Book Title: Sastravartasamucchaya
Author(s): Haribhadrasuri, K K Dixit
Publisher: L D Indology Ahmedabad
Catalog link: https://jainqq.org/explore/002647/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Acarya Haribhadrasuri's Sastravartasamuccaya (With Hindi Translation, Notes and Introduction) AcArya haribhadrasUri viracitaH zAstravArtAsamuccayaH (hindIbhASAnuvAda-TippaNasahitaH) Annanoniparnbhadepoto L. D. Series : 128 (22) General Editor Jitendra B. Shah Translated by: K. K. Dixit Iya saskRti bhAimAra taI dalaphata vidhAmadina L. D. INSTITUTE OF INDOLOGY AHMEDABAD - 380009 lAlaka ahamadAbA biAda Jour Education international www.jaline brely org Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Acarya Haribhadrasuri's Sastravartasamuccaya (With Hindi Translation, Notes and Introduction) L. D. Series : 128 (22) General Editor Jitendra B. Shah Translated by K. K. Dixit L. D. INSTITUTE OF INDOLOGY vidhAmaki AHMEDABAD-9 WE. Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Sastravartasamuccaya Translated By Dr. K. K. Dixit Published By Dr. Jitendra B. Shah Directer, L. D. INSTITUTE OF INDOLOGY AHMEDABAD (c) L. D. Institute of Indology First Edition : 1969 Second Edition : 2002 ISBN 81-85857-10-5 Copies : 500 Pri Price : Rs. 185 Printer Navprabhat Printing Press Near Old Novelty Cinema, Ghee-kanta, Ahmedabad. Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya haribhadrasUri viracitaH zAstravArtAsamuccayaH (hindIbhASAnuvAda-TippaNasahitaH) lA. da. graMthazreNI : 128 (22) pradhAna saMpAdaka jitendra bI. zAha anuvAdaka kRSNa kumAra dIkSita bhAravAya lapavaya vidhAmaMkita lAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya saMskRti vidyAmandira ahamadAvAda-9 . e Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstravArtAsamuccayaH anuvAdaka DaoN. kRSNa kumAra dIkSita prakAzaka DaoN. jitendra bI. zAha niyAmaka lAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya saMskRti vidyAmandira ahamadAbAda (c) lA. da. bhAratIya saMskRti vidyAmandira prathama AvRtti : 1969 dvitIya AvRtti : 2002 prati : 500 _ mUlya : ru. 185/ mudraka : navaprabhAta prinTiMga presa novelTI sinemA ke samIpa, ghI-kA~TA mArga, ahamadAbAda. Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ PREFACE Ac. Haribhadra, broad-minded erudite Jaina Monk, was a prolific writer. His works on Yoga are well-known. Besides the works on Yoga he has written several philosophical works like the Anekantajayapataka, the Saddarsanasamuccaya, the Sastravartasamuccaya, etc. This volume contains the Sanskrit text of the sastravartasamuccaya which deals with the main philosophical problems--Existence of soul, Non-violence, 'Causation, Idealism vs. Realism, Omniscience, Permanence and Change, Nature of Liberation, Words and Things, etc. This is really an important philosophical work as it not only explains and examines the doctrines of non-Jaina schools of Indian Philosophy but also points out the rightness of these doctrines from a particular view-point. Thus here the criticism is constructive and not destructive. This is the result of the Jaina attitude of Non-absolutism (syadvada). The text contains several verses borrowed from the works of others and refers to Brhaspati, Buddha, Dharmakirti, Jaimini, Kapila, Manu and Vyasa. Dr. Dixit has translated the Sanskrit text into Hindi. He has tried to make the translation as lucid as possible. Moreover, he has added explanatory notes either to elucidate a point suggested in a verse or to make explicit its purport. He has divided the text into eleven sections (stabakas). In this Matter, he follows Up Yasovijayji who has written a commentary, Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Syadvadakalpalata-- on this work. His Hindi introduction is really instructive. Therin he first analyses the content of the text and then gives critical account and estimate of each section. For all this we are very thankful to him. Our thanks are also due to Shri Rupendrakumar and Pt. A. P. Shah who have helped us in correcting the proofs. I am sure this publication will prove useful to all those interested in the study of Indian Philosophy. L. D. Institue of Indology, Nagin J. Shah, Ahmedabad-9. Acting Director. 11-2-69. Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya A. haribhadrasUri viracita zAstravArttA- samuccaya kA punarmudraNa karate hue hameM atyaMta harSa ho rahA hai / prastuta graMtha pichale kaI sAloM se anupalabdha thA / bhAratIya - darzana ke abhyAsa ke lie yaha graMtha atyaMta upayogI tathA naI dRSTi pradAna karanevAlA hone ke kAraNa bhArata ke vibhinna vizvavidyAlayoM ke pAThyakrama meM isa graMtha ko samAviSTa kiyA gayA hai / mUla graMtha saMskRta bhASA meM racita padyoM meM hai jisa para svopajJa TIkA bhI upalabdha hai / graMtha kI mahattA dekhate hue 17vIM sadI ke mahAn nyAyAcArya upAdhyAya yazovijayajI ne navyanyAyAnusArI TIkA bhI racI hai; kintu yaha TIkA atyanta durUha hai, ataH mUla graMtha ko saralatA se samajhane ke lie evaM jijJAsuoM ko graMtha sugama ho usake lie anuvAda Avazyaka thA / isI bhAvanA se prastuta graMtha meM pro. ke. ke. dIkSitajI ne kiyA huA hindI anuvAda bhI diyA hai aura sAtha meM viziSTa sthaloM para viSaya ko suspaSTa karane ke lie TippaNa bhI die gae haiM / bauddha darzana ke tattvasaMgraha kI taraha hI A. haribhadrasUri ne prastuta graMtha meM bhAratIya darzanoM kI samIkSA kI hai / tathApi unhoMne isa graMtha meM pratyeka darzana ko samadRSTi se dekhA hai aura usakA samanvaya bahuta hI acchI taraha kiyA hai tathA khaNDana kI pravRtti ko chor3akara samabhAva pUrvaka samajhane kI naI hI bAta AcAryazrI ne isa graMtha meM kI hai / isI bAta ko darzAne ke lie pratyeka stabaka ke anta meM samadarzI AcArya ne samanvayAtmaka bhAva bhI pradarzita kiyA hai / yaha jijJAsuoM ke lie cintanIya hai aura vartamAna yuga meM yahI bhAva evaM vicAradhArA bhAratIya darzana kI samanvaya praNAlikA ko vikasita kara sakatI hai / isa dRSTi se yaha graMtha anUThA hai / hameM AzA hai ki prastuta graMtha ke. prakAzana se jijJAsuoM ko lAbha hogA / I ahamadAbAda, 2002 jitendra bI. zAha Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayasUcI graMtha-prastAvanA : 1. mokSasAdhanarUpa se dharma kI upAdeyatA 2. bhUtacaitanyavAdakhaMDana 3. maiM - viSayaka pratyakSa anubhava se AtmA kI siddhi 4. AtmA tathA karma ke saMbaMdha meM matamatAntara 5. bhUtacaitanyavAdakhaMDana kA upasaMhAra 1. IzvaravAdakhaMDana 2. prakRtipuruSavAda - khaMDana pahalA stabaka dUsarA stabaka 1. puNya, pApa tathA mokSa se saMbaMdhita kucha prazna 2. kAlavAda, svabhAvavAda, niyativAda, karmavAda, kAlAdisAmagrIvAda tIsarA stabaka cauthA stabaka 1. kSaNikavAdakhaMDana kI prastAvanA 2. 'bhAva abhAva bana jAtA hai' isa mata kA khaMDana 3. 'abhAva bhAva bana jAtA hai' isa mata kA khaMDana 4. kSaNikavAda meM sAmagrIkAraNatAvAda kI anupapatti 5. kSaNikavAda meM vAsya - vAsakabhAva kI anupapatti 6. kSaNikavAda meM kArya-kAraNajJAna kI anupapatti 7. buddhavacanoM kI sahAyatA se kSaNikavAda kA khaMDana 11- 30 288 28 24 26 33 34 47 56 61 69 73 83 92 99 101 112 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ 10 pA~cavA~ stabaka 1. bAhyArthakhaMDana-khaMDana 2. vijJAnAdvaitavAda meM mokSa kI anupapatti 129 137 140 143 chaTThA stabaka 1. 'nirhetuka vinAza' se kSaNikavAda kI siddhi nahIM 2. 'arthakriyAkAritva' se kSaNikavAda kI siddhi nahIM 3. 'rUpa-rUpAntaraNa' se kSaNikavAda kI siddhi nahIM 4. 'antatogAmI nAza' se kSaNikavAda kI siddhi nahIM 5. kSaNikavAda tathA vijJAnAdvaitavAda ke pratipAdana kA eka AzayavizeSa 6. zUnyavAdakhaMDana sAtavA~ stabaka 1. jainasammata nityAnityatvavAda kA samarthana 148 149 152 AThavA~ stabaka 1. brahmAdvaitavAdakhaMDana 174 navA~ stabaka 1. mokSa kI saMbhAvanA tathA mokSa ke sAdhana 177 dazavA~ stabaka 1.. mImAMsaka ke sarvajJatAkhaMDana kA khaMDana 2. bauddha ke sarvajJatAkhaMDana kA khaMDana 186 205 gyArahavA~ stabaka 1. zabdArthasaMbaMdhakhaMDana kA khaMDana 2. jJAna tathA kriyA ke bIca prAdhAnya-aprAdhAnya kA prazna 3. mokSa kA svarUpa 4. graMtha-upasaMhAra 216 220 222 Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA prastuta graMtha prakhyAta jaina manISi AcArya haribhadrasUri (samaya : AThavIMnavIM zatAbdI vikramI) kI dArzanika kRtiyoM meM se eka hai / isa graMtha kI scanA ke pIche haribhadra kA uddezya rahA thA apane samaya meM pracalita katipaya dArzanika sampradAyoM ke katipaya mantavyoM kI AlocanAtmaka samIkSA karanA / yoM to prAcIna bhArata kA pratyeka dArzanika kRtikAra sadaiva hI kisI praznavizeSa para apane mantavya ko apane pAThakoM ke sAmane isa prakAra se upasthita karatA thA ki usake samaya meM pracalita sabhI pramukha dArzanika sampradAyoM ke etatsaMbaMdhI mantavyoM kI AlocanAtmaka samIkSA kA samAveza usakI kRti meM ho jAe, lekina prAcIna bhArata kI kucha dArzanika kRtiyoM kA uddezya virodhI sampradAyoM ke mantavyoM kI AlocanAtmaka samIkSA ke atirikta prAya: kucha na thaa| isa koTivizeSa kI eka bauddha kRti hai zAntarakSita kA kArikAbadva tattvasaMgraha (jisa para kamalazIla ne 'paMjikA' nAmavAlI gadyAtmaka TIkA likhI hai); aura isI koTi kI eka jaina kRti hai haribhadra kA kArikAbaddha zAstravArtAsamuccaya (jisa para svayaM unhoMne 'dikpradA' nAmavAlI gadyAtmaka TIkA likhI hai tathA upAdhyAya yazovijaya ne 'syAdvAdakalpalatA' nAmavAlI) / niHsandeha AkAra kI dRSTi se tattvasaMgraha tathA paMjikA zAstravArtAsamaccaya, 'dikpradA' tathA 'syAdvAdakalpalatA'kI tulanA meM vizAlatara ThahareMge, lekina dhyAna dene yogya bAta ina do graMthoM kA zailI-sAmya hai| ina do graMthoM ke bIca choTA sA-lekina mArakekA--eka antara aura bhI hai / apane pratidvandviyoM ke viruddha zAntarakSita kA abhiyAna samajhautAvihIna hai, lekina haribhadra apane kisI bhI pratidvandvI ke saMbaMdha meM yaha kahanA nahIM bhUle haiM ki usakA mUla mantavya bhI unheM svIkAra hai, bazarta ki use amuka arthavizeSa pahanA diyA jAe / yaha saca hai ki apane pratidvandviyoM ke mUla mantavyoM ko jo arthavizeSa pahanAnA haribhadra ko abhISTa hai vaha svayaM ina pratidvandviyoM ko kadAcit hI abhISTa ho, lekina apane virodhiyoM ke mata kA svAgata karane kI dizA meM pradarzita kI gaI haribhadra kI itanI AturatA bhI bhAratIya darzana ke itihAsa meM Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 anajAnI - sI hai / phira bhI kyoMki zAstravArttAsamuccaya ke adhikAMza bhAga meM-- prAyaH pUre hI graMtha meM -- haribhadra apane virodhI dArzanika sampradAyoM kI AlocanAtmaka samIkSA meM usI prakAra vyasta haiM jaise tattvasaMgraha ke adhikAMza bhAga meM zAntarakSita, ina jaina-bauddha AcAryoM ke maulika dRSTikoNoM ke bIca prastuta antara ko eka choTA antara hI mAnanA ucita hogA / astu / zAstravArttAsamuccaya kI viSayavastu kA siMhAvalokana karane ke pUrva eka bAta spaSTa ho jAnI cAhie aura vaha yaha ki sAmAnyataH eka dArzanika kRti kI pratipAdya viSayavastu kyA huA karatI hai / do zabdoM meM kahA jA sakatA hai ki eka dArzanika kRti meM pratipAdana pAyA jAtA hai vastu jagat ke carama svarUpa kA tathA manuSya ke carama karaNIya kA, ataeva hama dekhate haiM ki zAstravArttAsamuccaya meM ina donoM hI - tathA inhIM do samasyAoM se saMbaMdhita praznoM ko yathAvasara uThAyA gayA hai / * eka jaina hone ke nAte haribhadra samajhate the ki manuSya kA carama karaNIya hai mokSa kI -- arthAt punarjanma cakra se mukti kI -- prApti aura unake saubhAgya se isa prazna para unakA mataikya prAcIna bhArata ke sabhI dArzanika sampradAyoM ke sAtha thA-- yadi cArvAka bhautikavAdiyoM ko isa sambandha meM apavAda mAna liyA jaae| lekina jisa mokSa kI prApti ko eka ora haribhadra kA jaina sampradAya tathA dUsarI ora prAcIna bhArata ke cArvAketara sabhI dArzanika sampradAya manuSya kA carama karaNIya mAnate the usake svarUpa ke saMbaMdha meM ina sampradAyoM ke paraspara matabheda nagaNya na the; yaha isalie ki ina matabhedoM ke mUla para vidyamAna the ve matabheda jo ina sampradAyoM ke bIca uTha khar3e hue the vastu jagat ke carama svarUpa ke prazna ko lekara / isa prakAra yadyapi mokSavAdI sabhI dArzanika sampradAya baMdha tathA mokSa kA bhAgI eka svataMtra cetanatattva ko mAnate the-- aura yahI mAnyatA una saba ko cArvAka bhautikavAdiyoM se pRthak karatI thI-- lekina yaha cetana tattva parivartanazIla hai athavA aparivartanazIla, eka hai athavA aneka, isa cetana tattva se atirikta koI bhautika tattva bhI hai athavA nahIM aura yadi hai to ina cetana tathA bhautika tattvoM ke bIca sambandha kyA hai, Adi prazna ina sampradAyoM ko paraspara virodhI zibiroM meM bA~Te hue the / prAcIna bhArata ke dArzanika raMgamaMca kI isa jaisA ki hama Age prasaMgavaza dekheMge, eka dArzanika kRti kA eka anya saMbhava viSaya hai jJAna - sAdhanoM kA carama svarUpa, lekina isa viSaya ko zAstravArttAsamuccaya meM nAmamAtra ke lie hI chuA gayA hai / Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samUcI paristhiti kA spaSTa pratibimba hama