko jIvana kI AzAvAditA choDakara himmata ke sAtha Atma kSamatA ko sthira, kendrita karake AdhyAtma jJAna ke saMskAroM ko upasthita karake, AjIvana anazana svIkAra karane kA nirNaya kara lenA cAhiye / saMlekhanA prAraMbha kara, tapa kA abhyAsa baDhAkara saMthArA svIkAra karanA cAhiye / jIvana ke aMta taka jIvana kI AzA se Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA DaoNkdaroM aura ilAjoM meM aMtima jIvana ko kharAba nahIM karanA caahiye| anazana vidhi viveka :-isa AThaveM adhyayana ke chaThe, sAtaveM aura AThaveM tInoM uddezaka meM aisA nirdeza kiyA gayA hai ki jaba zarIra apane dhArmika evaM vyAvahArika Avazyaka kAryoM meM sAtha na de, taba sAdhaka saMlekhanA prAraMbha kara kramazaH AhAra ghaTAve, tapasyA kA abhyAsa baDhAve aura kaSAyoM ko kRza, maMda, maMdatama karatA jAve, aisA karate hue jaba kabhI bhI mRtyu kA, jIvana samApti kA samaya atyaMta nikaTa lageM, taba pUrNa rUpeNa AjIvana anazana svIkAra kara lenA cAhiye / / acita, nirjIva aura harIghAsa yA vanaspati se rahita, zAMtaekAMta sthAna kI pratilekhanA karanI cAhiye / sUkhe ghAsa kA bichaunA karanA cAhiye / laghunIta, baDInIta(mala-mUtra) tyAgane yA paraThane kI bhUmi ko dekha lenA cAhiye / kyoM ki saMthAre meM acita, nirdoSa jIva rahita bhUmi meM hI mala-mUtra kA visarjana kiyA jAtA hai / dhairya se bhUkha, pyAsa, kaSTa, upasarga sahana karanA hotA hai aura manuSya yA deva saMbaMdhI AgAmI sukhoM kI cAhanA, AkAMkSA nahIM karanI hotI hai arthAt kisI prakAra kA niyANA(nidAna) nahIM karanA cAhiye / nibaMdha-10 kSamApanA bhAva aMtara hRdaya kA Avazyaka bRhatkalpa sUtra, udde.4, sUtra-30 tathA udde-1, sUtra-34 / vyavahAra sUtra udde.-7, sUtra-11, 12 ] kSamApanA kA dhArmika jIvana meM itanA adhika mahatva hai ki yadi kisI ke sAtha kSamApanA bhAva na Ae aura nArAjI bhAva laMbe samaya taka cAlu rahe, aise bhAvoM meM kAla dharma prApta ho jAya to vaha virAdhaka ho jAtA hai| __yaha kSamApanA, dravya evaM bhAva ke bheda se do prakAra kA hai-(1) dravya se- yadi kisI ke prati nArAjagI kA bhAva yA roSabhAva ho to use pratyakSa meM kahanA ki- 'maiM Apako kSamA karatA hU~ aura Apake prati prasanna-bhAva dhAraNa karatA huuN|' yadi koI vyakti kisI bhI bhUla ke kAraNa rUSTa ho to usase kahanA ki- 'merI galatI huI Apa kSamA / 38 Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA kareM, punaH aisA vyavahAra nahIM kruuNgaa|' (2) bhAva se- zAnti saralatA evaM namratA se apane hRdaya ko pUrNa pavitra evaM zAMta banA lenA caahie| isa prakAra bhAvoM kI zuddhi evaM hRdaya kI pavitratA ke sAtha vyavahAra se kSamA karanA aura kSamA mAMganA yaha pUrNa kSamApanA vidhi hai| paristhitivaza aisA sambhava na ho to bRha. u.-1, sU.-34 ke anusAra svayaM ko pUrNa upazAMta kara lene se bhI ArAdhanA ho sakatI hai, kintu yadi aMtara hRdaya meM zAnti, zuddhi na huI ho to bAhya vidhi se saMlekhanA, 15 dina kA saMthArA aura kSamApanA kara lene para bhI ArAdhanA nahIM ho sakatI hai, aisA bhagavatI sUtra za.-13, u.-6 meM Aye abhIcikumAra ke varNana se spaSTa hotA hai| ataH svayaM ke aMtara hRdaya kI zuddhi, upazAMti evaM kaSAya kaluSa bhAvoM kI yA nArAjI ke bhAvoM kI pUrNa nivRtti honA paramAvazyaka hai| aisA hone para hI dravya bhAva se paripUrNa kSamApanA ho sakatI hai| __Aja ke pariprekSya meM sAdhu-sAdhvI evaM zrAvaka-zrAvikA gaccha bheda ho jAne para apane hI vibhakta sAdhu-sAdhviyoM ke prati aura zrAvaka-zrAvikAoM ke sAtha kabhI bhI kSamAbhAva dhAraNa nahIM karate haiN| sadA rAga-dveSa, mere tere kI gAMTha bA~dha kara rakhate haiM / samAna samAcArI aura sAdhupanA hote hue bhI mere tere ke nAma se susAdhu ko bhI guru mAnate hI nahIM apitu ghRNA, niMdA, dveSa, alagAva, darzana nahIM karanA, sevA nahIM karanA, gocarI kI bhAvanA nahIM karanA, vyAkhyAna nahIM sunanA, makAna-sthAnaka meM nahIM Thaharane denA Adi durvyavahAra jiMdagIbhara karate rahate haiM / aisA kaSAya, anamanA vyavahAra tathA nArAjI sadA ke liye sthira rakhate haiM, kabhI bhI kSamApanAbhAva hRdaya meM lAne kA nahIM hotA hai / aisA karane vAle sabhI sAdhu-sAdhvI evaM zrAvaka zrAvikA apane ko kitanA hI utkRSTa AcArI mAne parantu vAstava meM ve sabhI samakita se bhI bhraSTa rahate haiM, ve kabhI samakita ke bhI ArAdhaka nahIM ho sakate, abhicikumAra ke samAna / ... sAra yaha hai ki aMtara hRdaya meM kisI bhI vyakti ke prati nArAjI ke bhAva nahIM rahane cAhiye aura jo bhI nArAjI ke bhAva 39 Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ Agama nibaMdhamAlA kisI kAraNa se Aye hoM use samabhAvoM meM badala denA atyaMta jarUrI hotA hai| anyathA dUsare dina sAdhupaNA nahIM rahatA hai, pakkhI nikala jAya to zrAvakapanA nahIM rahatA hai aura saMvatsarI nikala jAya to samakita bhI nahIM rahatI hai aura una bhAvoM meM AyuSya pUrNa ho jAya to mithyAtvI kI gati hotI hai| yoM bhI jo susAhuNo guruNo nahIM mAna kara mama samudAyo guruNo yA amuka muni samudAyo guruNo mAnane laga jAte haiM unakI samakita bhI saccI nahIM rahatI hai| kyoM ki una samudAyoM kA AMcAra jo vibhakta hone ke pahale thA vahI vibhakta hone ke bAda hai phira bhI eka dUsare ke prati ghRNA napharata rakhate haiN| . vAstava meM jo sAdhaka apanI dharmakaraNI kI ArAdhanA karanA cAhate haiM, dharmadhyAna puruSArtha ko mokSa mArga meM saphala banAnA cAhate haiM, unheM kisI pakSa samudAya ke Agraha meM paDe binA sabhI AcAraniSTa zramaNa zramaNiyoM kI zuddha bhAvapUrvaka sevA satsaMga karate rahanA caahiye| apane mAnasa ko pratyeka sAdhaka ke prati pavitra aura udAra rakhanA cAhiye / kyoM ki jo bhI mere tere ke pakSa se rAgadveSa meM paDeMge, susAdhu ko bhI guru buddhi se nahIM dekha kara mere tere kI dRSTi se dekheMge unakI sArI dharmakaraNI utkRSTAcAra binA ekaDe kI mIDiyoM ke jaisA binA kImata kA raha jAyegA ve eka kadama bhI mokSamArga meM Age bar3hane vAla nahIM hai| nibaMdha-11 jaina siddhAMta aura vartamAna jJAta duniyA __ jaMbUdvIpa prajJapti sUtra meM evaM jIvAbhigama sUtra meM bhUmi bhAga saMbaMdhI vistRta varNana hai / jaMbUdvIpa prajJapti sUtra meM eka hI dvIpa kA sarala evaM paripUrNa varNana hai| isakA upayoga pUrvaka evaM ciMtana yukta adhyayana kara lene para mastiSka meM isa kSetra kA paripUrNa nakzA sAkSAta citrita sA ho jAtA hai| jisase dakSiNa se uttara arthAt bharata se airavata taka, pUrva se pazcima sampUrNa mahAvideha kSetra evaM madhya meru sudarzana maMdara parvata / 40 Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA Adi nadI, parvata, kSetra, draha, kUTa, bhavana, puSkaraNiyA~, prAsAdAvataMsaka Adi A~khoM ke sAmane zrutajJAna ke rUpa meM pratyakSa ho jAte haiN| prazna- isa zrutajJAna ke anaMtara yaha prazna svAbhAvika hotA hai ki vartamAna pratyakSIbhUta pRthvI aura saiddhAMtika pRthvI ke jJAna kA sumela kisa taraha hotA hai ? samAdhAna- isake liye sAmAdhAna isa prakAra samajhanA caahiye| Aja ke vaijJAnika sAdhana evaM vaijJAnika mantavya kucha sImita hI hai| ataH usake anusAra hI unakA bodha evaM gamanAgamana ho sakatA hai| gamanAgamana kSamatA ke abhAva meM avazeSa sampUrNa kSetra ajJAta hI rahate haiN| vizAla kSetroM kA apratyakSIkaraNa kyoM ? :- Aja hama dakSiNa bharata kSetra ke prathama madhya khaMr3a ke kisI sImita bhUmi kSetra meM avasthita haiM / lavaNa samudrIya praviSTa jala ke kinAre haiM / yoM bharata kSetra tIna dizAoM meM laMvaNa samudra se evaM usake praviSTa jala se ghirA huA hai / vaha samudrI jala saikar3oM yA hajAroM mAila jAne para A hI jAtA hai| hamArI uttarI dizA hI samudrI jala se rahita haiM / isa dizA meM parvata yA samabhUmi hai| kintu uttara meM bhI 9-10 lAkha se kucha adhika mAila jAne para vaitADhya parvata do lAkha mAila kA U~cA hai| ataH itanA U~cA jAkara phira uttara dizA meM Age jAnA Aja kI mAnavIya yAMtrika zakti se bAhara hai aura jambUdvIpa ke varNita sAre kSetra parvata Adi vaitADhya parvata ke bAda hI uttara meM hai| ataH unakI jAnakArI evaM pratyakSIkaraNa cakSugamya honA asaMbhava sA ho rahA hai| dakSiNa bharata kA bhI apratyakSIkaraNa kyoM? :- zAzvata gaMgA-sindhu nadiyeM, mAgadha, varadAma, prabhAsa tIrtha, siMdhu devI kA bhavana Adi evaM donoM guphA ke dvAra to isI khaMDa meM haiN| phira bhI ina sthaloM kA pratyakSIkaraNa Aja ke mAnava ko nahIM ho rahA hai, isakA kAraNa bhI yaha hai ki (1) vaijJAnikoM dvArA ukta sthAnoM ke AgamIya varNana ko samajha kara sahI kSetrIya nirNaya nahIM kiyA jAtA hai| (2) ina sthAnoM ke aura hamAre nivAsa kSetra rUpa jJAta duniyA ke bIca meM yadi vikaTa parvata yA jalIya bhAga ho gayA ho to bhI vahA~ pahu~ca pAnA kama saMbhava hai| (3) hamAre nivAsa kSetra se ukta sthaloM kI dUrI kA kSetra bhI - Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA gamanazakti se atyadhika ho to bhI pahu~cA nahIM jA sakatA hai| sambhavataH tIna tIrtha to jalabAdhakatA se agamya ho jAne kI sthiti meM hai| isake atirikta ye uparokta sabhI sthAna hamAre isa nivAsa kSetra se ati dUrastha hai| hamArI vartamAna duniyA~ Agamika vinItA-ayodhyA, vArANasI, hastinApura Adi ke pAsa kI bhUmi hai| ataH yaha prathama khaMr3a kA madhya sthAnIya bhUmi bhAga hai jo Agamika dRSTi se 3-4 yojana pramANa hI hai| isa sthAna se zAzvata yojana kI apekSA-mAgadha tIrtha evaM prabhAsa tIrtha kramaza:pUrva aura pazcima meM 4874 yojana hai| varadAma tIrtha dakSiNa meM 114 yojana hai| donoM zAzvata nadiyoM kA eka nikaTatama hissA 1000 yojana hai| guphAe~ 1250 yojana hai / eka yojana amuka apekSA se 8000 mAila kA svIkArA gayA hai| ina yojanoM ke mAila evaM ki.mI. isa prakAra hai| nAma / mAila ki.mI. mAgadha tIrtha 3,89,12,000 5,84,88,000 varadAma tIrtha 9,12,000 13,68,000 prabhAsa tIrtha 3,89,12,000 / 5,84,88,000 | gaMgA siMdhu nadI 80,00,000 1,20,00,000 donoM guphA 1,00,00,000 1,50,00,000 vartamAna jJAta duniyA kA kSetrAvabodha- hamArI vartamAna jJAta bhramaNa saMcaraNa zIla duniyA vaijJAnikoM dvArA 24,000 mAila sAdhika kI paridhi vAlI mAnI gaI hai| jo Agamika yojana kI apekSA kula adhikatama 3 yojana parimANa mAtra kI hai / athavA jitane bhI mAila kI A~kI jA rahI ho usa mAila meM 8000 kA bhAga dene para Agamika kSetrIya yojana nikala aaveNge| ataH 3-4 yA 5-10 yojana meM ghUma phirakara, khojakara ke hI saMtuSTa rahane vAle vaijJAnika loga 114 yA 1000 aura 1250 yojana kI kalpanA evaM puruSArtha ke liye tatpara nahIM ho sakate / sAdhana evaM khojane kI zakti bhI utanI nahIM hai / yaha pRthvI vAstava meM candra ke samAna yA pleTa ke 42 Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA samAna capaTI gola hai| na ki geMda ke samAna / vaijJAnika logoM ne geMda ke samAna gola hone kI kalpanA kara rakhI hai| jo ki carma cakSa ke svabhAva ke kAraNa hone vAlA eka bhrama mAtra hai|tthaa vartamAna jJAta duniyAvI pRthvI bhI sIdhI sapATa to nahIM hai arthAt U~ce-nIce, sama-viSama, parvata Tekare Adi rUpa hai, kaI viziSTa caDhAva-utAra bhI hai / kiMtu paripUrNa geMda ke samAna mAna lenA bhrama yukta hai / vaijJAnika mAnaSa kI sthiti- vaijJAnika logoM ke mAnane kA yA khojane kA abhI koI aMta nahIM huA hai arthAt unheM bhramaNa karate hue aura bhI pRthvI kA hissA mila jAya to ve use mAnya kara sakate haiN| uttara dizA kA aMta lene kA ye vaijJAnika loga parizrama karanA bhI mUrkhatA bharA prayAsa mAnate hai arthAt uttarI dizA meM inheM pahAr3a aura barpha se yukta vikaTa mArga Age jAne meM avarodhaka hotA hai aura zeSa tIna dizAoM meM samudrI jala vibhAga hI Age jAne meM hatAzA yA nirAzA ke bhAvoM ko utpanna kara detA hai| ataH vaijJAnika apanI kalpita 24000 mAila vAlI pRthvI ke ghere meM yA usake agala-bagala meM hI parikramA karate haiN| kyoM ki lAkhoM karor3oM mAila kI dUriyA~ paidala yA vAyuyAna, vimAna rAkeTa Adi se kaise pAra kI jA sakatI hai ? isI kAraNa ukta nirdiSTa lAkhoM karor3oM mAila dUrastha tIrtha Adi Agamika sthalo kA patA lagAnA yA pAnA vaijJAniko ke liye atyaMta kaThina ho gayA hai| isaliye una ukta zAzvata sthAnoM ke dakSiNa bharata khaMr3a meM hote hue bhI hamAre liye una sthAnoM kA gamanAgamana avaruddha hai| kyoM ki jitanI(5-10 yojana) jJAta pRthvI vartamAna duniyA hai, usase saikar3oM guNA kSetra Age jAne para hI ye ukta tIrtha Adi zAzvata sthAna A sakate haiN| pariNAma sAra :-isa prakAra hamArA yaha bharata kSetra bhI itanA vizAla hai ki isake eka khaMr3a meM jisameM ki hama rahate haiM, usakA bhI pAra hama nahIM pA sakate, to eka lAkha yojana ke jambUdvIpa athavA anya dvIpa samudroM ke pAra pAne kI bAta hI nahIM ho sakatI / kAraNa ki jJAta duniyA kA kSetra aura ajJAta bharata kSetra meM bhI kaI guNA aMtara hai| taba 43 | Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA anya dIpa samudroM kI apekSA meM to yaha hamArI jJAta duniyA atyaMta hI choTI mAluma pdd'egii| __ isa prakAra jJAta duniyA ke sAmane Agama nirdiSTa duniyA~ kA svarUpa rakhakara samajhane kI koziza karanI caahiye| prazna-yaha carma cakSu kA bhrama kyA cIja hai ? uttara- mAnava kI AkhoM kI kIkI(zakti sampanna yaMtra bindu)gola hai| pratyeka vyakti kA apanA svataMtra dRSTi kSetra sImita hotA hai| usa apane dRSTi kSetra se bhI bar3I vastu yadi usake sAmane AtI hai to vaha use apane dRSTi kSetra jitane golAkAra rUpa meM dekhakara avazeSa usa padArtha ke vibhAga ko nahIM dekhatA hai| usake sthAnoM para phira kevala zUnya sthala rUpa AkAza hI dekhegaa| jisa prakAra yadi hama eka iMca ke vyAsa vAlI aura do iMca lambI eka choTI sI gola nalI AkhoM ke pAsa rakha kara dekheMge to usa nalI kI golAI se prApta hone jitanA hI kSetra aura utanI hI vastu dikhegI usa kSetra se bar3I vastu ko vaha apanI sImA jitanI gola dekhakara avazeSa ko chor3a degii| pahAr3I para khar3e vyaktiyoM kA dRSTAMta :- usI taraha kucha vyakti eka pahAr3I para khar3e hai| unake cakSudRSTi kSetra arthAt cakSu jJAna zakti kramazaH 5, 10, 12, 15 mAila kA hai / to usameM pahalA vyakti cau tarapha pA~ca pA~ca mAila kSetra dekha kara Age kevala AkAza yA khaDDA (bhUmi rahita kSetra) honA hI dekhatA hai| usI samaya vahIM khaDA dUsarA vyakti 10 mAila cautarapha kSetra dekha letA hai aura tIsarA cauthA vyakti 12 aura 15 mAila golAkAra cautarapha kSetra dekhatA hai| vahIM usI samaya unako dUra darzaka yaMtra de diyA jAya taba vahI 5 mAila kA gherA dekhane aura kahane vAlA 50 mAila kA gherA bhI dekhane laga jAtA hai| ataH vAstava meM pRthvI na to 5 mIla ke ghere jaisI thI, na 10 mAila ke ghere jaisI aura na 12-15 mAila ke ghere jaisI thii| sAtha hI 50 mAila kI ghere jitanI bhI nahIM mAnI jA sktii| kyoM ki 5 mIla kI dRSTi vAle ko yaMtra se 50 mAila dikha rahA hai to 15 mAila ke dRSTi kSetra vAle ko 150 mAila kSetra dikha sakegA aura vahIM Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA eka vRddha maMda dRSTi vAlA khar3A ho to vaha cautarapha eka mAila ke bAda hI pRthvI kA aMta dekha legaa| isa prakAra yaha hamArI carma cakSuoM kA dhruva svabhAva hai ki vaha apane dRSTi sImA se bar3I vastu ko cautarapha gola dekha kara samApta kara letI hai| isa bhrama ke vazIbhUta hokara Aja ke mAnava ko pRthvI kA aMta dikhatA hai aura vaha geMda jaisI gola pRthvI mAnane para utAru ho jAtA hai. yahI carma cakSa kA bhrama kahA gayA hai| ataH vaijJAnikoM kI khoja kA mUla siddhAMta bhrama pUrNa hone se ve Age adhika saphala hokara bhUbhAga kA patA nahIM lagA sakate haiN| kyoMki pahale lakSya bindu kA siddhAMta sahI ho to hI usakI ora gamana sahI gati ko prApta kara sakatA hai| lakSya bindu kA sahI siddhAMta svIkAra kara lene para bhI yadi sAmarthya kA abhAva hai to bhI saphala gamana nahIM ho sakatA hai / yathA kisI kI calane kI zakti kA sAmarthya dina bhara meM do mIla calane kA hai to vaha eka lAkha mAila kSetra paidala jAne kI himmata sahI mArga jAnate hue bhI nahIM kara sakatA hai| aura koI jvaraM roga se vyApta hai, usa jvara se usakA sAmarthya avaruddha hai to vaha jAnate dekhate kSetra meM bhI 5-15 kadama kI maMjila bhI pAra nahIM kara sktaa| __isI kAraNa vaijJAnika loga mUla mAnyatA ke bhrama se evaM pUrNa sAmarthya ke abhAva se jaina siddhAMta kathita ina kSetroM-sthaloM ko nahIM pA sakate haiM / evaM jaina siddhAMtoM ke anusAra sahI jAnane mAnane vAle bhI sAmarthya ke abhAva meM nahIM jA sakate / yadi kisI ko tapa saMyama yA japa maMtra se koI alaukika zakti utpanna ho to vaha jA sakatA hai athavA deva smaraNa kara use bulAkara usake sahayoga se ina dUrastha, ati dUrastha sthaloM para bhI mAnava kSaNabhara meM jA sakatA hai| prazna-kyA vaijJAnika loga itane mUrkha mAne jA sakate hai ki aise bhrama ko bhI nahIM samajha sakate? uttara- bar3e vidvAnoM ke bhI maMtavya bhinna bhinna aura viparIta ho jAte haiN| usase ve vidvAna sabhI mUrkha nahIM kahe jA skte| yaha apanI-apanI ciMtanadRSTi hotI hai| Aja aneka dharmazAstra pRthvI ko pleTa ke samAna 45 Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA gola evaM ati vistAra vAlI mAnate haiM aura vaijJAnika pRthvI ko sImita evaM geMda ke samAna gola batA rahe haiM to kyA una dharma zAstra praNetAoM ko saba ko mUrkha kahA jAyegA? nhiiN| aisA kathana karanA vivekapUrNa nahIM hai| ataH isa dRSTi bhrama, ciMtana bhrama ko bhrama zabda se hI kahA jAnA upayukta hai / sAra-yaha hamArI pRthvI atyaMta vizAla araboM kharaboM asaMkhya mAila kI lambI caur3I gola pleTa ke AkAra se hai| mAnava evaM vaijJAnikoM ke pAsa sAdhana zakti atyalpa hai| ataH unako prApta aura jJAta kSetra jo hai vaha pRthvI kA ati alpatama kSetra hai aura cakSu sImA bhrama se ye pRthvI ko AkAra se geMda jaisI gola dekha va mAna rahe haiN| pahAr3oM se evaM samudrI jaloM se bAdhita evaM ati dUrastha hone se ve jainAgamokta sthaloM ko dekha pAne evaM vahA~ pahu~cane meM akSama hai| nibaMdha-12 jyotiSamaMDala ke prati vaijJAnika evaM Agama dRSTi ... jaina siddhAntAnusAra pRthvI pleTa ke AkAra gola asaMkhya yojana rUpa hai aura vaha sthira hai| prANI jagata isa para bhramaNa karate haiM yAna vAhana isa para bhramaNa karate haiM evaM isa bhUmi ke Upara U~ce AkAza meM jyotiSa maMDala, sUrya, candra, graha, nakSatra, tAre svAbhAvika bhramaNa karate haiM evaM yAna vimAna mAnavika daivika zakti se gamana karate haiN| pakSI Adi tiryaMca yonika jIva bhI svabhAva se AkAza meM gamanAgamana karate haiM / jyotiSa maMDala ke bIca meM bhI uttara dizA meM dikhAI dene vAlA loka mAnya dhruva tArA sadA vahIM sthira rahatA hai arthAt manuSyoM evaM vaijJAnikoM ko vaha sadA sarvadA eka hI sthala para dikhatA hai| hajAroM varSoM se pUrva bhI vahIM dikhatA thA aura hajAroM varSa bAda bhI usI eka nizcita sthAna para dikhatA rhegaa| gola aura ghUmane vAlI pRthvI :- vaijJAnika loga pRthvI ko gola geMda ke AkAra mAna kara bhI use eka kendra bindu para sadA kAla ghUmana vAlI mAnate haiM aura sUrya ko sthira mAnate haiN| evaM sUrya kA calate hue dikhanA bhramapUrNa mAnate haiM / pRthvI ko bhI 1000 mAila prati ghaMTA / 46 / Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA calane vAlI mAnate haiM / isa cAla se vaha apanI dhurI para phiratI rahatI hai sAtha hI dusarI gati se vaha apanA sthAna chor3a kara pUrNataH sUrya ke parikramA bhI lagAtI hai| Trena evaM pakSI kA udAharaNa :- calatI huI rela(Trena)meM jaise pRthvI vRkSa calate dikhate haiM vaha bhrama hai| vaise hI sUrya Adi hameM calate hue dikhate haiM yaha bhI bhrama hai aisA vaijJAnika mAnate haiN| kintu jaba Trena calatI hai taba usake bhItara to vyakti cala phira sakatA hai, geMda khela sakatA hai kintu usa Trena ke bAhara yA Upara koI kUda kara khela nahIM sakatA yA geMda se nahIM khela sakatA hai| isI prakAra yadi pRthvI calana svabhAva vAlI hotI aura 1000 mAila prati ghaMTA calatI hotI to isake Upara AkAza meM pakSI ur3akara punaH apane sthAna para nahIM baiTha sakate haiN| kyoM ki pRthvI jisa dizA meM 1000 mAila kI gati se cala rahI hai to usase viparIta dizA meM do mAila AkAza meM eka ghaMTA calakara pakSI punaH apane sthAna para dUsare ghaMTe meM nahIM pahu~ca sakatA hai| kyoM ki pRthvI 1000 mAila Age calI jaayegii| jaba ki pakSI apane sthAna para punaH Ate jAte dekhe jAte haiN| isa pRthvI para manuSya kUdate haiM, geMda, riMga khelate haiN| isameM koI dikkata nahIM AtI hai| kintu Trena kI chata para baiThakara koI bhI 6 iMca geMda ko kUdAte hue saphala nahIM ho sakatA hai aura Trena ke aMdara apanI icchA saphala kara sakatA hai isase spaSTa hai ki Trena kA bAharI vAyumaMDala usake sAtha nahIM calatA hai| usI prakAra pRthvI kA bAhya AkAzIya vAyumaMDala sAtha nahIM cala sakatA hai| vAyumaMDala :- vAyumaMDala sAtha calane kI bAta bhI kalpita evaM pUrNa satya nahIM hai| jisa prakAra Trena kA bhItarI vAyumaMDala sAtha calanA saMbhava hai kintu bAhya vAyumaMDala sAtha nahIM calatA hai| usI prakAra pRthvI ke bAhya vibhAga kA vAyu maMDala sAtha calanA kahanA apramANika managaDaMta kathana hai evaM asaMbhava hai| vaha kevala apane Agraha kA prakaTIkaraNa mAtra hai| vAstava meM to pRthvI sthira hai isaliye usakA sArA bAhya vAtAvaraNa usake sAtha hai| pakSI Adi kA nirAbAdha gamana bhI isI kAraNa ho sakatA hai| vAyuyAna bhI apanI gati se hI maMjila 47 Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA pAra karate haiM, pRthvI kI gati se nhiiN| - isaliye yaha spaSTa satya hai ki pRthvI sthira hai, bhramaNazIla nahIM hai| sUrya Adi jyotiSa maMDala bhramaNazIla hai| yaha sampUrNa jyotiSa maMr3ala samabhUmi se 790 yojana Upara jAne ke bAda 900 yojana taka meM kula 110 yojana jAr3e kSetra meM evaM hajAroM yojana laMbe caur3e kSetra meM hai| dhruva tArA kyA hai ? :-bhUmi se uparokta u~cAI para rahe hue ye sUrya Adi sadA bhramaNa karate rahate haiM / eka dhruva kendra ke parikramA lagAte rahate haiN| vaha dhruva kendra meru parvata hai, jo 99000 yojana u~cA hai / usakI cUlikA hI hameM dhruva tArA rUpa dikhatI hai| meru bhI sthira bhUmi kA hI eka aMza hai| ataH dhruva tArA dikhane vAlA va mAnA jAne vAlA vaha tArA nahIM kintu dhruva kendra rUpa meru parvata kA coTI sthala hai| jo veDUrya maNimaya hone se camakate hue najara AtA hai| vaha hamAre se (bharata kSetra ke madhya se 49886 yojana dUra aura samabhUmi se 99000 yojana U~cA hai| mAila kI apekSA 80 karor3a mAila se adhika U~cA aura cAlIsa karor3a mAila dUra hai| saptarSi maMr3ala isake atyanta nikaTa parikramA lagAte hue dikhatA hai| parikramA sadA sthira vastu ke lagAI jAtI hai| meru sthira kendra hai usI ke hI sampUrNa jyotiSa maMDala parikramA lagAtA hai / sUrya pRthvI Adi ko gatimAna mAnakara bhI vaijJAnika use parikramA kendra bhI mAnate haiM yaha bhI eka vyApaka bhrama vaijJAnikoM ke mukhya siddhAMta aura usakI vicAraNA :- vaijJAnika loga sUrya ko Aga kA golA mAnate haiM, candra ko pRthvI kA Tukar3A mAnate haiM, candra pRthvI ke cakkara lagAtA hai, pRthvI sUrya ke cakkara lagAtI hai, sUrya kisI anya saurya maMDala ke cakkara lagAtA hai / pRthvI apanI dhurI para bhI 1000 mAila prati ghaMTA kI cAla se ghUmatI hai| isa prakAra sUrya ko bhI cakkara kATane vAlA batAte haiM / pRthvI tathA caMdra ko tIna tIna prakAra kI gatiyoM se gatimAna kalpita karate haiM, yathA- pRthvI (1) apanI dhUrI para ghUmatI hai (2) sUrya ke cakkara lagAtI hai aura (3) sUrya kisI sauryamaMDala ke cakkara lagAtA hai / 48 Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA usake sAtha pRthvI bhI daur3atI hai| candra bhI (1) pRthvI ke cakkara lagAtA hai (2) pRthvI ke sAtha sUrya ke bhI cakkara lagAtA hai (3) aura sUrya ke sAtha sauramaMDala ke bhI cakkara lagAtA hai| isa kalpanA meM pRthvI aura caMdra kI tIna guNI gati arthAt karor3o mAila prati ghaMTA kI gati hotI hai| isa prakAra kI tIvra gati karane vAle candra para kisI ke jAne kI kalpanA karanA athavA prayatna karanA evaM pracAra karanA kevala bhrama mUlaka hai evaM hAsyAspada hai| trividha gatiyoM kI avAstavikatA :- pRthvI tIna guNI gatiyoM se daur3atI hai to bhI usa para garmI ke dinoM meM kaI bAra havA nAma mAtra bhI nahIM rahatI hai aisA kyoM ? sAmAnya gati se calane vAle vAhana jaba Thahare hue hote haiM to garmI hotI hai kintu jaba ve cala dete haiM to havA kA saMcAra svataH ho jAtA hai / taba yadi pRthvI tIna gatiyoM se niraMtara daur3atI hotI to kamaroM ke aMdara yA maidAna meM kahIM bhI niraMtara joradAra havA kA tuphAna rahanA caahiye| kintu aisA nahIM dekhA jAtA hai| isa dRSTAMta se evaM pakSiyoM ke ur3akara punaH apane sthAna meM Ane ke dRSTAMta se pRthvI kA sthira rahanA hI susaMgata hotA hai / vAstavika satya :-sUrya candra Adi ye jyotiSI devoM ke vimAna hai jo gati svabhAvavAle hone se sadA anAdi kAla se gatimAna rahate haiN| ye vividha ratnoM ke zAsvata vimAna hai| ye apane nizcita sImita maMDalo, mArgoM meM eka sImita gati se sadA niraMtara bhramaNa karate rahate haiM aura ina ratnamaya vimAnoM ke ratna hI manuSya loka ko prakAzita evaM pratApita karate rahate hai| .. na to ye agnipiMr3a hai aura na hI pRthvI ke kaTe hue Tukar3e rUpa hai| pRthvI se kaTA Tukar3A pRthvI se Upara jAkara gola candra bana jAya aura camakane laga jAya prakAza dene laga jAya ityAdi ye sArI vaijJAnika logoM kI binA pratyakSIkaraNa kI kalpanAe~ mAtra hai| satya sujhAva :- jaba vaijJAnika binA pAsa meM gaye evaM binA dekhe hI kevala apanI ruci yA kalpanA mAtra se sUrya ko Aga kA golA mAna sakate haiM, manavA sakate haiM to phira binA dekheM hI Agama zraddhA ko svIkAra kara inheM devoM ke bhramaNazIla vimAna hI svIkAra kara lenA 49 Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA caahiye| aura pRthvI ko sthira mAna lenI caahiye| jaba kalpanA hI karanA hai to loka meM pracalita dharma siddhAMto meM aura jyotiSa zAstroM meM inakA jo svarUpa aMkita kiyA gayA hai use hI svIkAra kara lenA cAhiye evaM tadanusAra hI satya kI khoja karanI cAhiye / vaijJAnikoM kA satyAvabodha :- vaijJAnika koI bhI kabhI pRthvI ko calatI huI dekha nahIM pAye haiN| kisI ne candra ko pRthvI kA Tukar3A hote hue dekhA nahIM, kisI ko dikhAyA bhI nahIM hai| sUrya ko agnipiMr3a rUpa golAkAra kisI vaijJAnika ne jAkara dekhA bhI nahIM hai| kalpanAoM se mAnya karake vaijJAnika sadA apanI mAnyatA aura kalpanAoM ke anusAra khoja zodha karate rahate hai| unakI khoja kA abhI aMta nahIM AyA hai| Aja bhI ve khoja karake naI hajAroM lAkhoM mAila kI pRthvI svIkAra kara sakate haiM aura karate bhI haiM / kaI vaijJAnikoM ne bhI pRthvI geMda ke samAna gola mAnane se inkAra kara diyA hai| isI prakAra ye vaijJAnika kalpanA, khoja, upalabdhi bhrama, apUrNatA, prayAsa, nirAza, punaH kalpanA, khoja, upalabdhi, bhrama aise kramika cakkara meM calate rahate haiN| kisI vaijJAnika ne apanI khoja ko samApti kA rUpa nahIM diyA hai| ve abhI aura kucha khoja sakate hai nayA nirNaya bhI le sakate haiM, purAnA nirNaya palaTa bhI sakate hai| sAra :- philahAla vaijJAnikoM kA jyotiSa maMDala saMbaMdhI nirNaya bhramita evaM viparIta hai| usI kI viparItatA se pRthvI ke svarUpa ko bhI vAstavikatA se viparIta mAnakara ve apanI gaNita kA milAna kara lete hai| aneka dharma siddhAMtoM meM Aye pRthvI evaM jyotiSa maMDala ke svarUpa se vaijJAnikoM kI kalpanA viparIta hai| jaba vaha vaijJAnikoM kI apanI kalpanA hI hai to use satya mAna kara dharmazAstroM ke saMgata vacanoM ko jhuThalAnA kisI bhI apekSA se ucita nahIM hai| kyoM ki vijJAna kA mUla hI kalpanA aura phira zodha prayatna hai| ataH zodha kA aMtima rijalTa rAiTa na A jAya taba taka usake liye satya hone kA nirNaya nahIM diyA jA sakatA hai / jaba ki jaina zAstrokta siddhAMta vizeSa AdaraNIya, bhrama rahita evaM vizAla hai| aise jJAna mUlaka siddhAMtoM Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA ko, vijJAna ke kalpanA mUlaka kathanoM se, pratyakSIkaraNa kA jhUThA AlaMbana lekara bAdhita karanA evaM galata kahanA samajha bhrama mAtra hai| candraloka kI yAtrA vyartha :- vaijJAnikoM kI candraloka yAtrA aura usake prayAsa hetu kiye gaye kharca abhI taka kucha bhI kAmayAba nahIM hue haiN| unheM pazcAtApa ke sivAya kucha bhI hAtha nahIM lagA hai| vAstava meM mUla dRSTikoNa sudhAre binA vaijJAnikoM ko jyotiSa maMDala ke saMbaMdha meM kisI bhI prakAra kI upalabdhi nahIM ho sakatI, yaha dAve ke sAtha kahA jA sakatA hai| kyoM ki jyotiSa maMDala vaijJAnikoM kI zakti sAmarthya se bAhya sImA meM hai aura unake saMbaMdhI kalpanAe~ bhI vaijJAnikoM kI satya se bahuta dUra hai| ataH kalpanAoM meM bahate rahane meM hI unheM saMtoSa karate rahanA hogA / pRthvI ke saMbaMdha meM khoja karate rahane para to Age se Age kisI kSetra kI upalabdhi inheM ho sakatI hai, kisI naye naye siddhAMtoM kI prApti bhI ho sakatI hai kintu daivika vimAna rUpa jyotiSa maMr3ala jo ki ati dUra hai unheM Aga kA golA yA pRthvI kA Tukar3A mAna kara calane se kucha AnA jAnA nahIM hai, vyartha kI mahenata aura deza kA kharca hai| ataH vaijJAnikoM ko jyotiSa maMDala ke saMbaMdha meM mahenata karane ke pUrva dharma siddhAMtoM ke adhyayana manana kA evaM sahI zraddhA karane kA vizeSa lakSya rakhanA cAhiye / kyoM ki dharma siddhAMta aura jyotiSazAstra hI jyotiSa maMDala ke adhikatama sahI jJAna ke pUraka hai| svataMtra kalpanAoM se usakA sahI jJAna prApta nahIM ho sakatA hai| punazca :- pRthvI sthira hai asaMkhya yojanamaya eka rAjU pramANa vistRta hai| sUrya candra Adi gati mAna hai sadA bhramaNazIla hai| sadA eka hI U~cAI para rahate hue apane apane maMDaloM mArgoM meM calate rahate haiN| hameM dikhane vAle sUrya candra tAre Adi ye jyotiSI devoM ke gatimAna vimAna hai| ye hameM prakAza evaM tApa dete haiM / dina rAta rUpa kAla kA vartana karate haiM / ye bhinna-bhinna gati vAle haiM / ataH kabhI Age kabhI pIche kabhI sAtha meM calate hue dekhe jAte haiM / isa saMbaMdhI vividha varNana jyotiSagaNa-rAja-prajJapti sUtra meM batAyA gayA hai jisakA dhyAna pUrvaka adhyayana manana evaM zraddhAna karanA caahiye| 51 Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA nibaMdha-13 kevalI prathama pada meM nahIM, pA~cave pada meM zAstroMmeM alaga-alagajagaha alaga-alagaapekSAse'arihanta' zabda kA prayoga huaahai| kahIM ekAMta tIrthaMkara kI apekSAsehIarihanta zabda prayoga huA hai to kahIM samuccaya kevalI ke liye bhI prayoga huA hai| . isI taraha "jina" zabda kA artha bhI rAgadveSa ko jItane vAle arthAt kevalI hotA hai / usakA bhI prayoga "logassa" meM sirpha tIrthaMkaroM ke liye bhI huA hai aura anyatra avadhijJAnI, manaHparyava jJAnI aura vibhaMgajJAnI ko bhI jina kahA gayA hai| ata: zabdArtha kI apekSA se "arihaMta" aura "jina" zabda se kevalI aura tIrthaMkara donoM ko grahaNa kiyA jA sakatA hai isameM koI Apatti nahIM hai| kintu jahA~ zAstrakAra ekAnta tIrthaMkara kI apekSA se arihaMta yA jina zabda kA prayoga kare vahA~ para anya kevalI Adi ko bhI mAna lenA ucita nahIM hotA hai| yathA- arihaMtoM ke janmane para, dIkSA ke samaya aura kevala jJAna ke samaya loka meM prakAza hotA hai vahA~ arihaMta zabda kevala tIrthaMkara ke lie hI hai, yadi vahA~ kevalI bhI le leMge to anucita hogaa| ThIka usI taraha navakAra maMtra meM bhI tIrthaMkara kI hI apekSA hai / kyoM ki siddhoM se pahale sthAna dene meM jo hetu hai vaha tIrtha praNetA upakArI tIrthaMkara ke liye hI upayukta hotA hai / jaina siddhAMta bola saMgraha bhAga-7 meM bhI isa viSaya meM praznottara dekara yahI samajhAyA hai ki tIrthaMkaro ko upakAra kI mukhyatA se prathama sthAna diyA hai / jaba ki "NamotthuNa" meM guNa kIrtana kI mukhyatA se pahale siddhoM kA, phira arihaMtoM kA guNa kIrtana kiyA jAtA hai| ata: arihaMta zabda se zabdArtha kI apekSA kevalI artha bhI hotA hai to bhI navakAra maMtra, logassa aura NamotthuNaM Adi pAThoM meM arihaMta zabda mAtra tIrthaMkara kI apekSA hI hai isameM kiMcita bhI sandeha ko sthAna nahIM hai / ThANAMga sUtra meM bhI aneka jagaha zAstrakAra ne ekAnta tIrthaMkara kI apekSA hI arihaMta zabda kA prayoga kiyA hai| arihaMta zabda ke kevalI artha mAnya hote hue bhI sarvatra arihaMta zabda meM kevalI grahaNa karanA Agama Azaya se viparIta hogaa| 52 Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA kyoM ki navakAra maMtra meM siddhoM se pahale prathama pada meM arihaMta ko sthAna dene se, logassa meM Age 24 tIrthaMkaroM kA hI nAma AyA hone se aura NamotthuNa meM varNita guNa svarUpa ke tIrthaMkaroM meM hI ghaTane vAle hone se navakAra maMtra, logassa aura NamotthuNa meM arihaMta zabda se kevala tIrthaMkara ko hI lenA Agama sammata hai / ata: ina sthAnoM meM kevalI ko lenA sarvathA anucita hai| pA~ca padoM kI bhAva vaMdanA ke prathama pada meM bhI kevalI nahIM samajhanA yaha bhI isase svata: hI siddha ho jAtA hai / kyoM ki yaha bhAva vaMdanA navakAra maMtra ke pA~ca padoM kA hI vistAra hai| pahale pada kI bhAva vaMdanA ke guNa bhI isI bAta kI puSTi karate haiM / pratikramaNa sUtra meM yoM to bhAva vaMdanA khuda hI kucha saikar3oM varSoM se prakSipta hai kyoM ki vaha Agama kA mUla pATha hai hI nahIM / aura usameM bhI jo prathama pada meM 2 kroDa va 9 kroDa kevalI kA pATha hai vaha to aura bhI bAda meM svachaMda mati se yA bhrama se prakSipta kiyA gayA hai / isakA kAraNa yaha hai ki aneka sthaloM se chapI pratikramaNa kI pustakoM meM, isa viSaya meM mata-bheda dekhane ko milate haiM yathA-(1) gujarAta rAjakoTa se saM. 2022 meM (2) zAhapurA se saMvata 1998 meM (3) ajamera se saMvata 2020/2024 meM (4) dharmadAsa jaina mitra maNDala ratalAma se saMvata 1993 meM (5) dhUliyA-amolaka RSi jI ma.sA. dvArA saMvata 2008/2030 meM (6) gulAbapurA se dasavIM Avati saMvata 2033 meM, ina cha: pratiyoM meM prathama pada meM 2 kroDa 9 kroDa kA pATha nahIM hai / isake viparIta kaI pratiyoM meM arthAt (1) ajamera (2) ratalAma (3) dhUliyA (4) gulAbapurA, ina cAra pratiyoM meM pA~caveM pada meM 2 kroDa 9 kroDa kevalI kA pATha bhI vizeSa rUpa se spaSTa alaga kahA gayA hai / isa taraha mAravAr3a, mAlavA va mahArASTra ke ye ukta pramANa dekhane ko mile haiN| sAra yaha hai ki bhAva vandanA ke azuddha pracAra se hI yaha viSaya kucha asamajasa meM par3A hai kintu zAstrakAra ke alaga-alaga Azaya ko dhyAna meM lekara samajha lene se samAdhAna ho sakatA hai ki namaskAra maMtra ke prathama pada meM to tIrthaMkara hI hai / Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA prazna- kevala jJAna sabase bar3A jJAna hai, usa jJAna vAloM ko AcArya, upAdhyAya se pIche aMtima pada meM batAnA kaise yogya ho sakatA hai ? uttara- pada vyavasthA meM mukhyarUpa se jJAna kI apekSA nahIM hotI hai / kArya kSetra, kArya kSamatA Adi kI mukhyatA se pada vyavasthA kI jAtI hai| jJAna jyAdA hote hue bhI kisI kI zArIrika-kSamatA, anuzAsanakSamatA, adhyApana-kSamatA jyAdA hove hI, jarUrI nahIM hai, aura pada vyavasthA to javAbadArI saMbhAlane kI apekSA se aura kAryakSamatA kI yogyatA kI mukhyatA se hI hotI hai / siddha bhagavAna AtmaguNoM meM bar3e hote hue bhI saMsArika jIvoM ke upakAra rUpa kArya kSetra meM tIrthaMkara ke mahAna hone se unheM bhI prathama pada meM kahA gayA hai, to bhI siddhoM kA apamAna nahIM hai aura prathama pada ho jAne se bhI siddhoM se arihaMta bar3e bhI nahIM kahe jA sakate / kyoM ki ve bhI siddhoM ko vandana karate haiN| zrI jina bhadragaNi kSamAzramaNa ne vizeSAvazyaka bhASya meM isa viSayaka prazna uThAkara uttara diyA hai jisameM unhoMne bhI tIrthaMkara ko hI prathama pada meM mAnya kiyA hai| AcArya, upAdhyAya apane kArya kSetra meM apanI vyavasthA calAte haiM, phira bhI ve apane se pUrva dIkSita pA~caveM pada vAle sAdhuoM ko bar3A hI mAnate evaM vaMdana bhI karate haiM / samAja meM mukhiyA aura padAdhikArI apanI aneka yogyatAoM ke kAraNa se banAye jAte haiM / phira bhI ve apane mAtA-pitA, bujurgo va guruoM(adhyApaka) ko apane se bar3A samajha kara vinaya karate haiM aura apane kAryakSetra meM apanI jummedArI, kartavya ko adhikAra pUrvaka nibhAte haiM / eka saMgha meM cAra pA~ca vyakti ko pada diyA jAtA hai to anya aneka guNavAnoM kA apamAna nahIM ho jAtA hai| usa padAdhikArI se bhI aneka viziSTa jJAnI, tapasvI zrAvaka bhI hote hI haiM jo kaI to pada lete nahIM haiM aura kaI pada lene ke yogya nahIM hote haiM / jJAna bar3ha jAne se pada bar3ha jAtA ho aisA koI niyama nahIM hotA hai / pada to usa prakAra kI vyavasthA se evaM kArya kSamatA kI yogyatA se prApta hotA jo ki yathAsamaya diyA va liyA jAtA hai| tIsare pada vAle ko 2 jJAna ho aura pA~caveM pada vAle ko tIsarA 54 Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA cauthA jJAna utpanna ho jAya to vaha svata: AcAryoM kA AcArya nahIM ho jaaygaa| jyAdA dIkSA paryAya vAlA alpajJAnI ho aura kama dIkSA paryAya vAlA koI sarva bahuzruta bhI ho jAya to bhI jyAdA jJAna se usakI vandana vyavasthA yA vinaya vyavasthA nahIM palaTatI hai / kisI ziSya ko kevala jJAna ho jAya to sAmAnya jJAnI guru use vandana karanA zurU nahIM kregaa| vaha kevalI hI chamastha guru kA vinaya karegA, yaha bAta Agama se siddha hai, yathAjahAhi aggi jalaNaM namase, NANAhuI maMta payAbhisittaM / evAyariyaM uvaciTThaijjA, aNataNANovagaovi saMto // - dazavai. a. 9 u. 1 gA. 11 / ananta jJAnI ziSya bhI guru kA vinaya kare yaha isa gAthA meM zAstrakAra kA spaSTa Azaya hai / ataH vandana vyavahAra aura ratnadhikatA meM bhI jJAnaratna kI mukhyatA nahIM hotI hai kintu cAritra paryAya kI mukhyatA hai| isI prakAra paMca parameSTI pada krama meM ekAnta jJAna guNAdhikatA kI mukhyatA nahIM samajhanI cAhie kintu pada ke prAyogya kArya kSetra, kSamatA Adi guNoM kI mukhyatA hai, aisA samajhanA cAhie / pA~caveM pada vAle kaI sthavira Adi kA zrRMta jJAna AcArya upAdhyAya se bhI vizAla ho sakatA hai / Atmika guNoM meM bhI 5veM pada vAle AcArya se baDhakara ho sakate haiN| bhagavAna ke samaya meM gaNadharoM se bhI dhannAmuni kA nambara saMyama guNoM meM Age ho gayA thA / phira bhI dhannAmuni pA~cave pada meM the aura gautama gaNadhara tIsare pada meM the / ata: kevala jJAna prApta ho jAne para 5ve pada vAle ko pahale pada meM nahIM ginane se aura pA~caveM pada meM hI ginane se usakA koI apamAna nahIM ho jAtA hai / jJAna vaddhi aura pada vyavasthA sambandhI svarUpa ko gaharI dRSTi se nahIM samajha kara kevala UparI dRSTi se socane ke kAraNa se hI yaha bhrama utpanna ho sakatA hai parantu jJAna vaddhi aura pada vyavasthA ina donoM ke vAstavika svarUpa evaM sambandha ko samajha lene se va dazavaikAlika kI uparokta gAthA ke artha bhAva ko samajha lene se isa praznokta zaMkA kA samAdhAna ho sakatA hai / causaraNa paiNNA nAmaka sUtra meM kevalI kA svarUpa spaSTa / 55 Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA kiyA hai / kintu "arihanta zaraNaM" ke vistAra meM kevala tIrthaMkara sambandhI varNana hI kiyA hai / kevalI kA kathana usameM nahIM kiyA hai| paMca parameSTI ke stavanoM meM vartamAna yugoM ke racanAkAra bhI prathama pada meM tIrthaMkara ko hI lakSya meM rakhakara apanI racanA karate haiM yathA- 1. manAU~ maiM to zrI arihaMta mahata- yuga pradhAna AcArya mAdhava muni 2. bhavika jana nita japiye- ajJAta muni 3. eka sau ATha bAra parameSTIpArasamuni-gItArtha 4. Ananda maMgala karU~ AratI- vinayacanda muni 5. nita vandU sau sau bAra paMca parameSTI ko- samartha ziSya-ratanamuni 6. ghaMNo hai sukhakArI yo parameSTI ko jApa-bahuzruta zramaNa shresstth| .. sArAMza yahI hai ki paMca parameSTI ke Namo arihaMtANaM meM tIrthaMkara kA hI grahaNa hai / anyatra jahA~ upayukta ho vahA~ arihaMta zabda se kevalI artha bhI samajha sakate haiM / isI prakAra logassa evaM NamotthuNaM ke pATha meM bhI arihaMta yA jina zabda se tIrthaMkara hI samajhanA caahiye| ata: jahA~ kabhI bhI arihaMta zabda kevala tIrthaMkara kI apekSA se ho, vahA~ kevalI hone kA artha karanA asatya Agraha hai, aisA samajha kara use chor3a denA cAhie / tadanusAra pA~ca pada kI bhAva vandanA ke prathama pada meM sAmAnya kevalI ko nahIM bolakara pA~cave pada meM bolanA evaM samajhanA hI satya grahaNa karanA hai / AzA hai jijJAsu jJAnI saralAtmAe~ sahI tatva samajha kara hRdayaMgama kareMge / nibaMdha-14 samAdhimaraNa-saMlekhanA saMthArA samAdhimaraNa, sAdhanAmaya jIvana kI carama aura parama pariNati hai| sAdhanA ke bhavya prAsAda para svarNakalaza Aropita karane ke samAna hai| jIvana paryanta Antarika zatruoM ke sAtha kie gae saMgrAma meM antima rUpa se vijaya prApta karane kA mahAna abhiyAna hai / isa abhiyAna ke samaya vIra sAdhaka matyu ke bhaya se sarvathA mukta ho jAtA hai / saMsArAsaktacittAnAM, matyuItye bhavennaNAm / modAyate punaH sopi, jJAna-vairAgyavAsinAm / Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA jisakA mana saMsAra meM, saMsAra ke rAga raMga meM ulajhA hotA hai unheM hI matyu bhayaMkara jAna par3atI haiM, paraMtu jinakI antarAtmA samyagjJAna aura vairAgya se vAsita hotI hai, unake lie vaha matyu AnaMda kA kAraNa bana jAtI hai / sAdhaka kI vicAraNA to vilakSaNa prakAra kI hotI hai / vaha vicAra karatA hai - kRmijAlazatAkINe, jarjare dehapaMjare / / bhidyamAne na bhetavyaM, yatastvaM jJAnavigrahaH / saikar3oM kIr3oM ke samUhoM se vyApta zarIra rupI pIjare kA nAza hotA hai to bhale ho / isake vinAza se mujhe bhayabhIta hone kI kyA AvazyakatA hai / isase merA kyA bigar3atA hai / yaha jar3a zarIra merA nahIM hai / merA asalI zarIra jJAna hai, maiM jJAnavigraha huuN| vaha mujhase kadApi pathaka nahIM ho sakatA / samAdhimaraNa ke kAla meM hone vAlI sAdhaka kI bhAvanA ko vyakta karane ke lie kahA gayA hai - - egohaM natthi me koI, nAhamannassa kassai / evamadINamaNaso, appANamaNusAsai // ego me sAsao appA, naanndNsnnsNjuo| sesA me bAhirA bhAvA, savve saMjogalakkhaNA // saMjogamUlA jIveNa, pattA dukkhaparamparA / . tamhA saMjogasaMbaMdha, savvaM tiviheNa vosiriaM // maiM ekAkI hU~ mere sivAya merA koI nahIM hai, maiM bhI kisI anya kA nahIM hU~ / isa prakAra ke vicAra se prerita hokara dInatA kA parityAga karake apanI AtmA ko anuzAsita kare / yaha bhI soce ki jJAna aura darzanamaya eka mAtra zAzvata AtmA hI merA hai / isake atirikta saMsAra ke samasta padArtha mujhase bhinna hai, saMyoga se prApta ho gaye hai aura bAhya padArthoM ke isa saMyoga ke kAraNa hI jIva ko duHkha kI paramparA prApta huI hai / anAdikAla se eka ke bAda dUsarA aura dUsare ke bAda tIsarA jo du:kha upasthita hotA rahatA hai, usakA mUla aura kAraNa para padArthoM ke sAtha AtmA kA saMyoga hI hai| aba isa paramparA kA anta karane ke lie maiM mana, vacana, kAyA se isa saMjoga kA tyAga karatA huuN| Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA saMthArA kaba Avazyaka :- uparokta prakAra kI Antarika preraNA se prerita hokara sAdhaka sAmAdhimaraNa aMgIkAra karatA hai / kintu mAnava jIvana atyanta durlabha hai| Agama meM cAra durlabha upalabdhiyA~ kahI gaI hai| mAnava jIvana unameM parigaNita hai / devatA bhI isa jIvana kI kAmanA karate haiM / ataeva niSkAraNa jaba mana meM umaMga uThI tabhI isakA aMta nahI kiyA jA sakatA / sayamazIla sAdhaka manuSya zarIra ke mAdhyama se Atmahita siddha karatA hai aura usI uddezya se isakA saMrakSaNa bhI karatA hai / parantu jaba aisI sthiti utpanna ho jAe ki jisa 'dhyeya kI pUrti ke lie zarIra kA saMrakSaNa kiyA jAtA hai, usa dhyeya kI pUrti meM vaha bAdhaka bana jAe taba usakA parityAga kara denA hI zreyaskara hotA hai / prANAntakArI koI upasarga A jAe, durbhikSa ke kAraNa jIvana kA anta samIpa jAna par3e, vaddhAvasthA athavA asAdhya roga utpanna ho jAe to usa avasthA meM hAya-hAya karate hue ArtadhyAna ke vazIbhUta hokara prANa tyAgane kI apekSA samAdhipUrvaka svecchA se zarIra ko tyAga denA hI ucita hai / zarIra hameM tyAge isakI apekSA yahI behatara hai ki hama svayaM zarIra ko tyAga deN| aisA karane se pUrNa zAnti aura samabhAva banA rahatA hai / . samAdhimaraNa aMgIkAra karane ke pUrva sAdhaka ko yadi avasara milatA hai to vaha usake lie taiyArI kara letA hai / vaha taiyArI saMlekhanA ke rupa meM hotI hai / kAyA aura kaSAyoM ko kazatara karanA saMlekhanA hai| kabhI kabhI yaha taiyArI bAraha varSa pahale se prAraMbha ho jAtI hai / aisI sthiti meM samAdhimaraNa ko AtmaghAta samajhanA vicAra hInatA hai| paraghAta kI bhA~ti AtmaghAta bhI jinAgama ke anusAra ghora pApa hai, naraka kA kAraNa hai| AtmaghAta kaSAya ke tIvra Aveza meM kiyA jAtA hai jaba ki samAdhimaraNa kaSAyoM kI upazAnti hone para uccakoTI ke samabhAva kI avasthA meM hI kiyA jA sakatA hai / ___ samAdhimaraNa anazana ke tIna prakAra hai- (1) bhaktapratyAkhyAna, (2) iMgitamaraNa aura (3) pAdapopagamana / jisa samAdhimaraNa meM sAdhaka svayaM zarIra kI sAra-saMbhAla karatA hai aura dUsaroM kI bhI sevA svIkAra kara sakatA hai, vaha bhaktapratyAkhyAna kahalAtA hai / iMgitamaraNa svIkAra Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA karane vAlA svayaM to zarIra kI sevA karatA hai kintu kisI anya kI sahAyatA aMgIkAra nahIM karatA / bhaktapratyAkhyAna kI apekSA isameM adhika sAhasa aura dhairya kI AvazyakatA hotI hai| kintu pAdapopagamana samAdhimaraNa to sAdhaka kI carama sImA kI kasauTI hai| usameM zarIra kI sAra saMbhAla na svayaM kI jAtI hai; na dUsaroM ke dvArA karAI jAtI hai| use aMgIkAra karane vAlA sAdhaka samasta zarIra ceSTAoM kA parityAga karake pAdapa(vakSa) kI kaTI huI zAkhA ke samAna nizceSTa, nizcala ho jAtA hai / atyanta dhairyazIla, sahanazIla aura sAhasI sAdhaka hI isa samAdhimaraNa ko svIkAra karate haiM / sAra :- AtmaghAta kaSAyoM ke udvega se hotA hai yA ArtaraudradhyAna se hotA hai jaba ki saMlekhanA saMthArA to parama zAMta evaM dharma dhyAna ke pariNAmoM se hotA hai / yahI donoM meM mukhya aMtara hai| matyu samaya kI pahicAna : atigAja nahIM ati bIja nahIM, mUtra na khaMDe dhAra / / kara to dIse staMbha sA, haMsA cAlana hAra // AtmaghAta jIva kI kaSAya avasthA kA pariNAma hai / saMthArA karanA jJAna evaM vairAgya maya AtmA kI sarvocca samabhAva evaM samAdhimaya avasthA hai / nibaMdha-15 - abUjha kahAvatoM meM saMzodhana apanI jhopar3I meM Aga lagAnA :- koI bhI zramaNa yA zramaNI samAja hita bhAvanA se yA zrAvaka samudAya kI AvazyakatA Agraha se kabhI kiMcitsaMyamameM apavAdarUpadoSakAsevanakaratAhaitoutAvale nAmadhArI jJAnI kaha dete haiM ki "yaha to ghara kI jhopar3I meM Aga lagAkara dUsaroM ko tApa kara ThaMDI uDAne ke lie kahane ke samAna mUrkhatA hai" kintu isa prakAra kI ukti lagAnA eka Dharre-bAjI hai, aviveka pUrNa haiM, jJAna kA ajIrNa hai / ___kyoM ki kahA~ to saMyama meM kiMcita eka deza rUpa doSa lagAkara / 59 / Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA mahAna saMgha kA jina zAsana kA hita karanA aura kahA~ sampUrNa jhoMpar3I jalAkara kevala tApa krnaa| isameM AkAza pAtAla kA aMtara hai tathApi bher3a cAla se aisI kahAvata lagA dI jAtI hai| yaha kahAvata to taba lagatI hai jaba koI sAdhu choTI-sI bAta ke lie yA kisI ke alpatama uddezya ko pUrNa karane ke lie saMyama chor3a kara gahastha bana jAtA hai, sadA ke lie sampUrNa saMyama kA nAza kara detA hai jisa prakAra ki jhopar3I sadA ke lie naSTa ho jAtI hai| kintu viveka pUrvaka yA AjJA pUrvaka, apavAda svarUpaM, saMgha yA zAsana hita alpatama doSa lagAne evaM prAyazcitta kara zaddhi karane kI bhAvanA vAle ko khuda kI jhopar3I jalAne kI ukti se lAMchita karanA vyaktigata Der3ha hoziyArI yA abUjha vatti hI hai| ... vAstava meM to ukta saMgha hita ke lie vivekayukta doSa sevana karanA dUsaroM ke lie khuda kA sacita aura jIvana kA Avazyaka padArtha zarIra kA AdhA eka kilo khUna atyAvazyaka paristhiti meM dene ke samAna hai jisase kamajorI A sakatI hai aura usakI punaH pUrti na kare aura bAraMbAra khUna detA rahe, atyAvazyaka yA anAvazyaka paristhiti meM khUna nikAlatA rahe, detA rahe to vaha avivekI vativAlA hogA aura vahI nirarthaka (nAhaka) zarIra kA nAza kara baiThane vAlA hogaa| usI prakAra jo vizeSa paristhiti meM doSa lagAkara punaH zuddhi karane ke atirikta, bArambAra doSa lagAtA rahe yA atyanta AgAr3ha apavAda paristhiti ke binA hI saMyama meM doSa lagAtA rahe aura kisI prakAra zuddhi na kare, na hI usakI kheda viveka aura zuddhi karane kA bhAva rakhe to usakA bhI saMyama jIvana naSTa hote dera nahIM lagatI hai arthAt aisA karane vAle kA kramazaH sayama jIvana naSTa ho jAtA hai / sAra yaha hai ki tila aura tAr3a ko eka sarIkhA karake bher3a cAla se kisI bhI ukti se lAchita karanA galata hai evaM apanI AtmA ko bhArI karanA hai / ata: uparokta nyAya evaM dRSTAMta ko samajha kara viveka pUrvaka cintana evaM prarUpaNa karanA cAhiye / . kumbhAra vAlA micchAmi dukkaDaM :- koI zramaNa paristhitivaza, saMgha hita yA zAsana hita meM eka bAra yA aneka bAra kiMcita doSa 60 Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA lagAkara prAyazcitta letA hai to use kaha diyA jAtA hai ki yaha to "kumbhAra vAlA micchAmi dukkaDaM" hai, isase koI lAbha nahIM hai / yaha bhI bher3a cAla se asatyAkSepa lagAnA mAtra hai / kyoM ki kuMbhAra ke dRSTAMta vAlA micchAmi dukkaDaM aura pravatti to kutUhala aura mUrkhatA bharI hai aura nirarthaka aura niSprayojana vatti hai aura usake micchAmi dukkaDaM meM kheda, pazcAtApa, prAyazcita kA koI bhAva nahIM hotA hai, kevala majAka karanA mAtra hI usakA dhyeya hotA hai, aise jaghanya ghaNita katya karane vAle meM aura viveka yukta prAyazcita karake punaH Avazyaka hone para usa katya kA viveka pUrvaka sevana kara prAyazcita lene meM bhI AkAza pAtAla kA aMtara hai ise eka kara denA bhI abUjha vatti hai| ..jaba apane zarIra ke lie sAdhu eka varSa meM anekoM bAra doSa lagAve, anekoM bAra Aparezana karAte rahe aura bArambAra prAyazcita bhI le, thoDe dina bAda zArIrika paristhiti se phira bhI koI doSa lagAve evaM prAyazcitta le to bhI unheM apane mAnya gaccha guru kA hone se kumbhAra vAlA micchAmi dukkaDaM nahIM kahA jAtA yA nahIM samajhA jAtA kintu apane mAnya gaccha guru se bhinna zramaNa kI usase bhI alpatama doSa kI pravatti ho to bhI kumbhAra vAlA micchAmi dukkaDaM kaha diyA jAtA hai yaha eka kaSAyajanya pravati hai / hara vyakti kI apanI apavAdika paristhiti alaga-alaga hotI hai| zarIra ke atirikta anya bhI to aneka ApavAdika paristhitiyA~ hotI hI haiM / usakA gItArtha kI nizrA se yA svayaM gItArtha ke dvArA nirNaya karake doSa sevana karanA apavAda mArga hI kahalAegA / paristhitivaza eka bAra yA aneka bAra bhI doSa sevana ho to usakI bhI zuddhi honA vya. u. 1 meM tathA nizItha u. 20 meM batAyA hai| phira bhI koI apane mana kalpanA se aneka bAra doSa sevana ko ekAnta dRSTi se kevala "kumbhAra vAlA micchAmi dukkaDa" kaha kara zuddhi ArAdhanA na ho sake aisA kahe to vaha usakI mUrkhatA hai evaM Agama nirapekSa abUjha prarUpaNA hai / use to vyavahAra sUtra udde. 1 sUtra 1 se 18 tathA nizItha sUtra udde. 20 sUtra 1 se. 18 kA evaM saMpUrNa bIsave uddezaka ko vidvAna vAcanA pramukha se samajhane kA / 61 Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA prayatna karanA cAhiye ki kitanI bAra doSa sevana kI bhI zuddhi AlocanA prAyazcitta aura AropaNA Adi hotI hai / aise syAdavAdamaya jina zAsana meM mana kalpita ekAMtika prarUpaNAe~ karanA aura bher3a cAla se abUjha uktiyoM dvArA AkSepa karanA sarvathA anucita hai / aisI hoziyArI kI vatti ko saralatA aura samabhAva dhAraNa karake tyAganA hI zreyazkara hai| aisA karane se svayaM kA utkarSa aura anya kA apakarSa vatti se karmabaMdha kA abhAva hogA aura usase AtmA kA ahita rukegaa| aba, sujJa pAThakoM ko yahI samajhanA hai ki binA vicAre bher3a cAla se calane vAlI uktiyA~ lagAkara apanI AtmA kA ahita nahIM karanA cAhiye evaM dUsaroM ko bhI nirarthaka apamAnita nahIM karanA cAhiye / . nibaMdha-16 udaka-peDhAlaputra evaM gautamasvAmI kI carcA prazna- udaka muni ne gautama svAmI kI svIkRti milane para kauna sA prazna kiyA ? uttara- udakamuni kA prazna tAttvika ulajhana yukta yA bhaMga jAlamaya nahIM thA kiMtu sIdhA sarala evaM zrAvaka jIvana se saMbaMdhita thaa| sAmAnya prazna hote hue bhI zIghra samAdhAna na milane se aura udaya karma saMyoga se vaha kliSTa bana jAtA hai evaM kramaza: ekapakSIya ciMtana se Agraha bharA bana jAtA hai| zrAvaka kI sthUla hiMsA tyAga vrata meM niraparAdhI trasa jIvoM kI hiMsA kA tyAga hotA hai / udakamuni kA ciMtana aisA thA ki trasa jIva kI hiMsA ke tyAga se vartamAna meM trasa paryAya meM maujUda sabhI jIvoM ko mArane kA pratyAkhyAna ho jAtA hai phira bhale vaha jIva sthAvarakAya meM bhI calA jAya to bhI vaha zrAvaka usa jIvoM kI hiMsA nahIM kara sakatA aura ekendriya rUpa usa trasa jIva kI jo usa zrAvaka se hiMsA hogI to usakA vaha pratyAkhyAna bhaMga ho jAtA hai| ata: kevala trasa jIva kI hiMsA kA tyAga aisA nahIM bolakara trasabhUta (trasa avasthA meM rahe hue) jIvoM kI hiMsA kA tyAga aisA bolakara pratyAkhyAna karAnA cAhiye / 62 Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA samAdhAna- zrI gautama svAmI ne udakamuni kI ulajhana ko samajha liyA aura ve use samajhAne lage ki pratyAkhyAna ke pIche jo Azaya hotA hai vahI usa zabda se pratyAkhyAna hotA hai / ata: trasa jIvoM kI hiMsA kA tyAga karAne vAle muni kA evaM zrAvaka kA Azaya trasanAma karma vAle jIvoM se hI hai / jaba una jIvoM ke trasa nAmakarma kA udaya nahIM rahegA sthAvara nAmakarma kA udaya hogA, taba unakI hiMsA kA tyAga nahIM rahane se usa sthAvara jIvoM kI hiMsA se zrAvaka kA vrata bhaMga nahIM hogA aura vrata karAne vAlA bhI duSpratyAkhyAna karAne kA bhAgI nahIM hogaa| isI bAta ko spaSTa karate hue gautama svAmI ne dRSTAMta ke sAtha samajhAyA ki kisI vyakti ko muni,zramaNa,sanyAsI kI hiMsA karane kA tyAga hai / yadi usa samaya koI eka muni saMyama tyAga kara punaH gRhastha bana gayA to phira usakI hiMsA kA tyAga usa vyakti ko nahIM rahegA aura yadi vaha gRhastha punaH dIkSA grahaNa kara letA hai to phira vaha vyakti apane pratyAkhyAna anusAra usakI hiMsA nahIM kara skegaa| ata: isa pratyAkhyAna meM munibhUta aisA bole binA bhI Azaya spaSTa ho jAtA hai| vaise hI trasa ke sAtha bhUta zabda nahIM bolane para bhI trasanAma karma vAle evaM trasa paryAya meM sthita jo bhI jIva hoM unakI hiMsA kA tyAga rhegaa| ata: duSpratyAkhyAna hone kA koI kAraNa nahIM hai| prazna- udakamuni ke anya aura kyA prazna the ? ... uttara- apanI ulajhana yukta avasthA meM unakA yaha bhI tarka thA ki trasa meM rahe jIva sabhI sthAvara kAya meM cale jAyeMge to zrAvaka vrata rahita ho jAyegA? . samAdhAna- gautama svAmIne samajhAyA ki zrAvaka ke kSetra sImA hotI hai| usake bAhara trasa sthAvara sabhI jIvoM kI hiMsA kA tyAga hotA hai| aura sImA ke aMdara bhI sthAvara jIvoM kI hiMsA kI maryAdA hotI hai| ataH zrAvaka hiMsA ke tyAga rahita kabhI nahIM bntaa| zrAvaka kI umra saMkhyAtA varSa kI hI hotI hai itanI sI umra meM samasta trasa jIva sthAvara bana jAya yaha bhI saMbhava nahIM hai| ... isa prakAra prathama samAdhAna meM samajhAyA gayA ki trasa jIvA kI hiMsA kA tyAga karanA duSpratyAkhyAna nahIM hai aura trasa ke sAtha bhUta Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA zabda lagAnA Avazyaka nahIM hai evaM yogya bhI nahIM hai / aura dUsare samAdhAna meM samajhAyA gayA hai bAraha vratadhArI zrAvaka ke vividha prakAra kI hiMsA kA jo tyAga hotA hai usameM tyAga jyAdA hai aura AgAra kama hai dizAvrata aura dezAvakAsika vrata kI apekSA / prazna- kyA trasa jIvoM kI hiMsA kA tyAga karAne meM aura sthAvara jIvoM kI chUTa rakhane se sAdhu ko una jIvoM kI hiMsA kI anumodanA hotI hai ? . uttara- udakamuni ke isa prazna ke samAdhAna meM mUlapATha meM prayukta gAthApati cora vimokSaNa nyAya kA artha vizleSaNa vyAkhyAkAra ne kathAnaka dvArA samajhAyA hai ki koI gAthApati ke cha putroM ko kisI aparAdha meM rAjA ne phA~sI kI sajA ghoSita kara dI / gAthApati ne svayaM upasthita hokara rAjA se atyadhika anunaya vinaya karI / rAjA nahIM maanaa| phira bhI usane apanA prayatna cAle rkhaa| aMta meM rAjA ne eka putra ko choDanA svIkAra kiyaa| seTha ne jyeSTha putra ko jIvita bacA liyaa| phira bhI seTha jisa taraha pAMca putroM kI hiMsA kA anumodaka nahIM kahalAtA hai / vaisI hI paristhiti se zrAvakoM ke sthUla hiMsA kA tyAga karAne meM avazeSa hiMsA ke preraka yA anumodaka ve zramaNa nahIM bana jAte / zrAvaka apanI zakti anusAra jyAdA se jyAdA hiMsA kA tyAga kare yahI bhAva zramaNoM kA hotA hai |at: zramaNa aise pratyAkhyAna karAne para apanI zramaNa maryAdA se cyuta nahIM kahalA sakate / gautama svAmI kI udAratA aura parizrama kA pariNAma :uttara- udaka muni kI sArI samasyA hala ho gii| unheM samajha meM A gayA ki jo bhI pratyAkhyAna karAne kI paddhati hai vaha galata nahIM hai / trasabhUta lagAnA jarUrI nahIM hai aura zrAvaka ke gRhastha jIvana kI paristhiti anusAra muni use zakya pratyAkhyAna AgAra sahita karavA sakate haiM / samAdhAna ho jAne para udaka muni ne gautama svAmI ko zraddhA pUrvaka vaMdana vyavahAra kiyA aura bhagavAna mahAvIra ke zAsana meM sammilita hone ke arthAt punaH dIkSita hone ke bhAva vyakta kiye / taba gautama svAmI usa gRha pradeza(kamare) meM se nikalakara udaka muni ko lekara bagIce meM bhagavAna kI sevA meM pahu~ca gaye / phira bhagavAna mahAvIra kI / 64 Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA sevA meM udakamuni ne cAturyAma dharma se paMca mahAvrata rUpa dharma svIkAra kiyA evaM kramaza: AtmakalyANa kI sAdhanA meM lIna bana gye| isake bAda meM udakamuni kI gati kA varNana prApta nahIM hai / zakyatA mokSa gati kI adhika lagatI hai / [sUyagaDAMga sUtra ke dUsare zrutaskaMdha ke aMtima (sAtaveM) adhyayana meM yaha saMvAda hai] nibaMdha-17 zreNika putra meghakumAra ke pAMca bhava bhagavAna ne megha muni ko usake do pUrva bhavoM kA vivaraNa sunaayaa| yahA~ se tIsare bhava meM he megha ! tUM hajAra hAthI-hAthiniyoM kA adhipati sameruprabha nAmakA hAthI thA / eka samaya vana meM dAvAnala prakaTA / agni se bacane ke liye samasta prANI apane prANa bacAne idhara se udhara bhAgane