haribhadra ke zAstravArttAsamuccaya meM pAte haiM / 13 - eka bAta aura dhyAna meM rakha lI jaae| mokSa saMbaMdhI prazna ke do pahalU haiM-- jinameM se eka taba sAmane AtA hai jaba hama jAnanA cAhate haiM ki mokSaprApti ke lie manuSya ko kyA sAdhana kAma meM lAne cAhie aura dUsarA taba jaba hama yaha jAnanA cAhate haiM ki mokSa prApti kara lene para cetanatattva kA svarUpa kaisA ho jAtA hai; saMkSepa meM prazna kA pahalA pahalU mokSa - sAdhanaviSayaka hai, dUsarA mokSasvarUpaviSayaka / vastutaH eka dArzanika kRti meM manuSya ke carama karaNIya se saMbaMdhita sthala ve huA karate haiM jahA~ carcA kA viSaya mokSa - sAdhana hai, jabaki isa kRti ke ve sthala jahA~ carcA kA viSaya mokSa svarUpa hai una sthaloM ke sAtha jAne cAhie jahA~ carcA kA viSaya vastu jagata kA carama svarUpa hai / [ yadi manuSya ke carama karaNIya kI carcA karane vAle zAstra kA pAribhASika nAma 'AcArazAstra' (Ethics) hai tathA vastu jagat ke carama svarUpa kI carcA karanevAle zAstra kA pAribhASika nAma 'sattAzAstra' (Ontology), to hama kaha sakate haiM ki mokSa - sAdhana saMbaMdhI prazna AcArazAstrIya prazna haiM, jabaki mokSa- svarUpa saMbaMdhI prazna sattAzAstrIya prazna haiM / ] isa pRSThabhUmi meM hama zAstravArtAsamuccaya kI viSayavastu ko moTe taura para tIna bhAgoM meM bA~Ta sakate haiM: pahalA bhAga vaha jahA~ carcA kA viSaya mokSa - sAdhana saMbaMdhI prazna haiM, dUsarA vaha jahA~ carcA kA viSaya mokSa - svarUpa saMbaMdhI prazna haiM, aura tIsarA vaha jahA~ carcA kA viSaya vastu jagat ke carama svarUpa saMbaMdhI prazna haiM / AkAra kI dRSTi se ina bhAgoM meM saba se bar3A hai tIsarA, usase choTA dUsarA aura sabase choTA pahalA / pahale bhAga ko zeSa do se pRthak karanA apekSAkRta sarala hai aura hama kaha sakate haiM ki isa bhAga meM samAveza pAtI haiM / - (1) pahale stabaka kI 1 - 29 kArikAe~, (2) dUsare stabaka kI 1-51 kArikAe~, (3) naveM stabaka kI sabhI 27 kArikAe~, (4) gyArahaveM stabaka kI 30-48 kArikAe~ / lekina zeSa do bhAgoM ko eka-dUsare se pRthak karanA itanA sarala nahIM -- yadyapi hama kaha sakate haiM ki dUsare bhAga kA spaSTatama udAharaNa haiM pahale stabaka kI Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88-109 kArikAe~,* jabaki isI prakAra ke kucha chiTaphuTa-udAharaNa do-cAra anya sthaloM para bhI pAe jAte haiM / kahane kA Azaya yaha hai ki zAstravArtAsamuccaya kI kArikAoM ke vizAla bahumata kA saMbaMdha sattAzAstrIya praznoM se hai-adhikAMza kA sIdhe-sIdhe tathA kucha kA mokSa-svarUpaviSayaka carcA ke nAte, jabaki graMtha ke avaziSTa alpa bhAga kA saMbaMdha AcArazAstrIya praznoM se hai / lekina zAstravArtAsamuccaya meM sAmagrI kA saMyojana viSayAnusAra na kiyA jAkara sampradAyAnusAra kiyA gayA hai aura hama kaha sakate haiM ki graMtha ke vibhinna stabakoM meM vibhinna dArzanika sampradAyoM ko AlocanAtmaka samIkSA kA lakSya nimnalikhita prakAra se banAyA gayA hai : pahalA stabaka : bhautikavAda (arthAt cArvAka athavA lokAyata mata) dUsarA stabaka : kAlavAda, svabhAvavAda, niyativAda, karmavAda tIsarA stabaka : IzvaravAda (arthAt nyAya-vaizeSika mata), prakRti puruSavAda (arthAt sAMkhyamata) cauthA stabaka : kSaNikavAda (arthAt sautrAntika bauddha mata) pA~cavA~ stabaka : vijJAnAdvaitavAda (arthAt yogAcAra bauddha mata) chaThA stabaka : kSaNikavAda (arthAt sautrAntika bauddha mata), zUnyavAda (arthAt mAdhyamika bauddha mata) sAtavA~ stabaka : nityAnityatvavAda (arthAt jaina mata) AThavA~ stabaka : brahmAdvaitavAda (arthAt advaita vedAnta mata) navA~ stabaka : dasavA~ stabaka : sarvajJatApratiSedhavAda (arthAt mImAMsA mata tathA bauddha ekadezI mata) gyArahavA~ stabaka : zabdArthasaMbaMdhapratiSedhavAda (arthAt sautrAntika bauddha mata) / yaha saca hai ki ina kArikAoM meM carcA--viSaya hai baMdha kA svarUpa, na ki mokSa kA svarUpa; lekina baMdha ke svarUpa kI carcA mokSa ke svarUpa para sIdhA prakAza DAlatI hai| Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhI Upara kahA jA cukA hai ki pahale, dUsare evaM gyAraveM stabakoM ke amuka aMza tathA pUrA navA~ stabaka AcArazAstrIya praznoM ko uThAte haiM, jabaki prastuta sUcI se anumAna lagAyA jA sakatA hai ki sAtaveM stabaka meM haribhadra ne kisI virodhI dArzanika sampradAya kI mAnyatAoM kI AlocanAtmaka samIkSA na kara ke apane abhISTa jaina sampradAya kI mAnyatAoM kA samarthanapura:sara pratipAdana kiyA hogA--jaisA ki vastutaH huA bhI hai / apane pratidvandvI ukta dArzanika sampradAyoM ke viruddha uThAI gaI haribhadra kI mukhya ApattiyoM kA AdhAra sattAzAstrIya prazna haiM aura ina ApattiyoM kA thor3e vistAra se lekhA lenA lAbhadAyaka rahegA; lekina aisA karane se pahale saMkSepa meM isa prazna se nipaTa liyA jAe ki apanI AcArazAstrIya carcAo meM haribhadra kina mUla mantavyoM ko lekara hamAre sAmane Ae haiN| mokSavAdI dUsare dArzanikoM kI bhA~ti haribhadra bhI mAnate haiM ki apane zubha koTi ke jIvana-vyApAroM ke phalasvarUpa eka prANI zubha 'karmoM' kA saMcaya karatA hai tathA apane azubha koTi ke jIvana-vyApAroM ke phalasvarUpa azubha 'karmoM' kA, jabaki ina zubha-azubha 'karmoM' kA phala bhogane ke lie isa prANI ko utkRSTanikRSTa yoniyoM meM punarjanma lenA par3atA hai| aisI dazA meM haribhadra kA yaha socanA svAbhAvika hI hai ki punarjanmacakra se mukti pAne kA sAdhana azubha koTi ke jIvana-vyApAra to nahIM hI ho sakate; zubha koTi ke jIvana-vyApAra bhI nahIM ho sakate / yahI kAraNa hai ki hama unheM tarka dete pAte haiM ki yadi zabha koTi ke jIvana-vyApAroM kA nAma 'dharma' hai to mokSa kA sAdhana dharma nahIM, lekina ve yaha bhI mAnane ko taiyAra haiM ki jina kriyA-kalApoM ke phalasvarUpa eka prANI ko mokSa kI prApti vastutaH hotI hai unheM bhI eka prakAravizeSa kA 'dharma' kahA jA sakatA hai / mokSa kA janaka siddha honevAle dharma kI eka hI vizeSatA para haribhadra ne bhAra diyA hai aura vaha mArake kI hai-isalie bhI ki vaha hameM gItA kI etatsaMbaMdhI zikSA kA smaraNa barabasa karA detI hai / haribhadra kA kahanA hai ki jo dharmAcaraNa phala-kAmanA se rahita hokara kiyA jAtA hai vaha mokSa kA janaka siddha hotA hai| zAstravArtAsamuccaya meM AcArazAstrIya praznoM kI jo bhI thoDIbahuta carcA haribhadra ne kI hai use samajhane kI kuMjI hama unake prastuta mantavyoM meM pA lete haiM / itanI bAta dhyAna meM rakhanA isalie bhI Avazyaka hai ki hama AcArazAstrIya praznoM kA una sattAzAstrIya praznoM ke sAtha bheda spaSTatA ke sAtha dekha sakeM jo zAstravArtAsamuccaya kA mukhya carcA viSaya hai / Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 sattAzAstra ke praznoM ko AdhAra banAkara apane pratidvandvI dArzanika saMpradAyoM ke mantavyoM kI AlocanAtmaka samIkSA karate samaya haribhadra ne yaha bAta prAyaH kahI avazya hai ki ina dArzanika saMpradAyoM ke ina mantavyoM ko svIkAra karane para mokSa kA siddhAnta svIkAra karane meM amuka amuka kaThinAiyA~ uTha khar3I hoMgI, lekina zAstravArttAsamuccaya kI samUcI viSayavastu ke sAtha nyAya kara sakane ke lie yaha bAta dhyAna meM rakhanA Avazyaka hai ki prastuta graMtha kI mokSasvarUpaviSayaka carcA usakI sattAzAstrIya carcA kA eka bhAga mAtra hai aura vaha bhI eka alpa bhAga mAtra / isa prAraMbhika spaSTIkaraNa ke bAda hama prastuta sattAzAstrIya carcA kA mUlyAMkana usake apane sthAna para kara sakate haiM / jaisA ki hama upara dekha cuke haiM, zAstravArttAsamuccaya meM haribhadra ne nimnalikhita dArzanika mAnyatAoM ko apanI AlocanAtmaka samIkSA kA lakSya banAyA hai : 1. lokAyata dArzanikoM kA bhautikavAda 2. kAlavAda, svabhAvavAda, niyativAda, karmavAda 3. nyAya-vaizeSika dArzanikoM kA IzvaravAda 4. sAMkhya dArzanikoM kA prakRti - puruSavAda 5. sautrAntika bauddha dArzanikoM kA kSaNikavAda 6. yogAcAra bauddha dArzanikoM kA vijJAnAdvaitavAda 7. mAdhyamika bauddha dArzanikoM kA zUnyavAda 8. advaita vedAntI dArzanikoM kA brahmAdvaitavAda 9. mImAMsA tathA katipaya bauddha dArzanikoM kA sarvajJatApratiSedhavAda 10. sautrAntika bauddha dArzanikoM kA zabdArthasaMbaMdhapratiSedhavAda ina mAnyatAoM ko eka eka karake le liyA jAe / 1. lokAyata dArzanikoM kA bhautikavAda : bhautikavAda kA mUla mantavya hai bhautika tattvoM se pRthak kisI cetana tattva kI sattA asvIkAra karanA, aura aise bhautikavAda kA khaMDana una sabhI Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dArzanikoM ke lie anivArya ho jAtA hai jo punarjanma kI saMbhAvanA meM vizvAsa rakhate haiM / ataeva hama pAte haiM ki prAcIna bhArata ke sabhI mokSavAdI dArzanikoM ne-cAhe ve brAhmaNa hoM, bauddha athavA jaina-bhautikavAda kA khaMDana kiyA hai / sacamuca yadi mokSa-prApti kA artha hai punarjanmacakra se mukti pAnA to 'mokSa kI prApti-aprApti kA prazna hI taba uThatA hai jaba pahale punarjanma kI saMbhAvanA siddha kara lI jAe, jabaki punarjanma kI saMbhAvanA siddha karane ke lie bhautikavAda kA khaMDana Avazyaka hai| haribhadra ke bhautikavAdavirodhI tarkoM kA antima uddezya bhI punarjanma tathA mokSa kI saMbhAvanA meM pAThaka kA vizvAsa utpanna karanA hai, lekina una tarkoM se sahAnubhUti kadAcit eka aise pAThaka ko bhI ho sakatI hai jo svayaM punarjanma kI saMbhAvanA meM vizvAsa nahIM rakhatA / udAharaNa ke lie, jina pAzcAtya dArzanikoM ne bhautikavAda kA khaMDana kiyA hai unakI tarkasaraNi eka bar3I sImA taka haribhadra kI tarkasaraNi ke samAnAMtara calatI hai, lekina punarjanma kI saMbhAvanA meM ina dArzanikoM kA vizvAsa nahIM / bhautikavAda ke viruddha haribhadra kA mukhya Aropa yaha hai ki yadi cetanA bhautika tattvoM kA dharma hai-na ki kisI abhautika tattvavizeSa kA (jise 'AtmA' Adi nAmoM se jAnA jAtA hai)to pratyeka bhautika vastu ko sacetana honA cAhie; bhautikavAdI kA yaha pratyuttara ki cetanA sabhI bhautika vastuoM kA dharma na hokara kinhIM vizeSa prakAra kI bhautika vastuoM kA dharma hai, haribhadra ko santuSTa nahIM karatA / ve kevala itanA mAnane ko taiyAra haiM ki AtmA ke baMdha ke lie uttaradAyI siddha honevAle 'karma' eka bhautika vastu hai, lekina spaSTa hI yaha eka viSayAntara hai-aura eka aisA viSayAntara jo bhautikavAdI ko kisI prakAra kI sAMtvanA nahIM pahu~cAtA / 2. kAlavAda, svabhAvavAda, niyativAda, karmavAda : ina cAra vAdoM kA saMbaMdha kinhIM dArzanika saMpradAya-vizeSoM ke sAtha nahIM, lekina bhArata ke dArzanika sAhitya meM inakA ullekha atyanta prAcInakAla se pAyA jAtA hai / lagatA aisA hai ki ina vAdoM se saMbaMdhita koI dArzanika saMpradAyavizeSa kabhI astitva meM hI na the aura yadi the bhI to ve una sampradAyoM ke sAmane Tika na sake jinakI khyAti kAlAntara meM bhI akSuNNa banI rahI / phira bhI ina vAdoM kA svarUpa-vizleSaNa sAvadhAnI se kiyA jAnA cAhie aura vaha isalie ki yaha vizleSaNa kucha aise mahattvapUrNa praznoM para prakAza DAlegA, jinakI carcA hamAre suparicita dArzanika sampradAyoM ke sAhitya meM huI hai / do zabdoM meM kahA Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 jA sakatA hai ki kAlavAda, svabhAvavAda tathA niyativAda (jinake paraspara matabheda gauNa koTi ke haiM) hamAre dainaMdina jIvana kI una ghaTanAoM ko AdhAra banAkara calate haiM jinameM hama kisI pratyAzita kAryakAraNasaMbaMdha-vizeSa ko sacamuca upasthita pAte haiM, jabaki karmavAda hamAre dainaMdina jIvana kI una ghaTanAoM ko AdhAra banAkara calatA hai jina meM hama kisI pratyAzita kAryakAraNasaMbaMdhavizeSa ko anupasthita pAte haiN| dekhanA kaThina nahIM ki eka punarjanmavAdI dArzanika ke lie yaha anivArya ho jAtA hai ki vaha kisI-na-kisI sImA taka karmavAda ko samarthana pradAna kare, lekina dhyAna dene yogya bAta yaha hai ki prAcIna bhArata ke adhikAMza dArzanika sampradAyoM ne-ThIka ThIka kahA jAe to prAcIna bhArata ke una dArzanika saMpradAyoM ne jinheM kAryakAraNasambandha kI vAstavikatA meM vizvAsa hai-vastusthiti ke usa pahalU ke sAtha bhI nyAya karanekI yathAsambhava ceSTA kI hai jina kI ora aMgulinirdeza kAlavAda, svabhAvavAda tathA niyativAda kara rahe haiM / inhIM dArzanika sampradAyoM ke mata kA pratinidhitva haribhadra ne yaha kahakara kiyA hai ki jagata ke ghaTanA-pravAha kA niyamana kAla, svabhAva, niyati tathA karma akele akele nahIM karate, apitu cAroM milakara karate haiM / 3. nyAya-vaizeSika dArzanikoM kA IzvaravAda : prAcIna bhArata meM IzvaravAda kA samarthana sabase adhika vistAra ke sAtha tathA sabase adhika tArkikatA ke sAtha karanevAlA sampradAya nyAya-vaizeSika thA aura isalie hama haribhadra kI etadviSayaka carcA kA sambandha isa sampradAya ke sAtha jor3a rahe haiM / varanA vastusthiti yaha hai ki apanI isa carcA meM haribhadra ne una Izvara-samarthaka yuktiyoM kI kataI upekSA kI hai, jinakA sambandha sattAzAstrIya praznoM se hai aura jinako upasthita karane meM nyAya-vaizeSika dArzanikoM ne sarvAdhika kauzala kA pradarzana kiyA hai / apane sthAna para haribhadra kI prastuta carcA kA viSaya ve Izvara-samarthaka yuktiyA~ haiM jinakA sambandha AcArazAstrIya praznoM se hai aura jinako nyAya-vaizeSika sAhitya meM apekSAkRta gauNa sthAna prApta hai| IzvaravAdI dArzanika se haribhadra kA sIdhA prazna yaha hai ki eka prANI koI bhalAburA kAma karane meM svataMtra hai yA nahIM ? unakA kahanA hai ki yadi eka prANI kinhIM bhalebure kAmoM ko karane meM svataMtra hai to Izvara ko ina kAmoM kA preraka kyoM mAnA jAe (jaise ki eka IzvaravAdI dArzanika mAnatA hai) aura yadi eka prANI kinhIM bhale-bure kAmoM ko karane meM svataMtra nahIM to isa prANI ko ina kAmoM Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA bhalA-burA phala pAnevAlA kyoM mAnA jAe (jaise ki pratyeka punarjanmavAdI karmavAdI dArzanika mAnatA hai) / isa sambandha meM bhI yaha dekhanA sarala hai ki yadyapi haribhadra kI vartamAna AlocanA kA sIdhA lakSya ve IzvaravAdI bhAratIya dArzanika haiM jo punarjanma kI sambhAvanA meM vizvAsa rakhate haiM, lekina vaha tattvataH sabhI IzvaravAdI dArzanikoM para lAgU hotI hai, cAhe ve punarjanma kI sambhAvanA meM vizvAsa rakhate hoM yA na rakhate hoM / haribhadra yaha mAnane ko avazya taiyAra haiM ki 'Izvara' nAma una mahAmAnavoM ko diyA jA sakatA hai jinhoMne mokSa kI dehalI para pahu~ca cukane kI avasthA meM aise sat-zAstroM kA praNayana kiyA hai jinakrI zikSAoM kA pAlana karane ke phalasvarUpa eka prANI ko mokSa kI prApti hotI hai tathA unakA ullaMghana karane ke phalasvarUpa baMdha kii| unake kahane kA Azaya yaha hai ki eka prANI ke baMdha-mokSa ke lie yadi kisI dUsare vyakti ko uttaradAyI ThaharAyA hI jA sakatA hai, to ukta koTi ke kisI mahAmAnavavizeSa ko tathA use bhI ukta arthavizeSa meN| IzvaravAdI ko dI gaI haribhadra kI yaha chUTa bhI eka viSayAntara-sA lagatI hai-isI prakAra jaise bhautikavAdI ko dI gaI unakI vaha chUTa eka spaSTa viSayAntara thI / sAMkhya dArzanikoM kA prakRti-puruSavAda prAcIna bhArata ke dArzanika sampradAyoM meM sAMkhya atyanta cirakAlIna hai, yadyapi kAlAntara meM jAkara vaha apekSAkRta balahIna ho gayA lagatA hai| sAMkhya dArzanikoM kI mUla mAnyatAe~ do haiM : pahalI yaha ki AtmA-jisakA pAribhASika nAma 'puruSa' hai--eka sarvathA aparivartiSNu padArtha hai, dUsarI yaha ki yadi AtmAoM ko chor3a diyA jAe to vizva meM pAI jAnevAlI pratyeka vastu 'prakRti' nAmavAle eka bhautika tathA nitya-padArtha kA koI rUpAntaravizeSa huA karatI hai| inameM se pahalI mAnyatA ke viruddha haribhadra kI Apatti hai ki yadi AtmA eka sarvathA aparivartiSNu padArtha hai to yaha kahanA koI artha nahIM rakhatA ki koI AtmA apane amuka kriyA-kalApa ke phalasvarUpa baMdha kI bhAgI banatI hai tathA amuka ke phalasvarUpa mokSa kI; ukta dUsarI mAnyatA ke viruddha unakI Apatti hai ki yadi prakRti eka nitya padArtha hai to use rUpAntaraNazIla nahIM mAnA jA sakatA aura yadi vaha eka rUpAntaraNazIla padArtha hai to use nitya nahIM mAnA jA sakatA / haribhadra kI pahalI Apatti kA apane sthAna para aucitya hai; lekina unakI dUsarI Apatti kisI galataphahamI para AdhArita pratIta hotI hai, kyoMki vastuta: sAMkhya Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dArzanika kI 'prakRti' nitya hote hue bhI rUpAntaraNazIla ThIka usI prakAra hai jaise ki jaina-darzana kI mAnyatAnusAra vizva kI sabhI jar3a-cetana vastue~ nitya hote hue bhI rUpAntaraNazIla haiM / haribhadra ne sAMkhya dArzanika ko chUTa dI hai ki yadi vaha apanI 'prakRti' kA varNana ThIka usI prakAra kare jaise ki jaina darzana meM 'karma-prakRti' kA (arthAt 'karma' nAmavAle bhautika tattva kA) kiyA gayA hai to usakA prastuta mata nirdoSa bana jaaegaa| isa para kahanA hogA ki jahA~ taka prakRti ke nitya hote hue bhI rUpAntaraNazIla hone kA prazna hai vahA~ taka to sAMkhya dArzanika ko jaina-darzana se kadAcit kucha nahIM sIkhanA, lekina yaha eka vicAraNIya bAta hai ki sAMkhya dArzanika kI 'prakRti' eka hai tathA usake rUpAntaraNa kI parighi samUcA jar3a-jagat hai, jabaki jaina-darzana kI 'karmaprakRtiyA~' aneka haiM tathA unake rUpAntaraNa kI parighi jar3a-jagat kA eka bhAga mAtra hai| 5. sautrAntika bauddha dArzanikoM kA kSaNikavAda : zAstravArtAsamuccaya meM haribhadra ne jisa eka mAnyatA ke khaMDana meM saba se adhika parizrama kiyA hai vaha hai sautrAntika dArzanikoM kA kSaNikavAda; kyoMki hama dekhate haiM ki isa khaMDana ne graMtha ke cauthe stabaka kI sabhI 137 kArikAoM ko tathA chaThe stabaka kI 63 kArikAoM meM se 53 ko ghera rakhA hai (arthAt 700 kArikAoM vAle isa graMtha kI 190 kArikAoM kA sIdhA saMbaMdha prastuta khaMDana se hai)| isa graMtha-bhAga kA sahI mUlyAMkana kara sakane ke lie Avazyaka hogA ki bhAratIya darzana ke itihAsa se saMbaMdhita do-eka bAteM dhyAna meM rakha lI jAe~ / prAcIna bhArata ke dArzanika sAhitya meM tArkikatA kI vRddhi kramazaH huI thI, aura isa vRddhi meM saba se mahattvapUrNa yogadAna diyA hai katipaya una sampradAyoM ne jinheM paryApta dRr3hatA ke sAtha yaha vizvAsa thA ki vizva ke ghaTanA-kalApa ke bIca vartamAna kAryakAraNasaMbaMdha vAstavika hai tathA anumAnagamya hai / ina sampradAyoM ko pahacAnane kI kasauTI hai unake katipaya anuyAyiyoM dvArA racita vaha samRddha sAhitya jisameM hama eka ora anumAna (tathA dUsare jJAna-sAdhanoM) ke svarUpa Adi se saMbaMdhita gaMbhIra carcAe~ pAte haiM tathA dUsarI ora kAryakAraNasaMbaMdha ke svarUpa Adi se saMbaMdhita gaMbhIra carcAe~...-arthAt jisameM hama eka ora pramANazAstra saMbaMdhI gaMbhIra carcAe~ pAte haiM tathA dUsarI ora sattAzAstra saMbaMdhI gaMbhIra carcAe~ / prastuta Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ koTi ke sAhitya ke praNetA dArzanika hI 'tAkika' vizeSaNa ke sacce adhikArI haiM aura isa vizeSaNa kA prayoga hama unhIM ke saMbaMdha meM kareMge / moTe taura para yaha sAhitya nimnalikhita cAra upa-vibhAgoM meM vibhakta hai / (1) nyAya-vaizeSika tArkikoM dvArA racita / (2) mImAMsaka tArkikoM dvArA racita / (3) bauddha tArkikoM dvArA racita / (4) jaina tArkikoM dvArA racita / [svayaM zAstravArtAsamuccaya ina cAra upa-vibhAgoM meM se cauthe ke antargata AtI hai kyoMki hama dekha cuke haiM ki graMtha ke adhikAMza bhAga meM prAya: pUre graMtha meM--katipaya sattAzAstrIya praznoM kI carcA kI gaI hai aura aba hama yaha bhI jAna leM ki isa graMtha kI racanA-zailI tArkikatApUrNa hai| ] vibhinna sampradAyoM ke anuyAyI tArkikoM dvArA racita prastuta koTi ke sAhitya meM eka-dUsare kI mAnyatAoM kA khaMDana khulakara huA hai aura yahI kAraNa hai ki hama haribhadra ko apane pratidvandvI bauddha tArkikoM kI sattAzAstrIya mAnyatAoM ke khaMDana para itanA parizrama karate pAte haiM / thor3e Azcarya kI bAta to yaha hai ki unhoMne apane pratidvandvI nyAya-vaizeSika tathA mImAMsaka tArkikoM kI sattAzAstrIya mAnyatAoM ke khaMDana para bhI aisA hI parizrama kyoM nahIM kiyA, (hama dekha cuke haiM ki nyAyavaizeSika sampradAya dvArA samarthita IzvaravAda ke khaMDana ke prasaMga meM haribhadra ne sattAzAstrIya praznoM kI kataI upekSA kI hai aura hama Age dekheMge ki unhoMne mImAMsakoM kA khaMDana sarvajJatA kI sambhAvanA-asambhAvanA ke prazna ko lekara kiyA hai, arthAt eka aise prazna ko lekara jisakA saMbaMdha sattAzAstrIya samasyAoM ke sAtha to atyanta kama hai hI, pramANazAstrIya samasyAoM ke sAtha bhI vizeSa nahIM ) / aisI dazA meM ina 190 kArikAoM ko, jinameM haribhadra ne sautrAMtika bauddha dArzanikoM ke kSaNikavAda kA khaMDana kiyA hai (tathA 66 kArikAoM vAle usa sAtaveM stabaka ko jisameM unhoMne jaina-darzana kI sattAzAstrIya mAnyatAoM kA pratipAdana samarthanapura:sara kiyA hai) zAstravArtAsamuccaya kA hRdayasthAnIya mAnanA anucita na hogA / prastuta khaMDana ke cauthe stabaka meM Ae bhAga meM AlocanA kA lakSya nimnalikhita bauddha mAnyatAe~ haiM Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (1) apane astitva-kSaNa ke pazcAt eka vastu sarvathA astitva-zUnya ho jAyA karatI hai / (2) apane astitva-kSaNa ke pUrva eka vastu sarvathA astitva-zUnya huA karatI hai / (3) aneka vastue~ sammilita bhAva se eka kArya ko janma diyA karatI haiM / (4) yadyapi eka prANI kI pratyeka mAnasika avasthA kSaNika hai, lekina usakI eka pUrvakAlIna mAnasika avasthA usakI eka uttara-kAlIna mAnasika avasthA ko svajanita vAsanA (=saMskAra) dvArA prabhAvita kara sakatI hai / (5) do vastuoM ke bIca kAryakAraNabhAva jAnane ke lie yaha Avazyaka nahIM ki ina do vastuoM ko koI eka hI jJAna apanA viSaya banAe (aura vaha isalie ki kinhIM do vastuoM ko apanA viSaya banAnA kisI eka hI jJAna ke lie saMbhava nahIM) / isI prakAra ukta khaMDana ke chaThe stabaka meM Ae bhAga meM AlocanA kA lakSya nimnalikhita bauddha mAntAe~ haiM : (1) pratyeka vastu kSaNika hai, kyoMki kisI vastu ke nAza kA koI kAraNa saMbhava nahIM / (2) pratyeka vastu kSaNika hai, kyoMki eka kSaNika vastu hI arthakriyA (kArya-siddhi) meM samartha hai / (3) pratyeka vastu kSaNika hai, kyoMki pratyeka vastu parivartanazIla hai / (4) pratyeka vastu kSaNika hai, kyoMki pratyeka vastu anta meM jAkara naSTa hotI pAI jAtI hai / - kSaNikavAda ke viruddha uThAI gaI haribhadra kI ApattiyoM kA sAra do zabdoM meM rakhA jA sakatA hai : kSaNikavAdI kI mAnyatA hai ki do vastue~ yadi eka dharma ko lekara bhI eka-dUsare se bhinna haiM to ve do sarvathA bhinna vastue~ haiM, jabaki haribhadra kI mAnyatA hai ki do vastue~ jisa dharma ko lekara eka-dUsare se bhinna haiM usa dharma ke nAte ve paraspara bhinna haiM tathA jisa dharma ko lekara ve eka-dUsare se abhinna haiM usa dharma ke nAte ve paraspara abhinna haiM / isa saMbaMdha Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23 meM yaha dhyAna meM rakhanA Avazyaka hai ki kSaNikavAdI tathA haribhadra donoM ko yaha mAnyatA svIkAra hai ki pratyeka vastu meM pratikSaNa kisI-na-kisI nae dharma kA janma hotA hai, lekina isa mAnyatA ko kSaNikavAdI yaha kahakara upasthita karegA ki pratyeka sthala para pratikSaNa kisI-na-kisI naI vastu kA janma hotA hai, jabaki haribhadra use yaha kahakara upasthita kareMge ki pratyeka sthala para pratikSaNa kisI-na-kisI sthAyI vastu meM kisI-na-kisI nae dharma kA janma hotA hai; sAtha hI yaha bhI dhyAna meM rakhanA Avazyaka hai ki kSaNikavAdI tathA haribhadra donoM hI vastuoM ke bIca kAryakAraNasambandha ko eka vAstavika sambandha mAnate haiM--bhale hI isa sambandha kI vAstavikatA siddha karane kI unakI paripATiyA~ apanI apanI haiM aura bhale hI unheM eka-dUsare kI isa paripATI kI yuktiyuktatA meM gaMbhIra saMdeha hai / apane dUsare pratidvandviyoM kI bhA~ti kSaNikavAdI ko bhI haribhadra ne eka chUTa dI hai aura vaha yaha svIkAra karake ki jagat kI vastuoM ko sArahIna-arthAt mokSa-prApti meM anupayogI tathA bAdhaka-batalAne ke uddezya se unheM gauNa artha meM 'kSaNika' bhI kahA jA sakatA hai yadyapi mukhya artha meM kadApi nahIM / spaSTa hI haribhadra kA yaha prayatna eka sattAzAstrIya samasyA kA samAdhAna AcArazAstra ke kSetra meM khojane kA pariNAma hai / . 6. yogAcAra bauddha dArzanikoM kA vijJAnavAda : bhAratIya darzana ke itihAsa ke jisa yuga meM katipaya sampradAyoM dvArA pUrvokta 'tArkika' sAhitya kA praNayana kiyA jA rahA thA prAya: usI samaya kinhIM dUsare sampradAyoM dvArA eka aise sAhitya kA praNayana kiyA jA rahA thA jisakI maulika pravRtti tArkika sAhitya kI pravRtti se ThIka ulaTI thI aura isI kAraNa se isa dUsarI koTi ke sAhitya ko 'tArkika-virodhI' vizeSaNa denA kadAcita anucita na hogA / isa 'tArkika-virodhI' sAhitya kI mUla mAnyatA yaha thI ki indriyapratyakSa, anumAna Adi jJAna-sAdhanoM kI sahAyatA se jina vastuoM kI jAnakArI hameM prApta hotI hai ve vAstavika nahIM, mithyA haiM, jabaki vAstavika vastu-sattA eka indriyAtIta bhAna kA viSaya hai / yaha sAhitya bhI katipaya upabhAgoM meM vibhakta thA, jinakA paraspara-bheda mukhyataH isa prazna ko lekara thA ki vAstavika vastu-sattA ko nAma kyA diyA jAe, jo eka indriyAtIta bhAna kA viSaya banatI hai / udAharaNa ke lie, yogAcAra-bauddhoM dvArA racita sAhitya meM isa tathAkathita vastu-sattA ko 'vijJAna' nAma diyA gayA, mAdhyamika bauddhoM dvArA racita Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhityameM 'zUnya' tathA advaita-vedAntiyoM dvArA racita sAhitya meM 'brahma' (zAstravArtAsamuccaya meM haribhadra ne vijJAnAdvaitavAda, zUnyavAda tathA brahmAdvaitavAda, ko eka eka karake apanI AlocanA kA lakSya banAyA hai) / vijJAnAdvaitavAdI kI mAnyatA hai ki jagata meM pratIta honevAlI sabhI bhautika vastue~ mithyA haiM-jisa kA artha yaha huA ki jagat meM 'vijJAna' athavA caitanya hI ekamAtra vAstavika sattA hai; isa mAnyatA ke viruddha haribhadra kA kahanA hai ki jagat meM pratIta honevAlI bhautika vastue~ usI prakAra vAstavika haiM jaise ki 'vijJAna' athavA caitanya / vijJAnAdvaitavAda ke viruddha haribhadra dvArA uThAe gae eka dUsare tarka kA AdhAra unakI yaha mAnyatA hai ki cetana-tattva ke baMdha ke lie uttaradAyI hai isa tattva kA bhautika karmoM ke sAtha saMyoga, jabaki usake mokSa ke lie uttaradAyI hai usakA ina 'karmoM ke sAtha saMyoga-viccheda; haribhadra kA kahanA hai ki sabhI bhautika vastuoM ko , a-vAstavika ghoSita karane vAle vijJAnAdvaitavAdI kI mAnyatAnusAra na to cetanatattva kA baMdha saMbhava honA cAhie, na usakA mokSa / vijJAnAdvaitavAdI ko dI gaI haribhadra kI chUTa kucha kucha usI prakAra kI hai jaisI ki kSaNikavAdI ko dI gaI unakI chUTa; kyoMki unakA kahanA hai ki jagat kI bhautika vastuoM ko sArahIna-arthAt mokSa-prApti meM anupayogI tathA bAdhaka-batalAne ke uddezya se unheM gauNa artha meM mithyA bhI kahA jA sakatA hai--yadyapi mukhya artha meM kadApi nhiiN| spaSTa hI yahA~ bhI haribhadra eka sattAzAstrIya samasyA kA samAdhAna AcArazAstra ke kSetra meM khoja rahe haiM / 7. mAdhyamika bauddha dArzanikoM kA zUnyavAda : haribhadra ne zUnyavAdI dArzanikoM ke isa tarka para vicAra kiyA hai ki jagat kI sabhI vastue~ mithyA haiM, kyoMki unako na avinAzI mAnanA yuktisaMgata hai, na vinAzI mAnanA; pratyuttara meM haribhadra kA kahanA hai ki yadi jagat kI sabhI vastue~ mithyA haiM to zUnyavAdI kA prastuta tarka tathA usako kahane-sunanevAle bhI mithyA hai aura yadi prastuta tarka tathA usako kahane-sunanevAle mithyA nahIM to jagat kI sabhI vastue~ mithyA nahIM / zUnyavAdI dArzanika ko chUTa dete samaya haribhadra kevala itanA kahate haiM ki bhagavAn buddha ne jagat kI vastuoM ko mithyA (athavA zUnya) kisI abhiprAya-vizeSa se tathA koTi-vizeSa ke ziSyoM kI yogyatA ko dhyAna meM rakhate hue kahA hogA, na ki 'mithyA' (athavA 'zUnya') zabda ke mukhya artha meN| Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8. advaita-vedAntI dArzanikoM kA brahmAdvaitavAda : haribhadra ne brahmAdvaitavAdI dArzanikoM kI isa mAnyatA para vicAra kiyA hai ki brahma hI ekamAtra vAstavika sattA hai, jabaki jagat meM brahma ke sthAna para ina-una vastuoM ke dIkha par3ane kA kAraNa 'avidyA' hai; pratyuttara meM haribhadra kA kahanA hai ki avidyA yadi brahma se abhinna hai to vaha jagada-vaividhya kI pratIti kA kAraNa usI prakAra nahIM bana sakatI jaise ki akelA brahma nahIM bana sakatA, aura yadi vaha brahma se bhinna hai to brahmAdvaitavAda ko tilAMjali de dI gaI / yadi mAna bhI liyA jAe ki brahmAdvaitavAdI ke matAnusAra avidyA brahma se abhinna hai, to bhI isa mata ke samarthana meM pramANa cAhie; aura haribhadra kA kahanA hai ki prastuta pramANa yadi eka vAstavika sattA hai (jaise ki kAryasAdhaka ho sakane ke lie use honA cAhie ) to bhI brahmAdvaitavAda ko tilAMjali de dI gaI / brahmAdvaitavAdI ko chUTa dete hue haribhadra kahate haiM ki jagat ke saba prANiyoM ke prati samatA-bhAvanA jAgRta karane ke uddezya se eka gauNa artha meM yaha bhI kahA jA sakatA hai ki jagat kI sabhI vastue~ ekarUpa haiM (arthAt brahmarUpa haiM)yadyapi mukhya artha meM aisA kadApi nahIM kahA jA sakatA / dekhA jA sakatA hai ki yahA~ bhI haribhadra eka sattAzAstrIya samasyA kA samAdhAna AcArazAstra ke kSetra meM khoja rahe haiM / 9. mImAMsaka tathA katipaya bauddha dArzanikoM kA sarvajJatApratiSedhavAda : sarvajJatA kI sambhAvanA-asambhAvanA ke prazna ko lekara prAcIna bhArata ke dArzanika sampradAyoM ke bIca calI carcA kA apekSAkRta adhika gaharA saMbaMdha kinhI dhArmika samasyAoM se thA, na ki kinhI dArzanika samasyAoM se, lekina isa carcA ne dArzanika samasyAoM kI paridhi ko bhI eka sImA taka chuA hI hai / isa prazna para mImAMsaka dharmazAstriyoM kI tarkasaraNI nimnalikhita prakAra se calI : "dharma tathA adharma atIndriya vastue~ haiM, ataH unake saMbaMdha meM prAmANika jAnakArI na koI manuSya karA sakatA hai, na kisI manuSya dvArA racita koI graMtha aura vaha isalie ki atIndriya vastuoM kA jJAna kara sakanA kisI manuSya ke lie saMbhava nahIM, phira bhI dharma-adharma ke saMbaMdha meM prAmANika jAnakArI kA dvAra hamAre lie baMda nahIM aura vaha isalie ki yaha jAnakArI hameM vedoM se prApta ho sakatI hai, jo kisI graMthakAra kI racanA na hokara eka nitya (=a-kartRka, apauruSeya) graMtha-rAzi hai tathA isIlie una saba doSoM se mukta haiM jo eka sAmAnya Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 graMtha meM pAe jA sakate haiM / " aura isake pratyuttara meM calI haribhadra kI tarkasaraNI ko nimnalikhita prakAra se rakhA jA sakatA hai : " dharma tathA adharma atIndriya vastue~ haiM, ataH unake saMbaMdha meM prAmANika jAnakArI na koI sAdhAraNa manuSya karA sakatA hai, na kisI sAdhAraNa manuSya dvArA racita koI graMtha aura vaha isalie ki atIndriya vastuoM kA jJAna kara sakanA kisI sAdhAraNa manuSya ke lie saMbhava nahIM / phira bhI dharma-adharma ke saMbaMdha meM prAmANika jAnakArI kA dvAra hamAre lie baMda nahIM aura vaha isalie ki yaha jAnakArI hameM jaina dharma-graMthoM se prApta ho sakatI hai, jo kisI sAdhAraNa manuSya kI racanA na hokara sarvajJa jaina tIrthaMkaroM kI racanA hai tathA isalie una saba doSoM se mukta haiM jo eka sAmAnya graMtha meM pAe jA sakate haiM" / isa prakAra mImAMsA dharmazAstriyoM kI dRSTi meM koI graMtha dharma-adharma ke saMbandha meM prAmANika jAnakArI tabhI karA sakatA hai jaba vaha apauruSeya (arthAt graMthakArazUnya) ho-- jisa zarta ko ( mImAMsA dharmazAstriyoM kI dRSTi meM ) veda hI pUrA karate haiM; isake viparIta haribhadra kI dRSTi meM koI graMtha dharmaadharma ke saMbandha meM prAmANika jAnakArI tabhI karA sakatA hai jaba vaha sarvajJapraNIta ho - jisa zarta ko ( haribhadra kI dRSTi meM ) jaina dharmagraMtha hI pUrA karate haiM / apanI isa spaSTa dharmazAstrIya pRSThabhUmi ke bAvajUda prastuta carcA darzana - zAstra ke eka taTastha vidyArthI ko do praznoM ke saMbandha meM ciMtanasAmagrI pradAna karatI hai / eka to isa prazna ke saMbandha meM ki kyA koI manuSya sarvajJa ho sakatA hai (jisakA uttara haribhadra 'hA~' meM deMge tathA mImAMsaka 'na' meM ) aura dUsare isa prazna ke saMbandha meM ki kyA koI graMtha apauruSeya ( arthAt graMthakArazUnya) ho sakatA hai (jisakA uttara haribhadra 'na', meM deMge tathA mImAMsaka 'hA~' meM) / jahA~ taka katipaya bauddha dArzanikoM kA saMbandha hai unhoMne sarvajJatA kI saMbhAvanA kA khaMDana kevala isa AdhAra para kiyA ki kisI bhI vyakti ke saMbandha meM nizcayapUrvaka yaha kaha pAnA hamAre lie saMbhava nahIM ki vaha sarvajJa hai athavA a- sarvajJa, isake uttara meM haribhadra kucha aisI kasauTiyA~ ginAte haiM jo unakI dRSTi meM isa bAta kA nizcaya karAne ke lie paryApta haiM ki koI vyaktivizeSa sarvajJa hai athavA asarvajJa / 10. sautrAntika- bauddha dArzanikoM kA zabdArthasaMbandhapratiSedhavAda : zAstravArttAsamuccaya meM AI adhikAMza carcAoM kA saMbandha sattAzAstra ke praznoM se hai tathA kucha kA AcArazAstra ke praznoM se, lekina yahA~ kI eka carcA Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27 kA saMbandha pramANazAstra ke eka prazna se hai / jaisA ki hama pahale kaha cuke haiM 'tArkikoM' dvArA racita sAhitya ke mukhya pratipAdya viSaya do the, eka pratyakSa, anumAna tathA dUsare jJAna sAdhanoM kA svarUpa Adi aura dUsare kAryakAraNasaMbandha kA svarUpa Adi / inameM se pahale viSaya kA nirUpaNa karane vAle sAhityAMza ko 'pramANazAstra' nAma diyA jA sakatA hai tathA dUsare viSaya kA nirUpaNa karane vAle sAhityAMza ko 'sattAzAstra' / sattAzAstrIya carcAoM kI thor3I bAnagI hama pA cuke, pramANazAstrIya carcA kA eka udAharaNa (tathA zAstravArtAsamuccaya meM AyA isa prakAra kA eka mAtra udAharaNa ) aba hamAre sAmane prastuta hai / bauddha tArkikroM kA-jo tArkika hone ke nAte sautrAMtika matAnasArI the- kahanA thA ki eka zabda tathA usake artha ke bIca kisI prakAra kA svAbhAvika saMbandha nahIM / unakA yaha kathana nimnalikhita do nirIkSaNoM para AdhArita thA (1) eka zabda anivAryataH ekAdhika vastuoM kA dyotaka huA karatA hai jabaki kinhIM bhI do vastuoM ke saba dharma paraspara samAna nahIM ho skte| (2) eka vaktA dvArA bolA gayA koI vAkya saca bhI ho sakatA hai aura jhUTha bhI / inameM se pahale nirIkSaNa ke saMbandha meM virodhiyoM ne prazna kiyA : 'eka zabda apane dvArA ghotita vastuoM ke sabhI dharmoM kA sUcana bhale hI na kareM lekina kyA vaha ina vastuoM meM se pratyeka meM pAe jAne vAle kisI dharmavizeSa kA bhI sUcana nahIM kara sakatA ?' bauddha tArkikoM ne uttara diyA : 'ina vastuoM meM se pratyeka meM pAyA jAne vAlA dharma to eka hI hai aura vaha hai "apane se anya sabhI vastuoM se bhinna honA" (pAribhASika nAma 'anyApoha' athavA 'apoha) lekina yaha dharma niSedhAtmaka hai aura eka zabda ko aise niSedhAtmaka dharma kA sUcaka mAnane se hameM inakAra nahIM (yadyapi isa bAta se hameM inakAra hai ki koI zabda kisI vastu ke sabhI dharmoM kA sUcana kara sakatA hai)' / ukta dasare nirIkSaNa ke saMbaMdha meM virodhiyoM ne prazna kiyA : 'bhale hI eka vaktA dvArA bolA gayA koI vAkya saca bhI ho sakatA hai aura jhUTha bhI, lekina kyA hamAre lie aisI kasauTiyA~ nirdhArita karanA saMbhava nahIM jinakI sahAyatA yaha kahane kI AvazyakatA isalie hai ki aisA prAyaH huA hai ki eka hI granthakAra ne sautrAMtika mata kA anusaraNa karate hue 'tArkika' sAhitya kA praNayana kiyA hai tathA yogAcAra mata kA anusaraNa karate hue 'tArkika virodhI' sAhitya kA / Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ se hama jAna sakeM ki amuka vaktA kA amuka vAkya saca hai athavA jhUTha ?' bauddha tArkikoM ne uttara diyA 'hA~, isa prakAra kI kasauTiyA~ nirdhArita karanA hamAre lie saMbhava avazya hai lekina unakI sahAyatA se hone vAlA jJAna anumAna kI sahAyatA se huA jJAna mAnA jAnA cAhie na ki zabda kI sahAyatA se huA jJAna (arthAt 'zabda' nAma vAle svatantra pramANa kI sahAyatA se huA jJAna) / ' haribhadra kI prastuta carcA meM hama ina uttaroM pratyuttaroM kI pratidhvani spaSTa suna pAte haiM / calate calate saMkSepa meM isa prazna para bhI vicAra kara liyA jAe ki zAstravArtAsamuccaya ke sAtaveM stabaka meM jaina-darzana ko mAnyatAoM kA samarthanapuraHsara pratipAdana karate samaya haribhadra ne kyA kahA hai| isa stabaka meM haribhadra kA mukhya vaktavya yaha hai ki jagat kI pratyeka vastu ko utpatti, vinAza evaM sthiratA tInoM se sampanna mAnanA tarka kA takAjA hai| yahA~ haribhadra apane mana meM do virodhI dArzanika mAnyatAoM ko lekara cale haiM, eka vaha jisake anusAra jagat kI vastuoM meM utpatti tathA vinAza to pAe jAte haiM lekina sthiratA nahIM aura dUsarI vaha jisake anusAra jagat meM sthiratA to pAI jAtI hai lekina utpatti tathA vinAza nahIM / inameM se pahalI mAnyatA spaSTa hI eka kSaNikavAdI dArzanika kI mAnyatA hai lekina dUsare ke saMbaMdha meM kucha kaThinAI hai / hama dekha cuke haiM hi haribhadra ne sAMkhya dArzanika ke 'prakRti' saMbaMdhI siddhAnta kI AlocanA isa samajha se kI hai jaise mAnoM prakRti eka sarvathA sthiratAzAlI padArtha haiarthAt eka aisA padArtha jo utpatti tathA vinAza kI prakriyAoM se sarvathA zUnya hai| hama yaha bhI iMgita kara cuke haiM ki haribhadra kI yaha samajha kisI galataphahamI para AdhArita hai lekina itanA to kahA hI jA sakatA hai ki haribhadra kI dRSTi meM sAMkhyadarzana eka sarvathA sthiratAvAdI darzana hai / jo bhI ho, prastuta prasaMga meM dhyAna dene yogya bAta yaha hai ki zAstravArtAsamuccaya ke sAtaveM stabaka meM haribhadra ne jaina darzana kI maulika sattAzAstrIya mAnyatAoM ko isa prakAra se upasthita karane kA prayatna kiyA hai ki kSaNikavAda tathA 'sarvathA sthiratAvAda' donoM ke grahaNa karane yogya tattvoM kA grahaNa ho jAe tathA tyAga karane yogya tattvoM kA tyAga / [kahane kI AvazyakatA nahIM ki jaina-darzana kI isI maulika mAnyatA ko apanA sthitibindu banAkara haribhadra ne zAstravArtAsamuccaya ke dUsare--arthAt sAtaveM stabaka se atirikta-sthaloM meM sattAzAstrIya praznoM kI carcA kI hai / ] Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29 zAstravArttAsamuccaya ke prastuta saMskaraNa meM kArikAoM ke mUla saMskRta pATha ke atirikta unakA hindI anuvAda tathA unake Azaya ko vizada karane vAlI kucheka TippaNiyA~ bhI dI jA rahI haiM, ataH yahA~ svIkRta kie gae granthapATha, isa hindI anuvAda tathA ina TippaNiyoM ke saMbandha meM do bAteM kaha denA Avazyaka hai / yahA~ svIkRta kie gae pATha kA AdhAra grantha ke do mudrita saMskaraNa haiM--- eka (kharUpa se nirdiSTa) jo vikramI saMvat 1970 meM bambaI se chapA hai tathA jisameM mUla kArikAoM ke sAtha yazovijayajI kI TIkA dI gaI hai aura dUsarA (ka rUpa se nirdiSTa) jo vikramI saMvat 1985 meM bambaI meM chapA hai tathA jisameM mUla kArikAoM ke sAtha haribhadra kI apanI TIkA dI gaI hai / adhikAMza sthaloM para mudrita apapAThoM ko eka dUsare saMskaraNa kI sahAyatA se ThIka kiyA jA sakatA hai; (apapAThoM kI kula milAkara saMkhyA kha saMskaraNa meM apekSAkRta kama hai) / kucha sthaloM para donoM hI mudrita saMskaraNa apapATha dete haiM lekina unheM TIkAoM kI sahAyatA se ThIka kiyA jA sakatA hai / inake atirikta kucha sthala aise bhI haiM jahA~ do TIkAkAroM ne do vibhinna pAThoM ko svIkAra kiyA hai (tathA kucha sthaloM para yazovijayajI ne ekAdhika pAThoM ko svIkAra kiyA hai), isa prakAra ke sthaloM kA nirdeza yathAvasara kara diyA gayA hai| grantha kA gyAraha stabakoM meM vibhAjana kha saMskaraNa meM hI hai, isIlie dUsare se lekara gyArahaveM stabaka taka kI kArikAoM meM kramasaMkhyA do prakAra se dI gaI hai / kArikAoM ke hindI anuvAda meM mUla ke Azaya ko akSuNNa rakhane kA prayAsa yathAsaMbhava kiyA gayA hai aura isI uddezya se anekoM bAra kucha bAteM apanI ora se jor3anI par3I hai jo koSThakoM ke bhItara dI gaI hai / lekina kucha sthaloM para binA koSThaka kA anuvAda - bhAga bhI kArikA ke mUla zabdoM kA anusaraNa karate hue nahIM usake mUla Azaya kA anusaraNa