lage / tUM bhI apane yUtha se bichur3a gayA / akelA hI eka sarovara para pahu~cA / pAnI pIne kI AzA se usameM utarA / kIcar3a meM pha~sa gayA, pAnI taka pahu~ca nahIM skaa| vRddha jarjarita 120 varSa kI terI kAyA thii| prayatna karane para punaH bAhara bhI nahIM nikala sakA kiMtu adhika- adhika kIcar3a meM pha~satA gayA / usa samaya eka javAna hAthI pAnI pIne vahA~ aayaa| jise tUM ne apane jhuMr3a meM se balapUrvaka nikAla diyA thA / tujhe dekhate hI usane purAne vaira ko yAda kiyA, tIkSNa dAMto se tIna bAra prahAra kiyA phira pAnI pIkara calA gayA / usa prahAra se tujhe pracaMDa vedanA huI jisa sAta dina-rAta sahana karatA huA mara kara tU punaH jaMgala meM meruprabha hAthI banA / - isa bAra bhI tUM sAta sau hAthiyoM kA adhipati banA evaM sukha pUrvaka rahane lagA / eka bAra jaMgala meM dAvAnala pragaTA jise dekhakara vicAra karate-karate tujhe jAtismaraNa jJAna utpanna huA, pUrvabhava ko spaSTa dekhane lagA / bAraMbAra honevAle dAvAnala se bacane kA upAya DhUMr3ha kara tUMne anya sAthiyoM ke sahayoga se eka yojana pramANa golAkara kSetra ko sApha karake vRkSoM se rahita medAna banA diyaa| tAki dAvAnala ke samaya jaMgala ke pazu isa maidAna meM Akara nirbhaya evaM surakSita raha ske| yathAsamaya phira dAvAnala pragaTA / sabhI prANI surakSita usa maidAna meM pahu~ca gye| / 65 / Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA he megha ! tUM bhI usa maidAna meM pahu~cakara sthAna prApta kara khar3A ho gyaa| maidAna khacAkhaca bhara gayA thaa| dhakkA -dhakkI ho bhI rahI thI / tUMne khAja karane ke liye eka pA~va Upara utthaayaa| usI samaya dhakke khAte khAte eka kharagosa tere usa pA~va kI jagaha meM Akara baiTha gayA / tUM vApisa pA~va rakhane lagA to kharagoza ko dekhakara usakI anukaMpA ke liye tUne pA~va adhara hI rakhA / 2-3 dina se dAvAnala zAMta huaa| sabhI pazu-pakSI vahA~ se nikala gaye / tUMne bhI calane ke liye pA~va nIce rakhane kA prayatna kiyA kiMtu pA~va tIna dina meM akar3a jAne se he megha ! tUM dhar3Ama se nIce gira par3A / taba tere zarIra meM ghora vedanA utpanna huI / tIna dina usa vedanA ko vedatA huA 100. varSa kI Ayu pUrNa karake zreNika rAjA kI dhAraNI rANI kI kukSI meM putra rUpa meM tUM utpanna huaa| he megha ! pazu yoni meM eka choTe prANI ke liye tUMne kitanA apAra kaSTa tIna dina sahana kiyA evaM pUrva bhava meM zatru hAthI ke prahAra se utpanna mahAvedanA ko sAta dina sahana kiyA, aise hI bhavobhava meM jIva anAdi se mahAdaHkhoM ko bhugatatA A rahA hai| aba mAnava bhava pAkara ta~ yuvAvasthA meM svastha samartha zarIra saMpanna hokara sarva du:khamukta karAne vAlI saMyama yAtrA meM thor3e se kaSToM ko samyak sahana nahIM kara pAyA / isa apanI pUrvabhava kI ghaTanA ko bhagavAna ke mukha se sunakara megha muni ko zubha pariNAmoM se, prazasta adhyavasAyoM se evaM lezyAoM kI vizuddhi se jAti smaraNa jJAna utpanna huA / vaha svayaM pratyakSa apane hI jJAna se bhagavAna se sunA vaisA hI apanA pUrva bhava dekhane-jAnane lgaa| isa prakAra bhagavAna ke dvArA pUrvabhava smaraNa karAne se usakA vairAgya punaH kaI guNA bar3ha gayA / vaha saMyama bhAvoM meM sthira ho gayA / AnaMdAzruoM yukta hokara bhagavAna se vaMdana namaskAra kara punaH dIkSA dene kA nivedana kiyA aura sadA ke liye do AMkhoM kI rakSA ke atirikta saMpUrNa zarIra saMyama evaM saMyamiyoM kI sevA meM nyochAvara kara diyA / isa prakAra bhagavAna ne megha muni ko sahaja hI saMyama bhAvoM meM punaH sthira kara diyA thA / meghamuni ne kramaza: gyAraha aMgoM kA adhyayana kiyA / upavAsa Adi mAsakhamaNa paryaMta tapa se AtmA ko bhAvita karate hue saMyama ma vicaraNa karane lge| yathAsamaya unhoMne(bhagavatI za02 meM varNita skaMdhaka |66 Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA ke samAna) bhikSu kI 11 pratimAoM kI bhI ArAdhanA karI / guNaratna saMvatsara tapa bhI kiyA / phira vividha tapa mAsakhamaNa paryaMta karate rhe| aMta meM skaMdhaka ke samAna hI zarIra hADapiMjara sA bana gayA / phira rAjagRhI ke bAhara vipula parvata para pAdapopagamana saMthArA kiyaa| parvata para caDhanA evaM saMthArA vidhi kA varNana skaMdhaka ke samAna samajhanA / eka mahIne ke saMthAre se 12 varSa kI kula dIkSA paryAya se AyuSya pUrNa kara vijaya nAmaka anuttara vimAna meM 33 sAgaropama kI sthiti meM utpanna hue / vahA~ se mahAvideha kSetra meM mAnava bhava prApta kara tapasaMyama kA ArAdhana kara mukti prApta kareMge / nibaMdha-18 meghakumAra adhyayana se prApta zikSA tattva (1) jIva ne aneka bhavoM meM vividha vedanAe~ sahana kI hai / ataH isa mAnava bhava ko pAkara dharma sAdhanA karane meM kaSToM se kabhI bhI nahIM dhabarAnA cAhie / . (2) pazu yA manuSya kisI ko bhI apane pUrva janmoM kA smaraNa ho sakatA hai| (3) punarjanma evaM karma siddhAMta kI samyak AsthA rakhanI cAhiye / (4) dukha kI ghar3iyoM meM bhI vivekapUrNa Avazyaka kartavyoM meM cyuta nahIM honA cAhiye / jaise ki meghamuni saMyama meM asthiracitta ho jAne para bhI acAnaka hI koI pravRtti na karate hue, bhagavAna kI sevA meM vinaya pUrvaka nivedana karane ke liye pahu~ca gaye / (5) kisI ko bhI mArgacyuta huA jAna kara yogya upAyoM se kuzalatA pUrvaka punaH sadaguNoM meM use tatpara banAne kA prayatna karanA caahiye| kiMtu niMdA, avahelanA, tiraskAra Adi niMdanIya pravRttiyoM kA AcaraNa kadApi nahIM karanA cAhiye / (6) apanI bhUloM kA pazcAttApa karake unheM zIghra sudhAra lenA cAhiye kiMtu chipAne kA prayatna kadApi nahIM karanA cAhiye / (7) anukaMpA aura dayA bhAva yaha Atmonnati kA eka uttama guNa hai| ise samakita kA cauthA lakSaNa kahA gayA hai| prasiddha kavi tulasIdAsajI / 67 Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA ke zabdoM meM yaha dharma kA mUla hai| ukta kathAnaka meM hAthI jaise eka.pazu ne dayA bhAva ke nimitta se hI saMsAra bhramaNa ke mArga kI jagaha mokSa mArga ko prApta kara liyA / hRdaya ki saccI anukaMpA aura usa para dRr3ha rahane kA yaha pariNAma hai / (8) AtmA anaMta zAzvata tatva hai| rAgadveSa Adi vikAroM se grasta hone ke kAraNa vaha vibhinna avasthAoM meM janma maraNa karatA hai| eka avasthA se dUsarI avasthA meM jAnA hI saMsaraNa yA saMsAra kahalAtA hai / kabhI AtmA adhogati ke pAtAla meM to kabhI uccagati ke zikhara para pahu~ca jAtI hai / isa utAra car3hAva kA mUla kAraNa svayaM AtmA hI hai| saMyoga milane para AtmA jaba apane sacce svarUpa ko samajha letA hai taba anukUla puruSArtha kara vizuddha svarUpa ko prApta karake zAzvata sukhoM kA svAmI bana jAtA hai / meghakumAra ke jIvana meM yahI ghaTita huA / hAthI se mAnava, phira muni, tatpazcAta deva banA aura kramazaH paramAtma pada ko prApta karegA / (9) saMyama se meghamuni ke citta kA ukhar3a jAnA, yaha isa adhyayana kA eka pramukha viSaya hai, bhagavAna ke dvArA pUrva bhava sunA kara saMyama meM sthira karane ke preraka viSaya kA mUla nimitta bhI yahI hai |atH adhyayana kA nAma meghakumAra na hokara ukkhittaNAya(utkSipta jJAta)rakhA gayA hai| nibaMdha-19 dhanya sArthavAha ke jIvana se prApta zikSA-tattva zAstra meM dRSTAMta rUpa kathAnaka vizAla bhI ho sakate haiM kiMtu usameM koI eka choTA sA preraNA sthala lakSita rahatA hai| isa kathAnaka meM bhI satrakAra ne saMyamazIla sAdhaka apane zarIra kA saMrakSaNa kisa vRtti se, kisa bhAvoM se kare, isa tattva ko samajhane ke liye saMketa kiyA jisa taraha dhanya seTha ne eka paristhiti ko pAra karane ke liye cora ko AhAra diyA thA kiMtu kisI bhI prakAra kA anurAga yA AnaMda usa AhAra dene meM dhanya ke mAnasa meM tanika bhI nahIM thA / kyoM ki vaha / 68 Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA cora ko apanA bahuta bar3A nukazAna karane vAlA jAna rahA thA, putra kA hatyArA mAna rahA thA, basa isI mAnasa ke kAraNa cora ko AhAra dene meM usakI pUrNa udAsInatA aura lAcArI thii| sAdhaka bhI apane isa zarIra kA saMrakSaNa karane meM aise hI lAcArI aura udAsInatA ke bhAva rakhe / mokSa sAdhaka saMyama ke pAlana meM isa mAnava deha kA sAtha sahakAra lenA Avazyaka samajhakara isakA saMrakSaNa kare / vaha yaha mAne, samajhe ki anAdi kAla se jIva apane prApta zarIra ke saMrakSaNa aura moha meM lIna rahatA hai / jisase yaha zarIra AtmA ke guNoM kA nAza karane meM, karmoM se AcchAdi karavAne meM mukhya kAraNa banA hai, yaha AtmA kA adhikatama ahita karane meM nimitta rahA huA hai / phira bhI AtmazAMti- mokSaprApti meM isakA sahAya lenA bhI jarUrI hai / ataH umraparyaMta yaha saMyama sAdhanA meM sahAyaka banA rahe, bAdhaka na bane, usa lakSya aura viveka se, isa zarIra kA sAtha nibhAne ke liye kucha saMyama ke samaya kA bhoga denA Avazyaka hai aisA samajha kara, sAdhaka aMtara mana meM isase udAsIna evaM sAvadhAna rahatA huA vartana kare kiMtu isakI sevA meM tallIna nahIM bane / ise sajAne meM AnaMda nahIM mAne / jJAna AtmA se isa zarIra ko karmabaMdha meM madadagAra aura duHkha paraMparAvardhaka samajha kara sAvadhAna rahe aura isake sAtha eka baMdhana meM rahA hU~ ataH sAdhanA se mokSa pahu~cane taka kucha saMvibhAga rUpa meM, isakI sAra saMbhAla dekharekha karanI bhI jarUrI par3a gaI hai| isaliye vaha to karanA par3egA, umra paryaMta isakA sAtha nibhAnA hI par3egA, aisA samajha kara jarUrI samaya aura jarUrI pravRtti isake liye viveka evaM udAsInatA se samajha pUrvaka kare paraMtu una zarIra sevA sajAvaTa kI pravRttiyoM vRttiyoM meM kabhI bhI AnaMda nahIM mAne / jaise ki dhanya seTha ne cora ko AhAra dene meM koI prakAra kA AnaMda nahIM mAnA thaa| saMkSepa meM sAdhaka zarIra kI AhArAdi se sAra saMbhAla karate hue bhI aMtaramana meM zarIra ke prati anurAga prema Asakti nahIM rkhe| ise mUla meM AtmA ke guNoM meM bahuta bar3A nukazAna karane vAlA mAnatA huA isake sAtha vartana kare tathA eka dina isake saMgAtha-saMgati se sadA ke liye mukta honA hai arthAt saMlekhanA-saMthArA svIkAra kara isa deha kA pUrNa rUpa se tyAga karanA hai, aisA mAnasa niraMtara banAye rkhe| Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA nibaMdha-20 dIkSArthI ke prati kRSNavAsudeva kA kartavya dvArikA nagarI meM bAIsaveM tIrthaMkara bhagavAna ariSTanemi kA padArpaNa huA / vAsudevakRSNa apane vizAla parivAra ke sAtha prabhu kI upAsanA karane aura dharmadezanA zravaNa karane pahu~ce / dvArikA ke nara-nArI bhI gaye / dvArikA meM thAvaccA nAmaka eka saMpanna gRhastha mahilA thii| usakA ikalautA putra thAvaccAputra ke nAma se hI abhihita hotA thaa| vaha bhI bhagavAna kI dharma dezanA zravaNa karane phuNcaa| dharmadezanA sunI aura vairAgya ke raMga meM raMga gayA / mAtA ne bahuta samajhAyA, AjIjI kI, kintu thAvaccAputra apane nizcaya para aTala rhaa| aMta meM vivaza hokara mAtA ne dIkSA mahotsava karane kA prastAva kiyA, jise usane maunabhAva se svIkAra kiyaa| dIkSA mahotsava ke liye mAtA thAvaccA chatra, cAmara Adi mAMgane kRSNa mahArAja ke pAsa gaI to unhoMne svayaM apanI ora se mahotsava manAne kA prastAva rkhaa| thAvaccAputra ke vairAgya kI parIkSA karane kRSNa svayaM usake ghara para gae / solaha hajAra rAjAoM ke rAjA arddha bharata kSetra ke adhipati kRSNa sahaja rUpa se thAvaccAputra ke ghara jA pahu~canA unakI asAdhAraNa mahattA aura nirahaMkAritA evaM dhArmikatA kA dyotaka hai| zrIkRSNa ne thAvaccAputra ko kahA ki tuma dIkSA mata lo| merI chatrachAyA meM tuma sukhapUrvaka raho, tumheM koI bhI duHkha kaSTa nahIM hogaa| maiM tumhArI saba bAdhA pIr3A saMkaToM se tumhArA nivAraNa karU~gA, kevala tumhAre Upara se nikalatI huI havA ko roka nahIM sakatA, usake sivAya koI bhI tumheM tanika bhI kaSTa nahIM pahu~cA skegaa| ataH tuma yaha dIkSA kA vicAra chor3akara merI bAhuchAyA meM manuSya saMbaMdhI sukhabhoga karate hue raho / thAvaccA putra ne kahA ki he devAnupriya ! yadi AtI huI merI mRtyu ko rokane meM Apa samartha ho evaM Ane vAle bur3hApe ko Apa nivAraNa karane meM sakSama ho sakate ho to maiM ApakI chatrachAyA ma sukhabhoga karate hue raha sakatA hU~ / kRSNa vAsudeva ne kahA ki he | 70 Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA thAvaccA putra! aisA to koI deva bhI nahIM kara sakatA hai arthAt mRtyu aura bur3hApe se to deva bhI rakSA nahIM kara sakatA / yaha to karma kSaya karane se hI saMbhava hai / taba thAvaccAputra ne kahA ki yadi ina donoM kA(jarA aura mRtyu ko) nivAraNa to apane karmoM ke kSaya se hI ho sakatA hai to he devAnupriye ! ma ajJAna, mithyAtva, avirati evaM kaSAya se saMcita pUrva karmoM kA kSaya karane ke liye bhagavAna ariSTanemi ke pAsa dIkSA lenA cAhatA hU~ / zrIkRSNa ko thAvaccAputra kI parIkSA ke pazcAt jaba vizvAsa ho gayA ki usakA vairAgya AMtarika hai, saccA hai taba unhoMne dvArikA nagarI meM Ama ghoSaNA karavA dI ki- "bhagavAna ariSTanemi ke nikaTa dIkSita hone vAloM ke AzritajanoM ke pAlana poSaNa kA saMpUrNa uttaradAyitva kRSNa vAsudeva vahana kreNge| thAvaccA putra ke sAtha jo bhI dIkSita honA cAhe, nizciMta hokara dIkSA grahaNa kre|" ghoSaNA sunakara eka hajAra puruSa thAvaccAputra ke sAtha pravrajita hue / - isa prakAra jJAtAsUtra ke isa pA~caveM adhyayana se zrIkRSNa mahArAja kI anupama dhArmikatA evaM dharmadalAlI-dIkSA dalAlI karane kA Adarza guNa prakaTa hotA hai ki ve svayaM caturaMgiNI senA ke sAtha bhagavAna ke darzana karane evaM pravacana sunane gaye tathA thAvaccA gAthApatnI ke dvArA chatra-cAmara dIkSA mahotsava ke liye mAMgane para use kaha diyA ki tuma sukhapUrvaka ArAma se raho, maiM svayaM tumhAre putra kA dIkSA mahotsava kruuNgaa| aisA kahakara ve apanI caturaMgiNI senA ke ThATha ke sAtha zIghra hI thAvaccA seThANI ke ghara pahu~ca gaye the aura dIkSA nahIM lene ke apane sujhAva ko thAvaccAputra ke sacoTa javAba se namratA ke sAtha badala bhI diyA evaM usakI dIkSA meM saMmata ho gaye / jo vyakti svayaM dharmiSTha nahIM hotA hai phira kevala parIkSA lene kA DhoMga karatA hai vaha to aMta taka kutarka karatA hI rahatA hai aura dIkSA lene aura dene vAle donoM ko bhalAburA kahatA rahatA hai| paraMtu kRSNa vAsudeva to dharmaniSTha aura dharmapremI the| dIkSA lene ko aura dIkSA lenevAle ko mana meM kabhI kharAba nahIM samajhate the| ataH vaDIla kA kartavyapAlana mAtra ke liye unhoMne dIkSA nahIM lene kA aura mAnuSika sukhabhogane kA thAvaccAputra ko sujhAva diyA thaa| 71 Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA nibaMdha-21 zailaka adhyayana se prApta zikSA evaM tattva (1) "thAvaccA strI" kA kRSNa vAsudeva ke darabAra meM jAnA aura kRSNa kA usake ghara AnA eka mahatvazIla ghaTanA hai| . . (2) saMyama kI vArtA sunakara utsAhita honA usake ghara jAkara vairAgya kI parIkSA karanA evaM sAre zahara meM preraNA karake eka hajAra puruSoM kA dIkSA mahotsava karanA ityAdi AcaraNa tIna khaMr3a ke svAmI zrIkRSNa vAsudeva kI ananya dharmazraddhA evaM viveka ko prakaTa karate haiM / yaha viveka sabhI ke liye AdarzabhUta hai arthAt dIkSA lene vAle ke prati kyA bhAva evaM vyavahAra rakhanA cAhie, yaha isa ghaTanA se sIkhanA cAhie / vartamAna meM paraMparA kI zAna vyakti ko paMgu banA detI hai| sahI samajhane ke bAda bhI Aja ke mahAjJAnI paraMparA ke Age lAcAra bana jAte haiM / unhe ina Agama udAharaNoM se kucha sudhAra karanA caahiye| (3) sAMkhya matAnuyAyI sudarzana ne jaina muni se carcA kara zrAvaka dharma svIkArA aura usake guru zuka saMnyAsI ne carcA karake saMyama aMgIkAra kiyA / Rju aura prAjJa jIvoM ke ina udAharaNoM se yaha jJAta hotA hai ki mAna kaSAya se abhibhUta hote hue bhI ve AtmAe~ durAgrahI nahIM hotI hai / satya samajha meM Ate hI apanA sarvasva parivartana kara dete haiM / hameM bhI svAbhimAna ke sAtha sarala evaM namra banakara durAgrahoM se dUra rahanA cAhie arthAt satya samajha meM A jAne ke bAda use svIkAra karane meM hicakicATa nahIM karanA cAhie / cAhe vaha koI paraMparA ho yA siddhAMta / (4) samaya para ziSya bhI guru kA kartavya kara detA hai / paMthaka ziSya kI vinaya bhakti, sevA, satyaniSThA ne zailaka rAjarSi kA adhaHpatana roka diyA / (5) saMyama se girate hue sAdhaka kA tiraskAra na karate hue usakI yogya saMbhAla karane se usakA utthAna saMbhava ho sakatA hai / ataH guru ho yA ziSya, viveka yukta nirNaya sarvatra sabhI ko Avazyaka hai / tiraskAra vRtti heya evaM anAcaraNIya hai| 72 Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA : (6) ati vega se girane vAlA vyakti bhI kabhI baca sakatA hai / ataH yogya saMbhAla aura sahAnubhUti rakhanA bhI kartavya samajhanA caahiye| (7) jIvana kisI bhI Dharre meM cala rahA ho to bhI punarcintana evaM nayA mor3a dene kI guMjAisa rakhanI cAhie / AtmA ko haThAgraha aura durAgraha meM nahIM pahucAnA cAhiye / (8) auSadha sevana bhI saMyama kA eka khatarA hai| isase bhI asaMyama bhAva evaM pramAda bhAva utpanna ho sakatA hai| ataH sAdhaka ko auSadha sevana kI ruci se nivRtta hokara tapa saMyama evaM viveka yukta sAdhanA karanI cAhie / zailaka jaise carama zarIrI tapasvI sAdhaka bhI auSadha sevana ke nimitta se saMyama meM zithila bana gaye the| (9) zailaka rAjarSi madhyama tIrthaMkara ke zAsana meM hue the| unake liye mAsakalpa Adi kA niyama pAlana Avazyaka nahIM thA / isI kAraNa 500zramaNa vahA~ Thahare the| kathAnaka ke AdhAra se aMtima tIrthaMkara ke zAsana meM nakala nahIM karanI cAhie, sevA meM jitane zramaNa Avazyaka ho unake atirikta choTe bar3e kisI bhI zramaNoM ko akAraNa kalpa maryAdA se adhika nahIM ThaharanA caahie| (10) zailaka 500 se, zuka saMnyAsI 1000 se aura thAvaccAputra 1000 se dIkSita hue / AgamoM kA adhyayana pUrNa hone ke bAda guru ne unheM sAtha meM dIkSitoM ko ziSya rUpa meM pradAna kiyA thA / dIkSA ke prathama dina se ve sAtha meM dIkSita saMta unake ziSya nahIM kahalAte hai, kiMtu bAda meM guru ke dene para hI unake ziSya kahalAte haiM / tabhI ve unako sAtha lekara svataMtra vicaraNa karane lagate haiM |aaj to koI dIkSA lete hI guru bana jAtA hai yaha anAgamika tarIkA hai, jise isa adhyayana ke mUlapATha se bhalIbhA~ti samajhane kI AvazyakatA hai ki Agama adhyayana kA korsa pUrNa kara bahuzruta yogyatA saMpanna hone para hI ziSya kiye jAne cAhiye / nibaMdha-22 mallIbhagavatI ke 3 bhavoM kA adbhuta varNana isa avasarpiNI kAla meM kramaza: 24 tIrthaMkara hue haiN| unameM / 73 Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA 19 veM tIrthaMkara mallinAtha bhagavAna hue haiN| unakA jIvana caritra isa adhyayana meM 2 pUrvabhavoM ke sAtha varNita hai| pazcima mahAvidehakSetra kI 24voM salilAvatI vijaya meM balarAjA kA putra mahAbala thA / balarAjA ne dIkSA lekara ke Atma sAdhanA kara mukti prApta karI / phira mahAbala rAjA banA / usake chaH bAlamitra rAjA the, ve sAtha meM khele bar3e hue the / ve sAtoM Apasa meM niyamabaddha the ki koI bhI vizeSa kArya kareMge to sabhI sAtha meM raheMge / ataH mahAbala rAjA ko vairAgya paidA hone para sAtoM ne sAtha meM dIkSA lii| ugra tapa bhI sabhI sAtha meM karate aura aMta meM saMlekhanA saMthArA bhI sAtha meM kiyaa| sAtoM ne jayaMta nAmaka tIsare anuttara vimAna meM 32 sAgaropama kI sthiti prApta karI / devaloka kI sthiti pUrNa karake chaho mitra bharatakSetra meM alaga-alaga rAjyoM ke rAjA bane aura sukhapUrvaka rahane lge| mahAbala. deva bhI battIsa sAgara paripUrNa sthiti pUrNa kara avadhijJAna ke sAtha mithilA nagarI meM strI paryAya meM utpanna huA / mAtA-pitA ne usakA nAma malli kumArI rkhaa| . pUrvabhava ke anurAga se chaho mitra rAjA nimitta pAkara eka sAtha malliku~varI ke sAtha zAdI karane Aye / malliku~varI ne una chahoM ko pUrva bhava kA kathana karake pratibodha diyA, taba unheM bhI jAtismaraNa jJAna utpanna huaa| apane pUrva bhava kA smaraNa, pratyakSa anubhava karake ve sabhI virakta hue / eka varSa varSIdAna dekara 100 varSa kI vaya meM mallI arahaMta ne 300 striyoM evaM 300 puruSoM ke sAtha siddhoM ko namaskAra karake sAmAyika cAritra aMgIkAra kiyaa| usI samaya unheM manaHparyavajJAna utpanna huA / mallI arahaMta strI tIrthaMkara hone se sAdhviyA~ unakI AbhyaMtara parSadA rUpa meM thI evaM zramaNa unake bAhya parSadA rUpa meM the| dIkSA ke dina hI zAma ko mallI arahaMta ko kevalajJAna utpanna huA / devoM tathA 64 indroM sahita upasthita parSadA ne dharmopadeza sunA, devoM ne kevalajJAna mahotsava kiyA aura naMdIzvara dvIpa meM jAkara aTThAI mahotsava karake apane devaloka meM gaye / kuMbha rAjA prabhAvatI rANI bhI A gaye the, upadeza sunA aura zrAvaka vrata aMgIkAra kiye| pUrva mitra ve chahoM rAjA bhI pahu~ca gaye the, upadeza sunA aura usI dina / 74 Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA dIkSita hue / chahoM ne 14 pUrvo kA jJAna hAsila kiyA / kAla krame chahoM muni karmakSaya karake mukta hue / mallInAtha bhagavAna bhI 55000 varSa kA Ayu pUrNa kara sammeta zikhara parvata para eka mahIne ke saMthAre se nirvANa ko prApta hue| sAtoM mitra pUrva bhava meM mahAvideha kSetra meM rAjA the aura isa bhava meM 6 mitra bharatakSetra meM (bhArata meM hI) alaga-alaga dezoM ke rAjA bane kiMtu sAtoM meM pramukha mahAbala rAjA yahA~ rAjA nahIM banakara rAjakumArI banA / chahoM rAjA vivAhita ho cuke the paraMtu mallI rAjakumArI avivAhita 100 varSa kI vaya meM pahu~ca cukI thii| chahoM mitroM ke pUrva bhava ke nAma- (1) acala (2) dharaNa (3) pUraNa (4) vasu (5) vezramaNa (6) abhicndr| isa bhava ke nAma- (1) pratibuddhi rAjA (2) caMdracchAya rAjA (3) rukmi rAjA (4) zaMkha rAjA (5.) adInazatru rAjA (6) jitazatru rAjA / malliku~varI ke pAsa pahu~cane ke nimitta :(1) pratibuddhi rAjA- apanI rANI ke nAga pUjA mahotsava meM bane puSpoM ke zrI dAmakAMDa kI prazaMsA karate hue subaddhi pradhAna ke dvArA mallIku~varI ke zreSTha zrI dAmakAMr3a kI bAta sunakara usake prati AkRSTa huaa| (2) caMdracchAya rAjA- samudrI yAtrA se vApisa Ane para araNaka zrAvaka ke dvArA malliku~varI ke rUpa kI prazaMsA sunakara usakI tarapha AkRSTa huaa| (3) rukmi rAjA- putrI ke snAna mahotsava para kaMcukI puruSa ke dvArA malli kuMvarI ke snAna mahotsava kI prazaMsA sunakara usakI tarapha AkRSTa huaa| (4) zaMkha rAjA- mallIku~varI ke devanAmI kuMDala ko sudhAra nahIM sakane se deza nikAle kI sajA prApta karake Aye hue sunAroM ke pAsa se mallI kuMvarI kA varNana sunakara AkRSTa huA / (5) adInazatru rAjA-aMguSTha vidyA vAle citrakAra ke dvArA malli ku~varI kA AbehUba citra usake bhAI malladinna kumAra kI citrazAlA meM binA pUche citrita karane ke kAraNa aMguThA kaTavA kara, deza nikAle kI sajA prApta kara, mithilA se Aye hae citrakAra ke pAsa mallikavarI kA citrapaTa dekha kara AkarSita huaa| (6) jitazatru rAjA- malli ku~varI se dhArmika carcA meM parAsta banI evaM unakI dAsiyoM se apamAnita / 75 / Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA / huI cokkhA parivrAjikA ke dvArA malliku~varI kA varNana sunakara AkRSTa huA / ina chahoM rAjAoM ne malliku~varI se zAdI karane kI manodazA se dUta bhejA / saMyogavaza chahoM dUta apane apane deza se nikala kara mithilA nagarI meM eka sAtha rAjasabhA meM pahu~ca gaye / to kuMbha rAjA ko chahoM kI eka sAtha mAMga para gussA AyA / anAdara karake sabhI ko nikAla diyA / dUtoM ke apamAna se kruddha bane rAjA yuddha kI car3hAI karake mithilA nagarI ke bAhara eka sAtha pahu~ce / yuddha meM kuMbharAjA kI hAra huI / nagarodha karake ciMtita baiThe the| taba mallIku~varI ne Azvasta karate hue kahA ki amuka vidhi se pratyeka rAjA ko saMdhyA samaya mere pAsa amuka jagaha Ane kA nimaMtraNa bheja dIjiyegA / phira meM saMbhAla lU~gI / isa prakAra chahoM rAjA alaga-alaga mArgoM se alaga-alaga bhavanoM meM(jAlagRha, meM) Akara baiTha gaye / vahIM para sabhI kA malliku~varI se pratyakSa milana huaa| . isa prakAra pUrva bhava kI mitratA Adi ke adRzya sneha nimitta se evaM pratyakSa meM mohita bhAvoM se AkRSTa hokara sAtoM mitroM kA anAyAsa eka sAtha milanA ho gayA / mallIkumArI ne avadhijJAna ke sAtha janma liyA thaa| avadhijJAna ke prayoga se unhoMne apane chahoM sAthiyoM kI avasthiti jAna lI thii| bhaviSya meM ghaTita hone vAlI ghaTanA bhI unheM vidita ho gaI thii| ata: usake pratikAra kI taiyArI bhI karalI thii| taiyArI isa prakAra kI thI- malli kumArI ne hUbahU apanI jaisI eka pratimA kA nirmANa karavAyA / aMdara se vaha polI thI aura usake mastaka meM eka bar3AsA chidra thA / usa pratimA ko dekhakara koI nahIM kaha sakatA thA ki yaha mallI nahIM, mallI kI pratimA hai / mallikumArI jo bhojana-pAna karatI usakA eka piMr3a mastaka ke cheda meM se pratimA meM DAla detI thii| vaha bhojana-pAnI pratimA ke bhItara jAkara sar3atA rahatA aura usameM atyaMta durgaMdha utpanna hotI / kintu r3hakkana hone se vaha durgaMdha vahIM kI vahIM rahatI thI / jahA~ pratimA avasthita thI, usake sAmane mallI ne jAlIdAra gRhoM kA bhI nirmANa karavAyA thaa| una gRhoM meM baiTha kara pratimA ko spaSTa rUpa se / 76 / Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA dekhA jA sakatA thA, kintu una gRhoM meM baiThane vAle eka dUsare ko nahIM dekha sakate the / mallikumArI kA saphala upAya :- jaba kuMbha rAjA ne mallikuvarI ke kahe anusAra sUcanA karavA dI, taba chahoM rAjA mallikumArI kA varaNa karane kI lAlasA se garbhagRhoM meM A pahu~ce / prabhAta hone para sabane mallI kI pratimA ko dekhA aura samajha liyA ki yahI kumArI mallI hai| saba usI kI ora animeSa dRSTi se dekhane lge| taba mallIkumArI vahA~ pahu~cI aura pratimA ke mastaka ke chidra ko ughAr3a diyA / chidra ko ughAr3ate hI usameM se jo durgaMdha nikalI vaha asahya ho gii| sabhI rAjA ghabarA uThe / sabane apanI apanI nAka dabAI aura mu~ha bigAr3a liyA / viSayAsakta rAjAoM ko pratibodhita karane kA yahI upayukta avasara thaa| mallIkumArI ne nAka, mu~ha bigAr3ane kA kAraNa puuchaa| sabhI kA eka hI uttara thA asahya durgaMdha / taba rAjakumArI ne rAjAoM se kahA- devAnupriyo ! isa pratimA meM bhojana pAnI kA eka-eka pir3a DAlane kA aisA aniSTa evaM amanojJa pariNAma huA to isa audArika,zarIra kA pariNAma kitanA aniSTa aura amanojJa hogA? yaha zarIra to mala, mUtra, rudhira Adi kI thailI hai| isake pratyeka dvAra se gaMde padArtha jharate rahate haiN| sar3anA-galanA isakA svabhAva hai / isa para se camar3I kI cAdara haTA dI jAya to yaha zarIra kitanA asuMdara evaM vibhatsa pratIta hogaa| vaha cIloM kauvoM Adi kA bhakSya bana jAegA / to mala-mUtra kI isa thailI para Apa kyoM mohita ho rahe haiM? isa prakAra saMbodhita karake mallIkumArI ne pUrvajanmoM kA vRtAnta unheM kaha sunaayaa| kisa prakAra ve saba sAtha dIkSita hue the, kisa prakAra usane kapaTAcaraNa kiyA thA; kisa prakAra ve saba devaparyAya meM utpanna hue the, ityAdi varNana kaha sunaayaa| rAjAoM ko jAti smaraNa jJAna evaM bodha :- mallI dvArA pUrvabhavoM kA vRtAMta sunate hI chahoM rAjAoM ko jAtismaraNa jJAna utpanna ho gayA / ve sabhI saMbuddha ho gaye / taba garbhagRhoM ke dvAra unmukta kara die gae / / 77 Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA .. usa samaya vAtAvaraNa meM anurAga ke sthAna para virAga chA gyaa| usI samaya rAjakumArI ne dIkSA aMgIkAra karane kA saMkalpa kiyaa| tIrthaMkaroM kI paraMparA ke anusAra vArSika dAna dene ke pazcAt mallIkumArI ne pravrajyA aMgIkAra kara lii| jisa dina dIkSA aMgIkAra kI usI dina unheM kevalajJAna-darzana kI prApti ho gii| tatpazcAt jitazatru Adi chahoM rAjAoM ne bhI dIkSA aMgIkAra kara lI / aMta meM sabhI ne mukti prApta kii| bhagavatI mallI tIrthaMkara ne bhI caitra zuklA caturthI ke dina nirvANa prApta kiyaa| jJAtavya :- (1) kuMbha rAjA aura prabhAvatI rANI ne zrAvaka vrata svIkAra kie / (2) chaha rAjAoM ne saMyama aMgIkAra kiyA aura caudaha pUrvI hokara aMta meM mokSa gaye / (3) mallInAtha tIrthaMkara ke 28 gaNadhara the| (4) ve unnIsaveM tIrthaMkara the, 25 dhanuSa ke U~ce the / 100 varSa ghara meM rahe, 55 hajAra varSa kI saMpUrNa umra thii| (5) pUrva bhava meM mahAvideha kSetra meM mahAbala ke bhava meM 84 lAkha varSa taka saMyama kA pAlana kiyA thaa| kula umra vahA~ 84 lAkha pUrva kI thii| (6) vahA~ tIrthaMkara nAma karma kA upArjana kiyA thA / tIrthaMkara nAma karma upArjana ke 20 bola isa prakAra hai- (1) arihaMta (2) siddha (3) jina siddhAMta (4) guru (5) sthavira (6) bahuzruta (7) tapasvI ina sAta kI bhakti bahumAna guNa kIrtana karane se (8) bAraMbAra jJAna meM upayoga karanA (9) darzana zuddhi (10) vinaya (11) bhAvayukta pratikramaNa (12) niraticAra saMyama vratoM kA pAlana (13) apramatta jIvana (14) tapasyA (15) tyAga niyama yA dAna (16) apUrva jJAna grahaNa (17) samAdhi bhAva prasanna bhAva meM rahanA yA dUsaroM ko zAtA upajAnA; (18) sevA karanA (19) zruta bhakti (20) jinazAsana kI prabhAvanA karanA / ___ inameM se eka yA aneka bola ke sevana meM utkRSTa rasAyana, Atma pariNAma hone para tIrthaMkara nAmakarma kA baMdha hotA hai / isa baMdha ke bAda jIva tIsare bhava meM avazya tIrthaMkara banatA hai evaM mokSa prApta karatA hai| / 78 Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA nibaMdha-23. mallIbhagavatI ke adhyayana se prApta jJeya tattva (1) dharma aura tapa meM bhI saralatA guNa kA honA nItAMta Avazyaka hai| ati hoziyArI yA kapaTa bhAva tanika bhI kSamya nahIM hai / vizAla tapa sAdhanA kAla meM alpatama mAyA se mahAbala ke jIva ko mithyAtva kI prApti aura strItva kA baMdha ho gayA thaa| tIrthaMkara bana jAne para bhI jisakA phala avazyaMbhAvI rahA / (2) mitroM ke sAtha kabhI bhI avizvAsa dhokhA nahIM karanA caahie| yadi sAtha meM saMyama lene kI vArtA kara cuke ho to bhI samaya Ane para nahIM makaranA caahie| yathA- mahAbala ke 6 mitra rAjA hote hue bhI usake sAtha dIkSita hue evaM AtmakalyANa sAdhA / (3) mana evaM icchA para kAbU nahIM ho to vyakti apane prApta pUrNa sukhoM meM bhI asaMtuSTa ho jAtA hai aura aprApta kI lAlasA meM gote khAtA hai / yathA- chahoM rAjA rAjya Rddhi rANiyoM ke parivAra se saMpanna the phira bhI mallikumArI kA varNana sunakara unameM anurakta hue aura yuddha karane cale; yaha asaMtoSa vRtti hai.| jJAnI hone kA phala yaha hai ki apane prApta sAmagrI meM saMtoSa mAnate hue kramazaH usake tyAga bhAvanA kI vRddhi karanA caahie| (4) moha kA nazA yadi adhika car3hA ho to vaha prema aura upadeza se eka bAra nahIM miTa sakatA kintu eka bAra mana ke pratikUla bhayaMkara paristhiti Ane para aura phira kuzala upadeSTA kA saMyoga mile to parivartita ho sakatA hai, yathA- tetaliputra pradhAna kA dRSTAMta Age 14veM adhyayana meM hai| isI Azaya se chahoM rAjA ko eka sAtha pratibodha dene ke liye arthAt unake mahAmoha naze ko zAMta karane ke liye avadhi jJAna se jAnakara mallikumArI ne ucita upAya nikAla liyA thA tadanusAra hI jAlagRha aura apane AkRti kI pUtalI banAI aura kucha samaya apana bhojana kA eka kavala jitanA bhAga usameM DAlA / prasaMga upasthita hone para r3hakkana ko ughAr3a kara dussaha durgaMdha se Akula vyAkula bane hue rAjAoM ko bodha aura jJAna dekara sAtha hI pUrva bhava batAkara virakta banAyA evaM bhoga se yoga kI tarapha agrasara kiyaa| L79 Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA (5) mallikumArI ne jhUThA kavala putalI meM nahIM DAlA kintu eka kavala jitanA zuddha AhAra hI putalI meM DAlA thA / baMda hone se pUrA sUkha nahIM pAne se usameM durgaMdha paidA huI thii| kintu samurchima manuSya yA trasa jIvoM Adi kI utpatti nahIM hove aise jJAna aura viveka se pravRtti kI thii| kevala durgaMdha hone mAtra se hI unakA prayojana thaa| vizAla bhavana, jAlagRha evaM putalI Adi ke AraMbhajanya nirmANa pravRtti ke sAtha AhAra ke durgaMdha kI pravRtti ke AraMbha kA koI svataMtra adhika mahattva nahIM raha jAtA hai arthAt bhavana nirmANa ke hetubhUta pRthvI, pAnI, agni Adi ke vizAla AraMbha ke sAmane AhAra ke durgandhita hone kA AraMbha nagaNya samajhanA cAhiye / vaha apekSAkRta itanA adhika mahattva dene jaisA nahIM hai| (6) parIkSA kI ghar3iya jaba AtI hai taba bahuta gaMbhIra aura sahanazIla bananA cAhie / usa samaya bhramita lokaniMdA, ulAhanA aura kaSToM kI upekSA karanA Avazyaka ho jAtA hai / yathA- araNaka zrAvaka ne jaba dharma parIkSArtha deva upadrava AyA huA jAna liyA taba usane ukta guNa ko dhAraNa kara nirbhaya aura dRDha manobala ke sAtha kAma liyaa| tabhI mAnava kI zAMti aura dhairya ke Age dAnava kI vikarAla zakti viphala huI aura deva nata mastaka ho gyaa| (7) parigraha kI maryAdA vAlA zrAvaka acAnaka prApta saMpatti apane pAsa nahIM rakhatA hai yathA- araNaka zrAvaka ne deva se prApta kuMDala kI jor3I donoM rAjAoM ko bheMTa svarUpa de dii| (8) saMpanna zrAvaka apane AsapAsa meM rahane vAle sAmAnya paristhiti vAle jana samudAya ko vyApAra meM aneka prakAra se sahayoga kare to yaha unakI eka prakAra kI anukaMpA aura sahavartI logoM ke sAtha sahAnubhUti kA vyavahAra hotA hai| yaha zrAvaka kA vyavahArika Adarza jIvana hai / aise vyavahAra se dharma aura dharmIjana prazaMsita hote haiM / jIvoM ke prati upakAra hotA hai / apane kArya meM anya kA bhI kAma ho jAtA hai| yaha vyavahArika zrAvaka jIvana kI sTeja hai / vyavahArika jIvana se Age bar3hakara nivRta sAdhanA vAlA zrAvaka phira svayaM bhI ina pravRttiyoM se mukta ho jAtA hai / usakA lakSya AtmasAdhanA kA pramukha ho jAtA hai| usake liye sAmAjika aura vyavahArika jimmedAriyA~ tathA kartavya 80 Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA gauNa ho jAte haiM / yathA- upAsakadazA sUtra varNita AnaMda Adi dasoM zrAvakoM kA aMtima chaH varSa kA sAdhanAmaya jIvana / sAra yaha hai ki araNaka zrAvaka ke jIvana se dharma meM dRr3hatA, sahavartiyoM ko sahayoga evaM parigraha kI sImA meM satarka rahanA, mana ko lobhAnvita nahIM karanA ityAdi zikSAe~ grahaNa karanI cAhiye / (9) apanI kalA meM koI kitanA bhI nipuNa ho kintu usake pravRtti meM viveka buddhi na ho to use lAbha aura yaza kI jagaha duHkha aura tiraskAra kI prApti hotI hai, yathA-mithilAnagarI kA dakSa citrakAra / usake pAsa zreSTha kalA thI kintu viveka buddhi ke abhAva meM use daMr3ita honA par3A / ataH hara jJAna-kalA ke sAtha viveka sIkhanA bhI Avazyaka hotA hai| .. muniyoM ko bhI sAmuhika jIvana meM viveka kI bahuta AvazyakatA hai kisa paristhiti meM kitane viveka se utsarga mArga para calanA cAhie aura kisa tuphAnI paristhiti meM kitane viveka ke sAtha apavAda mArga para calanA Avazyaka ho jAtA hai, yaha viveka jJAna avazya sIkhanA evaM sIkhAnA cAhie / hara paristhiti meM ekAMta utsarga mArga para hI calanA yaha gacchamukta yA viziSTa sAdhanAsta sAdhakoM ke lie ucita hai kintu gacchaMgata sAmuhika jIvana vAle sthavira kalpI sAdhuoM kA sAmAjika aura vyavahArika jIvana hotA haiM / unheM paristhitika ucita viveka ke sAtha hI vyavahAra karanA zreSTha evaM zobhAjanaka hotA hai / jisa prakAra zrAvaka kI gRhastha jIvana yukta sAdhanA aura nivRtti sAdhanA yoM do vibhAga hai usI prakAra muni jIvana ke bhI gacchagata aura gacchamukta yA sAmAnya sAdhaka aura viziSTa sAdhaka athavA sthavirakalpI aura jinakalpI aise sAdhanA ke do vibhAga hai / eka meM vyavahAra aura viveka Avazyaka hai to dUsare vibhAga meM vyavahAra aura viveka gauNa ho jAtA hai kyoMki ve nivRtta sAdhaka kahe jAte haiN| (10) zuci mUlaka dharma meM pAnI ke jIvoM kA AraMbha karake use dharma aura mukti mArga mAnA jAtA hai / yaha bhrAmaka evaM azuddha siddhAMta hai| isIlie aise siddhAMta ko khUna se khUna kI zuddhi karane kI vRtti kI upamA dI gaI hai / ataH pratyeka dharmArthI mumukSu prANI ko yaha acchI taraha samajha lenA cAhie ki chaH kAyA ke jIvoM kI kisI bhI prakAra se / 81 Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA kisI bhI uddezya se kI gaI hiMsA yA pApa pravRtti kabhI bhI mokSadAyaka zuddha pavitra dharma kA bAnA nahIM le sakatI hai| ata: apanI AtmA meM yaha ghoSa guMjAyamAna rakhanA cAhie ki saba jIva rakSA yahI parIkSA, dharma usako jAnie / jahA~ hota hiMsA nahIM hai saMzaya, adharma vahI pahicAnie // isI kAraNa se zuci dharmI cokkhA parivrAjikA mallikumArI se parAjita aura niruttara ho gaI thii| aphasosa yaha hai ki vItarAga dharma meM bhI hiMsA dharma(mUrti pUjA) prakaTa ho gayA hai yaha khUna se khUna kI zuddhi karanA hI hai| (11) yadi kisI ke jIvana ko sudhArane kI bhAvanA ho to usake prati apane hRdaya meM kiMcita bhI tiraskAra kI bhAvanA yA ghRNA bhAvanA nahIM honI cAhie evaM paripUrNa AtmIyatA honI cAhie / sAtha hI apane sAmarthya kA jJAna bhI honA cAhie / usake bAda viveka pUrvaka kiyA gayA prayatna asaMbhava se kArya ko bhI saMbhava aura saphala banA sakatA hai / yathA- mallikumArI kA vivAha kI icchA vAle chaH rAjAoM ko eka sAtha pratibodha dekara sanmArga meM lagA denA / isa prakAra Agama adhyayana ke sAtha sAtha usa para cAritra nirmANa kA tulanAtmaka ciMtana kiyA jAya; jIvana meM utArA jAya, to vizeSa lAbha hAsila kiyA jA sakatA hai / (12) mallinAtha bhagavAna kI nirmANa tithI kA varNana karate hue sUtra meM kahA gayA hai ki grISma Rtu kA pahalA mahinA, dUsarA pakSa, caitra sudI caturthI ke dina 500 sAdhu aura 500 sAdhviyoM ke sAtha bhagavAna mokSa padhAre / yahA~ yaha dhyAna dene yogya bAta hai ki mahIne kA prathama pakSa vadI kahA dUsarA pakSa sudI khaa| isase yaha siddha hotA hai ki jaina siddhAMta ke anusAra amAMta mahine nahIM hote kintu mahInA pUrNimAMta hotA hai / Rtu bhI pUrNimAMta hotI hai / ataH vartamAna pracalita amAMta mAnyatA jaina Agama sammata nahIM hai, yaha suspaSTa hai / nibaMdha-24 rAjA aura maMtrI kA jIvana-vyavahAra isa meM pAnI ke zubha-azubha pudgaloM ke parivartita hone kI 82 Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA avasthA kA dRSTAMta, pradhAna ne rAjA ko sanmArga para lagAne ke liye, kriyAnvita vidhi se prastuta kiyA hai| rAjA aura pradhAna kA ghaTanA krama isa prakAra hai caMpAnagarI meM jitazatru rAjA kA pradhAna subuddhi thA / eka samaya rAjA, pradhAna aura aneka pratiSThita jana eka sthAna para bhojana kara rahe the / bhojana atyaMta svAdiSTa hone kI rAjA ne khUba prazaMsA kI / anya logoM ne bhI usI svara meM bhojana ko sarAhA / subuddhi pradhAna jinamata kA jJAtA evaM zramaNopAsaka bhI thA / vaha mauna rahA / rAjA ne Agraha dRSTi se amAtya tarapha dekhakara bhojana kI prazaMsA kii| pradhAna ko bolanA jarUrI ho gayA / vaha bolA ki- rAjan ! mujhe isameM kucha bhI vismaya nahIM hai / pudgaloM ka pariNamana ke aneka prakAra hote haiM / zubha pratIta hone vAle pudgala nimitta pAkara azubha rUpa meM aura azubha pudgala zubha rUpa meM pariNata hote rahate haiM / ataH isa prakAra ke pudgala pariNamana meM mujhe kucha AzcaryakAraka nahIM lagatA / rAjA ko usakA kathana bhAyA to nahIM kiMtu vaha cupa rahA / punaH kabhI. rAjA, pradhAna Adi nagara ke bAhara azuci yukta dugadhita jala vAlI khAI ke pAsa se nikala rahe the / sabhI ne vastra se nAka, mu~ha r3hake, durgaMdha se ghabarAne lge| rAjA ne pAnI kI amanojJatA kA kathana kiyaa| anya logoM ne bhI duharAyA kiMtu pradhAna taTastha rhaa| rAjA ke dvArA pUchane ke jaisA hAva-bhAva karane para pradhAna ne vahI pudgala kA uttara duharAyA / isa bAra rAjA se na rahA gayA / usane kahA- subuddhi! tuma kisI durAgraha ke zikAra bana rahe ho| tuma dUsaroM ko hI nahIM khuda ko bhI bhrama meM DAla rahe ho / subuddhi ne sunakara mauna rakhI aura mana meM vicAra kiyA ki rAjA ko kisI upAya se sanmArga para lAnA cAhiye / isa prakAra vicAra karake usane usI khAI kA pAnI maMgavAyA aura viziSTa vidhi se 49 dinoM meM use atyaMta zuddha aura svAdiSTa bnaayaa| yaha svAdiSTa pAnI jaba rAjA ke yahA~ bhejA gayA aura usane pIyA to usa para vaha mugdha ho gyaa| pAnI vAle sevaka se pUchane para usane kahA- yaha pAnI amAtya jI ke yahA~ se AyA hai / amAtya ne nivedana kiyAsvAmin ! yaha vahI khAI kA pAnI hai, jo Apako atyaMta amanojJa pratIta huA thaa| | 83 Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA .. rAjA ne svayaM prayoga karake dekhA / subuddhi kA kathana satya siddha huaa| taba rAjA ne subuddhi se pUchA- subuddhi ! tumhArI bAta vAstava meM satya hai para yaha to batAo ki yaha satya tathya, yathArtha tattva tumane kaise jAnA? tumheM kisane batalAyA ? subuddhi ne uttara diyA- svAmin ! isa satya kA parijJAna mujhe jina bhagavAna ke vacanoM se huA hai| vItarAga vANI se hI maiM isa satya tattva ko upalabdha kara sakA huuN| rAjA ne jinavANo zravaNa karane kI abhilASA prakaTa kii| subuddhi ne use cAturyAma dharma kA svarUpa samajhAyA / rAjA bhI zramaNopAsaka bana gayA / eka bAra sthavira muniyoM kA caMpA meM padArpaNa huA / dharmopadeza zravaNa kara sabaddhi amAtya ne pravrajyA grahaNa karane kI icchA se anumati maaNgii| rAjA ne kucha samaya ruka jAne ke liye aura phira sAtha hI dIkSA aMgIkAra karane ke liye kahA / subuddhi ne usake kathana ko mAna liyaa| bAraha varSa bAda donoM saMyama aMgIkAra karake aMta meM janma, jarA, maraNa kI vyathAoM se sadA-sadA ke liye mukta ho gye| (1) prastuta adhyayana meM kahA gayA hai ki samyagdRSTi jJAnI puruSa kisI bhI vastu kA kevala bAhya dRSTi se vicAra nahIM karatA, kintu AMtarika dRSTi se bhI avalokana karatA hai| usakI dRSTi tattvasparzI hotI hai| tattvasparzI dRSTi se vastu kA nirIkSaNa karane ke kAraNa usakI AtmA meM rAgadveSa ke AvirbhAva kI saMbhAvanA prAyaH nahIM rhtii| isase viparIta bahirAtmA mithyA dRSTi jIva vastu ke bAhyarUpa kA hI vicAra karatA hai / vaha usakI gaharAI meM nahIM utaratA hai, isa kAraNa padArthoM meM iSTa aniSTa, manojJa amanojJa Adi vikalpa karatA hai aura apane hI ina mAnasika vikalpoM dvArA rAgadveSa ke vazIbhUta hokara karmabaMdha kA bhAgI hotA hai / isa upadeza ko yahA~ atyaMta sarala kathAnaka kI zailI meM prakaTa kiyA gayA hai| (2) subuddhi pradhAna samyagdRSTi, tattva kA jJAtA aura zrAvaka thA, ataH sAmAnya janoM kI dRSTi se usakI dRSTi bhinna thii| samyagdRSTi ke yogya nirbhIkatA bhI usameM thii| samyagdRSTi AtmA kisI vastu ke upabhoga se na to cakita (vismita)hotA hai aura na pIr3A duHkha yA.dveSa kA anubhava karatA hai| vaha yathArtha vastu svarUpa ko jAna kara apane svabhAva meM sthira / 84 Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA rahatA hai / samyagdRSTi jIva kI yaha vyavahArika kasauTI hai / jo usakA Adarza guNa hai| (3) zrAvakapana kisI kula meM janma lene se hI nahIM A jAtA hai| yaha jAtigata vizeSatA bhI nahIM hai / prastuta sUtra spaSTa nirdeza karatA hai ki zrAvaka hone ke liye sarvaprathama vItarAga prarUpita tatvasvarUpa para zraddhA honI caahie| (4) manuSya jaba zrAvakapada ko aMgIkAra karatA hai, zrAvakavRtti svIkAra kara letA hai, taba usake AMtarika jIvana meM pUrI taraha parivartana hone para bAhya vyavahAra meM bhI svataH parivartana A jAtA hai / usakA rahana-sahana, khAna-pAna Adi samasta vyavahAra badala jAte haiM / zrAvaka mAno usI zarIra meM rahatA huA nUtana jIvana prApta kara letA hai / use samagra jagata vAstavika svarUpa meM dRSTigocara hone lagatA hai / usakI pravRtti bhI tadanukala ho jAtI hai| yaha isa adhyayana ke subuddhi maMtrI ke jIvana se jJAta hotA hai| (5) isa sUtra se rAjA aura usake maMtrI ke bIca kisa prakAra kA saMbaMdha prAcIna kAla meM hotA thA athavA honA cAhie yaha bhI vidita hotA hai| nibaMdha-25 manuSya bhava meM hArA, meMDaka bhava meM jItA vyakti ko dharma prApta kara lene ke bAda bhI saMta-samAgama aura jinavANI kA jJAna prApta karate rahanA cAhiye / saMta-samAgama ke binA alpajJAnI sAdhaka kabhI kahIM bhI, kinhIM bhI vicAroM meM bhaTaka sakate haiM aura apanI maulikatA kho baiThate haiM / isa tathya kI puSTI hetu yahA~ naMda maNiyAra zrAvaka kI jIvana ghaTanA darzAI gaI hai| .. rAjagRhI nagarI meM naMdamaNiyAra bhagavAna mahAvIra svAmI kA vratadhArI zrAvaka thaa| kAlAntara se usakI anya logo se saMgati vicAraNA hone ke kAraNa ruci meM parivartana hone lgaa| vaha saMta-samAgama se bhI vaMcita hone lgaa| eka bAra garmI ke samaya usane pauSadhazAlA meM aSTamabhakta pauSadha yukta tapazcaryA kI / bhUkha-pyAsa se vaha pIr3A pAne lgaa| pauSadha / 85 / Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA maryAdA ke ayogya bAvar3I-bagIcA Adi banavAne kI bhAvanA utpanna dUsare dina pauSadha samApta karake vaha rAjA ke pAsa phuNcaa| rAjA kI anumati prApta kara usane eka sundara bAvar3I banavAI, bagIce lagavAe aura citrazAlA, bhojanazAlA, cikitsAzAlA tathA alaMkAra zAlA kA nirmANa krvaayaa| bahusaMkhyaka jana inakA upayoga karane lage aura naMda maNiyAra kI prazaMsA karane lge| apanI prazaMsA evaM kIrti sunakara naMda bahuta harSita hone lgaa| bAvar3I ke prati usake hRdaya meM gaharI Asakti ho gaI / eka bAra naMda ke zarIra meM eka sAtha solaha roga utpanna ho gae usane eka bhI roga miTA dene para cikitsakoM ko yatheSTa puraskAra dene kI ghoSaNA karavAI / anekAneka cikitsaka Ae, bhA~ti-bhA~ti kI cikitsA paddhatiyoM kA unhoMne prayoga kiyA, magara koI bhI saphala nahIM ho sakA / aMta meM naMda maNiyAra bAvar3I meM Asakti ke kAraNa ArtadhyAna se grasta hokara usI bAvar3I meM meMr3aka kI yoni meM utpanna huA / vahA~ logoM ke mukha se bAraMbAra naMda maNiyAra kI prazaMsA sunakara use jAtismaraNa jJAna utpanna ho gayA / taba usane apane pUrvabhava ke mithyAtva ke liye pazcAttApa karake AtmasAkSI se punaH zrAvaka ke vrata aMgIkAra kie| eka bAra punaH bhagavAna mahAvIra kA rAjagRha meM samavasaraNa huaa| use bhI bhagavAna ke Agamana kA vRttAta vidita huA / bhaktibhAva se prerita hokara vaha bhagavAna kI upAsanA ke liye ravAnA huA / paraMtu rAste meM hI rAjA zreNika kI senA ke eka ghor3e ke pA~va ke nIce Akara kucala gayA / jIvana kA aMta sannikaTa dekhakara usane aMtima samaya kI viziSTa ArAdhanA kI aura mRtyu ke pazcAt devaparyAya meM utpanna huaa| utpanna hote hI avadhi jJAna se jAnakara vaha bhagavAna ke darzana karane AyA / devagati kA AyuSya pUrNa hone para vaha mahAvideha kSetra meM manuSya bhava prApta kara, cAritra aMgIkAra karake mukti prApta kregaa| (1) isa adhyayana meM nirUpita udAharaNa se pAThakoM ko jo bodha diyA gayA hai, usameM do bAteM pradhAna haM- 1. sadaguru ke samAgama se AtmaguNo kI vRddhi hotI hai / ataH sadguru aura sadajJAna kA samAgama karate 86 Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA rahana8cAhiye / 2. Asakti adhaHpatana kA kAraNa hai, ataH sadA viraktabhAva ko jIvana ke pratyeka kSaNa meM upasthita rakhanA cAhiye / (2) gRddhi, Asakti, moha yA rAga, ise kisI bhI zabda se kahA jAya, vaha AtmA ko malIna banAne kA evaM AtmA ke adhaHpatana kA eka pradhAna kAraNa hai| naMda maNiyAra ne puSkariNI banavAI, yaza-kIrti sanakara harSita hone lagA, aMtima samaya meM bhI vaha naMda maNiyAra puSkariNI meM Asakta rhaa| isI Asakti bhAva ne use Upara caDane ke badale nIce girA diyaa| vaha usI puSkariNI meM meMr3aka paryAya meM utpanna huaa| (3) isa adhyayana se tiryaMca bhava meM bhI zrAvaka vrata svayaM dhAraNa karane evaM AjIvana saMthArA bhI svayaM dhAraNa karane kA Adarza upasthita kiyA gayA hai| (4) zrAvaka ke vratoM meM pApoM kA sthUla tyAga hotA hai aura usake saMthAre meM pApoM kA sarvathA tyAga hotA hai| phira bhI saMthAre meM vaha sAdhu nahIM kahA jAtA, kintu zrAvaka hI kahA jAtA hai / bAhya vidhi, veza vyavasthA evaM bhAvoM meM sAdhu aura zrAvaka ke aMtara hotA hai / ataH saMthAre meM pApoM kA sAdhu ke samAna sarvathA paccakkhANa hote hue bhI zrAvaka, zrAvaka hI kahalAtA hai, vaha sAdhu nahIM kahA jA sakatA / (5) samyakatva ke cAra zraddhAna kA mahattva isa adhyayana meM batAyA gayA hai / ve isa prakAra haiM- 1. jina bhASita tattvoM ke jJAna kI vRddhi krnaa| 2. tattva jJAtA sAdhu yA zrAvaka kI saMgati karate rahanA / 3. anya dharmiyoM kI saMgati kA tyaag| 4. samyakatva se bhraSTa ho jAne vAlo kA paricaya varjana / ina cAroM boloM se viparIta saMyoga yA AcaraNa hone se naMda maNiyAra zrAvaka dharma se cyuta ho gayA thA / isa prakAra adhyayana-12 aura 13 ina donoM meM eka zreSTha zrAvaka kA aura eka patita zrAvaka kA varNana dRSTAMta rUpa se diyA gayA hai / subuddhi pradhAna zrAvaka usI bhava se mokSagAmI huA aura naMda maNiyAra zrAvaka AgAmI bhava meM mokSa prApta kregaa| Aja ke jamAne meM kaI dhArmika sthAnakavAsI parivAra saMta samAgama ke abhAva meM athavA anya zraddhA bhraSTa jaina kA nAma dharAne vAloM ke bhASA lAlitya ke cakkara meM Akara, apane zuddha vItarAga syAdvAda mArga se tathA dravya-bhAva rUpa ubhayAtmaka AtmasAdhanA ke satya mArga se calAyamAna | 87 Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA hokara dAdA-bhagavAna, zrImadrAyacaMdra, kAnajIsvAmI Adi paMtha evaM anya dharma ke svAmInArAyaNa, zucidharma, dAnadharma Adi ekAMtika mArga meM bhaTaka jAte haiM / sadA-sadA ke liye samyagjJAna, darzana, cAritra, tapa pradhAna vItarAga mArga ke AcaraNa se alaga haTakara bhI apane ko paramadharmI, parama vItarAgI bana jAne ke saMtoSa kA daMbha dharate haiM / unakI dazA isa adhyayana varNita naMda maNiyAra jaisI ho jAtI hai| Akhira eka dina punaH zuddha vItarAga dharma meM Aye binA una kahAna, dAdA, zrImad ke anuyAyI arthAt bhagavAna mahAvIra ke ananuyAyIpana se, vrata niyama aNuvrata mahAvrata kI upekSA dharma se unakA kalyANa saMbhava nahIM rahatA hai aura becAre jainadharma ke nAma se yA kalyANa mArga ke bhrama se sadA sadA ke liye sacce syAdvAda rUpa mokSadharma se vaMcita raha jAte haiM / aise loga udaya karmAdhIna hone se dayA ke pAtra hai| nibaMdha-26 draupadI ke adhyayana se prApta jJeya tattva (1) dharma aura dharmAtmAoM ke sAtha kiyA gayA alpatama khilavAr3a vyakti ko bhavobhava dukhadAI ho jAtA hai / jaise nAgazrI ne muni ko jahara kA dAna dekara duHkha hI duHkha prApta kiyA / (2) pApa chipAyA nA chipe yaha hamezA duSkRtya karate samaya smaraNa meM rakhanA cAhiye / vaha kaI gunA bar3hakara pragaTa ho jAtA hai / nAgazrI kA jahara baharAnA gupta thA phira bhI vaha prakaTa ho gayA / (3) karmoM kA vipAka mahA bhayAnaka hotA hai / nAgazrI usI bhava meM bhikhAraNa banI, aMta meM saulaha rogoM kI vyathA bhugatI aura naraka meM gaI / (4) muni jIvana kI sAdhanAe~ jinazAsana meM vividha prakAra kI hotI hai| gaccha aura guru ke sAtha meM rahate hue bhI muni bahuta bar3I tapasyA ke pAraNA lAne meM e vaM paraThane meM svataMtra aura svAvalaMbI raha sakatA hai / yathA- dharmaruci aNagAra ke guru unheM mAsakhamaNa kI tapasyA meM bhI pAraNA lAne evaM jahara kA AhAra paraThane jAne kI anumati de dete haiM, dUsare sAdhu ko bhejane kA prastAva bhI nahIM rakhate haiN| (5) paraThane kI guru AjJA hote hue bhI dharmaruci ne usa jahara ko svayaM | 88 Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA pI liyA, yaha bhI samaya para kiyA gayA khuda kA viveka samajhanA / viveka kA mahatva vinaya aura AjJA se bhI bar3hakara samajhanA, yaha bhagavadAjJA kI ArAdhanA meM hai virAdhanA meM nahIM / (6) sAdhu ko kisI kA gupta avaguNa nahIM kholanA cAhie / phira bhI dharma para saMbhAvita AkSepa Apatti se bacane hetu dharmaruci aNagAra ke guru ko nAgazrI kA nAma prakaTa karanA Avazyaka ho gayA / anyathA yaha badanAmI hotI ki sAdhuoM ne jahara de diyA / kyoM ki jaMgala meM par3e muni ke mRta zarIra meM jahara kA pariNamana spaSTa dikha rahA thaa| yaha bhI dharmaghoSa AcArya kA viveka vyavahAra thA ki unhoMne sAdhuoM se jagaha-jagaha ghoSaNA karavAI ki nAgazrI ke diye gaye jaharI zAka ke khAne se muni kI mRtyu huI / dharmaghoSa AcArya caudaha pUrva jJAna ke dhAraka Agama vihArI the / (7) parastrI sevana kA tyAga dhArmika jIvana ke liye evaM vyavahArika jIvana ke liye bhI atyaMta Avazyaka samajhanA caahiye| parastrI laMpaTa puruSoM kA parabhava to bigaDatA hI hai kintu kaI vyakti isa bhava meM bhI mahAna duHkhI aura nindita ho jAte hai, yathA- draupadI para lalacAne vAlA amarakaMkA rAjA padmaratha / zAstra meM bhI kahA hai- kAme ya patthemANA akAmA jaMti duggaiM / arthAt inheM icchita bhoga mila bhI nahIM pAte, to bhI vicAroM kI malinatA se hI ye durgati ke bhAgI banate haiM / ataH maryAdita vratadhArI jIvana arthAt svadAra saMtoSa vrata avazya svIkAra kara lenA cAhiye / (8) kathAnaka ke sabhI prasaMga upAdeya nahIM hote haiM usameM kaI prasaMga kevala jJAtavya hote haiM evaM kucha hI upAdeya-dhAraNa karane yogya hote haiM aura koI tyAga karane yogya bAteM hotI hai evaM kaI Adarza zikSAe~ hotI hai / ataH aisI kathAoM meM se vivekapUrvaka kSIranIra buddhi se Adarza grahaNa karane caahiye| (9) bhASAprayoga kA bhI pariNAma para asara par3atA hai, ataH isameM viveka rakhanA cAhiye / yathA- padmaratha se yuddha karane jAte samaya pA~r3avoM ke zabda uccAraNa aura kRSNa ke zabda uccAraNa / yathA- yA to hama raheMge yA padmaratha(pA~r3ava), maiM jItakara aauuNgaa(kRssnn)| . (10) bar3e puruSoM se kabhI bhI ha~sI ThaTThA yA kutuhala vRtti kA vyavahAra nahIM karanA cAhiye / anyathA ati prema bhI TUTane kA kAraNa bana jAtA hai, / 89 Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA . yathA- pA~r3avoM ne kRSNa kI zakti dekhane kA bholApana kiyA / jisakA pariNAma yaha huA ki apamAnita hokara pUre parivAra ko evaM deza ko chor3akara samudra ke kinAre jAkara AjIvana rahanA pdd'aa| mAtA-pitA ne bhI pA~r3avoM kA sAtha nahIM kiyA apitu pA~coM ko jAne kA Adeza de diyaa| jIvana bhara ke lie hastinApura bhI unakA chUTa gyaa| (11) uttama puruSa vAstava meM ve hote haiM jo apanA pichalA jIvana bhI sudhAra lete haiM / kahA bhI hai- pAchala khetI nipaje, to bhI dAridra dUra // pA~coM pA~r3avoM ne putra ko rAjya bhAra saMbhalA kara saMyama grahaNa kara Atma kalyANa sAdha liyaa| sArI hI umra saMsAra kI Asakti meM nahIM bitaaii| (12) tIrthaMkara kI maujudagI meM bhI sthaviroM ke pAsa dIkSA lI jAtI hai| yathA- pA~coM pA~r3avoM ne dharmaghoSa AcArya ke pAsa dIkSA lii| taba ariSTaneminAtha bhagavAna vicaraNa kara rahe the| vismayakArI rahasya :-yahA~ ke varNana anusAra to pA~DurAjA ke rAjyakAla meM hI pA~coM pA~r3ava kRSNa kI AjJA se hastinApura chor3akara cale gaye the aura pADa mathurA meM rahate hue hI unhoMne dIkSA lI thii| isa prakAra ke Agama varNana se to mahAbhArata ke yuddha hone ke upalabdha kathA kI koI zakyatA nahIM lagatI hai kyoM ki pA~DarAjA svayaM hastinApura kA rAjya saMbhAla rahe the tabhI pA~r3avoM ko deza nikAlA kRSNa ne de diyA thaa| vAstavikatA- draupadI ke svayaMvara ke samaya pAMDavoM ko aura kRSNa ko bulAyA gayA thA aura jarAsaMgha prativAsudeva(hajAro rANiyA~)hone se usake putra ko nimaMtraNa bhejA thaa| vahA~ kI ghaTanA kA aura kRSNa kI pradhAnatA kA varNana putra dvArA jJAta hone para jarAsaMgha ke uttejita hone para phira kRSNa aura jarAsaMgha kA yuddha huA usameM kaurava jarAsaMgha ke pakSa meM mAre gaye(svayaMvara meM to Aye the bAda meM unakA kicita bhI varNana nahIM hai |)raajy to taba taka bhI pAMDurAjA hI saMbhAla rahe the| yudhiSThira aura duryodhana ke rAjya saMbhAlane kA prazna hI nahIM hotaa| pAMDavoM ke deza nikAle taka bhI pAMDurAjA hI rAjya saMbhAla rahe the [yaha Agama AdhArita anuprekSaNa niSkarSa vyaktigata hai| vidvAna, buddhimAna, svAdhyAyI Agama saMprekSaNa ke samaya isakI kasoTI kareMge aura / 90 Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA kucha nayA Agama niSkarSa dhyAna meM Ave yA zaMkA jijJAsA asamaMjasa jaisA lage to saMpAdaka se patravyavahAra karane kA dhyAna rkheNge|] nibaMdha-27 suMsamA ke adhyayana se prApta zikSA-jJAtavya dhanya sArthavAha aura usake putroM ne susamA ke mAMsa-rudhira kA AhAra zarIra ke poSaNa ke liye nahIM kiyA thaa| jivhA-lolupatA ke vazIbhUta hokara bhI nahIM kiyA thA, kintu rAjagRhI taka pahu~cane ke eka mAtra uddezya se hI kiyA thaa| isI prakAra sAdhaka muni ko cAhie ki vaha isa azuci zarIra ke poSaNa ke lie nahIM varana muktidhAma taka pahu~cane ke lakSya se hI AhAra kare / jisa prakAra dhanya sArthavAha ko apanI putrI ke mAMsa-rudhira ke sevana meM lezamAtraM bhI Asakti yA lolupatA nahIM thI, usI prakAra sAdhaka ke mana meM AhAra ke prati aNamAtra kI Asakti nahIM honI cAhiye / uccatama koTI kI anAsakti pradarzita karane ke liye yaha udAharaNa atyaMta upayukta hai / isa para sahI dRSTikoNa se zAstrakAra ke Azaya ko samajhane kA prayatna karanA cAhiye / - apanI sAdhanA ko unnatonnata banAne ke lakSya vAle sAdhakoM ko isa dRSTAMta meM batAe gae Adarza ke anusAra AhAra ke prati apanI udAsIna bhAvanAoM kA sarjana karanA cAhiye / jisake liye AhAra karate samaya evaM anya samaya meM isa dRSTAMta kA anuciMtana karate rahanA cAhie ki Apta puruSoM ne bhikSu ko AhAra ke liye aisI manovRtti rakhane kA upadeza kiyA hai| apane parivArikajanoM kA athavA kisI mAnava ke mRta kalevara kA Asakti pUrvaka AhAra karane vAlA manuSya kI koTI meM nahIM ginA jA sakatA / usI prakAra bhikSA meM prApta AhAra ko gRhatyAgI nigraMtha Asakti pUrvaka khAve to unakI vaha vRtti sAdhutva ko celeMja dene vAlI hotI hai arthAt vaha sAdhaka apane bhAva saMyama se hAtha dho baiThatA hai| saMyama kI saccI ArAdhanA vaha nahIM kara sakatA hai / kisI kavi ne ThIka hI kahA hai-dIpaka jholo pavana ko, nara ne jholo nAra / sAdhu ne jholo jIbha ko, DUbe kAlI dhAra // jisa prakAra dhanya sArthavAha ne kevala nagara meM pahu~cane mAtra ke liye / 91 / Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA hI vaha AhAra kiyA, usake svAda meM kisI bhI prakAra kA AnaMda saMkalpa nahIM kiyA / vaise hI zramaNa nigraMthoM ko kevala mukti prApta karane hetu evaM grahaNa kiye gaye saMyama kI pAlanA ke lie apane zarIra kI atyAvazyaka zakti ko banAe rakhane ke lie hI AhAra karanA cAhiye / anya koI bhI hetu AhAra karane meM nahIM honA caahiye| isI apekSA ko vistRta rUpa meM batAne ke liye AhAra karane ke chaH kAraNa uttarAdhyayana sUtra meM aura ThANAMga sUtra Adi meM kahe gaye haiM / zarIramAdyaM khalu dharma sAdhanam arthAt dharma sAdhanA kA prathama yA pradhAna sAdhana zarIra hai| zarIra kI rakSA para hI saMyama kI rakSA nirbhara hai| mAnava zarIra ke mAdhyama se hI mukti kI sAdhanA saMbhava hotI hai| ataeva