karate hue calatA hai; ( isa sthaloM para meM kahI gaI bAta ko apanI ora se jor3I gaI bAta se pRthak karanA asaMbhava ho gayA hai) / mUla TippaNiyoM kA uddezya adhikAMza sthaloM para yahI hai ki mUla - kArikA kre Azaya ko sugama banAyA jAe - phira cAhe vaha kArikA haribhadra kA apanA mata vyakta kara rahI ho yA unake kisI pratidvandvI kA / kahane kA Azaya yaha hai ki ina TippaNiyoM meM mUla kArikA ke Azaya kA samarthana athavA khaMDana nahIM Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 kevala vizadIkaraNa pAyA jA sakegA / phira bhI kucha sthala aise avazya hai jahA~ TippaNI kI bhASA mUla - kArikA ke Azaya kA samarthana athavA khaNDana dhvanita karatI pratIta hotI hai / anta meM eka bAta anuvAda tathA TippaNiyoM kI bhASA ke saMbaMdha meM / TippaNiyoM kI bhASA to bolacAla kI hindI se prAyaH utanI hI dUra hai jitanI isa prastAvanA kI bhASA -- arthAt usase vizeSa dUra nahIM / lekina anuvAda kI bhASA para saMskRta vAkyaracanA zailI kI chAyA apekSAkRta adhika gaharI hai aura usake do kAraNa haiM / kucha sthaloM para to mUla ke Azaya ko bolacAla kI hindI ke adhika nikaTa lAnA asaMbhava ho gayA, lekina kucha sthaloM para saMbhava hote hue bhI aisA na karane kA kAraNa yaha hai ki vahA~ hindI anuvAda kA mUlasaMskRta ke sAtha milAna tabhI sarala hotA hai jaba anuvAda kI bhASA para saMskRta vAkya racanA zailI kI chAyA vizeSa gaharI ho / isa saMbaMdha meM 'bhUta' (athavA 'rUpa' ) zabda ke eka aise prayoga kI ora dhyAna dilAnA Avazyaka hai jo eka sAmAnya hindI - pAThaka ke kAnoM ko khaTakegA / udAharaNa ke lie yadi hama kahanA cAheM "mahAtmA gAMdhI, jo hamAre Adarza haiM, aisA kabhI na karate" to hama yaha bhI kaha sakate haiM ki "hamAre AdarzabhUta (athavA AdarzarUpa) mahAtmA gAMdhI aisA kabhI na karate," lekina spaSTa hI yaha dUsarA prayoga kAnoM ko khaTakane vAlA haiM; phira bhI isa dUsare prakAra kA prayoga prastuta anuvAda meM anekoM bAra huA hai ( yadyapi TippaNiyoM meM ekAdha bAra hI), aura isakA kAraNa yaha hai ki aisA na karane para anuvAda (athavA TippaNI) kI bhASA anAvazyaka rUpa se jaTila ho jAtI / phira do eka zabda aise haiM jo saMskRta ke dArzanika sAhitya meM eka artha dete haiM tathA bolacAla kI hindI meM kucha dUsarA hI / udAharaNa ke lie, 'vAsanA' 'santAna' 'pariNAma' tathA 'rUpa' zabdoM ko le liyA jAe / ina zabdoM ke sAmAnya artha hama jAnate haiM lekina saMskRta ke dArzanika sAhitya meM 'vAsanA' zabda kA (jisakA eka paryAya 'saMskAra' hai) eka artha hai 'eka vartamAna anubhava dvArA mana para chor3I gaI vaha chApa jisake kAraNa isa anubhava kA smaraNa Age kisI samaya saMbhava ho pAtA hai', 'santAna' zabda kA eka artha hai 'eka ke tatkAla bAda dUsarI isa krama se hone vAlI ghaTanAoM kI paraMparA', 'pariNAma' zabda kA eka artha hai 'rUpAntara', 'rUpa' zabda kA eka artha hai 'raMga' / ina tathA isa prakAra ke prayogoM para thor3A dhyAna diyA jAnA cAhie / Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pahalA stabaka grantha-prastAvanA : mokSa-sAdhanarUpa se dharma kI upAdeyatA praNamya paramAtmAnaM vakSyAmi hitakAmyayA / sattvAnAmalpabuddhInAM zAstravArtAsamuccayam // 1 // paramAtmA ko praNAma karake tathA alpabuddhi prANiyoM ke hita kI kAmanA se maiM zAstrIya carcAoM kA saMgraha vANIbaddha kara rahA huuN| TippaNI-paramAtmA zabda kA lokapracalita artha hai Izvara jisakI kalpanA vizva ke kartA, dhartA, saMhartA ke rUpa meM kI gaI hai| lekina jaina paraMparA isa prakAra ke Izvara kI sattA meM vizvAsa nahIM rakhatI; ataH prastuta kArikA meM "paramAtmA' zabda kA artha karanA cAhie 'vaha mahAmAnava jisane apane satprayatnoM ke phalasvarUpa isI janma meM mokSa pAne kA adhikAra prApta kara liyA hai' athavA 'vaha mahAmAnava jisane apane satprayatnoM ke phalasvarUpa mokSa pA lI hai' / . yaM zrutvA sarvazAstreSu prAyastattvavinizcayaH / jAyate dveSazamanaH svargasiddhisukhAvahaH // 2 // isa (carcAsaMgraha) ko sunane ke phalasvarUpa sabhI zAstroM ke saMbandha meN| yaha prAyaH nizcaya kiyA jA sakegA ki unameM kaunasI bAta kaisI hai (arthAt unameM kaunasI bAta grahaNa karane yogya hai tathA kaunasI nahIM) aura isa prakAra kiyA gayA yaha nizcaya hogA dveSa ko zAnta karane vAlA tathA svarga evaM mokSa ke sukha ko prApta karAne vAlA / / duHkhaM pApAt sukhaM dharmAt sarvazAstreSu saMsthitiH / / na kartavyamataH pApaM kartavyo dharmasaMcayaH // 3 // 'pApa se duHkha kI prApti hotI hai aura dharma se sukha kI' yaha sabhI zAstroM kI nizcita mAnyatA hai; ataH manuSya ko cAhie ki vaha pApa na kare aura dharma kA saMcaya kare / Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 hiMsA'nRtAdayaH paJca tattvAzraddhAnameva ca / krodhAdayazca catvAra iti pApasya hetavaH // 4 // pApa kA kAraNa banatI haiM itanI bAteM - hiMsA, asatya Adi (arthAt hiMsA, asatya, caurya, a-brahmacarya, parigraha ye pA~ca caritra - doSa), tattva meM zraddhA kA na honA, tathA krodha Adi cAra (arthAt krodha, mAna, mAyA, lobha ye cAra caritra - doSa) / zAstravArttAsamuccaya TippaNI -- hiMsA Adi prastuta pA~ca caritra - doSa dUsarI paraMparAoM meM bhI una una nAmoM se jAne jAte haiM; lekina krodha Adi prastuta cAra caritra doSa jaina paraMparA ko hI paricita haiM aura 'kaSAya' nAma se / viparItAstu dharmasya eta evoditA budhaiH / eteSu satataM yatnaH samyak kArya sukhaiSiNA // 5 // inhIM kI viparIta bAteM (arthAt ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya, aparigraha ye pA~ca caritra - guNa, tattva meM zraddhA kA honA tathA a-krodha, a-mAna a-mAyA, a-lobha ye cAra caritra - guNa) buddhimAnoM ne dharma kA kAraNa batalAI haiM aura sukha kI abhilASA karane vAle manuSya ko cAhie ki vaha dharma kI kAraNabhUta ina bAtoM ko jIvana meM utArane ke lie satata tathA sucAru rUpa se prayatna kare / TippaNI-kArikA ke mUla zabdoM kA sIdhA artha hogA...." ina bAtoM meM prayatna kare" lekina unakA phalitArtha hogA..." ina bAtoM ko....jIvana meM utArane ke lie prayatna kare" / sAdhusevA sadA bhaktyA maitrI sattveSu bhAvataH / AtmIyagrahamokSazca dharmahetuprasAdhanam // 6 // dharma kI kAraNabhUta ukta bAtoM ke (arthAt unheM jIvana meM utArane ke ) sAdhana haiM nimnalikhita -- guNiyoM kI bhaktipUrvaka sevA sadA karanA, sacce hRdaya se (sabhI) prANiyoM ke prati maitrIbhAvanA pradarzita karanA, mamatva bhAvanA se chuTakArA pAnA / upadeza: zubho nityaM darzanaM dharmacAriNAm / sthAne vinaya ityetat sAdhusevAphalaM mahat // 7 // Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pahalA stabaka guNiyoM kI sevA karane ke phala hai nimnalikhita-pavitra upadezoM kA nitya lAbha, dhArmika vyaktiyoM kA darzana, vinayapAtroM (arthAt vinayapAtra vyaktiyoM tathA pratIkoM) ke prati vinaya-pradarzana / maitrI bhAvayato nityaM zubho bhAvaH prajAyate / tato bhAvodayAjjantorveSAgnirupazAmyati // 8 // (sabhI prANiyoM ke prati) maitrI bhAvanA kA satata pradarzana karane ke phalasvarUpa eka vyakti ke mana meM pavitra bhAvoM kA udaya hotA hai jabaki pavitra bhAva rUpI isa jala se isa vyakti kI dveSa rUpI agni zAnta hotI hai / azeSadoSajananI niHzeSaguNaghAtinI / .. AtmIyagrahamokSeNa tRSNA'pi vinivarttate // 9 // aura mamatvabhAvanA se chuTakArA pAne ke phalasvarUpa zAnta hotI hai tRSNAvaha tRSNA jo sabhI doSoM ko janma dene vAlI hai tathA sabhI guNoM kA ghAta karane vAlI hai| evaM guNagaNopeto vizuddhAtmA sthirAzayaH / tattvavidbhiH samAkhyAtaH samyag dharmasya sAdhakaH // 10 // (dharma kI kAraNabhUta pUrvokta bAtoM ke sAdhanabhUta) ina guNoM se sampanna vizuddhAtmA tathA sthiracitta vyakti ke hI saMbandha meM tattvavettAoM ne ghoSita kiyA hai ki vaha saccA dharmasAdhaka hai / TippaNI-arthAt yadyapi vastutaH yaha vyakti una guNoM se sampanna hai jo dharma kI kAraNabhUta bAtoM ke sAdhanabhUta haiM lekina use kahA jA sakatA hai "dharmasAdhaka" arthAt una guNoM se sampanna jo dharma ke sAdhanabhUta haiN| upAdeyazca saMsAre dharma eva budhaiH sadA / vizuddho muktaye sarvaM yato'nyad duHkhakAraNam // 11 // isa saMsAra meM buddhimAnoM dvArA mokSaprApti ke uddezya se sadA grahaNa kI jAne yogya vastu ekamAtra vizuddha dharma hI hai, aura vaha isalie ki zeSa sabhI vastue~ duHkha kA kAraNa hai / TippaNI-abhI Age calakara kramAMka 17 se 28 taka kI kArikAoM Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstravArtAsamuccaya meM isa prazna kI carcA hogI ki kisa prakAra kA dharmAcaraNa mokSa dilAne vAlA siddha hotA hai tathA kisa prakAra kA nahIM, yahA~ hameM itanA hI samajha lenA hai ki prastuta kArikA meM 'vizuddha dharma' se haribhadra kA Azaya usa prakAra ke dharmAcaraNa se hai jo mokSa dilAne vAlA siddha hotA hai| anityaH priyasaMyoga iheA-zokavatsalaH / anityaM yauvanaM cApi kutsitAcaraNAspadam // 12 // isa saMsAra meM priyajanoM ke sAtha hone vAlA IrSyA tathA zoka se kAtara saMyoga anitya hai aura nindanIya AcaraNa kA kAraNabhUta yauvana bhI anitya hai / anityAH sampadastIvraklezavargasamudbhavAH / anityaM jIvitaM ceha sarvabhAvanibandhanam // 13 // anekoM tIvra kleza sahakara kamAI gaI sampatti anitya hai, aura eka vyakti ke lie kucha bhI karanA karAnA jisake kAraNa hI saMbhava ho pAtA hai vaha isa saMsAra meM jInA bhI anitya hai / punarjanma punarmRtyuhInAdisthAnasaMzrayaH / / punaH punazca yadataH sukhamatra na vidyate // 14 // isa saMsAra meM eka AtmA kA bAra bAra janma hotA hai, bAra bAra usa kI mRtyu hotI hai tathA bAra bAra use adhama-adhamatara prANi-zarIroM kI prApti hotI hai, aura isa saba kA artha hai ki isa saMsAra meM sukha kahIM nhiiN| TippaNI-kArikA ke mUla-zabdoM kA artha hogA "use hIna Adi prANizarIroM kI prApti hotI hai" lekina TIkAkAroM ke anusAra yahA~ "hIna Adi" kA artha hai "hIna, hInatara, hInatama" Adi / prakRtyasundaraM hyevaM saMsAre sarvameva yat / ato'tra vada kiM yuktA kvacidAsthA vivekinAm // 15 // muktvA dharma jagadvandyamakalaGka sanAtanam / parArthasAdhakaM dhIraiH sevitaM zIlazAlibhiH // 16 // jaba saMsAra kI sabhI vastue~ isa prakAra svabhAvataH asundara haiM taba kaho 1. kha kA pATha : prakRtyA'sundaraM / Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pahalA stabaka ki vivekI puruSoM ke lie inameM se kisI vastu ko anukUla dRSTi se dekhanA kyA kahIM ucita hogA ?--hA~, isa saMbandha meM apavAdarUpa se chor3a diyA jAnA cAhie dharma jo trilokavaMdita hai, nirdoSa hai, nitya hai, paropakArasAdhaka hai, tathA zIlavAn vyaktiyoM dvArA jIvana meM utArA huA hai| Aha tatrApi no yuktA yadi samyag nirU pyate / dharmasyApi zubho yasmAd bandha eva phalaM matam // 17 // isa para kisI kI Apatti nimnalikhita hai-"yadi dhyAna se vicAra kiyA jAe to dharma ke prati anukUla dRSTi rakhanA bhI ucita nahIM pratIta hotA, kyoMki dharma kA phala bhI zubha ('karmoM kA) baMdha hI to hai / TippaNI-yahA~ 'baMdha' zabda kA artha acchI taraha se samajha liyA jAnA cAhie-tAki 'mokSa' zabda kA artha tatkAla samajha meM A jAe / bhArata ke sabhI punarjanmavAdI dArzanikoM kA vizvAsa hai ki eka sAdhAraNa prANI apane bhalebure jIvanavyApAroM ke phalasvarUpa zubha-azubha 'karmoM' kA saMcaya karatA hai jo usakI AtmA se taba taka saMlagna rahate haiM jaba taka yaha prANI apane kisI na kisI janma meM ina 'karmoM' kA bhalA-burA phala nahIM bhoga letA [jaina darzana kI eka atirikta mAnyatA yaha hai ki 'karma' eka atyanta sakSma prakAra ke bhautika padArtha hai / ] prastuta kArikA meM 'dharma' zabda se pUrvapakSI kA Azaya zubha koTi ke jIvana vyApAroM se hai aura usakI Apatti kA Azaya yaha hai ki zubha koTi ke jIvanavyApAroM ke phalasvarUpa eka prANI zubha 'karmoM' kA baMdha karatA hai jabaki mokSa kA artha hai zubha-azubha donoM prakAra ke 'karma-baMdha' se mukti / na cAyasasya bandhasya tadA hemamayasya ca / phale kazcid vizeSo'sti pArataMtryAvizeSataH // 18 // sacamuca, lohe kA bandhana tathA sone kA bandhana phala kI dRSTi se bhinna nahIM, aura vaha isalie ki ve donoM hI paratantratA ke janaka samAnarUpa se haiN| tasmAdadharmavat tyAjyo dharmo'pyevaM mumukSubhiH / dharmAdharmakSayAnmuktirmunibhirvarNitA yataH // 19 // 1. kha kA pATha : mataH / Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 zAstravArtAsamuccaya ata: mokSa kI abhilASA karane vAloM ko cAhie ki ve ukta kAraNa se adharma kI bhA~ti dharma kA bhI parityAga kareM; hamAre isa sujhAva kA dUsarA kAraNa yaha hai ki manISiyoM ne dharma tathA adharma donoM ke kSaya ko mokSa kA janaka batalAyA hai| ucyate evamevaitat kintu dharmo dvidhA mataH / saMjJAnayoga evaikastathA'nyaH puNyalakSaNaH // 20 // isake uttara meM hamArA kahanA hai ki yaha saba ThIka hai, lekina dharma do prakAra kA mAnA gayA hai-eka vaha jisakA pAribhASika nAma 'saMjJAnayoga' hai aura dUsarA vaha jo sukhakara sAMsArika anubhavoM kA nimitta banatA hai| jJAnayogastapaH zuddhamAzaMsAdoSavarjitam / abhyAsAtizayAduktaM tad vimuktaH prasAdhanam // 21 // 'jJAnayoga' nAma hai usa zuddha tapa kA jo phalakAmanA rUpI doSa se mukta hai aura jisake saMbandha meM adhikAriyoM kA kahanA hai ki vaha atyadhika abhyAsapUrvaka kiyA jAne para mokSa kI prApti karAtA hai / TippaNI-saMdarbha se jAnA jA sakatA hai ki yahA~ 'zuddha tapa'.se haribhadra