tyAgI vairAgI uccakoTI ke saMtoM ko bhI zarIra TikAe rakhane ke liye AhAra karanA par3atA hai| tIrthaMkaroM ne AhAra karane kA vidhAna bhI kiyA hai / kintu . saMtajanoM kA AhAra apane lakSya kI pUrti ke eka mAtra dhyeya ko samakSa rakha kara honA cAhiye / zarIra kI puSTi, suMdaratA, viSayasevana kI zakti, indriya-tRpti Adi kI dRSTi se nahIM / sAdhu jIvana meM anAsakti kA bar3A mahattva hai / gRhasthoM ke gharoM se gocaracaryA dvArA sAdhu ko AhAra. upalabdha hotA hai / vaha manojJa bhI ho sakatA hai, amanojJa bhI ho sakatA hai, AhAra amanojJa ho to usa para aprIti bhAva, aruci yA dveSa kA bhAva utpanna na ho aura manojJa AhAra karate samaya prIti yA Asakti utpanna na ho, yaha sAdhu ke samabhAva kI kasauTI hai / yaha kasauTI bar3I vikaTa hai / AhAra na karanA utanA kaThina nahIM hai jitanA kaThina hai manohara susvAdu AhAra karate hue bhI pUrNa rUpa se anAsakta rahanA / vikAra kA kAraNa vidyamAna hone para bhI citta ko vikRta na hone dene ke liye dIrghakAlIna abhyAsa, dhairya evaM dRr3hatA kI AvazyakatA hotI hai / dhanya sArthavAha ko apanI beTI suMsumA atizaya priya thii| usakI rakSA ke liye usane sabhI saMbhava upAya kie the| usake nirjIva zarIra ko dekha kara vaha saMjJAzUnya hokara dharatI para gira par3A, rotA rhaa| isase spaSTa hai ki susumA usakI priya putrI thii| tathApi-prANarakSA kA anya upAya na rahane para usane usake nirjIva zarIra ke mAMsa-zoNita kA AhAra kiyaa| / 92 Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA kalpanA kI jA sakatI hai ki isa prakAra kA AhAra karate samaya dhanya ke mana meM kisa sImA kA anAsakta bhAva rahA hogaa| nizcaya hI lezamAtra bhI Asakti kA saMsparza usake mana ko nahIM chUA hogA, anurAga nikaTa bhI nahIM phaTakA hogA / dhanya ne usa AhAra meM tanika bhI AnaMda na mAnA hogaa| rAjagRha nagara aura apane ghara pahu~cane ke liye prANa TikAe rakhanA hI usakA ekamAtra lakSya rahA hogA / sAdhu ko isI prakAra kA anAsakta bhAva rakhakara AhAra karanA cAhiye / anAsakti ko samajhAne ke liye isase acchA to dUra rahA, isake samakakSa bhI anya udAharaNa milanA saMbhava nahIM hai / yaha sarvotkRSTa udAharaNa hai / isI dRSTikoNa ko samakSa rakha kara isa udAharaNa kI arthaghaTanA karanI cAhiye / nibaMdha-28 puMDaroka-kaMDarIka ke adhyayana se prApta zikSA (1) saMyama jIvana meM kabhI rugNAvasthA ke kAraNa auSadha-bheSaja kA sevana karanA ho yA anyatara zaktivardhaka pauSTika davA lenA Avazyaka ho jAya to usameM anubhava evaM viveka kI atyadhika AvazyakatA hotI hai| kyoM ki zaktivardhaka davAe~ yA rAsAyanika davAe~ kabhI-kabhI kisI vyakti ke mAnasa para aisA prabhAva jamA detI hai ki jisase aiso ArAma yA bhogAkAMkSA kI manovRtti prabala ho jAtI hai jo sAmAnya yA vizeSa aneka upAyoM se bhI aMkuza meM nahIM ho sakatI / yathA- zailaka rAjarSi evaM kaMDarIka muni / donoM hI dRSTAMta isa sUtra meM die gaye haiN| donoM muniyoM ke patha bhraSTa ho jAne kA nimitta kAraNa auSadha-bheSaja cikitsA hI banI thii| ... . ataH muni jIvana meM pravahamAna sAdhakoM ko rasAyanika davAe~ svayaM lene meM yA kisI anya sAdhu ko dene meM paripUrNa viveka rakhanA cAhiye / prAyaH aneka sAdha davAM kI mAtrA meM yA pathya paraheja meM aviveka kara jAte haiM / jisakA pariNAma nUtana rogotpatti aura jIvana vinAza taka meM bhI A sakatA hai / kaI sAdhaka auSadha-bheSaja ke nimitta se saMyama meM zithila mAnasa vAle ho jAte haiM aura koI saMyamacyuta bhI ho jAte haiM / / 93 Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA (2) vigaya aura mahAvigayoM kA pracura mAtrA meM sevana bhI mAnasa meM vikAra dazA ko jAgRta karane kA nimitta banatA hai| isI kAraNa zAstra meM taparahita vigaya sevana kartA ko pApazramaNa kahA hai / vigayajanya saMbhavita vikAra tapa ke AcaraNa se upazamita ho sakatA hai, vaha susAdhya hotA hai kiMtu auSadhajanya vikAra mahA unmAdakArI hotA hai| kuzala sevAniSTha paMthaka ke mahinoM ke prayAsa se zailaka rAjarSi kA unmAda zAMta ho sakA thA / kintu prastuta isa adhyayana varNita kaMDarIka muni kA vikAronmAda use pUrNataH le DUbA / tIna dina ke kSaNika vinazvara jIvana ke liye varSoM kI unakI saMyama tapa kI kamAI barabAda ho gaI / yaha nikRSTatama darje kA Atma-divAlA nikAlane kA dRSTAMta hai / saMyama meM asthira cita hone vAle sAdhakoM ke liye yaha dRSTAMta bahuta hI mArmika evaM anuciMtanIya hai / sAdhaka ko cAhie ki . usane jisa vairAgya se saMyama grahaNa kiyA hai usI ko sadA smRtipaTa para rakhakara use dRr3hatara karate rahanA cAhiye / aneka prakAra kI mAnasika bAdhAoM ko bhI jJAna, vairAgya aura viveka se dUra karate rahanA caahiye| (3) alpakAla kI Asakti jIvoM ko mahAna garta meM paTaka detI hai aura kiMcit kAla kA vairAgya utsAha bhI prANI ko mahAna zikhara para pahu~cA detA hai / kaMDarIka ne saMyama tyAga kara dIrghakAla taka icchita bhoga AnaMda bhI nahIM pAyA / kevala Asakti pariNAmoM se hI usakI durgati avazyaMbhAvI ho gaI / puMDarIka rAjA vairAgyapUrNa saMyama jIvana kevala tIna dina hI prApta kara sakA kintu utkRSTa virakti, utkRSTa utsAha se tIna dina ke saMyama aura eka bele ke tapa se guru sAMnidhya meM pahu~ca kara AtmakalyANa sAdha liyA / (4) yaha jAnakara mumukSu AtmAoM ko AsaktibhAva ko kSaNa bhara bhI nahIM Tikane denA cAhiye aura vairAgyabhAva jaba kabhI bhI prApta hove usakA pUrNa svAgata kara jIvana meM samAcaraNa kara lenA cAhiye / tIna dina to kyA eka ghar3I bhara kA vairAgya aura tayukta AcaraNa AtmA kA ber3A pAra kara sakatA hai aura kSaNabhara kI saphara kI lAparavAhI varSoM kI kamAI luTeroM ko luTA detI hai / / 94 Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA (5) puMDarIka rAjA ne svataH hI veza pahinakara dIkSA aMgIkAra kii| phira vihAra kara guru ke pAsa pahu~ca kara punaH guru mukha se saMyama grahaNa kiyA aura prathama bele kA pAraNA guru AjJA se svayaM hI lAe / vairAgya kI dhArA vardhamAna thI isalie nirasa rukSa AhAra lAe / paidala vihAra kA prasaMga, tapasyA tathA acAnaka nayA jIvana parivartana thA / usa AhAra se peTa meM aura zarIra meM dAruNa vedanA rAtri meM utpanna huii| avasara jAnakara svataH AjIvana anazana grahaNa kiyA evaM rAtri meM hI divaMgata ho gaye / sarvArthasiddha anuttara vimAna meM 33 sAgaropama kI umra ke deva bane / kaMDarIka bhI prabala icchA se rAjA banA aura tIsare dina rAtri meM marakara sAtavIM naraka meM tetIsa sAgaropama kI umra kA nairayika bnaa| (6) viSaya aura kaSAya AtmA ke mahAna luTere haiM, anarthoM kI khAna hai| AtmaguNoM ke liye agni aura DAkU kA kAma karane vAle haiN| viSaya bhogoM ko viSa aura kaSAyoM ko agni kI upamA Agama meM dI gaI hai| viSa svastha hRsTa puSTa zarIra kA kSaNabhara meM khAtmA kara detA hai| agni alpa samaya meM hI saba kucha bhasma kara detI hai / isI taraha ye viSaya aura kaSAya alpa samaya meM dIrghakAla kI Atma sAdhanA kA saphAyA kara dete haiM / viSayabhogoM meM aMdhA banA maNiratha, madanarekhA ke lie choTe priya bhAI kI niraparAdha hatyA kara detA hai aura svayaM bhI saMyogavaza sAMpa ke kATa jAne se usI dina mara kara naraka meM calA jAtA hai / niraMtara mAsakhamaNa kI tapasyA karane vAlA mahAtapasvI bhI yadi kaSAya bhAvoM meM pariNata hotA hai to vaha bAraMbAra janma maraNa karatA hai / -. sUya.adhyayana-2, uddezaka-1 // kaSAya aura viSaya kI tIvratA vAle vyakti cakSuhIna nahIM hote hue bhI aMdha kahe gaye hai, yathA- mohAMdha, viSayAMdha, krodhAMdha Adi / uttarAdhyayana adhyayana-19 meM viSayabhogoM ko jaharIle aura mIThe kiMpAka phala kI upamA dI gaI hai / (7) isa aMtima adhyayana meM kAmabhogoM kA dAruNa duHkhamaya pariNAma aura saMyama kA zreSTha AnaMdadAyaka pariNAma batAyA gayA hai / nibaMdha-29 jJAtAsUtra ke 19 adhyayanoM kA hArda . (1) saMsAra bhramaNa ke duHkhoM kI tulanA meM saMyama ke kaSTa nagaNya hai / 95 Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA saMyama meM asthira banI huI AtmA ko bar3e hI viveka se sthira karanA cAhiye / yathA- bhagavAna mahAvIra ne meghamuni ko| . (2) kisI ke vacana yA AcaraNa kA maulika Azaya, usase samajhe binA bhrama yA kalpanA se bhadrA seThAnI kI taraha apanA mAthA bhArI nahIM karanA cAhiye, anyathA rUpa meM(khoTe rUpa meM)grahaNa nahIM karanA caahiye| "dharma sAdhanA kA sAdhana evaM pragati mArga kA sAthI hone se zarIra ko AhAra denA par3atA hai," aisI manovRtti se muni ko AhAra karanA caahiye| yathA- seTha kA cora ko AhAra denaa| (3) jIvana meM apane sAdhya ke prati dRr3ha AsthA honI cAhiye, yathAjinadatta putra kI aMr3e ke prati |usne zraddhA, dhairya rakhA ki aMDA yathAsamaya paripakva hogA aura dUsare mitra ne zraddhA kI kamI se use hilAyA, haTAyA, U~cA-nIcA kiyaa| zraddhA vAle ko suphala milA, . zaMkA vAle ko kucha nahIM milaa| .. (4) gaMbhIratA ke sAtha indriya aura mana kA nigraha kara unheM Atmavaza meM (niyaMtraNa meM) rakhate hue sAdhanA meM agrasara honA cAhiye / caMcala aura kutuhala pUrNa manovRttiyA~ nahIM honI cAhiye / gaMbhIra kachue ke samAna sthira mAnasa honA cAhiye / (5) mArga bhaTake hue sAdhaka kA tiraskAra na karake kuzalatA aura AtmIyatA pUrvaka vinaya bhakti se usakA uddhAra karane kA prayatna karanA cAhiye, yathA- paMthaka muni / auSadha prayoga meM atyadhika sAvadhAnI vartanI cAhie kyoM ki usameM kaI prakAra ke apathyakArI padArtha prayukta hote haiM / jisakI mAtrA kA aviveka ho jAne para ve padArtha buddhi bhraSTa evaM dharma cyuta kara dete haiM, yathA- zailaka rAjarSi / (6) karma AtmA ko lepa yukta tumbe ke samAna bhArI banA kara saMsAra meM DubAte haiM, ye karma pApoM se puSTa hote haiM, aura pApa hiMsA Adi, krodha Adi, kalaha niMdA Adi 18 haiM / inake tyAga se AtmA halukarmI banate hue kramazaH mukta bana sakatI hai / ataH pApoM kA tyAga aura karmoM kI nirjarA karane meM sadA puruSArtha rata rahanA cAhie / .. (7) saMyama meM aura AtmaguNoM meM dinoM dina vikAsa karate rahanA cAhiya kintu upekSA yA lAparavAhI nahIM honI cAhiye / uttarottara bar3hane kA / 96/ Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __ Agama nibaMdhamAlA utsAha rakhanA cAhiye, yathA- dhannA sArthavAha kI cauthI bhu-rohinnii| (8) sAdhanAmaya jIvana meM mAyA kapaTa kA alpatama AcaraNa bhI nahIM honA cAhiye / kyoM ki mAyA mithyAtva kI jananI hai aura samakita ko naSTa karake strItva ko prApta karAne vAlI hai| yathA- mallI bhagavatI kA pUrva bhava kA kapaTa / (9) striyoM ke lubhAvane hAvabhAva meM pha~sanA khatare kI nizAnI hai / apanI pratijJA evaM lakSya se cyuta nahIM honA cAhiye / jinapAla ke samAna dRr3ha rahanA caahiye| (10) jIva apane prayatna vizeSa se guNoM meM zikhara para bhI pahu~ca sakatA hai aura aviveka se aMdhakAramaya garta meM bhI / jIva kI utthAna aura patana dono avasthAe~ saMbhava hai / yaha jAnakara sAvadhAnIpUrvaka vikAsonmukha bananA cAhiye / caMdramA kI kalA vRddhi ke samAna / (11) apane yA parAe kisI bhI vyakti ke dvArA koI bhI pratikUla vyavahAra ho saba kucha zAMti evaM gaMbhIratA ke dvArA samyaka sahana karanA cAhiye, cauthe dAvadava vRkSa ke samAna / isameM yadi kiMcita bhI kamI kI jAyegI to khuda ke saMyama kI hI virAdhanA hogI / anya tIna prakAra ke dAvadava vRkSoM ke samAna / (12) pudgala svabhAva badalate rahate haiM manojJa yA amanojJa pudgaloM meM prasannatA-aprasannatA kA yA ghRNA-AnaMda mAnane ke pariNAmoM kA tyAga karane se hI vyakti saccA jJAnI samabhAvI banatA hai / yathAsubuddhi pradhAna / (13) dharmaguruoM kA satsaMga prApta honA AtmavikAsa kA zreSTha mAdhyama hai / ataH samaya-samaya para satsaMga lAbha kA prayatna rakhanA cAhiye / satsaMga evaM susaMskAroM ko puSTa karane vAle saMyogoM ko juTAte rahanA cAhiye / tabhI AtmA dharma meM sthira raha sakatI hai| manuSya bhava meM AtmasAdhanA ko bigAr3ane vAlA bhI kabhI pazuyoni meM saMyoga pAkara sAdhanA jIvana ko saphala kara sakatA hai, yathA- naMda maNiyAra (caMDakauzika Adi) / manuSyabhava meM hI sAvadhAnI yukta sAdhanA karane kA prayatna rakhanA cAhiye tAki pazu yoni meM jAnA hI na pdd'e| (14) duHkha Ane para hI adhikAMzataH jIvoM ko dharma kA bodha lagatA hai / 97 Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA yA ruci bar3hatI hai, yathA- tetalIputra pradhAna / kintu sukha kI ghar3iyoM meM hI dharma dhAraNa kara liyA jAya to jIva ko duHkha kI avasthA dekhanI na pdd'e| dharma ke pariNAmoM kI tIvratA(tallInatA) meM duHkha bhI sukha bana jAtA hai| (15) abhibhAvakoM ke hita salAha kI kabhI upekSA nahIM karanI cAhiye / anubhavI AtmIyatA yukta vyakti ke Adeza kA Adara karanA cAhiye / naMdIphala sarIkhe vartamAna sukha suvidhA meM hI lubhAnvita na hokara bhaviSya kA yA pariNAma kA vicAra karake hI koI pravRtti karanI cAhiye / (16) yadi kisI kA bhalA na kara sako to burA bhI mata kro| muni ko abhakti se amanojJa dAna mata do| yathA- nAgazrI / bar3oM ke sAtha mazkarI kutUhala karanA apane jIvana ko barabAda karanA hai, yathApA~r3ava / ataH sarvatra vivekabuddhi aura bhaviSya kI vicAraNA pUrvaka dIrgha dRSTi se AcaraNa karo anyathA saMkaTa ke pahAr3a khar3e ho jAte haiN| jaise- draupadI kA nArada ke sAtha aviveka / jIva dayA aura anukaMpA kA mahattva khuda ke sukha suvidhA se jyAdA samajho / dayA dharma kA mUla hai, kIr3iyoM kI karuNA meM dharmaruci aNagAra ne svayaM kA jIvana homa diyA / (17) indriya viSayoM ke lubhAvane cakkara meM pha~sanA svayaM kI svataMtratA naSTa karanA hai, parataMtra bananA hai / yathA-ratnadvIpa ke azva / (18) AhAra kI Asakti kiMcit bhI nahIM honA apitu AhAra karate hue bhI una pudgaloM ke prati pUrNa anAsakti bhAva honA cAhiye / dhanya sArthavAha dvArA apanI mRta putrI ke kalevara ke khAne kI upamA se bhAvita aMtaHkaraNa AhAra karane ke samaya rakhanA cAhiye / (19) sAdhanA yukta jIvana meM pUrNa dhairya rakhanA cAhiye / saMyama ruci ko pUrNa surakSita rakhanA caahiye| saMyama cyata aura bhogAsakta vyakti nahIM cAhate hue bhI duHkha paraMparA bar3hA letA hai / yathA- kNddriik| isalie sAvadhAnI pUrvaka sadA saMyama guNoM kI vRddhi karate rahanA cAhiye / isa prakAra ina adhyayanoM meM Atma vikAsa evaM Atma surakSA ke upAya vibhinna taraha se sUcita kie gaye haiM / yahA~ adhyayanoM ke saMkSipta zikSA vacana sUcita kiye gaye haiM jisake kAraNa kucha jijJAzA prazna khaDe honA svAbhAvika hai / usake liye zAstra ke usa 98 Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA adhyayana kA vA~cana svAdhyAya karane kA purUSArtha karanA cAhiye / nibaMdha-30 jJAtAsUtra zrutaskaMdha-2 varNita 206 AtmAe~ dvitIya zrutaskaMdha meM daza varga isa prakAra hai- prathama varga meM camarendra kI agramahiSiyoM kA varNana hai| dUsare varga meM vairocanendra balIndra kii| tIsare meM asurendra ko chor3akara dakSiNa dizA ke nau bhavanavAsI indroM kI agramahiSiyoM kA aura cauthe meM uttara dizA ke indroM kI agramahiSiyoM kA varNana hai / pA~cave meM dakSiNa aura chaThe meM uttara dizA ke vANavyaMtara devoM kI agramahiSyioM kA / sAtaveM meM jyotiSkendra candra kI, AThaveM meM sUrya kI tathA noveM aura dazaveM meM vaimAnika ke saudharmendra tathA IzAnendra kI agramahiSiyoM kA varNana hai| ina saba deviyoM kA varNana vastutaH unake pUrvabhava kA hai, jisameM ve manuSya paryAya meM mahilA ke rupa meM janmI thii| unhoMne sAdhvIdIkSA aMgIkAra kI thI aura kucha samaya taka cAritra kI ArAdhanA kI thii| usake bAda ve zarIra bakuzA ho gaI, cAritra kI virAdhanA karane lagI / guruNI ke manA karane para bhI virAdhanA ke mArga se haTI nhiiN| gaccha se alaga hokara rahane lagI aura aMtima samaya meM bhI apane doSoM kI AlocanA-pratikramaNa kiye binA hI zarIra tyAga kiyaa| 206 deviyoM kI saMkhyA kA milAna :1 camarendra kI agramahiSiyA~ 2 balIndra kI agramahiSiyA~ 3 dakSiNa ke nAgakumAra Adi 9 kI agramahiSiyA~ 649-54 4 uttara ke nAgakumAra Adi 9 kI agramahiSiyA~ 649-54 5 dakSiNa vyaMtara ke 8 indroM kI agramahiSiyA~ 448-32 6 uttara vyaMtara ke 8 indroM kI agramahiSiyA~ 7 candrendra kI agramahiSiyA~ 8 sUryendra kI agramahiSiyA~ 9 saudharmendra kI agramahiSiyA~ 10 IzAnendra kI agramahiSiyA~ kula : 206 448-32 < < / 99 / Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA isa prakAra 10 varga ke 206 adhyayana meM 206 deviyoM kA varNana kiyA gayA hai| ye sabhI eka bhava karake mahAvideha kSetra meM mukti prApta kregii| sAra :- jinavANI ke prati, jinAjJA ke prati, zraddhA AsthA zaddha hai, tapa saMyama kI ruci bhI hai to bakuza vRtti bhavaparaMparA ko nahIM bar3hAtI hai kintu aMta meM sahI rUpa se AlocanA prAyazcitta nahIM karane se jIva ArAdhanA kI gati ko prApta nahIM karatA hai| isa zAstra meM 13 veM adhyayana ke prAraMbha meM dardura deva kA bhagavAna mahAvIra svAmI kI sevA meM Ane kA varNana hai / yahA~ dvitIya zrutaskaMdha ke prathama adhyayana meM bhI dardura deva ke samAna kAlIdevI kA bhagavAna ke darzana karane Ane kA varNana hai / vaha isa prakAra hai rAjagRha nagara meM zramaNa bhagavAna mahAvIra kA padArpaNa huaa| usa samaya camarendra asurarAja kI agramahiSI kAlI devI apane siMhAsana para AsIna thii| usane acAnaka avadhijJAna kA upayoga jaMbadvIpa kI ora lagAyA to dekhA ki bhagavAna mahAvIra jaMbUdvIpa ke bharatakSetra meM, rAjagRha nagara meM virAjamAna hai / yaha dekhate hI kAlI devI siMhAsana se nIce utarI, jisa dizA meM bhagavAna the, usameM sAta-ATha kadama Age gaI aura pRthvI para mastaka jhukA kara unheM vidhivat vaMdanA kii| devI kA manuSya loka meM Agamana- tatpazcAt usane bhagavAna ke samakSa jAkara pratyakSa darzana karane, vaMdanA aura namaskAra karane kA nizcaya kiyaa| usI samaya eka hajAra yojana vistRta divya yAna kI vikriyA dvArA taiyArI karane kA Adeza diyA / yAna vimAna taiyAra huA aura vaha bhagavAna ke samakSa upasthita huI / vaMdana kiyA, namaskAra kiyA, devoM kI paraMparA ke anusAra apanA nAma-gautra prakAzita kiyA / phira battIsa prakAra kI nATyavidhi dikhalA kara vApisa lauTa gaI / kAlIdevI ke cale jAne para gautamasvAmI ne bhagavAna ke samakSa nivedana kiyA- bhaMte ! kAlI devI ko divya Rddhi-vaibhava kisa prakAra prApta huI hai ? pUrvabhava- taba bhagavAna ne usake pUrva bhava kA vRtAMta sunAyA- Amala 100 Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA kalpA nagarI ke kAlanAmaka gAthApati kI eka putrI thI / usakI mAtA kA nAma kAlazrI thA / putrI kA nAma kAlI thaa| kAlI nAmaka vaha putrI zarIra se bar3I beDaula thI / ataeva use koI vara nahIM milaa| vaha avivAhita hI rahI / eka bAra puruSAdAnIya bhagavAna pArzvanAtha kA AmalakalpA nagarI meM padArpaNa huA / kAlI ne dharmadezanA zravaNa kara dIkSA aMgIkAra karane kA saMkalpa kiyaa| mAtApitA ne saharSa anumati de dI / ThATha ke sAtha dIkSA mahotsava mnaayaa| bhagavAna ne dIkSA pradhAna kara use AryA puSpacUlA ko sauMpa diyA / kAlI AryA ne gyAraha aMga zAstroM kA adhyayana kiyA aura yathAzakti tapazcaryA karatI hue saMyama kI ArAdhanA karane lgii| kintu kucha samaya ke pazcAt usa kAlI AryA ko zarIra ke prati Asakti utpanna ho gaI / vaha bAraMbAra aMgopAMga dhotI aura jahA~ svAdhyAya, kAyotsarga Adi karatI, vahA~ jala chir3akatI / sAdhvI-AcAra se viparIta usakI yaha pravRtti dekhakara AryA puSpacUlA ne use aisA na karane ke liye samajhAyA / vaha nahIM mAnI / bAra bAra Tokane para vaha vahA~ se nikala kara alaga upAzraya meM rahane lgii| aba vaha pUrI taraha svacchaMda ho gaI saMyama kI virAdhanA karane laga gii| kucha samaya isI prakAra vyatIta huA / aMtima samaya meM usane paMdraha dina kA anazana-saMthArA to kiyA kintu apane zithilAcAra kI na AlocanA kI aura na pratikramaNa hI kiyaa| bhagavAna mahAvIra ne kahA- yahI vaha kAlI AryA kA jIva hai jo kAlI devI ke rUpa meM utpanna huA hai| bhaviSya evaM mukti- gautama svAmI ke punaH prazna karane para bhagavAna ne kahA- devI bhava kI sthiti kA aMta hone para, kAlI devI mahAvideha kSetra meM janma legI / vahA~ niraticAra saMyama kI ArAdhanA karake siddhi prApta kregii| mahAvratoM kA vidhivat pAlana karane vAlA jIva, usI bhava meM yadi samasta karmoM kA kSaya kare to nirvANa prApta karatA hai / yadi karma zeSa raha jAe to vaimAnika devoM meM utpanna hotA hai| kintu mahAvratoM ko aMgIkAra karake bhI jo unakA vidhivat pAlana nahIM karatA, zithilAcArI bana jAtA hai, kuzIla ho jAtA hai, samyagjJAna Adi kA [101 Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA virAdhaka ho jAtA hai, tIrthaMkara ke upadeza kI paravAha na karake svecchAcArI bana jAtA hai aura aMtima samaya meM apane anAcAra kI AlocanA pratikramaNa nahIM karatA, vaha mAtra kAyakleza Adi bAhya tapazcaryA karane ke kAraNa devagati prApta karake bhI vaimAnika jaisI uccagati aura devatva prAyaH nahIM pAtA / bhavanapati, vyaMtara, jyotiSka kI paryAya prApta karatA hai / yahA~ nauveM dasaveM varga kI 16 deviyA~ vaimAnika devaloka ke pahale dUsare devaloka meM gaI usakI sAdhanA vicAraNA meM athavA AyubaMdha meM kucha vizeSatA huI hoMgI / anyathA virAdhanA karane vAle vaimAnika meM nahIM jAte / nibaMdha-31 kAkadI ke dhannA aNagAra kA tapa evaM AhAra isa tIsare varga ke sabhI aNagrAroM kA tapa varNana eka samAna hai| sabhI ne AjIvana bele-bele pAraNA karane kA niyama dIkSA ke dina hI bhagavAna se vinayapUrvaka grahaNa kiyA thA / sAtha hI meM pAraNe saMbaMdhI vizeSa abhigraha kiyA thA ki- (1) bartana cammaca yA hAtha Adi khAdyapadArtha ke lepa vAle hoMge to usI se bhikSA leu~gA / nirlepa hAtha cammaca yA bartana se lekara dene vAle se bhikSA nahIM lU~gA / (2) khAdyapadArtha bhI ujjhitadharmA arthAt gRhastha ke bacA-khucA pheMkane yogya, aisA milegA to lU~gA; suMdara, manojJa, gRhasthoM ke khAne ke kAma meM Ane vAlA hogA vaha nahIM lU~gA / pheMkane yogya bhI AhAra gRhastha ke dene para luuNgaa| isa prakAra kA abhigraha pratyAkhyAna jIvana bhara ke liye kara liyA thA / abhigraha meM svataH milane para hI liyA jAtA hai / usameM mAMgA bhI nahIM jAtA hai aura gRhastha ko kucha bhI kahe binA vaha svataH svecchA se vaisA AhAra deve to liyA jAtA hai| anyathA sahaja hI, Age cala diyA jAtA hai| isa prakAra kA ujjhita dharmA AhAra aura pAnI bahuta ghUmane para bhI svataH svAbhAvika milanA aura gRhastha dvArA denA atyaMta muzkila hotA hai / ata: unheM pAraNe meM bhI kabhI kahIM AhAra milatA to pAnI nahIM miltaa| kabhI pAnI mila jAtA to AhAra nahIM miltaa| / 102 Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA ve muni sahaja samabhAva se maryAdita samaya evaM maryAdita gharoM meM bhikSArtha paryaTana karake vApisa A jAte / jo bhI milA yA nahIM milA usI meM pUrNa saMtuSTa rahakara tapasyA ke bhAvoM meM aura karma kSaya karane kI mastI meM zarIra se nirapekSa nirmoha hokara saMyama jIvana kA nirvAha karate the| apane samaya ke bhagavAna ke samasta zramaNo meM ye muni tyAga-tapa, vairAgya, karmakSaya kI mastI Adi guNoM ke kAraNa sarvazreSTha karaNI karane vAle saMta the / aisA svayaM prabhu mahAvIra ne zreNika rAjA ke pUchane para uttara meM pharamAyA thA ki he zreNika! mere 14 hajAra zramaNo meM abhI (mahAna duSkara kriyA aura mahAna nirjarA karane vAle) sarvazreSTha sarvAdhika karaNI vAle amuka aNagAra haiM / arthAt alaga-alaga samaya meM ina dasoM saMtoM kA bhagavAna ne nAma lekara ukta kathana kiyA thaa| isa adhyayana ke sabhI muniyoM ne bele-bele tapa aura AyaMbila yukta pAraNA kiyA thA aura eka mahIne ke saMthAre kI vipulaparvata para ArAdhanA kI thii| vipulaparvata rAjagRhI nagarI ke samIpa meM thA / Aja bhI vahIM hai / . tapomaya zarIra kA varNana aneka sUtroM meM aneka tapasvI sAdhakoM ke prasaMga se Alekhita huA hai / tathApi dhannA aNagAra kA varNana isa zAstra meM jo Alekhita huA hai vaha atyaMta vizeSatA bharA hai / vaha vizeSatA yaha hai ki dhannA aNagAra ke pratyeka aMgopAMga kA hUbahU upamAoM se upamita karate hue khulAsAvAra varNana kiyA gayA hai| anyatra sabhI ke tapomaya zarIra kA sAmAnya rUpa se ekAda upamA yukta varNana hai / yaha varNana mukhyataH isa prakAra hai- (1) bhagavatI sUtra meM skaMdhaka sanyAsI kA (2) upAsakadazA sUtra meM AnaMda Adi kA (3) aMtagar3a sUtra meM kAlI Adi kA vagairaha vividha Agama varNana yathAprasaMga upalabdha hai, jo isa prakAra hai- kAlI AryA ke yA skaMdhaka aNagAra ke athavA AnaMda zrAvaka ke usa(udAra) mahAna, vipula(dIrghakAlIna vistIrNa zobhA saMpanna) prayatna sAdhya (guru pradatta),bahumAnapUrvaka grahita, kalyANakArI, Arogyajanakaziva, dhanya rUpa, maMgala-pApa vinAzaka, zrI saMpanna, tIvra, udAra, uttama aura mahAprabhAvaka utkRSTa tapasyA ke kAraNa unakA zarIra sUkha gayA, rUkSa ho gayA, mAMsa-khUna rahita ho gayA, haDDio para zIrpha camar3I raha 103 Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA gaI, jisase haDDiyA~ bolane lagI, AvAja karane lagI, zarIra kRza ho gayA, naseM sAmane dikhane lgii| jisa taraha sUkhe lakar3e, sUkhe patte yA sUkhe koyaloM se bharI gAr3I meM calate samaya, rukate samaya jaisI AvAja AtI hai usa taraha una tapasvIoM ke zarIra kI haDDiyA~, calate samaya, khar3e rahate samaya AvAja karane lagI / ve apane Atmabala se hI calate, uThate, baiThate the, itanI durbalatA A gaI thI ki bolate samaya bhI thakAna lagatI, bolane ke pahale bhI maiM bhASA bolU~, aisA vicAra karane mAtra se bhI kheda hotA thA / to bhI ve tapasvI tapopUta-tapa se puMSTa zarIra vAle the| mAMsa, khUna kI apekSA ve zuSka zarIra vAle the to bhI rAkha se DhaMkI agni ke samAna ve tapateja, tapazobhA se atyaMta suzobhita ho rahe the| prastuta sUtragata dhannA aNagAra kA upamA yukta vizeSa varNana : __Uparokta tIna sUtroM meM Aye hue pATha ke atirikta dhannA aNagAra ke varNana meM upamA yukta aMgopAMgoM ke varNana kA sAra isa prakAra hai(1) pA~va- vRkSa kI sUkhI chAla, khar3Au, purAnI pagarakhI samAna / (2) pA~va kI aMguliyA- dhUpa meM sukhAI huI canA, mUMga aura ur3ada kI phalI ke samAna / (3) jaMghA(piMr3I)- kauA, kaMka, DheNika pakSI kI jaMghA ke smaan| (4) ghuTane- kAlI(koyala)parva, mayUraparva, ddhennikprv(sNdhi)smaan| (5) uru(sAthala)- dhUpa meM sUkhI mUrajhAI huI bora, zalyakI, zAlmali kI koMpala samAna / (6) kamara- U~Ta, vRddha baila, vRddha bheMsa ke pA~va ke samAna (7) udara (peTa)- sUkhI huI mazaka, caNA sekane kI kama U~r3I capaTI kar3AhI, kaThotarI ke smaan| (8) pasaliyA~- tAsaliyoM kI, hAtha ke paMjoM kI aura khUTiyoM kI paMkti samAna / (9) pITha- mukuTa ke kinAre, gola capaTe patthara aura lAkha ke gole kI paMkti samAna / 104] Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA (10) vakSaHsthala- chabar3I kA talA, vA~sa-khapaccioM kA paMkhA, tADapatra kA paMkhA samAna / / (11)bhujA- zamI kI, vhAyA kI(garamAlA)aura Agastika vRkSa kI sAMgarI ke samAna / (12) hAtha(hathelI)- sUkhA chANA, var3a kA aura palAza kA sUkhA pattA samAna / (13) hAtha kI aMguliyA~- dhUpa meM sUkhAI huI canA, mUMga aura ur3ada kI phalI ke samAna / (14) garadana- choTe ghar3e kI grIvA, loTe kI grIvA, surAhI kI grIvA samAna / (15) hicakI- sUkA tuMbA phala, hiMgoTA kA phala, Ama kI sUkhI goTalI samAna / (16) hoTha- sUkhI jaloM, zleza(rAla)golI,alatA kI golI ke samAna / (17) jIbha- var3a ke, palAza ke aura sAga vRkSa ke pattoM ke samAna (18) nAka- dhUpa meM sUkhAye Amra,AMvalA, bIjorA phala kI phA~ke(laMbe Tukar3e) samAna / (19) A~kha- vINA yA bA~surI ke chidra tathA prabhAta ke nisteja tAre samAna / (20) kAna- mUlA, kAkar3I, karelA kI kaTI huI patalI-laMbI chAla samAna / (21) mastaka- sUkhA-kaccA tUMbA, Alu, tarabUca ke samAna / vizeSa :- (1) ye sabhI cIjeM sUkhI aura murajhAI huI samajhanA / (2) asthi rahita aMga-peTa,kAna,jIbha aura hoTha meM haDDI kA kathana nahIM karanA (3) gAtrayaSTI(pUrNa zarIra)- isa taraha khUna, mAMsa rahita sUkhA, bhUkhAbhakha ke kAraNa nirbala aura kRza hone se rUkSa pA~va vagairaha dikhate the| kamara karor3arajjU aura peTa cipake hue hone se pA~saliyA dikhatI thii| rUdrAkSa kI mAlA kI maNiyeM gina sake vaisI karor3arajjU kI saMdhiya thii| gaMgA taraMgoM ke samAna hAr3akA dikhane vAlA vakSaHsthala, laMbe sA~pa 105 Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA samAna bhujAe~ r3hIlI lagAma samAna laTakate agrahasta, kA~patA mastaka, glAna mukhakamala, phUTe mukha vAle ghar3e ke samAna A~khe U~r3I gaI huI U~r3I kuppI ke samAna dikhatI thii| dIrgha tapa se isa prakAra kSINaM zarIra ke kAraNa ve dhanya aNagAra zarIra bala se nahIM, Atmabala se calate, khar3e rahate, baiThate-uThate the / bolane meM aura bolane kA vicAra karate samaya bhI unheM kaSTAnubhava hotA thA / calate samaya unakA zarIra koyaloM se bharI calatI gAr3I ke samAna khar3a-khar3a AvAja karatA thA / to bhI tapateja se dedipyamAna aura tapa lakSmI se suzobhita unakA zarIra atyaMta prabhAvita AkarSaka lagatA thA / isa prakAra prastuta sUtra meM zAstrakAra ne tapasyA dvArA zarIra para hone vAlA pariNAma vistAra pUrvaka sAhityika bhASA meM darzAyA hai / jisakA Azaya tapasyA aura tapasvI ke prati ahobhAva utpanna karake mokSArthI sAdhakoM meM tapasyA ke saMskAroM ko puSTa karane kA hai| pratyeka mokSAbhilASI sAdhaka zarIra ke prati isa prakAra mohatyAga karake, kaSTa sahiSNu banakara, AcArAMga kathita-AvIlae, pavIlae nippIlae siddhAMta ke anusAra sAdhanA karake mAnava tana kI prApti ko pUrNa sArthaka kare / ___aMtagar3a sUtra meM sabhI (90) mokSArAdhakoM kA, upAsaka dazA sUtra meM sabhI (10) zramaNopAsaka paryAya ke ArAdhakoM kA evaM isa zAstra meM sabhI (33) aNuttara vimAna yogya ArAdhanA karane vAle sAdhakoM kA jIvana guMthana kara zAstrakAroM ne kathA sAhitya ke dvArA bhavya jIvoM para parama upakAra kiyA hai jisakI prApti kA hameM atyaMta ahobhAva rakhakara apane jIvana ko kisI bhI prakAra kI uttama aura utkRSTaM ArAdhanAmaya banAkara alabhya-zubhasaMyoga mAnava bhava aura vItarAga dharma kA anupama sadupayoga kara lenA cAhiye / nibaMdha-32 duHkhavipAka sUtra ke adhyayanoM se zikSA rAjaputra mRgAloDhA :-(1) zAsana ke mAdhyama se prApta sattA kA / 106 Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA durUpayoga karane vAloM, rizvatakhoroM, prajA para anucita kara bhAra lAdane vAloM aura isa prakAra ke pApoM kA AcaraNa karane vAloM ke bhaviSya kA yaha eka nirmala darpaNa hai| Aja ke vAtAvaraNa meM prastuta adhyayana aura Age ke adhyayana bhI atyanta upayogI aura zikSAprada hai| (2) pati kI AjJA se mRgArANI ne duHssaha durgandha yukta usa pApI putra kI bhI sevA paricaryA kI thii| vaha kartavya niSThatA evaM patiparAyaNatA kA anupama Adarza hai / (3) pApI adharmiSTa jIva svayaM du:khI hotA hai evaM anya ko bhI du:khI karatA hai| jaise khAdya-sAmagrI meM par3I makkhI / (4) sattA ke naze meM yA apane puNyavAnI ke naze meM vyakti kucha bhI paravAha nahIM karatA hai / bhaviSya kA yA karmabaMdha kA vicAra bhI nahIM karatA hai| phira bhI duHkhadAyI pariNAmoM ko to use bhoganA hI par3atA hai| ataH choTe bar3e kisI bhI prANI ko mAnasika vAcika yA kAyika kaSTa pahu~cAnA svayaM ke liye duHkha ke pahAr3a taiyAra karanA hai / yathA ikkAI rAThor3a ke jIva kI amAnavIyatA evaM sArA ghamaNDa akar3AI Adi mRgA- lor3he ke duHkhamaya jIvana meM aura aneka duHkhI bhavoM ke rUpa meM parivartita ho ge| (5) mRgArANI dharmaniSTha thI kintu bhagavAna kA sarvajJa sarvadarzI hone kA pUrNa paricaya use nahIM huA thaa| (6) sauMdaryapUrNa dRzyoM ko dekhane kI Asakti sAdhu ke liye akalpanIya hai| kintu gaMbhIra jJAna, anuprekSA, anveSaNa Adi hetu se jAnane dekhane kI jijJAsA honA alaga vastu hai / donoM ko eka nahIM kara denA cAhiye / pudgalAnaMdI evaM indriyAzakti se sAdhu ko bacanA cAhie / kintu gaMbhIra jJAna evaM anuprekSA ke mAdhyama ke lie bahuzruta evaM gItArtha ke nirNaya evaM nirdezAnusAra kiyA jA sakatA hai| yathAgautamasvAmI AjJA lekara mRgAputra(mRgA lor3ha) ko dekhane akele hI rANI ke sAtha bhoyare meM gaye / (7) paravazapana se jIva kaise vibhatsa dArUNa kaSTa sahana kara letA hai / yaha jAnakara jo vyakti svavaza jJAna evaM vairAgya se tapa va saMyama ke nagaNya kaSToM ko sahana kara le, vaha sadA ke lie janma maraNa rUpI duHkha saMkaTa ke sAMsArika cakkara se chUTa jAtA hai| (8) rAjaputra mRgAloDhA mAnavabhava prApta karake bhI hInAMga thA, usake koI bhI aMga svataMtra spaSTa nahIM the arthAt A~kha, nAka,kAna,hAtha-pA~va nahIM the, kevala zarIra aura mukha thA bAkI cinha mAtra the| / 107 Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA sArthavAha putra utjhitaka:- (1) janma janmAntara taka bhI pApAcaraNa ke saMskAra calate rahate haiN| isI prakAra dharma saMskAroM kI bhI aneka bhava taka paraMparA calatI hai| (2) mAMsAhAra meM Asakta vyaktiyoM kI evaM niraparAdha bhole pazuoM ko trAsa dene vAloM kI, usa bhava meM aura bhavobhava meM vicitra viDaMbanAe~ hotI hai| bUcar3a khAne kholane vAle evaM calAne vAle kitane bhI masta dikhAI dete ho kiMtu ve nizcita hI karma phala prApti ke samaya dIna-hIna evaM duHkhoM se paripUrNa avasthA prApta karate haiM / (3) saMsAra meM jisakI lAThI usakI bhaiMsa kI ukti pracalita hai, vaha yahA~ ghaTita huI hai / rAjA ne kAmadhvajA vezyA ko apane svAdhIna rakhane ke lie ujjhitaka ko usake ghara se nikalavA diyA aura aMta meM mRtyudaMDa kI sajA bhI de dii| (4) nimitta kucha bhI ho sakatA hai kintu mUlabhUta kAraNa rUpa meM svayaM ke pUrvakRta karmoM kA udaya to rahatA hI hai / ujjhitaka bhI pUrva pApoM ke tIvra udaya se hI rAjA dvArA daMDita kiyA gayA thA / (5) kathA kI vibhinna ghaTanAoM ko jAnakara vyakti ko vairAgya evaM anubhava kI vRddhi karanI cAhie / kintu kisI bhI ghaTanA ko par3hanesunane meM khuzI, nArAjI yA rAgadveSa athavA harSa zoka nahIM karanA cAhie kintu gaMbhIra ciMtana pUrvaka svajIvana ke sudhAra kI preraNA lenI cAhie / abhagnasena :-(1) aMDoM kA vyApAra evaM AhAra, paMcendriya kI hiMsA, zarAba kA sevana,inapravRttiyoMvAlA jIvaprAyaH narakagAmI hI hotA hai| (2) coryavRtti bhI pApakArI pravRtti hai| coroM kA yaha jIvana bhI bhayAkrAMta aura saMkaTapUrNa rahatA hai aura parabhava to mahAna aMdhakArapUrNa hI hotA hai| (3) vivekI puruSa ina avasthAoM se bace evaMpApI prANiyoM kI durdazA se zikSA lekara dharmamaya jIvanabanAkarazIghrahIsaMsArabhramaNasemuktahonemeMprayatnazIla bne| zakaTakumAra :-(1) isa adhyayana meM bhI mAMsAhAra, paMcendriya kdha, vezyA gamana evaMmadya pAna Adi durvyasanoM kA kaTu pariNAma batAyA gayA hai| atyaMta bhAgyazAlI jIvoM ko hI vyasana mukta jIvana prApta hotA hai / | 108 Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA (2) vyasanI vyakti ke lie dharmAcaraNa duSkara aura durlabha hotA hai / ataH hameM svayaM kA jIvana to pUrNa vyasana mukta rakhanA hI cAhiye, sAtha hI apane parivAra ke bAlaka-bAlikAoM ko bacapana se vyasana mukta rahane kI preraNA evaM hidAyata karate rahanA cAhie / bacapana meM die gaye saMskAra prAyaH jIvana bhara kAmayAba rahata hai| (3) durgati evaM naraka gamana meM pramukha kAraNa durvyasana hI hai / durvyasanI vyakti ke sadgati kI AzA rakhanA kevala svapna dekhane ke samAna hai| vyasana ye haiM- 1. juA, zikAra(paMcendriya hiMsA), mAMsAhAra, madirApAna, vezyAgamana, parastrIgamana, corI / 2. bhAMga, bIr3I, sigareTa, tAza, sinemA, guTakA, jaradA, tambAkU ityAdi kA sevana bhI vyasana vibhAga hI hai / cAya, kophI Adi kA pratibaddha aura amaryAdita sevana bhI vyasana ke antargata samajhanA cAhie / duryodhana jelara :- (1) dUsaroM ko duHkha dene meM AnaMda mAnane vAlA, svayaM bhI pratiphala meM duHkha prApta karatA hai| kisI ko aparAdha meM daMDa denA e ka rAjya kartavya to hai, kintu usameM pramoda mAnanA evaM atyadhikarasalenA, jIvoM ko dAruNa duHkha dekara prasanna honA, usameM tallIna-dattacitta honA, kaluSita pariNAmoM kA sUcaka hai| aise kaluSita pariNAma svayaM kI AtmA ke liye hI mahAna ghAtaka hai| jisakA phala svayaMko bhoganA hI par3atA hai| (2) ataH adhikAroM meM evaM sAMsArika kRtyoM meM bhI Asakti, tallInatA aura pariNAmoM kI kaluSitatA nahIM rakhanA caahie| vahA~ bhI jJAna, viveka evaM Atma jAgRti rakhate hue sAvadhAnI se rahanA caahiye| pApa ko pApa samajhanA caahiye| - vaha duryodhana jelara jela meM- (1) kisI ko hAthI, ghor3e, UMTa, bheMse, bakare Adi jAnavaroM ke mUtra kA pAna karavAtA / (2) kisI ko tapta tAMbA, lohA va zIzA Adi pilA detA / (3) kisI ko vibhinna prakAra ke baMdhano se majabUta bAMdhakara daHkha detA / sAMkalo se bAMdhatA zarIra ko mor3atA sikor3atA, zastroM se ciirtaa-phaadd'taa| (4) kisI ko cAbuka Adi se mAra-mAra kara adhamarA kara detA / haDDiyA~ tur3avA detA, cUracUra karavA detA / (5) ulTe laTakavA kara gota khilavAtA, chedana karatA, kSAra mizrita teloM se mardana krvaataa| (6) [109 Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA aneka marmasthAnoM meM kIla ThukavA detaa| (7) hAtha-pA~va kI aMgaliyoM meM sUIyA~ ThukavA kara usase bhUmi khudavAtA / (8) gIle camar3e se zarIra baMdhavA kara phira dhUpa meM biThAtA aura phira carma sUkhane para use khulvaataa| pApamati dhanavantarI vaidya :- (1) madya-mAMsa ke sevana karane vAloM kI buddhi evaM anubhava tadanurUpa bana jAtA hai / eka kuzala vaidya hokara bhI dhanvaMtari logoM ko pApa mukta karane ke sthAna para pApa meM jor3ane vAlA banA / vaha unnata banane kI kalA prApta kara jIvoM kI dayA anukampA vRddhi kara sakatA thA / kintu pApa mati ke prabhAva se prabhAvita bane hue usane aura adhika pApakRtyoM kI vRddhi kii| (2) ajJAnI jIva nirjarA evaM puNya ke sthAna para karmabaMdha evaM pApa sevana kara apanA hI jIvana bigAr3a lete haiM / jJAnI vyakti sAkSAt karmabaMdha ke sthAnoM meM bhI mahAnirjarA evaM mukti lAbha kara lete haiM / ataH mumukSu prANiyoM ko apane jIvana kI pratyeka pravRtti ke liye, jJAna aura viveka se kasauTI karate hue sahI; hitakara, yogya nirNaya lekara hI usameM pravRtta honA cAhie / (3) jagata meM kaI prakAra kI sAvadya-nirvadya cikitsA vidhiyA~ hotI haiM / tathA prAkRtika cikitsA, jala, miTTI, svamUtra aura upavAsa cikitsAe~ bhI pracalita evaM zAstroM graMthoM meM varNita hai / zAstra AcArAMga meM kahA gayA ha ki pApakArI cikitsAoM kA kabhI bhI AcaraNa nahIM karanA cAhiye / (4) bhikSu ke lie to Agama kA yahI ghoSa hai ki use to rogAtaMka A jAne para AhAra tyAga kara upavAsa cikitsA karake hI dravya evaM bhAva rogoM se mukti pAnA cAhie / gharelU upacAra ke kaI nuzkhe bhI niravadya hote haiM / sAvadha cikitsA muniyoM ke liye anAcAra arthAt sarvathA anAcaraNIya hai| pApamati dhanvatarI vaidya kA jIva AgAmI bhava meM :-khujalI, kor3ha, sUjana, jalodara, bhagandara, bavAsIra, arza, -khAMsI, damA Adi prasiddha rogoM se vaha grasta ho gyaa| usake hAtha pA~va kI aMguliyA~ [110 Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA sar3a rahI thI / nAka aura kAna gala rahe the, sAre zarIra meM ghAvoM meM se kharAba pAnI-pIpa bahatA thA / vividha vedanA se vaha kaSTotpAdaka karUNAjanaka evaM dInatApUrNa zabda pukAra rahA thaa| asahAya banA vaha idhara-udhara nagara meM bhaTakatA phiratA thaa| usake pAsa khAne-pIne ke lie miTTI kA ThIkarA aura sikore kA Tukar3A thaa| makkhiyoM ke jhuMDa usake sAtha calate the| ghara-ghara meM bhIkha mAMga kara vaha apanA jIvana yApana karatA thaa| AcArAMga sUtra meM 16 bar3e rogoM ke nAma hai, jo praznottara bhAga-1, pRSTha-42, prazna-3 meM dekheM / anyatra anyaprakAra se 16 rogoM ke nAma milate haiM, yathA- (1) zvAsa (2) khA~sI (3)jvara (4) dAha (5)udarazUla (6)bhagaMdara (7)arza(masA) (8)ajIrNa (9)aMdhApana (10) ziraHzUla (11)aruci (12)akSivedanA (13)karNa-vedanA (14)khujalI (15)jalodara (16)kor3ha / AcArAMga sUtra ke nAmoM se ina nAmoM meM kucha bhinnatA hai, evaM krama kI bhinnatA vAle bhI haiN| zriyaka rasoiyA :- (1) saMsAra meM naukarI vyApAra Adi Avazyaka kArya karane bhI par3e to usameM tallIna nahIM honA cAhie evaM atyaMta gRddhibhAva se AnaMda nahIM mAnanA cAhie / kyoM ki aise pariNAmoM se atyaMta duHkhadAyI karmoM kA baMdha hotA hai, yathA- zriyaka rasoiye ne karmabaMdha kiyA / (2) vartamAna meM hI masta bane rahane vAlA evaM bhaviSya kA vicAra nahIM karake yatheccha pApa pravRtti karane vAlA apanA bhaviSya atyanta saMkaTamaya banA letA hai / (3) pA~ca prakAra kI madirA ke nAma sUtra meM ye hai- suraM, mahuM, meragaM, jAI, sIdhuM / (4) jIva dUsaroM ko khuza karane ke lie bhI pApakarma kA sevana karate haiM kintu karmoM kA udaya hone para usakA phala svayaM ko hI bhugatanA par3atA hai / isa adhyayana meM zaurikadatta nAmaka mahA adharmI macchImAra kA varNana hai| zaurikadatta ne aneka naukara rakha rakhe the, jo yamunA meM jAkara aneka jalacara maccha Adi ko lAkara Dhera karate the aura unheM sukhAkara, bhunakara bikrI karate the / zaurikadatta svayaM bhI matsyAhAra madirApAna karake Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA apane una kRtyoM se jIvana vyatIta karatA thaa| eka bAra matsyAhAra karate koI matsya kA kAMTA usake gale meM phasa gayA / aneka upAya karane para bhI koI bhI usa kA~Te ko nikAla nahIM sakA aura vaha zaurikadatta usa kaMTaka kI asahya vedanA se pIr3ita hokara duHkha hI duHkha meM sUkhakara asthipaMjara sA ho gayA / vaha khUna, rassI evaM kIr3oM kA bAraMbAra vamana bhI karatA / aisI sthiti meM eka bAra gautamasvAmI gocarI karake usa mArga se nikalate hue, ghara ke bAhara dInatA pUrvaka AkraMdana karate hue usa zaurikadatta ko narakatulya vedanA bhogate hue dekhA / bhagavAna se pUchane para usakA pUrvabhava varNana bhagavAna ne isa prakAra kiyA pUrvabhava meM vaha rAjA ke vahA~ rasoiyA thA / vahA~ bhI usake aneka naukara use vividha prakAra ke mAMsa lAkara dete the| vaha rasoiyA bahuta kalA pUrvaka mAMsa ke vividha prakAra ke gola, lambe, choTe, bar3e, Tukar3e banAkara aneka vidhiyoM se pakAtA / arthAt dhUpa se, ThaMr3I se, havA se, agni se unheM pakAtA thaa| kabhI kAle, nIle, pIle Adi raMgoM se to kabhI A~vale, drAkSa evaM kabITha, anAra Adi ke rasa se saMskArita karatA thaa| khuda bhI mAMsa khAkara khuza hotA aura mitra nAmaka rAjA ko bhI khuza rakhatA thA / isa prakAra ke pApakarma karate hue vaha 3300 (tetIsa so) varSa kI umra meM marakara chaTThI naraka meM utpanna huaa| vahA~ se 22 sAgara kI sthiti pUrNa karake yahA~ janmA hai aura apane pApa karmodaya se svataH duHkhI hokara Akrandana kara rahA hai / (1) yahA~ se 70 varSa kI umra meM marakara prathama naraka meM utpanna hogaa| (2) sabhI narakoM evaM tiryaMcoM ke bhava bhramaNa prathama adhyayana ka samAna hai (3) aMta meM maccha banakara mArA jaayegaa| (4) phira zreSThIputra bana kara saMyama grahaNa kregaa| (5) ArAdhanA karake prathama devaloka meM utpanna hogA (6) vahA~ se mahAvideha kSetra meM janma lekara muktigAmI bnegaa| devadattA mahArANI :- (1) svArtha evaM bhoga kI lipsA itanI khataranAka hotI hai ki vyaktisAresambandha bhUla jAtAhai aurakrodhameM abhitaptavyakti | 11 Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA bhIvibhatsaghora kRtyakaraletA hai| isalieyetInoMaMdhakahegayehaiM-krodhAMdha, kAmAMdha aura svArthAndha / ye aMdhe puruSa bhaviSya ko aMdhakAramaya banA kara naraka nigoda Adi meM dIrghakAla taka bhaTakate rahate haiN| devadattA,siMhasena, puSpa naMdI Adi isI prakAra ke udAharaNa hai| (2) devadattA pUrva bhava ke azubha karmoM se vyApta buddhivAlI thii| isI kAraNa "vinAza kAle viparIta buddhi" huI thI / anyathA to use 80 varSa to pUrNa ho cuke the| aba bhoga lipsA se sAsa ko nirdayatApUrvaka mAranA usake lie eka nirarthaka kA akAja hI thaa| usase use suphala ke sthAna duSphala hI milA / "hAtha bhI jale hole bhI nahIM mile" aisI ukti caritArtha huI / nirarthaka hI vaha sabhI ke lie duHkhadAI banI / sAsa ne karUNa vedanA pAI / khuda bemota karUNa kraMdana karate naraka sarIkhI vedanA evaM apamAna bhogate hue marI aura pati se patni hatyA kA pApa karavAyA aura aneka nagarI ke logoM ke karmabaMdha kA nimitta banI / isa prakAra eka hI adharmI pApI vyakti kaIyoM kA bigAr3A karane vAlA ho jAtA hai / usake ihabhava parabhava donoM hI niMdita hote haiM / (3) saMsAra ke svArthapUrNa aura klezayukta saMbandhoM aura pariNatiyoM kA yahA~ jIvita citraNa kiyA gayA hai / eka vyakti 499 sAsuoM ko jIvita jalA detA hai, to eka assI varSa kI bahu sau varSa kI sAsu ko burI mauta mAra detI hai| pati apanI patnI ko kitanA kaThora daMDa de sakatA hai / rAjagharAne kA milA huA sukha sAja bhI eka dina kitanA bhayaMkara duHkhadAI narakatulya bana jAtA hai / yaha jAnakara durlabha mAnava bhava kA svAgata dharmAcaraNa se karake jIvana saphala kara lenA caahiye| samaya rahate svayaM hI caMcala lakSmI evaM parivAra saMyogoM kA tyAga kara saMyama tapa meM puruSArtha kara lenA caahie| tabhI mAnava bhava kA milanA vAstava meM sArthaka hotA hai / (4) kartavya niSThA kA eka anupama Adarza bhI isa adhyayana meM aMkita kiyA gayA hai / puSpanaMdI rAjA svayaM assI varSa kI vaya taka bhI apanI sau varSa kI umra vAlI mAtA kI aneka prakAra kI sevA paricaryA meM apanA adhikatama samaya vyatIta karatA thA / yaha rAjA bhagavAna ka zAsana kAla meM huA thaa| mAtA-pitA kI sevA ke lie preraNA dene [113] Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA vAlA yaha sajaga evaM sajIva udAharaNa hai| puSpanaMdI rAjA ne jinadharma svIkAra kiyA yA nahIM isa sambandha meM prastuta adhyayana meM koI saMketa nahIM hai| (5) isa adhyayana kA nAma sahasodAha bhI milatA hai isa apekSA pUrva bhava meM usane(devadattA ke jIva ne) karIba 1000 ko jalAyA hogA, jisameM 499 patniyoM ko bhI jalAyA ho, aisA anumAna hotA hai / aMjuzrI :- (1) koI bhI tIvratama vedanA prAyaH lambe samaya taka nahIM TikatI hai| kintu kabhI kisI ke pragAr3ha karmoM kA udaya ho to aisA ho bhI jAtA hai| yathA-aMjuzrI kI yonizUla vedanA / usane pUrvabhava meM 3500 varSa vezyA rUpa meM bhogAsakti pUrvaka jIvana vyatIta kiyA thaa| vahA~ se mara kara chaTThI naraka meM gaI, phira yahA~ aMjuzrI bnii| rotI cillAtI 90 varSa meM marakara prathama naraka meM gii| (2) bhogavilAsa indriya viSayoM ke sukha yA AnaMda jIva ke lie mIThe jahara ke samAna hai / kavi ne kahA bhI hai mIThe mIThe kAmabhoga meM, pha~sanA mata devAnupriyA / - bahuta bahuta kar3ave phala pIche, hote haiM devAnupriyA // Agama meM bhI kahA hai-saMsAra mokkhassa vipakkhabhUyA, khANI aNatthANa hu kAmabhogA / arthAt ye kAmabhoga mokSa ke virodhI evaM anarthoM kI khAna ke samAna hai| ataH inase virakta hokara sadA ke liye bhogoM kA tyAga kara dene vAlA puruSa saMsAra sAgara se tira jAtA hai| (3) vyakti apane ghara gharANe kA, sattA kA yA dhana kA ahaMbhAva ghamaMr3a karatA rahatA hai, kintu tIvra karmodaya hone para ye koI bhI trANabhUta, zaraNabhUta nahIM hote haiM / jIvana meM dharma ke saMskAra na hoM to vaha jIva aise duHkhoM se mahA duHkhI banatA hai aura ArtadhyAna evaM saMkalpa vikalpoM meM marakara Age bhI duHkha paraMparA ko bar3hAtA hai / (4) kintu yadi jIvana ko dharmasaMskAroM, AcaraNoM se bhAvita evaM abhyasta kiyA ho to aisI vikaTa duHkhamaya ghar3iyoM meM bhI vyakti karmoM kA evaM AtmA kA bodha smRtipaTa para lAkara zAnti se una karmoM ko cakA kara Age kA bhaviSya kalyANamaya banA sakatA hai / [114] - mA0 Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA (5) ata: yathAvasara saMyogavaza jIvana ko dharma saMskAramaya banAne kA bhI lakSya rakhanA caahie| dharma ke saMskAra evaM Atmabodha jIva ko duHkha meM bhI sukhI rahane kI anupama kalA dene vAlA hai / saMkaTa kI ghar3iyoM meM bhI aMtarmana meM prasannacitta rahanA dharma hI sikhAtA hai / / (6) dharma AcaraNa ke abhyAsa evaM ciMtana se anaMta Atmazakti evaM utsAha jAgRta hotA hai / aisA dharmaniSTha vyakti karmodaya ko aMjuzrI ke samAna ro-rokara nahIM bhugatatA hai kintu gajasukumAla muni, arjunamAlI aNagAra Adi kI taraha zAntipUrvaka apane karja ko cukAkara sukhI bana jAtA hai| (7) isa prakAra isa saMpUrNa duHkha vipAka meM hiMsaka, krUra, bhogAsakta, svArthAndha, mAMsAhArI evaM zarAbakhoroM ke jIvana citraNa dvArA ina kRtyoM kA kaTu pariNAma batAyA gayA hai evaM zuddha, sAtvika, vyasana mukta tathA pApa mukta jIvana jIne kI preraNA kI gaI hai / nibaMdha-33 sukhavipAka ke adhyayanoM se zikSA-jJAtavya (1) supAtra dAna dene se samyakatva prApti aura saMsAra paritta karanA, samajhanA cAhie / manuSyAyu kA baMdha jIvana ke anya kSaNoM meM honA samajhanA caahie| kyoM ki saMsAra parittikaraNa samyakatva prApti ke anaMtara hotA hai aura samyakatva prApti ke samaya yA samyaktva kI maujudagI ke samaya koI bhI manuSya manuSyAyu kA baMdha nahIM karatA hai| yaha bhagavatIsUtra meM varNita saiddhAntika tattva hai| ataH jIvana ke anya kSaNoM meM Ayu baMdha mAna lene meM koI Apatti nahIM hai / saMkSipta pAThoM meM, varNana paddhati meM kabhI dUravartI varNana bhI nikaTa ho jAte haiM aura nikaTavartI varNana bhI dUra ho jAte haiM yaha svAbhAvika hai kintu artha karane meM yA samajhane meM Agama anubhavI vidvAnoM ko viveka rakhanA Avazyaka samajhanA cAhie arthAt anya Agama tattvoM se abAdhita artha-tAtparyArtha kara lenA cAhiye / ... saMkSipta pAThoM ke viSaya meM yA varNakoM ke viSaya meM isa prakAra kI viveka buddhi nahIM rakhane para aneka Agama sthaloM meM kaI asamanvaya |115/ Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA evaM zaMkAe~ udbhUta ho sakatI hai, jinakA koI samAdhAna nahIM hogaa| ataH ukta dRSTikoNa rakhanA hI zreyaskara hai| sAra- supAtra dAna Adi ke samaya samakita kI prApti hotI hai aura anya kSaNoM meM pahale yA pIche samyakatva ke abhAva meM manuSyAyu kA baMdha hotA hai| (2) supAtra dAna dene meM traikAlika harSa honA cAhiye- (1) dAna dene kA avasara susaMyoga prApta hone para (2) dAna dete vakta (3) evaM dAna dekara nivRta ho jAne para / supAtra dAna kI tIna zuddhi- (1) dAtA ke bhAva zuddha ho vivekavAna ho evaM vaha muni ke niyamoM ke anusAra zuddha avasthA meM bhI ho (2) lene vAle munirAja samyak jJAna, samyak darzana evaM samyakcAritra ke pAlana karane vAle AtmArthI suzramaNa ho (3) deya vastu acitta evaM kalpanIya ho, udgama evaM eSaNA doSoM se rahita ho| ukta tIna zuddhi evaM tIna harSa ho aura dIrgha tapasyA kA pAraNA ho to vahA~ devatA prasanna hokara pA~ca divya prakaTa karate haiM / (3) ghara meM munirAja ke gocarI padhArane para kisa zAlInatA se vidhipUrvaka vyavahAra karanA cAhiye, yaha ina adhyayanoM meM varNita sudatta seTha Adi se sIkhanA cAhie / Ajakala munirAja ke ghara meM padhArane para jo atibhakti yA abhakti, aviveka evaM doSayukta vyavahAra kiyA jAtA hai, usameM saMzodhana karanA cAhie / jisase zrAvaka zrAvikAe~ bhI doSa mukta vrata ArAdhaka ho sake arthAt munirAja ko bulAkara lAnA nahIM, svataH hI Ane kI AzA yA apekSA rakhanI cAhie / ghara ke nikaTa Ane para ghara meM AvAja denA, sacitta padArthoM ko idhara-udhara karanA, deya padArthoM meM kucha kI kucha pravRti karanA, akalpanIya padArtha ko kalpanIya karanA; ityAdi pravRtie~ nahIM karanI cAhie / jo cIja jisa avasthA meM hai evaM deyapadArtha bhI jo jisa avasthA meM hai usameM utAvala yA atibhakti se kucha bhI parivartita na karate hue, zAnti aura viveka pUrvaka jo bhI deya padArtha kalpanIya sthiti meM par3e haiM, unheM hI zuddha sarala bhAvoM se muni kI AvazyakatA, icchA evaM nirdezAnusAra baharAne(dene) cAhie / isa viSaya meM eSaNA ke saMkalita 42 doSoM kA evaM gocarI sambandhI anya [116 Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA viveka vyavahAroM kA bhI zrAvaka ko yathAyogya jJAna avazya honA cAhie / inakA spaSTIkaraNa anya nibaMdha meM yathAsamaya diyA jaayegaa| (4) gocarI ke liye munirAja ke svAgata rUpa meM jo yahA~ vaMdana namaskAra kA varNana hai, usase tIna bAra uTha-baiThakara paMcAMga jhukA kara vaMdana karanA nahIM samajha lenA caahie| aisA karanA avidhi evaM aviveka kahalAegA / kyoM ki paMcAMga namA kara savidhi vaMdanA, gocarI yA mArga meM gamanAgamana ke samaya nahIM kiyA jAtA hai / vahA~ to kevala vinaya vyavahAra evaM Adara satkAra hI apekSita hotA hai / yahA~ sUtra meM bhI hAtha jor3a kara tIna Avartana karake mastaka jhukAkara matthae vaMdAmi aisA dUra se karane kA hI Azaya rahA huA hai / munirAja ko rokanA, tIna bAra uTha-baiTha karanA yA caraNa sparza karanA Adi vidhi yahA~ apekSita nahIM hai, aisA samajhanA cAhiye / kyoM ki gocarI ke samaya isa prakAra munirAja ko rokanA evaM unheM vilaMba karanA aviveka evaM AzAtanA rUpa hotA hai / sAra- gocarI evaM mArga meM munirAja kA mAtra Avartana pUrvaka svAgata abhinaMdana evaM abhivAdana karanA cAhiye / (5) Asana chor3anA, pagarakhI(jUte-cappala) kholanA, mu~ha ke sAmane vastra kA uttarAsaMga lagAnA, ye vinaya-vaMdana ke Avazyaka aMga(abhigama) hai / sumukha gAthApati Adi ne ghara padhAre munirAja kA vinaya karane ke lie bhI ina niyamoM kA pAlana kiyA thaa| ataH munirAjoM kI sevA meM paha~canA ho to uttarAsaMga lagAne kA kabhI bhI Alasya nahIM karanA caahie| uttarAsaMga lagAye binA munirAja kI sevA meM jAnA zrAvakAcAra ke viparIta AcaraNa hai| ... (6) 1. bhAgyazAlI AtmAe~ prApta puNya sAmagrI meM jIvana bhara Azakta nahIM rahatI haiM kintu eka dina usase virakta hokara usakA tyAga kara detI hai / 2. saMyama svIkArane kA avasara jaba taka na Ave taba taka zrAvaka vratoM ko avazya dhAraNa kara lenA cAhie / dasoM adhyayana meM varNita rAjakumAroM ne vipula bhogamaya jIvana ke hote hue bhI saMpUrNa bAraha vrata svIkAra kie the / ve rAjakumAra hote hue bhI mahine ke chaH pauSadha bhI dhAraNa karate the / aMta me zakti rahate saMyama | 117 Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA bhI grahaNa kiyA / 3. bhuktabhogI jIvana ke anaMtara dIkSA lene vAle ukta sabhI rAjakumAra saMyamagrahaNa karane ke bAda 11 aMgo ke adhyetAkaMThastha dhAraNa karane vAle bane the| Aja bhI zramaNoM ko aise AdarzoM ko sammukha rakha kara, Agama adhyayana adhyApana kA pramukha lakSya rakhanA cAhie evaM gaccha ke adhikArI zramaNo ko Agama nirdezAnusAra apane-apane saMgha meM adhyayana kI suvyavasthA karanI cAhie / 4. pauSadha meM zrAvaka ko AtmaguNa vikAsa kI dharma jAgaraNA karanI cAhie / 5. pA~ca varNa ke puSpoM kI vRSTi meM devakRta acitta puSpa samajhanA caahie| 6. zrAvaka svayaM to gRhastha jIvana meM rahatA hai phira bhI muni banane kA sadA anumodana karatA hai, unheM dhanya-dhanya samajhatA hai / zrAvaka ke dUsare manoratha ke rUpa meM vaha saMyama prApti ke avasara kI cAhanA evaM pratIkSA karatA hai| (7) dasa adhyayanoM meM varNita mAsakhamaNa ke tapasvI muni pAraNA lene guru AjJA lekara svayaM hI gaye, yaha eka Agamika zreSTha paddhati rahI hai jisakA digdarzana aneka AgamoM meM milatA hai / Aja ise hI avaguNa rUpa samajhA jAtA hai arthAt svataMtra gocarI karanA sAdhu kA Adarza guNa na mAnA jAkara avaguNa aura heya mAnA jAtA hai / jisase aneka uttamottama sAdhanAoM kA, abhigrahoM kA svataH viccheda ho rahA hai / ataH ina Agama varNanoM kA samyak anuciMtana kara guNa rUpa meM ina paraMparAoM kA samyaktayA punarutthAna karanA cAhiye / vizeSa jAnakArI ke lie sUyagaDAMga sUtra ke sArAMza meM eka caryA pariziSTa kA avalokana kiijie| nibaMdha-34 aMbaDa sanyAsI tathA usake 700 ziSya anyamata ke kitane hI saMnyAsiyoM kA varNana AgamoM meM AtA hai, ve prAyaH bhagavAna se pratibuddha hokara anyamata kI pravrajyA kA tyAga kara jinamata kI pravrajyA kA aMgIkAra kara mokSa sAdhanA karate haiM, jisameM skaMdhaka saMnyAsI Adi hai| kiMtu aMbar3a saMnyAsI eka aise sAdhaka hue hai ki jinhoMne apanI saMnyAsa avasthA kA tyAga kiye binA jinamata 118 Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA kA evaM jinamata ke zrAvaka vratoM kA svIkAra, pAlana evaM ArAdhana apane sAtaso ziSyoM sahita kiyA thaa| ve guru ziSya sabhI paraloka ke ArAdhaka bane the| aisI mizra AcAra pravRtti meM unhoMne bhagavAna kA ziSyatva svIkAra kiyA thA evaM bhagavAna ne bhI unake isa prakAra ke vyavahAra evaM dvividha AcAra kA virodha nahIM kiyA thaa| yaha anekAMtika siddhAMta meM ubhaya pakSa kI arthAt bhagavAna evaM aMbar3a donoM kI udAra evaM sumelabharI dRSTi evaM vicAraNA rahI thii| aMbar3a parivAra ke ziSya :- uvavAI sUtra meM kahe gaye parivrAjakoM meM brAhmaNa parivrAjaka meM aMbar3a kA kathana hai usa aMbar3a parivrAjaka kA jIvana vRttAMta aMza isa prakAra hai- aMbar3a parivrAjaka ke sAta sau ziSya the| vicaraNa karate hue eka bAra ziSyoM ke parivAra sahita aMbaDa ko zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI kI sevA kA avasara prApta ho gyaa| nigraMtha pravacana zravaNa kara use zrAvaka ke 12 vrata dhAraNa karane kI ruci huii| bhagavAna ne use zrAvaka vrata dhAraNa krvaaye| isa prakAra aMbar3a parivrAjaka nigraMtha pravacana svIkAra kara zrAvaka dharma kA pAlana karate hue parivrAjaka paryAya meM vicaraNa karane lgaa| usane yathAsamaya apane ziSyo ko bhI pratibodha dekara bAraha vratadhArI zrAvaka banA diyaa| gRhastha jIvana svIkAra na karate hue ve parivrAjaka caryA se vicaraNa karate rhe| aisA karane meM unake zrAvaka vratoM kI ArAdhanA meM bhI rukAvaTa nahIM AI thI / aMbar3a parivrAjaka svayaM kaI bAra akele hI vicaraNa karate rahate the / eka bAra aMbar3a ke sAta sau ziSyoM ne kaMpilapura se purimatAla nagara ke liye prasthAna kiyaa| mArga meM pIne ke liye liyA huA jala samApta ho gyaa| jeTha mahine kI bhISaNa garmI thI, sabhI pyAsa se saMtapta ho gye| khoja karane para bhI saMyogavaza vahA~ pAnI dene vAlA nahIM mila skaa| sabhI kA nirNaya eka hI thA ki ApattikAla meM bhI adatta jala grahaNa nahIM krge| gaMgA nadI ke pAsa meM bhI pahu~ca gaye kiMtu vahA~ manuSya kA AvAgamana garmI ke kAraNa baMda ho cukA thaa| aMta meM sabhI ne nadI kI bAlU reta meM pAdapopagamana saMthArA grahaNa karane kA nirNaya kara liyaa| ... apane sabhI prakAra ke vividha bhaMDopakaraNa, vastra-pAtra Adi 14 upakaraNoM kA tyAga kiyA, phira bAlareta para hI palyaMkAsana se / 119 Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA baiTha kara donoM hAtha jor3a kara siddha bhagavaMtoM ko NamotthuNaM ke pATha se vadana kiyA, phira dUsarI bAra NamotthuNaM ke pATha se zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI ko vaMdana kiyA, tadanaMtara apane dharmaguru dharmAcArya aMbar3a saMnyAsI ko bhAvapUrvaka namaskAra kiyaa| phira isa prakAra uccAraNa kiyA ki pahale hamane aMbar3a parivrAjaka ke samIpa jIvana bhara ke liye sthUla hiMsA, jhUTha, corI, parigraha kA tyAga kiyA thA evaM saMpUrNa kuzIla kA tyAga kiyA thaa| aba hama zramaNa bhagavAna mahAvIra ke samIpa(parokSa sAkSI se) saMpUrNa hiMsA, jhUTha, corI Adi aThAraha pApoM kA jIvanaparyaMta tyAga karate haiN| cAroM prakAra ke AhAra kA tyAga karate haiM aura ati priya isa zarIra kA bhI pUrNa rUpa se tyAga karate haiN| isa prakAra vistRta vidhipUrvaka bar3I saMlekhanA ke pATha se pAdapopagamana saMthArA AjIvana anazana dhAraNa kara samAdhipUrvaka samaya vyatIta karane lge| yathAsamaya Ayu pUrNa kara ve sabhI 700 ziSya pA~caveM devaloka meM dasa sAgaropama kI sthiti meM utpanna hue| ye aMbar3a ke ziSya, dharma ke ArAdhaka hue, kyoMki unhoMne parivrAjaka paryAya meM rahate hue bhI niSpApa nirvadya dharma ko samajhA thA evaM yathAzakti zrAvaka dharma dhAraNa bhI kiyA thA / aMbar3a saMnyAsI, parivrAjaka paryAya meM akele hI vicaraNa karatA thaa| sAtha hI zrAvaka ke bAraha vratoM kA pAlana bhI karatA thaa| belebele niraMtara tapa karane se evaM yathA samaya AtApanA lenA Adi sAdhanAoM ke pAlana karane se use vaikriya labdhi evaM avadhijJAna utpanna ho gayA thaa| apane bala, zakti se logoM ko vismita AkarSita karane ke liye vaha eka sAtha sau gharoM meM Thahara jAtA, nivAsa karatA evaM sau gharoM meM bhojana krtaa| isa bAta ke pracAra se logoM meM carcA bhI hone lgii| vaisI carcA gaNadhara gautamasvAmI ko bhI bhikSAcarI meM sunane ko milI thii| isa prakAra vicaraNa karatA huA vaha aMbar3a, nigraMtha pravacana meM aTUTa zraddhA rakhatA huA, zrAvaka paryAya kA pAlana karatA huA brahmacarya kA pUrNa rUpeNa pAlana karatA thA evaM parivrAjaka paryAya ke niyamoM kA bhI pAlana karatA thaa| vizeSatA yaha hai ki- vaha AdhAkarmI, uddezika, mizra, krIta, pUtikarma, adhyavapUrvaka, udhAra, anisRSTa, abhihar3a, sthApita, racita doSoM se yukta AhAra grahaNa nahIM karatA thA, kaMtArabhakta, durbhikSa 120 Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA bhakta, glAnabhakta, bAdalika bhakta, pAhuNakabhakta Adi doSa vAlA AhAra pANI grahaNa nahIM karatA thaa| kaMda, mUla, patra, puSpa, phala, bIja bhI grahaNa nahIM karatA thaa| usane cAra prakAra ke anarthadaMr3a kA jIvana paryaMta tyAga kara diyA thA / pIne ke liye evaM hAtha paira pAtrAdi dhone ke liye cAra sera (AdhA Ar3haka)pAnI grahaNa karatA thA tathA snAna ke liye vaha 8 sera(1 ADhaka) se adhika pAnI grahaNa nahIM karatA thaa| pAnI grahaNa ke saMpUrNa niyamoM kA bhI vaha pAlana karatA thaa| aMbar3a saMnyAsI arihaMta evaM arihaMta bhagavAna ke zramaNoM ke atirikta kisI ko bhI vaMdana namaskAra(savidhi guruvaMdana) nahIM karatA thaa| isa prakAra aMbar3a parivrAjaka apane pUrva veza evaM caryA ke sAtha zrAvaka vratoM kI ArAdhanA kara mRtyu ke samaya eka mahine ke saMthAre se Ayu pUrNa karake pA~cave devaloka meM utpanna huaa| vahA~ usakI umra dasa sAgaropama kI hai| vaha bhI dharma kA ArAdhaka huA / deva bhava pUrNa hone para aMbar3a kA jIva mahAvideha kSetra meM uttama kula meM janma legaa| dRr3hapratijJa nAma rakhA jaayegaa| 72 kalA meM pAraMgata hogaa| yauvana vaya prApta hone para mAtA pitA use bhogoM kA nimaMtraNa kareMge kiMtu vaha unheM svIkAra nahIM kregaa| zramaNa nigraMthoM ke pAsa dIkSA aMgIkAra kregaa| aneka varSa saMyama paryAya kA zuddha ArAdhana kregaa| jisase use kevala jJAna kevaladarzana kI prApti hogii| phira aneka varSa kevalI paryAya meM vicaraNa kara, sampUrNa karma kSaya kara siddha buddha mukta hogaa| siddha buddha mukta hone ke liye hI zramaNa saMyama sAdhanA ke ina nimna kaThoratama niyamoM kA pAlana karatA haiM, yathA ... (1) nagnabhAva-zarIra saMskAra tyAga (2) muMr3abhAva-gRha evaM mamatva parigraha tyAga (3) snAna nahIM karanA (4) dAMtauna Adi nahIM karanA (5) keza luMcana-mastaka dAr3hI mUMcha ke samasta bAla hAtha se khIMca kara ukhAr3anA (6) akhaMr3a brahmacarya pAlana (7) chatra tyAga (8) jUte Adi tyAga (9) bhUmi para sonA athavA pATa yA kASTa khaMr3a para sonA (10) ghara ghara se bhikSA lAnA (11) lAbhAlAbha meM saMtuSTa rahanA (12) dUsaroM ke dvArA kI gaI hIlanA, niMdA, khiMsanA, garhA, tAr3ana, tarjana, parAbhava, tiraskAra, vyathA, paritApa ina saba sthitiyoM meM samabhAva evaM prasannatA meM sthira rahate [12] Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA hue, U~ce-nIce, rAga-dveSAtmaka koI bhI saMkalpa-vikalpa nahIM karanA, anya bhI choTI-bar3I indriya virodhI kaSTa kara sthitie~, 22 pariSaha, deva, manuSya, tiryaMcakRta upasarga Adi ko samabhAva se svIkAra kara zAMta prasanna rahanA ityAdi mana ke evaM tana ke pratikUla sthitiyoM kA pratikAra na karate hue usa avasthA meM jJAtA dRSTA rahakara samabhAva rkhnaa| ye saba mana ke evaM tana ke kaSTa sAdhya niyamoM ko sAdhaka karmoM se sarvathA mukta hone ke liye hI dhAraNa karatA hai / nibaMdha-35 sUryAbhadeva kA manuSya loka meM Agamana zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI vicaraNa karate hue AmalakappA nAmaka nagarI meM pdhaare| vahA~ AmrazAla vana nAmaka caitya meM adhiSThAyaka vyakti kI AjJA lekara ziSya maMr3alI sahita Thahare / vahA~ kA zveta rAjA, apanI dhAraNI rANI sahita vizAla janamedanI ke sAtha zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI ke darzana karane evaM dharmopadeza sunane ke liye upasthita huaa| bhagavAna kI sevA meM pahu~cane para usa rAjA ne sarva prathama pA~ca abhigama kiye arthAt zrAvaka ke yogya Avazyaka niyamoM kA AcaraNa kiyA evaM bhagavAna ko vidhiyukta vaMdana namaskAra karake baiTha gyaa| usake sAtha AI huI janamedanI bhI dharmasabhA ke rUpa meM parivartita ho gii| alaga alaga samUhoM se Ane vAle loga bhI pariSada meM ekatrita ho gye| sUryAbhadeva kI dhArmikatA :- prathama devaloka ke sUryAbha nAmaka vimAna kA mAlika sUryAbhadeva apane cAra hajAra sAmAnika deva, saparivAra cAra agramahiSiyA~, tIna prakAra kI pariSada, saulaha hajAra AtmarakSaka deva ityAdi apanI vizAla Rddhi ke sAtha daivika sukhoM kA anubhava kara rahA thaa| usI samaya saMyoga vaza usane avadhijJAna meM upayoga laga jAne se zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI ko AmalakappA nagarI meM virAjamAna dekhA / dekhate hI parama AnaMdita evaM harSita huaa| tatkAla siMhAsana se utarakara pAvoM meM se pAdukA nikAlI, muMha para uttarAsaMga = dupaTTA lagAyA, dAhinA ghuTanA dabAkara bAyA ghuTanA U~cA karake baiThakara mastaka ko tIna / 12 Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA bAra bhUmi para lagAyA phira jor3e hue donoM hAtha mastaka ke pAsa rakhate hue prathama NamotthuNaM ke pATha se siddha bhagavaMto ko evaM dUsare NamotthuNaM ke pATha se zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI ko vaMdana kiyA evaM guNakIrtana kiyaa| phira siMhAsana para AsIna ho gyaa| use manuSya loka meM Akara bhagavAna ke darzana sevA kA lAbha lene kI bhAvanA utpanna huii| apane AdhInastha Abhiyogika devoM ko samavasaraNa ke AsapAsa ke eka yojana pramANa kSetra kI zuddhi karane kA Adeza diyA / Abhiyogika devoM kA AcAra :- AjJAnusAra Abhiyogika devoM ne AmalakappA nagarI meM Akara prathama zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI ko vaMdana namaskAra kiyA, apanA nAma gautra Adi batAkara paricaya diyA / bhagavAna ne samucita zabdoM ke uccAraNa ke sAtha unakA vaMdana svIkAra kiyA evaM kahA he devAnupriyo ! yaha Apa logoM kA jItAcAra-AcAra paraMparA hai ki cAroM jAti ke deva prasaMga prasaMga para adhipati devoM kI AjJA se Akara arihaMta bhagavaMtoM ko vaMdana namaskAra kara apanA nAma gautra batAta hue paricaya dete haiN| ve Abhiyogika deva isa prakAra bhagavAna ke vacanAmRta sunakara punaH hAtha jor3a kara mastaka jhukAkara vahA~ se nikala kara bAhara Aye aura bhagavAna ke cAroM tarapha eka eka yojana jitane kSetra kI saMvartaka vAyu se saphAI kI, jala se chir3akAva kiyA evaM sugaMdhita dravyoM se usa kSetra ko suvAsita kara diyaa| phira ve punaH bhagavAna ko vaMdana kara devaloka meM cale gye| sUryAbhadeva ko nivedana kara diyA ki ApakI AjJAnusAra kArya saMpanna kara diyA hai / sUryAbhadeva kA Agamana :- sUryAbhadeva kI AjJA se senApati deva ne susvarA nAmaka ghaMTA ko tIna bAra bajA kara sabhI devoM ko sAvadhAna kiyaa| phira sabhI ko saMdeza sunAyA ki sUryAbhadeva bhagavAna mahAvIra svAmI ke darzana karane jA rahA hai, Apa loga bhI apane apane vimAnoM se zIghra yahA~ pahuca jaaveN| ghoSaNA sunakara deva susajjita hokara yathAsamaya vahA~ sudharmA sabhA meM pahu~ca gye| sUryAbhadeva kI AjJA se eka lAkha yojana kA laMbA caur3A golAkAra yAna vimAna vikurvita kiyA gyaa| jisake madhya meM siMhAsana para sUryAbha deva AsIna huaa| phira yathAkrama se sabhI deva car3hakara apane apane bhadrAsanoM para baiTha gye| zIghra gati se vimAna pahale | 123] Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA devaloka ke uttarI niryANa mArga se nikalA evaM hajAroM (asaMkhya) yojana kI gati se zIghra hI naMdIzvara dvIpa ke ratikara parvata para pahu~ca gyaa| vahA~ para usa vimAna kA saMkoca kara liyA gayA arthAt AmalakappA nagarI ke bAhara rakhA jA sake vaisA choTA banA liyaa| phira AmalakappA nagarI meM Akara vimAna se bhagavAna kI tIna bAra pradakSiNA kI evaM bhUmi se cAra aMgula upara use roka diyaa| sUryAbha deva apane samasta deva parivAra sahita bhagavAna kI sevA meM pahu~cA evaM vaMdanA namaskAra karake apanA paricaya diyaa| taba bhagavAna ne sUryAbhadeva ko saMbodhita kara yathocita zabdoM se usakI vaMdanA svIkAra karate hue kahA ki yaha tumhArA kartavya hai, dharma hai, AcAra hai, jItAcAra hai, karaNIya hai ityAdi / sUryAbhadeva bhagavAna ke vacanoM ko sunakara atyaMta harSita hotA huA hAtha jor3a kara baiTha gyaa| manuSya evaM devoM kI usa vizAla pariSada meM bhagavAna ne dharmopadeza diyaa| dharmopadeza evaM pariSad visarjana kA varNana aupapAtika sUtra ke anusAra jaannaa| nibaMdha-36 sUryAbhadeva kI bhakti evaM Rddhi dharmopadeza samApti aura pariSada visarjana ke bAda bhI sUryAbhadeva vahA~ rukA aura bhagavAna se prazna kiyA ki he bhagavan ! maiM bhavI hU~ yA abhavI, samyag dRSTi hU~ yA mithyAdRSTi, paritta saMsArI hU~ yA aparita saMsArI, caramazarIrI hU~ yA acarama zarIrI hU~ ? uttara meM bhagavAna ne kahA ki tuma bhavI ho, samyag dRSTi ho aura eka bhava karake mokSa jAne vAle ho / sUryAbhadeva atyaMta AnaMdita huA aura bhagavAna se nivedana kiyA ki he bhaMte ! Apa to sarvajJa sarvadarzI haiM, saba kucha jAnate dekhate haiN| merI divya Rddhi, divya dyuti, divya deva prabhAva bhI jAnate dekhate haiN| kinta bhaktivaza hokara maiM gautamAdi aNagAroM ko apanI Rddhi evaM battIsa prakAra ke nATaka dikhAnA cAhatA huuN| isa prakAra tIna bAra nivedana karane para bhI bhagavAna ne usakA kucha bhI uttara nahIM diyA, mauna avasthA meM rhe| phira saryAbha deva ne bhagavAna ko tIna bAra vidhiyukta vaMdana namaskAra kiyA aura mauna svIkRti mAna kara bhagavAna ke sAmane apanI icchAnusAra | 124 Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA vaikriya zakti se suMdara nATya maMDapa kI racanA kI evaM svataH bhagavAna kI AjJA lekara praNAma karake apane siMhAsana para bhagavAna ke sAmane mukha rakhakara baiTha gyaa| nATyavidhi :- phira nATyavidhi kA prAraMbha karate hue apanI eka bhujA meM se 108 devakumAra aura dUsarI bhujA se 108 devakumAriyA~ nikAlI jo vastrAbhUSaNoM se susajjita thii| 49 prakAra ke 108 vAdakoM kI vikurvaNA kii| phira una devakumAroM ko Adeza diyA ki tuma bhagavAna ko vaMdana namaskAra karake gautamAdi aNagAroM ko 32 prakAra ke nATaka dikhaao| devakumAroM ne AjJAnusAra nRtyagAna yukta nATya vidhiyoM kA kramazaH pradarzana kiyaa| nATya viSaya :- una nATya vidhiyoM ke mukhya viSaya isa prakAra the(1) ATha prakAra ke maMgala dravyoM saMbaMdhI (2) patra, puSpa, latA saMbaMdhI (3) vividha citroM saMbaMdhI (4) paMktiyoM AvalikAo saMbaMdhI (5) caMdrodaya sUryodaya kI racanA saMbaMdhI (6) unake Agamana saMbaMdhI (7) unake asta hone saMbaMdhI (8) inake maMDala yA vimAna saMbaMdhI (9) hAthI, ghor3A Adi ke gati saMbaMdhI (10) samudra aura nagara saMbaMdhI (11) puSkaraNI saMbaMdhI (12) kakAra khakAra gakAra ityAdi Adya akSara saMbaMdhI (13) uchalane, kUdane, harSa, bhaya, saMbhrAMta, saMkoca, vistAramaya hone sNbNdhii| aMta meM bhagavAna mahAvIra svAmI ke bhava se pUrva kA deva bhava, vahA~ se cyavana, saMharaNa, janma, bAlyakAla, yauvana kAla, bhogamaya jIvana, vairAgya, dIkSA, tapa saMyamamaya chadmastha jIvana, kevalya-prApti, tIrtha pravartana aura nirvANaprApti saMbaMdhI samasta varNana yukta nATyavidhi kA pradarzana kiyA / nATyavidhi kA upasaMhAra karate hue maulika cAra prakAra ke vAdiMtra bajAye, cAra prakAra ke gIta gAye, cAra prakAra ke nRtya dikhAye aura cAra prakAra ke abhinaya-nATaka dikhaaye| phira zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI ko vidhiyukta vaMdana namaskAra karake sUryAbhadeva ke pAsa meM Aye sUryAbhadeva ne apanI samasta vikurvaNA ko sameTa liyA evaM bhagavAna ko vaMdana namaskAra karate hue apane vimAna meM ArUr3ha hokara devaloka meM calA gayA / / 125 Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA nibaMdha-37 pradezI rAjA kA jIvana parivartana sArdha paccIsa Arya deza meM kekayArdha deza meM zvetAMbikA nagarI thii| vahA~ pradezIrAjA rAjya karatA thaa| vaha adhArmika, adharmiSTha, adharma AcaraNa vAlA evaM adharma se hI AjIvikA karane vAlA thaa| vaha rAjA, AtmA, dharma Adi kucha bhI nahIM maantaa| sadA hiMsA meM Asakta, krUra, pApakArI, caMr3a, rudra, zUdra banA rahatA thaa| kUr3a-kapaTa 'bahula, nirguNa, maryAdAhIna, vratapaccakkhANa Adi se rahita yAvat adharma kA hI saradAra banA rahatA thaa| apanI prajA kA bhI acchI taraha saMrakSaNa pAlana nahIM karatA thaa| evaM dharmaguruoM mahAtmAoM kA Adara satkAra vinaya bhakti kucha bhI nahIM karatA thaa| usake sUrikaMtA nAma kI rANI thI evaM sUryakaMtakumAra nAma kA putra yuvarAja thaa| jo rAjya kI dekharekha saMbhAla letA huA rahatA thaa| usa rAjA ke bhrAtakala meM cita nAmaka sArathI (pradhAna) thaa| jo cAroM prakAra kI buddhiyoM kA svAmI, kAryakuzala, dakSa (catura)salAhakAra, rAjA ke pramANabhUta, avalaMbanabhUta, carbhUta, mer3hIbhUta thaa| rAjyakArya kI ciMtA meM sakriya bhAga letA thaa| aise acche sahayoga ke hote hue bhI pradezIrAjA mahA adharmI pApiSTa thA, yahA~ taka ki usake hAtha khUna se raMge rahate the| aisA yahA~ muhAvare kI bhASA meM kahA gayA hai| rAjA kA apanA jIvana adharmiSTha thA so thA hI kiMtu vizeSa meM vaha dharmaguruoM mahAtmAoM kA vidveSI bhI thA evaM samaya-samaya para saMta mahAtmAoM ke liye duHkhadAI pIr3AkArI bhI banatA thaa| yaha usakA AcaraNa cittasArathI(pradhAna) ko khaTakatA thaa| kiMtu rAjA ke durAgrahI mAnasa ke Age vaha kucha kara nahIM sakatA thaa| phira bhI rAjA kI vRtti ko sudhArane kA hita ciMtana usake mastika meM sadA banA rahatA thaa| eka bAra usake hI sUjha bUjha aura prayatna se rAjA, kezIzramaNa kI dharmasabhA (pravacanasabhA) meM pahu~ca gyaa| kezIzramaNa cAra jJAna ke dhArI evaM tIrthaMkara pArzvanAtha ke zAsana meM vicaraNa karane vAle mahAna saMta the| eka hI dina, eka hI baiThaka kI saMgati meM kezIzramaNa ke jJAna evaM viveka [16] Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA tathA samajhAne kI kalA se pradezI rAjA kA mithyAtva ajJAna kA nazA samApta ho gyaa| jisase vaha dharmapremI, dharmiSTha, bAraha vratadhArI zramaNopAsaka bana gyaa| pauSadha vrata bhI yathAsamaya karane lgaa| rAjya se usakA virakta mana aba udAsIna rahane lagA evaM saMsAra ke sukhabhogoM meM bhI use aba rasa nahIM rahane lgaa| jisase usakA adhikatama samaya dharmArAdhanA meM bItane lagA / cittasArathI (pradhAna) evaM yuvarAja sUryakaMtakumAra rAjya saMcAlana meM rasa lete the| isaliye vyavasthA barAbara calatI thii| . rAjA kA yaha dharmamaya jIvana rANI sUrikaMtA ko acchA nahIM lgaa| use aisA AbhAsa hone lagA ki rAjA dharma ke pIche dIvAnA (pAgala)ho gayA hai| usane sUryakaMtakumAra ko bulAkara prastAva rakhA ki rAjA dharmAMdha ho gayA hai, rAjakAja aura sukhabhoga meM bhI unakA dhyAna nahIM hai, to aise meM rAjA ko zastra prayoga Adi kisI bhI taraha se mAra kara tumhArA rAjyAbhiSeka karanA ucita rhegaa| kumAra ko aisA pitRhatyA kA prastAva acchA nahIM lgaa| rANI ko bhaya lagA ki kumAra ko yaha bAta acchI nahIM lagI hai to kabhI bhI rAjA ko kaha degaa| usane zIghra hI kArya pUrNa karane kA upAya soca liyaa| rAjA ke bhojana ko viSa mizrita kara diyaa| yahA~ taka ki Asana Adi bhI viSa saMyukta kara diye| yathAsamaya rAjA bhojana karane baitthe| sabhI prakAra ke jahara kA asara rAjA ko hone lgaa| rAjA ko samajha meM bhI A gayA ki Aja mahArANI ne sArA jaharamaya saMyoga banAyA hai| dharmamati se otaprota rAjA ne apanA karmodaya aura dharma kartavya socaa| rANI ke prati vicAroM ko upekSita kara diyaa| apanI sAvadhAnI ke sAtha rAjA pauSadhazAlA meM pahu~ca gayA / vidhiyukta bhakta pratyAkhyAna saMthArA grahaNa kara liyA arthAt 18 pApoM kA tIna karaNa, tIna yoga se sarvathA tyAga kiyA, AhAra-pAnI kA tyAga kiyA evaM zarIra ke prati mamatvabhAva haTAkara use bhI vosirA diyaa| jahara ke prakopa se vedanA tIvra-tIvratama hone lgii| rAjA AtmabhAva meM samabhAvoM meM lIna bana gyaa| rANI ke prati mana meM bhI azubha vicAra nahI Ane diye / AyuSya kI DorI TUTane kA samaya A cukA thaa| zrAvakadharma kI evaM samabhAvoM kI anupama ArAdhanA kara prathama devaloka | 127 Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA meM rAjA kA jIva sUryAbhavimAna meM sUryAbhadeva ke rUpa meM utpanna huaa| vahA~ vaha zakrendra kA sAmAnika deva banA arthAt indra ke samAna hI lagabhaga Rddhi evaM umra usane prApta kii| vahA~ se bhI AyuSya pUrNa hone para vaha mahAvideha kSetra meM janma lekara saMyama tapa kI ArAdhanA se saMpUrNa karma kSaya kara mukta hokara siddha bnegaa| isa prakAra eka hI bAra kI kezIsvAmI kI satsaMgati se adharmI jIvana vAle rAjAne apane jIvana ko aisA parivartita kiyA ki naraka tiryaMcagati bhramaNa ke to tAle hI lagA diya evaM eka bhava karake mokSagAmI bhI bana gyaa| nibaMdha-38 cittasArathI dvArA kartavya pAlana kuNAla deza kI zrAvasti nagarI meM jitazatru rAjA rahatA thA / jo rAjA pradezI kA adhInastha rAjA thaa| eka bAra Avazyaka rAjya kAryavaza cittasArathI kA rAjA kI AjJA se zrAvasti meM jAnA huaa| vahA~ para saMyogavaza kezIzramaNa kA satsaMga milaa| citta sArathI ne kezI zramaNa se zrAvaka ke 12 vrata aMgIkAra kiye / kramazaH vikAsa karate hue vaha zramaNopAsaka yogya aneka guNoM se saMpanna bana gyaa| rAjya kArya pUrNa kara punaH zvetAMbikA nagarI AnA thaa| citta sArathI zramaNopAsaka ne kezIzramaNa ko AgrahabharI vinaMtI karI ki Apa zvetAMbikA nagarI meM avazya padhAranA / kezIzramaNa ne pradezIrAjA ke pApiSTa vyavahAroM ko spaSTa karate hue zvetAMbikA nagarI meM Ane meM praznacinha rakha diyA arthAt nAmaMjUrI ke bhAva vyakta kiye / citta sArathI ne sArI sthiti ko svIkArate hue punaH nivedana kiyA ki bhaMte ! anya bhI aneka loga dharmapremI vahA~ rahate haiM, akele rAjA ke kAraNa una logoM ko dharma vaMcita nahIM rakhA jA sktaa| ve loga ApakA Adara satkAra karake darzana lAbha, pravacana lAbha avazya leMge aura AhAra pAnI Adi se Apa kI pUrNa bhakti kreNge| isa prakAra tIvra hArdika bhAvanA se yukta nivedana ne kezIzramaNa ke bhAvoM meM parivartana lA diyaa| unhoMne AzvAsana vacana kahe ki jaisA avasara hogA dhyAna meM rkheNge| yathAsamaya zvetAMbikA meM kezI zramaNa kA padhAranA huaa| citta [ 128 Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA sArathI evaM aneka nAgarikoM ne darzana pravacana Adi kA lAbha liyaa| citta ne rAjA ko pratibodhita karane kA bhI nivedana kiyaa| muni ne batAyA ki jo satsaMga meM Ave hI nahIM, dUra-dUra rahe, use pratibodha kaise diyA jA sakatA? taba citta ne rAjA ko satsaMga meM upAyapUrvaka lAne kA nirNaya kiyaa| kaMboja deza ke ghor3e Aye hue the evaM zikSita kiye gaye the| rAjA ko unake parIkSaNa ke liye nivedana kiyaa| ratha meM cAroM ghor3e jota kara rAjA aura pradhAna ghUmane nikale / zIghragati vAle ghor3e alpa samaya meM hI ati dUra nikala gaye / rAjA garmI aura pyAsa se ghabarAne lgaa| sArathI ko nivedana kiyaa| usane avasara dekhakara ratha ghumAyA aura zIghragati se udyAna meM jahA kezIzramaNa kA pravacana cala rahA thaa| usI ke nikaTa vRkSa kI chAyA meM ratha rokA aura rAjA ke vizrAma kI evaM jalapAna vagairaha kI sArI vyavasthA kara dii| rAjA sukha pUrvaka vizrAma le rahA thA ki kezIzramaNa ke pravacana kI AvAja sunAI dene lagI aura dhyAna dene para vizAla pariSada bhI rAjA ko najara aaii| dharmadveSI rAjA kI vizrAMti bhaMga huii| use vicAra huA ki apane hI bagIce meM maiM zAMti pUrvaka vizrAma nahIM kara pA rahA hU~ / yahA~ para jar3a muMr3a evaM mUrkha loga hI ikaTThe hokara jar3amur3a aura mUrkha kI upAsanA kara rahe haiM aura vaha itanA jora jora se bola rahA hai| rAjA ne apane manobhAva cittasArathI ke sAmane prakaTa kiye| citta to rAjA kA dhyAna udhara khIMcanA hI cAhatA thaa| citta ne dhIre se kahA ki ye 4 jJAna ke dhArI pArzvanAtha bhagavAna ke zAsana ke zramaNa haiN| unheM Adhovadhi jJAna hai evaM manaHparyavajJAna hai, ye Apa kI hamArI mana kI bAta bhI jAnane vAle mahAn saMta hai / rAjA prabhAvita huaa| citta kA dAva cala gyaa| rAjA ne muni ke pAsa calane kA prastAva rakha diyaa| isa prakAra donoM dharmasabhA meM muni ke najadIka pahu~ca gye| citta sArathI ne apanI sUjhabUjha ke sAtha rAjA ko kezIzramaNa ke pAsa pahu~cA diyaa| isI kAraNa se cittasArathI ko adharmI rAjA ke dharmiSTha banane kA pUrA zreya jAtA hai| muni kI sevA meM pahu~cane se hI rAjA kA jIvana amAvasa se pUrNimA jaisA bana gayA aura alpa samaya meM hI Atma kalyANa sAdha liyA / / 129/ Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA nibaMdha-39 kezIzramaNa ke sAtha pradezI rAjA kA saMvAda kezIzramaNa to mahAjJAnI the| unhoMne jJAna ke bala se buddhimattA, vicakSaNatA evaM nirbhIkatA se kAma liyaa| rAjA bhI bahuta buddhimAna aura apane vicAroM kA pakkA thaa| usane sabhA meM pahu~cate hI vaMdana kiye binA khar3e-khar3e hI kezIzramaNa se pUchanA prAraMbha kara diyA- Apa AdhovadhijJAnI haiM kyA, Apa prAsuka anna bhojI haiM kyA ? kezIzramaNa- he rAjan ! jisa prakAra vaNika loga dANa(kara) kI corI karane ke vicAra se sIdhA mArga nahIM pUchate / usI taraha tuma bhI vinaya vyavahAra nahIM karane kI bhAvanA se ayogya rIti se prazna kara rahe ho| he rAjan ! mujhe dekhakara tumhAre mana meM ye saMkalpa utpanna hue ki jar3a muMDa mUrkha loga jar3amur3a mUrkha kI upAsanA karate haiM, ityAdi.? . rAjA pradezI- hA~ aise vicAra AeM para Apane kaise jAna lie? kezIzramaNa- zAstra meM pA~ca jJAna kahe haiN| usameM se cAra jJAna mujhe haiM jisameM manaHparyavajJAna dvArA maiM jAnatA hU~ ki tumane ye saMkalpa kiye| rAjA- maiM yahA~ baiTha sakatA hU~? kezIzramaNa- yaha tumhArA bagIcA hai tuma hI jaano| taba pradezI rAjA citta sArathI ke sAtha baiTha gayA / rAjA- bhaMte! AtmA zarIra se alaga hai yA zarIra hI AtmA hai ? kezIzramaNa- rAjan ! zarIra hI AtmA nahIM hai kintu Atmadravya zarIra se bhinna hai| AtmA ke astitva kA jJAna evaM zraddhA svasaMvedana se ho sakatA hai| saMsAra meM jitane bhI prANI hai unheM sukha aura duHkha kA, dhanavAna aura nirdhana hone kA, mAna aura apamAna kA, jo saMvedana hotA hai yA anubhUti hotI hai, vaha AtmA ko hI hotI hai zarIra ko nhiiN| zarIra to jar3a hai| cetana kI zaMkA kare, cetana pote aap| . zaMkA kA karaNa hAra, jar3a nahIM hai yaha sApha // AtmA hai yA nahIM yaha saMzaya bhI jar3a(zarIra) ko nahIM hotA / 130 Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA hai aisA saMzaya bhI cetana tattva ko hotA hai| yaha merA zarIra hai| isa kathana meM jo,merA zabda hai vaha siddha karatA hai ki maiM koI zarIra se alaga vastu hai aura vahI Atma tattva hai, AtmA hai, jIva hai, caitanya hai| zarIra ke naSTa hone ke bAda bhI rahatA hai, paraloka meM jAtA hai, gamanAgamana evaM janma maraNa karatA rahatA hai| ataH saMzaya karane vAlA, duHkha sukha kA anubhava karane vAlA, AtmA kA niSedha karane vAlA aura maiM, merA zarIra yaha saba anubhava karane vAlA AtmA hI hai aura vaha zarIra se bhinna tattva hai / A~kha dekhane kA kAma karatI hai, kAna sunatA hai para usakA anubhava karake bhaviSya meM yAda kauna rakhatA hai vaha yAda rakhane vAlA tattva indriyoM aura zarIra se bhinna hai aura vaha Atma tattva hai use kisI bhI nAma se kaho paraMtu hai vaha zarIra se bhinna dUsarA tattva / isa prakAra prathama uttara meM hI rAjA prabhAvita huA kyo ki muni kA uttara yuktipUrNa thaa| kiMtu rAjA ke dimAga meM bhI aneka tarka ghara kara rakhe the| ataH vaha jamakara carcA karane lgaa| rAjA- bhaMte ! merA dAdA mujha para atyaMta sneha rakhatA thA, maiM use bahuta priya thaa| vaha mere samAna hI adharmiSTha thA evaM AtmA ko zarIra se alaga nahIM mAnatA thaa| isalie vaha niHsaMkoca pApakarma karatA huA jIvana yApana karatA thaa| ApakI mAnyatAnusAra vaha naraka meM gayA hogaa| vahA~ use bhayaMkara dArUNa duHkha hI duHkha milatA hogaa| to mere upara apAra sneha ke kAraNa mujhe sAvadhAna karane AnA cAhiye thA ki he priya pautra ! maiM pApakAryoM ke phala svarUpa naraka meM gayA hU~, mahAna du:khoM meM par3a gayA huuN| ataH tUM aise pApakArya mata kara, dharmAcaraNa kara, prajA kA acchI taraha saMrakSaNa, pAlana kr| kiMtu usake Aja taka bhI kabhI Ane kA prazna hI nahIM hai / ataH he bhaMte! AtmA koI alaga cIja nahIM hai, zarIra hI AtmA hai aura zarIra ke naSTa hone ke bAda koI bhI alaga cIja rUpa AtmA kI kalpanA karanA galata hai| kezI- rAjan ! tamhArA dAdA naraka meM gayA hogA phira bhI nahIM A sakatA hai| isakA kAraNa yaha hai ki- yadi tumhArI rANI sUryakAMtA ke sAtha koI puruSa icchita kAmabhogoM kA sevana kare aura use tuma dekha lo to kyA daMr3a doge? | 131 Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA rAz2A- usa duSTa pApI ko maiM tatkAla daMr3a dekara arthAt talavAra se Tukar3e Tukar3e karake paraloka pahu~cA dUMgA? kezI- yadi vaha kahe ki rAjan ! mujhe eka do ghaMTA kA samaya do, tAki maiM ghara vAloM se milakara to A jAU~, unheM acchI zikSA to de dU~, to tuma use chor3oge? rAjA- nahIM ! use itanA bolane kA samaya bhI nahIM dUMgA athavA vaha aisA bolane kI himmata bhI nahIM kara sakegA aura kaha bhI degA to maiM usa duSTa ko eka kSaNa mAtra kI bhI chuTTI nahIM duuNgaa| kezI- rAjan ! yahI avasthA naraka ke jIvoM kI evaM tumhAre dAdA kI hogI ki ve apane duHkha ke Age yahA~ Ane kA soca bhI nahIM sakate aura yadi AnA cAhe to bhI nahIM A skte| isaliye tumhArA dAdA tumheM kahane nahIM A sktaa| ataH tumhArI AzA rakhanA aura usI ke bala para jIva zarIra ko eka mAnanA ThIka nahIM hai| rAjA- bhaMte ! merI dAdI to bahuta hI dharmAtmA thii| vaha Apake hisAba se avazya svarga meM gaI hogii| use to pApa phala kA koI pratibaMdha nahIM hai| vaha to Akara mujhe kaha sakatI ki he pautra ! dekha maiM dharma karake svarga meM gaI huuN| tUM pApa kArya mata kara, AtmA aura zarIra alagaalaga hai aisA mAna kara dharma kArya kara, prajA kA sahI vidhi se pAlana kara, ityAdi / kintu usake dvArA bhI kabhI sAvadhAna karane kA prasaMga nahIM AyA, jaba ki mujha para to usakA bhI atyaMta sneha thaa| ataH paraloka devaloka aura AtmA kucha bhI nahIM hai, aisI merI mAnyatA hai / kezI- rAjan ! jaba tuma snAna Adi kara pUjA kI sAmagrI evaM jhArI Adi lekara maMdira meM jA rahe ho aura mArga meM koI puruSa azuci(mala)se bhare zaucagRha ke pAsa baiTha kara tumheM bulAve ki idhara Ao, thor3I dera baiTho, to tuma vahA~ kSaNa mAtra ke lie bhI nahIM jaaoge| usI prakAra he rAjan ! manuSya loka meM 500 yojana upara taka azuci Adi kI durgaMdha jAtI rahatI hai| isa kAraNa deva-devI yahA~ nahIM A skte| isaliye tumhArI dAdI bhI tumheM saMbodhana karane nahIM A sktii| . devaloka se nahIM Ane meM azuci evaM durgaMdha-ke atirikta bhI kaI kAraNa hai, yathA- vahA~ jAne ke bAda yahA~ kA prema samApta ho jAtA | 13 Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA hai, devaloka ke prema meM laga jAte haiM / athavA abhI jAU~, abhI jAU~, aisA socakara kisI nATaka, aizo-ArAma meM laga jAya to itane samaya meM to yahA~ kaI pIDhiyA~ bIta jAtI hai| ataH dAdI ke Ane ke bharose tumhArA aisA mAnanA upayukta nahIM hai / / rAjA- bhaMte ! isake atirikta bhI merA anubhava hai ki zarIra se bhinna koI jIva tattva nahIM hai| eka bAra maine eka aparAdhI puruSa ko lohe kI kuMbhI meM baMda karavA kara Dhakkana baMda karake usake upara garma lohe, tA~be se lepa karavA kara vizvasta vyakti ko vahA~ paharedAra niyukta kara diyaa| kucha dinoM bAda usa kuMbhI ko kholA to vaha vyakti mara gayA thaa| kintu usa kuMbhI ke kahIM bhI sUI kI noka jitanA bhI chidra nahIM huA thaa| yadi AtmA koI alaga vastu hotI aura usameM se nikala kara kahIM jAtI to usa kuMbhI meM kahIM bArIka chidra bhI honA cAhie thA kintu bahuta dhyAna se dekhane para bhI usameM kisI prakAra kA chidra nahIM milaa| ata: merI mAnyatA puSTa huI ki zarIra se alaga jIva koI tattva nahIM hai| kezI- rAjan! koI cautarapha se baMda eka daravAje vAlA kamarA hai| divAle usakI Thosa banI ho, usameM kucha vyakti beMr3a bAjA r3hola Adi lekara aMdara ghusa jaave| phira daravAjA baMda karake usa para lepa Adi lagAkara pUrNa rUpa se nizchidra kara de| phira aMdara rahe ve puruSa jora se Dhola, bherI, bAje Adi bajAve to bAhara AvAja AegI ? usakI divAloM Adi ke koI chidra hoMge? rAjA- usake koI chidra nahIM hogA to bhI AvAja to bAhara AyegI / kezI- rAjan ! jaise binA chidra kiye bhI AvAja bAhara A jAtI hai, to AvAja se bhI Atmatattva atisUkSma hai, usakI apratihata gati hai arthAt divAla yA lohe Adi kI caTTAnoM se jIva kI gati nahIM rUkatI hai| ataH tuma yaha zraddhA karo ki jIva zarIra se bhinna tattva hai| (yahA~ para kAMca kI peka baMda zIzI meM se kaMkara kI AvAja bAhara Ane ke dRSTAMta se bhI samajhA jA sakatA hai|) rAjA- bhaMte ! eka bAra maiMne eka aparAdhI ko mAra kara tatkAla lohakuMbhI meM baMda kara r3hakkana ke lepa lagavA kara nizchidra kara diyaa| 133] Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA kacha dina bAda dekhA to usameM hajAro jIva(kIDe) paidA ho gye| eka baMda kuMbhI meM una jIvoM ne praveza kahAM se kiyA? aMdara to koI bhI jIva thA hI nhiiN| kezI- rAjan ! koI saghana lohe kA golA hai| use agni meM rakha diyA jAya to thor3I dera bAda vaha pUrNa tapakara lAla ho jAya to yaha samajhanA ki usameM agni ne praveza kiyaa| phira usa lohe ko dekhA jAya to usameM koI bhI chidra nahIM dikhegA to bhI agni ne usameM praveza kiyA hI hai| usI prakAra jIva bhI baMda kuMbhI meM praveza kara sakate haiM / unakA astitva svarUpa agni se bhI atyaMta sUkSma hai| usake lie lohe Adi se bAhara nikalane yA bhItara praveza karane meM kisI prakAra kI bAdhA nahIM AtI hai / ataH he rAjan ! tuma zraddhA karo ki zarIra se bhinna Atma tattva hai, ataH janma-maraNa aura paraloka bhI hai| rAjA- eka sazakta vyakti pA~ca maNa vajana uThAkara rakha sakatA hai aura dUsarA azakta vyakti usa vajana ko nahIM uThA sakatA, isalie maiM yaha mAnatA hU~ ki zarIra hai vahIM AtmA hai yadi AtmA alaga hotA to eka AtmA vaha vajana uThA sakatA hai to dUsarA bhI uThA letaa| kyoM ki zarIra se azakta sazakta kaisA bhI ho AtmA to saba kA eka sarIkhA aura alaga-alaga hai| kintu sabhI AtmA sarIkhI hote hue bhI eka sarIkhA vajana nahIM uThA sakate / ataH merA mAnanA sahI hai ki zarIra hai vahI AtmA hai jaisA zarIra hai vaisA hI kArya hotA hai / ataH alaga se AtmA ko mAnane kI koI AvazyakatA nahIM hai / kezI- samAna zakti vAle puruSoM ke bhI sAdhana ke aMtara ke kAraNa kArya meM aMtara honA svAbhAvika hai| yathA- eka sarIkhI zakti vAle do puruSoM ko lakar3I kATane kA kArya diyA gayA kintu eka ko tIkSNa dhAra vAlA kulhAr3A diyA gayA, dUsare ko kharAba huI dhAra vAlA kulhAr3A diyA gyaa| acche kulhAr3e vAlA vyakti lakar3iyoM ko zIghra kATakara rakha degA aura kharAba kulhAr3e vAlA nahIM kATa skegaa| isakA yaha artha to nahIM hogA ki jaisA zastra hai vaisA kArya hotA hai to vyakti kucha bhI hai hI nhiiN| kintu vyakti kA astitva hote hue bhI jisa prakAra sAdhana ke kAraNa kArya meM aMtara hotA hai| usI prakAra Atmatattva / 134 Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA sabhI ke hote hue bhI sAdhana rUpa zarIra kI apekSA to kArya meM rahatI hI hai| bhAra vahana ke liye bhI nayI purAnI jaisI kAvar3a yA rassI majabUta horgI usI ke anupAta se vyakti bhAra vahana kara sakatA hai| sAdhana kI mukhyatA se aisA hotA hai| isaliye he rAjan! isa tarka se bhI tumhArA AtmA ko bhinna nahIM mAnanA asaMgata hai / rAjA- eka bAra maiMne eka vyakti ko jIvita tola kara, tatkAla prANa rahita kara. phira tolA to raMca mAtra bhI usake vajana meM aMtara nahIM aayaa| ApakI mAnyatAnusAra to zarIra se bhinna Atma tattva vahA~ se nikalA hI hogA to usake vajana meM kucha bhI aMtara AnA cAhiye thaa| kezI- rAjan ! koI masaka meM havA bhara kara tola kiyA jAya aura phira usakI havA nikAla kara vajana kiyA jAya to usameM koI aMtara nahIM aataa| AtmA usa havA se bhI atyaMta sUkSma(arUpI) tattva hai| ataH usake nimitta se vajana meM koI aMtara nahIM A sktaa| isalie he rAjan ! tumheM yaha zraddhA karanI cAhie ki zarIra se AtmA bhinna tattva hai| . rAjA- eka bAra mane eka aparAdhI ko lekara Upara, nIce, andara, bArIka Tukar3e Tukar3e karake dekhA, to bhI kahIM jIva nahIM dikhaa| ataH maiM yaha mAnatA hU~ ki zarIra ke atirikta jIva koI cIja hai nahIM / kezI- rAjan! tuma mUrkha kaThiyAre se bhI adhika mUr3ha aura vivekahIna ho| eka bAra kucha lakar3I kATane vAle sAthI milakara jaMgala meM gye| eka nayA vyakti bhI usa dina sAtha meM ho gyaa| jaMgala bahuta dUra thA ataH khAnA banAnA aura bhojana karanA, ve vahIM kiyA karate the| sAtha meM thor3I agni(aMgAre) le jAte the| Aja unhoMne naye vyakti kaThiyAre se kahA ki tuma yahI jaMgala meM baiTho, hama lakar3iya kATa kara lAte haiN| tuma yathAsamaya khAnA banAkara rakhanA / kadAca apane pAsa kI agni bujha jAya to yaha araNi kASTa hai usase agni jalAkara khAnA taiyAra karake rkhnaa| lakar3iyA~ lekara Ate hI khAnA khAkara hama sabhI ghara cleNge| unake jAne ke bAda yathAsamaya usa kaThiyAre ne khAnA banAne kI taiyArI kii| kintu dekhA ki Aga to bujha cukI hai| usane kASTa ko uThA kara dekhA to usameM kahIM agni dikhI nhiiN| Akhira usana araNi kASTa ke khaMr3a khaMr3a karake dekhA to bhI kahIM agni dekhane meM / 135 Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA nahIM aaii| agni binA vaha khAnA nahIM banA sakA aura hatAza hokara baiTha gayA / jaba vana meM se kaThiyAre lakar3iyA~ lekara Aye taba unhoMne dUsarI araNi kASTha lekara unhe Apasa meM ghisa kara agni paidA kI aura khAnA banAkara khaayaa| unhoMne usa naye kaThiyAre ko kahA- re mUrkha ! tUM isa lakar3I ke Tukar3e Tukar3e karake isameM agni khojanA cAhatA hai aise khojane se agni milatI hai kyA? isa prakAra he rAjan! tumhArI pravRtti bhI usa mUrkha kaThiyAre ke samAna huii| rAjA- bhaMte! Apa sarIkhe jJAnI buddhimAna vivekazIla vyakti isa vizAla sabhA meM mujhe aise tuccha halke evaM niSThura zabdoM se anAdara pUrNa vyavahAra karo kyA yaha ucita hai ? kezI- rAjan! tuma yaha jAnate ho ki pariSada kitane prakAra kI hotI hai? usameM kisake sAtha kyA vyavahAra kiyA jAtA hai ? kisako kyA daMr3a diyA jAtA hai ? phira bhI tuma mujha zramaNa ke sAtha zramaNocita vyavahAra na karate hue viparIta tarIke se peza A rahe ho| to tumhAre sAtha aisI hI vAkyAvali se merA uttara denA upayukta hai, yaha tuma nahIM samajha sakate ho? rAjA- apanA Azaya spaSTa karate hue rAjA ne kahA ki maiM prAraMbha ke vArtAlApa se hI samajha gayA thA ki isa vyakti(arthAt kezI zramaNa) ke sAtha jitanA jitanA viparIta tarIke se vyavahAra karU~gA utanA hI adhika se adhika tattvajJAna prApta hogaa| isameM lAbha hogA kintu nukazAna nahIM hogaa| maiM tattvajJAna, samyag zraddhAna, samyak cAritra ko prApta karU~gA, jIva aura jIva ke svarUpa ko smjhuugaa| isI kAraNa maiMne aisA viparIta vyavahAra kiyA / rAjA- he bhaMte ! Apa to samartha hai mujhe hathelI meM rakhe A~vale kI taraha eka bAra AtmA ko bAhara rakha kara batA do / kezI- he rAjan! jo ye vRkSa ke patte Adi hila rahe hai, ve havA se hilate haiM, to he rAjan ! tuma isa havA ko A~khoM se dekha nahIM sakate ho, kisI ko hAtha meM rakhakara dikhA bhI nahIM sakate ho, fira bhI havA ko svIkAra to karate hI ho| usI prakAra he rAjan ! AtmA havA se bhI / 136 Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA sUkSma hai arthAt havA to rUpI padArtha hai kintu AtmA arUpI padArtha hai, use hAtha meM kaise dikhAyA jA sakatA hai ? ataH tuma zraddhA karo ki havA ke samAna AtmA bhI svataMtra acakSa grAhya tattva hai / / koI vyakti, vakAlAta pAsa hai ise pratyakSa jAnane ke lie koI DAkTara usake zarIra evaM mastaka ko kATa chAMTa kara dekhanA cAhe ki maiM pratyakSa dekhU to vaha saphala nahIM ho sakatA hai| jaba jJAna ko aise nahIM dekhA jA sakatA to jJAnI ko(AtmA ko) aise pratyakSa dekhane kA saMkalpa karanA bhI ayogya hI hai / ] koI vyakti, bhUmi meM Ama, aMgUra, gannA, mircI Adi sabhI padArthoM ke paramANu rahe hue hai, yaha zraddhA kara bIja bove to phala prApta kara sakatA hai| kintu yadi koI usI bhUmi ko khodakara kaNa kaNa maiM una Ama, aMgUra, gannA, mirca ke paramANu ko pratyakSa dekhane kA prayatna kare to use kucha bhI icchita phala prApta nahIM hogaa| ye rUpI padArtha bhI sUkSma e vaM virala hone se sAmAnya jJAna vAloM ko pratyakSa dRSTi gocara nahIM ho sakate to AtmA jaise arUpI atisUkSma padArthoM ke pratyakSa dekhane kI kalpanA karanA nAdAnatA evaM bAladazA hai / ataH AtmA, paraloka, pudgala paramANu, sUkSma samaya, dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya, jIva kI Adi, taijasa-kArmaNa zarIra, karma Adi kitane hI tattva sAmAnya jJAniyoM ke liye zraddhAgamya evaM buddhigamya ho sakate haiM, pratyakSa gamya nahIM ho skte| rAjA- bhaMte ! jIva ko alaga tattva mAnane para usakA eka parimANa (mApa) mAnanA hogA / taba phira vaha AtmA kabhI hAthI jaise vizAla kAya meM, kabhI kIr3I jaise choTe zarIra meM kisa taraha rahegI? yadi choTI mAneMgeM to hAthI ke zarIra meM(bhava meM) kaise rahegI? hAthI jaisI mAneMge to kIr3I Adi meM kisa taraha rahegI? arthAt nahIM raha skegii| ataH zarIra se bhinna Atmatattva nahIM mAnanA cAhie anyathA yaha duvidhA khar3I rhegii| kezI- rAjan! jisa prakAra eka dIpaka(yA balba athavA TyUbalAiTa) bar3e hola meM hai to usakA prakAza utane meM samAviSTa ho jAtA hai aura usase choTe choTe kamare meM rakhA jAya to usakA prakAza usa kamare ma samAviSTa ho jAtA hai usI balba ko eka koThI meM rakha diyA jAya | 137 Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA to usakA prakAza koThI meM bhI samAviSTa ho jAtA hai| isakA kAraNa yaha hai ki rUpI prakAza meM yaha saMkoca vistAra kA guNa hai| vaise hI AtmA ke pradeza nizcita parimANa vAle evaM saMkoca vistAra ho sakane vAle hai| ve jisa karma ke udaya se jaisA aura jitanA zarIra prApta karate haiM.banAte haiM. usa zarIra meM hI vyApta hokara ke rahate haiN| isameM koI dikkata nahIM AtI hai| ataH he rAjan! tuma yaha zraddhA karo kI jIva anya hai aura zarIra anya hai| jIva zarIra nahIM hai aura zarIra. jIva nahIM hai| rAjA- bhaMte ! Apane jo kucha bhI samajhAyA vaha saba ThIka hai kintu mere pUrvaja bApadAdoM se calA AyA merA yaha dharma hai ki jIva aura zarIra eka hI hai alaga se jIva koI vastu nahIM hai| to apane bApadAdoM kA pIr3hiyoM se milA yaha dharma aba kaise chor3a duuN| kezI- he rAjan! tuma usa lohavaNika ke samAna mUrkha evaM haThI mata bano, anyathA usake samAna tumheM bhI pazcAttApa karanA pdd'egaa| kucha vaNika dhana kamAne kI icchA se yAtrArtha nikle| mArga meM bar3I aTavI rUpa jaMgala meM phuNce| vahA~ kisI sthAna para unhoMne lohe kI vizAla khAna dekhii| jisameM bahuta sArA lohA bikharA huA par3A thaa| una logoM ne vicAra vimarza kiyA aura lohe kA bhArA sabhI ne bAMdha liyaa| Age cale to zIze kI khAna aaii| saba ne vicAra kara lohA chor3a diyA aura zIzA bhara liyaa| eka vaNika ne aneka vidha samajhAne para bhI kahA ki itanI dUra se bar3I mahenata se jise uThAkara lAyA hU~ maiM ise yU~ hI nahIM chor3a sktaa| Age calane para tAMbe kI, phira cA~dI kI aura phira sone kI khAna aaii| sabhI vaNika pUrva kI vastu ko hAni lAbha kA vicAra kara chor3ate gaye, agalI vastu lete gye| kintu lohavaNika usI bAta para ar3A rahA ki yaha bAra bAra chor3anA-lenA, asthira citta kA kAma maiM nahIM kara sktaa| aMta meM ratnoM evaM hIroM kI khAna aaii| sAre vaNika eka salAha se hIre bhara kara AnaMdita hue aura punaH apane deza ke liye lauTane kA nirNaya kara liyA / usa loha vaNika ko phira samajhAne ke liye prayatna kiyA kintu vaha apane jidda evaM vyartha ke abhimAna meM ar3A rahA aura hIra bhI nahIM liye / / 138 Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA nagarI meM Ane para sabhI sAthI vaNikoM ne hIre ratnoM ke mUlya se akhUTa dhana sAmagrI prApta kI aura vizAla saMpatti ke mAlika bana kara apAra AnaMda sukhacena meM apanA samaya vyatIta karane lge| kintu lohavaNika kevala lohe ke mUlya jitanA dhana prApta kara makAna saMpatti Adi se pUrvavat banA rahA evaM una sAthiyoM ke vizAla baMgale aura Rddhi dekha dekha kara pazcAttApa ke duHkha se saMtapta rahane lgaa| vaNika hokara bhI usa lohavaNika ne hAni lAbha satyAsatya kA vicAra nahIM kiyA, pUrvAgraha meM rahakara usane pazcAttApa ko prApta kiyaa| vaise hI he rAjan! tU buddhimAna hokara evaM saba kucha samajha lene ke bAda bhI satyAsatya ke nirNaya pUrvaka satya svIkAra karanA nahIM cAhatA hai to usa loha vaNika ke samAna hogaa| (kaI loga sAmAnya buddhi bher3a cAla prakRti ke hote hai jo rUr3hiyoM ko apane pUrvajoM ke nAma se calAte rahate haiM, usI meM ve apanA dikhAvAvRtti evaM ahaMbhAva kA poSaNa karate hai| kintu vAstava meM ve atyaMta nimna darje kI buddhi vAle evaM pratiSThA hIna vyakti hote haiN|) rAjA kA parivartana- kezIkumAra zramaNa ke nirbhIka evaM sacoTa vAkyoM ne tathA tarkasaMgata dRSTAMtoM ne usake AgrahapUrNa vicAroM meM parivartana lA diyaa| citta sArathI kA prayatna evaM sUjha-bUjha saphala rhii| rAjA ne vaMdanA namaskAra karake muni se nivedana kiyA ki bhaMte! maiM aisA nahIM karU~gA ki loha vaNika kI taraha mujhe pazcAttApa karanA pdd'e| aba maiM Apa se dharma zravaNa karanA cAhatA huuN| kezIzramaNa ne samayocita dharmopadeza diyaa| jisase pradezI rAjA vratadhArI zramaNopAsaka bana gyaa| dUsare dina apane parivAra evaM saMpUrNa aizvarya sahita kezIzramaNa ke darzanArtha aayaa| pA~ca prakAra ke abhigama sahita unake avagraha meM praveza kiyA, vidhi yukta vaMdana namaskAra kiyA aura pUrva dina meM apane dvArA kie gaye avinaya AzAtanA ke lie pUrNa bhaktibhAva pUrvaka hArdika kSamAyAcanA kii| evaM upadeza sunane ke lie vizAla pariSada ke sAtha vahA~ kezI zramaNa ke samakSa baiTha gyaa| kezIzramaNa ne pradezIrAjA ko evaM usakI sUryakAMtA pramukha rANiyoM ko evaM vizAla pariSada ko lakSya kara upadeza diyaa| upadeza sunakara AI huI pariSad visarjita huii| kezIzramaNa ne pradezIrAjA ko saMbodhita kara kucha bhalAvaNa rUpa zikSA vacana kahe / [139 Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA . . zikSA saMketa- he pradezI ! jisa prakAra udyAna, ikSu kheta, khalihAna aura nRtyazAlA Adi kabhI ramaNIya hotI hai aura kabhI aramaNIya bhI ho jAte haiM vaise tuma dharma kI apekSA ramaNIya banakara punaH aramaNIya mata bana jAnA / kezIzramaNa ke isa saMketa zikSA ko svIkAra karate hue pradezIrAjA ne kahA- bhaMte ! maiM zvetAMbikA pramukha sAta hajAra grAma nagaroM kI Avaka ko cAra vibhAgoM meM vibhakta kara dUMgA / 1. rAjya vyavasthA meM 2. bhaMDAra meM 3. ataHpura ke lie 4. dAnazAlA ke lie| dAnazAlA kI vyavasthA ke lie suMdara kUTAkAra makAna evaM naukara niyukta kara duuNgaa| jisameM sadA garIboM ko yA anya yAcakoM bhikSAcaroM ko bhojana Adi kI sundara vyavasthA rhegii| isake atirikta maiM svayaM bhI vrata paccakkhANa pauSadha evaM dharma jAgaraNa karate hue uttarottara dharmArAdhana meM vRddhi kruuNgaa| isa prakAra pradezI ne dravya bhAva se pUrNa rUpeNa jIvana parivartita kara diyaa| isa prakAra amAvasa se pUnama jaise jIvana meM Akara arthAt mahAna adharmI jIvana ko AdarzadharmI jIvana meM badalakara hI pradezI rAjA ne aise divya devAnubhAva aura mahAna aizvarya ko prApta kiyA / deva bhava kI cAra palyopama kI umra pUrNa hone para vaha mahAvideha kSetra meM janma lekara, rAjya Rddhi kA tyAga karake bAla brahmacArI dRDha pratijJa nAmaka zramaNa bnegaa| bahuta varSa kevalI avasthA meM vicaraNa karegA evaM aMtima samaya aneka dinoM ke saMthAre se nirvANa ko prApta karegA, sadA sadA ke lie janma maraNa ke bhavacakra se mukta ho jaayegaa| nibaMdha-40 pradezI rAjA ke jIvana se zikSA-jJAtavya (1) citta sArathI evaM kezI zramaNa ke anupama Adarza ne eka durAgrahI pApiSTa mAnava ko, jisake ki hAtha khUna se sana rahane kI upamA sUtra meM lagAI gaI hai use, eka bAra kI saMgati evaM saMvAda rUpa vizada carcA ne mahAn dRr3hadharmI priyadharmI banA diyA / (2) kezI zramaNa kA upadeza sUryakAMtA mahArAnI ne bhI sunA thA aura vaha rAjA jitanI pApiSTha bhI nahIM thI, rAjA ko bhI atyaMta priya ISTa thii| [140 Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA isI kAraNa patra kA nAma bhI rANI ke nAma para saryakAMtakamAra rakhA thaa| phira bhI rAjA ke kisI bhava ke nikAcita ghora karmoM kA udaya A pahu~cane se rAnI ko aisI kumati huii| jIva ajJAnadazA meM utAvalapana meM aise kaI akArya kara jAte haiM jisase unako lAbha kucha bhI nahIM hotA hai| phira bhI ve kevala apane uThe hue saMkalpoM ko pUrNa karane meM dattacitta bana jAte haiN| yaha bhI jIva kI eka ajJAnadazA kA pAgalapana hai| aise kartavya karane vAle yahA~ bhI apayaza pAkara hAni meM rahate haiM aura Age ke bhavoM ko bigAr3a kara ke duHkha kI paraMparA bar3hAte haiN| (3) dharma kI sahI samajha hRdaya meM utara jAne ke bAda rAjA ho yA pradhAna, zrAvaka ke bAraha vrata dhAraNa karane meM kahIM bhI bAdhA nahIM AtI hai| ataH dharmapremI jo bhI AtmAe~ saMyama svIkAra nahIM kara sakatI hai unheM zrAvaka vrata dhAraNa karane meM kiMcit bhI Alasya, pramAda, lAparavAhI, upekSAvRtti nahIM karanI cAhie / hamAre sAmane cittasArathI aura rAjA pradezI kA mahAna Adarza upasthita hai| eka (citta) to anya rAjya meM rAjya vyavasthA ke liye gayA thA, vahIM bAraha vratadhArI banA aura dUsarA(rAjA) azva parIkSArtha nikalA huA bhI muni satsaMga se usI dina bAraha vratadhArI zrAvaka bnaa| Aja ke hamAre varSoM ke dharmiSTha loga jo bAraha vratadhArI nahIM bana rahe haiM, unheM isa satra kI svAdhyAya se preraNA pAkara avazya bAraha vrata dhAraNa karane caahiye| zrAvakavrata dhAraNa karane meM bAdhA DAlane vAlI mAnasika jijJAsAoM ke samAdhAna ke liye par3heM- Agama sArAMza kA puSpa 15, upAsaka dazA sUtra / (4) AdhyAtma dharma ke sAtha sAtha gRhastha jIvana meM anukampAdAna evaM mAnavasevA kA anupama sthAna hai, yaha bhI isa sUtra ke aMtima zikSAvacana prakaraNa meM dekhane ko milatA hai| pradezI zramaNopAsaka ne apane dharmagurU dharmAcArya zrI kezIzramaNa ke ramaNika rahane kI preraNA ke phala svarUpa jo saMkalpa prakaTa kiyA thA, kathanI aura karaNI ko eka sAkAra rUpa diyA thA, vaha thA AdhyAtmajIvana ke sAtha zramaNopAsaka kI anukampA aura mAnava sevA yA jana sevA bhAvanA |anekaaNtvaadmy yaha nigraMtha pravacana eka cakSu se nahIM calatA hai, kintu yaha ubhaya cakSu pravartaka hai| kaI loga dharma kA rUpa kevala mAnava sevA hI lete haiM, vrata niyama, bAraha vrata, [14 Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA pauSadha Adi kI upekSA karate haiM, ve bhI eka cakSu kI koTi meM Akara nigraMtha dharma se dUra hote haiM evaM kaI zrAvaka AdhyAtma dharma meM agrasara hokara saMpanna hote hue bhI saMkIrNa dila yA saMkIrNa dAyare ke bane rahate haiM, zramaNa yA zramaNabhUta nahIM hote hue bhI evaM gRhastha dharma meM yA saMsAra vyavahAra meM rahate hue bhI dayA, dAna, mAnava sevA, jana sevA, udAratA ke bhAvoM se upekSita rahate haiM, unakI gRhastha jIvana kI sAdhanA eka cakSu bhUta rahatI hai| isa kAraNa se ki ve chatI zakti (prApta saMpatti se) dharma kI prabhAvanA meM sahAyabhUta nahIM bana sakate haiN| . .. isa prakAra isa sUtra ke aMtima prakaraNa se zrAvakoM ko ubhaya cakSu banane kI preraNA prApta karanI caahiye| arthAt AdhyAtma dharma kI sAdhanA ke sAtha chatI zakti anukampAdAna Adi kI upekSA nahIM karanI caahiye| apitu apanI sTeja ke anusAra dAnadharma meM pravRtta honA caahiye| jaise ki- pradezIrAjA ne rAjya kI Avaka kA cauthA bhAga dayA, dAna-dharma meM suniyojita kiyA thA / (5) zramaNa varga ko kezI zramaNa ke isa carcA vyavahAra aura dakSatA se anupama preraNA lenI cAhie ki kisa taraha durAgrahI praznakartAoM ko bhI saMtuSTa kiyA jA sakatA hai| hRdaya kI evaM bhAvoM kI pavitratA rakhanA hI isameM amogha zakti rUpa hai| aise prakaraNoM ke bAraMbAra svAdhyAya manana karane se buddhi kauzala evaM tarka zakti kA vikAsa hotA hai| ... (6) kevalajJAnI bhagavaMta bhI aMtima samaya meM bahuta dinoM kA saMthArA pacakkhANa sahita karate haiM yaha bhI pradezI ke bhAvI bhava dRr3hapratijJa ke varNana se spaSTa hotA hai / (7) kathAgrathoM evaM vyAkhyAgraMthoM meM pradezI zramaNopAsaka ke bele-bele pAraNA karake 40 dina kI zramaNopAsaka paryAya meM ArAdhaka hone kA varNana milatA hai| yaha spaSTIkaraNa sUtra meM upalabdha nahIM hai| (8) pApakarma kA udaya Ane para apanA ginA jAne vAlA vyakti bhI vairI bana jAtA hai| ataH saMsAra meM kisI ke sAtha moha pratibaMdha karanA yogya nahIM hai| binA aparAdha ke prANaghAta kara dene vAle ke prati bhI dveSa bhAva lAne se svayaM ke to karmo kA baMdha hI hotA hai aura samabhAva rakha lene para apanA kucha bhI ahita nahIM hotA hai| isI AbhyaMtara preraNAM vAkyoM se pradezI | 142 Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA ne apanA dharma ArAdhana kara deva bhava pAyA evaM sAtha hI sadA ke lie saMsAra bhramaNa se mukta hone kA sarTIphIkeTa prApta kara liyaa| eka kavi ke zabdoM meM jahara diyA mahArANI, rAjA paradezI pI gayA / vighaTana pApa kA kiyA, roSa ko nivArA hai // vipadAoM ke mAdhyama se, karmoM kA kinArA hai / DaranA bhI kyA kaSToM se, mahApuruSoM kA nArA hai // (9) AtmA jaisI arUpI tattvoM ko zraddhA se samajhanA evaM svIkAra karanA caahie| pratyakSa kA Agraha sUkSmatama tattvoM ke lie nahIM karanA caahie| vaise hI tarka agocara arthAt tarka ke aviSaya bhUta kaI anya tattvoM ko bhI zraddhA se hI svIkAra karane kA prayatna karanA caahie| sAtha hI paraMparA se prApta koI bhI siddhAMta yA rUr3hiyA~ ho, usake viSaya meM vAstavikatA kA bodha hone ke bAda pUrvajoM kI duhAI dekara apanI heya vRttiyoM kA poSaNa nahIM karanA caahiye| cAhe vaha koI bhI paraMparA ho, siddhAMta kA rUpa le cukA ho, AcAra kA viSaya ho yA kisI bhI prakAra kA itihAsa kA viSaya ho, to bhI yadi asatya, kalpita, anAgamika, asaMgata hai; to vaisI kisI bhrama se calI bAto, tattvo, AcAroM yA paraMparAo kA durAgraha nahIM rakhanA cAhie aura use rakhane ke lie saMbala rUpa meM pUrvajoM kI duhAI nahIM dekara satya buddhi se nirNaya evaM parivartana karane meM nahIM hicakanA caahiye| yaha preraNA kezIsvAmI ne pradezIrAjA ko lohavaNika kA dRSTAMta dekara dI thI aura pradezI ne svIkAra kiyA ki aba maiM aisA karU~gA jisase mujhe lohavaNika ke samAna pazcAtApa nahIM karanA pdd'egaa| isa Adarza ko sAmane rakhate hue pratyeka sAdhu-sAdhvI evaM zrAvaka-zrAvikA tathA saMghoM ko imAnadArI pUrvaka paraMparA ke vyAmoha se cIpake rahane ke mAnasa kA parivartana karanA hI saccI dhArmikatA evaM anAgrahavRtti ko dhAraNa karanA khlaayegaa| paraMtu apanI zAna ke liye AgrahavRtti kA poSaNa nahIM karanA cAhiye anyathA khoTI zAna rakhane vAle mUrkharAja lohaM vaNika kI upamA laga jaayegii| (10) pradezIrAjA aura citta sArathI ke dhArmika zramaNopAsaka jIvana ka varNana meM muni darzana, sevAbhakti, vyAkhyAna zravaNa, pA~ca abhigama, vaMdana [143] Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA vidhi (tikkhuttoke pATha maya), kSetra sparzane kI Agraha yukta vinaMtI, sAdhu bhASA meM svIkRti, zrAvaka ke bAraha vrata dhAraNa, pauSadha svIkAra, zramaNa nigraMthoM ke sAtha vyavahAra, dUra kSetravartI zramaNoM ko vaMdana vidhi, bagIce meM padhArane para bhI citta ke dvArA pahale tatkAla ghara meM vaMdana vidhi, pradezI kA saMthArA grahaNa evaM usa samaya bhI siddho ko evaM guru ko vaMdana, svayaM hI saMthArA grahaNa karanA Adi dhArmika kRtyoM kA varNana kiyA gayA hai| yaha zrAvaka jIvana ke zreSTha AcAroM kA saMkalana hai| sAtha hI jana sevA kI bhAvanAmaya rAjya Avaka kA cauthA bhAga dAnazAlA ke lie lagAne rUpa AcAra vidhi kA varNana bhI dhArmika jIvana ke aMga rUpa meM kiyA gayA hai / (11) dhyAna dene yogya bAta yaha hai ki isa zrAvaka jIvana ke tyAga tapomaya varNana meM kahIM bhI maMdira mUrti banAne yA pUjA vidhi karane athavA . aneka maMgala manAne saMbaMdhI kiMcit bhI varNana nahIM hai| aise viSayoM ko zrAvaka jIvana se nahIM jor3akara. sUtra ke pUrva vibhAga meM deva bhava se jor3A gayA hai| manuSya loka evaM rAjadhAnI yA nagarI meM aise zrAvakoM ke parigraha upakaraNa evaM Adhipatya kI sAmagrI meM evaM jIvana caryA meM maMdira Adi ke vistRta viSayoM ko nahIM jor3a kara devaloka ke vimAnoM se jor3A gayA hai| isase spaSTa hotA hai ki mUrti pUjA zrAvakAcAra evaM zramaNAcAra nahIM hai| devaloka ke sabhI sthAna zAzvata hai use kisI ne kabhI banAyA nahIM hai ataH vahA~ kisI kI bhI vyaktigata mUrti honA saMbhava nahIM hai / kyoMki anAdi vastu meM kisI vartamAna vyakti ke nAma kI kalpanA karanA asaMgata hotA hai| isalie ki vyakti koI anAdi nahIM hotA hai| ataH anAdi sthAnoM meM deva apane janma samaya meM loka vyavahAra AcAra ke pAlana karane hetu ye pUjA Adi kRtya karate haiN| kyoM ki eka hI sUtra ke do prakaraNoM meM zrAvakAcAra yukta varNana meM maMdira mUrti evaM mUrti pUjA ko nigraMtha dharma ke AcAra meM kiMcit bhI sthAna nahIM diyA jAkara, jItAcAra se devaloka ke sabhI choTe bar3e sthAnoM ko evaM yakSa bhUta Adi sabhI apane se nimnastarIya sAmAnya devoM ke bimboM kI acA pAnI phUla Adi se kI hai, caMdana ke chApe Adi lagAye haiM / mUrtiyoM ke 144 Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA atirikta bhI sUryAbha deva ke dvArA pUjA kiye evaM pUjA karAye gaye una sthAnoM ke nAma(daravAje, thaMbhe Adi) zAstra meM saMkalita hai| ina saba sthAnoM kI pUjA arcA karane se yaha svataH spaSTa ho jAtA hai ki deva apane maMgala evaM jItAcAra se hI ve saba kRtya janma samaya meM karate haiN| manuSyaloka meM ve deva dharma dRSTi se tIrthaMkaroM zramaNoM ke darzana sevA Adi ke liye Ate hai kintu kisI maMdira yA tIrthasthAna kA darzana karane sevA bhakti pUjA karane Ane kA varNana kisI zAstra meM nahIM hai aura dharmadRSTi se Ate vakta kabhI vahA~ devaloka meM rahI una mUrtiyoM ke darzana pUjA karake nahIM aate| kevala janma samaya meM hI yaha saba unake jItAcAra kI, maMgala kartavyoM kI vidhi hotI hai, isIliye ve isa sUtra meM varNita sabhI kucha kRtya karate haiN| ataH deva ke ina mAtra janma samaya ke jItAcAramaya kRtyoM ko zrAvakAcAra yA sAdhvAcAra se jor3anA kadApi upayukta nahIM hai| (12) yugapradhAna, cAra jJAna se saMpanna kezI zramaNa ne tIrthaMkara pArzvanAtha bhagavAna kI paraMparA ke hote hue bhI pradezIrAjA ko kisI bhI tIrtha sthala ke pArzvanAtha bhagavAna kI pUjA karane kA yA lAkhoM karor3oM kI lAgata ke maMdira banavAne kA saMketa nahIM diyaa| zaMkhezvara Adi kisI bhI pArzvanAtha bhagavAna ke kisI bhI tIrthoM para jAne kA saMkalpa bhI nahIM karAyA, na svayaM pradezI ne hI aisA saMkalpa kiyaa| isase spaSTa hai ki usa kAla meM sthAvara tIrtha, maMdira evaM mUrtipUjA kA pracalana tathA usakI preraNA jaina sAdhu evaM zrAvaka samAja meM nahIM thii| inhIM Agama varNita kathAnakoM ke rAjAoM evaM zrAvakoM ke sAtha arvAcIna graMthoM meM mUrti maMdira ke r3hera sAre varNana jor3a diye gaye haiN| jo sUtra se atirikta prarUpaNa ke doSa se dUSita evaM manaHkalpita hai aura aisA karanA anaMta saMsAra baDhAne ke kartavya meM AtA hai| (13) sUryAbha vimAna kI sudharmA sabhA ke varNana meM siddhAyatana kA varNana hai| usameM 108 jina pratimAoM kA varNana hai| una pratimAoM kI sUryAbha deva ne janma samaya ke jItAcAra meM vidhivat pUjA bhakti kI hai| kintu sudharmAsabhA ke bAhara stUpa ke varNana ke sAthara jo jina pratimAoM kA kathana mUlapATha meM upalabdha hai, vaha sthAnIya nahIM hai| kyoMki aMdara ke vibhAga meM 108 pratimAoM ko jo sanmAna hai vaha yahA~ saMbhava nahIM hai tathA yahA~ | 145 Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA jaisA pATha hai usameM kalpitatA aura prakSiptatA ke lakSaNa bhI spaSTa dikha rahe hai| kyoMki zAzvata devalokoM ke sthAnoM meM jaba 108 binA nAma kI pratimAe~ bhItarI bhAga meM maujUda hai| vahA~ geTa(daravAjA)ke bAhara ke vibhAga meM asaMgata sthAna meM, vaha bhI stUpa kI tarapha hI cAroM pratimAoM kA mukha honA batAyA gayA hai, sAtha hI vartamAna cauvIsI ke RSabha aura vardhamAna kA nAma unake liye lagAyA gayA hai tathA airavata kSetra