kA Azaya dharma athavA zubhakoTi ke jIvanavyApAroM se honA cAhie / mokSa kA janaka siddha hone ke lie ina vyApAroM meM eka hI vizeSatA honI cAhie aura vaha yaha ki ve phalakAmanA se rahita hokara saMpAdita kiye jAe~ / dharmastadapi cet satyaM kiM na bandhaphalaH sa yat / AzaMsA varjito'nyo'pi' kiM naivaM ced na yat tathA // 22 // kahA jA sakatA hai ki ('jJAnayoga' nAma vAlA) yaha dharma bhI dharma to hai hI, aura isa kathana kI satyatA svIkAra karane para Apatti uThAI jA sakatI hai ki phira vaha baMdhako janma kyoM nahIM detA / isa para hamArA uttara hogA ki vaha isalie ki isa dUsare prakAra ke dharma kA pAlana phala hI icchA rakhe binA kiyA jAtA hai / taba pUchA jAegA ki uparokta pahale prakAra kA dharma bhI aisA hI (arthAt bandha ko janma na dene vAlA) kyoM nahIM ? isa para hamArA uttara hogA ki vaha isalie ki usa pahale prakAra ke dharma ke sAtha bAta aisI nahIM (arthAt 1. kha kA pATha : taddhi mukteH / 2. kha kA pATha : "nye'pi / Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pahalA stabaka usakA pAlana phala kI icchA rakhe binA nahIM kiyA jAtA) / bhogamuktiphalo dharmaH sa pravRttItarAtmakaH / / samyagmithyAdirUpazca gatistantrAntareSvapi // 23 // dharma kA isI prakAra se dvividha vibhAjana dUsarI paraMparAoM meM bhI kiyA gayA hai; udAharaNa ke lie, unameM se kisI kA kahanA hai ki dharma do prakAra kA hai-eka bhoga kA janaka, dUsarA mokSa kA janaka / kisI kA kahanA hai ki dharma do prakAra kA hai-eka pravRtti rUpa, dUsarA nivRtti rUpa, kisI kA kahanA hai ki dharma do prakAra kA hai--eka mithyA, dUsarA samyak, isI prakAra aura bhI / TippaNI-dekhanA kaThina nahIM ki zubha koTi ke jIvanavyApAroM ko isa prakAra se do bhAgoM meM bA~TanA eka punarjanmavAdI-mokSavAdI dArzanika ke lie anivArya ho jAtA hai / kArikA meM Ae tIna zabdayugaloM ke saMbaMdha meM TIkAkAroM kA kahanA hai ki unameM se pahale kA prayoga zaivoM ne kiyA hai, dUsare kA 'vidya vRddhoM' (?)ne, tIsare kA kinhIM bauddhoM ne| tamantareNa tu tayoH kSayaH kena prasAdhyate / sadA syAnna kadAcid vA yadyahetuka eva saH // 24 // sacamuca, usake binA (arthAt 'saMjJAnayoga' nAma vAle dharma ke vinA) una donoM kA (arthAt una dharma tathA adharma kA jo kramazaH zubha tathA azubha karma bandha ke janaka siddha hote haiM) kSaya kisa ko sAdhana banAkara kiyA jAegA ? aura yadi isa kSaya kA koI bhI kAraNa nahIM to tarka kA takAjA hai ki usakI (arthAt isa kSaya kI) upasthiti yA to sadA ho yA kabhI na ho / TippaNI-haribhadra kA Azaya yaha hai ki 'kisI kAraNa dvArA ajanita' yaha vizeSaNa yA to eka aisI vastu ko diyA jA sakatA hai jo sarvathA mithyA ho yA use jo sarvathA nitya (arthAt anAdi-ananta) ho / aisI dazA meM yadi karmakSaya rUpa mokSa kA koI kAraNa nahIM to vaha yA to mithyA honI cAhie yA anAdi-ananta / tasmAdavazyameSTavyaH kazcid hetustayoH kSaye / sa eva dharmo vijJeyaH zuddho muktiphalapradaH // 25 // 1. ka kA pATha : sapravRttI / Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstravArttAsamuccaya ataH una donoM ke (arthAt bandha-janaka bhUta dharma tathA adharma ke) kSaya kA koI na koI kAraNa mAnA hI jAnA cAhie, aura isa kAraNa ke rUpa meM hI svIkAra kiyA jAnA cAhie vaha zuddha dharma jo mokSa rUpI phala ko prApti karAne vAlA hai / dharmAdharmakSayAnmuktiryaccoktaM puNyalakSaNam / heyaM dharmaM tadAzritya na tu saMjJAnayogakam // 26 // aura jahA~ dharma tathA adharma donoM ke kSaya ko mokSa kA janaka batalAyA gayA hai vahA~ dharma se Azaya sukhakara sAMsArika anubhava ke janakabhUta usa dharma se hai jo ( sacamuca ) parityAga kiyA jAne yogya hai-- 'saMjJAnayoga' nAma vAle dharma se nahIM / atastatraiva yuktA''sthA yadi samyag nirUpyate / saMsAre sarvamevAnyat darzitaM duHkhakAraNam // 27 // ataH yadi dhyAna se vicAra kiyA jAe to isako hI (arthAt 'saMjJAnayoga' nAma vAle dharma ko hI) anukUla dRSTi se dekhanA ucita pratIta hotA hai; jahA~ taka saMsAra kI dUsarI vastuoM kA saMbaMdha hai, yaha dikhalAyA hI jA cukA ki ve saba ke duHkha ke kAraNa haiM / tasmAcca jAyate muktiryathA mRtyAdivarjitA / tathopariSTAd vakSyAmaH samyakzAstrAnusArataH // 28 // ukta prakAra kA dharma mRtyu Adi (klezoM) se rahita mokSa ko janma kaise detA hai yaha hama Age batalAe~ge aura prAmANika zAstroM kA anusaraNa karate hue / 1 TippaNI - isa grantha meM 'sat - zAstra' zabda kA prayoga bAra bAra hone jA rahA hai aura usakA artha prAmANika zAstra - grantha karanA ThIka rahegA / ata eva prastuta kArikA meM Ae 'samyakzAstra' zabda kA bhI yahI artha kiyA gayA hai vaise yazovijayajI 'samyakzAstrAnusArataH' ke sthAna para 'samyak zAstrAnusArataH ' yaha pATha svIkAra karate haiM tathA usakA artha karate haiM' 'avirodhapUrvaka zAstratAtparya ko grahaNa karate hue (arthAt zAstra - tAtparya ko isa prakAra grahaNa karate hue ki usameM pUrvAparavirodha na Ae ) " / lekina spaSTa hI prAmANika zAstroM se haribhadra kA Azaya jaina- paraMparA ke dhArmika- dArzanika granthoM se prastuta hai / kArikA meM haribhadra ne jisa Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pahalA stabaka carcA ko Age calakara uThAne kI bAta kahI hai vaha vastutaH pUre nave stabaka meM uThAI gaI hai arthAt isa grantha meM AI sabhI sattAzAstrIya carcAoM ko samApta kara lene ke bAda tathA grantha ke prAyaH antima bhAga meM / isase jAnA jA sakatA hai ki yadyapi haribhadra apane isa grantha kI sattAzAstrIya carcAoM ko isakI mokSasAdhana viSayaka carcA ke lie rAstA sApha karane vAlI bhara mAnate haiM lekina unake grantha ke adhikAMza bhAga ko ina sattAzAstrIya carcAoM ne gherA hai na ki isa mokSasAdhana viSayaka carcA ne| [yaha bhI kahA jA sakatA hai ki jisa AgAmI carcA kA nirdeza haribhadra yahA~ kara rahe haiM vaha zAstravArtAsamuccaya kI sabase antima carcA hai, lekina yaha bAta taba bhI saca rahegI ki isa antima carcA se pahale AnevAlI carcAoM meM se adhikAMza kA saMbaMdha sattAzAstrIya praznoM se hai / ] idAnIM tu samAsena zAstrasamyaktvamucyate / kuvAdiyuktyapavyAkhyAnirAsenAvirodhataH // 29 // isa samaya to hama saMkSepa meM yaha batalAe~ge ki (hamAre abhISTa) zAstra prAmANika kaise haiM; aura apane isa uddezya kI siddhi ke liye hama kuvAdiyoM (=kutArkikoM) kI yuktiyoM evaM apavyAkhyAoM kA khaNDana kareMge tathA dikhalAe~ge ki ukta zAstra antarvirodha (Adi ,doSoM) se mukta kaise haiM / TippaNI-prastuta kArikA meM haribhadra sArataH hameM yaha batalAte haiM ki apane isa grantha kI sattAzAstrIya carcAoM vAle bhAga meM unhoMne kyA kiyA hai| unakA vizvAsa hai ki jainadarzana kI sattAzAstrIya mAnyatAe~ sarvadA susaMgata hai jabaki jainavirodhI dArzanika ina mAnyatAoM kA khaMDana tabhI kara pAte haiM jaba ve yA to kutarkoM kA sahArA leM yA ina mAnyatAoM ko tor3a maror3a kara zrotAoM ke sAmane rakheM / isIlie haribhadra Avazyaka samajhate haiM ki jainetara dArzanika sampradAyoM kI una una sattAzAstrIya mAnyatAoM kA khaNDana kiyA jAe tathA jaina darzana kI sattAzAstrIya mAnyatAoM kA samarthana / / (2) bhUtacaitanyavAda-khaNDana pRthivyAdimahAbhUtakAryamAtramidaM jagat / na cAtmAdRSTasadbhAvaM manyante bhUtavAdinaH // 30 // bhUtavAdiyoM kI mAnyatA hai ki yaha jagat ekamAtra pRthvI Adi mahAbhUtoM se (arthAt pRthvI, jala, teja, vAyu se) janamA hai aura isa jagat meM na kahIM Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 AtmA kI sattA hai na adRSTa kI / TippaNI-- punarjanmavAdI dArzanikoM kI mAnyatAnusAra eka prANI ko jo sukha-duHkha usake pUrvajanmoM ke saMcita 'karmoM' ke phalasvarUpa milate haiM unheM adRSTajanita sukhaduHkha kahA jAtA hai ( aura vaha isalie ki ina sukhaduHkhoM kA koI 'dRSTa' arthAt 'isa janma meM dIkha par3ane vAlA' kAraNa nahIM) / spaSTa hI eka bhautikavAdI dArzanika, jo AtmA hI kI sattA meM vizvAsa nahIM rakhatA, "pUrvajanmoM meM saMcita "karma" rUpa adRSTa kI sattA meM bhI vizvAsa nahIM rakha sakatA / vaise yazovijayajI ne 'na cAtmAdRSTasadbhAvaM manyante bhUtavAdinaH' ke sthAna para 'na cAtmA dRSTasadbhAvaM manyante bhUtavAdina: ' yaha pATha svIkAra kiyA hai; unake anusAra isa kArikAbhAga kA artha hogA "bhUtavAdiyoM kI mAnyatA hai ki isa jagat meM AtmA kI sattA kahIM nahIM jabaki yahA~ sattAzIla vastue~ hI ve haiM jo pratyakSajJAna kA viSaya banAI jA sakatI haiM / " acetanAni bhUtAni na taddharmo na tatphalam / cetanA'sti ca yasyeyaM sa evAtmeti cApare // 31 // zAstravArttAsamuccaya (isake viparIta) dUsare vAdiyoM kA kahanA hai ki bhUta acetana haiM, cetanA na bhUtoM kA dharma hai na bhUtoM kA phala, jabaki AtmA usI tattva kA nAma hai jisase cetanA ( dharma rUpa se athavA phalarUpa se ) saMbaMdhita hai / yadIyaM bhUtadharmaH syAt pratyekaM teSu sarvadA / upalabhyeta sattvAdikaThinatvAdayo yathA // 32 // yadi cetanA bhUtoM kA dharma hotI to vaha sabhI bhUtoM meM sabhI samaya pAI jAnI cAhie thI, usI prakAra jaise sattA Adi (sAmAnya dharma) tathA kaThoratA Adi (vizeSa dharma ) jina bhUtoM meM bhI pAe jAte haiM unameM sabhI samaya pAe jAte haiN| zaktirUpeNa sA teSu sadA'to nopalabhyate / na ca tenApi rUpeNa satyasatyeva cenna tat // 33 // uttara diyA jA sakatA hai 'cetanA bhUtoM meM zakti rUpa se rahatI hai aura isalie hameM usakA darzana sadA nahIM hotA, lekina isa prakAra se (arthAt zakti rUpa se) bhUtoM meM rahane vAlI cetanA ko bhI bhUtoM meM na rahane vAlI to nahIM kahA jA sktaa|' isa para hamArA kahanA nimnalikhita hai Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pahalA stabaka 11 zakticetanayoraikyaM nAnAtvaM vA'tha sarvathA / aikye sA cetaneveti nAnAtve'nyasya sA yataH // 34 // yaha zakti tathA cetanA eka dUsare se yA to sarvathA abhinna hogI yA sarvathA bhinna, yadi abhinna taba to yaha zakti cetanA hI huI (tathA pUrvokta Apatti kA samAdhAna nahIM huA) aura yadi bhinna to cetanA kisI anya se saMbaMdhita honI cAhie (na ki bhUta se jisameM prastutavAdI ne usa zakti kA nivAsa mAnA thA jisake saMbaMdha meM vaha aba kaha rahA hai ki vaha cetanA se bhinna hai)| anabhivyaktirapyasyA nyAyato nopapadyate / __ AvRtirna' yadanyena tattvasaMkhyAvirodhataH // 35 // phira cetanA kI ana-abhivyakti kI bAta nyAyasaMgata nahIM pratIta hotI kyoMki cetanA kA AvaraNa karane vAlI anya koI vastu nahIM aura vaha isalie ki aisI kisI vastu kI sattA svIkAra karane para tattvoM kI saMkhyA bhUtavAdI kI mAnyatA ke viruddha ThaharegI (arthAt usa dazA meM bhUtavAdI apane abhISTa tattvoM se atirikta kisI tattva ko svIkAra kara rahA hogaa| TippaNI-'ka kha meM zakti rUpa se rahatA hai' yaha kahane kA artha hai ki ka kha meM an-abhivyakta rUpa se rahatA hai jabaki 'ka kha meM an-abhivyakta rUpa se rahatA hai' yaha kahane kA artha hai ki ka kha meM ga se AvRta rUpa meM rahatA hai / haribhadra kA kahanA hai ki ina samIkaraNoM meM yadi ka ke sthAna para 'cetanA' ko rakhA jAe tathA kha ke sthAna para 'bhUtacatuSka' ko to ga ke sthAna para 'bhUtacatuSka se atirikta koI tattva' ko rakhanA par3egA / na cAsau tatsvarUpeNa teSAmanyatareNa vA / vyaJjakatvapratijJAnAt nAvRtiLaJjakaM yataH // 36 // na yahI kahanA ucita hogA ki ukta AvaraNa kArya bhUtamAtra kA svarUpa karegA (arthAt koI bhI bhUta karegA) yA bhUtoM meM se koI eka karegA, kyoMki bhUtavAdI kI ghoSaNAnusAra bhUta cetanA kI abhivyakti karane vAle haiM aura sacamuca eka padArtha kI abhivyakti karane vAlI vastu hI usa padArtha kA AvaraNa karane vAlI vastu bhI nahIM ho sakatI / 1. ka kA pATha : AvRttirna / Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 zAstravArtAsamuccaya viziSTapariNAmAbhAve'pi hyatrAvRtirna vai / bhAvatAptestathA nAmavyaJjakatvaprasaGgataH // 37 // yaha bhI kahanA ucita nahIM hogA ki bhUtoM ke eka rUpAntaraNavizeSa kA abhAva hI cetanA kA ovaraNa karane vAlA hai, kyoMki taba to yaha abhAva bhAvarUpa siddha hogA (aura vaha isalie ki AvaraNa-kArya eka bhAvarUpa vastu dvArA hI saMbhava hai) / dUsare, usa dazA meM cetanA kI abhivyakti bhUtoM ke ukta rUpAntaraNavizeSa kA kArya honI cAhie (na ki bhUtoM kI--jaisI ki bhUtavAdI kI mAnyatA hai) / TippaNI-bhautikavAdI kA kahanA hai ki bhUtoM kA eka rUpAntaraNavizeSa cetanA kA janaka hai--jisakA artha yaha huA ki isa rUpAntaraNavizeSa ke abhAva meM cetanA kA janma nahIM hotA / isa para haribhadra kI do ApattiyA~ haiM : (1) 'ukta rUpAntaraNavizeSa ke abhAva meM cetanA kA janma nahIM hotA' yaha kahane kA artha hai ki yaha abhAva cetanA kA AvaraNa karatA hai, lekina eka abhAva AvaraNa-kArya meM asamartha hai / (2) 'bhUtoM kA ukta rUpAntaraNa vizeSa cetanA ko janma detA hai' yaha kahane kA artha yaha mAnanA huA ki cetanA kA janaka bhUta nahIM bhUtoM kA ukta rUpAntaraNavizeSa hai / dekhA jA sakatA hai ki ina donoM hI ApattiyoM kI apanI apanI kaThinAiyA~ haiM / na cAsau bhUtabhinno yat tato vyaktiH sadA bhavet / bhede tvadhikabhAvena tattvasaMkhyA na yujyate // 38 // yaha bhI kahanA ucita nahIM hogA ki bhUtoM kA ukta rUpAntaraNavizeSa bhUtoM se bhinna nahIM, kyoMki taba to cetanA kI abhivyakti saba samaya honI caahie| aura yadi kahA jAe ki yaha rUpAntaraNavizeSa bhUtoM se bhinna hai taba bhUtavAdI kI abhISTa tattvasaMkhyA yuktisaMgata nahIM ThaharatI (kyoMki aba bhUtavAdI