ke prathama aura aMtima tIrthaMkara kA nAma bhI jor3A gayA hai| zAzvata pratimAoM meM cauthe Are ke cAra tIrthaMkaroM kA nAma lagAnA bhI isa pATha kI kAlpanikatA aura prakSiptatA ko pragaTa karatA hai| ina cAroM pratimAoM kA mApa bhI jina zabdoM meM kahA gayA hai vaha vardhamAna aura RSabha tIrthaMkaroM se aghaTita hotA hai| kyoMki zAzvata sthAnoM kI pratimAe~ bhinna bhinna avagAhanA kI nahIM ho sakatI aura eka sarIkhI ho to RSabha aura vardhamAna kI avagAhanA kA sumela kaise ho sakegA? kyoMki RSabhadeva kI 500 dhanuSa kI avagAhanA thI evaM vardhamAna svAmI kI sAta hAtha kI avagAhanA thii| isa prakAra spaSTa rUpa se yaha dhvanita hotA hai ki stUpa ke pAsa cAra pratimAoM kA varNana asthAnIya, kAlpanika aura prakSipta hai / . (14) tIrthaMkara bhagavaMtoM ko evaM zramaNoM ko parokSa vaMdana NamotthuNaM ke pATha se kiyA jAtA hai, cAhe zrAvaka kare yA deva kare, cAhe deva sabhA meM kare, rAja sabhA meM kare, pASadhazAlA yA ghara meM kare / inheM hI pratyakSa meM vaMdana tikkhutto ke pATha kI vidhi se kiyA jAtA hai, cAhe zrAvaka ho yA dev| siddhoM ko vaMdana sadA NamotthuNaM ke pATha se kiyA jAtA hai| ye nirNaya prastuta sUtra ke prasaMgoM se evaM anya sUtroM meM Aye prasaMgoM se prApta hotA hai| mokSa prApta tIrthaMkaroM ko siddha pada meM vaMdana kiyA jAtA hai / isa viSaya meM jo bhI rUr3ha paraMparAe~ hai unakA sUtrAdhAra se punaH ciMtana kara avazya sudhAra karanA caahie| icchAmi khamAsamaNo ke pATha se utkRSTa vaMdana kevala pratikramaNa velA meM kiyA jAtA hai, anya samaya meM yA anyatra kahIM bhI isa utkRSTa vidhi se vaMdana nahIM kiyA jAtA hai| kiMtu tikkhutto ke pATha kI vidhi athavA NamotthuNaM pATha kI vidhi se vaMdana kiyA jAtA hai / ataH sarvatra sarvadA tikkhutto ke pATha se vaMdana karanA yA sarvatra sarvadA icchAmi khamAsamaNo ke adhUre yA pUre pATha se vaMdana karanA, ekAMtika Agraha vAlI rUr3ha paraMparA hai| 146 Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA zramaNoM ke liye jo NamotthaNaM kA pATha uccAraNa kiyA jAtA hai usameM tIrthaMkaroM ke saMpUrNa guNoM kA uccAraNa na karate hue saMkSipta meM bolA jAtA hai, yathA- NamotthuNaM kesissa kumArasamaNassa mama dhammAyariyassa dhammovadesagassa evaM viziSTa jJAnI guru ho to vaMdAmi NaM bhaMte tatthagae ihagayaM, pAsau me bhagavaM tatthagae ihagayaM tti kaTTa vaMdai NamaMsai itanA aura adhika bolA jAtA hai| upakArI zramaNopAsaka ko bhI parokSa meM NamotthuNa se vaMdana kiyA jA sakatA hai, yathA aupapAtika sUtra meM- NamotthuNaM aMbar3assa parivvAyagassa (samaNovAsagassa)amhaM dhammAyariyassa dhmmovesgss| . aupapAtika sUtra meM tIna bAra NamotthuNaM dene ke prasaMga kA kathana hai| rAjapraznIya satra meM evaM jJAtA sUtra meM do bAra NamotthuNaM dene ke prasaMgo kA kathana hai| do bAraM dene vAle sUryAbha ne siddha aura arihaMta bhagavAna mahAvIra svAmI ko, citta evaM pradezI tathA dharmarUci aNagAra ne siddha e vaM guru ko NamotthuNaM se parokSa vaMdana kiyA / tIna bAra dene vAle aMbar3a ke ziSyoM ne siddhoM ko, bhagavAna mahAvIra ko evaM guru aMbar3a ko NamotthuNaM se parokSa vaMdana kiyA / tAtparya yaha hai ki zAsanapati tIrthaMkara maujUda ho to guru ko parokSa vaMdama meM NamotthuNaM se tIna bAra vaMdana hotA hai| zAsanapati tIrthaMkara nirvANa prApta ho gaye hoM to siddha aura guru ko yoM do bAra NamotthuNaM diyA jAtA hai| usa samaya arihaMto ko yA mahAvidehastha viharamAnoM ko NamotthuNaM nahIM diyA jAtA hai| jaba kisI upakArI guru ko NamotthuNaM nahIM denA ho to siddha evaM zAsanapati tIrthaMkara do ko NamotthuNaM diyA jAtA hai aura jaba guru ko NamotthuNaM nahIM denA ho aura zAsanapati tIrthaMkara nirvANa prApta ho cuke hoM to kevala eka siddhoM ko NamotthuNaM diyA jAtA hai arthAt jaba upakArI guru samakSa hai aura zAsana pati tIrthaMkara mokSaprApta ho cuke haiM to siddha bhagavAna ko kevala eka NamotthuNaM diyA jAtA hai| tadanusAra vartamAna meM kaI samudAya vAle eka NamotthuNaM bhI dete hai jo Agamocita hI pratIta hotA hai / (15) kathA rUpa adhyayanoM kA svAdhyAya karane meM yaha dhyAna avazya rakhanA cAhie ki unameM grahaNa karane yogya, chor3ane yogya, jAnane yogya aura samabhAva, madhyasthabhAva rakhane yogya, yo kaI taraha ke viSaya hote hai| [147 Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA ataH atyaMta saceta satarka sAvadhAna buddhi evaM vivekabuddhi se kAma lenA caahie| rAjAoM kI Rddhi kA evaM devatAoM kI Rddhi kA varNana bhI hotA hai, rANiyoM kA, anya striyoM kA evaM bhoga sAmagriyoM kA varNana bhI hotA hai, dharmAcaraNoM zrAvakAcAroM, zramaNacaryAoM kA varNana bhI hotA hai, to kaI jItAcAroM, lokAcAroM, lokavyavahAroM kA bhI varNana hotA hai evaM kusiddhAMtoM kutarkoM kA evaM mahAadharmI AtmAoM kA, krUra pravRttiyoM kA varNana bhI hotA hai, nirarthaka hI khoTe kartavya aura viSa dene rUpa dUsaroM kA ahita karane kI pravRttiyoM kA varNana bhI AtA hai| aise varNanoM se ciMtanapUrvaka evaM AcAra zAstroM bhagavadAjJAoM ko Age rakhate hue samanvaya pUrvaka hI AcaraNIya tattvoM kA nirNaya lenA caahie| kiMtu heya jJeya tattvoM se khoTe nirNaya nahIM lene caahiye| isake atirikta kathA meM varNita vyaktiyoM meM se kisI para bhI . rAgabhAva yA dveSabhAva yA pakSa-vipakSa ke vicAroM ke bhAva, niMdA evaM karmabaMdha ke pariNAma nahIM Ane cAhie / taTastha jJeya dRSTi se hI una kathAnakoM kA parizIlana karanA caahie| una prasaMgoM ke bhAvAveza meM nahIM baha jAnA caahie| kyoMki kathAnakoM ke varNana meM kaI prakAra ke utAracar3hAva hone vAle varNanoM kA guMthana hotA hai| usase apane samabhAva, taTastha bhAva, mAdhyastha bhAva ko sadA surakSita evaM puSTa rakhanA caahiye| anyathA nirarthaka ke karmabaMdha se bhArI honA ho jAtA hai| kathAnaka to ghaTita ho cuke hote haiN| cAhe prastuta sUtragata pradezIrAjA aura sUryakAMtA rANI ho athavA anya rAmAyaNa mahAbhArata ke koI bhI cAritranAyaka rAma-rAvaNa evaM kaurava pA~r3ava Adi ho| inake viSaya meM aba apanA koI saMkalpa-vikalpa karanA nirarthaka hotA hai| isaliye hI yaha kahA gayA hai ki aise kathA varNanoM ke adhyayana meM atyaMta sAvadhAna evaM viveka buddhi rakhanI caahiye| (16) jItAcAra yA loka vyavahArAcAra evaM dhArmika AcAra inakA apanA alaga-alaga sthAna evaM kSetra hai / gRhastha zramaNopAsaka ke jIvana meM yA daivika jIvana meM aise kaI jItAcAra loka vyavahArAcAra hote haiM ve apane sthAna para, apanI sImA taka, unake liye upayukta hote haiM / kintu unake jo dhArmika AcAra hote haiM ve bilakula svataMtra saMvara-nirjarA evaM vrata pratyAkhyAna, dayA-dAna, 148 Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA zIla, saMtoSa anukampA bhAva rUpa hote hai| ina dharmAcAroM meM bhI anukampAdAna aura janasevA rUpa dAna puNyadharma rUpa hotA hai / abhayadAna evaM supAtra dAna saMvara nirjarA dharma rUpa hotA hai| zeSa sabhI vrata pratyAkhyAna zIla saMtoSa dharmAcaraNa saMvara nirjarA dharma rUpa hote haiN| kisI bhI dharmAcaraNa meM jItAcAra yA loka vyavahArAcAra ko praviSTa kara denA, ghusA denA, usakI paraMparA banA denA bhI anucita hai, kisI bhI jItAcArako dharmAcaraNa kA vAnA pahanA denA yA use dharmAcaraNa mAna lenA bhI ucita nahIM hai tathA gRhasthAvasthA meM, vyavahArika jIvana meM, anivRtta jIvana meM athavA mAtA, pitA, rAjA, samAja Adi kisI ke bhI adhInastha jIvana meM rahate hue bhI jItAcAra yA loka vyavahArAcAra kI ekAMta rUpa se viveka rahita (avivekIpana se) hAni lAbha kA vicAra kiye binA upekSA karanA bhI upayukta nahIM hotA hai| jo sAmAjika gRhastha jIvana se Upara uThakara, nivRtta sAdhanAmaya jIvana meM rahatA ho to usake dvArA jItAcAra Adi kA pUrNa tyAga kara denA anupayukta nahIM hotA hai, upayukta hI hai| isI kAraNa se anivRtta gRhastha jIvana meM 6 pramukha AgAra hote hai aura nivRta sAdhanA jIvana meM zrAvaka ke una 6 AgAroM kA bhI tyAga ho jAtA hai| phira bhI koI viziSTa sAdhaka viveka buddhi rakhate hue kisI bhI jItAcAra vyavahArAcAra se alaga raha sakatA hai| kintu anikRta zrAvaka jIvana meM jItAcAroM kI ekAMta rUpa se upekSA nahIM kI jA sakatI / jJAtA sUtra varNita Adarza zrAvaka araNaka jo dharma zraddhA meM pizAca rUpa deva se bhI vicalita nahIM kiyA jA sakA, usane bhI yAtrA ke prAraMbha meM kaI maMgala evaM nAvA kI arcA pUjA namaskAra pravRtti kI thI |smyg dRSTi eka bhavAvatArI devendra bhI tIrthaMkaroM ke dAha saMskAra, bhasma, asthi, Adi saMbaMdhI kaI kriyA kalApa karate haiN| utkRSTa dharma ArAdhanA se deva bane sUryAbha ne samyag dRSTi hote hue bhI apane vimAna ke choTe bar3e aneka sthAnoM kI arcA pUjA kI, yaha rAjapraznIya sUtra meM spaSTa varNita hai| tAtparya yaha hai ki jItAcAra ko jItAcAra rUpa meM mAnya karate hue use dharmAcaraNa na mAnate hue yathAprasaMga AvazyakatAnusAra svIkAra karanA gRhastha jIvana meM anucita nahIM hai kintu usakI avivekapUrNa ekAMta upekSA karanA anAvazyaka evaM ayogya hai| gRhastha jIvana kI sAdhanA meM 149 Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA . Age bar3hate nivRtimaya sAdhanA meM jItAcAra Adi kA tyAga karanA bhI Avazyaka aura yogya ho jAtA hai| ataH jItAcAra, loka-vyavahArAcAra evaM dharmAcaraNa kA viveka pUrvaka nirNaya evaM samAcaraNa karanA caahie| gahastha jIvana ko kisI bhI aviveka pUrNa ekAMta meM nahIM DAlanA caahiye| vahA~ saMsAra vyavahAra evaM dharma kartavyoM kA vivekapUrvaka samanvaya kiyA jAnA hI upayukta evaM samAdhikAraka hotA hai| isI kAraNa prathama vratadhArI, prasaMga Ane para saMgrAma Adi meM paMcendriya mAnava kI jIvana lIlA samApta karate hue bhI apanI samakita evaM zramaNopAsaka paryAya meM jIvitasurakSita raha sakatA hai| (17) zramaNoM kI yaha AcAra vidhi hai ki ve kisI prakAra kA nRtya nATaka vAMditra tathA anya darzanIya dRzyoM evaM sthaloM ko dekhane kA yA dekhane jAne kA saMkalpa bhI nahIM kare / aisA niSedha AcArAMga sUtra meM hai evaM prAyazcitta vidhAna nizItha sUtra meM hai / sAdhu kA, svayaM apanI bhAvanA evaM sAvadhAnI tathA viveka se apanA AcAra pAlana karanA kartavya hai| kintu anya koI apanI Agraha pUrNa icchA yA saMkalpa yA rUci se kucha karanA cAhe, sAdhu kI icchA yA nirdeza ko svIkArane kA vikalpa usake mana meM na ho aise AgrahI bhAvoM vAle vyakti ke sAtha tiraskAra vRtti yA haThAgraha yA daMDanIti svIkAra na karate hue, sAdhuko upekSA bhAva taTastha bhAva rakhanA hI paryApta hotA hai| sUryAbhadeva ne gautamAdi aNagAroM ko apanI Rddhi aura nATaka dikhAne kA nivedana kiyaa| prabhU ne tIna bAra kahane para bhI use svIkRti nahIM dI aura usakI manovRtti ko jAnakara niSedha yA tiraskAra bhI nahIM kiyaa| na hI koI anya zramaNa ne bIca meM bolakara usase koI asadvyavahAra kiyaa| binA svIkRti ke hI sUryAbha ne apane nirNayAnusAra kRtya kiyaa| ataH aise hI koI prasaMgoM ke upasthita hone para zramaNa ko ucita lage to upadeza saMketa yA apane AcAra evaM zrAvaka ke kartavya kA kathana kara denA cAhie evaM kahanA nirarthaka lage to upekSA hI rakhanI caahiye| kintu hukumata, tiraskara, bahiSkAra, durvyavahAra yA balAtkAra Adi ke kartavya kadApi nahIM karanA evaM nahIM karavAnA cAhie aura aise durvyavahAroM kA / 150 Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA preraka yA anumodana bhI nahIM bananA caahie| kintu zAlInatA evaM ziSTatA ke vyavahAroM taka hI sImita rahanA caahie| kyoMki dharma Atma pariNAmoM kI pramukhatA para nirbhara rahatA hai, dUsaroM para balAtkAra karake svayaM kA dharmI dharmAcArI kahalAnA yogya nahIM hotA hai| upasaMhAra :- isa prakAra aneka zikSAo, preraNAoM se evaM jJAtavya tattvoM se paripUrNa yaha sUtra, sAdhako ke anubhava jJAna evaM zraddhAna ko puSTa karane vAlA hai| ataH isake adhyayana manana se yathocita Atma vikAsa ko prApta karanA cAhiye / nibaMdha-41 ___ jyotiSI devendroM kA pUrva bhava caMdra vimAnavAsI caMdra deva :-zrAvasti nAma kI nagarI meM aMgajIta nAmaka saMpanna vaNika rahatA thA / aneka logoM kA vaha AlaMbanabhUta, AdhArabhUta aura cakSubhUta thA arthAt aneka logoM kA vaha mArgadarzaka agrasara thaa| eka bAra vahA~ pArzvanAtha bhagavAna vicaraNa karate hue pdhaare| aMgajIta seTha darzana karane gyaa| bhagavAna kI dezanA sunii| saMsAra se virakta huaa| putra ko kuTumba kA bhAra saMbhalA kara svayaM bhagavAna ke pAsa dIkSita ho gyaa| usane gyAraha aMgoM kA kaMThastha jJAna kiyaa| aneka prakAra kI tapasyAe~ kii| 15 dina ke saMthAre meM kAla karake caMdra vimAna meM iMdra rUpa meM utpanna huaa| saMyama kI ArAdhanA meM kucha kamI hone se vaha saMyama kA virAdhaka huaa| . caMdra deva ne daivika sukha bhogate hue kabhI avadhijJAna ke upayoga se jambUdvIpa ke isa bharata kSetra meM vicaraNa karate hue bhagavAna mahAvIra svAmI ko dekhaa| phira saparivAra bhagavAna ke darzana vaMdana karane ke liye AyA evaM jAte samaya 32 prakAra kI nATyavidhi kA evaM apanI Rddhi kA pradarzana kiyaa| usake jAne ke bAda gautama svAmI ke pUchane para bhagavAna ne usake pUrva bhava kA kathana kiyaa| vartamAna meM jo caMdra vimAna hameM dikhatA hai usameM yaha aMgajIta kA jIva indra rUpa meM deva hai| vahA~ usake cAra agramahiSI devI hai| solaha hajAra AtmarakSaka deva Adi vizAla parivAra hai| | 151 Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA ___Aja ke vaijJAnika isa candra vimAna meM nahIM pahu~ca kara apanI kalpanA anusAra anyAnya parvatIya sthAnoM meM hI bhramaNa kara rahe haiN| kyoM ki jyotiSa-rAja candra kA vimAna ratnoM se nirmita evaM aneka devoM se surakSita hai| jaba ki vaijJAnikoM ko apane kalpita sthAna meM miTTI patthara ke sivAya kucha bhI nahIM milatA hai| aMgajIta muni ne saMyama jIvana meM kyA virAdhanA kI, isakA spaSTa ullekha sUtra meM nahIM hai kiMtu virAdhanA karane kA saMketa mAtra hai| (puSpikA sUtra ke nAma se pracalita evaM vAstava meM upAMgasUtra ke tIsare varga meM yaha varNana hai|) sUryavimAna vAsI sUrya deva :- zrAvasti nagarI ke aMdara supratiSThita nAmaka vaNika rahatA thA isakA pUrA varNana aMgajIta ke samAna hai arthAt sAMsArika Rddhi, saMyama grahaNa, jJAna, tapa, saMlekhanA, saMyama kI virAdhanA Adi prathama adhyayana ke samAna hI hai| pArzvanAtha bhagavAna ke pAsa dIkSA aMgIkAra kI aura jyotiSendra sUrya deva huaa| candra ke samAna yaha deva bhI eka bAra bhagavAna mahAvIra svAmI kI sevA meM upasthita huA evaM apanI Rddhi aura nATya vidhi kA pradarzana kiyaa| ye candra aura sUrya donoM hI jyotiSendra mahAvideha kSetra meM janma leMge aura vahA~ yathAsamaya tapa saMyama kA pAlana kara saMpUrNa karma kSaya karake ziva gati ko prApta kreNge| vaijJAnika sUrya ke ratnoM ke vimAna ko Aga kA golA samajhate haiM yaha mAtra unakI kalpanA kA bhrama hai| jaina siddhAMta meM ise ratnoM kA vimAna batAyA hai jo ki jyotiSendra sUrya deva ke saMpUrNa parivAra kA nivAsa sthAna evaM janma sthAna hai| isameM hajAroM deva deviyA~ utpanna hote haiM, nivAsa karate haiM / yaha jambUdvIpa meM bhramaNa karane vAlA sUrya vimAna hai| aise do vimAna sUrya ke aura do candra ke jambUdvIpa meM bhramaNa karate haiN| pUre manuSya kSetra meM 132 candravimAna aura 132 sUryavimAna bhramaNa karate haiN| manuSya kSetra ke bAhara asaMkhya candra aura asaMkhya sUrya vimAna apane sthAna para sthira rahate haiN| zukra mahAgraha :- vArANasI nAma kI prasiddha nagarI meM somila nAma kA brAhmaNa rahatA thaa| vaha cAroM vedoM kA tathA aneka zAstroM kA jJAtA thA evaM usameM pUrNa niSNAta thaa| / 152 Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA eka bAra usa nagarI meM pArzvanAtha bhagavAna kA padhAranA huaa| somila brAhmaNa ko jJAta hone para vaha aneka praznoM ko lekara bhagavAna kI sevA meM phuNcaa| praznoM kA samAdhAna pAkara saMtuSTa huA evaM zrAvaka dharma svIkAra kiyaa| sAdhuoM kI saMgati kI kamI ke kAraNa kisI samaya vaha saumila dharma bhAvanA meM zithila ho gayA evaM use aneka prakAra ke bagIce lagAne kI bhAvanA huii| usane aneka Amra Adi phaloM evaM vividha phUloM ke bagIce lgaae| kAlAMtara meM usane dizA prokSika tApasa kI pravrajyA aMgIkAra kii| usameM vaha bele-bele pAraNA karatA thA aura pAraNe meM snAna, havana Adi kriyAe~ karake phira AhAra karatA thaa| prathama pAraNe meM vaha pUrva dizA meM jAtA hai aura usa dizA ke svAmI deva kI pUjA karake AjJA lekara kaMdAdi grahaNa karatA hai| dUsare pAraNe meM dakSiNa dizA meM, tIsare pAraNe meM pazcima aura cauthe pAraNe meM uttara dizA meM jAtA hai / isa prakAra tApasa dIkSA kA aura tapasyA kA AcaraNa karatA hai| tApasI dIkSA kA pAlana karate hue use saMlekhanA karane kA saMkalpa huaa| usane pratijJA karI.ki maiM uttara dizA meM calate-calate jahA~ bhI gira jAU~gA vahA~ se nahIM uluuNgaa| pahale dina uttara dizA meM calatA hai evaM zAma ko kisI bhI yogya sthAna meM apane vidhi vidhAna karake kASTa mudrA se mukha bA~dhakara mauna dhAraNa kara dhyAna meM baiTha jAtA hai / rAtri meM eka deva vahA~ pragaTa hotA hai aura kahatA hai- he somila! yaha terI pravrajyA duSpravrajyA hai arthAt yaha terA AcaraNa sahI nahIM hai khoTA hai| somila ne usa para koI dhyAna nahIM diyaa| deva calA gyaa| dUsare dina phira vaha kASTamadrAbA~dhakara uttara dizA meNclaa| zAma ko yogya sthAna meM ThaharA |raatri meM phira deva AyA, usI prakAra bolaa| somila ke kucha bhI dhyAna na dene para deva calA gayA / - tIsare dina apane bhaMDopakaraNa lekara kASTa mudrA se muMha bA~dhakara phira uttara dizA meM calA, yogya sthAna meM ThaharA, rAtri meM deva AyA, bolA evaM somila ke upekSA karane para calA gyaa| isI prakAra cauthA dina bhI bIta gyaa| pA~caveM dina deva ke punaH Ane evaM bAra-bAra kahane para somila ne pUcha liyA ki he devAnupriya! merI dIkSA khoTI kyoM hai ? [153 Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA.. pratyuttara meM deva ne kahA ki tumane pArzvanAtha bhagavAna ke samIpa zrAvaka ke bAraha vrata aMgIkAra kie the, unheM chor3a diyA aura yaha tApasI dIkSApAlana kara rahe ho, yaha ThIka nahIM kiyA hai| punaH somila ne pUchA ki aba merA AcaraNa sundara kaise ho sakatA hai ? deva ne punaH zrAvaka ke bAraha vrata svIkAra karane kI preraNA kI aura calA gyaa| taba somila brAhmaNa ne svayaM punaH bAraha vrata svIkAra kie evaM upavAsa se lekara mAsakhamaNa taka kI tapasyAe~ kii| aneka varSa zrAvaka vrata kA pAlana kara pandraha dina ke saMthAre se kAlaM karake zukrAvataMsaka vimAna meM zukra mahAgraha ke rUpa meM deva huaa| kisI samaya yaha zukra mahAgraha deva bhI bhagavAna mahAvIra kI sevA meM aayaa| darzana vaMdana karake apanI Rddhi kA pradarzana karake calA gyaa| vrata bhaMga evaM tApasI dIkSA svIkAra karane kI AlocanA. pratikramaNa na karane se vaha virAdhaka huaa| deva bhava kI Ayu pUNa karake mahAvideha kSetra meM janma lekara AtmakalyANa kregaa| nibaMdha-42 zrI,hI, lakSmI, buddhi Adi dasa deviyA~ ___ upAMgasUtra ke cauthe varga meM dasa striyoM kA varNana hai jinhoMne pArzvanAtha bhagavAna ke zAsana meM "puSpa cUlA' sAdhvI pramukhA ke pAsa adhyayana kara tapa saMyama kA pAlana kiyA, isaliye isa varga kA puSpa cUlA yaha nAma rakhA gayA hai| ve dasoM striyA~ saMyama pAlana kara kramazaH nimna deviyA~ banI (1) zrI devI (2) hI devI (3) dhRti devI (4) kIrti devI (5) buddhi devI (6) lakSmI devI (7) IlA devI (8) surA devI (9) rasa devI (10) gaMdha devii| zrI devI-rAjagRhI nagarI meM sudarzana nAmaka saMpanna sadgRhastha rahatA thaa| usake "priyA" nAma kI bhAryA thI evaM bhUtA nAma kI eka lar3akI thii| jo vRddha evaM jIrNa zarIra vAlI dikhatI thii| usake sabhI aMgopAMga zithila the| ataH usako koI bhI vara nahIM milaa| eka bAra pArzvanAtha bhagavAna usa nagarI meM padhAre / mAtA-pitA kI AjJA lekara vaha bhUtA lar3akI bhI apane dhArmika ratha meM baiThakara [154 Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA darzana vaMdana ke liye gii| upadeza sunakara bahuta khuza huii| use nirgrantha pravacana para atyanta zraddhA ruci huii| mAtA pitA se AjJA lekara dIkSA lene ke lie tatpara ho gii| mAtA-pitA ne usakA dIkSA mahotsava kiyA evaM hajAra puruSa uThAne vAlI zivikA meM biThAkara bhagavAna kI sevA meM le gaye aura bhagavAna ko ziSyaNI rUpa bhikSA svIkAra karane kA nivedana kiyaa| bhagavAna ne use dIkSA dekara puSpacUlA AryA ke supurda kiyaa| puSpacUlA AryA ke pAsa zikSA prApta kara vaha tapa saMyama meM AtmA ko bhAvita karane lgii| kAlAMtara se bhUtA AryA zarIra kI sevA suzrUSA meM laga gaI aura zucI dharmI pravRttiyoM kA AcaraNa karane lagI arthAt vaha bAraMbAra hAtha, pA~va, mu~ha, sira, kAkheM, stana, guptAMga ko dhotI thI aura baiThane, sone, khar3e rahane kI jagaha ko pahale pAnI chir3akatI phira baiThanA Adi krtii| guruNI ke dvArA ina saba pravRttiyoM ke lie niSedha karane para eka dina vaha alaga jAkara kisI sthAna meM akelI rahane lagI aura apanI icchAnusAra karane lgii| aneka prakAra kI tapasyAe~ karate hue AlocanA prAyazcita nahIM karane se vaha virAdhaka hokara, pahale devaloka ke zrI avataMsaka vimAna meM zrI devI rUpa meM utpanna huii| kisI samaya bhagavAna mahAvIra ke samIpa meM Akara usa. devI ne aneka prakAra kI nATya vidhi ke dvArA apanI Rddhi kA pradarzana kiyaa| vahA~ se eka palyopama kI sthiti pUrNa hone para vaha mahAvideha kSetra meM janma lekara mukti prApta kregii| ... bhUtA ke samAna hI nau striyoM kA varNana hai, kevala nAma kA antara hai| sabhI zarIra bakuzA hokara prathama devaloka meM gaI aura eka palyopama kI sthiti pUrNa hone para mahAvideha kSetra meM mokSa jaavegii| isa varga ke varNana se yaha jJAta hotA hai ki loka meM jo bhI lakSmI, sarasvatI Adi deviyoM kI pUjA pratiSThA kI jAtI hai vaha prathama devaloka kI deviyoM ke prati eka prakAra kI bhakti kA pradarzana hai| usake sAtha hI unheM prasanna kara unase kacha pAne kI AzA rakhI jAtI hai| tIsare varga meM mANibhadra, pUrNabhadra deva kA varNana hai unakI bhI jina / 155 Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA .. mandiroM meM pUjA pratiSThA kI jAtI hai| ye saba pravRttiyA~ laukika devoM kI bhakti rUpa meM laukika AzA cAhanAoM se kI jAtI hai| vItarAga dharma to laukika cAhanAoM se pare hokara AtmasAdhanA karane kA hai| isakI sAdhanA karane vAlA sAdhaka pA~ca padoM meM sthita AtmAoM ko hI AdhyAtma kI apekSA namaskaraNIya samajhatA hai| e vaM vaMdana namaskAra karatA hai| zeSa kisI ko bhI vaMdana namaskAra karanA vaha apanA laukika, vyavahArika evaM paraMparAgata AcAra mAtra mAnatA hai| usa vaMdana yA bhakti meM vaha dharma kI kalpanA ko nahIM jor3atA hai| kaI bhadrika sAdhu-sAdhvI yA zrAvaka zrAvikAe~ aise laukika AzA yukta bhakti ke AcAroM ko dharma kA vAnA de baiThate haiM yaha unakI vyaktigata ajJAna dazA kI bhUla hai| nibaMdha-43 naraka-tiryaMca gati ke duHkha praznavyAkaraNa sUtra ke prathama hiMsA adhyayana meM hiMsaka pApI jIvoM ke bhAvI du:khoM kA varNana isa prakAra kiyA gayA hai- vividha hiMsA kRtyoM meM saMlagna jIva una kRtyoM kA jIvanabhara tyAga nahIM karatA hai evaM usI hiMsaka avasthA meM hI mara jAtA hai to usakI durgati hotI hai, jisase vaha naraka gati meM yA tiryaMca gati(pazu yoni) meM utpanna hotA hai jahA~ saMpUrNa jIvana duHkha hI duHkha meM vyatIta karatA hai / naraka ke duHkha :(1) vahA~ sadA ghora aMdhakAra rahatA hai / (2) umra kama se kama dasa hajAra varSa kI utkRSTa 33 sAgaropama kI hotI hai / (3) bhUmi kA sparza eka sAtha hajAra bicchu DaMka deve vaisA hotA hai / (4) sarvatra bhUmi para mAMsa, rUdhira, pIva, carbI Adi ghRNAspada vastuoM jaise pudagaloM kA kIcar3a sA banA rahatA hai / (5) bhavanapati jAti ke paramAdhAmI deva jAkara vahA~ nairayikoM ko aupadravika duHkha dete rahate haiM aura ve deva usameM hI AnaMda mAnate haiM / (6) anyAnya galiyoM ke kuttoM kI taraha ve nairayika eka dUsare ko dekhate hI jhagar3ate haiM aura Apasa meM vaikriya zakti .se dArUNa du:kha dete haiN| | 156 Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA (7) narakAvAsa sadA uSNa evaM tapta rahate haiM aura kaI narakAvAsa mahAzItala barpha kI caTTAnoM se bhI atyadhika zIta hote haiN| (8) vahA~ nairayika sadA mahAna asAdhya rAja rogoM se grasita rahate haiM / bur3hApe se bhI sadA vyApta rahate haiM / (9) talavAra kI dhAra ke samAna bhUmi kA sparza tIkSNa hotA hai / (10) vahA~ lagAtAra du:kha rUpa vedanA cAlU rahatI hai, palabhara ke lie bhI nairayikoM ko caina nahIM milatA hai / (11) vahA~ sadaiva dussaha durgandha vyApta rahatI hai| (12) zarIra ke Tukar3e Tukar3e kara die jAne para bhI ve marate nahIM hai punaH zarIra jur3a jAtA hai kintu vedanA bhayaMkara hotI rahatI hai| (13) vahA~ unheM koI bhI zaraNabhUta nahIM hotA hai| svayaM hI apane kRta karmoM ko paravaza hokara aura ro-ro kara bhogate haiN| zArIrika aura mAnasika mahAna vyathA se pIr3ita hote rahate haiM / paramAdhAmI devoM dvArA diyA jAne vAlA du:kha :- (1) Upara le jAkara paTaka dete haiM / (2) zarIra ke Tukar3e-Tukar3e karake bhAr3a meM pakAte haiM / (3) rassI se, lAtoM se, mukkoM se mArate haiM / (4) A~te, naseM, Adi bAhara nikAla dete haiM / (5) bhAlA Adi meM piro dete haiM / (6) aMgopAMgo ko phAr3a dete haiM, cIra dete haiM / (7) kar3AhI meM pakAte haiM / (8) nArakI jIva ke zarIra ko khaMDa khaMr3a karake usa mAMsa ko garmAgarma karake use hI khilAte haiM / (9) talavAra kI dhAra sarIkhe tIkSNa pattoM ke upara girA kara tilatila jaise zarIra ke Tukar3e Tukar3e kara dete haiM / (10) tIkhe bANoM se hAtha, kAna, nAka, mastaka Adi vibhinna zarIrAvayavoM ko bheda dete haiN| (11) aneka prakAra kI kuMbhiyoM meM pakAte haiM / (12) bAlU reta meM cane kI taraha bhUna DAlate haiM / (13) mAMsa, rUdhira, pIva, ubale tAMbe, zIze Adi atyuSNa padArthoM se ubalatI uphanatI vaitaraNI nadI meM nairayikoM ko pheMka dete haiM / (14) vajramaya tIkSNa kaMTakoM se vyApta zAlmalI vRkSa para idhara se udhara khIMcate hai taba ve karUNa AkraMdana karate haiM / (15) duHkha se ghabarAkara bhAgate hue nairayikoM ko bAr3e meM baMda kara dete haiM / vahA~ ve bhayAnaka dhvani karate hue cillAte haiN| (16) roTI kI taraha sekA jAtA hai, Tukar3e Tukar3e karake bali kI taraha pheMka diyA jAtA hai, phaMdA DAla kara laTakA diyA jAtA hai / sUlI meM bheda diyA jAtA hai / bhartsanA kI jAtI hai, apamAnita kiyA / 157 Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA .. jAtA hai / pUrva bhava ke pApoM kI ghoSaNA karake vadhaka ko die jAne vAle saikar3oM prakAra ke duHkha die jAte haiM / (17) duHkha se saMtapta nAraka jIva isa prakAra pukArate haiM- "he baMdhu ! he svAmina ! he bhrAtA ! are bApa! he tAta ! he vijetA ! mujhe chor3a do, maiM mara rahA hU~, maiM durbala hU~, maiM vyAdhi se pIr3ita hU~, Apa kyoM nirdaya ho rahe ho, mere upara prahAra mata karo aura thor3A sAMsa to lene do, dayA kIjie, roSa nA kIjie, maiM jarA vizrAma le lU~, merA galA chor3a dIjie, maiM marA jA rahA hU~" isa taraha dInatA pUrvaka prArthanA karatA hai| (18) paramAdhAmI use lagAtAra pIr3A pahu~cAte haiM / pyAsa se pIr3ita hokara pAnI mAMgane para tapta lohA sIsA pighAla kara dete haiM aura kahate haiM lo ThaMDA pAnI pIo aura phira jabaradastI mu~ha phAr3a kara unake mukha meM sIsA ur3ela dete haiN| isa taraha paramAdhAmI unheM ghorAtighora mAnasika zArIrika duHkha aura vAcika pratAr3anA karate rahate haiM / (19) jvAjalyamAna tapta lohamaya ratha meM baila kI jagaha jota kara calAyA jAtA hai, bhArI bhAra vahana karAyA jAtA hai, kaMTakAkIrNa mArga meM, tapta reta meM calAyA jAtA hai / (20) ve nArakI jIva svayaM bhI vividha zastroM kI vikRrvaNA karake paraspara anya nairayikoM ke mahA du:khoM kI udIraNA karate rahate haiM / (21) bher3iyA, cItA, bilAva, siMha, vyAghra, zikArI kutte, kauve Adi ke rUpa banAkara bhI nairayikoM para paramAdhAmI deva AkramaNa karate rahate haiM / zarIra ko phAr3a dete haiM, nAkhUnoM se cIra dete haiM, phira DhaMka kaMka giddha bane narakapAla una para jhapaTa par3ate haiN| kabhI jIbha kheMca lete haiM, kabhI AMkhe bAhara nikAla dete haiM / isa prakAra kI yAtanAoM se pIr3ita nAraka jIva kabhI Upara uchalate haiM, kabhI cakkara kATate haiM evaM kiMkartavya vimUr3ha bana jAte haiM / isa prakAra ve nAraka jIva apane pUrvakRta hiMsaka pravRttiyoM kA dArUNa phala bhogate haiN| ina bhayAnaka karUNAjanaka yAtanAoM ko jAnakara vivekI puruSa ko mAnava bhava meM bebhAna bana kara hiMsA kRtyoM meM tallIna nahIM honA cAhiye / kintu sAvadhAna hokara ahiMsaka jIvana jIne kA dRDha saMkalpa karanA caahiye| | 158 Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA tiryaMca yoni(paMzu jIvana) ke duHkha :(1) pAphe se bhArI bane jIva tiryaMca yoni meM bhI du:khoM se vyApta rahate haiM / prANiyoM meM paraspara janmajAta vaira bhAva hote haiM / kuttA, billI, cUhA, tItara, bAja, kabUtara Adi jIva, jIva ke bhakSaka bane rahate haiN| rAta dina eka dUsare ko tAkate rahate haiN| hiMsaka mAMsAhArI prANI to anya jIvoM ke bhakSaNa se hI apanA udara poSaNa karate haiN| (2) kaI jIva bhUkha pyAsa vyAdhi kI vedanA kA kucha bhI pratikAra nahIM kara paate| (3) kaI pazuoM ko garma zalAkAoM se DAMbhA jAtA hai, mArapITa kI jAtI hai, napuMsaka banAyA jAtA hai, bhAra vahana karAyA jAtA hai evaM cAbakoM se mAra mAra kara adhamarA kara diyA jAtA hai / ina sArI yAtanAoM ko cupacApa sahana karanA par3atA hai / udaMDatA karane para aura adhika ApattiyoM kA sAmanA karanA par3atA hai| (4) kaI mAMsAhArI loga pazupakSiyoM kA atyanta nirdayatA pUrvaka vadha karate haiM / bakare, mugeM, gAya, bher3a Adi ke mAMsa ko becane kA dhaMdhA karane vAle kasAI bhI inakA prANAMta pratidina karate rahate haiM / isa prakAra mUka pazu bhayAvaha yAtanAoM ko bhogate haiM / pazu jIvana mAtra hI kaSToM se paripUrNa hai / (5) kaI jIva makkhI , macchara, bhramara, pataMgA Adi caurendriya yoni meM duHkha pAte haiN| kaI kIr3I makor3e Adi teindriya jIva banakara ajJAnadazA meM duHkha pAte hI rahate haiM / isItaraha laTa, giMDolA, kRmi Adi dvIndriya yoni meM jIva duHkha pAte haiM / pA~ca sthAvara pRthvI, pAnI, agni, havA va vanaspati kI vividha yoniyoM meM jIva bebhAna avasthA meM duHkha bhogate rahate haiM / (6) pApa karma se bhArI bane jIva manuSya bhava ko prApta karake bhI aMdhe, laMgar3e, kubar3e, gUge, bahare va kor3ha Adi rogoM se vyApta hInAMga vikalAMga, kurUpa, kamajora, zakti-vikala, mUrkha, buddhi-vihIna, dIna-hIna, garIba hokara duHkha bhogate haiM / isa prakAra hiMsaka jIva kugatiyoM meM bhramaNa kara duHkha bhogate rahate haiN| nibaMdha-44 . corI karane vAloM kA isa bhavika duHkha . (1) caurya karma karate hue jaba pakar3a liyA jAtA hai taba baMdhanoM se 159 Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA bA~dhA jAtA hai, mArA-pITA jAtA hai, adhikAriyoM ko sauMpA jAtA hai, kArAgAra meM DhUMsa diyA jAtA hai / vahA~ DAMTa phaTakAra, gardana pakar3anA, dhakke denA, paTakanA, tAr3anA-tarjanA Adi kI jAtI hai / vastra chIna lie jAte haiM hathakar3I, ber3I, khor3A, sAMkala se bA~dhA jAtA hai| pIjaroM, bhoyaroM meM jakar3a kara DAla diyA jAtA hai / aMgoM meM kIle Thoka denA, bailoM kI jagaha jotanA yA gAr3I ke pahiyoM se bA~dha denA, khaMbhe se cipakAnA, ulaTA laTakAnA ityAdi baMdhanoM Adi se pIr3ita kie jAte haiN| (2) suIyA~ cubhoI jAtI hai, vasUle se zarIra ko chIlA jAtA hai / kSAra padArtha lAla mirca Adi chir3ake jAte haiM / lohe ke nokadAra iMr3e unake chAtI, peTa, gudA aura pITha meM bhoMka dete haiM / isa taraha caurya karma karane vAloM ke aMga-pratyaMga cUra-cUra kara die jAte haiM / yamadUtoM ke samAna kArAgAra ke karmacArI mArapITa karate haiM / isa prakAra ve maMda puNya. abhAge cora jela meM thappar3oM, mukkoM, carma-paTToM, tIkSNa-zastroM, cAbukoM, lAtoM, moTe rassoM, betoM ke sekar3oM prahAroM se pIr3ita hokara mana meM udAsa, khinna ho jAte haiM, mUr3ha bana jAte, unakA TaTTI, pezAba, bolanA, calanA-phiranA baMda kara diyA jAtA hai / isa prakAra kI yAtanAe~ ve adatta caurya karma karane vAle pApI prApta karate haiM / (3) ye cora 1. indriyoM kA damana nahIM kara sakane se, indriyoM ke dAsa banane se 2. dhana lolupa hone se 3. zabdAdi strI viSayoM meM Azakta hone se, tRSNA meM vyAkula hokara dhana prApti meM hI AnaMda mAna kara caurya karma karate haiM kintu jaba rAjapuruSoM dvArA pakar3a lie jAte haiM taba unheM prANa daMDa kI sajA dI jAtI hai| nagara meM prasiddha sthaloM va caurAhoM para lAkara mAra pITa kI jAtI hai, ghasITA jAtA hai / (4) phA~sI para le jAyA jAtA hai do kAle vastra pahanAe hote haiM, vividha prakAra se apamAnita kiyA jAtA hai / koyale ke cUrNa se pUrA zarIra pota diyA jAtA hai, tila-tila jitane khuda ke zarIra ke Tukar3e kATa kara jabarana khilAe jAte haiM, isa prakAra nagara meM ghUmA kara nAgarika janoM ko dikhAyA jAtA hai, patthara Adi se pITA jAtA hai, phira una abhAgoM ko sUlI meM piro diyA jAtA hai jisase usakA pUrA zarIra cira jAtA hai| (5) vadha sthAna meM kaIoM ke Tukar3e-Tukar3e kara die jAte haiM, vRkSa kI 160 Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA zAkhAoM para TAMga diyA jAtA hai, hAthoM pairoM ko kasa kara bA~dha diyA jAtA.hai, parvata para se pheMka diyA jAtA hai, hAthI ke paira ke nIce kucala kara kacUmara kara diyA jAtA hai / (6) kaIyoM ke kAna, nAka, dAMta, aMDakoza ukhAr3a die jAte haiM, jIbha khIMcakara bAhara pheMka dI jAtI hai / kisI ke aMgopAMga kATa kara deza nikAlA de diyA jAtA hai| kaI coroM ko AjIvana kaida meM rakhakara yAtanA dI jAtI hai aura aMta meM ve vahIM mara jAte haiM / itanI durdazA yahA~ manuSya loka meM cora bhogate haiM / (7) yadi ve cora pahale hI aisI yAtanAoM kI kalpanA kara lete aura cauryakarma na karate to duHkhI nahIM honA par3atA / vahA~ unheM koI bhI zaraNa nahIM detA hai / itane se bhI kyA haA abhI to unako narakAdi durgatiyoM kI vedanA bhoganA aura avazeSa rahatA hai| vahA~ se vaha burI mauta marakara kliSTa Arta pariNAmoM se naraka gati meM utpanna hotA hai / prathama adhyayana meM kahI gaI bIbhatsa vedanAoM ko vahA~ naraka meM bhogatA hai| (8) phira kramazaH bhavobhava naraka tiryaMca gati meM duHkha bhogatA hI rahatA hai / avazeSa karma vAlA vaha kabhI manuSya bhI banatA hai to vahA~ sukha bhoga sAmagrI evaM dhana Adi use lAkha prayatna karane para bhI nahIM milatA hai / kar3A zrama udyama karane para bhI sadA asaphalatA hI hAtha lagatI hai / na unheM sukha nasIba meM hotA, na zAMti / kevala duHkha aura dInatA meM hI jIvana vyatIta karatA hai| (9) isa prakAra adattAdAna ke pApa se bhArI karmA bane ve becAre vipula duHkhoM kI Aga meM jhulasate rahate haiM / aise adatta pApa aura usake vipAka pariNAma ko jAnakara vivekI puruSoM ko sukhI hone ke liye paradhana dhUla barAbara samajha kara neka nIti se prApta svayaM kI saMpatti meM hI saMtuSTa aura sukhI rahanA cAhiye / mauta svIkAra karanA par3a jAya to bhI caurya karma ko svIkAra nahIM karanA cAhiye / nibaMdha-45 asatya tyAga (kathA) basaMtapura nAma kA nagara thA / vahA~ arimardana rAjA rAjya karatA yaa| matisAgara usakA pradhAna thaa| usa nagara me dhanadatta seTha rahatA thaa| 161 Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA apane guNoM se usane nagara bhara meM bahuta khyAti prApta kI thii| usake maNisAgara nAmaka putra thA, vaha bhI sabhI lakSaNoM evaM guNoM se susaMpanna thA / ikalautA putra hone se use AjAdI milI huI thii| dostoM ke sAtha ghUmatA phiratA thaa| usake sAthI loga bure saMskAroM ke the| khoTI saMgata se vaha bhI AvArA sA ghUmane lgaa| usa saMgati meM usane corI karane kA vyasana grahaNa kara liyA, anya durguNoM se vaha bacA rhaa| corI ke avaguNa meM atyaMta siddhahasta ho gayA aura use yaha Adata sI bana gii| pitA ko isa bAta kI jAnakArI ho gaI ki maNisAgara coriyA~ karake ghara meM sAmAna dhana saMpati bhara rahA hai| usane use apane pAsa bulAyA evaM bar3e pyAra se use apane hRdaya ke udgAra kahane lgaa| beTe ! Ajakala tuma kyA kara rahe ho, kisa kamAI se ghara bhara rahe ho? bolo apane ghara meM kyA kamI hai ? dhanadatta ke samajhAne para putra ne uttara diyA-pitAjI! maiM.ApakA putra nahIM kapUta huuN| nAlAyaka huuN| maiMne hamezA corI karanA aura logoM kA khajAnA khAlI karanA apanA pramukha kArya banA liyA hai / yaha maiM dhana, lobha se nahIM karatA hU~ parantu merI Adata bana gaI hai, aba maiM isakA tyAga nahIM kara sktaa| isake atirikta aura Apa jo kaho vaha saba svIkAra kara sakatA huuN| pitA ne punaH jora dekara samajhAne kA evaM corI chur3avAne kA prayatna kiyA kiMtu saphalatA nahIM milii| seTha ne vicAra kiyA isa roga kA mUla kAraNa hai kusaMgata / ataH susaMgata hI isakA upAya hai| yaha socakara pitA ne kahA ki hitakara vacana nahIM mAnatA yaha ThIka nahIM hai, phira bhI dUsarI bAta to merI mAna le / maNisAgara ne kahAcorI ke atirikta Apa jo AjJA deM vaha saba mujhe svIkAra hai / kisI bhI prakAra kI AnAkAnI nahIM kruuNgaa| - seTha ne usakI dRDha pratijJA jAnakara kaha diyA ki mere mitra zrI maNisAgara, rAjA ke pradhAna maMtrI hai| roja unake pAsa jAo aura kucha samaya unakI sevA saMgati kro| isameM kiMcita bhI bhUla nahIM karoge, yaha pakkA niyama levo, basa yaha merA aMtima kahanA mAna lo / maNi sAgara ne pitA kI AjJA zirodhArya kI / aba vaha roja susaMgata meM / 16 Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA rahane lagA / kucha samaya bAda dhanadatta cala basA / maNisAgara bar3A AnaMda se rahane lgaa| coriyA~ karane kA krama usane jArI rakhA / vaha corI karane meM itanA siddhahasta bana gayA ki koI bhI usakA patA nahI lagA sakatA, na use pakar3a sakatA / pratidina nagara meM coriyA hone se logoM ne mila kara pradhAna ke pAsa nivedana kiyA / pradhAna ne citana kiyA ki nagara meM phijUla binA maryAdA kA kharcA karane vAlA kauna hai ? socate hue use maNisAgara kA dhyAna AyA ki isake kamAI kama hai aura ulajalUla (Ula-phela vesuddha) kharca hai / ata: yahI coroM kA saradAra hai| ___ maMtrIzvara ne prema se maNisAgara ko apane pAsa biThAkara kahA ki mere mana meM bar3A Azcarya hai ki kyoM tuma logoM kA dhana haraNa karate ho? kyoM yaha adharma kArya karate ho? tumhAre pAsa bahuta daulata par3I hai, phira yaha vyasana kyoM? ... maNisAgara ko bar3A Azcarya huA dimAga cakkara khAne lagA ki maMtrIzvara ko yaha mAluma kaise par3a gayA? aba kyA karanA? jhUTha bolU~ to bhI ye buddhi nidhAna hai, anubhavI hai, ataH jhUTha calegA bhI nahIM / yaha soca apanI corI karane kI Adata ko svIkAra kara liyA ki ApakA kathana saccA hai parantu yaha durvyazanI ApakA baccA hai| maiM corI kA pUrA AdI hU~ ata: Apa mujhe isake lie kabhI nA khnaa| maMtrI hairAna sA ho gayA ki yaha apane durguNa para bhI aTala hai, kintu spaSTavAdI bhI hai / ata: matrI ne use kaha diyA jaao| avasara pAkara tumhArA ucita upAya kiyA jAegA / maNisAgara ke jAne ke bAda maMtrI ko khabara milI ki nagarI meM dharmaghoSa AcArya padhAre haiM, maMtrI bahuta hI prasanna huA usane maNisAgara ko sUcanA karavA dI ki kala subaha hama sAtha meM gurUdarzana ke lie jAe~ge / usane binA kisI AnakAnI ke maMtrI kA kathana svIkAra kiyA / prAta:kAla hote hI donoM gurU darzana kara unake samIpa meM yathAsthAna baiTha gaye / anya bhI nagara ke logoM se sabhAsthala bhara gyaa| . munirAja ne janatA kI bhAvanA dekhakara vyAkhyAna prAraMbha kiyaa| dharma kI durlabhatA, tyAga vrata kA mahatva batAte hue pA~ca AzravoM kA | 163 Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA viSaya liyA aura kramazaH corI para upadeza dene lge| cora apanI caturAI se para dravya haraNa kara AnaMda pAte haiM kintu jaba kabhI raMge hAtha pakar3A jAve to phira usakI bar3I durdazA hotI hai / vaha sukha se nIMda nahIM le sakatA / lukanA chipanA karatA rahatA hai / apayaza kamAtA hai, logoM ko duHkha detA hai, saba kI hAya, durAzISa lekara maratA hai evaM vaira baMdha kara ke durgati meM nAnAvidha duHkha pAtA hai / . yaha sunate sunate maNisAgara kA ceharA phaka sA raha gayA / idhara maMtrIzvara ne bhI IzArA kiyA ki gurUdeva kA pharamAna svIkAra kara lenA aba aisA avasara mata cUkanA / hAtha jor3akara corI ke paccakkhANa kara lo / usane spaSTa jabAba de diyA ki eka bAra kaho cAhe lAkha bAra, maiM ise nahIM chor3a sakatA / aura kaho jo saba kucha mAna sakatA, cAhe prANa bhI de duuN| maMtrIzvara ne use vacanabaddha karake gurUdeva se jhUTha bolane kA tyAga karavA diyA |mnnisaagr ne bhI dRDha niyama le liyaa| corI kA usakA dhaMdhA barAbara calatA rhaa| janatA ne dekhA maMtrIzvara ne sunakara kucha bhI upAya nahIM kiyA hai, aba to zikAyata rAjA ke pAsa karanI cAhie / ikTThe hokara nagara ke pramukha jana rAjA ke pAsa gye| apanI vyathA sunAI / rAjA ne AzvAsana diyA ki samajhalo Aja se cora gayA / niDara hokara rho| . rAtri meM rAjA veSa parivartana kara paharedArI ke lie calA / cora bhI do naukara ko sAtha lekara Aja rAjakoza meM corI karane claa| saMyogavaza mArga meM rAjA unheM mila gyaa| pUchA- itanI rAta meM kahA~ jA rahe ho ? kauna ho tuma ? maNisAgara ko jhUTha bolanA thA nahIM, usane uttara diyA ki hama tInoM cora haiM / ApakoM kahanA hai so kaha do aura karanA ho so karalo / rAjA ne phira pUcha liyA ki kahA~ corI karoge yaha bhI batA do / cora ne niDaratA se satya kaha diyA ki Aja rAjA ke bhaNDAra meM corI kareMge / rAjA mana hI mana bolatA hai ki vahA~ koI tumhArA nAnI kA ghara hai jo zIghra ghusa jaaoge| rAjA ne samajha liyA koI pAgala dimAga ke haiM / unheM majAka se kaha diyA- jAo yaha par3A khAsa rastA, samaya mata gavA~o, tumheM koI [164] Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA rokane vAlA nahIM, ratnoM se bhaMDAra bhare haiM / Aja amUlya avasara hai ber3A pAra karalo / aisI maMgala vANI rAjA kI sunakara, use sukana mAna kara, cora khuza-khuza ho gaye / rAja bhaNDAra ke pAsa pahu~ce / paharedAroM ko nIMda A rahI thii| koI unheM rokane vAlA nahIM milaa| maMtrita jala DAla kara tAle tor3a aMdara praveza kiyA, ghUma-ghUma kara sArA dhana dekhaa| tIna bar3I peTiyA~ jevarAta kI bharI dekhI do peTiyA~ lekara donoM naukaroM ke zira para rakhavA dI / bAkI sArA dhana aura khule daravAje choDakara nikala gaye / mArga meM punaH gasta lagAte hue vahI rAjA mile, pUchatAcha kI, rAjA ne dekha liyA ki itane jaldI rAjabhaMDAra se yA anya kahIM se bhI corI karake nahIM A sakate / saccA uttara dene para rAjA samajha gayA ki ye ve hI tInoM khopar3I hai / ina dimAMga phailoM se bAteM karake vyartha hI samaya gaMvA~nA hai / aisA mana meM soca kara rAjA ne kaha diyAjAo bhAiyoM ! khUba mAla ur3Avo corI kA aura mauja karo / cora ne satya bolane kA phala dekha liyaa| rAjA rAta bhara ghUmatA rahA, kahIM bhI cora nahIM milA / subaha hote hI khabara milI ki rAjabhaMDara ke tAle TUTa gaye haiM / paharedAroM evaM khajAMciyoM ne apanI sArI vArtA rAjA ko sunA dii| do peTI kI jagaha tIna peTI kI corI hone kI bAta jAhira kara dI / rAjA mana hI mana pachatAne lagA ki satya bola kara cora mujhe bhI Thaga gayA / samaya para maMtrIzvara Ae / rAjA ko ciMtAtura dekha kara kAraNa pUchA / rAjA ne apanI rAta kI sArI ghaTanA sunA dI aura kahA ki aba koI aisI akla lagAvo ki jisase cora sanmukha AjAya / ... . .. maMtrI ne upAya soca kara kahA ki nagara ke sabhI logoM ko upavana meM bulaao| phira eka daravAje se sabhI nikale aura unheM pUchA jAya ki kyA vyApAra karate ho / nagara meM ghoSaNA karavAdI gaI sabhI loga A gaye / maNisAgara bhI sajadhaja kara A gayA / eka e ka karate hue maNisAgara kA naMbara lgaa| - rAjA use dekha kara bar3A prema dhara pUchane lagA ki zreSThi putra! Ajakala kyA vyApAra karate ho / javAharAta kA vyApAra karate ho [165 Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA . . yA ADhata kA, bhADA athavA byAja se kamAI karate ho / maNisAgara apanI pratijJA para dRDha thA vaha bolA- Apane jitane kArya kahe haiM uname kA eka bhI kArya meM nahIM karatA huuN| corI kArya hI merA bhaDAra bharatA hai dUsare vyApArI saba mere lie hI dhaMdhA karate haiM mujhe vyApAra karane kI koI jarUrata nahIM hai| rAjA ne pUchA mahIne meM kitanI bAra corI karate ho? usane spaSTa uttara diyA ki 30 bAra arthAt sadA hI corI karanA merA pramukha kArya hai / usakI spaSTavAditA para rAjA hairAna thA / usane pUchA acchA batAo kala rAtri meM kahAM corI kI, kauna milA aura kyA corI kI ? uttara meM sArI satya hakIkata batA dI / rAjA ne pUchA yaha corI karake satya bolanA kaise sIkhA ? kaha diyA gurUkRpA ho gaI, asatya bolane kA tyAga karA diyA, taba se satya bolatA hU~, prANa bhale hI kyoM na nikala jAya / rAjA ne use choDa diyA ki kala bulAU~gA / puNya aura pApa donoM ko jitanA adhika chipAyA jAtA hai vaha kaI gunA bar3hakara sAmane AtA hai / rAjA ne khajAMciyoM ko bulAyA aura pUchA- batAo kitanI peTiyA~ corI meM gaI ? dabI jabAna se sabhI bole tIna / rAjA ne talavAra nikAlakara kahA saca bolo nahIM to abhI detA hU~ tumako janma navIna / bhaya ke mAre satya bAta kaha dii| rAjA ne sabhI khajAciyoM ko atyaMta apamAnita karake deza nikAlA de diyaa| dUsare dina maNisAgara ko bulAyA / sanmAna sahita rAjA ne apane pAsa siMhAsana para biThAyA aura kahA ki aba yaha corI karanA bhI tyAga kara do| maNisAgara kA vahI uttara thA jo apane pitA aura maMtrI ko diyA thaa| taba rAjA ne use pradhAna maMtrI kA pada diyA, jise vacana baddha hone ke kAraNa use svIkAra karanA hI pdd'aa| kucha dina bItane ke bAda eka samaya rAjA pUcha letA hai- kaho maMtrIzvara ! aba corI kA dhaMdhA kaisA cala rahA hai ? usane kahA aba kyA khAka corI karUM, phurasata eka kSaNa kI bhI nahIM miltii| rAja sipAhI sadA sAtha lage rahate haiM / mujhe akele kabhI bhI kahIM bhI nahI phirane dete haiM / | 166 Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA kAlAMtara se ve hI dharmaghoSa AcArya vahA~ padhAre, upadeza sunakara maNisAgara ne 12 vrata svIkAra kie / zrAvaka dharma kI zuddha ArAdhanA kI aura devagati ko pApta kiyA / __ isa prakAra susaMgata pAkara aura satya para aTala raha kara maNi sAgara ne apane jIvana ke avaguNa ko bhI guNa meM parivartita kara diyA evaM sukha kA bhAgIdAra banA / hameM bhI unake jIvana se dRDha satyapratijJa banakara Atma kalyANa kI sAdhanA karanI cAhie / asatya kA sarvathA tyAga kara denA cAhie / sAMca barAbara tapa nahIM, jhUTha barAbara pApa / jA~ke hRdaya sA~ca hai, tA~ke hRdaya Apa // nibaMdha-46 nindA : praznottara pra.1 nindA kise kahate haiM ? uttara- 1- anya meM rahe doSoM kA prakaTIkaraNa karanA niMdA hai / 2- jo cIja jaisI nahIM hai, vaisI batAnA yA jo cIja jaisI hai, vaisI nahIM batAnA niMdA hai| 3- doSa kI satyatA para vicAra kiye binA hI kisI kA doSa prakaTa karanA nidA hai| 4- dUsaroM ke guNoM ko r3hakanA aura unake doSoM ko ughAr3anA para niMdA hai| pra.2 nindA karane se kyA-kyA hAniyA~ hotI hai ? uttara- 1- pApa karma kA baMdha hotA hai / 2- guNavAna vyakti bhI nirguNI bana jAtA hai / 3- mitra bhI zatru bana jAtA haiM / 4- ahaMkAra-abhimAna, IrSyA Adi doSa puSTa banate haiM / 5- nindA se aThAraha pApoM kI puSTi hotI hai / 6- para nindA ke kAraNa akAraNa jhagar3e khar3e hote haiM / 7- niMdA karanA paMdrahaveM pApa kA sevana karanA hai / [167 Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA .. pra.3 nindA ko madhura viSa (mIThA jahara) kyoM kahA gayA hai ? uttara- madhura viSa use kahate haiM jo dhIre-dhIre hamAre svAsthya ko girAtA hai, hameM usakA yakAyaka ahasAsa bhI nahIM hotA / usI prakAra nidA bhI hamAre AtmA ke guNoM kA dhIre-dhIre ghAta karatI hai| pra.4 niMdaka vyakti kI dRSTi kaisI hotI hai ? uttara- niMdaka vyakti ko dUsaroM ke avaguNa hI najara Ate haiM / paradoSa darzana meM vaha vyakti itanA adhika vyasta rahatA hai ki use svadoSadarzana ke lie samaya hI nahIM miltaa| . pra.5 piTThimasaM na khAejjA / dazavaikAlika sUtra,a. 8, gAthA-47 isakA artha batAiye / uttara- pITha kA mAMsa mata khAo arthAt para niMdA mata karoM yA kisI kI pITha pIche niMdA mata karo / pra.6 appaNo thavaNA, paresu niNdaa.| -prazna vyAkaraNa sUtra, uparyukta zAstra ke zabdoM kA artha kiijie| uttara apanI prazaMsA aura dUsaroM kI niMdA karanA bhI asatya ke samakakSa hai, bhale hI vaha satya ho / pra.7 niMdA karane kA pramukha kAraNa kyA hotA hai ? uttara- 1. svArtha 2. IrSyA 3. kur3hanA 4., dUsaroM kI prazaMsA yA bar3hatI sahana na karanA 5.ahaMkAra karanA / 6. badale kI bhAvanA 7. tiraskAra ke bhAva / pra.8 santoM kI niMdA na kIjiye, kabhI koI nara bhUla / jugA~ jugA~ nara duHkha sahe, rahe naraka meM jhUla // uparyukta dohe meM kavi ne kyA kahA hai ? uttara- kavi kahatA hai ki jo santa mahAtmA hai, tyAgI-dhyAnI, mahApuruSa hai, unakI bhUla kara bhI niMdA mata kro| yadi aisA karoge to janmajanmAntara taka duHkha sahane par3eMge aura nArakIya kaSTa jhelane pddeNge| pra.9 Atma-niMdA kaba sambhava hai ? / uttara hRdaya meM jaba saralatA hogI, viveka dRSTi z2Agata hogI, taba manuSya apane doSoM ko dekha skegaa| apane doSa dekhane para jaba unake 168 Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA prati pazcAttApa kA bhAva jAgata hogA tabhI Atma-niMdA kI jaayegii| pra.10 Atma niMdA se kyA lAbha hote haiM / uttara- Atma-niMdA eka prakAra kA darpaNa hai / isameM apane jIvana kI khAmiyA~, durbalatAe~ aura burAiyA~ manuSya ke sAmane khulakara A jAtI hai aura vaha saMkalpa karake unheM dUra haTAne kA prayatna kara sakatA hai, jIvana ko sabala aura pavitra banAne kA prayatna kara sakatA hai| pra.11 maiM jisakI prazaMsA nahIM kara sakatA, usakI niMdA karane meM bhI mujhe lAja lagatI hai / uparyukta uttama vicAra kisane prakaTa kiye ? uttara- zrI ravIndranAtha ThAkuraM (Tegaura) ne / pra.12 dharma ke ATha aMgoM meM Atma-niMdA ko kauna sA aMga batAyA gayA hai ? uttara- dharma ke ATha aMga isa prakAra kAvya meM kiye gaye hai karuNA, vacchalatA, sujanatA, Atma-niMdA pATha / samatA, bhakti, virAgatA, dharma rAga guNa ATha // isameM AtmaniMdA ko cauthA aMga batAyA gayA hai / pra.13 avarNavAdI na kvApi, rAjAdiSu vizeSataH / artha- sadagahastha ko kisI kI bhI niMdA nahIM karanA cAhie aura khAsakara-rAjA, maMtrI Adi adhikarI evaM dharmagurUoM Adi kI to kabhI bhI niMdA nahIM karanI caahie| prazna-uparyukta vicAra kauna se mahAna AcAryane vyakta kiye ? uttara- AcArya hemacandra ne / / pra.14 niMdaka ekahu mati milai, pApI milo hajAra / ika niMdaka ke sIsa para, koTi pApa ko bhAra // . uparyukta dohe ke raciyatA kauna haiM ? uttara- santa kabIra / pra.15 hove dharma pracAra.........pyAre bhArata meM (Tera) . IrSyA kare nA koI bhAI, dila meM sabake ho naramAI / sarala bane nara-nAra...........pyAre bhArata meM (1) / 169] - ika / Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA . . tajakara niMdA jhUTha lar3AI, gale mileM saba bhAI bhAI / bahe prema kI dhAra..............pyAre bhArata meM (2) mukha se koI na deve gAlI, bolI bole ijjata vAlI / mIThI aura rasadAra................pyAre bhArata meM (3) uparyukta gItikA ke racayitA kauna hai ? . uttara- zrI candana munijI ma. sA. "paMjAbI" pra.16 nIca gotra karmabaMdha ke kAraNoM meM pramukha kAraNa kyA hai ? uttara para niMdA evaM sva-prazaMsA / . pra.17 nindA se bacane ke kyA upAya hai ? uttara- (1) vANI para saMyama / (2) niMdakoM kI saMgati kA tyAga / (3) guNagrAhI bananA / (4) jIvana ko satata satya pravattimaya banAnA / (5) apane svayaM ke doSa dekhate rahanA / / pra.18 niMdA sunakara jo vyakti apanA dhairya kho baiThatA hai, zAstroM kI bhASA meM use kyA kahA gayA hai ? uttara- ajJAnI (baal)| pra.19 parApavAde mUko bhava ina zabdoM kA artha kyA hai ? uttara- para niMdA karane ke liye mUka bana jaao| pra.20 jo vyakti anya kI niMdA Apase kara rahA hai, vaha kala ApakI niMdA kisI aura se kregaa| uttara- vAstava meM niMdA karane vAlA apanI Adata ke kAraNa hI e sA karatA hai / binA niMdA kie use khAnA hajama nahIM hotA / isaliye vaha sadaiva dasaroM ke avaguNa hI dekhatA hai / sabhI vyaktiyoM meM kucha na kucha to doSa hotA hI hai, ata: maukA Ane para vaha usako bar3hA car3hA kara ujAgara karatA hai / ata: kisI kI niMdA sunane meM bhI rasa nahIM lenA cAhiye / pra.21 apanI niMdA ko sahana karane kI kSamatA kisa taraha baDhAnA cAhiye ? uttara- nimna do padyoM kA manana karanA cAhiye - 1- niMdA merI koya karo re, doSa bina soca na koI re / Tera // / 170 Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA bina sAbuna rujagAra lie bina, karma maila de dhoya / niMdA // nidaka sama upakAra kare kuNa, atara ghaTa meM joya / nidA // tana jatana kara mana thira rAkho, sone kATa na hoya / niMdA niMdaka matI maraje re, mhArI niMdA karelA koNa / Tera // niMdaka ner3o Avaje re, Ar3I koTa cuNAya / bina sAbuna pANI binA, mhArA karma maila kaTa jAya ||niNdk // dhobI dhove dhotiyA re, niMdaka dhove maila / bhAra hamArA le caliyo re, jima viNajAre ko baila // niMdaka // bharI sabhA meM niMdaka baiTho, cita niMdA ke mA~ya / jJAna dhyAna to kucha nahIM jANe, kubuddhi hiyA re mA~ya // niMdaka // mastaka maila utAriye re, de de hAthoM jora / niMdaka utAre jIbha se pyAre, yaha kyA acaraNa hoya // niMdaka // niMdaka to mara jAvasI re, jima pANI la~Na / campaka kI prabhU vinatI mhArI, niMdA karasI kU~Na // niMdaka // . pra.22 niMdA ke liye "iMkhiNI" zabda kA prayoga kisa sUtra meM kiyA hai ? vahA~ kyA bhAva kahA hai? uttara- sUyagaDAMga sUtra prathama zrutaskaMdha ke dUsare adhyayana ke dUsare uddezaka kI dUsarI gAthA meM hai / vaha gAthA aura usakA bhAvArtha isa prakAra hai je paribhavai paraM jaNaM, saMsAre pariyattai mahaM / / ___adu ikhiNiyA u pAviyA, iti saMkhAya muNI na majjai // artha- jo dUsaroM kA parAbhava-tiraskAra karatA hai, hIlanA niMdA karatA hai, vaha cirakAla taka mahAna saMsAra meM bhramaNa karatA hai / parAI niMdA karanA, eka pApAcaraNa ha, aisA jAnakara muni abhimAna nahIM kare arthAt svayaM kI prazaMsA aura dUsaroM kI niMdA na kare / pra.23 18 pApa kA AjIvana tyAgI sAdhu kisI kI niMdA kare to? uttara- vaha apane sAdhutva se bhraSTa hotA hai / paMdrahavA~ pApa rUpa niMdA ke sevana se vaha apanI pApa tyAga kI pratijJA ko bhaMga karatA hai| apanI galatI ko samajhatA bhI nahIM hai, ata: vaha sAdhu hote hue bhI ajJAnI bAlajIva hai / pApadoSoM kI zuddhi binA unakI ArAdhanA bhI saMbhava nahIM hai / | 17 Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA / sAra :- karma baMdha se Darate hue mumukSu AtmAoM ko sadA para niMdA vaM pApa se bacate rahatA cAhiye / kisI ke bhI tiraskAra yA avahelana meM rasa nahIM lenA cAhiye kintu sAvadhAnI satarkatA ke sAtha para niMda karane karAne se evaM sunane se bhI bacate rahanA cAhiye / aisA karane sa kitane hI vyartha ke karmabaMdha se AtmA surakSita raha sakatI hai / . avaguNa ura ghariye nahIM, jo ho vakSa babUla / guNa lIje kAlU kahe, nahIM chAyA meM sUla // .. nibaMdha-47 pApa-puNya vicAraNA kArmaNavargaNA ke pudgala, jIva ke sAtha baddha hone ke pahale sabhI samAna svabhAva vAle hote haiM, kintu jaba unakA jIva ke sAtha bandha hotA hai to unameM jIva ke yoga ke nimitta bhinna-bhinna prakAra ke svabhAva utpanna ho jAte haiM / vahI svabhAva jainAgama meM karmaprakRti ke nAma se prasiddha hai / aisI prakRttiyA~ mUla meM ATha haiM aura phira unake anekAneka avAntara bheda-prabheda haiM / vipAka kI dRSTi se karmaprakRtiyA~ do bhAgoM meM vibhakta kI gaI hai- azubha aura zubha / jJAnAvaraNIya Adi cAra ghAtikarmoM kI sabhI avAntara prakRtiyA~ azubha hai / aghAtikarmoM kI prakRtiyA~ donoM bhAgoM meM vibhakta haiM- kucha azubha aura kucha zubha / azubha prakRtiyA~ pApa prakRtiyA~ kahalAtI haiM, jinakA phala-vipAka jIva ke lie aniSTa, akAMta, apriya evaM duHkharUpa hotA hai / zubha karma-prakRtiyoM kA phala isase viparIta yAnI iSTa, kAnta, priya aura sAMsArika sukha ko utpanna karane vAlA hotA hai| donoM prakAra ke phala vipAka ko sarala, sarasa aura sugama rUpa meM samajhAne ke lie vipAkasUtra ke dRSTAMta atyanta upayukta yadyapi yaha satya hai ki pApa aura puNya donoM prakAra kI karmaprakRtiyoM kA sarvathA kSaya hone para hI jIvoM ko mukti kI prApti hotI hai, tathApi donoM prakAra kI prakRtiyoM meM kitanA aura kaisA aMtara hai, yaha tathya vipAka sUtra meM varNita kathAnakoM ke mAdhyama se samajhA jA sakatA hai / [172 Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA pApa kI prabalata ke jIvana :- du:khavipAka ke kathAnAyaka mRgAputra Adi bhI anta meM mukti prApta kareMge aura sakhavipAka meM ullikhita subAhukumAra Adi ko bhI mukti prApta hogii| donoM prakAra ke kathAnAyakoM kI carama sthiti eka sI hone vAlI hai / tathApi usase pUrva saMsAra paribhramaNa kA jo citraNa kiyA gayA hai, vaha vizeSarUpa se dhyAna dene yogya hai| pApAcArI mRgAputra Adi ko dila dahalAne vAlI, ghoratara, du:khamaya durgatiyoM meM se dIrgha-dIrghatara kAla taka gujaranA hogaa| anekAneka bAra narakoM meM, ekendriyoM meM tathA dUsarI atyanta viSama evaM trAsajanaka yoniyoM meM dussaha vedanAe~ bhugatanI hogI, taba kahIM jAkara unheM mAnava-bhava pAkara siddhi kI prApti hogii| puNya kI prabalatA meM sukhamaya jIvana:- sukhavipAka ke kathAnAyaka subAhukumAra Adi ko bhI dIrghakAla taka saMsAra meM rahanA hogA kintu unake dIrghakAla kA adhikAMza bhAga svargIya sukhoM ke upabhoga meM athavA sukhamaya mAnavabhava meM hI vyatIta hone vAlA hai / ve ghora aniSTakArI duHkhadAyI karmoM kA upArjana nahIM karate haiM ata: dU:khoM se dUra hI rahate haiN| puNyakarma ke phala se hone vAle sukharUpa vipAka aura pApAcAra ke phalasvarUpa hone vAle du:khamaya vipAka kI tulanA karake dekhane para jJAta hogA ki pApa aura puNya donoM bandhanAtmaka hone para bhI donoM ke phala meM andhakAra aura prakAza jaisA antara hai / ata: saMsAra bhramaNa kAla meM samaya vyatIta karane kI apekSA puNya upAdeya hai aura pApa heya hai| yaha satya hai ki mumukSu sAdhaka ekAMta saMvara aura nirjarA ke kAraNabhUta vItarAga bhAva meM ramaNa karanA hI upAdeya mAnatA hai phira bhI svabhAvaMta: unake sAtha puNya prakRttiyoM kA saMgraha bhI ho jAtA hai / ___ata: saMyamI jIvana meM puNya saMcaya ke lakSya kI AvazyakatA nahIM hai / vaha saMvara nirjarA ke sAtha svata: jur3A rahatA hai kintu gahastha jIvana AraMbha evaM parigraha meM va viSaya kaSAya meM saMlagna hotA hai ata: vahA~ saMvara nirjarA ke sAtha-sAtha jIvana meM puNya ke katya bhI upAdeya ho jAte haiM / yoM dekhA jAya to saMsAra meM puNya sAtha hai to usake saba kucha sAtha hai / puNya kI prabalatA hai to aneka aparAdha bhI daba jAta haiM vaha vyakti sarvatra saphalatA hI prApta karatA hai| aura yadi puNya kI [173] Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA prabalatA nahIM hai to anekoM guNa evaM prayatna bhI nisteja evaM nirarthaka sa ho jAte haiM / eka kavi ne ThIka hI kahA hai jaba laga jisake puNya kA, pahu~ce nahIM karAra / taba laga usako mApha hai, avaguNa kare hajAra // . puNya kSINa jaba hota hai, udaya hota hai pApa / dAje vana kI lAkar3I, prajale Apo Apa / mAnava bhava ko prApta kara AdhyAtma dharma kA saMyoga mila jAya taba to sone meM sugaMdha hai kintu vahA~ taka pahu~cane meM kucha bhI aMtarAya ho to jIvana meM zubha karma evaM puNya karma se vaMcita to nahIM rahanA caahie| isI Azaya se cittamuni ne saMbhUti rAjA se dharmAcaraNa kI AzA chUTa jAne para use zubha karma, Arya karmoM kI preraNA ina zabdoM meM kI thI - __ jai tasi bhoge caiDaM asatto, ajjAI kammAiM karehi rAya / sAra- mukti prApti kI sarvotkRSTa sAdhanA ke avasara ke pUrva puNya evaM zubha karma bhI upAdeya hai evaM AtmA ko apekSAkRta sukha-zAMti dene vAla hote haiM kintu Azakti kA viSa vahA~ bhI heya hI samajhanA cAhie / nibaMdha-48 karma aura punarjanma kI vicAraNA punarjanma kA artha hai : vartamAna jIvana ke pazcAt kA paraloka jIvana / paraloka jIvana kisa jIva kA kaisA hotA hai isakA mukhya AdhAra usakA pUrvakRta karma hai / jIva apane hI pramAda se bhinna-bhinna janmAntara karate haiM / punarjanma karmasaMgI jIvoM ke hotA hai / atIta karmoM kA phala hamArA vartamAna jIvana hai aura vartamAna karmoM kA phala hamArA bhAvI jIvana hai / karma aura punarjanma kA avicchedya sambandha hai / __ AyuSya-karma ke pudagala-paramANu jIva meM deva, nAraka Adi avasthAoM meM jAne kI zakti utpanna karate haiM / isI se jIva nae janma sthAna meM(amuka Ayu meM) jAkara utpanna hotA hai| . vibhinna mata-sammata :- 1-bhagavAna mahAvIra ne kahA- krodha, mAna, mAyA, aura lobha- ye punarjanma ke mUla ko poSaNa karane vAle haiM / | 174 Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA 2- gItA meM kahA gayA hai- jaise phaTe hue kapar3e ko chor3akara manuSya nayA kapar3A pahanatA hai, vaise hI purAne zarIra ko chor3akara prANI matyu pazcAt naye zarIra ko dhAraNa karatA hai / yaha Avartana pravatti se hotA hai / 3- tathAgata buddha ne apane paira meM cubhane vAle tIkSNa kAMTe ko pUrvajanma meM kiye hue prANIvadha kA vipAka kahA hai / 4- navajAta zizu ke harSa, bhaya, zoka Adi hote haiM / usakA mUla kAraNa pUrvajanma kI smati hai / janma lete hI baccA mAM kA stana-pAna karane lagatA hai, yaha pUrvajanma meM kiye hue AhAra ke abhyAsa se hI hotA hai| jaise eka yuvaka kA zarIra bAlaka zarIra kI uttaravartI avasthA hai vaise hI bAlaka kA zarIra pUrvajanma ke bAda meM hone vAlI avasthA hai / 5- navotpanna zizu meM jo sukha-duHkha kA anubhava hotA hai, vaha bhI pUrva anubhavayukta hotA hai / 6- jIvana ke prati moha aura mRtyu ke prati bhaya hotA hai, vaha bhI pUrvabaddha saMskAroM kA pariNAma hai / yadi pahale ke janma meM usakA anubhava nahIM hotA to sadyojAta prANI meM aisI vattiyA~ prApta nahIM ho sakatI thii| isa prakAra aneka yuktiyA~ dekara. bhAratIya ciMtakoM ne punarjanma siddha kiyA hai| paraloka ke mata sammata :- karma kI sattA svIkAra karane para usake phala rUpa paraloka yA punarjanma kI sattA bhI svIkAra karanI par3atI hai / jina karmoM kA phala vartamAna bhava meM prApta nahIM hotA, una karmoM ke bhoga ke lie punarjanma mAnanA Avazyaka hai / punarjanma aura pUrvabhava na mAnA jAyegA to kRtakarma kA vinAza aura akRta karma kA bhoga mAnanA pdd'egaa| aisI sthiti meM karma-vyavasthA dUSita ho jaayegii| ina doSoM ke parihAra hetu hI karmavAdiyoM ne punarjanma kI sattA svIkAra kI hai| . bhArata ke sabhI dArzanikoM ne hI nahIM apitu pAzcAtya vicArakoM ne bhI punarjanma ke sambandha meM vicAra abhivyakta kiye haiM jinakA saMkSipta sArAMza isa prakAra haividezI abhimata :- 1-yUnAna ke mahAn tatvavettA pleTo ne darzana kI vyAkhyA kI hai aura usakA kendra bindu rUpa meM punarjanma ko mAnA hai| 175 Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA .. . 2- pleTo ke jAne-mAne hue ziSya arastu punarjanma ke siddhAnta ko mAnane ke lie itane AgrahazIla the ki unhoMne apane samakAlIna dArzanikoM ko AvhAna karate hue kahA ki "hameM isa mata kA kaMdApi Adara nahIM karanA cAhie ki hama mAnava hI hai tathA apane vicAra matyuloka taka hI sImita na rakheM, apitu apane devI aMza ko jAgata kara amaratva ko prApta kareM / " 3-sthUla ke abhimatAnusAra bhAvI jIvana ke niSedha karane kA artha haisvayaM ke Izvaratva kA tathA uccatara naitika jIvana kA niSedha karanA hai / 4- phrAMsIsI dharma pracAraka mosilA tathA IsAI saMta pAla ke anusAra"deha ke sAtha hI AtmA kA nAza mAnane kA artha hotA hai ki vivekapUrNa jIvana kA anta karanA aura vikAramaya jIvana ke lie dvAra mukta karanA / " 5-phreMca vicAraka renana kA abhimata hai ki bhAvI jIvana meM vizvAsa na karanA, naitika aura AdhyAtmika patana kA kAraNa hai / . 6-maikaTegArTa kI dRSTi se AtmA meM amaratva kI sAdhaka yuktiyoM se hamAre bhAvI jIvana ke sAtha hI pUrvajanma kI siddhi hotI hai / 7-sara henarI jonsa likhate hai ki "amaratva ke niSedha kA artha hotA hai pUrNa nAstikatA / " 8-zrI priMgala peTisana ne apane amaratva-vicAra nAmaka grantha meM likhA hai ki "yaha kahanA atizayokti pUrNa na hogA ki matyu viSayaka cintana ne hI manuSya ko sacce artha meM manuSya banAyA hai|" ina avataraNoM se bhI yaha spaSTa hai ki vizva ke sabhI mUrdhanya manISiyoM ne AtmA kI amaratA aura punarjanma ke siddhAMta ko svIkAra kiyA hai| nibaMdha-49 karma kI avasthAe~ karma kI vibhinna avasthAe~ hai / mukhyarUpa se unheM gyAraha bhedoM meM vibhakta kara sakate haiM / 1-bandha, 2-sattA, 3-udvartana-utkarSa, / 176 Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA 4-apavartana-apakarSa,5-saMkramaNa,6-udaya,7-udIraNA, 8-upazamana, 9-niddhatta, 10-nikAcita aura 11-abAdhAkAla / (1) bandha- AtmA ke sAtha karma-paramANuoM kA sambandha honA, kSIranIravat ekameka ho jAnA baMdha hai / (2) sattA- baddha-karma apanA phala pradAna kara jaba taka AtmA se prathaka nahIM ho jAte taba taka ve AtmA se hI sambaddha rahate haiM / ise jaina darzAnikoM ne sattA kahA hai / (3) udvartana-utkarSa- Atma pariNAmoM meM kaSAya kI tIvra evaM maMda dhArA ke anusAra karma kI sthiti aura anubhAga-baMdha hotA hai usake pazcAt samaya samaya para hone vAle bhAva-vizeSa ke kAraNa usa sthiti evaM rasa meM jo vRddhi hotI hai vaha udvartana-utkarSa hai| (4) apavartana-apakarSa- pUrvabaddha karma kI sthiti evaM anubhAga ko udvartana se viparIta arthAt nyUna kara denA apavartana-apakarSa hai| . ina donoM abasthAoM kA sArAMza yaha hai ki saMsAra ko ghaTAneM bar3hAne kA AdhAra pUrvakRta karma kI apekSA vartamAna adhyavasAyoM para bhI vizeSa AdhArita hai| (5) saMkramaNa- eka prakAra ke karma paramANuoM kI sthiti Adi kA dUsare prakAra ke karmaparamANuoM kI sthiti Adi ke rUpa meM parivartita ho jAne kI prakriyA ko saMkramaNa kahate haiM / isa prakAra ke parivartana ke lie kucha nizcitta maryAdAe~ haiM arthAt amuka amuka meM hI Apasa meM parivartana hotA hai / vaha saMkramaNa cAra prakAra kA hai- (1) prakRtisaMkramaNa (2) sthiti-saMkramaNa (3) anubhAva-saMkramaNa (4) pradezasaMkramaNa / .... . (6) udaya- karma kA phaladAna udaya hai / yadi karma apanA phala dekara nirjIrNa ho to vaha phalodaya vipAkodaya hai aura phala diye binA hI udaya meM Akara naSTa ho jAya to vaha pradezodaya hai / (7) udIraNA- niyata samaya se pUrva karma kA udaya meM AnA udIraNA hai / jaise samaya ke pUrva hI prayatna se Ama Adi phala pakAye jAte haiM vaise hI sAdhanA ke dvArA baddha karma ko niyata samaya se pUrva bhoga kara kSaya kiyA jA sakatA hai| sAmAnyata: yaha niyama hai ki jisa karma kA 177 Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA .... udaya hotA hai usI ke sajAtIya karma kI udIraNA hotI hai| . . (8) upazamana- karmoM ke vidyamAna rahate hue bhI udaya meM Ane ke lie unheM akSama banA denA upazama hai arthAt karma kI vaha avasthA jisameM udaya athavA udIraNA saMbhava nahIM ho kintu udvartana, apavartana aura saMkramaNa kI saMbhAvanA ho, vaha upazamana hai jaise aMgAre ko rAkha se isa prakAra AcchAdita kara denA jisase vaha apanA kArya na kara ske| kintu jaise AvaraNa ke haTate hI aMgAre jalane lagate haiM vaise hI upazama bhAva ke dUra hote hI upazAnta karma udaya meM Akara apanA phala denA prAraMbha kara dete haiM / (9) nidhatti- jisameM udvartana apavartana honA saMbhava ho kiMtu udIraNA yA sakramaNa nahI ho sakatA ho vaha nidhatta hai / (10) nikAcita- jisameM udvartana, apavartana, saMkramaNa evaM udIraNA ina cAroM avasthAoM kA abhAva ho vaha nikAcita hai arthAt AtmA ne jisa rUpa meM karma bAMdhA hai, prAya: usI rUpa meM bhoganA par3atA hai| bhoge binA usakI nirjarA yA parivartana nahIM hotA hai| (11) abAdhAkAla- karma baMdhane ke pazcAt amuka samaya taka phala na dene kI avasthA kA nAma abAdhAkAla hai / isa kAla meM pradezodaya bhI nahIM hotA hai / abAdhAkAla ko jAnane kA prakAra yaha hai ki jisa karma kI utkRSTa sthiti jitane sAgaropama kI hai, utane hI sau varSa kA usakA abAdhAkAla hotA hai / jaise-jJAnAvaraNIya kI sthiti utkRSTa tIsa koTAkoTi sAgaropama kI hai to usakA utkaSTa abAdhAkAla tIsa sau(tIna hajAra) varSa kA hai| bhagavatI sUtra meM aSTa karma prakRtiyoM kA bhI abAdhAkAla spaSTa kiyA gayA hai| vizeSa jijJAsuoM ko ukta Agama dekhane caahie| abAdhAkAla meM niSeka racanA :- sAta karmoM ke abAdhAkAla jitane sthiti baMdha ke sAtha pradeza baMdha nahIM hotA hai / AyuSya karma meM abAdhAkAla ke sthiti baMdha ke sAtha pradeza baMdha arthAt karma pudgaloM kA bhI baMdha hotA hai| __ ata: sAta karmoM ke abAdhAkAla kI niSeka racanA meM aura AyuSya karma ke abAdhAkAla kI niSeka racanA meM kucha aMtara hotA hai / 178 Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __ Agama nibaMdhamAlA isa kAraNa sAta karmoM ke abAdhAkAla meM pradezodaya nahIM hotA hai kiMtu AyuSya karma ke abAdhAkAla meM pradezodaya hotA hai / ata: pradezodaya do AyuSya kA eka sAtha ho sakatA hai vipAkodaya eka AyuSya kA hI hotA hai / jIva apanA jitanA AyuSya zeSa rahane para agale bhava kA AyuSya bAMdhatA hai utane samaya kA hI Ayukarma kA abAdhAkAla hotA hai / yaha AyuSya karma kA abAdhAkAla utkRSTa 1/3 umra jitanA ho sakatA hai / nibaMdha-50 tIrthaMkaroM ke cautIsa atizaya sAmAnya mAnavoM kI apekSA kisI ke guNoM kI aura saMpadA kI apanI alaga hI viziSTatA ho use atizaya kahA jAtA hai| tIrthaMkara samasta mAnavoM meM alaukika advitIya puruSa hote haiM / jinake puNya prabhAva se AkarSita hokara devoM ke 64 indra unakA janma mahotsava manAne ke liye binA bulAye Ate haiM aura prasUti karma evaM sevA-sanmAna ke liye 56 dizAkumArI deviyA~ AtI hai| aise mahApuruSoM ke viziSTa guNa-prabhAva rUpa atizaya hoM to yaha svAbhAvika hI hai, usameM koI atizayokti nahIM hotI hai| samavAyAMga sUtra meM tIrthaMkaroM ke 34 atizaya sAmAnya evaM 35 vacanAtizaya vizeSa kahe gaye haiM ve isa prakAra haicotIsa atizaya :(1) keza, mUMcha, roma, nakha kA maryAdita hI baDhanA phira nahIM baDhanA / (2) roma rahita zarIra evaM nirupalepa nirmala deha / (3) rakta, mAMsa kA sapheda honA / (4) zvAsocchavAsa sugaMdhI / ye cAra janma se hote haiM / (5) AhAra-nihAra adRzya, pracchanna / (6) cakra (7) chatra (8) camara (9) siMhAsana (10) indradhvaja (11) azoka vRkSa (12) bhAmaMDala (13) vihAra meM samabhUmi / (14) kAMToM kA adhomukha honaa| (15) Rtu prakRti kA zarIra ke anukUla honA / (16) devoM dvArA eka yojana bhUmi pramArjana / (17) jalasiMcana / (18) pusspopcaar| (19) amanojJa zabdAdi kA aphaar| (20) manojJa kA prAdurbhAva / (21) yojana gAmI svara / (22) eka bhASA | 179 Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA (ardhamAgadhI) meM dharmopadeza / (23) jIvoM kI apanI-apanI bhASA meM pariNamana / (24) deva, manuSya, jAnavara sabhI vaira bhUla kara sAtha meM baiThakara dharmazravaNa / (25) anyatIrthikoM dvArA vaMdana / (26)unakA niruttara honA / (27) 25 yojana taka upadrava zAMti / (28) marI-mArI Adi bimArI nahIM hotii| (29) svacakra kA bhaya nahIM rhe| (30) paracakra kA bhaya nahIM rhe| (31) ativRSTi nahIM hotii| (32) anAvRSTi nahIM hotii| (33) durbhikSa-duSkAla nahIM hotaa| (34) pUrvotpanna vyAdhi upadrava kI zAMti / peMtIsa vacanAtizaya :- (1) vyAkaraNa niyama yukta / (2) uccsvr| (3) grAmINatA gAmaThIpana rahita / (4) gaMbhIra ghoSa / (5) pratidhvanita vacana / (6.) caturAI yukta / (7) rAga-rAgiNI yA laya-pravAha yukt| (8) mahAna arthavAle vacana / (9) pUrvApara avirodhI / (10) ziSTa vacana / . (11) asaMdigdha / (12) dUSaNa nivAraka / (13) hRdayagrAhI / (14) avasarocita / (15) vivakSita tatva ke anuruup| (16) nirarthaka vistAra rahita / (17) paraspara upekSita vAkya / (18) zAlInatA sUcaka / (19) miSTa vacana / (20) marma rahita / (21) artha-dharma ke anukUla / (22) udAratA yukta / (23) paraniMdA svaprazaMsA rahita / (24) prazaMsanIya vacana / (25) vyAkaraNa doSoM se rahita / (26) kotuhala yukta AkarSaNa vaale| (27) adbhuta vacana / (28) dhArApravAhI vacana / (29) mana ke vikSepa, roSa, bhaya Adi se rahita / (30) aneka prakAra ke kathana karane vAle / (31) vizeSa vacana (32) sAkAra (33) sAhasapUrNa (34) kheda rahita . (35) vivakSita artha kI siddhi karane vaale| puruSoM kI 72 kalAe~ : prAcIna kAla meM rAjakumAra Adi viziSTa puNyazAlI bAlaka gurukula meM rahakara jina viSayoM meM pAraMgata banate the, unheM AgamoM meM 72 kalA ke rUpa meM sUcita kiyA gayA hai| ina kalAoM kA varNana AgamoM meM aneka jagaha puNyazAlI puruSoM ke sAMsArika guNa Rddhi yogyatA ke rUpa meM kiyA jAtA hai arthAt ye laukika adhyayana rUpa hai / laukika adhyayana kI pUrNatA meM sAmAjikatA, naitikatA, dharmapriyatA, zUravIratA Adi guNoM kA svata: samAveza ho jAtA hai / jisase ina 72 kalAoM / 180 Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA meM pravINa banA vyakti kisI bhI kSetra meM kartavya karatA huA saphalatA prApta kara sakatA hai| 1. lekhana kalA 2. gaNita 3. citra kalA 4. nRtya 5. gIta 6. vAdya 7. svara-rAga 8. mRdaMga jJAna 9. samatAla bajAnA 10. dyUta kalA 11. kiMvadaMtie~ jAnanA 12. zIghra kavitva 13. zataraMja 14. jalazodhana 15. annasaMskAra 16. jala saMskAra 17-18. gRha nirmANa 19. AryA chaMda banAnA 20. pahelI jJAna 21. mAgadhikA chaMda 22. gAthA 23. zloka 24. sugaMdhita karane kI kalA 25. moma prayoga kalA 26. alaMkAra banAne pahanane kI kalA 27. taruNI prasAdhana kalA 28. strI lakSaNa 29-41. puruSa, ghoDA, hAthI, baila, kurkuTa, meDhA ke lakSaNa tathA cakra, chatra, daMDa, talavAra, maNi, kAkaNi, carma(ratnoM) ke lakSaNa 42-45. caMdra,sUrya,rAhu graha kA vijJAna 46.saubhAgya 47. durbhAgya jAnane kA jJAna 48. rohiNI prajJapti Adi vidyA 49. maMtra vijJAna 50. gupta vastuoM ko jAnane kI kalA 51. pratyakSa vastuoM ko jAnane kI kalA 52. jyotiSa cakragati 53..cikitsA vijJAna 54. vyUha racane kI kalA55. prativyUha 56. sainya mApa57. nagara mApa58. makAna mApa59-61. senA, nagara, makAna ko banAne kI kalA'62. divyAstra jJAna 63. khaDga zAstra 64. azva zikSA 65. hasti zikSA 66. dhanurveda 67. cAMdI, sonA, maNi, dhAtu kI siddhi kI kalA 68. bAhu, daMDa, muSTi, asthi Adi yuddha kalA 69. krIDA, pAsA, nAlikA khela 70. patracheda kalA 71. dhAtuko sajIva-nirjIva karane kI kalA aura punaH maulika rUpa meM lAnA 72. zakuna shaastr| nibaMdha-51 . .. rANiyoM kI saMkhyA evaM strI kI 64 kalAe~ rANiyA~ :- ardhabharata kSetra meM 16 hajAra deza hote hai aura saMpUrNa bharata kSetra meM 32 hajAra deza hote haiM / vAsudeva ke varNana meM yahA~ para spaSTa 16 hajAra rANiyA~ kahI hai| aMtagar3a sUtra meM bhI 16000 rANiyA~ mUlapATha meM kahI hai| cakravartI ke 32000 deza kI apekSA 32000 rANiyA hotI hai kiMtu unake varNana meM yahA~ aura anyatra 64 hajAra rANiyA~ kahI gaI [181 16 kahA hai| cakravartI meM yahA~ aura anya Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA .. hai / usameM 32 hajAra Rta-kalyANikA aura 32 hajAra janapada kalyANikA rANiyA~ kahI jAtI hai| jisase kula 64 hajAra kI saMkhyA sarvatra eka samAna milatI hai| anya vizeSa spaSTIkaraNa kahIM dekhane meM nahIM AyA hai| ye RddhisaMpanna puruSa cakravartI Adi vaikriya labdhisaMpanna hote haiM aura mahA puNyazAlI hote haiM / usa puNya udaya ke kAraNa aura bhogAvalI karma udaya ke kAraNa labdhisaMpanna ina puruSoM ke itanI rANiyoM kA honA koI asaMgata jaisA nahIM hotA hai / cauthe Are meM anya bhI aneka puNyazAlI manuSya vaikriya labdhi yukta ho sakate haiM / usI kAraNa 32,50,500 Adi kanyAoM ke sAtha pANigrahaNa hone kA prasaMga-varNana yogya banatA hai / kathA varNanoM meM kRSNa vAsudeva ke pitA vasudevajI ke strIvallabha hone kA niyANA aura akhUTa puNya saMcaya hone se cakravatI se bhI adhika rANiyA~(72000)hone kA kahA jAtA hai / jJAtAsUtra meM . kRSNa vAsadeva ke rukmaNI pramukha 32000 rANiyA spaSTa kahI gaI hai jo cakravartI kI rANiyoM se AdhI saMkhyA rUpa samajhI jA sakatI hai / kalAe~ :- AgamoM meM puruSa kI 72 kalAe~ aura strI kI 64 kalAoM kA kathana aneka jagaha AtA hai / puruSa kI 72 kalAe~ samavAyAMga sUtra ke 72veM samavAya meM praznottara meM dI gaI hai, strI kI 64kalAe~ isa prakAra hai-(1) nRtyakalA (2) aucityakalA (3) citrakalA (4) vAdiMtra (5) maMtra (6) taMtra (7) jJAna (8) vijJAna (9) daMDa (10) jalastaMbhana (11) gItagAna (12) tAlamAna (13) meghavRSTi (14) phalavRSTi (15) ArAmaropaNa (16) AkAragopana (17) dharmavicAra (18) zakunavicAra (19) kriyAkalpana (20) saMskRtabhASaNa (21) prasAdanIti (22) dharmanIti (23) vANIvRddhi (24) suvarNasiddhi (25) surabhitaila (26) lIlAsaMcaraNa (27) hAthI-ghor3A parIkSaNa (28) strI-puruSa lakSaNa (29) suvarNa-ratnabheda (30) aSTAdazalipa jJAna (31) tatkAla buddhi (32) vastusiddhi (33) vaidyakakriyA (34) kAmakriyA (35) ghaTabhrama (36) sAraparizrama (37) aMjanayoga (38) cUrNayoga (39) hastalAghava (40) vacanapaTutA (41) bhojya vidhi (42) vANijyavidhi (43) mukhamaMDana (44) zAlikhaMDana (45) kathA kathana (46) puSpagrathana (47) vakrokti jalpana (48) / 18 Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA kAvyazakti (49) sphAraveza (50) sakala bhASAvizeSa (51) abhidhAnajJAna (52) AbharaNa paridhAna (53) nRtya upacAra (54) gRhaAcAra (55) zAThyakaraNa (56) para- nirAkaraNa (57) dhAnya raMdhana (58) kezabaMdhana (59) vINAdinAda (60) vitaMDAvAda (61) aMkavicAra (62) lokavyavahAra (63) aMtyAkSarI (64) prazna prhelikaa| noTa-strI kI 64 kalAe~ batIsa zAstra meM nahIM milane se "samutthAna sUtra" se lI gaI hai| samutthAna sUtra kA nAma naMdIsUtra kI Agama sucI meM kAlika zruta meM diyA gayA hai / yaha sUtra prakAzita upalabdha hai / yaha sthAnakavAsI muhapatti paraMparA kA mUla pATha meM puSTi karane vAlA zAstra hai| isakA prakAzana karIbana 50 varSa pUrva paMjAba evaM gujarAta se huA nibaMdha-52 zarIra varNana : zarIra ke lakSaNa 32 Adi zarIra varNana paddhati :- tIrthaMkara bhagavAna mahAvIra svAmI ke zarIra kA varNana aupapAtika sUtra meM haiM / vahA~ vaha varNana mastaka se prAraMbha karake kramazaH pA~va taka pUrNa kiyA hai / praznavyAkaraNa sUtra ke adhyayana-4 meM yugalika manuSya- manuSyANI ke zarIra kA varNana hai, vaha pA~va se prAraMbha karake mastaka taka pUrNa kiyA gayA hai / isase yaha parijJAna hotA hai ki samasta saMsArI jIvo ke zarIra varNana kI paddhati se tIrthaMkara ke zarIra varNana kI paddhati bhinna-alaga hotI hai / mUrtiyoM kA varNana bhI pA~va se prAraMbha hokara mastaka taka pUrNa hotA hai / jIvAbhigama sUtra meM vijaya deva kI rAjadhAnI ke varNana meM jinapaDimA kA varNana hai vahA~ pA~va se prAraMbha kara mastaka taka varNana pUrNa kiyA hai / usase bhI spaSTa hotA hai ki vaha jinapaDimA tIrthaMkara kI nahIM kiMtu jina zabda ke aneka artha hone se anya kisI kI ho sakatI hai kyoM ki tIrthaMkara kA varNana mastaka se prAraMbha karane kI paddhati zAstra meM svIkArI gaI vividha prakAra ke zarIra lakSaNa :sAmAnyatayA manuSya 32 lakSaNa vAlA yogya kahA jAtA hai / / 183] Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA . . prastuta zAstra meM yugalika strI, puruSa donoM ke 32-32 lakSaNa yukta zarIra kahA hai / zrI aupapAtika sUtra meM tIrthaMkaroM ke zarIra ko 1008 lakSaNoM se yukta kahA gayA hai / cakravartI ke 108 lakSaNa yukta zarIra kahA jAtA hai / prastuta zAstra meM cakravartI ke lakSaNa khulAsevAra kahe hai paraMtu ginane para ve 108 nahIM hokara 85 hote haiM / saMbhavataH lipi doSa se kama ho gaye ho aisI saMbhAvanA kI jA sakatI hai / yugalika strI ke varNana meM 32 lakSaNoM ke nAma spaSTa diye haiN.| tIrthaMkara ke 1008 lakSaNa mUlapATha meM kahe jAte haiM kiMtu unakA khulAsA kahIM dekhane meM nahIM AtA hai / kucheka lakSaNa mUlapATha meM hote haiM / zarIra ke 32 lakSaNa :- (1) chatra (2) dhvajA (3) yajJastaMbha (4) stUpa (5) dAminI-mAlA (6) kamaMDalu (7) kalaza (8) vApI (9) svastika (10) patAkA (11) yava (12) matsya (13) kacchapa (14) pradhAna ratha (15) makaradhvaja(kAmadeva) (16) vajra (17) thAla (18) aMkuza (19) aSTApada-jugAra khelane kA paTa yA vastra (20) sthApanikA-ThavaNI (21) deva (22) lakSmI kA abhiSeka (23) toraNa (24) pRthvI (25) samudra (26) zreSTha bhavana (27) zreSTha parvata (28) uttama darpaNa (29) krIr3Arata hAthI (30) vRSabha (31) siMha (32) cAmara / ye lakSaNa hAtha meM yA pA~va meM athavA anya kisI zarIrAvayava meM rekhA Adi rUpa meM ho sakate haiN| nibaMdha-53 nava nidhi kA paricaya nau nidhiyA~- nau nidhiyA~ cakravartI ke zrI ghara meM arthAt lakSmI bhaNDAra meM utpanna hotI hai| cha khaMDa sAdhana ke bAda nidhiyoM kA mukha lakSmI bhaMDAra meM ho jAtA hai| vaha mukha suraMga ke samAna hotA hai jo nidhiyoM aura lakSmI bhaMDAra kA milAna karatA hai| ye nidhiyA~ zAzvata hai| peTI ke AkAra kI hai| inakI lambAI 12 yojana, caur3AI 9 yojana evaM U~cAI ATha yojana kI hai| yaha mApa pratyeka nidhi kA hai| ye nidhiyA~ cakravartI dvArA tele kI ArAdhanA karane para apane adhiSThAtA devoM ka sAtha vahA~ cakravartI kI sevA meM upasthita ho jAtI hai / ina zAzvata / 184 Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA nidhiyoM kA sthAna gaMgAmakha samadrI kinAre para hai| nidhiyoM ke nAma anusAra hI inake mAlika devoM ke nAma hote haiM aura ve eka palyopama kI umra vAle hote haiN| ye nidhiyA~ bAhara se bhI arthAt inakI bAhya bhittiyA~ bhI vividha vargoM ke ratnoM se jar3ita hai|| (1) naisarpa nidhi-grAma nagara Adi ke basAne kI vidhiyoM evaM sAmagrI yukta hotI hai| (2) pA~Duka nidhi- nAriyala Adi, dhAnya Adi, zakkara gur3a Adi uttama zAli Adi ke utpAdana kI vidhiyoM, sAmagriyoM evaM bIjoM se yukta hotI hai| ina padArthoM kA isameM saMgraha eva.saMrakSaNa bhI ho sakatA hai| (3) piMgalaka nidhi- puruSoM, striyoM, hAthI, ghor3oM Adi ke vividha AbhUSaNoM ke bhaMDAra yukta evaM inake banAne, upayoga lene kI vidhiyoM se yukta hotI hai| (4) sarvaratna nidhi- sabhI prakAra ke ratnoM kA bhaMDAra rUpa yaha nidhi hai| (5) mahApadma nidhi-sabhI prakAra ke vastroM kA bhaMDAra rUpa evaM unako utpanna karane kI, raMgane, dhone, upayoga meM lene kI vidhiyoM se yukta hotI hai evaM tatsaMbaMdhI aneka prakAra ke sAdhana sAmagrI se yukta hotI hai| (6) kAla nidhi-jyotiSazAstra jJAna, vaMzoM kI utpatti Adi aitihAsika jJAna, sau prakAra ke zilpa kA jJAna evaM vividha karmoM kA jJAna dene vAlI evaM inake saMbaMdhI vividha sAdhanoM, citroM Adi se yukta hotI hai| (7) mahAkAla nidhi-lohA, sonA, cAMdI, maNi, muktA Adi ke khAnoM kI jAnakArI se yukta evaM ina padArthoM ke bhaMDAra rUpa hotI hai| (8) mANavaka nidhi- yuddha nItiyoM ke, rAjanItiyoM ke, jJAna ko dene vAlI evaM vividha zastrAstra kavaca Adi ke bhaMDAra rUpa yaha nidhi hai| (9) zaMkha nidhi- nATaka, nRtya Adi kalAoM kA bhaMDAra rUpa evaM aneka upayogI sAmagrI Adi se yukta yaha nidhi hotI hai| dharma, artha, kAma, mokSa pratipAdaka kAvyoM evaM anya aneka kAvyoM, saMgItoM, vAdyoM ko dene vAlI aura ina kalAoM kA jJAna karAne vAlI, vividha bhASAoM, zrRMgAroM kA jJAna karAne vAlI yaha nidhi hai| - ye sabhI nidhiyA~ svarNamaya bhittiyoM vAlI evaM ratnoM jar3ita hotI hai, ve bhittiyA~ bhI aneka citroM AkAroM se parimaMr3ita hotI hai| ye [185] Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA nidhiyA~ ATha cakroM para(pahiyoM para) avasthita rahatI hai |sbhii cakravartIoM ke upayoga meM Ane vAlI hone se zAsvata hote hue bhI ye nidhiyA~ deva yAna vimAnoM ke saMkoca vistAra ke samAna svabhAva vAlI hotI hai / jaise deva vimAna devaloka se calate samaya lAkha yojana kA hotA hai aura apane utpAta parvata para usakA saMkoca kara diyA jAtA hai vaise hI nagarI meM evaM lakSmIgRha ke aMdara mukha joDane ke samaya saMkoca karake choTA banA diyA jAtA hai / nidhiyA~ devAdhiSThita to hotI hI hai ata: aisA hone meM devakRta samajhanA / nibaMdha-54 cakravartI ke 14 ratnoM kA vizeSa paricaya (1) cakraratna-cakravartI kA yaha sabase pradhAna ratna hai, isakA nAma sudarzana cakra ratna hai| yaha 12 prakAra ke vAdyoM ke ghoSa se yukta hotA hai| maNiyoM evaM choTI choTI ghaMTiyoM ke samUha se vyApta hotA hai / isake Are, lAla ratnoM se yukta hote haiN| AroM kA jor3a vajramaya hotA hai / nemi pIle svarNamaya hotI hai| madhyAnha kAla ke sUrya ke samAna tejayukta hotA hai| eka hajAra yakSoM se(vyaMtara devoM se) parivRta hotA hai| AkAza meM gamana karatA hai evaM Thahara jAtA hai| cakravartI kI zastrAgAra zAlA meM utpanna hotA hai evaM usI meM rahatA hai| khaMDa sAdhana vijaya yAtrA meM kRtrima zastrAgAra zAlA meM arthAt taMbU se banAI gaI zAlA meM rahatA hai| isI cakra kI pramukhatA se hI vaha rAjA cakravartI kahA jAtA hai| vaha ratna vijaya yAtrA meM mahAna ghoSa nAda ke sAtha AkAza meM cala kara 6 khaMDa sAdhana kA mArga pradarzita karatA hai| sarva RtuoM ke phUloM kI mAlAoM se vaha cakraratna pariveSTita rahatA hai| (2) daMr3aratna-guphA kA dvAra kholane meM isakA upayoga hotA hai| yaha eka dhanuSa pramANa hotA hai| viSama patharIlI bhUmi ko sama karane ke kAma AtA hai| yaha vajrasAra kA banA hotA hai| zatru senA kA vinAzaka, manoratha pUraka, zAMtikara zubhaMkara hotA hai| (3) asiratna-50 aMgula lambI, 16 aMgula caur3I, AdhA aMgula jAr3I evaM camakIlI tIkSNa dhAra vAlI talavAra hotI hai| yaha svarNamaya mUTha / 186 Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA evaM ratnoM se nirmita hotI hai| vividha prakAra ke maNiyoM se citrita beloM Adi ke citroM se yukta hotI hai| zatruoM kA vinAza karane vAlI durbhedya vastuoM kA bhI bhedana karane vAlI hotI hai| ise asiratna kahA gayA hai| (4) chatraratna-yaha cakravartI ke dhanuSa pramANa jitanA svAbhAvika lambAcaur3A hotA hai| 99 hajAra svarNamaya tAr3iyoM se yukta hotA hai| ye zalAkAe~ daMDa se jur3I huI hotI hai| inake kAraNa phailAyA huA chatra pIjare ke sadRza pratIta hotA hai| chidra rahita hotA hai| svarNamaya sudRr3ha daMDa madhya meM hotA hai| vividha citrakArI se maNiratnoM se aMkita hotA hai / cakravartI kI sampUrNa senA kI dhUpa A~dhI varSA Adi se surakSA kara sakatA hai| usakI pITha bhAga arjuna nAmaka sapheda sone se AcchAdita hotA hai| sarva RtuoM meM sukhaprada hotA hai| . (5) carmaratna-carma nirmita vastuoM meM yaha sarvotkRSTa hotA hai| cakravartI ke eka dhanuSa pramANa svAbhAvika hotA hai| phailAye jAne para carmaratna aura chatraratna 12 yojana lambe evaM 9 yojana caur3e vistRta ho jAte haiN| yaha jala ke Upara tairatA hai| sampUrNa cakravartI kI senA parivAra isameM baiThakara nadI Adi pAra kara sakatA hai| ye donoM carma aura chatraratna cakravartI ke sparza karate hI vistRta ho jAte haiM / yaha kavaca kI taraha abhedya hotA hai| 17 prakAra ke dhAnya kI khetI isameM tatkAla hotI hai| hilasTezana (AbU parvata Adi)para abhI bhI mAmUlI varSA meM cUne kI bhittiyoM para evaM TINa kavelu ke tirache chatoM para kitane hI prakAra kI lambI vanaspatiyA~ svataH uga jAtI hai| usI prakAra isa carmaratna meM kuzala gAthApati ratna eka dina meM dhAnya nipajA sakatA hai| yaha acala akaMpa hotA hai svastika jaisA isakA svAbhAvika AkAra hotA hai| yaha aneka prakAra ke citroM se yukta manohara hotA hai| chatraratna ko isake sAtha jor3akara DibbI rUpa banAne yogya isake kinAro para jor3a sthAna hote haiN| (6) maNiratna-yaha maNiratna amUlya(mUlya nahIM kiyA jA sake aisA) hotA hai| cAra aMgula pramANa, trikoNa, cha kinAroM vAlA hotA hai evaM yaha pA~catalA hotA hai| maNiratnoM meM zreSThatama evaM vaiDUryamaNi kI jAti kA hotA hai| sarva kaSTanivAraka, Arogyaprada, upasarga va vighnahAraka hotA | 187 Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA hai| isako dhAraNa karane vAlA saMgrAma meM zastra se nahIM mArA jAtA hai yauvana sadA sthira rahatA evaM nakha bAla nahIM bar3hate / dyutiyukta evaM prakAza karane vAlA, mana ko lubhAvita karane vAlA, anupama manohara hotA hai| ise hastIratna ke mastaka ke dAhinI ora bA~dha kara cakravartI guphA meM praveza karatA hai jisase Age kA evaM AsapAsa kA mArga prakAzita hotA (7) kAkaNIratna-isa ratna kA saMsthAna adhikaraNI aura samacaturana donoM vizeSaNoM vAlA hotA hai arthAt yaha eka tarapha kama caur3A aura dUsarI tarapha adhika caur3A hotA hai / 6 tale 8 kone(karNikA) 12 kinAre vAlA hotA hai| cAra aMgula pramANa, ATha tole ke vajana vAlA viSa nAzaka hotA hai| mAnonmAna kI prAmANikatA kA jJAna karAne vAlA guphA ke aMdhakAra ko sUrya se bhI adhika nAza karane vAlA hotA hai| isake dvArA bhitti para citrita 500 dhanuSa ke 49 maMDaloM cakroM se hI vaha sampUrNa guphA sUrya ke prakAza ke samAna divasa bhUta ho jAtI hai| cakravartI kI chAvanI meM rakhA huA yaha ratna rAtri meM divasa jaisA prakAza kara detA hai| ye sAta ekendriya ratna hai| (8) senApatiratna-cakravartI ke samAna zarIra pramANa vAlA, atyanta balazAlI, parAkramI, gaMbhIra, ojasvI, tejasvI, yazasvI, mleccha bhASA vizArada, madhura bhASI, duSpravezya, durgama sthAnoM kA evaM use pAra karane kA jJAtA, cakravartI kI vizAla senA kA vaha adhinAyaka hotA hai| sadA ajeya hotA hai| arthazAstra-nItizAstra Adi meM kuzala hotA hai| cakravartI kI AjJAoM kA yatheSTa pAlana karane vAlA, bharatakSetra ke 6 khaMr3a meM se cAra khaMr3a ko sAdhane vAlA hotA hai| cakravartI ke aneka ratnoM kA(azva, carma, chatra daMr3a Adi kA)upayoga karane vAlA hotA hai| (9) gAthApatiratna-yaha bhI cakravartI ke barAbara avagAhanA vAlA hotA hai| yaha cakravartI ke seTha, bhaMDArI, koThArI Adi kA kArya karane vAlA hotA hai| granthoM meM ise khetI karane meM kuzala bhI batAyA gayA hai| jo ki eka dina meM carmaratna para khetI kara sakatA hai| mUlapATha meM gAthApati ratna kA paricaya anupalabdha hai| .. (10) bar3haIratna-grAma, nagara, droNamukha, sainyazivira, gRha Adi ke [188 Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA nirmANa karane meM kuzala hotA hai / 81 prakAra kI vAstukalA kA acchA jAnakAra hotA hai| bhavana nirmANa ke sabhI kArya kA pUrNa anubhavI hotA hai| kASTa kArya karane meM kuzala hotA hai| zilpa zAstra nirUpita 45 devatAoM ke sthAnAdika kA vizeSa jJAtA hotA hai| jalagata, sthalagata, suraMgoM, khAiyoM, ghaTikA yaMtra, hajAroM khaMbhoM se yukta pula Adi ke nirmANa jJAna meM pravINa hotA hai| vyAkaraNa jJAna meM, zuddha nAmAdi cayana lekhana aMkana meM, deva pUjAgRha, bhojanagRha, vizrAmagRha Adi ke saMyojana meM pravINa hotA hai| yAna vAhana Adi ke nirmANa meM samartha hotA hai| cakravartI ke cha khaMDa sAdhana vijaya yAtrA ke samaya pratyeka yojana para yaha bar3haI ratna hI zainya zivira tambU evaM poSadhazAlA Adi banAtA hai| zarIra kA mAna cakravartI ke samAna hotA hai| . (11) purohitaratna-jyotiSa viSaya kA jJAtA tithijJa muhUrta, havanavidhi, zAMta karma Adi kA jJAtA hotA hai| aneka dharmazAstroM kA jJAtA hotA hai| saMskRta Adi aneka bhASAoM kA jAnakAra hotA hai| zarIra pramANa cakravartI ke samAna hotA hai| (12) gajaratna-yaha cakravartI kA pradhAna hasti hotA hai| cakravartI prAyaH hAthI para baiThakara hI vijaya vihArayAtrA evaM bhramaNa Adi karatA hai| (13) azvaratna-yaha 80 aMgula U~cA, 99 aMgula madhya paridhi vAlA, 108 aMgula lambA, 32 aMgula ke mastaka vAlA, cAra aMgula kAna vAlA hotA hai| saravarendra ke vAhana ke yogya, vizaddha jAti kula vAlA, aneka ucca lakSaNoM se yukta, medhAvI, bhadra vinIta hotA hai| agni, pASANa, parvata, khAI, viSama sthAna, nadiyoM, guphAoM ko anAyAsa hI lAMghane vAlA e vaMsaMketa ke anusAra calane vAlA hotA hai; kaSToM meM nahIM ghabarAne vAlA, malamUtra Adi yogya sthAna dekha kara karane vAlA, sahiSNu hotA hai| tote ke paMkha ke samAna varNa vAlA hotA hai| yuddhabhUmi meM niDaratA se evaM kuzalatA se calane vAlA hotA hai| (14) strIratna-yaha cakravartI kI pramukha rANI hotI hai| vaitADhya parvata ke uttarI vidyAdhara zreNI meM pramukha rAjA vinami ke yahA~ utpanna hotI hai| strI gaNoM, sulakSaNoM se yukta hotI hai| cakravartI ke sadRza rUpa lAvaNyavAna, U~cAI meM kucha kama, sadA sukhakara sparza vAlI, sarva rogoM [189/ Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA .. kA nAza karane vAlI hotI hai| ise zrI devI bhI kahA jAtA hai| bharata cakravartI kI zrI devI strI ratna kA nAma subhadrA thaa| ye sAta(8 se 14) paMcendriya ratna haiN| ina 14 ratnoM ke eka-eka hajAra deva sevaka hote haiM arthAt ye 14 hI ratna devAdhiSThita hote haiN| nibaMdha-55 cakravartI ke khaMDa sAdhana ke kendra aura 13 tele senApati kevala do tele donoM guphA ke dvAra kholane ke samaya karatA hai| cakravartI ke 13 tele isa prakAra hai- (1) mAgadhatIrtha kA (2) varadAmatIrtha kA (3) prabhAsatIrtha kA (4) siMdhudevI kA (5) vaitAdayagirikumAra deva kA (6) guphA ke deva kA (7) cullahimavaMta kumAra deva kA (8) vidyAdharoM kA (9) gaMgAdevI kA (10) dUsarI guphA ke deva kA (11) nau nidhi kA (12) vinItA praveza kA (13) rAjyAdhiSeka kaa| RSabhakUTa para mAma likhane kA telA nahIM hotA hai / cullahimavaMta parvata ke tele kA pAraNA kiye binA hI yahA~ nAma likhA jAtA hai| phira par3Ava meM Akara pAraNA kiyA jAtA hai| . tele se deva-devI kA Asana kaMpAyamAna hotA hai arthAt aMgasphuraNa hotA hai jisase ve apane avadhijJAna meM upayoga lagAkara jAna lete haiM ki cakravartI rAjA bharata kSetra meM utpanna huA hai aura hamArA jItAcAra hai ki usakI AjJA svIkAranA evaM satkAra sanmAna kara uttama vastu samarpaNa krnaa| cAra jagaha tele se nahIM mAluma hotA hai, tIra jAne para tIra para lekhana ko par3hakara samajha jAte hai aura pahale tIra dekhakara gussA karate hai phira lekhana par3hane para vinamra bana jAte hai jItAcAra hone se| bANa para kyA likhA hotA hai isakA spaSTIkaraNa nahIM hai kintu bhAva yaha hai ki cakravatI kA saMkSipta paricaya evaM nAma likhA hotA hai jise paDha te hI deva ko apanA jItAcAra dhyAna meM A jAtA hai| tInoM tIrthoM meM bANa 12 yojana(zAzvata) jAtA hai aura deva ke bhavana meM giratA hai / 12 yojana=1,44,000 ki.mI: karIba samajhanA cAhiye / puNya prabhAva se jo devanAmI zastra Adi hote hai va cakravartI ke icchita sthAna para pahu~ca jAte hai| cullahimavaMta parvata para [ 190 Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA 72 yojana = 8,64,000 ki.mI. bANa jAkara bhavana meM par3atA hai| (eka zAzvata yojana=12000kI.mI.mAnA gayA hai apekSA se / yaha mAnyatA aura gaNita bhI 2-3 taraha se mAnA jAtA hai jisameM karIba 8000 se 12000 taka kI saMkhyA mAnI jAtI hai / ) tAtparya yaha hai ki vartamAna meM samudroM meM khojane para bhI ye tIrtha mila nahIM skte| kyoM ki itane ki.mI. kI ginatI vaijJAnikoM ke kalpanA se bAhara kI bAta ho jAtI hai| nibaMdha-56 bharata cakravartI ko kevalajJAna isa saMbaMdha meM yahA~ Agama varNana isa prakAra hai-eka bAra bharata cakravartI snAna karake evaM vividha zrRMgAra karake susajjita alaMkRta vibhUSita hokara apane kAca mahala meM pahu~cA aura siMhAsana para baiTha kara apane zarIra ko dekhate hue vicAroM meM lIna bana gyaa| kAMca mahala ho yA kalA maMdira ho, vyakti ke vicAroM kA pravAha sadA svataMtra hai vaha kidhara bhI mor3a le sakatA hai| bharata cakravartI apane vibhUSita zarIra ko dekhate hue ciMtanakrama meM bar3hate bar3hate vairAgyabhAvoM meM pahu~ca gye| zubha evaM prazasta adhyavasAyoM kI abhivRddhi hote hote, lezyAoM ke vizuddha vizuddhatara hone se, unake moha karma evaM kramazaH ghAtikarmoM kA kSaya ho gyaa| vahIM unheM kevalajJAna kevaladarzana utpanna ho gyaa| bharata cakravartI kAMcamahala meM hI bharata kevalI bana gye| eka tarapha vicAroM kA vega dhyAna meM khar3e hue muni ko sAtavIM naraka meM jAne yogya banA dete hai to dUsarI tarapha ye hI vicAra pravAha vyakti ko rAjabhavana aura kAMcamahala meM hI bhAvoM se kevalI sarvajJa sarvadarzI banA sakate haiM / aisA bhI varNana milatA hai ki bharata cakravartI kI dAdI bhagavAna RSabhadeva kI mAtA ko to hAthI para baiThe hue hI kevalajJAna utpanna ho gayA thaa| - bharata kevalI ne apane AbhUSaNa Adi utAre, paMcamuSTi loca kiyA aura kAMca mahala se nikale / aMtaHpura meM hote hue vinItA nagarI se bAhara nikale aura 10 hajAra rAjAoM ko apane sAtha dIkSita kara usa [191 Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA . madhyakhaMDa meM vicaraNa karane lge| aMta meM aSTApada parvata para saMlekhanA saMthArA pAdapopagamana paMr3ita maraNa svIkAra kiyaa| isa prakAra bharata cakravartI 77 lAkha pUrva kamArAvasthA meM rahe, eka hajAra varSa mAMDalika rAjA rUpa meM, 6 lAkha pUrva meM hajAra varSa kama cakravartI rUpa meM rhe| kula 83 lAkha pUrva gRhastha jIvana meM rhe| eka lAkha pUrva dezona kevalI paryAya meM rahe / eka mahine ke saMthAre se kula 84 lAkha pUrva kI AyuSya pUrNa kara sampUrNa karmoM ko kSaya kiyA evaM siddha buddha mukta huesaba duHkhoM kA aMta kiyA / nibaMdha-57 utsarpiNI-avasarpiNI kAla ke 6-6 Are dasa kror3A-kror3I sAgaropama jitane kAla kI utsarpiNI aura utane hI kAla kI avasarpiNI hotI hai| donoM milakara eka kAlacakra kahalAtA hai| yaha kAlacakra bharata-airavata kSetroM meM hI hotA hai, mahAvideha kSetra meM nahIM hotA hai| utsarpiNI-avasarpiNI donoM meM 6-6 vibhAga hote hai, unheM 6 Are kahA jAtA hai| utsarpiNI ke pahale se chaThe Are taka kramazaH manuSyoM kI avagAhanA-AyuSya bar3hate haiN| pudgaloM meM varNa gaMdha rasa sparza zubha rUpa meM bar3hate haiM aura avasarpiNI meM ye sabhI kramazaH ghaTate rahate haiM / mahAvideha kSetra meM aisA utAra-car3hAva nahIM hotA hai, sadA eka sarIkhA samaya vartatA hai| isaliye vahA~ 6 Are nahIM hokara sadA eka sA avasarpiNI kA cauthA ArA vartatA hai| ___vartamAna meM hamAre bharata kSetra meM avasarpiNI kAla kA pA~cavA~ ArA cala rahA hai, avasarpiNI ke cha AroM ke nAma isa prakAra hai- (1) sukhamAsukhamI (2) sukhamI (3) sukhamA dukhamI (4) duHkhamA sukhamI (5) duHkhamI (6) duHkhamAduHkhamI / utsarpiNI meM pahalA ArA duHkhamA duHkhamI hotA hai aura phira ulaTe krama se kahanA, isakA chaTThA ArA sukhamA sukhamI hotA hai| avasarpiNI kAla ke 6 Are :prathama sukhamAsukhamI Are meM manuSya atyaMta sukhI hote hai, isaliye | 19rA Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA isa Are kA nAma sukhamAsukhamI hai| yaha ArA 4 kroDAkror3a sAgaropama kA hotA hai| isa kAla meM bharata kSetra ke pRthvI, pAnI evaM vAyumaMDala kA tathA pratyeka prAkRtika padArthoM kA svabhAva ati uttama, sukhakArI evaM svAsthya prada hotA hai| manuSyoM kI tathA pazu pakSI kI saMkhyA alpa hotI hai| jalasthAnoM kI evaM dasa prakAra ke viziSTa vRkSoM kI bahulatA hotI hai| ye viziSTa vRkSa 10 jAti ke hote haiM inhIM se manuSyoM Adi ke jIvana kI AvazyakatAoM kI pUrti hotI hai| isa kAla meM khetI vyApAra Adi karma nahIM hote haiM / nagara, makAna, vastra, bartana Adi nahIM hote haiN| bhojana pakAnA, saMgraha karanA nahIM hotA hai| agni bhI isa kAla meM utpanna nahIM hotI hai nahIM jalatI hai / icchita khAdyapadArtha vRkSoM se prApta ho jAte haiN| nivAsa evaM vastra kA kArya bhI vRkSa chAla patra Adi se ho jAtA hai| pAnI ke lie aneka suMdara sthAna sarovara Adi hote haiN| yugala manuSya-isa samaya meM strI puruSa sundara evaM pUrNa svastha hote haiN| unheM jIvanabhara auSadha upacAra vaidya Adi kI AvazyakatA nahIM hotI hai| mAnuSika sukha bhogate hue bhI jIvana bhara meM unake kevala eka hI yugala utpanna hotA hai arthAt unake eka sAtha eka putra aura eka putrI janmatI hai| hama do hamAre do kA Adhunika sarakArI siddhAMta usa samaya svAbhAvika pravahamAna hotA hai| usa yugala putra putrI kI 49 dina pAlanA mAtA pitA dvArA kI jAtI hai phira ve svanirbhara svAvalaMbI ho jAte haiN| 6 mahine ke hone para unake mAtA pitA chIMka evaM ubAsI ke nimitta se lagabhaga eka sAtha mara jAte haiN| phira vaha yugala bhAIbahina ke rUpa meM sAtha-sAtha vicaraNa karatA hai aura yovana vaya prApta hone para svataH pati-patni kA rUpa dhAraNa kara letA hai| yugala zarIra-usa samaya ke manuSyoM kI umra 3 palyopama kI hotI hai aura kramika ghaTate ghaTate prathama Are kI samApti taka 2 palyopama kI ho jAtI hai| una manuSyoM ke zarIra kI avagAhanA 3 kosa kI hotI hai| striyA~ puruSa se 2-4 aMgula choTI hotI hai| yaha avagAhanA bhI ghaTate-ghaTate pahale Are ke aMta meM 2 kosa ho jAtI hai| ina yugala manuSyoM ke zarIra kA vajraRSabhanArAca saMhanana hotA hai, suMdara suDaula 193 Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA samacaurasa saMsthAna hotA hai| unake zarIra meM 256 pasaliyA~ hotI hai / una yugala manuSyoM ko tIna dina se AhAra kI icchA utpanna hotI hai| unakA AhAra pRthvI, puSpa aura phala svarUpa hotA hai| una padArthoM kA AsvAda cakravartI ke bhojana se adhika svAdiSTa hotA hai| ve manuSya jIvana meM kisI bhI prakAra kA kaSTa duHkha nahIM dekhte| sahaja zubha pariNAmoM se mara kara ve devagati meM hI jAte haiN| devagati meM bhavanapati se lekara pahale dUsare devaloka taka janmate haiM, Age nahIM jaate| apanI sthiti se kama sthiti ke deva bana sakate haiM, adhika sthiti ke nahIM arthAt ye yugala manuSya tIna pala se adhika sthiti ke deva nahIM bana skte| 10000varSa se lekara 3 pala taka kI koI bhI umra prApta kara sakate haiN| anya kisI bhI gati meM ye nahIM jAte haiM / tiryaMca yugalika bhI isI taraha jIvana jIte haiM aura devaloka meM jAte haiN| unakI utkRSTa avagAhanA manuSya se dugunI hotI haiM aura jaghanya aneka dhanuSa kI hotI haiN| manuSya kI jaghanya avagAhanA tIna kosa meM kiMcita(2-4 aMgula) kama hotI hai, utkRSTa usa samayakI paripUrNa avagAhanA hotI hai| aisA tInoM AroM meM samajha lenaa| sAmAnya tiryaMca bhI aneka jAti ke hote haiN| yaha pahale Are / kA varNana pUrA huA / yaha kAla 4 kroDAkror3a sAgaropama taka calatA hai| pahalA ArA pUrNa hone para dUsarA ArA prArambha hotA hai| sabhI rUpI padArthoM ke guNoM meM anaMtaguNI hAni hotI hai / isa Are ke prArambha meM manuSya kI umra 2 palyopama aura aMta meM eka palyopama kI hotI hai| avagAhanA prArambha meM 2 kosa aura aMta meM eka kosa hotI hai| unake zarIra meM 128 pasaliyA~ hotI hai / do dina se AhArecchA utpanna hotI hai| mAtA-pitA putra putrI kI pAlanA 64 dina karate haiN| ye sabhI parivartana bhI kramika hote haiM aisA samajhanA caahiye| zeSa varNana prathama Are ke samAna hai| tiryaMca kA varNana bhI prathama Are ke samAna jaannaa| yaha ArA tIna kror3A-kror3a sAgaropama taka calatA hai| tIsarA ArA :- isa Are ke do tihAI bhAga taka mAnava pUrNa sukhI hote hai, pichale eka tihAI bhAga meM kalpavRkSa kama hone lagate haiM aura mAnava svabhAva meM aMtara AtA hai| taba kucha duHkha hone se isa Are kA nAma [194 Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA sukhamA-duHkhamI haiN| dUsarA ArA pUrNa hone para tIsarA ArA prArambha hotA hai| sabhI padArthoM ke guNoM meM anaMta guNI hAni hotI hai| prArambha meM manuSyoM kI umra eka palyopama hotI hai| aMta meM eka karor3a pUrva kI hotI hai| avagAhanA prAraMbha meM eka kosa kI hotI hai| aMta meM 500 dhanuSa kI hotI hai| zarIra meM pasaliyA~ 64 hotI hai| eka dina se AhAra kI icchA hotI hai evaM putra-putrI kI pAlanA 79 dina kI jAtI hai| zeSa varNana prathama Are ke samAna hai| isa Are ke do tihAI bhAga taka ukta vyavasthA meM kramika hAni hote hue varNana samajhanA kintu pichale eka tihAI bhAga meM bhI palyopama kA AThavA~ bhAga zeSa rahane para phira akramika hAni vRddhi kA mizraNa kAla calatA hai| dasa viziSTa vRkSoM kI saMkhyA kama hone laga jAtI hai| yugala vyavasthA meM bhI aMtara Ane laga jAtA hai| isa taraha mizraNa kAla calate calate 84 lAkha pUrva kA jitanA samaya isa Are kA rahatA haiM taba lagabhaga pUrNa parivartana ho jAtA hai arthAt yugala kAla se karmabhUmi kAla A jAtA hai| taba khAna-pAna, rahana-sahana, kArya-kalApa,santAnotpatti, zAMti, svabhAva, paraloka gamana Adi meM aMtara A jAtA hai| cAroM gati aura mokSa gati meM jAnA cAlU ho jAtA hai| zarIra kI avagAhanA evaM umra kA bhI koI dhruva kAyadA nahIM rahatA hai| sahanana saMsthAna sabhI(chahoM) taraha ke ho jAte haiN| pichale eka tihAI bhAga ke bhI aMta meM aura pUrNa karmabhUmi kAla ke kucha pahale vRkSoM kI kamI Adi ke kAraNa evaM kAla prabhAva ke kAraNa, kabhI kahIM Apasa meM vivAda kalaha paidA hone lagate haiN| taba una yugala puruSoM meM hI koI nyAya karane vAle paMca kAyama kara diye jAte hai| unheM kulakara kahA gayA hai| ina kulakaroM kI 5-7-10-15 pIr3hI karIba calatI hai| taba taka to prathama tIrthaMkara utpanna ho jAte hai| kulakaroM ko kaThora daMDa nIti nahIM calAnI par3atI hai| sAmAnya upAlaMbha mAtra se hI athavA alpa samajhAisa se hI unakI samasyA hala ho jAtI hai| ina kulakaroM kI 3 nItiyA~ kahI gaI haiM- hakAra, makAra, dhikkaar| aise zabdoM ke prayoga se hI ve yugala manuSya lajjita bhayabhIta aura vinayovanata hokara zAMta ho jAte haiN| isa vartamAna avasarpiNI kAla ke tIsare Are meM hue 14 | 1950 Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA , kulakaroM ke nAma ye hai- (1) sumati (2) pratizruti (3) sImaMkara (4) sImaMdhara (5) kSemaMkara (6) kSemaMdhara (7) vimalavAhana (8) cakSuSmAna (9) yazovAna (10) abhicandra (11) candrAbha (12) prasenajIta (13) marudeva (14) naabhi| isake bAda prathama tIrthaMkara zrI RSabhadeva bhagavAna bhI pahale kucha samaya kulakara avasthA meM rahe / kula 83 lAkha pUrva saMsArAvasthA meM rhe| isa prakAra pratyeka avasarpiNI ke tIsare Are kI mizraNa kAla kI avasthA samajhanI caahiye| nAbhI aura marudevI bhI yugala puruSa aura strI hI the kintu mizraNa kAla hone se unakI aneka varSoM kI umra avazeSa rahate hue bhI bhagavAna RSabhadeva kA ikSvAku bhUmi meM janma huA thaa| usa samaya taka nagara Adi kA nirmANa nahIM huA thaa| 64 indra Adi Aye, janmAbhiSeka kiyaa| bAlyakAla ke bAda bhagavAna ne yovana avasthA meM praveza kiyA, kulakara bane, phira rAjA bane / bIsa lAkha pUrva kI umra meM rAjA bane, 63 lAkha pUrva taka rAjA rUpa meM rhe| kula 83 lAkha pUrva saMsArAvasthA meM rhe| logoM ko karma bhUmi kI yogyatA ke aneka kartavyoM kAryakalApoM kA bodha diyaa| puruSoM kI 72 kalA, striyoM kI 64 kalA, zilpa, vyApAra, rAjanIti Adi kA, vividha naitika sAmAjika vyavasthAoM evaM saMsAra vyavahAroM kA jJAna vijJAna pradAna kiyaa| zakrendra ne vaizramaNa deva ke dvArA dakSiNa bharata ke madhya sthAna meM vinitA nagarI kA nirmANa karAyA aura bhagavAna kA rAjyAbhiSeka kiyaa| anya bhI gA~va nagaroM kA nirmANa huA / rAjyoM kA vibhAjana huaa| bhagavAna RSabhadeva ke 100 putra hue the| una sabhI ko alaga alaga 100 rAjya bAMTa kara rAjA banA diyaa| bhagavAna ke do putriyA~ huI- brAhmI aura suNdrii| jinakA bharata aura bAhubalI ke sAtha yugala rUpa meM janma huA thaa| bhagavAna RSabhadeva ke vivAha vidhi kA varNana sUtra meM nahIM hai, vyAkhyAgraMthoM meM batAyA gayA hai ki mizraNa kAla ke kAraNa sunaMdA aura sumaMgalA nAmaka do kuMvArI kanyAoM ke sAtha yugala rUpa meM utpanna bAlakoM ke mRtyu prApta ho jAne para ve kanyAe~ kulakara nAbhi ke saMrakSaNa meM pahu~cA dI gaI thii| ve donoM RSabhadeva bhagavAna ke sAtha meM hI saMcaraNa karatI thii| yogya vaya meM Ane para zakrendra ne apanA jItAcAra Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA jAnakara ki "aMvasarpiNI ke prathama tIrthaMkara kA pANigrahaNa karanA merA kartavya hai" bharata kSetra meM Akara deva deviyoM ke sahayoga se sumaMgalA aura sunaMdA ku~vArI kanyAoM ke sAtha bhagavAna kI vivAhavidhi sampanna kii| bhagavAna RSabha deva kI dIkSA-83 lAkha pUrva(20+63)kumArAvasthA evaM rAjyakAla ke vyatIta hone para caitra vadI 9 (grISma Rtu ke pahale mahIne pahale pakSa caitra vadI navamI) ke dina bhagavAna ne vinItA nagarI ke bAhara siddhArtha vana nAmaka udyAna meM dIkSA aMgIkAra kii| dIkSA mahotsava 64 indroM ne kiyaa| sAtha meM 4000 vyaktiyoM ne bhI saMyama aMgIkAra kiyA / eka varSa paryanta bhagavAna ne devadUSya vastra dhAraNa kiyA-kaMdhe para rakhA / eka varSa taka mauna evaM tapa abhigraha dhAraNa kiyaa| prathama pAraNA eka varSa se (360 dina se) rAjA zreyA~za kumAra ke hAtha se huA evaM bhramita pravAha se usI ko 400 dina kahe jAne lage haiM / 1000 varSa taka tapa saMyama se AtmA ko bhAvita karate hue bhagavAna ne vicaraNa kiyaa| 1 hajAra varSa vyatIta hone para purimatAla nagara ke bAhara zakaTamukha udyAna meM dhyAnAvasthA meM tele kI tapasyA meM phAguNa vadI 11 ko kevalajJAna kevaladarzana utpanna huaa| - bhagavAna ne upadeza denA prArambha kiyA, cAra tIrtha kI sthApanA kii| 84 gaNa 84 gaNadhara RSabhasena pramukha 84000 zramaNa, brAhmI sundarI pramukha 3 lAkha zramaNiyA~, zreyA~sa pramukha tIna lAkha pA~ca hajAra zrAvaka, evaM subhadrA pramukha 5 lAkha 54 hajAra zrAvikAe~ huI / bhagavAna ke asaMkhya pATa taka kevalajJAna prApta hotA rahA, ise yugAntara kRta bhUmi kahA gayA hai evaM bhagavAna ke kevalajJAna utpatti ke aMtarmuhUrta bAda mokSa jAnA prArambha huA, ise paryAyAntarakRta bhUmi kahA gayA hai| isa prakAra bhagavAna RSabhadeva isa avasarpiNI kAla ke prathama rAjA, prathama zramaNa, prathama tIrthaMkara kevalI hue / pA~ca sau dhanuSa kA unakA.zarIramAna thaa| eka lAkha pUrva saMyama paryAya, 83 lAkha pUrva gRhastha jIvana, yo 84 lAkha pUrva kA AyuSya pUrNa kara ke mAgha vadI 13 ke dina, 10 hajAra sAdhuoM ke sAtha 6 dina kI tapasyA meM aSTApada parvata para bhagavAna RSabhadeva ne parama nirvANa ko prApta kiyaa| devoM ne bhagavAna [197 Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA . . evaM zramaNoM ke zarIra kA agni saMskAra kiyaa| nirvANa mahotsava aura dAha saMskAra kA zAstra meM vistRta varNana hai / usa dina se tIsare Are ke 89 pakSa(3 varSa 8-1/2 mahInA)avazeSa rahe the| yaha RSabhadeva bhagavAna kA varNana kahA gayA hai| sabhI avasarpiNI ke tIsare Are ke aMtima bhAga kA varNana evaM prathama tIrthaMkara kA varNana yathAyogya nAma parivartana Adi ke sAtha ukta prakAra se samajha lenA caahie| yaha tIsarA . ArA do kror3Akror3a sAgaropama kA hotA hai| . . isa tIsare Are meM zArIrika, mAnasika aura ApasI aneka duHkha kleza calate rahate haiM tathApi kSetrasvabhAva, kAlasvabhAva bahuta anukUla hotA hai| sukha sAmagrI kI bahulatA hotI hai| ataH isa Are kA nAma duHkhamA sukhamI hai| cauthA ArA :-prathama tIrthaMkara ke mokSa jAne ke 3 varSa, sAr3he ATha mAsa bAda cauthA dukhamA sukhamI ArA prArambha hotA hai| pUrvApekSayA padArthoM ke guNadharma meM anaMtaguNI hAni hotI hai| isa Are meM manuSyoM kI avagAhanA aneka dhanuSa kI arthAt 2 se 500 dhanuSa kI hotI hai| umra Are ke prArambha meM jaghanya aMtarmuhUrta kI; utkRSTa karor3a pUrva kI hotI hai aura Are ke aMta meM jaghanya aMtarmuhUrta kI utkRSTa sAdhika sau varSa arthAt 200 varSa se kucha kama hotI hai| 6 saMhanana, 6 saMsthAna evaM Are ke prArambha meM 32, aMta meM 16 pasaliye manuSyoM ke zarIra meM hotI hai| 72 kalA, khetI, vyApAra, zilpa, karma, mohabhAva, vaira, virodha, yuddha-saMgrAma, roga, upadrava Adi aneka karmabhUmija avasthAe~ hotI hai| isa Are meM 23 tIrthaMkara 11 cakravartI hote haiN| eka tIrthaMkara aura eka cakravartI tIsare Are meM ho jAte haiM / 9 baladeva 9 vAsudeva 9 prativAsudeva Adi viziSTa puruSa hote haiN| isa kAla meM janme hue manuSya cAroM gati meM aura mokSa gati meM jAte haiN| isa samaya yugala kAla nahIM hotA hai| ataH hiMsaka jAnavara evaM DAMsa macchara Adi kSudra jIvajantu manuSyoM ke lie kaSTaprada hote hai| rAjA, prajA, seTha, mAlika, naukara, dAsa Adi ucca-nimna avasthAe~ hotI hai| kAkA, mAmA, dAdA, dAdI, pautra, prapautra, mausI, bhUA Adi kaI sambandha hote haiN| aura bhI jina-jina bhAvoM kA prathama Are meM niSedha kiyA gayA hai ve sabhI bhAva isa Are [198 Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA meM pAye jAte haiN| isa Are ke 75 varSa sAr3he ATha mAsa avazeSa rahane para 24veM tIrthaMkara kA janma hotA hai evaM 3 varSa sAr3he ATha mahine zeSa rahane para 24veM tIrthaMkara nirvANa ko prApta karate haiN| yaha ArA eka kror3Akror3a sAgaropama meM 42000 varSa kama kA hotA hai| 24veM tIrthaMkara ke mokSa jAne ke 3 varSa sAr3he ATha mahIne bItane para pA~cavA~ duHkhamI ArA prArambha ho jAtA hai| ina AroM ke nAma se sukha duHkha kA svabhAva bhI spaSTa hotA hai| pahalA dUsarA ArA sukhamaya hotA hai, duHkha kI koI ginatI vahA~ nahIM hai| tIsare meM alpa duHkha hai arthAt aMta meM mizraNakAla aura karmabhUmija kAla meM duHkha, kleza, kaSAya, roga, cintA Adi hote haiN| cauthe Are meM sukha aura duHkha donoM haiM arthAt kaI manuSya saMpUrNa jIvanabhara mAnuSika sukha bhogate haiN| puNya se prApta dhanarAzi meM hI saMtuSTa rahate haiM aura phira dIkSA lekara Atma kalyANa karate haiN| adhika mAnava saMsAra prapaMca, jIvana vyavasthA, kaSAya kleza meM par3e rahate haiN| usake anaMtara pA~cavA~ ArA duHkhamaya hai, isa kAla meM sukha kI koI ginatI nahIM hai, mAtra duHkha cautarapha ghere rahatA hai| sukhI dikhane vAle bhI dikhane mAtra ke hote haiN| vAstava meM ve bhI paga-paga para tana-mana-dhana-jana ke duHkhoM se vyApta hote haiN| pUrva kI apekSA isa pA~caveM Are meM pudgala svabhAva meM anaMtaguNI hAni hotI hai| manuSyoM kI saMkhyA adhika hotI hai| upabhoga paribhoga kI sAmagrI hInAdhika hotI rahatI hai| duSkAla durbhikSa hote rahate haiN| roga, zoka, bur3hApA, marImArI, jana-saMhAra, vaira-virodha, yuddha-saMgrAma hote rahate haiM / janasvabhAva bhI kramazaH anaitika hiMsaka krUra banatA jAtA hai| rAjA. netA bhI prAyaH anaitika evaM kartavyacyuta adhika hote haiN| prajA ke pAlana kI apekSA zoSaNa adhika karate haiM / cora DAkU luTere durvyasanI Adi loga jyAdA hote haiM, dhArmika svabhAva ke loga kama hote haiN| dharma ke nAma se r3hoMga ThagAI karane vAle kaI hote haiN| isa Are meM janmane vAle cAroM gati meM jAte haiM, mokSa gati meM nahIM jAte haiM / 6 saMghayaNa 6 saMsthAna vAle hote hai evaM isa Are ke prArambha meM 16 aura aMta meM 8 pasaliye mAnava zarIra meM hotI hai| avagAhanA aMta meM utkRSTa do hAtha aura prArambha meM madhya meM aneka hAtha hotI hai| | 199 Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA (aneka hAtha se 7 yA 10 hAtha bhI ho sakatI hai|) eka hAtha karIba 1 phuTa kA mAnA gayA hai| umra prArambha meM madhya meM utkRSTa 200 varSa se kucha kama ho sakatI hai| aMta meM utkRSTa 20 varSa hotI hai| isa kAla meM manuSyoM meM vinaya, zIla, kSamA, lajjA, dayA, dAna, nyAya, naitikatA, satyatA Adi guNoM kI adhikatama hAni hotI hai aura isake viparIta avaguNoM kI adhikatama vRddhi hotI hai| guru aura ziSya avinIta ayogya alpajJa hote haiM / cAritraniSTha kramazaH kama hote jAte haiN| cAritrahIna adhika hote jAte haiN| dhArmika, sAmAjika aura rAjakIya maryAdA lopaka bar3hate jAte haiM aura maryAdA pAlaka ghaTate jAte hai evaM isa Are meM dasa bolo kA viccheda hotA hai| bhagavAna mahAvIra svAmI aMtima tIrthaMkara ke mokSa jAne ke bAda gautama svAmI, sudharmAsvAmI, jambU svAmI taka 12+8+44= 64 varSa taka kevalajJAna rahA, usake bAda . isa Are ke aMtima dina taka sAdhu sAdhvI zrAvaka zrAvikA dharma kI ArAdhanA karane vAle evaM devaloka meM jAne vAle hote haiN| viccheda ke dasa bola :- (1) parama avadhijJAna (2) manaHparyavajJAna (3) kevalajJAna (4-6) tIna cAritra (7) pulAkalabdhi (8) AhArakazarIra (9) jinakalpa (10) do zreNI upazama aura kSAyika / ___ kaI loga bhikSupaDimA, ekala vihAra, saMhanana Adi kA bhI viccheda kahate haiM kintu usake liye koI Agema pramANa nahIM hai apitu Agama se viparIta bhI hotA hai| bhagavAna mahAvIra ke zAsana meM 1000 varSa bAda saMpUrNa pUrva jJAna kA maulika rUpa meM viccheda huA, AMzika rUpAMtarita avasthA meM aba bhI upAMga, cheda Adi meM vidyamAna hai| 21 hajAra varSa taka yaha bhagavAna mahAvIra kA zAsana utAra-car3hAva ke jhole khAtA huA bhI clegaa| sarvathA(AtyaMtika) viccheda bhagavAna ke zAsana kA isa madhyAvadhi meM nahIM hogaa| kintu chaTThA ArA lagane para pA~caveM Are ke aMtima dina hI hogaa| prathama prahara meM jaina dharma, dUsare prahara meM anya dharma, tIsare prahara meM rAjadharma, cauthe prahara meM agni kA viccheda hogaa| isI prakAra kA varNana sabhI avasarpiNI ke pA~caveM Are kA smjhnaa| yaha ArA 21000 varSa kA hotA hai| chaTThA