apane abhISTa tattvoM se atirikta kisI tattva kI saMkhyA svIkAra kara rahA hogA) / svakAle'bhinna ityevaM kAlAbhAve na saGgatam / lokasiddhAzraye tvAtmA hanta ! nAzrIyate katham // 39 // 1. ka kha donoM kA pATha : nAma vyaJjaka / Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pahalA stabaka 13 yaha kahanA ki bhUtoM kA ukta rUpAntaraNavizeSa jisa samaya astitva meM AtA hai usa samaya vaha bhUtoM se abhinna huA karatA hai taba taka yukti saMgata nahIM jaba taka kAla kI svataMtra sattA na svIkAra kI jaae| yadi kahA jAe ki kAla saMbaMdhI jaisI mAnyatA lokavyavahAra dvArA siddha hai use svIkAra kiyA jA sakatA hai to hama pUchate haiM ki AtmA saMbaMdhI jaisI mAnyatA lokavyavahAra dvArA siddha hai use svIkAra kyoM na kara liyA jaae| TippaNI- haribhadra kA Azaya yaha hai ki koI dArzanika 'kAla' zabda ke prayoga kA adhikArI taba taka nahIM jaba taka vaha 'kAla' saMbaMdhI apanI viziSTa mAnyatA ko spaSTa na kara de aura yadi, koI dArzanika kahe ki vaha 'kAla' saMbaMdhI loka- pracalita mAnyatA se hI apanA kAma calA legA to haribhadra kA uttara hogA ki taba to sabhI praznoM para-- udAharaNa ke lie, AtmA ke astitvanAstitva ke prazna para -- use loka- pracalita mAnyatAoM se hI apanA kAma calA lenA cAhie / nAtmA'pi loke no siddho jAtismaraNasaMzrayAt / sarveSAM tadabhAvazca citrakarmavipAkataH // 40 // na yahI kahA jA sakatA hai ki AtmA saMbaMdhI kaisI bhI mAnyatA lokavyavahAra dvArA siddha nahIM, kyoMki pUrvajanma kI smRti eka loka svIkRta (lokAnubhava - gocara) bAta hai aura jahA~ taka isa bAta kA prazna hai ki saba prANiyoM ko apane pUrvajanma kI smRti nahIM hotI usakA kAraNa hai prANiyoM ke una una karmoM kA phalAbhimukha honA / loke'pi naikataH sthAnAdAgatAnAM tathekSyate / avizeSeNa sarveSAmanubhUtArthasaMsmRtiH // 41 // dainika jIvana meM bhI hama dekhate haiM ki eka hI sthAna se Ane vAle aneka vyaktiyoM meM se sabako (eka sAtha) anubhava kI gaI ghaTanAoM kI eka sI smRti nahIM hotI / divyadarzanatazcaiva tacchiSTAvyabhicArataH / pitRkarmAdisiddhezca hanta ! nAtmA'pyalaukikaH // 42 // kyoMki daivI AtmAoM kA darzana manuSyoM ko (jaba taka) huA karatA hai, kyoMki ina AtmAoM dvArA kahI gaI bAteM saca hotI pAI jAtI haiM, kyoMki pitRtarpaNa Adi kArya zubha phaloM kA janaka hote pAe jAte haiM isalie AtmA Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstravArtAsamuccaya ko eka lokavyavahArasiddha vastu na mAnanA ucita nhiiN| kAThinyAbodharUpANi bhUtAnyadhyakSasiddhitaH / cetanA tu na tadrUpA sA kathaM tatphalaM bhavet ? // 43 // yaha bAta pratyakSasiddha hai ki bhUta kaThoratA tathA jar3atA ina do dharmoM ke svabhAva vAle (arthAt ina dharmoM kA Azraya) haiM aura jaba cetanA ina dharmoM ke svabhAva vAlI (arthAt ina dharmoM ke sAtha raha sakane vAlI) nahIM taba usakA janma bhUtoM se huA kaise mAnA jA sakatA hai ? pratyekamasatI teSu na ca syAd reNutailavat / satI cedupalabhyeta bhinnarUpeSu sarvadA // 44 // yadi cetanA asammilita bhUtoM meM nahIM rahatI to vaha bhUtoM meM nahIM hI raha sakatI (arthAt taba vaha sammilita bhUtoM meM bhI nahIM raha sakatI)-usI prakAra jaise reta meM tela nahIM raha sakatA / aura yadi cetanA bhUtoM meM rahatI hI hai taba vaha asammilita bhUtoM meM bhI sadA dIkha par3anI caahie| TippaNI-haribhadra kA Azaya yaha hai ki kinhIM bhautika dravyavizeSoM ke paraspara sammelana se nirmita kisI nae dravya meM yadi cetanA raha sakatI hai to use ukta bhautika dravyavizeSoM meM se pratyeka meM bhI rahanA caahie| asat sthUlatvamaNvAdau ghaTAdau dRzyate yathA / tathA'satyeva bhUteSu cetanA'pIti cenmatiH // 45 // socA jA sakatA hai ki jisa prakAra sthalatA aNu Adi meM nahIM rahane para bhI (ina aNu Adi se nirmita) ghaTa Adi meM dIkha par3atI hai usI prakAra cetanA bhI (a-sammilita) bhUtoM meM nahIM hI rahanI cAhie (yadyapi vaha sammilita bhUtoM meM dIkha par3atI hai) / isa para hamArA uttara nimnalikhita hai : nAsat sthUlatvamaNvAdau tebhya eva tadudbhavAt / asatastatsamutpAdo na yukto'tiprasaGgataH // 46 // sthUlatA aNu Adi meM nahIM rahatI aisI bAta nahIM, kyoMki usakA janma inhIM se to hotA hai / sacamuca jo vastu sarvathA nAstitvazIla hai usake saMbaMdha meM yaha mAnanA ucita nahIM ki usakA janma aNu Adi se hotA hai, kyoMki aisA mAnane para avAJchanIya pariNAma sira para or3hane par3eMge / Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pahalA stabaka paJcamasyApi bhUtasya tebhyo'sattvAvizeSataH / bhavedutpattirevaM ca tattvasaMkhyA na yujyate // 47 // (udAharaNa ke lie), taba to eka pA~caveM bhUta kA janma bhI (bhUtavAdI dvArA svIkRta cAra) bhUtoM se huA mAnA jA sakegA yadyapi isa pA~caveM bhUta kA abhAva ina (cAra) bhUtoM meM usI prakAra hai jaise cetanA kA; aura usa dazA meM bhUtavAdI kI abhISTa tattvasaMkhyA (arthAt cAra) yuktisaMgata nahIM ThaharegI / na tajjananasvabhAvAzcet te'tra mAnaM na vidyate / sthUlatvotpAda iSTazcet tatsadabhAve'pyasau samaH // 48 // kahA jA sakatA hai ki cAra bhUtoM kA yaha svabhAva hI nahIM ki ve kisI pA~caveM bhUta ko janma deM, lekina isa para hamArA uttara hai ki isa vacana ke pakSa meM koI pramANa nahIM / bhUtavAdI dvArA kahA jA sakatA hai ki sthUlatA kA janma (aNurUpa bhUtoM se) honA use svayaM abhISTa hai (jabaki kisI pA~caveM bhUta kA janma cAra bhUtoM se honA use abhISTa nahIM), lekina taba hama uttara deMge ki isa sthiti kA nirvAha to yaha mAnane para bhI ho sakatA hai (vastutaH yaha mAnane para hI hotA hai) ki sthUlatA aNurUpa bhUtoM meM bhI rahatI hai / na ca mUrttANusaGghAtabhinna sthUlatvamityadaH / teSAmeva tathAbhAvo nyAyyaM mAnAvirodhataH // 49 // phira sthUlatA mUrta (arthAt rUpavAna) aNuoM ke saMghAta (arthAt samUha) se bhinna koI vastu hai bhI nahIM; aisI dazA meM sthUlatA ko aNuoM kI hI eka avasthAvizeSa mAnanA ucita hogA aura vaha isalie ki isa mAnyatA ke vipakSa meM koI pramANa nahIM / TippaNI-sthUlatA ko mUrta (arthAt rUpavAn) aNuoM kI eka avasthAvizeSa isalie kahA jA rahA hai ki sthUlatA ko eka dikhalAI par3ane vAlA dharma honA cAhie jaba ki mUrta (arthAt rUpavAn) padArthoM kA hI dikhalAI par3anA saMbhava hai / yahA~ 'rUpa' zabda kA artha hai 'A~kha ko dikhalAI par3ane vAlA bhautika guNa / bhede tadadalaM yasmAt kathaM sadbhAvamaznute / / tadabhAve'pi tadbhAve sadA sarvatra vA bhavet // 50 // Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstravArttAsamuccaya kyoMki yadi sthUlatA ko aNuoM se pRthak mAnA jAe to prazna uThatA hai ki kisI upAdAna kAraNa ke abhAva meM aisI sthUlatA kA janma kaise hogA; aura yadi sthUlatA kA janma kisI upAdAnakAraNa ke abhAva meM bhI saMbhava mAnA jAe to use saba samaya tathA saba sthAnoM para upasthita rahanA cAhie / 16 TippaNI- haribhadra kA Azaya yaha hai ki pratyeka kArya kI utpatti ke lie eka upAdAnakAraNa cAhie (aura katipaya nimittakAraNa) unakI mAnyatAnusAra eka kArya kA upAdAnakAraNa usa kAraNa ko kahate haiM jisakI eka naI avasthAvizeSa yaha kArya hai ( jaba ki isa kArya ke zeSa kAraNa usake nimittakAraNa kahalAe~ge) / aisI dazA meM sthUlatArUpa kArya kI utpatti ke lie bhI koI upAdAnakAraNa cAhie aura haribhadra kA kahanA hai ki yaha upAdAnakAraNa ve aNu hI ho sakate haiM jinameM yaha sthUlatA prakaTa ho rahI hai / na caivaM bhUtasaGghAtamAtraM caitanyamiSyate / avizeSeNa sarvatra tadvat tadbhAvasaGgateH // 51 // lekina isI prakAra (arthAt aNuoM meM pAI jAne vAlI sthUlatA kI bhA~ti ) cetanA ko bhUtoM kA saMghAtamAtra mAnanA hameM abhISTa nahIM, kyoMki usa dazA meM cetanA ko saba sthAnoM para samAna bhAva se vaise hI upasthita rahanA cAhie jaise ki bhUtasaMghAta saba sthAnoM para samAna bhAva se upasthita rahA karate haiM / evaM sati ghaTAdInAM vyaktacaitanyabhAvataH / puru SAnna vizeSaH syAt sa ca pratyakSabAdhitaH // 52 // usa dazA meM (arthAt cetanA ko bhUtasaMghAtamAtra mAnane kI dazA meM) ghaTa Adi meM cetanA kI abhivyakti honI cAhie-- jisakA artha yaha hogA ki ghaTa Adi tathA manuSyoM ke bIca koI tAttvika paraspara-bheda nahIM, lekina yaha bAta pratyakSa bAdhita hai / atha bhinnasvabhAvAni bhUtAnyeva yatastataH / tatsaMghAteSu caitanyaM na sarveSvetadapyasat // 53 // tarka diyA jA sakatA hai ki kyoMki vibhinna bhUta paraspara bhinna svabhAvoM vAle haiM isalie sabhI bhUtasaMghAtoM meM cetanA upasthita nahIM rahatI, lekina isa prakAra kA tarka diyA jAnA ucita nahIM / 1. kha kA pATha : puruSAdyavizeSaH / Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pahalA stabaka TippaNI-prastuta kArikA haribhadra ke bhautikavAdavirodhI abhiyAna kI eka mahattvapUrNa maMjila kA sUtrapAta karatI hai / dekhA jA sakatA hai ki bhautikavAdI cetanA ko eka aisA dharma mAnatA hai jo kucha bhUtoM meM pAyA jAtA hai tathA kucha meM nahIM; isake viparIta, haribhadra kI samajha hai ki cetanA eka aisA dharma hai jise yA to saba bhUtoM meM honA cAhie yA kisI bhI bhUta meM nahIM / haribhadra kI samajha se saMbandhita yaha spaSTIkaraNa unakI AgAmI kArikAoM kA Azaya grahaNa karane meM hamArI sahAyatA karegA / svabhAvo bhUtamAtratve sati nyAyAnna bhidyate / vizeSaNaM vinA yasmAnna tulyAnAM viziSTatA // 54 // do bhUta jaba taka bhUta mAtra haiM taba taka unake svabhAvoM meM paraspara bheda mAnanA nyAyasaMgata nahIM, kyoMki eka nae vizeSaNa ko dhAraNa kie binA koI vastu svasadRza eka dUsarI vastu kI apekSA vizeSatA vAlI nahIM ho sakatI / svarUpamAtrabhede ca bhedo bhUtetarAtmakaH / anyabhedakabhAve tu sa evAtmA prasajyate // 55 // yadi koI vastuvizeSa svabhAvataH hI bhUtoM se bhinna hai taba usakI bhUtoM se yaha bhinnatA abhautikatA rUpa huI; aura yadi (yaha vastu svayaM bhautika hai lekina) koI naI vastu isa vastu ko (anya) bhUtoM se bhinna banAtI hai to yaha naI vastu hI AtmA huii| havirguDakaNikkAdidravyasaGghAtajAnyapi / yathA bhinnasvabhAvAni khAdyakAni tatheti cet // 56 // kahA jA sakatA hai ki yaha (arthAt kucha bhUtasaMghAtoM kA sacetana tathA kucha kA acetana honA) usI prakAra saMbhava hai jaise ki ghI, gur3a, ATA Adi eka hI prakAra ke dravyoM se bane hue aneka prakAra ke khAdya padArtha aneka prakAra ke svabhAvoM vAle hote haiM / isa para hamArA uttara hai : vyaktimAtrata evaiSAM nanu bhinnasvabhAvatA / rasavIryavipAkAdikAryabhedo na vidyate // 57 // ukta khAdya padArtha kevala vyaktizaH aneka prakAra ke svabhAvoM vAle haiM lekina unake (ghaTakabhUta ghI, gur3a, ATa Adi dravyoM) dvArA janita rasa, vIryavipAka Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 zAstravArtAsamuccaya Adi phala paraspara bhinna nahIM / TippaNI-prastuta kArikA meM haribhadra kinhIM khAdya padArthoM ko vyaktigata rUpa se aneka svabhAvoM vAlA mAnate hue bhI unheM apane carama phaloM kI dRSTi se eka svabhAva vAlA batalA rahe haiM / arthAt unake matAnusAra ina khAdya padArthoM kA ukta svabhAvabheda gauNa hai jabaki unakA ukta svabhAvasAmya tAttvika hai / tadAtmakatvamAtratve saMsthAnAdivilakSaNA / yatheyamasti bhUtAnAM tathA sA'pi kathaM na cet // 58 // kahA jA sakatA hai ki jaise eka hI prakAra ke dravyoM se bane hue aneka prakAra ke khAdya padArtha banAvaTa Adi meM paraspara vilakSaNa hone ke kAraNa paraspara bhinna svabhAvoM vAle haiM vaise hI bhUtoM dvArA banI huI aneka prakAra kI vastue~ bhI (sacetana, acetana Adi rUpa se) paraspara bhinna svabhAvoM vAlI haiN| isa para hamArA uttara hai : - karbabhAvAt tathA deza-kAlabhedAdyayogataH / na cAsiddhamado bhUtamAtratve tadasaMbhavAt // 59 // jo bAta ghI, gur3a, Adi se bane hue padArthoM para lAgU hotI hai vaha bhUtoM dvArA banI huI vastuoM para lAgU nahIM ho sakatI kyoMki bhUtavAdI ke matAnusAra bhUtoM se vastue~ banAne vAlA koI vyakti nahIM (jaise ki ghI, gur3a Adi se khAdya padArtha banAne vAle vyakti huA karate haiM) aura na hI usake matAnusAra bhUtoM ke bIca deza, kAla Adi saMbaMdhI paraspara bheda saMbhava haiM / kahA jA sakatA hai ki hamAre dvArA uThAI gaI doMnoM ApattiyA~ nirAdhAra haiM, isa para hamArA uttara hai ki jaba bhUta hI eka mAtra sattAzIla padArtha hai (jaisI ki bhUtavAdI kI mAnyatA hai) taba sacamuca hI na to bhUtoM se vastue~ banAne vAle kisI vyakti kA astitva saMbhava hai aura na bhUtoM ke bIca deza kAla Adi saMbaMdhI paraspara bheda kA / TippaNI-haribhadra kI samajha hai ki yadi jagat meM bhUta hI ekamAtra vAstavika sattA hai to isa jagat ko eka sarvathA eka rUpa (arthAt bAhya avAntara bhedoM se sarvathA rahita) piNDa ke svabhAva vAlA honA cAhie / tathA ca bhUtamAtratve na tatsaGghAtabhedayoH / bhedakAbhAvato bhedo.yuktaH samyag vicintyatAm // 60 // Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pahalA stabaka isa prakAra bhUtoM ko hI ekamAtra sattAzIla padArtha mAnane para do bhUtasaMghAtavizeSoM ke bIca bheda karanA ucita na hogA aura vaha isalie ki usa dazA meM isa prakAra kA bheda kie jAne kA koI kAraNa hI upasthita na hogaa| isa pUrI paristhiti para bhalI bhA~ti vicAra kiyA jAnA caahie| ekastathA'paro neti tanmAtratve tathAvidhaH / yatastadapi no bhinnaM tatastulyaM ca tattayoH // 61 // 'do bhUtasaMghAta samAna bhAva se bhUtarUpa hai lekina unameM se eka vaisA (arthAt sacetana) hai tathA dUsarA vaisA nahIM' isa paristhiti ke lie