ArA :- yaha ArA bhI 21 hajAra varSa kA hotA hai| mahAna | 200 Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA duHkhapUrNa yaha kAla hotA hai| isa samaya meM dikhane mAtra kA bhI sukha nahIM rahatA hai| vaha ghora duHkha varNana naraka ke duHkhoM kI smRti karAne vAlA hotA hai| isa Are kA varNana bhagavatI sUtra, za.7, udde.6 meM hai / utsarpiNI kAla :prathama ArA :- utsarpiNI ke pahale Are kA varNana avasarpiNI ke chaThe Are ke aMtima svabhAva ke samAna hai arthAt chaTe Are ke prArambha meM jo pralaya kA varNana hai vaha yahA~ nahIM samajhanA kintu usa Are ke madhya aura aMta meM jo kSetra evaM jIvoM kI dazA hai vahI yahA~ bhI smjhnaa| yaha ArA 21000 varSa kA hotA hai| utsarpiNI kAla kA prArambha zrAvaNa vadI ekama ko hotA hai| zeSa Are kisI bhI dina mahine meM prArambha ho sakate haiN| usakA koI niyama nahIM hai kyoM ki Agama meM vaisA kathana nahIM hai apitu aisA niyama mAnane para Agama virodha bhI hotA hai| yathA- RSabhadeva bhagavAna mAgha mahIne meM mokSa padhAre usake tIna varSa sAr3he ATha mahine bAda zrAvaNa vadI ekama kisI bhI gaNita se nahIM A sktii| ataH cauthA ArA kisI bhI dina prArambha ho sakatA hai / usI taraha anya Are bhI samajha lenA / mUlapATha meM kevala utsarpiNI kA prArambha zrAvaNa vadI ekama se kahA gayA hai| anya AroM ke liye manakalpita nahIM mAnanA hI zreyaskara hai| dUsarA ArA :- 21+21-42 hajAra varSa kA (chaTThA aura pahalA ArA) mahAna duHkhamaya samaya vyatIta hone para utsarpiNI kA dUsarA ArA prArambha hotA hai| isake prAraMbha hote hI (1) sAta dina puSkara saMvartaka mahAmegha mUsaladhAra jalavRSTi kregaa| jisase bharatakSetra kI dAhakatA tApa Adi samApta hokara bhami zItala ho jaayegii| (2) phira sAta dina taka kSIra megha varSA kregaa| jisase azubha bhUmi meM zubha varNa gaMdha rasa Adi utpanna hoNge| (3) phira sAta dina niraMtara ghRta megha vRSTi karegA jisase bhUmi meM sneha snigdhatA utpanna hogii| (4) isake anaMtara phira amRta megha prakaTa hogA, vaha bhI sAta dina rAta niraMtara varSA kregaa| jisase bhUmi meM vanaspati ko ugAne kI bIjazakti utpanna hogii| (5) isake anaMtara rasa megha prakaTa hogA, vaha bhI sAta dina 201 Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA mUsaladhAra vRSTi karegA jisase ki bhUmi meM vanaspati ke liye tikta kaTuka madhura Adi rasa utpanna karane kI zakti kA saMcAra hogaa| isa prakAra pA~ca saptAha kI niraMtara vRSTi ke bAda AkAza bAdaloM se sApha ho jaayegaa| taba bharatakSetra meM vRkSa latA guccha tRNa auSadhi hariyAlI Adi ugane lageMge evaM kramazaH vanaspati vikAsa ho jAne para yaha bhUmi manuSyoM ke sukhapUrvaka vicaraNa karane yogya ho jaayegii| arthAt kucha hI mahInoM evaM varSoM meM bharata kSetra kA bhUmi bhAg2a vRkSa latA, phala, phUla Adi se yukta ho jaayegaa| .. varSA ke bAda bilavAsI mAnava prasanna hoMge aura dhIre-dhIre bAhara vicarane lgeNge| kAlAMtara se jaba pRthvI, vRkSa, latA, phala, phUla Adi se paripUrNa yukta ho jAyegI taba mAnava dekheMge ki aba hamAre liye kSetra sukhapUrvaka rahane vicarane yogya ho gayA hai, isa kSetra meM jIvana nirvAha karane yogya aneka vRkSa, latA, paudhe, beleM aura unake phala-phUla Adi vipula mAtrA meM upalabdha hone laMga gaye hai| taba unameM se kaI sabhya saMskAra ke mAnava kabhI Apasa meM ikaTThe hokara maMtraNA kareMge ki "aba vividha prakAra ke khAdyapadArtha upalabdha hone lage haiM, aba hama meM se koI mAnava mAMsAhAra nahIM karegA aura jo koI isa niyama ko bhaMga karegA use hamAre samAja se niSkAsita mAnA jAyegA aura koI vyakti usa mAMsAhArI kI saMgati nahIM karegA, usake nikaTa bhI nahIM jAyegA, sabhI usase ghRNA napharata kareMge, usakI chAyA ke sparza kA bhI varjana kreNge|" isa prakAra kI eka vyavasthA vai mAnava kAyama kara jIvana yApana karate hai| zeSa varNana avasarpiNI ke pA~caveM Are ke samAna hai| dharma pravartana isa Are ma nahIM hotA hai| phira bhI mAnava cAroM gati meM jAne vAle hote haiN| jaba ki isake pUrva ke 42 hajAra varSoM meM mAnava prAyaH naraka tiryaMca meM hI jAte hai| isa dUsare Are meM dharma pravartana nahIM hote hae bhI manuSyoM meM naitika guNoM kA kramika vikAsa hotA hai, avaguNoM kA hAsa hotA hai| isa prakAra yaha 21 hajAra varSa ke kAla kA dUsarA ArA vyatIta hotA hai| tIsarA ArA :-avasarpiNI kAla ke cauthe Are ke samAna yaha tIsarA ArA hotA hai| isake tIna varSa sAr3he ATha mahine bItane para prathama / 2020 Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA tIrthaMkara mAtA ke garbha meM Ate haiN| nau mahIne sAr3he sAta dina se janma hotA hai / fira yathA samaya dIkSA dhAraNa karate haiM evaM kevalajJAna hotA hai| cAra tIrtha kI sthApanA karate hai| dharma pravartana karate haiN| taba 84 hajAra varSa se viccheda huA jina dharma punaH prArambha hotA hai| upadeza zravaNa karake kaI jIva zramaNa banate haiN| koI gRhastha dharma aMgIkAra karate haiN| zeSa sampUrNa varNana pUrva varNita cauthe Are ke samAna samajhanA caahiye| yaha ArA eka kror3A kror3a sAgara meM 42000 varSa kama hotA hai| isameM pudgala-svabhAva, kSetra svabhAva meM kramika guNavardhana hotA hai| cauthA sukhamA duHkhamI ArA- isa Are ke tIna varSa sAr3he ATha mahinA vyatIta hone para aMtima 24 veM tIrthaMkara kA janma hotA hai, unakI umra 84 lAkha pUrva hotI hai, 83 lAkha pUrva gRhastha jIvana meM rahate haiM, eka lAkha pUrva saMyama pAlana karate haiN| sampUrNa varNana RSabhadeva bhagavAna ke samAna jaannaa| kintu vyavahArika jJAna sikhAnA, 72 kalA sikhAnA, Adi varNana yahA~ nahIM hai| kyoM ki yahA~ karmabhUmi kAla to pahale se hI hai| aMtima tIrthaMkara ke mokSa jAne ke bAda kramazaH zIghra hI (5-25 varSa meM)sAdhu-sAdhvI zrAvaka zrAvikA evaM dharma kA aura agni kA viccheda ho jAtA hai| 10 prakAra ke viziSTa vRkSa utpanna ho jAte haiN| mAnava apane karma, zilpa, vyApAra Adi se mukta ho jAte haiN| yoM kramika yugala kAla rUpa meM parivartana hotA jAtA hai| palyopama ke AThaveM bhAga taka kulakara vyavasthA aura mizraNakAla calatA hai| phira kulakaroM kI AvazyakatA bhI nahIM rahatI hai| dhIre-dhIre mizraNa kAla se parivartana ho kara zuddha yugala kAla ho jAtA hai| pUrNa sukhamaya zAntimaya jIvana ho jAtA hai| zeSa varNana avasarpiNI ke tIsare dUsare aura pahale Are ke samAna hI utsarpiNI ke cauthe pA~caveM chaThe Are kA hai evaM kAlamAna bhI usI prakAra hai arthAt yaha cauthA ArA do kror3Akror3a sAgaropama kA hotA hai phira pA~cavA~ ArA tIna kror3A sAgaropama kA aura chaTThA ArA cAra kror3Akror3a sAgaropama kA hotA hai| pA~caveM Are kA nAma sukhamI ArA evaM chaTe Are kA nAma sukhamA sukhamI hai| -- ar3hAIdvIpa ke karmabhUmi kSetroM meM se AroM rUpa utsarpiNI avasarpiNI kAla, 5 bharata aura 5 eravata ina dasa kSetroM meM hI hotA hai, zeSa 5 203 Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA karmabhUmi rUpa pA~ca mahAvideha kSetra meM, 30 akarmabhUmi meM aura 56 aMtaradvIpoM meM yaha kAla parivartana nahIM hotA hai| una 91 kSetroM meM sadA eka sarIkhA kAla pravartamAna hotA hai / yathA5 mahAvideha meM- avasarpiNI ke cauthe Are kA prArambhakAla 10 devakurU uttarakurU meM- avasarpiNI ke prathama Are kA prArambhakAla 10 harivarSa ramyaka varSa meM- dUsare Are kA prArambhakAla 10 hemavaya heraNyavaya meM- tIsare Are kA prArambhakAla 56 aMtara dvIpoM meM- tIsare Are ke aMtima tribhAga kA zuddha yugala kAla arthAt mizraNa kAla ke pUrvavartI kaal|| utsarpiNI-avasarpiNI milakara eka kAlacakra 20 kroDAkor3I sAgara kA hotA hai| cakra zabda ko dhyAna meM rakhA gayA hai| cakra meM gAr3I ke pahiyeM jaise Are hote haiM / ataH isa kAlacakra kA cakrAkAra citra kalpita karake usameM 12 Ara pUre golAI meM bIca kI dhurI se lekara kinAre kI paTTI taka jur3e hote haiM / gAr3I ke pahiye meM AroM kI saMkhyA nizcita nahIM hotI hai| bailagAr3I ke pahiye meM 6 Are prAyaH hote haiM paraMtu ghor3AgAr3I(bagdhI) ke bar3e pahiyeM hote haiM, usameM 12 Are hote haiN| isa prakAra mala zabda kAlacakra hone se evaM cakra meM Are hone se yahA~ usa upamA ko lakSya meM rakhakara ArA zabda se kahA gayA hai| cakra(pahiye) ke kinAre ke pATiyoM ke sthAna para do sarpa kI kalpanA kI jAtI hai| jinakA mukha Upara hotA hai aura pU~cha nIce hotI hai| avasarpiNI ke sarpa ke mukha sthAna se pahalA ArA prAraMbha hotA' hai vaha 4 kror3A kror3I sAgara kA hotA hai| phira sAMpa nIce kI tarapha patalA hotA jAtA hai vaise vaise tIsare Adi Are choTe hote hai| pA~cavA~ chaTThA ArA pU~cha ke sthAna meM AtA hai ve donoM bahuta choTe haiN| usake bAda dUsare sAMpa kI pUcha se utsarpiNI kA pahalA dUsarA ArA prArambha hokara sAMpa ke mukha sthAna kI jagaha utsarpiNI kA chaTThA ArA 4 kror3Akror3I sAgara kA AtA hai| sarpa kI upamA aura utAra car3hAva aura choTe bar3e Are samajhe jAte hai| isa prakAra pahale utarate sarpa se avasarpiNI kAla hotA hai phira pU~cha se Upara car3hate sarpa se utsarpiNI kAla hotA hai| isaliye donoM nAma upamA kI apekSA sArthaka hote haiM / 204] Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA nibaMdha-58 dUsare Are se saMvatsarI kI kalpanA yahA~ kaI loga aise bhramita artha kI kalpanA bhI kara baiThate hai ki mAnoM vRSTi khulate hI bhUmi vRkSAdi se yukta ho jAtI hai, aisA kathana anupayukta hai| kyoM ki vRkSoM se yukta hone meM varSoM lagate haiM aura anya vanaspati guccha gulma latA Adi ke phala phUla lagane meM bhI mahinoM lagate haiM / kyoM ki ve prAkRtika hote haiM, devakRta nahIM hote / isa dUsare Are kI Agamika spaSTa varNana vAlI niraMtara pA~ca sAptAhika vRSTi ke liye jabarana sAta sAptAhika mAna kara evaM kAlAMtara se mAnava dvArA kI jAne vAlI mAsAMhAra niSedha kI pratijJA ko lekara kaI ekataraphA dRSTi vAle arddhaciMtaka loga isI ko saMvatsarI kA udgama kaha baiThate hai / kahA~ to zramaNa varga ke dvArA nirAhAra manAI jAne vAlI dhArmika parva rUpa saMvatsarI aura kahA~ sacitta vanaspati, kaMda, mUlAdi khAne vAle saMyatadharma rahita kAla vAle mAnavoM kA jiivn| saMvatsarI kA sumela kiMcita bhI nahIM hote hue bhI apane Apako vidvAna mAna kara jabarana zAstra ke nAma se una avratI sacitabhakSI mAnavoM dvArA calAI gaI sAmAjika sAmAnya vyavasthA ko saMvatsarI mAna kara usakA anusaraNa svayaM karanA, sAtha hI tIrthaMkara bhagavAna ko, gaNadharoM ko aura vratI zramaNoM ko unakA anusaraNa karane vAlA batAkara vidvAna loga mAtra buddhi kI haMsI karavAne kA hI kArya karate haiM / RSi paMcamI kA udgagama to RSi mahirSiyoM dvArA dharma pravartana ke sAtha hotA hai| use bhulA kara pA~ca saptAha ke sAta saptAha karake aura varSA baMda hote hI vRkSoM kI, beloM kI, phaloM kI, dhAnyoM kI, asaMgata kalpanA karake avratI sacittabhakSI logoM kI nakala se saMvatsarI ko khIMcatAna kara tIrthaMkara dharma praNetAoM se jor3a karake isa prakAra kI Atma saMtuSTI karate haiM ki mAno hamane AgamoM se saMvatsarI parva kA bahuta bar3A pramANa 49 dina kA khoja nikAlA hai| aise buddhimAnoM kI buddhi para bar3A hI Azcarya evaM anukaMpA utpanna hotI hai kintu isa paMcamakAla ke prabhAva se aisI kaI 205 Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA .. kalpanAe~ bher3acAla se pravAhita hotI rahatI hai aura hotI rhegii| sahI ciMtana aura jJAna kA saMyoga mahAna bhAgyazAliyoM ko hI prApta hogaa| sAra- dharma kA pravartana tIsare Are meM prathama tIrthaMkara dvArA hotA hai / ataH dUsare Are se saMvatsarI kA saMbaMdha nahIM ho sktaa| nibaMdha-59 manaHparyava Adi jJAna viSayaka samIkSA (1) jaise vacana yA bhASA ke dravya aura bhAva aise vikalpa nahIM hote haiM vaise hI mana ke bhI dravya aura bhAva vikalpa Agama meM nahIM kahe gaye haiM / isakI prakriyA pUrNa bhASA pariNamana ke samAna hI hai| jaise bhASA ke rUpI arUpI vikalpa nahIM hote haiM, vaise mana ke bhI rUpI arUpI vikalpa nahIM hote haiN| ve donoM rUpI hI hote haiM / graMthoM meM mana ke dravya aura bhAva vikalpa kie gaye haiM kintu unakI koI AvazyakatA yA upayogitA nahIM hai| (2) yaha manaHparyavajJAna do taraha kA hotA hai| 1. Rjumati manaHparyavajJAna 2. vipula mati manaHparyavajJAna / Rjumati kI apekSA vipulamati dravya, kSetra, kAla aura bhAva ko vizuddha vipula aura nirmala rUpa se jAnatA dekhatA hai evaM kSetra meM r3hAI aMgula kSetra isakA adhika hotA hai| manaHparyAya jJAna kA viSaya- (1) dravya se manaHparyava jJAnI sannI jIvoM (deva manuSya tiryaMca) ke mana ke(mana rUpa meM pariNata pudgaloM ke) anaMta anaMta pradezI skaMdhoM ko jAnatA dekhatA hai| (2.) kSetra se manaH paryavajJAnI jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga jAnatA dekhatA hai utkRSTa nIce 1000 yojana, Upara 900 yojana, cAroM dizAoM meM 45 lAkha 45 lAkha yojana kSetra meM rahe hue sannI deva, manuSya, tiryaMcoM ke vyaktamana ko jAnatA dekhatA hai| ( jisa prakAra aspaSTa zabda nahIM sune jAte haiM, vaise hI aspaSTa mana nahIM jAne dekhe jAte haiM / ) (3) kAla se- jaghanya palyopama kA asaMkhyAtavA bhAga jitane samaya ke bhUta bhaviSya mana ko jAna dekha sakatA hai aura utkRSTa palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga jitane samaya ke bhUta bhaviSya mana ko jAna dekha / 206 Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA sakatA hai| jaghanya aura utkRSTa donoM hI kathana kI apekSA to eka hai, kintu jaghanya se utkRSTa adhika hai, aisA samajha lenA caahie| (yadi jaghanya utkRSTa vAstava meM samAna hI hotA hai to use jaghanya utkRSTa na kahakara ajaghanya anutkRSTa kahA jAtA hai) bhAva se- manaHparyava jJAnI anaMta bhAvoM ko jAnatA dekhatA hai / jaise do chAtroM ne eka hI viSaya meM parIkSA dii| eka ne prathama zreNI ke aMka prApta kie, dUsare ne dvitIya zreNI ke, spaSTa hai ki prathama zreNI prApta karane vAle kA jJAna vizeSa rahA, usakI zreNI bhI alaga hai aura Age kahIM praveza meM bhI prathama zreNi vAle ko prAthamikatA milegii| ThIka isI taraha Rjumati aura vipulamati ko samajhanA |Rjumti usI bhava meM vinaSTa ho sakatA hai kintu vipula mati pUre bhava taka rahatA hai, yaha isakI vizeSatA hai| kisI dhAraNA se vipula mati usI bhava meM mokSa jAtA hai, kintu Rjumati manaHparyava jJAnI to bhaviSya meM ananta bhava bhI kara sakatA hai| sAmAnya antara bhI kabhI mahatvazIla antara ho jAtA hai yathA koI cunAva meM eka mata(voTa) kama ho gayA to pA~ca sAla kA nambara calA jAtA hai| aisI hI vizeSatA donoM prakAra ke manaHparyava jJAna meM hai, ataH do prakAra kahe gaye haiN| avadhijJAna-manaHparyavajJAna meM paraspara tulanA : . avadhijJAnI bhI koI mana kI bAta jAna sakate haiM / ise dRSTAMta dvArA samajhe- eka DAka ghara meM aneka vyakti hai koI tAra kA anubhavI hai koI usa viSaya kA anubhavI nahIM hai / jo tAra kA anubhavI nahIM hai usake zrotendriya to hai hii| Ane vAle tAra kI Tika Tika kI Avaja vaha bhI suna letA hai kintu sunane mAtra se vaha usake Azaya ko nahIM samajha sktaa| ThIka vaisA hI aMtara avadhijJAnI aura manaHparyava jJAnI ke dekhane kA samajha sakate hai| athavA eka DAkTara cakSuroga kA vizeSajJa hai aura dUsarA saMpUrNa zarIra kA cikitsaka hai usameM A~kha kI cikitsA bhI vaha karatA hai kintu A~kha ke viSaya meM usake anubhava cikitsA meM aura cakSu vizeSajJa ke anubhava cikitsA meM antara honA spaSTa hai| vaise hI avadhijJAnI ke dvArA mana ke pudgala jAnane meM aura manaHparyava jJAnI ke dvArA mana ko jAnane dekhane meM antara hai, aisA samajhanA caahie| 207 Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA (1) avadhijJAna kI apekSA manaHparyava jJAna adhika vizuddha hotA hai| (2) avadhijJAna sabhI prakAra ke rUpI dravyoM ko viSaya karatA hai, manaHparyava jJAna kevala manodravyoM ko viSaya karatA hai| (3) avadhi jJAna cAroM gati meM hotA hai, manaHparyava jJAna manuSya gati meM hI hotA hai| (4) avadhijJAna mithyAtva Ane para naSTa nahIM hotA hai parivartita hokara vibhaMga jJAna kahalAtA hai, manaHparyava jJAna mithyAtva Ate hI samApta ho jAtA hai| (5) avadhijJAna ke sAtha avadhi darzana hotA hai, manaHparyava jJAna ke sAtha koI darzana nahIM hotA hai| (6) avadhijJAna AgAmI bhava meM sAtha jAtA hai, manaHparyavajJAna parabhava meM sAtha nahIM jAtA hai| (7) manaHparyava jJAna ke dravya, kSetra, kAla aura bhAva kA viSaya alpa hai, avadhijJAna kA viSaya atyanta vizAla hai arthAt avadhijJAnI saMpUrNa zarIra ke cikitsaka ke samAna hai, to manaHparyava jJAnI kisI eka aMga ke vizeSajJa ke samAna hai| kevalajJAna aura cAra jJAna :- . mati Adi cAra jJAna eka sAtha eka vyakti meM ho sakate hai| kevala jJAna akelA hI rahatA hai| zeSa cAroM jJAna usI meM vilIna ho jAte hai| jisa prakAra kisI makAna kI eka dizA meM cAra daravAje haiM, unheM haTAkara pUrI dizA khulI karake jaba eka hI cauDA mArga banA diyA jAtA hai, taba usameM praveza dvAra 4 yA 5 nahIM hokara eka hI mArga kahA jAtA hai| cAra daravAjoM ke cAra mArga bhI usI meM samAviSTa ho jAte haiN| usI prakAra eka kevala jJAna meM hI cAroM jJAna samAviSTa ho jAte haiN| kevala jJAna se bar3hakara aura koI jJAna nahIM hotA hai| yahI sarvoparI jJAna hai aura AtmA kI sarvazreSTha nija svabhAva avasthA hai / isI ko prApta karane ke lie hI saMpUrNa tapa saMyama kI sAdhanA svIkAra kI jAtI hai| bhagavatI sUtra aura naMdI sUtra meM matijJAna kA viSaya : matijJAna ke atirikta cAra jJAna kA viSaya ukta donoM satroM meM samAna hai| kiMtu matijJAna ke viSaya meM naMdI meM apekSA se sarva dravya kSetra kAla bhAva ko jAnane kA vidhAna kiyA kiMtu dekhane kA niSedha kiyA hai| bhagavatI sUtra meM apekSA se jAnane dekhane donoM kA vidhAna / 208 Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA kiyA hai| jaba aMpekSA zabda kA upayoga kara diyA gayA hai to dekhane kA bhI vidhAna karanA hI upayukta hai ata: bhagavatI kA pATha hI zuddha pratIta hotA hai| apekSA zabda lagAkara ke bhI nahIM dekhanA kahanA aura phira TIkAkAra usakA spaSTIkaraNa kare ki amuka apekSA se dekhatA hai aura amuka apekSA se nahIM dekhatA hai yaha anupayukta hotA hai| ataH naMdI sUtra meM kabhI bhI lipi pramAda se yA samajha bhrama se 'no' zabda lagA diyA gayA hai aisA samajhanA cAhiye / kyoM ki apekSA zabda kahane ke bAda bahuta guMjAisa svataH raha jAtI hai| tabhI sUtra meM saba dravya, kSetra, kAla, bhAva ko jAnanA kaha diyA gayA hai| zruta jJAna meM bhI apekSA se upayoga ho to sarva dravya kSetra kAla bhAva jAnane dekhane kI utkRSTa kSamatA donoM sUtroM meM kahI gaI hai| ataH bhagavatI sUtra ke samAna naMdI meM bhI matijJAna kA viSaya samajhanA cAhiye / TIkAkAroM ke pUrva se hI yaha lipi doSa pratiyoM meM A cukA thaa| kiMtu bhagavatI sUtra ke pramANa se ise sudhArane meM hI sahI nirAbAdha tattva siddha hotA hai| sAra- matijJAna apekSA se sarva dravya,kSetra,kAla,bhAva jAne aura dekhe| nibaMdha-60 dvAdazAMgI paricaya ke tIna sUtroM meM tulanA samavAyAMga sUtra meM 12 aMgasUtroM ke paricaya saMbaMdhI varNana kucha kucha adhika evaM vistRta diyA gayA hai, aura naMdI sUtra meM kucha kama diyA gayA hai| isake atirikta paricaya lagabhaga samAna diyA gayA hai| naMdI meM bhagavatI sUtra kI pada saMkhyA 2 lAkha 88 hajAra hai, samavAyAMga meM 84 hajAra hai| naMdI meM aMtagar3a sUtra ke ATha varga, ATha uddezana kAla kaha haiM aura adhyayana kA kathana nahIM hai| samavAyAMga meM 10 adhyayana aura dasa uddezana kAla kahe haiM, varga sAta kahe haiN| naMdI meM aNuttaropapAtika sUtra ke tIna varga tIna uddezana kAla kahe haiM samavAyAMga meM 10 adhyayana 10 uddezana kAla kahe haiM aura varga 3 kahe haiN| zeSa viSaya varNana eka sA hai| - (1) upAsaka dazA, (2) aMtagar3a dazA, (3) aNuttaropapAtika dazA, (4) prazna vyAkaraNa, (5) vipAka sUtra ke adhyayanoM kI saMkhyA 209 Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA aura nAma ThANAMga sUtra ke dasaveM ThANe meM diye gaye haiN| naMdI aura samavAyAMga ke dvAdazAMgI sUtra paricaya meM kisI bhI sUtra ke adhyayanoM ke nAma nahIM diye gaye haiN| vartamAna meM upalabdha ina AgamoM ke adhyayanoM meM aura ThANAMga sUcita adhyayanoM ke nAmoM meM vibhinnatA hai| ukta pA~ca hI sUtroM kI adhyayana saMkhyA ThANAMga meM 10-10 hI kahI hai| samavAyAMga meM ukta cAra sUtroM ke 10-10 adhyayana kahe haiM kintu praznavyAkaraNa ke 45 adhyayana kahe haiN| naMdI meM ukta pA~ca meM aMtagar3a aura aNuttaropapAtika kI adhyayana saMkhyA nahIM kahI hai| praznavyAkaraNa ke 45 adhyayana kahe haiN| kevala vipAka aura upAsaka dazA ke hI dasa adhyayana kahe haiN| vartamAna meM upalabdha aMtagar3a meM kula 90 adhyayana hai| aNuttaropapAtika meM kula 33 adhyayana hai, zeSa tInoM meM dasa dasa adhyayana hai| upAsakadazA aura vipAka ina do sUtroM ke adhyayana saMkhyA meM vibhinnatA nahIM hai kintu vipAka ke nAmoM meM vibhinnatA hai| praznavyAkaraNa ke adhyayanoM kI saMkhyA 10 upalabdha hai kintu ke dasoM hI bhinna hai| aNuttaropapAtika ke 10 nAmoM meM bhI bhinnatA hai| ina vibhinnatA ke kAraNoM kI kaI prakAra se kalpanA-vicAraNA kI jAtI hai| AgamoM meM koI bhI kAraNa kA saMketa nahIM hai| sAra- ukta pA~ca sUtroM meM upAsaka dazA pUrNa nirdoSa aura eka mata hai| aMtagar3a, aNuttaropapAtika aura prazna vyAkaraNa ye tIna sUtra upalabdha kucha aura hai evaM paricaya yA adhyayanoM ke nAma usase alaga hI hai| vipAka bhI nirdoSa ekamata hai kintu kucha adhyayana ke nAmoM meM kucha-kucha aMtara hai jisakA apekSA se samAdhAna zakya hai / isase phalita yaha hai ki tIna aMga AgamoM kA pUrNataH parivartita rUpa upalabdha hai evaM vipAka sUtra ke kucha adhyayanoM meM parivartana dikhatA hai| zeSa sAta aMga sUtroM kI kisI bhI prakAra kI vibhinnatA ina paricaya sUtroM meM carcita nahIM hai| AcArAMga sUtra ke pichale do adhyayana bhAvanA aura vimukti naMdI kI Agama sUci meM kahe 'baMdhadazAsUtra' ke sAtaveM, AThaveM adhyayana hai, aisA ThANAMga sUtra se jJAta hotA hai| nizItha adhyayana ko AcArAMga 210 Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA se alaga karane para vaha parivartana huA hai aura adhyayana saMkhyA kI pUrti kI gaI hai| AgamoM meM ina parivartanoM ke saMbaMdha meM koI saMketa nahIM hone se kisI bhI parivartana ke lie Agama AdhAra se taTastha ciMtana kiyA hai kintu nirNita nizcita kucha bhI nahIM kahA jA sakatA hai| vidvAna evaM manISI pAThakoM ko jisa para anAgraha samIkSA kA pUrNa adhikAra rahatA hai| nibaMdha-61 bhagavAna mahAvIra kA zarIra sauSThava uvavAI sUtra meM grAmAnugrAma vicaraNa karate hue bhagavAna ke caMpAnagarI meM padhArane kA varNana hai| usI prasaMga se bhagavAna ke NamotthuNaM varNita guNoM kA tathA anya bhI aneka guNoM kA evaM zarIra zauSThava kA varNana mastaka ke bAloM se prAraMbha karake pA~va ke nakhoM taka kramazaH samasta aMgopAMmo kA spaSTa varNana kiyA gayA hai| vaha isa prakAra hai zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI dharma kI Adi karane vAle, svayaM saMbuddha tIrthaMkara the, puruSottama Adi NamotthuNaM paThita guNoM se yukta the / arahA-pUjyanIya, rAgAdi vijetA, kevalajJAna yukta, sAta hAtha kI U~cAI se yukta, samacaurasa saMsthAna evaM vajra-RSabhanArAca saMhanana se yukta, zarIra ke aMtarvartI pavana ke ucita vega se yukta, nirdoSa gudAzaya yukta, kabUtara ke samAna pAcana zakti vAle the| peTa aura pITha ke nIce ke dono pArzva tathA jaMghAe~ suMdara sugaThita thii| unakA mukha kamala surabhimaya nizvAsa se yukta thaa| uttama tvacA se yukta, niroga prazasta zveta mAMsa yukta, jalla, mala evaM dAga Adi se varjita zarIra thaa| ataeva nirupalepa, svaccha, dIpti se udyotita pratyeka aMgopAMga the| zarIra kA kramika varNana :-uttama lakSaNamaya unnata mastaka thaa| mulAyama kAle camakIle dhuMgharAle ghane mastaka para keza the| chatrAkAra mastaka kA zikhara, phor3e phusI ghAva ke cinhoM se rahita, arddha candra sama lalATa, pUrNa candra sama mukha, suhAvane kAna, puSTa kapola, kucha khIMce hue dhanuSa ke samAna suMdara Ter3hI bhauMhe, puMDarIka kamala ke samAna sapheda nayana, 211 Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA padmakamala ke samAna vikasita A~khe, garUr3a kI coMca kI taraha laMbI sIdhI unnata nAsikA, bimbaphala ke sadRza oTha evaM dAMtoM kI zreNI gAya ke dUdha jaisI sapheda thii| dAta akhaMr3a paripUrNa suMdarAkAra the| jihvA aura tAla tapta svarNa sama lAla the| dAr3hI mUMcha ke bAla avasthita (maryAdita) rahate the| ThuDDI mAMsala sugaThita thii| gardana cAra aMgula caur3I uttama zaMkha ke samAna trivalI yukta thii| uttama hAthI sama kaMdhe, gola laMbI bhujAe, Thosa snAyu, nAgarAja ke samAna vistIrNa dIrgha bAha, lalAI yukta hatheliyA~, unnata komala sugaThita hAtha, nizchidra aMguliyA~ thii| unakI hathelI meM candra, sUrya, cakra, dakSiNAvarta, svastika Adi kI saMsUcaka zubha rekhAe~ thii| unakA vakSasthala-sInA svarNa zilA ke tala ke samAna svaccha prazasta, samatala vizAla thA e vaM svastika cinha yukta thA, mAMsalatA ke kAraNa rIr3a kI haDDI dikhAI nahIM detI thii| zarIra svarNa ke samAna dIpta, suMdara, roga rahita, suniSpanna . evaM uttama puruSa ke 1008 lakSaNa yukta thaa| pasavAr3e nIce kI tarapha kramazaH saMkar3e the| chAtI evaM peTa para roma rAjI thii| udara ke nIce ke donoM pArzva suniSpanna the| matsya jaisA udara thaa| unakI nAbhi gola, suMdara evaM vikasita thii| uttama siMha kI kamara ke samAna gola gherAva lie unakI kamara thii| uttama ghor3e ke suniSpanna guptAMga kI taraha guhya bhAga thaa| unakA zarIra malamUtra visarjana kI apekSA se nirlepa thaa| hAthI kI DhU~r3ha kI taraha gaThita jaMghAe~ thii| ghuTane ati suMdara Dibbe ke Dhakane ke samAna the / hiraNI kI piMDaliyoM ke samAna utAra sahita gola piMDaliyA~ thii| unake pA~va ke Takhane suMdara sugaThita nigUr3ha the| pA~va manojJa bane hue the| pairoM kI aMguliyAM kramazaH AnupAtika rUpa meM sundara thii| nakha tAMbe ke samAna lAla the| pagathaliyA~ lAla kamala ke patte ke samAna sukumAla komala thii| usameM rekhAoM se parvata, nagara, magara, sAgara tathA caMdra rUpa uttama cinha evaM svastika Adi maMgala cinha aMkita the / unakA rUpa asAdhAraNa thA, unakA teja nidhUma agni ke samAna thaa| ve prANAtipAta Adi Azrava rahita, mamatA rahita, akiMcana the| nirupalepa-karmabaMdha se rahita the / nigraMtha pravacana ke upadeSTA, dharmazAsana ke nAyaka, cautIsa atizayoM, peMtIsa satyavacanAtizayoM se yukta the / AkAzagata cakra, chatra, ca~vara, 217 Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA svaccha sphaTika se bane pAdapITha yukta siMhAsana aura dharma dhvaja, ye unaka Age cala rahe the |is prakAra ve zramaNa bhagavAna mahAvIra 14000 sAdhu, 36000 sAdhviyoM ke parivAra se yukta Age se Age calate hue sukhazAMti pUrvaka eka gA~va se dUsare gA~va vihAra karate hue caMpAnagara ke bAharI upanagara meM pahu~ce / nibaMdha-62 saMkhyAta asaMkhyAta anaMta kI bheda yukta vyAkhyA zrI anuyogadvAra sUtra meM inakA svarUpa isa prakAra batAyA gayA haigaNaNA saMkhyA- isake tIna bheda hai- 1. saMkhyAta, 2. asaMkhyAta, 3. anaMta / saMkhyAta ke tIna bhedaM hai- 1. jaghanya, 2. madhyama, 3. utkRSTa / asaMkhyAta ke 9. bheda hai- (1-3) jaghanya, madhyama, utkRSTa paritta asaMkhyAta (4-6) jaghanya madhyama utkRSTa-yuktaasaMkhyAta (7-9) jaghanya madhyama utkRSTa asaMkhyAtAsaMkhyAta / anaMta ke ATha bheda-(1-3) jaghanya madhyama utkRSTa parittAnaMta (4-6) jaghanya madhyama utkRSTa yuktAnaMta (7-8) jaghanya aura madhyama anNtaanNt| saMkhyAtA- jaghanya saMkhyAtA do kA aMka hai| madhya meM sabhI saMkhyAe~ hai arthAt zIrSa prahelikA taka to hai hI, Age bhI asatkalpanA se upamA dvArA batAI jAne vAlI samasta saMkhyA bhI madhyama saMkhyAta hai| arthAt jaba taka utkRSTa saMkhyAta kI saMkhyA na Ave vahA~ taka saba madhyama saMkhyAta hai| utkRSTa saMkhyAta ko upamA dvArA samajhAyA gayA hai, vaha isa prakAra haiutkRSTa saMkhyAtA- utkRSTa saMkhyAtA ko upamA dvArA samajhAne ke liye cAra palya kI kalpanA kI gaI hai| yathA- 1. anavasthita palya 2. zalAkA palya 3. pratizalAkA palya 4. mahAzalAkA ply| cAroM palya kI lambAI caur3AI jambUdvIpa pramANa hotI hai| U~cAI 1008-1/2 yojana (eka hajAra sAr3he ATha yojana)hotI hai / tIna palya mApa meM sthita rahate haiM / prathama anavasthita palya kI lambAI caur3AI badalatI hai, U~cAI vahI rahatI hai| / 213 Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA zalAkA palya bharanA- mAna lo sarasoM ke dAnoM kA eka mahA Dhera hai usameM se anavasthita palya meM sarasoM ke dAne sikhA paryanta bhara kara asatkalpanA se koI deva palya ko uThAkara cale aura eka eka dAnA eka-eka dvIpa samudra meM ddaaleN| jahA~ anavasthita palya khAlI ho jAve, usa dvIpa samudra jitanA lambA caur3A anavasthita palya banAyA jAya aura use bharakara phira vahA~ se Age ke dvIpa samudroM meM eka-eka sarasoM kA dAnA DAleM jahA~ vaha palya khAlI ho jAya, vahA~ usa dvIpa samudra jitanA lambA caur3A anavasthita palya ko banA lenaa| pratyeka anavasthita palyaM khAlI hone kI sAkSI rUpa eka dAnA sarasoM ke Dhera meM se 'zalAkA palya' meM ddaalnaa| isI krama se anavasthita palya banAte rahanA aura Age Age ke dvIpa samadroM meM eka-eka dAnA DAlate rhnaa| anavasthita palya khAlI hove jyoM hI eka dAnA 'zalAkA palya' meM DAlate rhnaa| . pratizalAkA palya bharanA- yo sAkSI rUpa eka-eka dAnA DAlate DAlate jahA~ zalAkA palya pUrA bhara jAya vahA~ anavasthita palya aMtima dvIpa samudra jitanA lambA caur3A banAkara sarasoM ke dAnoM se bhara kara rakha denaa| phira bhare hue zalAkA palya ko uThAkara Age ke dvIpa samudroM meM ekaeka dAnA DAla kara khAlI karanA aura anta meM sAkSI rUpa eka dAnA Dhera meM se pratizalAkA palya meM DAlanA / 'zalAkA palya' ko khAlI karake rakha denaa| aba punaH usa bhare hue anavasthita palya ko uThAnA aura Age ke naye dvIpa samudra se dAnA DAlanA prAraMbha krnaa| khAlI hone para eka dAnA 'zalAkA palya' meM DAlanA phira usa dvIpa samudra jitanA bar3A anavasthita palya banAnA, bharanA aura khAlI karanA aura eka dAnA 'zalAkA palya' meM ddaalnaa| yoM karate-karate jaba zalAkA palya bhara jAegA taba use bhI agale dvIpa samudroM meM eka-eka dAnA DAla kara khAlI karanA aura sAkSI rUpa eka dAnA phira 'prati zalAkA palya' meM ddaalnaa| isI vidhi se karate hue eka samaya 'pratizalAkA palya' bhI bhara jaaegaa| mahAzalAkA palya bharanA- saMpUrNa bhare usa 'pratizalAkA Salya' ko uThAkara Age ke dvIpa samudroM meM eka-eka dAnA DAlanA aura khAlI hone para use khAlI rakha denA eka dAnA usake sAkSI rupa 'mahAzalAkA 214] Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA palya' meM DAla denaa| isa vidhi ve anavasthita palya se zalAkA palya bharanA, zalAkA palya se pratizalAkA palya bharanA, phira use khAlI karake eka dAnA 'mahAzalAkA palya' meM ddaalnaa| yo karate-karate eka samaya 'mahAzalAkA palya' bhI bhara jaaegaa| phira kramazaH yoM karate karate pratizalAkA aura zalAkA palya bhI arthAt tIno avasthita palya pUrNa bhara jAya vahA~ usa dvIpa samudra jitanA anavasthita palya ko banA kara sarasoM ke dAne se bhara lenA / isa taraha aba cAroM palya bhare hai / cAroM palya meM bhare hue dAnoM ko aura abhI taka dvIpa samudroM meM DAle gaye sAre dAnoM ko ginane se jo saMkhyA banatI hai usameM se eka kama karane para jo saMkhyA AtI hai use hI utkRSTa saMkhyAtA samajhanA cAhie / . utkRSTa saMkhyAtA kA parimANa saMpUrNa huaa| pracalita bhASA se yaha 'DAlA-pAlA kA adhikAra' pUrNa huA / (utkRSTa saMkhyAtA ko samajhane ke liye dvIpa samudroM meM sarasoM ke dAne DAlane rUpa DAlApAlA kA varNana kiyA gayA hai| dvIpasamudra to asaMkhya hai aura asaMkhya meM bhI madhyama asaMkhyAtA DhAI uddhAra sAgaropama ke samaya jitane hai arthAt isa utkRSTa saMkhyAtA se dvIpasamudroM kI saMkhyA kA koI saMbaMdha nahIM hai kyoM ki ve to utkRSTa saMkhyAtA se asaMkhyaguNe haiM / ) asaMkhyAtA kA pramANa- (1) jaghanya parittA asaMkhyAtA-utkRSTa saMkhyAtA se eka adhik| (2) madhyama parittA asaMkhyAtA jaghanya parittA asaMkhyAtA evaM utkRSTa parittA asaMkhyAtA ke bIca kI sabhI sNkhyaa| (3) utkRSTa parittA asaMkhyAtA jaghanya parittA asaMkhyAta kI saMkhyA ko usI saMkhyA se aura utane hI bAra guNA karane para jo saMkhyA Ave usameM eka kama karane para utkRSTa parittA asaMkhyAta hotA hai / yathApA~ca ko pA~ca se pA~ca bAra guNA karake eka ghaTAne se 3124 saMkhyA AtI hai / (5 x 5 x 5 x 5 x 5=3125-1=3124) / (4) jaghanya yuktA asaMkhyAtA utkRSTa parittA asaMkhyAtA meM eka jor3ane pr| (5) madhyama yuktA asaMkhyAtA-jaghanya aura utkRSTa yuktA asaMkhyAtA ke bIca kI sabhI sNkhyaa| 215 Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA (6) utkRSTa yuktA asaMkhyAtA jaghanya yuktA asaMkhyAtA kI saMkhyA ko, usI saMkhyA se, utanI bAra guNA karake eka ghaTAne para jo rAzi Ave, vaha utkRSTa yuktA asaMkhyAta hai| (7) jaghanya asaMkhyAtA asaMkhyAta-utkRSTa yuktA asaMkhyAta meM eka jor3ane para / (8) madhyama asaMkhyAtA asaMkhyAta-jaghanya aura utkRSTa asaMkhyAtA asaMkhyAta ke bIca kI sabhI sNkhyaa| (9) utkRSTa asaMkhyAtA asaMkhyAta-jaghanya asaMkhyAtA asaMkhyAta kI saMkhyA ko usI saMkhyA se utanI hI bAra guNA karake eka ghaTAne para jo rAzi Ave vaha utkRSTa asaMkhyAtA asaMkhyAta hai| ... anaMta kA pramANa- 1. jaghanya parittA anaMta- utkRSTa asaMkhyAtA asaMkhyAta se eka adhika / isa prakAra asaMkhyAta ke 9 bheda jo Upara batAe gaye haiM usI ke anusAra anaMta ke bhI ATha bheda samajha lene cAhie / unake nAma 2. madhyama parittA anaMta 3. utkRSTa parittA anaMta 4. jaghanya yuktA anaMta 5. madhyama yuktA anaMta 6. utkRSTa yuktA anaMta 7. jaghanya anaMtA anaMta 8. madhyama anaMtA anaMta |anNt kA nauvA~ bheda nahIM hotA hai arthAt loka kI adhikatama dravya, guNa yA paryAya kI samasta saMkhyA AThaveM anaMta meM hI samAviSTa ho jAtI hai| ataH nauveM bheda kI AvazyakatA bhI nahIM hai / / nibaMdha-63 ___palyopama kA bheda-prabheda yukta vizleSaNa kAla pramANa- kAla kI jaghanya ikAI 'samaya' yaha ati sUkSma evaM avibhAjya hai / A~kha ke palaka par3ane jitane samaya meM bhI asaMkhya samaya vyatIta ho jAte haiN| aise asaMkhya samayoM kI eka AvalikA hotI hai| saMkhyAtA AvalikA kA eka zvAsozvAsa hotA hai| vRddhAvasthA evaM vyAdhirahita svastha puruSa kA zvAsozvAsa yahA~ pramANabhUta mAnA gayA hai| zvAsozvAsa ko 'prANa' kahA gayA hai| 7 prANa=eka stoka / sAta stoka-eka lava / 77 lava-eka muhUrta / 1 muhUrta 3773 zvAsozvAsa-prANa hote haiM / 1 muhUrta / 216 Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA 1,67,77,216 aavlikaa| 1 prANa=4446 sAdhika aavlikaa| 1 sekaMr3a-5825-19/45 aavlikaa| 1 prANa=2880/3773 sekaMr3a hote haiM arthAt eka sekaMDa se kama / 1 muhUrta-2880 sekaMr3a / 1 muhUrta 48 miniTa / eka miniTa-60 saikaMr3a / 30 muhUrta eka din| 84 lAkha varSa-eka puurvaaNg| 84 lAkha pUrvAMga-eka pUrva / Age kI pratyeka kAla saMjJA eka dUsare se 84 lAkha guNI hotI hai| aMta meM zIrSa prahelikAMga se zIrSa prahelikA 84 lAkha guNI hotI hai| itanI saMkhyA taka gaNita kA viSaya mAnA gayA hai| isake Age kI saMkhyA upamA dvArA kahI jAtI hai| utkRSTa saMkhyAtA kI saMkhyA upamA dvArA pUrNa hotI hai| usa utkRSTa saMkhyAtA meM eka adhika hote hI jaghanya asaMkhyAtA hotA hai|| upamA dvArA kAla gaNanA pramANa- palyopama aura sAgaropama rUpa do prakAra kI upamA se kAla gaNanA kI jAtI hai| palyopama ke gaNanA kI upamA samajha lene ke bAda sAgaropama kI gaNanA sahaja samajha meM A jAtI hai| kyoM ki kisI bhI prakAra ke palyopama se usakA sAgaropama dasa kror3Akror3a gunA hotA hai| ataH sarva prathama kevala palyopama kA varNana bheda-prabheda ke vistAra se kiyA jAtA hai| upamA gaNanA kA palyopama tIna prakAra kA hotA hai| 1.uddhAra palyopama 2.addhA palyopama 3.kSetra palyopama / ina tInoM ke punaH sUkSma aura vyavahAra(bAdara) do-do bheda hote haiN| uddhAra palyopama kI upamA meM bAlAgra eka eka samaya meM nikAle jAte haiM addhA palyopama kI upamA meM bAlAgra 100 varSa se nikAle jAte haiM aura kSetra palyopama meM bAlAnoM ke AkAza pradeza kA hisAba hotA hai arthAt ginatI kI jAtI hai / . (1) uddhAra bAdara palyopama' meM eka dina se sAta dina ke yugaliyoM ke bAla aMkhar3a bhare jAte aura nikAle jAte haiM jabaki 'sUkSma' meM usa eka eka bAla ke asaMkhya khaMr3a karake bhare jAte haiM aura bAlakhaMDa nikAle jAte haiM / sUkSma panaka jIvoM kI avagAhanA se asaMkhyaguNe bar3e aura nirmala A~khoM se jo choTI se choTI vastu dekhI jA sakatI hai usase asaMkhyAtavA~ bhAga ho, aise asaMkhya khaMr3a bAlAgra ke samajhane caahie| (2) aisA hI aMtara bAdara 'addhA palyopama' aura sUkSma addhA palyopama 217 Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA meM samajha lenA caahie| (3) bAdara 'kSetra palyopama' meM akhaMr3a bAlAnoM ke avagAhana kie AkAza pradezoM kA hisAba hotA hai aura sUkSma meM asaMkhya khaMr3a kie gaye bAlAnoM ke avagADha(avagAhana kie) aura anavagAr3ha donoM prakAra ke arthAt palya kSetra ke samasta AkAza pradeza gine jAte haiM / tInoM prakAra ke bAdara(vyavahAra) palyopama kevala sUkSma ko samajhane mAtra ke lie hai aura loka meM usakA koI upayoga nahIM hotA hai / (1) sUkSma uddhAra palyopama se dvIpa samudroM kA mApa hotA haiM arthAt r3hAI sUkSma uddhAra sAgaropama ke jitane samaya hote haiM utane hI loka meM dvIpa samudra hai| (2) sUkSma addhA palyopama, sAgaropama se cAroM gati ke jIvoM kI umra kA kathana kiyA jAtA hai| (3) sUkSma kSetra palyopama se dRSTivAda aMga sUtra meM varNita dravyoM kA mApa kiyA jAtA hai / palya kI upamA- lambAI cor3AI U~cAI ina tInoM meM samAna, dhAnya Adi mApane kA eka pAtra hotA hai use.palya kahA jAtA hai / yahA~ svIkAra kie jAne vAle vizAla pAtra ko bhI tInoM kI samAnatA ke kAraNa palya kahA gayA hai| spaSTIkaraNa :-utsedhAMgula se eka yojana lambA, caur3A gaharA golAkAra palya ho jisakI sAdhika tIna yojana kI paridhi ho| usameM utkRSTa sAta dina ke navajAta zizuoM ke bAla lUMsa DhUMsa kara-khacAkhaca saghana aise bhara diye jAya ki raMca mAtra bhI rikta sthAna (sthUla dRSTi kI apekSA) na rahane paave| aise bhare una bAloM ko samaya samaya meM yA sau-sau varSoM meM ityAdi uparokta bhinna-bhinna prakAroM se nikAlA jAtA hai aura jitane samaya meM vaha palya khAlI hotA hai utanA samaya palyopama kahalAtA hai / vaha palyopama tInoM taraha se bharA jAne se tIna prakAra kA upara kahe anusAra uddhAra, addhA evaM kSetra palyopama rUpa hotA hai / ina pratyeka palyopama kA sAgaropama usase 10 kroDAkroDa guNA hotA hai arthAt 10 kroDAkroDa palyopama-1 saagropm| isa prakAra tInoM prakAra ke sAgaropama ko apane apane mApa. meM 10 kroDAkroDA guNA samajha lenA / eka vizeSa bAta yaha dhyAna rakhane kI hai ki ina bAlAroM se Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA dUMsa-ThUsa kara bhare palyoM meM bhI bAlAnoM ke bIca meM AkAza pradeza kucha khAlI raha jAte hai / use eka dRSTAMta dvArA samajhanA caahie| yathA- eka bar3e prakoSTha meM kuSmAMr3a phala(kolhA phala) khacAkhaca bhara die| phira ise hilA hilA kara usameM bijorA phala bhara die, phira hilAhilA kara bilva phala, yo kramazaH choTe phala AMvalA, bora, caNA, mUMga, saraso bhare gaye to ve bhI usameM kucha kucha mAtrA meM samA gye| usake bAda bhI jagaha khAlI raha jAtI hai| phira bhI usameM hilA hilA kara kucha bAlU reta bharI jAya to usakA bhI samAveza ho jAyegA, usake bAda usameM kucha pAnI bharA jAya to usakA bhI samAveza ho jaayegaa| dUsarA dRSTAMta- saghana sAgauna kI lakar3I pUrNa Thosa hai, hameM usameM kahIM pola nahIM dikhatI hai, phira bhI bArIka kIla usameM lagAI jAya to usako jagaha mila jAtI hai| isa prakAra jaise inameM saghana dikhate hue bhI AkAza pradeza anavagAr3ha rahate haiM, tabhI anya vastu ko jagaha milatI hai vaise hI eka yojana ke usa palya meM bAloM se anavagAr3ha AkAza pradeza raha jAte haiM / yaha bAta sUkSma kSetra palyopama ke varNana se phalita hotI hai| nibaMdha-64 sAta svaro kA jJAna .. anuyogadvAra sUtra meM sAta svaroM kA varNana isa prakAra hai1-SaDUja svara- kaMTha, vakSasthala, tAlu, jIvhA, daMta, nAsikA ina cha: sthAnoM ke saMyoga se yaha svara utpanna hotA hai, jIvhAgra se uccArita hotA hai| yathA- mayUra kA zabda, mRdaMga kA zabda / isa svara vAlA manuSya AjIvikA; putra, mitra Adi se saMpanna sukhI hotA hai / 2-vRSabha svara- baila kI garjanA ke samAna yaha svara vakSasthala se uccArita hotA hai| yathA-kukar3e kA svara, gomukhI vAdiMtra kA svr| isa svara vAlA manuSya aizvaryazAlI hotA hai| senApatitva evaM dhanadhAnya Adi bhoga sAmagrI ko prApta karatA hai|3-gaaNdhaar svara- yaha kaMTha se uccArita hotA hai| yathA-haMsa kA svara, zaMkha kI AvAja / isaM svara vAlA manuSya-zreSTha AjIvikA prApta karatA hai| kalAkovida hotA hai| [219 Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA kavi buddhimAna evaM aneka zAstroM meM pAraMgata hotA hai| 4-madhyama svarauccanAda rUpa hotA hai| jIvhA ke madhya bhAga se uccArita hotA hai| yathA- bher3a kA svara, jhAlara kA svara / isa svara vAle sukhaiSI sukha jIvI hote haiM, manojJa khAte pIte evaM anyoM ko khilAte- pilAte dAna karate haiN| 5-paMcama svara- nAbhi, vakSasthala, hRdaya, kaMTha aura mastaka ina pA~ca sthAnoM ke saMyoga se evaM nAsikA se uccArita hotA hai yathA- basaMta Rtu meM koyala kA zabda, godhikA vAdiMtra kA svara / isa svara vAlA rAjA, zUravIra, saMgrAhaka aura aneka manuSyoM kA nAyaka hotA hai / 6-dhaivatasvara- pUrvokta sabhI svaroM kA anusaMdhAna(anusaraNa) karane vAlA yaha svara daMta oSTha ke saMyoga se uccArita hotA hai| yathA- krauMca pakSI kA svara, nagAr3A kI aavaaj| isa svara vAlA manuSya kalaha priya evaM hiMsaka, nirdayI hotA hai / 7-niSAda svara- yaha sabhI svaroM kA parAbhava karane vAlA hai / bhRkuTi tAne hue zira se isakA uccAraNa hotA hai| yathA- hAthI kI AvAja, mahA bherI kI AvAja / isa svara vAlA manuSya cAMDAla, goghAtaka, mukkebAja, cora evaM aise hI bar3e pApa karana vAlA hotA hai| ye sAta svara pUrNa hue| .. nibaMdha-65 tIna prakAra ke aMgula evaM utsedhAMgulakA jJAna anuyogadvAra sUtra meM upakramadvAra ke tIsare pramANa upakrama ke dvavya, kSetra Adi 4 bheda hai / usake dUsare kSetrapramANa meM aMgula Adi mApa kA kathana hai| kSetra pramANa :- isakI jaghanya ikAI aMgula' hai| aMgula tIna prakAra ke hote haiM yathA-1. AtmAMgula- jisa kAla meM jo manuSya hote haiM, unameM jo pramANa yukta purUSa hote haiM, unake aMgula ko AtmAMgula kahA jAtA hai| pramANa yukta purUSa vaha hotA hai jo apane aMgula se 108 eka sau ATha aMgula athavA 9 mukha pramANa hotA hai| eka droNa jitanA jinake zarIra kA Ayatana hotA hai aura arddha bhAra pramANa jinakA vajana hotA hai| drauNa aura arddhabhAra meM karIba 64 sera kA parimANa hotA hai| 2. utsedhAMgula :- 8 bAlAgra-eka lIkha / ATha lIqha-eka na~ / / 220 Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA ATha = eka-jau madhya / ATha jau madhya eka utsedhAMgula arthAt-84 84848-4096 bAla(keza) kA gola bhArA banAne para usakA jitanA vistAra (cor3AI-vyAsa) hotA hai, use eka utsedhAMgula kahate haiN| yaha aMgula AdhA iMca ke karIba hotA hai aisA anumAna kiyA jAtA hai / jisase 12 iMca =24aMgula = 1hAtha = 1 phuTa hotA hai / / 3. pramANAMgula :- cakravartI ke kAMkaNI ratna ke 6 tale aura 12 kinAre hote haiM usake pratyeka kinAre eka utsedhAMgula pramANa hote haiN| utsedhAMgula se hajAra guNA pramANAMgula hotA hai| zramaNa bhagavAna mahAvIra kA aMgula utsedhAMgula se dugunA hotA hai arthAt 8192 bAla (keza) kA gola bhArA banAne para jitanA vistAra ho utanA bhagavAna mahAvIra svAmI kA aMgula hotA hai| evaM 4096000 bAla ke gola banAye gaye bhAre kA jitanA vistAra hotA hai utanA eka pramANAMgula arthAt avasarpiNI ke prathama cakravartI kA aMgula hotA hai| yojana kA mApa :-- 12 aMgula-eka bihstii(bet)| do bet-haath| cAra hAtha dhanuSa / do hajAra dhanuSa-eka kosa / cAra kosa-eka yojn| yaha mApa tInoM prakAra ke aMgula meM samajhanA caahie| isa prakAra yojana paryaMta sabhI mApa tIna tIna prakAra ke hote haiN| isameM AtmAMgula se usa kAla ke kSetra grAma nagara ghara Adi kA mApa kiyA jAtA hai| utsedhAMgula se cAroM gati ke jIvoM kI avagAhanA kA mApa kahA jAtA hai| pramANAMgula se zAsvata padArtho kA arthAt dvIpa, samudra, pRthvIpiMr3a, vimAna, parvata, kUTa Adi kI lambAI, caur3AI, U~cAI kahI jAtI hai| apekSA se loka meM tIna prakara ke rUpI padArtha hai (1) manuSya kRta grAma nagara maMkAnAdi (2) karma kRta-zarIra Adi (3) zAzvata sthaan| ina tInoM kA mApa karane ke lie ye uparokta tIna prakAra ke aMgula se lekara yojana paryaMta ke mApoM kA upayoga hotA hai / paramANu se aMgula kA mApa :- sUkSma paramANu aura vyavahArika paramANu ke bheda se paramANu do taraha ke haiM / sUkSma paramANu avarNya hai, vaha ati sUkSma avibhAjya pudgala kA aMtima eka pradeza hotA hai / usakA Adi madhya aMta vaha svayaM hI hai| aise anaMtAnaMta paramANu kA eka vyavahArika paramANu hotA hai| vaha bhI itanA sUkSma hotA hai ki talavAra [2210 Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA Adi se avicchedya hotA hai, agni use jalA nahIM sakatI, havA use ur3A nahIM sakatI hai| aise anaMta vyavahArika paramANu se mApa kI gaNanA isa prakAra hotI hai anaMta vyavahAra paramANu = 1 utzlakSaNa-zlakSaNikA hotI hai / 8 utzlakSaNazlakSaNikA = 1 zlakSaNazlakSaNikA 8 zlakSaNazlakSaNikA = 1 Urdhva reNu 8 Urdhva reNu = 1 trasa reNu 8 trasa reNu = 1 ratha reNu 8 ratha reNu = 1 bAla (devakurU manuSya kA) 8 bAla (devakuru) = 1 bAla (harivarSa manuSya kA) 8 bAla (harivarSa) = 1 bAla (hemavata manuSya kA) 8 bAla (hemavata) = 1 bAla(mahAvideha kSetra ke manuSya kA) 8 bAla (mahAvideha) = 1 bAla (bharata kSetra ke manuSya kA) 8 bAla = 1 lIkha , 8 lIkha 8 lU~ ___ = 1 jau madhya 8 jau madhya = 1 utsedhAMgula ___utsedhAMgula ke 12 aMgula-1 beMta, 2'beMta-hAtha, 2 hAtha-1 kukSI, 2 kukSI-1dhanuSa / ___ paraMparA se pA~cave Are ke AdhA bItane para jo pramANopeta manuSya hoMge unake aMgula mApa ko utsedhAMgula kahA jAtA hai / AtmAMgula pratyeka jamAne meM alaga alaga mApa vAlA hotA hai / pramANAMgula, bharata cakravartI ke aMgula pramANa hotA hai / nibaMdha-66 cAra nikSepoM kA rahasya evaM vyavahAra cAra nikSepoM kA varNana anuyogadvAra sUtra meM hai unakA parizIlana isa prakAra hai- nikSepadvAra meM nAma, sthApanA, dravya aura bhAva ina cAra dvAroM se vastu kA kathana kiyA jAtA hai| phira bhI nAma sthApanA kevala / 222 Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA jJeya hai, usase vastu kI pUrti nahIM hotI hai| tIsare dravya nikSepa meM usa vastu kA kucha aMza astitva meM hotA hai kintu usase bhI usa vastu kI pUrNa prayojanasiddhi nahIM hotI hai| bhAvanikSepa meM kahA gayA padArtha vAstava meM paripUrNa astitva vAlA hotA hai, usI se usa padArtha saMbaMdhI prayojana kI siddhi hotI hai| yathA- (1) kisI kA nAma ghevara yA roTI rakha diyA hai to usase kSudhA pUrti Adi nahIM hotI (2) kisI vastu meM ghevara yA roTI jaisA AkAra kalpita kara use "yaha ghevara hai" yA "yaha roTI hai" aisI kalpanA-sthApanA kara dI to bhI kSudhA zAMti Adi usase bhI saMbhava nahIM hai| (3) jo roTI yA ghevara banane vAlA gehu~ kA ATA yA maidA par3A hai athavA jo eka roTI yA ghevara eka kilo pAnI meM ghola kara vinaSTa kara diye gaye haiM usa ATe se aura pAnI ke ghola se bhI roTI yA ghevaraM jaisI tRpti nahIM ho sakatI hai (4) zuddha paripUrNa banI huI roTI, ghevara hI vAstavika roTI evaM ghevara hai| usI se kSudhA zAMti evaM tRpti saMbhava hai| isaliye cAroM nikSepa meM kahe gaye sabhI padArtha ko eka sarIkhA karane kI nAsamajha nahIM karake, bhAva nikSepa kA mahatva alaga hI samajhanA cAhiye evaM dravya nikSepa kA kiMcita aMza meM mahatva hotA hai aura nAma sthApanA nikSepa prAyaH Aropita kalpita hI hote haiN| unheM bhAva nikSepa ke tulya nahIM karanA cAhiye / isase yaha spaSTa hai ki kisI bhI vyakti yA mahAna AtmA kA phoTU, tasvIra, mUrti Adi meM usa guNavAna vyakti ke yogya vastrAbhUSaNa, snAna, zrRMgAra, AhAra eva satkAra sammAna Adi kA vyavahAra karanA, nikSepa kI avahelanA evaM durUpayoga karanA hI samajhanA cAhiye tathA aisA karane kI preraNA yA prarUpaNa karanA bhI sUtra viruddha prarUpaNa karanA samajhanA caahiye| nibaMdha-67 sAta nayoM kA svarUpa evaM dRSTAMta vastu ko vibhinna dRSTiyoM se samajhane ke liye yA usake taha taka praveza karane ke liye usa vastu kI naya dvArA vicAraNA kI jAtI hai| apekSA se naya ke vividha prakAra hote haiM athavA to jitane vacana va / 223 Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA mArga hote haiM, jitane AzayoM se vastu kA kathana kiyA jA sakatA hai utane hI naya hote haiM arthAt pratyeka vastu meM anaMtadharma(guNa)rahe hue hote haiM, unameM se eka samaya meM apekSita kisI eka dharma kA kathana kiyA jAtA hai| usa eka dharma ke kahane ke usa apekSA vacana ko "naya" kahate haiM / ataH anaMta dharmAtmaka vastuoM kI apekSA nayoM kI saMkhyA bhI anaMta hai| phira bhI kisI vastu ko sugamatA se samajhane ke liye una aneka bhedoM ko saMgrahita kara sImita bhedoM meM samAviSTa karake kathana karanA bhI Avazyaka hotA hai| ataH ukta anekoM bhedoM kA samAveza karake anuyogadvAra sUtra meM sAta nayoM kA kathana kiyA gayA hai| isake atirikta saMkSipta apekSA se naya ke do-do bheda bhI kiye jAte haiN| yathA- dravyArthika naya aura paryAyArthika naya athavA nizcaya naya aura vyavahAra naya athavA jJAna naya evaM kriyA naya / ati saMkSepa vidhi se una sAta bhedoM ko ina do-do meM samAviSTa karake bhI kathana kara diyA jAtA hai / sUtrokta sAta naya isa prakAra hai- 1. naigama naya 2. saMgraha naya 3. vyavahAra naya 4. Rju sUtra naya 5. zabda naya 6. samabhirUDha naya 7. evaMbhUta naya / .. naigamanaya-isa naya meM vastu ke sAmAnya aura vizeSa ubhayadharmoM kA alaga alaga astitva svIkAra kiyA jAtA hai arthAt kisI vastu meM aMzamAtra bhI apanA vAcya guNa ho to bhI use satya rUpa meM svIkAra kiyA jAtA hai| bhUta bhaviSya vartamAna kAla ko bhI alaga-alaga svIkAra kiyA jAtA hai arthAt jo ho gayA hai, ho rahA hai, hone vAlA hai use bhI satya rUpa meM yaha naya svIkAra karatA hai| na+eka+gama naigamajisake vicAra karane kA kevala eka hI prakAra nahIM hai, aneka prakAroM se vastu ke dharmoM kA alaga-alaga astitva svIkAra karane vAlA yaha "naya" hai| tIrthaMkara Adi mahApuruSoM kA jo janma dina svIkAra kara manAyA jAtA hai, vaha bhI naigama naya se hI svIkAra kiyA jAtA hai| yaha naya cAroM nikSepoM ko svIkAra karatA hai / arthAt apane apane alaga-alaga mahatva rUpa meM; na ki saba nikSepoM ko samAna rUpa meN| tAtparya yaha hai ki cAroM nikSepa ko apanI apekSA meM satya svIkAratA hai| kisI ko bhI nakAratA nahIM hai / [224 Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA saMgraha naya- isa naya meM vastu ke sAmAnya dharma ko svIkAra kiyA jAtA hai| alaga alaga bhedoM se vastu ko bhinna bhinna svIkAra nahIM karake sAmAnya dharma se, jAti vAcaka rUpa se vastu ko saMgraha karake, use eka vastu rUpa svIkAra karake kathana kiyA jAtA hai| unakI vibhinnatAoM evaM vizeSatAoM se alaga alaga svIkAra nahIM karate hue yaha naya kathana karatA hai| arthAt isa naya ke kathana meM sAmAnya dharma ke vivakSA kI pramukhatA rahatI hai, vizeSa dharma gauNa hotA jAtA hai| yaha naya bheda prabhedoM ko gauNa karatA rahatA hai aura sAmAnya sAmAnya ko grahaNa karatA hai| aisA karane meM yaha kramazaH vizeSa ko bhI grahaNa to kara letA hai, kintu usa vizeSa ke sAtha jo bheda prabheda rUpa anya vizeSa dharma hai, unheM gauNa karake apane apekSita vizeSa dharma ko sAmAnya dharma rUpa meM svIkAra kara usI meM aneka vastuoM ko saMgrahita kara letA hai / yathA- ghar3A dravya kA kathana karake sabhI ghar3oM ko isI meM svIkAra kara letA, phira bheda-prabhedaaura alaga alaga vastu ko svIkAra nahIM karatA hai| cAhe choTA bar3A ghar3A ho yA unameM raMgabheda ho athavA guNabheda ho aura cAhe mUlya bheda ho aura jaba bartana dravya se vastu kA bodha karanA hogA to sabhI taraha ke bartanoM ko eka meM samAbiSTa karake hI kahegA alaga alaga jAti yA alaga-alaga padArthoM kI bhinnatA kI apekSA nahIM rkhegaa| isa naya vAlA vizeSa kA grAhaka na hote hae bhI tIna kAla kI avasthA ko evaM cAroM nikSepoM ko svIkAra karatA hai| vyavahAra naya- vyavahAra meM upayukta jo bhI vastu kA vizeSa vizeSatara guNadharma hai, use svIkAra karane vAlA yaha vyavahAra naya hai| yaha vastu ke sAmAnya sAmAnyatara dharma kI apekSA nahIM rakhatA hai| apane lakSita vyavahAropayukta vizeSa dharma ko svIkAra karane kI apekSA rakhatA hai| yaha tIna hI kAla kI bAta ko evaM cAroM nikSepoM ko svIkAra karatA hai| saMgraha naya vAlA jIvoM ko jIva zabda se kahegA to yaha naya unheM nArakI, devatA Adi vizeSa bhedoM se khegaa| RjusUtra naya- yaha naya bhUta bhaviSya ko svIkAra na karake kevala vartamAna guNa dharma ko svIkAra karatA hai| arthAta vartamAna meM jo padArtha kA svarUpa, avasthA yA guNa hai, use yaha naya mAnegA aura kahegA, zeSa avasthA kI | 225 Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA .. apekSA nahIM kregaa| yaha naya kevala bhAva nikSepa hI svIkAra karatA hai| zabda naya-kAla kAraka liMga vacana saMkhyA puruSa upasarga Adi se zabdoM kA jo bhI artha prasiddha ho use svIkAra karane vAlA naya zabda naya hai| eka padArtha ko kahane vAle paryAyavAcI zabdoM ko ekArthaka eka rUpa meM svIkAra kara letA hai arthAt zabdoM ko vyutpatti artha se, rUr3ha pracalana se aura paryAyavAcI rUpa meM bhI svIkAra karatA hai| samabhirur3ha naya- paryAyavAcI zabdoM meM nirUkti bheda se jo bhinna artha hotA hai unheM alaga alaga svIkAra karane vAlA yaha evaMbhUta naya hai| zabda naya to zabdoM kI apekSA rakhatA hai arthAt sabhI zabdoM ko aura unake pracalana ko mAnatA hai, kintu yaha naya una zabdoM ke artha kI apekSA rakhatA hai| paryAya zabdo ke vAcyArtha vAle padArthoM ko bhinna bhinna mAnatA hai| yaha naya vizeSa ko svIkAra karatA hai| sAmAnya ko nahIM maantaa| vartamAnakAla ko mAnatA hai evaM eka bhAva nikSepa ko hI svIkAra karatA hai| evaMbhUta naya- anya kisI bhI apekSA yA zabdaM athavA zabdArtha Adi ko svIkAra nahIM karake usa artha meM prayukta avasthA meM hI usa vastu ko svIkAra karatA hai, anya avasthA meM usa vastu ko yaha naya svIkAra nahIM karatA hai| samabhirUr3ha naya to artha ghaTita hone se usa vastu ko alaga svIkAra kara letA hai kintu yaha naya to artha kI jo kriyA hai usameM vartamAna vastu ko hI vaha vastu svIkAra karatA hai arthAt kriyAnvita rUpa meM hI zabda aura vAcyArtha vAlI vastu ko svIkAra karatA hai| isa prakAra yaha naya zabda artha aura kriyA tInoM dekhatA hai| vastu kA jo nAma aura artha hai vaisI hI kriyA evaM pariNAma kI dhArA ho, vastu apane guNadharma meM pUrNa ho aura pratyakSa dekhane samajhane meM Ave, use hI vastu rUpa meM svIkAra karanA evaMbhUta naya hai| eka aMza bhI kama ho to yaha naya use svIkAra nahIM karatA hai| isa prakAra yaha naya sAmAnya ko nahIM svIkAratA hai vizeSa ko svIkAra karatA hai / vartamAnakAla ko evaM bhAvanikSepa ko svIkAra karatA hai| dRSTAMtoM dvArA sAtoM nayoM ke svarUpa kA spaSTIkaraNa :naigama naya- isa naya meM vastu svarUpa ko samajhane meM yA kahane meM usake 226 Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA sAmAnya dharma evaM vizeSa dharma donoM kI pradhAnatA ko svIkAra kiyA jAtA hai / bhUta-bhaviSya, vartamAna sabhI avasthA ko pradhAnatA dekara svIkAra kara liyA jAtA hai| vastu ke vizAla rUpa se bhI usa vastu ko svIkAra kiyA jAtA hai evaM vastu ke aMza se bhI usa vastu ko svIkAra kiyA jAtA hai| isa naya ke apekSA svarUpa ko samajhane ke liye tIna dRSTAMta diye jAte haiM, yathA- 1. nivAsa kA 2. prasthaka nAma ke kASTha pAtra kA 3. gA~va kA / / (1) eka vyakti ne dUsare vyakti se pUchA- Apa kahA~ rahate haiM ? to isake uttara meM vaha kaheM ki maiM loka meM rahatA hU~ yA tirchA loka meM rahatA hU~ yA jaMbUdvIpa, bharatakSetra, hindustAna, rAjasthAna, jayapura, caur3A rAstA, lAla bhavana, dUsarI maMjila ityAdi koI bhI uttara de, naigama naya una sabhI (anekoM) apekSAoM ko satya yA pramukhatA se svIkAra karatA hai| (2) kASThapAtra banAne hetu lakar3I kATane jaMgala meM jAte samaya bhI kisI ke pUchane para vaha vyakti kahe ki prasthaka(kASTha pAtra)lAne jA rahA hU~, vRkSa kATate samaya, vApisa Ate samaya, chIlate samaya, sudhArate samaya evaM pAtra banAte samaya, isa prakAra. sabhI avasthAoM meM usakA prasthaka banAne kA kahanA naigama naya satya svIkAra karatA hai / (3) jayapura jAne vAlA vyakti jayapura kI sImA meM praveza karane para kahe jayapura A gayA, nagara ke bagIce Adi Ane para kahe jayapura A gayA, upanagara meM pahu~cane para kahe jayapura A gayA, zahara meM pahu~cane para, caur3A rAstA meM pahu~cane para evaM lAla bhavana meM baiThane para sAthI se kahe hama jayapura meM baiThe hai, ina sabhI avasthAoM ke vAkya prayogoM ko naigama naya binA kisI saMkoca ke satya svIkAra kara letA hai| - yaha naigama naya kI apekSA hai| isa prakAra dravya paryAya sAmAnya vizeSa aura tInoM kAla ko satya svIkAra karane vAlA naigama naya hai| saMgraha naya- naigama naya sAmAnya aura vizeSa donoM kI upayogitA ko svIkAra karatA hai| saMgraha naya kevala sAmAnya ko hI svIkAra karatA hai| vizeSa ko gauNa karatA hai| sAmAnya dharma se aneka vastuoM ko eka meM hI svIkAra karane vAlA yaha saMgraha naya hai / yathA- "bhojana lAvo" isa kathana se roTI, sAga, miThAI, dahIM, namakIna Adi sabhI padArtha ko 227] Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA .. grahaNa kara unakA Adeza kara denA yaha saMgraha naya vacana hai| isI prakAra yahA~ vanaspatiyA~ hai, aisA kahane se harI ghAsa, paudhe, latA, AmravRkSa Adi anekoM kA samAveza yukta kathana saMgraha naya kI apekSA hai| usI prakAra dravya se6 dravyo kA, jIva se cAra gati ke jIvo kA kathana saMgraha naya kI apekSA hai| isa prakAra yaha naya eka zabda se aneko padArthoM kA saMgraha karatA hai| kintu vizeSa vizeSatara bhedaprabhedoM kI apekSA nahIM rakhatA hai| vyavahAra naya- sAmAnya dharmoM ko chor3ate hue vizeSa dharmoM ko grahaNa kara vastu kA kathana karane vAlA evaM bhedaprabheda karake vastu kA kathana karane vAlA yaha vyavahAra naya hai| yathA-dravya ko 6 bheda se, usameM bhI jIvadravya ko cAra gati se, phira jAti se, kAyA se, phira deza se, kathana karatA hai| jaise saMgraha naya manuSya, jAnavara Adi ko yA unake samUha ko ye jIva hai aisA sAmAnya dharma kI pramukhatA se kathana karegA to vyavahAra naya yaha manuSya bhArata varSa meM, rAjasthAna prAMta ke jayapura nagara kA brAhmaNa jAti kA tIsavarSIya javAna puruSa hai aisA khegaa| isa taraha vizeSa dharma ke kathana evaM Azaya ko vyavahAra naya pramukha karatA hai| (1) naigamanaya sAmAnya vizeSa donoM ko upayogI svIkAra karatA hai| (2) saMgraha naya sAmAnya ko upayogI svIkAra karatA hai| (3) vyavahAra naya vizeSa (vyavahArika)avasthA svIkAra kara kathana karatA hai| ina tInoM nayoM ko dravyArthika naya kahate haiM / ye naya tInoM kAla ko svIkAra karate haiM / Rju sUtra naya- kevala vartamAna kAla ko pramukhatA dekara svIkAra karane vAlA yaha Rju sUtra naya hai| yaha vartamAna kI hI upayogitA svIkAra karatA hai| bhUta aura bhAvI ke dharmoM avasthAoM kI apekSA nahIM rakhatA hai| koI vyakti pahale du:khI thA, phira bhaviSya meM bhI du:khI hogA, kintu yadi vartamAna meM sukhI hai aura sukha kA anubhava kara rahA hai to pUrva aura bhAvI du:kha kA use abhI kyA vaastaa| ataH usa vyakti ko sukhI kahA jaayegaa| koI pahale rAjA thA, abhI bhikhArI bana gayA hai, phira kabhI rAjA bana jAyegA, to bhI use abhI to bhikhArIpana kA hI anubhava karanA hai, ataH bhUta aura rAjApana se use abhI sukha kucha bhI nahIM hai, na rAjApana hai, ataH vaha bhikhArI kahA jaayegaa| pahale koI muni banA, abhI gRhastha banA huA hai, phira muni bana jAyegA, to bhI vartamAna meM | 228 Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA vaha gRhastha rUpa hai pUrva aura bhAvI munipana kA use koI AtmAnanda nahIM hai, ataH yaha naya vartamAna avasthA se vastu svarUpa ko dekhatA, jAnatA aura kathana karatA hai / zabda naya- zabda se hI padArthoM kA jJAna hotA hai isaliye yaha naya padArthoM ke kisI bhI prakAra se bodha karAne vAle zabdoM ko svIkAra karatA hai| vaha zabda jisa padArtha ko kahatA hai, use yaha naya pradhAnatA dekara svIkAra karatA hai / yaha naya vartamAna ko hI svIkAra karatA hai| yathA- "jina" zabda se jo vartamAna meM rAgadveSa vijetA hai, use grahaNa karatA hai| kintu bhaviSya meM koI jina hogA usa dravya jina ko svIkAra nahIM karatA hai| vaise kisI kA nAma jina hai, usa nAma jina ko bhI yaha svIkAra nahIM karatA hai| pratimA yA citra para koI jina kI sthApanA kara dI hai, vaha sthApanA z2ina bhI yaha naya svIkAra nahIM karatA hai| isa prakAra yaha naya kevala bhAva nikSepa ko svIkAra karatA hai nAma, sthApanA evaM dravya ko yaha naya svIkAra nahIM karatA hai| . jo zabda jisa vastu ke kathana karane kI artha yogyatA yA bodhakatA rakhatA hai usake liye usa zabda kA prayoga karanA zabda naya hai| zabda-yaugika, rUr3ha evaM yogika-rUr3ha(mizra)bhI hote haiM / ve jisa jisa artha ke bodhaka hote haiM, unhe yaha naya upayogI svIkAra karatA hai| yathA- (1) pAcaka yaha yaugika nirUkta zabda hai isakA artha rasoiyA, rasoi karane vAlA hotA hai| (2) gau yaha rUr3ha zabda hai isakA artha to hai-jAne kI kriyA karane vaalaa| kintu baila yA gAya jAti ke liye yaha rUr3ha hai, ataH zabda naya ise bhI svIkAra karatA hai| (3) paMkaja, yaugika bhI hai rUr3ha bhI hai| isakA artha hai kIcar3a meM utpanna hone vAlA kml| kintu kIcar3a meM to kAI, meMr3haka, zevAla Adi kaI cIjeM utpanna hotI hai, unheM nahIM samajha kara kevala kamala ko hI samajhA jAtA hai| ataH yaha paMkaja yaugika rUr3ha zabda hai, isase jo kamala kA bodha mAnA jAtA hai, zabda naya ise bhI svIkAra karatA hai| isa prakAra vibhinna taraha se artha ke bodhaka sabhI zabdoM ko upayogI svIkAra karane vAlA yaha zabda naya hai| samabhirUr3ha naya- yaha naya bhI eka prakAra kA zabda naya hI hai| isakA svarUpa bhI saMpUrNa zabda naya ke samAna samajhanA caahiye| vizeSatA kevala 229 Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA yaha hai ki yaha rUr3ha zabda Adi ko padArtha kA artha bodhaka svIkAra nahIM karatA hai, kevala yaugika, nirUkta zabda jisa artha ko kahate haiM usa padArtha ko hI yaha naya svIkAra karatA hai| arthAt rUr3ha zabda ko bhI svIkAra nahIM karatA hai, sAtha hI jo paryAyavAcI zabda hai unheM bhI eka rUpa meM svIkAra nahIM karake bhinna bhinna rUpa meM svIkAra karatA hai arthAt una paryAyavAcI zabdoM kA jo nirUkta artha hotA hai usa zabda se usI padArtha ko svIkAra karatA hai aura dUsare paryAyavAcI zabda ke vAcya padArtha se use alaga svIkAra karatA hai| yathA- jina, kevalI, tIrthaMkara, ye jinezvara ke hI bodhaka zabda hai evaM ekArthaka rUpa meM bhI hai to bhI yaha naya inheM alaga alaga artha se alaga alaga hI svIkAra kregaa| isa prakAra yaha naya nirUkta artha kI pradhAnatA se hI zabda kA prayoga usa padArtha ke liye karatA hai evaM aisA prayoga karanA upayogI mAnatA hai| una paryAya zabda ko alaga alaga padArtha kA bodhaka mAnatA hai jina, alta, tIrthaMkara ye bhinna zabda bhinna bhinna guNa vAle padArtha ke bodhaka hai / evaMbhUta naya- jisa zabda kA jo artha hai aura vahaM artha jisa padArtha kA bodhaka hai vaha padArtha usa samaya usI artha kA anubhava karatA ho, usI artha kI kriyAzIla avasthA meM ho, tabhI usake liye usa zabda kA prayoga karanA, yaha isa evaMbhUta naya kA Azaya hai| arthAt jisa dina jisa samaya tIrtha kI sthApanA karate ho usa samaya tIrthaMkara zabda kA prayoga krnaa| jisa samaya surAsura se pUjA kI jAtI ho usa samaya ahaMta kahanA, kalama se jaba likhane kA kArya kiyA jA rahA ho tabhI usake liye lekhanI zabda kA prayoga karanA / samabhirUr3ha naya nirUkta artha vAle zabda ko svIkAra karatA hai aura evaMbhUta naya bhI use hI svIkAra karatA hai kintu usa bhAva yA kriyA meM pariNata vastu ke liye hI usa zabda kA prayoga karanA svIkAra karatA hai| yaha isakI vizeSatA hai| isa prakAra yaha naya kevala zuddha bhAva nikSepa ko hI svIkAra kara ke kathana karatA hai| naya, durnaya aura zyAdvAda tInoM kA svarUpa : ye sAtoM naya apanI apanI apekSA se vacana prayoga evaM vyavahAra karate haiM, usa apekSA se hI ye naya kahalAte haiN| dUsarI apekSA kA sparza | 230 Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA nahIM karate haiM, upekSA rakhate haiM, isaliye bhI naya kahalAte haiN| yadi dUsarI apekSA kA khaMDana, virodha karate haiM to ye naya vacana naya kI sImA kA ullaMghana karake durnaya bana jAte haiM arthAt inakI nayarUpatA kunayatA meM badala jAtI hai| aise kunayoM ke kAraNa hI aneka vivAda evaM mata matAMtara yA ninhava Adi paidA hote haiM / naya meM kleza utpAdakatA nahIM hai| darnaya meM klezotpAdakatA hai| yathA- do vyaktiyoM ne eka DhAla dekhI. donoM alaga alaga dizA meM dUra khar3e the| DhAla eka tarapha svarNa rasa yukta thI dUsarI tarapha cAMdI ke rasa se yukta banAI huI thii| yadi ve donoM vyakti naya se bole to eka vyakti r3hAla svarNamaya hai aisA khegaa| dUsarA use cAMdI kI kaha degaa| donoM apane kathana meM anubhava meM zAMta rahe to naya hai| eka dUsare kI hIlanA nindA kare ki are tU pAgala ho gayA hai kyA dikhatA nahIM hai, sApha pIlI sone kI dIkha rahI hai| dUsarA kahe terI AMkhoM meM pIliyA hai| durnaya meM jhagar3A hai| yahA~ yadi syAdvAda anekAMtavAda A jAya to kahegA ki sapheda bhI hai, pIlI bhI hai, sonA rUpa bhI hai cAMdI rUpa bhI hai, to zAMti ho jAtI hai| isa prakAra naya evaM durnaya ko jAnakara yA to naya taka sImita rahanA cAhiye yA phira sabhI apekSA se ciMtana kara anekAMtavAda meM A jAnA cAhiye kintu ekAMtavAda evaM durnaya kA Azraya kabhI bhI nahIM lenA cAhiye / durnaya-ekAMtavAda se mithyAtva kleza evaM duHkha kI prApti hotI hai evaM nayavAda anekAMtavAda se zAMti Ananda kI prApti hotI hai| eka vyakti kisI kA pitA hai to putra kI apekSA. use pitA kahanA naya hai| kintu yaha pitA hI hai kisI kA bhI bhAI, putra, mAmA Adi hai hI nahIM, aisA kathana karane vAlA durnaya ho jAtA hai| - mokSamArga meM zraddhA kA sthAna ati mahattvazIla batAnA naya hai, kintu anya jJAna yA kriyA kA khaMDana niSedha kara denA durnaya ho jAtA hai| isI prakAra kabhI jJAna kA mahattva batAte hue kathana vistAra karanA bhI naya hai, kintu kriyA kA niSedha nahIM honA caahiye| kriyA kA niSedha yadi jJAna ke mahattva kathana ke sAtha A jAtA hai, to vaha bhI durnaya ho jAtA hai / kabhI kriyA kA mahAtmya batAte hue vistRta kathana kiyA jA sakatA kintu jJAna kA niSedha yA use nirarthaka batAne rUMpa kathana hotA ho to vaha bhI durnaya ho jAtA hai| ataH apanI apekSita kisI bhI / 23 Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA .. apekSA se kathana karanA naya hai| dUsarI apekSAoM ko viSayabhUta nahIM banAnA bhI naya hai kintu dUsarI apekSA ko lekara vivAda kara una sabhI apekSAoM yA kisI apekSA ko galata nirarthaka kaha denA durnaya hai| syAdvAda-anekAMtavAda jaina dharma kI samanvaya mUlakatA kA bodhaka hai| vaha nayoM kA samanvaya karatA hai| pratyeka viSaya yA vastu ko aneka dharmoM se, aneka apekSAoM se, dekhakara usakA cintana karanA evaM nirNaya lenA, yahI samyag anekAMta siddhAMta hai aura isI se samabhAva sAmAyika kI prApti hotI hai| anekAMtavAda, naya se apanI bhinna vizeSatA rakhatA hai| ina donoM ko eka nahIM samajha lenA caahiye| naya apanI apekSA dRSTi ko mukhya kara anya dRSTi ko gauNa karake vastu kA pratipAdana karatA hai, dUsarI dRSTi kI upekSA rakhatA hai / jaba ki syAdvAda anekAMtavAda sabhI dRSTiyoM ko sammukha rakha kara una sabhI satya AzayoM ko, vastu ke vibhinna dharmoM ko, una apekSA se dekhatA hai, kisI ko goNa aura mukhya apanI dRSTi se nahIM karatA hai / naya mAnoM apane hAla meM masta hai, dUsaroM kI apekSA nahIM rakhatA hai to tiraskAra bhI nahIM karatA hai aura anekAMtavAda sabhI kI apekSA rakha kara unheM sAtha lekara udAratA se calatA hai| jabaki durnaya svayaM ko hI saba kucha samajha kara anya kA tiraskAra karatA hai| isa prakAra naya, durnaya evaM anekAMtavAda ko samajha kara samanvaya dRSTi prApta kara samabhAvoM rUpa sAmAyika ko prApta karanA caahiye| yaha anuyogadvAra sUtra ke kathita cAra dvAroM meM cauthA naya dvAra sampUrNa huaa| isake pUrNa hone para anuyogadvAra sUtra pUrNa hotA hai / nibaMdha-68 zrAvaka kI 11 paDimAoM kA vizleSaNa sAmAnya rUpa se koI bhI samyagdRSTi AtmA vrata dhAraNa karane para vratadhArI zrAvaka kahA jAtA hai| vaha eka vratadhArI bhI ho sakatA hai yA bAraha vratadhArI bhI ho sakatA hai| pratimAoM meM bhI aneka prakAra ke vrata pratyAkhyAna hI dhAraNa kiye jAte haiM, kintu vizeSatA yaha hai ki isameM jo bhI pratijJA kI jAtI hai unameM koI AgAra nahIM rakhA jAtA [ 232 Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA hai aura niyata samaya meM aticAra rahita niyama kA dRr3hatA ke sAtha pAlana kiyA jAtA hai| jisa prakAra bhikSupratimA dhAraNa karane vAle ko vizuddha saMyama paryAya aura viziSTa zruta kA jJAna honA Avazyaka hai, usI prakAra upAsaka pratimA dhAraNa karane vAle ko bhI bAraha vratoM ke pAlana kA abhyAsa honA aura kucha zrutajJAna honA bhI Avazyaka hai, aisA samajhanA caahie| pratimA dhAraNa karane vAle zrAvaka ko sAMsArika jimmedAriyoM se nivRtta honA to Avazyaka hai hI tathApi sAtavIM pratimA taka aneka choTe bar3e gRhakAryo kA tyAga Avazyaka nahIM hotA hai, kintu pratimA ke niyamoM kA zuddha pAlana karanA atyAvazyaka hotA hai| AThavIM pratimA se aneka gRhakAryo kA tyAga prAraMbha ho jAtA hai evaM gyArahavIM pratimA meM sampUrNa gRha kAryoM kA tyAga karake vaha zramaNa ke samAna AcAra kA pAlana karatA hai| . gyAraha pratimAoM meM se kisI bhI pratimA ko dhAraNa karane vAle ko Age kI pratimA ke niyamoM kA pAlana karanA Avazyaka nahIM hotA hai| svecchA se vaha pAlana kara sakatA hai arthAt pahalI pratimA meM sacitta kA tyAga yA zramaNabhUta jIvana dhAraNa karanA, vaha cAhe to kara sakatA hai| ... kintu Age kI pratimA dhAraNa karane vAle ko usake pUrva kI sabhI pratimAoM ke sabhI niyamoM kA pAlana karanA niyamataH Avazyaka hotA hai arthAt sAtavIM pratimA dhAraNa karane vAle ko sacitta kA tyAga karane ke sAtha hI sampUrNa brahmacarya, kAyotsarga, pauSadha Adi pratimAoM kA bhI yathArtha rUpa se pAlana karanA Avazyaka hotA hai| (1) pahalI darzanapratimA dhAraNa karane vAlA zrAvaka 12 vratoM kA pAlana karatA hai kintu vaha dRDhapratijJa samyaktvI hotA hai| mana, vacana va kAyA se vaha samyaktva meM kisI prakAra kA aticAra nahIM lagAtA hai tathA devatA yA rAjA Adi kisI bhI zakti se kiMcit mAtra bhI samyaktva se vicalita nahIM hotA hai arthAt kisI bhI AgAra ke binA tIna karaNa, tIna yoga se eka mahInA taka zuddha samyaktva kI ArAdhanA karatA hai| isa prakAra vaha prathama darzanapratimA vAlA vratadhArI zrAvaka kahalAtA hai| 233 Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA kucha pratiyoM meM se daMsaNasAvae bhavai' aisA pATha bhI milatA hai usakA tAtparya bhI yahI hai ki vaha darzanapratimAdhArI vratI zrAvaka hai kyoM ki jo eka bhI vratadhArI nahIM hotA hai use darzanazrAvaka kahA jAtA hai| kintu pratimA dhAraNa karane vAlA zrAvaka pahale 12 vratoM kA pAlaka to hotA hI hai| ataH use kevala 'darzana zrAvaka' aisA nahIM samajhanA caahie| (2) dUsarI vrata pratimA dhAraNa karane vAlA yatheccha eka yA aneka, choTe yA bar3e koI bhI niyama pratimA ke rUpa meM dhAraNa karatA hai jinakA use aticAra rahita pAlana karanA Avazyaka hotA hai| (3) tIsarI sAmAyika pratimAdhArI zrAvaka subaha, dopahara va zAma ko niyata samaya para hI sadA niraticAra sAmAyika karatA hai evaM dezAvakAzika(14 niyama dhAraNa) vrata kA ArAdhana karatA hai tathA pahalI dUsarI pratimA ke niyamoM kA bhI pUrNa pAlana karatA hai| (4) cauthI pauSadha pratimAdhArI zrAvaka pUrva kI tInoM pratimAoM ke niyamoM kA pAlana karate hue mahIne meM parva-tithiyoM,ke chaha pratipUrNa pauSadha kA samyak prakAra se ArAdhanA karatA hai| isa pratimA ke dhAraNa karane se pahale bhI zrAvaka pauSadha vrata kA pAlana to karatA hI hai kinta pratimA ke rUpa meM nhiiN| (5) pA~cavIM kAyotsarga pratimAdhArI zrAvaka pahale kI cAroM pratimAoM kA samyak pAlana karate hue pauSadha ke dina sampUrNa rAtri yA niyata samaya taka kAyotsarga karatA hai| (6) chaTThI brahmacarya pratimA kA dhAraka zrAvaka pUrva pA~ca pratimAoM kA pAlana karatA huA sampUrNa brahmacarya kA pAlana karatA hai| sAtha hI isa brahmacarya pratimA meM snAna kA aura rAtri bhojana kA tyAga karatA hai tathA dhotI kI eka lAMga khulI rakhatA hai| vizeSa :- pA~cavIM-chaTThI pratimA ke mUla pATha meM lipi-doSa se kucha pATha vikRta huA hai jo dhyAna dene para spaSTa samajha meM A sakatA haipratyeka pratimA ke varNana meM Age kI pratimA ke niyamoM ke pAlana kA niSedha kiyA jAtA hai| pA~cavI pratimA meM chaTThI pratimA ke viSaya kA niSedha pATha vidhi rUpa meM jur3a jAne se aura cUrNikAra dvArA samyak [234 Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA nirNaya na kiye jAne ke kAraNa matibhrama se aura bhI pATha vikRta ho gayA hai| byAvara se prakAzita cheda sUtra ke trINi sUtrANi meM use zuddha karane kA parizrama kiyA gayA hai| _ pUrNa brahmacarya ke pAlana karane vAle kA hI snAna tyAga ucita hai / kyoM ki pA~cavIM pratimA meM eka-eka mAsa meM kevala 6 dina hI snAna kA tyAga aura dina meM kazIla sevana kA tyAga kiyA jAya to sampUrNa snAna kA tyAga kaba hogA ? tathA kevala 6 dina hI snAna tyAga aura dina meM brahmacarya pAlana kA kathana pratimAdhArI ke liye mahattva nahIM rakhatA hai| yadi pA~cavI.pratimA ke pUre pA~ca mAsa hI snAna kA tyAga karane kA artha kiyA jAya to bhI asaMgata hai| kyoM ki pA~ca mAsa taka rAtri meM brahmacarya kA pAlana nahIM kare aura snAna kA pUrNa tyAga rakheM ina donoM niyamoM kA sambandha avyavahArika hotA hai| ataH Agama prakAzana samiti byAvara kA svIkRta pATha hI ucita dhyAna meM AtA hai| usI ke anusAra yahA~ pA~cavI-chaTThI pratimA kA svarUpa darzAyA hai| . lipipramAdAdi ke kAraNoM se hI ina donoM pratimAoM ke nAma samavAyAMga Adi sUtra meM bhinna hai tathA granthoM meM bhI isa sambandha meM aneka bhinnatAeM milatI hai| (7) sAtavIM sacittatyAga pratimA kA ArAdhaka zrAvaka pAnI, namaka, phala, meve Adi sabhI sacitta padArthoM ke upabhoga kA tyAga karatA hai| kintu una padArthoM ko acitta banAne ke tyAga nahIM karatA hai| (8) AThavIM ArambhatyAga pratimAdhArI zrAvaka svayaM AraMbha karane kA saMpUrNa tyAga karatA hai kintu dUsaroM ko Adeza dekara sAvadha kArya karAne kA usake tyAga nahIM hotA hai| (9) nauvIM preSyatyAga pratimA meM zrAvaka AraMbha karane va karAne kA tyAgI hotA hai kintu svataH hI koI usake lie AhArAdi banA de yA AraMbha kara de to vaha usa padArtha kA upayoga kara sakatA hai| (10) dasavIM uddiSTabhaktatyAga pratimAdhArI zrAvaka dUsare ke nimitta bane AhArAdi kA upayoga kara sakatA hai| svayaM ke nimitta bane hue AhArAdi kA upayoga nahIM kara sakatA hai| usakA vyAvahArika 235/ Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA jIvana zramaNa jaisA honA jarUrI nahIM hotA hai| isalie use pArivArika 'vyakti sAMsArika vArtA pUcha sakatA hai| ataH kisI ke pUchane para'maiM jAnatA hU~ yA maiM nahIM jAnatA hU~' itanA hI uttara denA kalpatA hai| isase adhika uttara denA nahIM kalpatA hai| kisI vastu ke yathA sthAna para na milane para itanA uttara dene se bhI pArivArika logoM ko saMtoSa ho sakatA hai| isa pratimA meM zrAvaka kSuramuMDana karAtA hai athavA bAla rakhatA hai| (11) gyArahavIM zramaNabhUta pratimAdhArI zrAvaka zakya saMyamI jIvana kI sabhI maryAdAe~ svIkAra karatA hai| kintu yadi loca na kara sake to muMDana karavA sakatA hai / vaha bhikSu ke samAna gaveSaNA ke sabhI niyamoM kA pAlana karatA hai / isa pratimA kI avadhi samApta hone ke bAda vaha pratimAdhArI sAmAnya zrAvaka jaisA jIvana bitAtA hai| isI kAraNa isa pratimA- ArAdhanakAla meM vaha svayaM ko bhikSu na kahakara 'maiM pratimAdhArI zrAvaka hU~' isa prakAra kahatA hai| . pArivArika logoM se prema sambandha kA AjIvana tyAga na hone ke kAraNa vaha jJAta kuloM meM hI gocarI ke lie jAtA hai / yahA~ jJAta kula se pArivArika aura apArivArika jJAtijana sUcita kiye gaye hai| bhikSA ke liye ghara meM praveza karane para vaha isa prakAra sUcita kare ki 'pratimAdhArI zrAvaka ko bhikSA do|' zrAvaka pratimA sambandhI bhrama kA nivAraNa zrAvaka pratimA ke sambandha meM yaha bhI eka pracalita kalpanA hai ki 'prathama pratimA meM ekAntara upavAsa, dUsarI pratimA meM niraMtara bele, tIsarI meM tele yAvat gyArahavIM pratimA meM gyAraha-gyAraha kI tapazcaryA nirantara kI jAtI hai|' kintu isa viSaya meM koI Agama pramANa upalabdha nahIM hai tathA aisA mAnanA saMgata bhI nahIM hai, kyoM ki itanI tapasyA to bhikSu pratimA meM bhI nahIM kI jAtI hai| zrAvaka kI cauthI pratimA meM mahIne ke cha: pauSadha karane kA vidhAna hai yadi uparokta kathana ke anusAra tapasyA kI jAe to cAra mAsa meM 24 caule kI tapasyA karanI Avazyaka hotI hai| pratimAdhArI dvArA tapasyA tivihAra yA binA pauSadha ke karanA bhI ucita nahIM hai| ataH 24 caule pauSadha 236 Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA yukta karanA Avazyaka niyama hone para mahIne ke chaH pauSadha kA vidhAna nirarthaka ho jAtA hai| jabaki tIsarI pratimA se cauthI pratimA kI vizeSatA bhI yahI hai ki mahIne ke chaH pauSadha kiye jAveM / ataH kalpita tapasyA kA krama sUtra-sammata nahIM hai| AnaMda Adi zrAvakoM ke aMtima sAdhanA-kAla meM tathA pratimA-ArAdhanA ke bAda zarIra kI kRSatA kA jo varNana hai vaha vyaktigata jIvana kA varNana hai usameM bhI isa prakAra ke tapa kA varNana nahIM hai| apanI icchA se sAdhaka kabhI bhI koI viziSTa tapa bhI kara sakatA hai| AnandAdi ne bhI koI viziSTa tapazcaryA sAdhanA-kAla meM kI hogI kintu aisA spaSTa varNana Agama meM nahIM hai| yadi unhoMne koI bhI tapa Age kI pratimAoM ma kiyA ho to bhI saba ke lie vidhAna mAnanA sUtrokta pratimAvarNana sa asaMgata hotA hai, aisA samajhanA caahie| nibaMdha-69 caitya zabda ke arthoM kA jJAna __ vyavahArasUtra, udde.1, sUtra-33 meM 'sammaM bhAviyAI ceiyAI' zabda kA prayoga kiyA gayA hai TIkAkAra ne usakA artha karate hue 'jina vacanoM se bhAvita antaHkaraNa vAlA' aisA artha kiyA hai| 'ceiya' zabda ke aneka artha zabdakoza meM batAye gae haiM usameM jJAnavAna aura bhikSu Adi artha bhI 'ceiya' zabda ke kiye haiM / aneka sUtroM meM tIrthaMkara bhagavAna mahAvIra svAmI ke lie 'ceiya' zabda kA prayoga kiyA gayA hai vahA~ usa zabda se bhagavAna ko 'jJAnavAna' kahA hai| . upAsakadazA sUtra a.1 meM zramaNopAsaka kI samakita sambandhI pratijJA kA pATha hai| usameM anyatIrthika se grahaNa kiye caitya ko arthAt sAdhu ko vandana namaskAra evaM AlApa-saMlApa karane kA tathA AhAra-pAnI dene kA niSedha hai| vahA~ spaSTa rUpa se 'ceiya' zabda kA bhikSu artha meM prayoga kiyA gayA hai| vahA~ caitya se AlApa saMlApa karane kA Agama kathana vizeSa mananIya hai / kyoM ki mUrti se AlApa saMlApa nahIM ho sktaa| prastuta sUtra meM prayukta 'ceiya' zabda kA artha mUrtipUjaka 237 Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA samudAya vAle 'arihaMta bhagavAna kI mUrti' bhI kahate haiM kintu vaha TokAkAra ke artha se viparIta hai tathA pUrvApara sUtroM se viruddha bhI hai| kyoM ki TIkAkAra ne yahA~ aMtaHkaraNa zabda kA prayoga kiyA hai vaha mUrti meM nahIM ho sktaa| sUtra meM samyak bhAvita caitya kA abhAva hone para arihaMta siddha kI sAkSI ke lie gA~va Adi ke bAhara jAne kA kahA hai| yadi yahA~ caitya kA artha mandira hotA hai to mandira meM hI arihaMta siddha kI sAkSI se AlocanA karane kA kathana hotA, gA~va ke bAhara jAne ke alaga vikalpa dene kI AvazyakatA hI nahIM hotI arthAt isa sUtra meM ceiya zabda ke vAkya ke sAtha arihaMta siddha nahIM kahakara use Age ke vikalpa se gA~va ke bAhara jAne ke kathana vAle sUtra meM kahA hai aura vahA~ arihaMta siddha ke vikalpa meM ceiye zabda bhI nahIM kahA hai| ataH 'ceiya' zabda kA prastuta prakaraNa meM samyag bhAvita aMta:karaNa vAlA 'jJAnI', samyag dRSTi athavA samajhadAra puruSa aisA artha karanA hI upayukta hai| samavAyAMga sUtra meM tIrthaMkaroM ko jisa vRkSa ke nIce kevalajJAna utpanna hotA hai use 'caitya vRkSa'arthAt jJAnotpati sthala kA vRkSa kahA hai| tAtparya yaha hai ki maulika gaNadhara racita AgamoM meM evaM vizAla zabda kozoM meM bhI 'caitya' zabda kA artha 'jJAna' sUcitta kiyA gayA hai| prastuta prakaraNa meM bhI 'jJAnI' samyag dRSTi artha hI apekSita haiM evaM ucita hai| usase jabarana maMdira mUrti artha kara apane durAgraha kA poSaNa karake saMtoSa mAnanA anupayukta hai| nibaMdha-70 zrAvakoM ko jAnane yogya 25 kriyAe~ kAyikI Adi pA~ca kriyA :1. kAyikI- zarIra ke Abhyantara sUkSma saMcAra se, 2. adhikaraNikI- zarIra ke bAhya sUkSma saMcAra se, 3. prAdoSikI- sUkSma kaSAyoM ke astitva se, ... 4. paritApanikI- zarIra se kaSTa pahu~cAne para, . / 238 Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA 5. prANArtipAtikI- jIva hiMsA ho jAne para / -bhagavatI sUtra, ThANAMga sUtra / AraMbhikI Adi pA~ca kriyA :1. AraMbhikI- hiMsA kI pravatti aura saMkalpa se, 2. parigrahikI- kisI meM bhI moha mamatva rakhane se, 3. mAyA pratyayA- krodha mAna mAyA lobha karane se yA inake udaya se, 4. apratyAkhyAnikI- padArthoM kA yA pApoM kA tyAga na karane se, 5. mithyAtva- khoTI mAnyatA, zraddhA, prarUpaNA se / -bhagavatI sUtra, ThANAMga sUtra / dRSTijA Adi ATha kriyA :1. dRSTijA- kisI bhI padArtha ko dekhane se, 2. sparzajA- kisI bhI cIja ko chUne se, 3. naimittikI- kisI vastu yA vyakti ke sambandha meM socane, bolane se athavA sahayoga karane se, 4. sAmantopanipAtikI- prazaMsA kI cAhanA se yA sva prazaMsA karane se, 5. svahastikI- apane hAtha se kArya karane para, 6. naisaSTikI- koI bhI vastu pheMkane se, 7. AjJApanikI- koI bhI kArya kI AjJA dene se, 8. vidAriNI- kisI vastu ko phAr3ane tor3ane se, anAbhoga Adi sAta kriyA :1. anAbhoga- anajAnapane se pApa pravati hone para, 2. anavakAMkSA- upekSA se, lAparavAha vatti se, 3. prema pratyayA- kisI para rAga bhAva karane se, 4. dveSa pratyayA- kisI para dveSa bhAva karane se, 5. prayoga pratyayA- mana vacana kAyA kI pravattiyoM se, 6. sAmudAnikI- sAmuhika pravattiyoM se evaM ciMtana se, 7. IryApathikI- vItarAgI ko yoga pravatti se, ina paccIsa kriyAoM meM sUkSma atisUkSma evaM vibhinna prakAra kI [239/ Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA . sthUla kriyAoM kA samAveza kiyA gayA hai / vItarAgI manuSyoM ko apanI samasta pravattiyoM se kevala paccIsI kriyA hI lagatI hai / zeSa saMsArI jIvoM ke ukta 24 kriyAoM meM se kaI kriyAe~ lagatI rahatI hai| ina kriyAoM se hInAdhika vibhinna mAtrA meM jIva karma bandha karatA hai, yaha jAna kara jitanA saMbhava ho ina kriyAoM se bacane kA mokSArthI ko pUrNa prayatna karanA caahie| rojanA tIna manoratha kA ciMtana karanA cAhiye evaM caudaha niyamoM kI maryAdA dhAraNa karanI cAhiye aisA karane se mahAna karmoM kI nirjarA evaM Azrava nirodha hotA hai / nibadha-71 bhagavAna kI dharmadezanA : aupapAtika sUtra bhagavAna mahAvIra ne rAjA kUNika, subhadrA Adi rAniyoM evaM deva, manuSyoM kI vizAla pariSada ko dharmopadeza diyaa| dharmadezanA sunane ke lie sAdhu-sAdhvI evaM devagaNa tathA saikar3oM zrotAoM ke samUha upasthita the| madhura, gaMbhIra svara yukta bhagavAna ne spaSTa uccAraNa yukta akSaroM meM zrotAo kI sabhI bhaSAoM meM pariNata hone vAlI, eka yojana taka pahuMcane vAle svara meM, arddhamAgadhI bhASA meM dharma kA kathana kiyaa| upasthita sabhI Arya anArya janoM ko aglAna bhAva se, binA bhedabhAva ke dharma kA AkhyAna kiyaa| bhagavAna dvArA pharamAI arddhamAgadhI bhASA una sabhI Arya anArya zrotAoM ke apanI apanI bhASAoM meM badala gaI / dharma dezanA isa prakAra yaha samasta saMsAra eka loka hai, isake bAhara aloka kA astitva hai| isI prakAra jIva, ajIva, baMdha, mokSa, puNya, pApa, Azrava, saMvara, vedanA, nirjarA Adi tatva hai / tIrthaMkara, cakravartI, baladeva, vAsudeva naraka-nairayika, tiryaMcayoni, tiryaMcayonika jIva, mAtA, pitA, RSi, deva, devaloka, siddhi, siddha, parinirvANa, paramazAMti, parinivati ina saba kA loka meM astitva hai / prANAtipAta, maSAvAda, corI, maithuna aura parigraha, krodha, mAna, mAyA, lobha, rAga, dveSa, kalaha, abhyAkhyAna, paizunya (cugali) paraparivAda, rati-arati, mAyA-maSA, evaM mithyAdarzana zalya ye sabhI 18 pApa hai / [240 Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA prANAMtipAta viramaNa, maSAvAda viramaNa, adattAdAna viramaNa, maithuna viramaNa, parigraha viramaNa, krodha se virata, mAna se virata, mAyA se virata, lobha se virata, prema se virata, dveSa se virata, kalaha se virata, abhyAkhyAna se virata, paizunya se virata, para-parivAda se virata, aratirati se virata, mAyA maSA se virata evaM mithyA darzana zalya viveka,yoM 18 pApa se nivatti bhI loka meM hotI hai / sabhI padArthoM meM astibhAva apane-apane dravya kSetra kAla bhAva kI apekSA se astitva ko lie hue hai, sabhI nAstibhAva para-dravya kSetra kAla bhAva kI apekSA se nAstitva ko lie hae hai / kintu ve bhI apane svarUpa se hai / dAna, zIla, tapa Adi uttama karma uttama phala dene vAle haiN| pApamaya karma duHkhamaya phala dene vAle haiM / jIva puNya pApa kA sparza karatA hai, baMdha karatA hai / jIva utpanna hote haiM / saMsArI jIvoM kA janma maraNa hotA hai, zubhakarma aura azubhakarma donoM phala yukta hai, niSphala nahIM hote / nigraMtha pravacana kA mahAtmya :- yaha nigraMtha pravacana maya upadeza satya hai, aNuttara hai, kevalI dvArA bhASita advitIya hai, sarvathA nirdoSa hai, pratipUrNa hai, nyAya saMgata hai, pramANa se abAdhita hai, mAyA Adi zalyoM kA nivAraka hai, siddhi kA mArga-upAya hai, mukti-karma kSaya kA hetu hai, nirvANa-pAramArthika sukha prApta karane kA mArga hai, nirvANa-pada ke lie janma maraNa ke cakra rUpa saMsAra se prasthAna karane kA mArga yahI (Agama) hai / vAstavika, pUrvApara virodha se rahita arthAt kutarkoM se abAdhita hai / yaha viccheda rahita hai, saba duHkhoM ko kSINa karane kA sahI uttama mArga hai, isameM sthita jIva siddhi-siddhAvasthA ko prApta karate haiM, kevala jJAnI hote haiM, janma maraNa se mukta hote haiM / parama zAMtimaya ho jAte haiM, sabhI du:khoM kA anta kara dete haiM / jinake eka hI manuSya bhava dhAraNa karanA bAkI rahA hai aise nirgaMtha pravacana ke ArAdhaka kinhI devalokoM meM utpanna hote haiM, vahA~ atyanta vipula RddhiyoM se pUrNa lambI Ayu vAle deva hote haiM / ve asAdhAraNa rUpavAna hote haiM / jIva cAra kAraNoM se naraka kA baMdha karate haiM- (1) mahA AraMbha, . (2) mahA parigraha (3) paMcendriya vadha (4) mAMsa bhakSaNa / . jIva cAra kAraNoM se tiryaMca yoni kA baMdha karate haiM- (1) | 241] Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA mAyApUrNa AcaraNa (2) asatya bhASaNa yukta mAyAcaraNa (3) utkaMcanatA . (dhUrtatA) (4) vaMcanatA (ThagI) / jIva cAra kAraNoM se deva yoni meM utpanna hote haiM- (1) sarAga saMyama (2) saMyamAsaMyama (3) akAma nirjarA (4) bAla tapa / __naraka meM jAne vAle nairayika vividha duHkhamaya vedanA pAte haiM, tiryaMca meM zArIrika mAnasika saMtApa prApta karate haiM, manuSya jIvana anitya hai / vyAdhi, vaddhAvasthA, matyu aura vedanA Adi kaSToM se vyApta hai| deva loka meM deva Rddhi aura aneka daivika sukha prApta karate haiM / isa prakAra cAra gati, siddha aura chajjIvanikAya ke jIva alaga-alaga hai| kaI jIva karma baMdha karate haiM, kaI usase mukta hote haiM, kaI parikleza pAte haiM / kintu anAsakta rahane vAle kaI vyakti du:khoM kA anta karate haiM / ArtadhyAna se pIDita citta vAle jIva duHkha prApta karate haiM kintu vairAgya ko prApta karane vAle jIva karmadala ko dhvasta kara dete haiN| rAga pUrvaka kiye gaye karmoM kA vipAka pApa pUrNa hotA hai, dharmAcaraNa dvArA karma se sarvathA rahita hone para hI jIva siddhAvasthA prApta karate haiN| dharmAcaraNa do prakAra kA hai- (1) agAra dharma (2) aNagAra dharma / aNagAra dharma meM sampUrNa rUpa se sarvAtma bhAva se sAvadha karmoM kA parityAga karatA huA mAnava muMDita hokara muni avasthA meM pravrajita hotA hai, sampUrNataH prANAtipAta, maSAvAda, adattAdAna, maithuna, parigraha evaM rAtri bhojana se virata hotA hai / yaha aNagAra sAmAyika saMyama dharma hai, isa dharma kI zikSA meM upasthita hokara Agama pramANa kI pramukhatA se pravatti karane vAle sAdhu-sAdhvI AjJA ke ArAdhaka hote haiM / AgAra dharma 12 prakAra kA hai- 5 aNuvrata, 3 guNavrata, 4 zikSAvrata / pA~ca aNuvrata- sthUla prANAtipAta kA tyAga, sthUla mUSAvAda kA tyAga, sthUla adattAdAna kA tyAga, svadAra saMtoSa evaM icchA primaann| tIna guNavrata- dizAoM meM jAne kI maryAdA, upabhoga paribhoga parimANa, anarthadaMDa viramaNa / cAra zikSAvrata- sAmAyika, dezAvakAzika (nitya pravattiyoM meM nivattibhAva kI vaddhi kA abhyAsa), poSadha, atithisaMvibhAga / aMtima samaya meM saMlekhanA-AmaraNa anazana kI ArAdhanApUrvaka deha tyAga karanA, |24 Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA zrAvaka jIvana kI sAdhanA kA paryavasAna hai / yaha AgAra sAmAyika dharma-gahastha dharma hai / isa dharma ke anusaraNa meM prayatnazIla Agama AjJA ko Age rakha kara pravatti karane vAle zrAvaka zrAvikA AjJA ke ArAdhaka hote haiM |is prakAra siddhAMtoM kA kathana, AcAra dharma, cAra gati baMdha, 18 pApa evaM unakA tyAga, zrAvaka vrata, sAdhu vrata tathA usakI ArAdhanA aura mukti gamana taka kA pUrNa evaM vyApaka vizleSaNa yukta yaha bhagavAna kA eka pravacana-vyAkhyAna sadA-sadA mananIya hai / nibaMdha-72. tapa ke 12 bhedoM kA vistAra tapa ke prakAra :- uttarAdhyayana sUtra meM 30vA~ adhyayana tapa varNana kA hai / usameM Abhyantara bAhya ubhaya tapoM kA varNana gAthAoM meM kiyA gayA hai / aupapAtika sUtra meM gadya pATha ke dvArA aNagAroM ke tapaguNoM ke rUpa meM vistAra se varNana kiyA gayA hai| ThANAMga meM tapa va bhedopabheda ke nAma kahe gaye hai aura bhagavatI sUtra meM praznottara rUpa meM sabhI tapoM kA spaSTIkaraNa kiyA gayA hai| jinakA sArAMza isa prakAra hai- tapa ke maulika bhedaM do hai- 1 AbhyaMtara 2 bAhya / donoM ke 6-6 prakAra hai / donoM prakAra ke tapo meM zarIra aura AdhyAtma donoM kA pUrNa sahayoga rahA huA hai| phira bhI apekSA vizeSa se bAhya tapa se bAhya vyavahAra kI pramukhatA svIkAra kI gaI hai aura AbhyaMtara tapa se AdhyAtma bhAvoM kI pramukhatA svIkAra kI gaI hai / tAtparya yaha hai ki ye sApekSa AbhyaMtara aura bAhya tapa hai kintu ekAMtika nahIM hai arthAt kAyA ke sahayoga binA vaiyAvRtya Adi AbhyaMtara tapa nahIM ho sakate aura bhAvoM kI uccatA ke binA bAhya tapa meM kiyA gayA parAkrama bhI Age nahIM bar3ha sakatA hai / 1. anasana :- navakArasI, upavAsa Adi 6 mAsI tapa taka kI vividha tapa sAdhanAe~ itvarika(alpakAlika) tapasyAe~ haiM aura AjIvana saMthArA grahaNa karanA jIvana paryanta kA tapa hai / AjIvana anazana ke bhakta pratyAkhyAna aura pAdapopagamana ye do bheda haiM / "bhakta pratyAkhyAna" meM tIna AhAra yA cAra AhAra kA tyAga 243 Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA kiyA jAtA hai / isameM zarIra kA parikarma sevA Adi svayaM kiyA jA sakatA hai, karAyA jA sakatA hai / nihArima- matyu ke bAda zarIra kA dAha saMskAra hotA bhI hai aura nahIM bhI hotA hai / yaha sAgArI bhI hotA haiM / yathA- upadrava Ane para yA rAtri meM / AcArAMga Adi sUtra meM AjIvana anasana kA tIsarA prakAra "iMginI maraNa" kahA gayA hai yaha madhyama prakAra kA hai arthAt pAdapopagamana anasana kI apekSA isameM kucha sImita chUTa hai / yathA- maryAdita kSetra meM hAtha pA~va kA saMkoca vistAra karanA, kucha samaya khar3e rahanA yA baiThanA, caMkramaNa karanA Adi / "pAdapopagamana" meM nizceSTa hokara dhyAna meM lIna bane rahanA hotA hai / halana calana bhI nahIM kiyA jAtA hai / kintu laghunIta, bar3InIta kA prasaMga Ave to uThakara yathAsthAna jAnA AnA kiyA jA sakatA hai / kintu saMthAre ke sthAna para rahe hue hI mala mUtra nahIM kiyA jAtA hai / nihArima anihArima donoM taraha kA hotA hai / upasarga Ane para bhI pAdapopagamana sathArA kiyA jA sakatA hai| salekhanA kA kAlakrama :- (uttarA. a. 36) . _muni aneka varSoM taka saMyama kA pAlana kara isa kramika tapa se apanI AtmA kI saMlekhanA kare / yaha saMlekhanA, saMthAre ke pUrva kI jAtI hai / saMlekhanA utkRSTa bAraha varSa, madhyama eka varSa tathA jaghanya chaha mAsa kI hotI hai / bAraha varSa kI saMlekhanA karane vAlA muni pahale cAra varSa meM vigayoM kA parityAga kare / dUsare cAra varSoM meM phuTakara vicitra tapa kA AcaraNa kare / phira do varSoM taka ekAntara tapa kare va pAraNe ke dina Ayabila kare / gyArahaveM varSa ke pahale chaH mahInoM meM kaThina tapa na kare / gyArahave varSa ke pichale chaH mahInoM meM kaThina tapa kare / isa pUre varSa meM pAraNe ke dina Ayabila kare / bArahaveM varSa meM muni koTi sahita AyaMbila kare phira pakSa yA mAsa kA anazana tapa kare / 2-uNodarI :- icchA va bhUkha se kama khAnA, kama upakaraNa rakhanA, [244] Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA kama vastuoM kA upayoga karanA uNodarI tapa hai / AhAra uNodarI kA vistRta varNana anyatra dekheM / 1 pAtra 1 vastra (eka cAdara) rakhanA upakaraNa uNodarI hai / athavA kAma meM Aye hae (gahastha ke upayoga liye) upakaraNa grahaNa karanA bhI upakaraNa uNodarI hai / bhAva uNodarI ke kathana meM- kalaha, kaSAya bolAbolI (vAgayuddha) Adi ke prasaMga meM gama khAnA, zAMta rahanA, mauna rakhanA, bhAva uNodarI kahA gayA hai / gussA, ghamaNDa, kapaTa, lobha, lAlaca se AtmA ko alaga-surakSita rakha lenA bhI, bhAva uNodarI tapa kahA gayA hai| 3-bhikSAcarI :- gocarI meM vividha abhigraha karanA, 7 piMDeSaNA,7 pANeSaNA ke saMkalpa se gocarI jaanaa| ATha prakAra kI peTI, arddha peTI ityAdi AkAra vAlI bhramaNa vidhi meM se kisI vidhi kA saMkalpa krnaa| dravya kSetra kAla bhAva sambandhI abhigraha karanA / dravya sekhAdya padArthoM kI saMkhyA, datti saMkhyA Adi nirdhArita karanA / kSetra-bhikSA ke gharoM kI saMkhyA, kSetra, dizA Adi kI sImA karanA / kAla- samaya kI maryAdA karanA utane samaya meM hI bhikSA lAnA khAnA / bhAva se- dAtA sambandhI, deya vastu se sambandhI, raMga vyavahAra Adi se abhigraha karanA / zuddha aiSaNA samiti se prApta karane kA dRDha saMkalpa karake gaucarI karanA bhI bhikSAcarI tapa kahA gayA hai isa saMkalpa meM nayA abhigraha to nahIM hotA hai kintu aiSaNA niyamoM meM apavAda kA sevana nahIM kiyA jA sakatA / mauna pUrvaka gocarI karanA bhI bhikSAcarI tapa kahA gayA hai / bhikSAcarI tapa ko abhigraha tapa yA vatti-saMkSepa tapa bhI kahA jA sakatA hai| 4-rasa parityAga :- vigayoM kA mahAvigayoM kA tyAga karanA, svAdiSTa manojJa padArthoM kA tyAga karanA / vividha khAdya padArthoM kA tyAga karanA, khAdima svAdima kA tyAga karanA, anya bhI manojJa icchita vastuoM ke khAne kA tyAga karanA "rasa parityAga tapa" hai / yoM bhI saMyama sAdhaka rasAsvAda ke liye koI bhI AhAra nahIM karatA hai| kintu saMyama maryAdA evaM jIvana nirvAha ke hetu hI maryAdita AhAra karatA hai / phira bhI viziSTa tyAga kI apekSA yaha tapa hotA hai / 5-kAyakleza :- Asana karanA, lambe samaya taka sthira Asana rahanA, 245 Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA khar3e rahanA, zayanAsana kA tyAga karanA, vIrAsana Adi kaSTa prada Asana karanA, AtApanA lenA, sardI meM zIta sahana karanA, nirvastra rahanA, acela dharma svIkAra karanA, ye kAyakleza tapa hai / saMyama vidhi ke Avazyaka niyama pAda(paidala) vihAra, loca karanA, snAna nahIM karanA, auSadha upacAra nahIM karanA, bhUmi zayana karanA, Adi bhI kAya kleza tapa rUpa hI hai| isake cAra bheda hai- 1-Asana, 2-AtApanA, 3-vibhUSA tyAga, 4-parikarma-zarIra suzruSA tyAga / 6-pratisalInatA tapa :1- indriyoM ko apane viSayoM meM nahIM jAne denA evaM sahaja indriya prApta viSayoM meM rAga-dveSa nahIM karanA, indriya pratisalInatA tapa hai| : 2- gussA, ghamaMDa, kapaTa, lobha-lAlaca ko utpanna hI nahIM hone denA, sAvadhAna rahanA evaM udaya kI prabalatA se utpanna ho jAya to use tatkAla viphala kara denA arthAt jJAna se vairAgya se apane kartavya kA ciMtana kara, Atma surakSA ke lakSya ko pramukha kara, paradoSa darzana dRSTi ko naSTa kara, svadoSa darzana ko pramukha kara, aihika svArthoM ko gauNa kara, AdhyAtma vikAsa ko pramukha rakhakara, una kaSAyoM ko Tikane hI nahIM denA "kaSAya pratisaMlInatA" hai / 3- khoTe saMkalpa vikalpa utpanna hI nahIM hone denA, acche unnata saMkalpoM ko baDhAte rahanA evaM mana ko ekAgra karane meM abhyasta honA arthAt dhIre-dhIre saMkalpa vikalpoM se pare honA, ye sabhI "mana yoga pratisalInatA" hai| isI prakAra kharAba vacana kA tyAga yA aprayoga, acche vacanoM kA prayoga, uccAraNa aura mauna kA adhikatama abhyAsa, yaha "vacana yoga pratisaMlInatA" hai| hAtha-pA~va Adi zarIra ke aMga upAgo ko pUrNa sayamita sakacita rakhanA, sthirakAya rahanA, calanA, uThanA, baiThanA, aMga saMcAlana Adi pravRtiyoM para viveka aura yatanA kI vidhi ko abhyasta rakhate hue ayatanA para pUrNa aMkuza rakhanA kAya pratisalInatA hai|haath pA~va mastaka, astavyasta caMcalatA yukta calAte rahanA, anAvazyaka pravartana karanA, kAya apratisaMlInatA hai| 4- ekAMta sthAnoM meM rahanA, baiThanA, sonA Adi cauthA "vivikta zayanAsana" pratisaMlInatA tapa hai / [246 Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA bhikSAcaryA ke 30 prakAra :1-dravya- dravyoM se sambandhI niyama yA abhigraha karake AhAra lenaa| 2-kSetra- grAmAdi kSetroM meM se kisI eka kSetra sambandhI vAsa, galI, ghara Adi kA abhigraha karake AhAra lenA / 3-kAla- dina ke amuka bhAga meM AhAra lene kA abhigraha karanA / 4-bhAva- amuka vaya, vastra yA varNa vAle se AhAra lene kA abhigraha karanA / 5-ukkhitta carae- kisI bartana meM bhojana nikAlane vAle se AhAra lene kA abhigraha karanA / 6-nikkhitta carae- kisI bartana meM bhojana DAlane vAle se AhAra lene kA abhigraha karanA / . 7-u. ni. carae- kisI eka bartana meM bhojana lekara dUsare bartana meM DAlane vAle se AhAra lene kA abhigraha karanA / 8-ni. u. carae- kisI eka bartana meM nikAle hue bhojana ko, dUsare bartana meM lene vAle se AhAra lene kA abhigraha karanA / 9-vaTTijjamANa carae- kisI ke lie thAlI meM parosA huA AhAra lene kA abhigraha karanA / 10-sAharijjamANa carae- anyatra kahIM bhI le jAne vAle se AhAra lene kA abhigraha karanA / 11-uvaNIya carae- AhAra kI prazaMsA karake dene vAle se AhAra lene kA abhigraha karanA / 12-avaNIya carae- AhAra kI nindA karake dene vAle se AhAra lene kA abhigraha karanA / 13-uva. ava. carae- jo AhAra kI pahale prazaMsA karake bAda meM nindA kare usase AhAra lene kA abhigraha karanA / 14-ava. uva. carae- jo AhAra kI pahale nindA karake bAda meM prazaMsA kare usase AhAra lene kA abhigraha karanA / 15-saMsaTTha carae- lipta hAtha, pAtra yA cammaca se AhAra lene kA abhigraha karanA / 247 Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA 16-asaMsaTTha carae- alipta hAtha, pAtra yA cammaca se AhAra lene kA abhigraha karanA / isameM dAtA aura vastu kA viveka rakhA jAtA hai jisase ki pazcAtkarma doSa na lage / 17-tajjAya saMsaTTa carae- deya padArtha se lipta hAtha, pAtra yA cammaca dvArA diye jAne vAle AhAra ko lene kA abhigraha karanA / 18-aNNAya carae- ajJAta sthAna(jahA~ bhikSu kI pratIkSA na karate ho vahA~) se AhAra lene kA abhigraha karanA, apanI jAti kala batAye binA AhAra lenA / ajJAta, aparicita vyaktiyoM ke gharoM se AhAra lenaa| 19-mauna carae- mauna rakhakara AhAra lene kA abhigraha karanA / 20-diTTha carae-dikhatA huA arthAt sAmane rakhA huA AhAra lene kA abhigraha karanA / 21-adiTTha carae- nahIM dikhatA huA arthAt anyatra rakhA huA, peTI, AlamArI Adi meM rakhA huA AhAra lene kA abhigraha krnaa| 22-puTTha carae- "tumheM kyA cAhie" isa prakAra pUchakara dene vAle se AhAra lene kA abhigraha karanA / 23-apuTTha carae- binA pUche dene vAle se AhAra lene kA abhigraha krnaa| 24-bhikkha lAbhie- "mujhe bhikSA do" aisA kahane para dene vAle se AhAra lene kA abhigraha krnaa| . 25-abhikkhalAbhie- "bhikSA do" Adi kucha bhI kahe binA hI svataH dene vAle se AhAra lene kA abhigraha karanA / 26-aNNagilAyae- nIrasa, rukSa, ThaMDA bAsI, ucchiSTa, bacAkhucA AhArAdi lene kA abhigraha karanA / 27-ovaNIyae- dAtA ke samIpa meM par3A huA AhAra lene kA abhigraha karanA / 28-parimiya piMDavAie- parimita dravyoM ke lene kA abhigraha karanA / 29-saMkhA dattie- datti kA parimANa nizcitta karake AhAra lena kA abhigraha karanA / / | 248 Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA 30- bhinnapiNDapAtika- khaMDa-khaMDa kiye hue padArthoM kI bhikSA lene vAlA, akhaMDa padArtha mUga canA Adi nahIM lene vaalaa| -ThANAMga 5 rasa parityAga tapa ke nau prakAra :1-nirvikRtika- vigaya rahita AhAra karanA / 2-praNIta rasaparityAga- atisnigdha aura sarasa AhAra kA tyAga karanA-sAdA bhojana karanA / 3-AyaMbila- namaka Adi SaTrasa tathA vigaya rahita eka dravya ko acitta pAnI meM bhigokara dina meM eka hI bAra khAnA / 4-AyAma sikthabhojI- atyalpa (kaNa mAtra) padArtha lekara AyaMbila krnaa| 5-arasAhAra- binA mirca masAle kA AhAra karanA / 6-virasAhAra- bahuta purAne anna se banA huA AhAra karanA / 7-antAhAra- bhojana ke bAda bacA huA AhAra karanA / 8-prAntAhAra- maMlicA Adi tuccha dhAnyoM se banA huA AhAra karanA / 9-rukSAhAra- rukhA-sUkhA AhAra karanA / kAyakleza tapa ke nau prakAra :1-sthAnasthitika- eka Asana se sthira khar3e rahanA / baiThanA nahIM / 2-utkaTukAsanika- puTThoM ko bhUmi para na TikAte hue kevala pAMvoM ke bala baiThakara mastaka para aMjalI karanA / 3-pratimAsthAyI- eka rAtri Adi kA samaya nizcita kara kAyotsarga krnaa| 4-vIrAsanika- kursI para baiThe vyakti ke nIce se kursI nikAlane para jo sthiti hotI haiM, usa Asana se sthira rahanA / 5-naiSadhika- puDhe TikAkara pAlathI lagAkara baiThanA evaM samaya kI maryAdA krnaa| 6-AtApaka- dhUpa Adi kI AtApanA lenA / 7-aprAvataka- deha ko kapar3e Adi se nahIM DhakanA, khule zarIra rhnaa| 249 Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA 8-akaNDUyaka- khujalI calane para bhI deha ko nahIM khujlaanaa| 9-aniSThIvaka- thUka kapha Adi Ane para bhI nahIM thUkanA / sarvagAtra parikarma evaM vibhUSA vipramukta- deha ke sabhI saMskAra tathA vibhUSA-zraMgAra Adi karane se mukta rahanA / 1-daNDAyatika- daMDe ke samAna sIdhe lambe paira karake sonaa| 2-lagaNDazAyI- zira aura er3I ko jamIna para TikAkara zeSa zarIra ko Upara uThAkara sonA / athavA karavaTa se sokara hathelI para zira evaM eka khar3e pAMva ke ghuTane para dUsare pAMva kI eDI rkhnaa| isa Asana meM zira rakhe hAtha kI kohanI jamIna para rahatI hai aura eka pAMva kA paMjA bhUmi para rahatA hai, eka karavaTa bhUmi para rahatA hai / / 3-samapAdaputA- donoM pairoM ko aura nitamboM ko bhUmi para TikAkara baiThanA / 4-godohikA- gAya duhane kI taraha, se baiThanA / 5-apratizAyI- zayana nahIM karanA / khar3e rahanA yA kisI bhI Asana se baiThe rahanA / 7-prAyazcitta :- pramAda se, paristhiti se yA udayAdhIna hone se lage doSoM kI AlocanA Adi karanA / saralatA, namratA, laghutA yukta hokara pUrNa zuddhi karanA, yathAyogya prAyazcitta svIkAra karanA, mithyA duSkRta denA Adi "prAyazcitta tapa" hai / 8-vinaya :- vinaya kA sAmAnya artha namratA, vaMdanA, namaskAra, AjJApAlana, Adara denA, sanmAna karanA, bhakti bhAva yukta vyavahAra karanA, yaha saba pravartana sAmAnya 'vinaya tapa' hai / vizeSa artha :- AtmA ke karmoM ko dUra karane hetu jJAna darzana cAritra kA ArAdhana kara, zruta bhakti evaM anAzAtanA kA vyavahAra karanA, mana vacana kAyA ko prazasta rakha kara karma baMdha se AtmA ko vizeSarUpa se dUra karanA, aprazasta mana vacana vyavahAra nahIM karanA bhI vinaya hai| vinaya ke kSetra kAla sambandhI niyama anuSThAnoM kA, vyavahAra kA pAlana karanA bhI "vinaya tapa" hai / kAyika pravRtiyA~ yatanApUrvaka karanA pratyeka vyakti yA prANI ke sAtha sadvyavahAra karanA ityAdi / vizeSa vinaya ke sAta prakAra hai yathA- 1. jJAna vinaya 2. darzana vinaya 3. / 250 Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA cAritra 4. manaM 5. vacana 6. kAya vinaya 7. lokopacAra vinaya hai / .. kAyA se upayoga pUrvaka gamanAgamana ullaMghana-pralaMghana, baiThanA uThanA bhI vinaya meM kahA gayA hai| avivekI pravattiyA~ nahIM karanA bhI vinaya hai / arthAt sabhI prakAra kI viveka yukta anAzravI vati se vyavahAra karane vAlA guNasampanna vyakti vinIta kahA jAtA hai / isa prakAra sabhI unnata gaNoM ko vinaya kahA jA sakatA hai / jinakA ukta sAta bhedoM meM samAveza ho jAtA hai / isI apekSA se uttarAdhyayana sUtra ke pahale aura gyArahaveM adhyayana meM aneka guNoM vAle ko vinIta kahA gayA hai| TippaNa-1-Atma zuddhi binA vinaya ke saMbhava nahIM hai / vinaya vyakti ko ahaMkAra se mukta karatA hai aura yaha spaSTa hai ki Atmagata doSoM meM ahaMkAra hI sarvAdhika mahattvapUrNa doSa hai / jainAgamoM meM vinaya zabda kA tAtparya AcAra ke niyamoM se bhI hai / usake anusAra AcAra ke niyamo kA samyak rUpa meM paripAlana hI vinaya hai| dUsare artha meM vinaya vinamratA kA sUcaka hai / isa dUsare artha kA tAtparya hai variSTa evaM gurujanoM kA sanmAna karate hue unakI AjJAoM kA pAlana karanA va unheM Adara pradAna karanA / 9-vaiyAvatya :- AcArya Adi 10 saMyamavAna mahAparuSoM kI yathAyogya sevA karanA vaiyAvatya tapa hai / yathA- 1. AcArya 2: upAdhyAya 3. sthavira 4. tapasvI 5. rogI 6. navadIkSita 7. kula 8. gaNa 9. saMgha 10. sAdharmika zramaNa / inheM AhAra, pAnI, auSadha, vastra-pAtra, pradAna kara zArIrika zAtA pahu~cAnA, vacana-vyavahAra se mAnasika samAdhi pahu~cAnA, vaiyAvatya tapa hai| 10-svAdhyAya :- isake 5 prakAra hai- 1 vAcanA 2 pacchA 3 parivartanAkaMThastha jJAna kA punarAvartana 4 anuprekSA 5 dharma kathA / ruci pUrvaka AgamoM kA, jinavANI kA, bhagavad siddhAntoM kA, kaMThastha adhyayana karanA, vA~cana karanA, manana ciMtana anuprekSaNa karanA, prazna-pratipraznoM dvArA artha paramArtha ko samajhanA evaM isa ukta svAdhyAya Adi se prApta anubhava ko bhavya jIvoM ke patha pradarzana ke liye prasArita pracArita karanA arthAt pravacana denA, svata: upasthita pariSada ke yogya hitAvaha / 251 Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA udbodhana denA, unheM dharma mArga meM utsAhita karanA, yaha saba svAdhyAya tapa hai [preraNA karake yA patrikA chapavA kara bhaktoM ko ikTThA kara sabhA kA Ayojana kiyA jAtA hai aura unako prasanna karane hetu sammAna mAlyArpaNa kiyA jAtA hai yaha svAdhyAya tapa nahIM hai / ] 11-dhyAna :- svAdhyAya Adi se prApta anubhava jJAna ke dvArA AtmAnulakSI, vairAgya vardhaka, anitya bhAvanA, azaraNa bhAvanA, saMsAra bhAvanA, ekatva bhAvanA, azuci bhAvanA Adi ke dvArA AtmadhyAna meM lIna bana jAnA aura jJAna, vairAgya eva Atma bhAva meM eka meka bana jAnA, citta-citana sAre eka hI AdhyAtma viSaya meM ekAgra, sthira, sthiratama ho jAnA, Atma vikAza ke AtmaguNoM meM pUrNa rUpeNa kSIra nIra vata mila. jAnA, isa prakAra samabhAva yukta Atma viSaya meM ekAgra cita ho jAnA, bAhya saMkalpoM se pUrNa rUpeNa haTa kara AdhyAtma viSayoM meM AtmazAta ho jAnA, tallIna bana jAnA dhyAna tapa hai / svAdhyAya ke cauthe bheda rUpa anuprekSA aura dhyAna kI anuprekSA donoM hI anuprekSA hai kintu hai donoM alg-alg| eka tatvAnuprekSA hai to dUsarI AtmAnuprekSA / vistata naya kI apekSA dhyAna ke cAra bheda bhI hai yathA- 1 Arta dhyAna 2 raudra dhyAna 3 dharma dhyAna 4 zukla dhyaan| noTa :- dhyAna svarUpa evaM usake bhedaprabheda tathA vistata vicAraNA anya nibaMdha meM dekheN| 12-vyutsarga :- svAdhyAya aura dhyAna meM vacana mana kA prayoga hotA hai kintu vyutsarjana tapa to tyAga pradhAna hai / yaha aMtima aura parAkASTa darje kA tapa hai / isameM tyAga hI tyAga karanA hotA hai / yahA~ taka ki svAdhyAya aura dhyAna kA bhI tyAga kiyA jAtA hai / kyoM ki svAdhyAya dhyAna meM yoga pravartana hai, anuprekSA karanA bhI yoga pravatti hai / isa vyutsagaM tapa meM to mana vacana kAyA ke yogoM ke tyAga kA hI lakSya hotA hai| dravya :- 1-sAmuhikatA kA arthAt gaNa kA tyAga kara ekala vihAra dhAraNa karanA gaNa vyutsarga tapa hai| 2-zarIra kA tyAga kara kAyotsarga karanA arthAt tInoM yogoM kA zakya vyutsarjana karanA, kAyotsarga tapa hai / 3-upadhi kA kramika yA pUrNa rUpeNa tyAga karane rUpa deza acelatva / 25 Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA yA pUrNa acelatva svIkAra karanA upadhi vyutsarjana tapa hai| 4-AhAra pAnI kA pUrNa rUpeNa yA kramika tyAga karanA bhakta pAna vyutsarjana tapa hai / dravya vyutsarga tapa ke ye 4 prakAra kahe gaye haiM / bhAva :- kaSAya tyAga, karma baMdha nivAraNa aura saMsAra bhramaNa kA nirodha ye bhAva vyutsarga tapa ke tIna prakAra hai| vizeSa vicAraNA :- kAyotsarga meM jo logassa Adi ke jApa Adi kI pravRtti cala rahI he vaha pUrNa vyutsarjana nahIM hai / sahI rUpa meM vyutsarjana vaha hai jisameM vacana aura kAya yoga ke tyAga ke sAtha nirvikalpatA kI sAdhanA hotI hai arthAt isameM manoyoga ke vyApAra kA bhI nirodha karane kA pUrNa lakSya hotA hai, anuprekSA kA bhI tyAga hotA hai, yahI pUrNa kAyotsarga rUpa vyutsarga tapa kI sAdhanA hai| yaha dhyAna ke bAda kA tapa hai / dhyAna se bhI isakI zreNI viziSTa darje kI sAdhanA vAlI hai / Ajakala isa sAdhanA ko bhI dhyAna ke nAma se pracArita kiyA jAtA hai| yathA- nirvikalpa-dhyAna, goyaMkA-dhyAna, prekSA-dhyAna, Adi / yaha vyavahAra satya dhyAna ho gayA hai kintu vAstavika satya nahIM hai / kaI logoM kA aisA socanA hai ki nirvikalpatA chadamastha ke nahIM ho sakatI hai| kintu akA aisA ekAMtika vicAra ayogya hai / manoyoga kA aMtara bhI zAstra meM batAyA gayA hai / pragADha nidrA meM bhI manoyoga avaruddha hotA hI hai / evaM vyutsarga tapa meM yogoM kA vyutsarjana karanA bhI Agama meM tapa rUpa kahA gayA hai / isame mana ke saMkalpoM kA bhI vyutsarjana karanA samAviSTa hI hai / ataH usakA ekAMta niSedha karanA anupayukta evaM avicArakatA hai / dhyAna kI sAdhanA se yaha vyutsarjana kI sAdhanA kucha vizeSa kaThina avazya hai, kintu ise asAdhya nahIM mAnanA caahiye| - ye sabhI prakAra ke tapa, "jJAna-darzana-cAritra" kI bhUmikA ke sAtha hI mahatva zIla hote hai, arthAt jJAna darzana cAritra yA cAritrAcAritra nahIM hai to binA bhUmikA kA tapa Atma utthAna meM, mokSa ArAdhanA meM mahatvazIla nahIM ho sakatA / ataH kisI bhI choTe yA bar3e tapa meM jJAna, zraddhAna evaM virati bhAva kI upekSA nahIM honI cAhiye / cAha bhale hI vaha ucca dhyAna ho yA parama tapa vyutsarga ho| 253] Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA __ caturvidha mokSa mArga kI sApekSa sAdhanA hI mokSa phaladAyI ho sakatI hai / ve cAra prakAra hai- 1 samyaga jJAna 2 samyag zraddhAna 3 samyaga cAritra 4 samyaga tapa / yathANANaM ca daMsaNaM ceva, carittaM ca tavo thaa| eyaM maggaM aNupattA, jIvA gacchaI soggaiM ||-uttraa. a.28,gA.3 bhAvArNa :- jJAna, darzana, cAritra aura tapa isa caturvidha mokSa mArga ko prApta karake usakI ArAdhanA karane vAle jIva mokSa rUpI sadgati ko prApta karate haiM / nibaMdha-73 zramaNa ke paryAyavAcI zabda evaM artha 1-zramaNa- saMyama aura tapa meM zrama kare, viSaya vAsanA kA zamana kare aura samabhAva yukta rahe / 2-nirgrantha- kanaka aura kAminI ke tyAgI, parigraha,ke sarvathA tyaagii| 3-bhikSu- nirdoSa bhikSA karane vAle / 4-anagAra- jinhoMne apane ghara kA tyAga kara diyA ho| 5-yati- indriyoM ko vaza meM rakhane vAle / 6-muni- adharma ke kAryoM meM mauna rahane vAle, jJAnavAna / 7-paMDita- pApa se Darane vAle / 8-RSIzvara- samasta jIvoM ke rkssk| 9-yogIzvara- mana, vacana aura kAyA ke yogoM ko vaza meM rakhane vaale| 10-brahmacArI- nava vAr3a yukta jo brahmacarya pAle / 11-sAdhu- Atma-hita kI sAdhanA kare / sAdA rahanA, sAdA khAnA / 12-tapasvI- karmoM kI nirjarA ke lie dIrgha tapa karane vAle / 13-Rju- sarala hRdayI / 14-prAjJa- buddhimAna / 15-akutobhaya- kisI bhI prANI ko jisase bhaya nahIM / jo svayaM bhaya rahita nirbhaya ho / | 254] Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA apanI bAta (svAsthya sudhAra evaM prAyazcitta) Agama manISI munirAja zrI ke vicitra karmodaya se 2011 ke 5 janavarI ko acAnaka aupadravika peTa meM tIvra vedanA hone se evaM 6 mahinoM meM koI upacAra nahIM lagane se tathA 15 kilo vajana ghaTa jAne se, jisase saMyama ke Avazyaka kArya hetu calanA Adi bhI du:zakya ho jAne se 12 julAI 2011 ko zrAvaka jIvana svIkAra karanA pddaa| punaH 5 janavarI 2013 ko 16 ghaMTe taka vicitra ulTIrye evaM daste hokara upadravika roga pUrNa zAMta ho gyaa| do mahine meM kamajorI bhI kavara ho gii| dhIre-dhIre 2014 janavarI taka svAsthya evaM vajana pUrvavat ho jAne se evaM pUrI himata A jAne se Agama saMbaMdhI prakAzana kA kArya jo avazeSa thA use pUrA karate hue aba Age 2016ke janavarI se prAyazcitta rUpa meM (prAyazcitta pUrNa svastha hone para hI kiyA jA sakatA hai isaliye) eka varSa kI nivRtti yukta saMlekhanA tathA disaMbara 2016ma dIkSA tathA saMthArA grahaNa kara Atmazuddhi evaM sAdhanA ArAdhanA kA prAvadhAna rakhA hai| saMlekhanA ke eka varSa ke kAla meM cAra khadha pAlana, rAjakoTa se bAhara jAne kA tyAga, prAyaH vigaya tyAga yA Ayabila upavAsa Adi, mobAila tyAga Adi niyama svIkAra / aMta meM jina saMtoM ke pAsa jisa kSetra meM dIkSA lenA hogA vahA~ vAhana dvArA pahu~ca kara pA~ca upavAsa ke sAtha dIkSA saMthArA grahaNa kiyA jaayegaa| vyAdhi :- peTa meM kAlaje kI thoDI sI jagaha meM hAIpAvara o.sI.DI.TI, sAMsa aura hArTa (dhaDakana) ye tIna roga eka sAtha the, asahya vedanA sapTembara-2011 taka arthAt 9 mahinA rahI thii| nivedaka : DI.ela.rAmAnuja, mo.98980 37996 255/ Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainAgama navanIta evaM praznottara sarjaka Agama manISI zrI tilokacaMdrajI kA paricaya janma : 19-12-46 dIkSA grahaNa : 19-5-67 gaccha tyAga : 22-11-85 zrAvaka jIvana svIkAra : 12-7-2011 nivRtti-saMlekhanA : 2016 janavarI se . dIkSA-sathArA:19 disambara 2016 dIkSAguru : zramaNa zreSTha pUjyazrI samarthamalajI ma.sA. / nizrAguru : tapasvIrAja pUjyazrI campAlAlajI ma.sA. (prathama ziSya) AgamajJAna vikAsa sAnidhya : zrutadhara pUjyazrI prakAzacaMdrajI ma.sA. / lekhana, saMpAdana, prakAzana kalA vikAsa sAnidhya : pUjyazrI kanhaiyAlAlajI ma.sA. 'kamala', AbUparvata / navajJAna gaccha pramukhatA vahana : madhuravaktAzrI gautamamunijI Adi saMta gaNa kii| bAraha varSI adhyApana prAvadhAna kI saphalatA meM upakAraka : (1) tattvaciMtaka saphala vaktA munizrI prakAzacaMdrajI ma.sA. (ajarAmara saMgha) (2) vANIbhUSaNa pUjyazrI girIzacandrajI ma.sA. (goMDala sNprdaay)| gujarAtI bhASA meM 32 AgoM ke vivecana kA saMpAdana-saMcAlana lAbha pradAtA : tapa samrATa pUjyazrI ratilAlajI ma.sA. / Agama sevA : cAroM cheda sUtroM kA hindI vivecana lekhana (Agama prakAzana samiti byAvara se prakAzita) / 32 AgoM kA sArAMza lekhana / caraNAnuyoga, dravyAnuyoga ke 5 khaMDo meM saMpAdana sahayoga / guNasthAna svarUpa, dhyAna svarUpa, 14 niyama,12 vrata kA sarala samajhAisa yukta lekhana sNpaadn| gujarAta tathA anya jaina sthAnakavAsI samudAyoM ke saMta satIjI ko AgamajJAna pradAna / 32 Agama ke gujarAtI vivecana prakAzana meM saMpAdana sahayoga / 32 AgamoM ke praznottara lekhana saMpAdana (hindii)| Agama sArAMza gujarAtI bhASAMtara meM saMpAdana evaM Agama praznottara gujarAtI bhASAMtara sNpaadn| - lAlacanda jaina 'vizArada'