bhUtavAdI jisa vastu ko uttaradAyI ThaharAegA vaha bhI usake matAnusAra koI bhinna rUpa vAlI nahIM honI cAhie (arthAt vaha bhI bhUtarUpa hI honI cAhie), aura usa dazA meM ukta donoM bhUtasaMghAtoM kI bhUtarUpatA sarvathA samAna hogI (jisake phalasvarUpa yaha nahIM kahA jA sakegA ki unameM se eka sacetana hai tathA dUsarA nahIM) / syAdetad bhUtajatve'pi grAvAdInAM vicitratA / lokasiddheti siddhaiva na sA tanmAtrajA nanu // 12 // kahA jA sakatA hai ki bhUtamAtra kI upaja hote hue bhI zilA Adi vastue~ paraspara bhinna svabhAvoM vAlI haiM yaha bAta lokasiddha hai (aura ThIka isI prakAra sacetana tathA acetana vastue~ bhI bhUtamAtra kI upaja hote hue bhI paraspara bhinna svabhAvoM vAlI siddha kI jA sakatI haiM) / isa para hamArA uttara hai ki zilA Adi vastue~ paraspara bhinna svabhAvoM vAlI avazya haiM lekina unake svabhAvoM ke paraspara bhinna hone kA kAraNa yaha nahIM ki ve bhUtamAtra kI upaja haiM / adRSTAkAza-kAlAdisAmagrItaH samudbhavAt / tathaiva lokasaMvitteranyathA tadabhAvataH // 63 // isakA kAraNa yaha hai ki zilA Adi vastuoM kA janma adRSTa, AkAza, kAla Adi sAmagrI se (jo bhUtacatuSka se bAhara hai) hotA hai aura aisI hI lokaprasiddhi bhI hai; yadi aisA na ho (arthAt yadi zilA Adi vastue~ bhUtamAtra kI upaja hoM) to unake svabhAvoM ke bIca paraspara bheda saMbhava hI nahIM honA cAhie / . TippaNI-haribhadra kA Azaya hai ki zilA Adi kA kAraNa bhUtacatuSka Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 hI nahIM adRSTa Adi bhI haiM / na ceha laukiko mArgaH sthito'smAbhirvicAryate / kiM tvayaM yujyate kveti tvannItau coktavanna saH // 64 // zAstravArttAsamuccaya dUsare hama yahA~ lokasiddha aTakaloM para vicAra karane nahIM baiThe haiN| hameM vicAra isa bAta para karanA hai ki kauna sI mAnyatA kisa prasaMga meM yuktisaMgata siddha hotI hai, aura yaha hama abhI dikhA kara cuke haiM ki bhUtavAdI kI mAnyatA prastuta prasaMga meM yuktisaMgata siddha nahIM hotI / mRtadehe ca caitanyamupalabhyeta sarvathA / dehadharmAdibhAvena tat taddharmAdi nAnyathA // 65 // yadi cetanA zarIra kA dharma Adi hotI to vaha mRta zarIra meM bhI saba prakAra se pAI jAnI cAhie thI; aisA hone para hI (arthAt mRta zarIra meM saba prakAra se pAI jAne para hI) cetanA zarIra kA dharma Adi ho sakatI hai varanA kaise bhI nahIM / na ca lAvaNya - kArkazya-zyAmatvairvyabhicAritA / mRtadehe'pi sadbhAvAdadhyakSeNaiva saMgateH // 66 // hamAre ukta anumAna ko lAvaNya (arthAt salonApana), kArkazya ( arthAt khuradarApana), zyAmatA (arthAt kAlApana) Adi ke dRSTAnta kI sahAyatA se doSayukta nahIM siddha kiyA jA sakatA ( arthAt yaha nahIM kahA jA sakatA ki jisa prakAra lAvaNya Adi zarIra dharma hote hue bhI mRta zarIra meM nahIM pAe jAte usI prakAra cetanA bhI zarIradharma hote hue bhI mRta zarIra meM nahIM pAI jAtI) / vaha isalie ki lAvaNya Adi mRta zarIra meM pAe jAte haiM aura yaha bAta pratyakSasiddha hai / na cellAvaNyasadbhAvo na sa tanmAtrahetukaH / ata evAnyasadbhAvAdastyAtmeti vyavasthitam // 67 // yadi kahA jAe ki mRta zarIra meM lAvaNya nahIM pAyA jAtA to hamArA uttara hogA ki isakA artha yaha huA ki lAvaNya kA kAraNa ekamAtra zarIra nahIM, isI bAta se yaha siddha ho gayA ki zarIrAtirikta kisI tattva kI bhI sattA hai aura isakA artha yaha huA ki AtmA eka sattAzIla padArtha hai / 1. ka kha donoM kA pATha hai 'tanna dharmAdi nAnyathA' lekina ukta pATha hI mUla pATha pratIta hotA hai / Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21 TippaNI- haribhadra kA Azaya yaha hai ki yadi lAvaNya mRta zarIra meM nahIM pAyA jAtA to isakA artha yaha huA ki jIvita zarIra meM lAvaNya ke pAe jAne kA kAraNa eka zarIrAtirikta tattva hai ( aura usI tattva kA nAma AtmA hai ) / na prANAdirasau mAnaM kiM tadbhAve'pi tulyatA / tadabhAvAdabhAvazcedAtmAbhAve na kA pramA // 68 // pahalA stabaka pUchA jA sakatA hai ki yaha zarIrAtirikta tattva prANa Adi nahIM isa mAnyatA ke pakSa meM kyA pramANa; uttara meM hama pUcheMge ki yaha tattva prANa Adi hI hai isa mAnyatA ke pakSa meM kyA pramANa ? / yadi kahA jAe ki prANa Adi ke abhAva meM cetanA kA abhAva pAyA jAtA hai to hama pUcheMge ki AtmA ke abhAva meM cetanA kA abhAva pAyA jAtA hai isa mAnyatA ke viruddha kyA pramANa ? | tena tadbhAvabhAvitvaM na bhUyo nalikAdinA / saMpAdite'pyetatsiddheH so'nya eveti ced na tat // 69 // vAyusAmAnyasaMsiddhestatsvabhAva: sa neti cet / atrApi na pramANaM vazcaitanyotpattireva cet // 70 // na tasyAmeva saMdehAt tavAyaM kena neti cet / tattatsvarUpabhAvena tu bhAvaH kathaM nu cet // 71 // tadvailakSaNyasaMvitteH mAtRcaitanyaje hyayam / sute tasminna doSaH syAnna na bhAve'sya mAtari // 72 // na ca saMsvedajAdyeSu mAtrabhAvena tad bhavet / pradIpajJAtamapyatra nimittatvAnna bAdhakam // 73 // itthaM na tadupAdAnaM yujyate tat kathaMcana / anyopAdAnabhAve ca tadevAtmA prasajyate // 74 // kahA jA sakatA hai ki prANa Adi kI upasthiti meM cetanA upasthita hotI hai yahI bAta ukta mAnyatA ke ( arthAt isa mAnyatA ke ki AtmA ke abhAva meM cetanA kA abhAva pAyA jAtA hai) viruddha pramANa hai, lekina aisA kahanA ThIka nahIM, kyoMki nalI Adi kI sahAyatA se mRta zarIra meM vAyu utpanna kara dene 1. ka kA pATha : tat tatsarvarUpa / Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 zAstravArtAsamuccaya para bhI usameM cetanA kA udaya nahIM hotaa| kahA jA sakatA hai ki yaha vAyu dUsarI hI vastu hai (arthAt yaha vAyu prANa rUpa nahIM) lekina aisA kahanA bhI ThIka nahIM kyoMki yaha vAyu vAyu to hai hii.| yadi kahA jAe ki yaha vAyu prANa rUpa vAyu ke svabhAva vAlI nahIM to hamArA uttara hogA ki isa kathana ke pakSa meM koI pramANa nhiiN| kahA jA sakatA hai ki prANarUpa vAyu se cetanA kI utpatti honA hI ukta kathana kI siddhi karatA hai (arthAt isa kathana kI ki vaha vAyu jisase cetanA kI utpatti nahIM hotI prANarUpa vAyu se bhinna svabhAva vAlI hai), isa para hamArA uttara hogA ki isI bAta meM to saMdeha hai ki cetanA kI utpatti prANa rUpa vAyu se hotI hai / pUchA jA sakatA hai ki hamArA mata mAnane para (arthAt AtmA se cetanA kI utpatti mAnane para) yahI kaThinAI kyoM nahIM uThatI, isa para hamArA uttara hai ki AtmA cetanA svarUpa hai / pUchA jA sakatA hai ki to phira prANa Adi meM cetanA-svarUpatA kA abhAva kyoM; isa para hamArA uttara hai ki cetanA kI anubhUti prANa Adi kI anubhUti se vilakSaNa prakAra kI huA karatI hai / kahA jA sakatA hai ki putragata cetanA kA kAraNa mAtRgata cetanA ko mAnane meM koI doSa nahIM, isa para hamArA uttara hai ki putragata cetanA kA kAraNa mAtRgata cetanA ko mAnane meM bhI koI doSa na ho aisI bAta nahIM / dUsare saMsvedaja Adi prANiyoM ke mAtA hotI hI nahIM, aura aisI dazA meM saMtAnagata cetanA kA kAraNa mAtRgata cetanA ko mAnane para kahanA par3egA ki saMsvedaja Adi prANiyoM meM cetanA hotI hI nahIM / isa saMbandha meM dIpaka kA (arthAt dIpaka ke prakAza kA) dRSTAnta bhI hamAre mata kA bAdhaka nahIM, kyoMki eka dIpaka dUsare dIpaka kA nimittakAraNa huA karatA hai (upAdAna kAraNa nahIM-jabaki mAtRgata cetanA ko saMtAnagata cetanA kA upAdAna kAraNa batalAyA jA rahA hai) / isa prakAra mAtRgata cetanA putragata cetanA kA upAdAnakAraNa kaise hI siddha nahIM hotI, aura yadi putragata cetanA kA upAdAnakAraNa kisI anya vastu ko mAnA jAe to vahI vastu AtmA ThaharatI hai / TippaNI-haribhadra hameM yaha nahIM batalAte ki mAtRgata cetanA ko putragata cetanA kA kAraNa mAnane meM mukhya doSa kyA hai, kyoMki ve kevala yaha kahakara raha jAte haiM ki isa mAnyatA meM doSa na ho aisI bAta nhiiN| ataH hameM dhyAna meM rakhanA cAhie ki unakI dRSTi meM ukta mukhya doSa yaha hai ki usa dazA meM mAtA ke anubhava kI smRti putra ko honI caahie| 'saMsvedaja' (zabdArtha 'pasIne se utpanna') prANI ve jUM Adi haiM jinake saMbaMdha meM kalpanA kI gaI hai ki Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pahalA stabaka unakI utpatti mAtRgarbha se na hokara pasIne se hotI hai / na tathAbhAvinaM hetumantareNopajAyate / kiJcinnazyati naikAntAd yathA''ha vyAsamaharSiH // 5 // koI bhI vastu eka aise kAraNa ke abhAva meM utpanna nahIM hotI jisakI eka avasthAvizeSamAtra vaha vastu hai; aura nahIM koI vastu sarvathA vinaSTa hotI hai| jaisA ki maharSivyAsa kA kahanA hai : TippaNI-pahale-arthAt kArikA 50 kI TippaNI meM kahA jA cukA hai ki haribhadra ke matAnusAra pratyeka kArya kA koI upAdAnakAraNa honA cAhie-arthAt koI aisA kAraNa jisakI ki eka avasthA vizeSamAtra yaha kArya hai aura kyoMki yaha upAdAnakAraNa isa kArya ke naSTa ho jAne para bhI astitva meM banA rahatA hai isalie yaha bhI kahA jA sakatA hai ki yaha kArya sarvathA naSTa nahIM huA / nAsato vidyate bhAvo nAbhAvo vidyate sataH / ubhayorapi dRSTo'ntastvanayostattvadarzibhiH // 76 // jo vastu sattAzIla nahIM usakA kabhI janma nahIM hotA aura jo vastu sattAzIla hai usakA kabhI nAza nahIM hotA, ina donoM hI bAtoM se saMbaMdhita niyama ko tattvadarziyoM ne jAna liyA hai| TippaNI-prastuta kArikA gItA ke dUsare adhyAya kA solahavA~ zloka hai| isameM nirdiSTa donoM virodhI vAdoM kA vistRta khaMDana hameM haribhadra kI kSaNikavAda saMbaMdhI AgAmI carcA meM milegA / nAbhAvo bhAvamApnoti zazazrRGge tathA'gateH / bhAvo nAbhAvametIha dIpazcenna sa sarvathA // 77 // jo vastu sattAzIla nahIM usakA janma nahIM hotA, kyoMki hama dekhate haiM ki zazazrRGga kA janma nahIM hotA / aura jo vastu sattAzIla hai usakA nAza nahIM hotA, yadi kahA jAe ki dIpaka (arthAt dIpaka kA prakAza) eka sattAzIla vastu hai phira bhI usakA nAza hotA hai to hamArA uttara hogA ki dIpaka sarvathA vinaSTa nahIM hotA / TippaNI-haribhadra ke matAnusAra jaba dIpaka bujhatA hai to usakA prakAza sarvathA naSTa nahIM hotA apitu vaha aMdhakAra kA rUpa dhAraNa kara letA hai (jabaki Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 zAstravArtAsamuccaya aMdhakAra prakAza kI hI bhA~ti eka sattAzIla vastu hai)| evaM caitanyavAnAtmA siddhaH satatabhAvataH / paralokyapi vijJeyo yuktimArgAnusAribhiH // 78 // isa prakAra cetanA ke Azraya rUpa meM AtmA kI sattA siddha hotI hai| aura kyoMki yaha AtmA eka sadA sthitizIla tattva hai, tArkika mArga ke anuyAyiyoM ko cAhie ki ve ise eka paraloka gamanazIla tattva bhI mAneM ! TippaNI-haribhadra ke matAnusAra AtmA eka sadA-sthitizIla tattva isalie hai ki vaha cetanA kA upAdAnakAraNa hai; (isI prakAra bhautika vastuoM ke carama upAdAnakAraNa bhautika paramANu hai aura ve bhI katipaya sadA sthitizIla tattva haiN| (3) maiM-viSayaka pratyakSa anubhava se AtmA kI siddhi sato'sya kiM ghaTasyeva pratyakSeNa na darzanam / astyeva darzanaM spaSTamahaMpratyayavedanAt // 79 // pUchA jA sakatA hai ki yadi AtmA eka sattAzIla padArtha hai to hameM usakA pratyakSa darzana kyoM nahIM hotA--usI prakAra jaise ki eka ghar3e kA hotA hai| isa para hamArA uttara hogA ki AtmA kA darzana hameM hotA hI hai aura vaha isalie ki 'maiM hU~' isa jJAna kA spaSTa anubhava hameM hotA hI hai / / bhrAnto'haM guru rityeSaH satyamanyastvasau mataH / vyabhicAritvato nAsya gamakatvamathocyate // 8 // pratyakSasyApi tat tyAjyaM tatsadbhAvAvizeSataH / pratyakSAbhAsamanyacced vyabhicAri na sAdhu tat // 81 // ahaMpratyayapakSe'pi nanu sarvamidaM samam / . atastadvadasau mukhyaH samyak pratyakSamiSyatAm // 82 // kahA jA sakatA hai ki 'maiM bhArI hU~' yaha jJAna bhrAnta hai (aura isIlie 'maiM hU~' yaha jJAna bhI bhrAnta honA cAhiye), isapara hamArA uttara hai ki 'maiM' bhArI ha~' yaha jJAna bhrAnta avazya hai lekina 'maiM hU~' yaha jJAna dUsare hI prakAra kA hai| aura yadi 'maiM-saMbaMdhI eka jJAna ke bhrAnta hone para 'maiM' saMbaMdhI sabhI jJAna bhrAnta 1. kha kA pATha : yuktamArgA' / Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pahalA stabaka 25 mAna lie jAeMge taba to sabhI pratyakSajJAnoM ko arthAt bAhyArthaviSayaka pratyakSa jJAnoM ko bhI) bhrAnta mAnanA par3egA aura vaha isalie ki kucha pratyakSajJAna bhrAnta hote hI haiM / yukti dI jA sakatI hai ki pratyakSAbhAsa (arthAt bhrAnta pratyakSajJAna) anya hI kucha huA karatA hai aura vaha isalie ki pratyakSAbhAsa eka a-yathArtha jJAna hotA hai eka prAmANika jJAna nahIM, isa para hamArA uttara hogA ki yaha saba bAta 'maiM'-saMbaMdhI jJAna para bhI lAgU hotI hai (arthAt 'maiM'-saMbaMdhI jJAna bhI bhrAnta tathA a-bhrAnta do prakAra kA hotA hai) / ataH anya a-bhrAnta pratyakSajJAnoM kI bhA~ti 'maiM'-saMbaMdhI a-bhrAnta jJAna ko bhI prAmANika pratyakSa jJAna kI koTi meM rakhanA cAhie / gurvI me tanurityAdau bhedapratyayadarzanAt / / bhrAntatA'bhimatasyaiva sA yuktA netarasya tu // 83 // 'merA zarIra bhArI hai' isa tathA isa prakAra kI jJAnAnubhUti ke samaya hameM 'maiM' tathA zarIra ke bIca bheda kA jJAna hotA hai, aura isa kAraNa se 'maiM bhArI hU~' isa jJAna ko to bhrAnta mAnanA yuktisaMgata hai lekina 'maiM hU~' isa jJAna ko bhrAnta mAnanA yuktisaMgata nahIM / AtmanA''tmagraho'pyasya tathA'nubhavasiddhitaH / tasyaiva tatsvabhAvatvAt na tu yuktyA na yujyate // 84 // aura AtmA kA apane hI dvArA apane ko jAnanA bhI yukti hIna nahIM, kyoMki yaha bAta anubhavasiddha hai jabaki apane dvArA apane ko jAnanA AtmA kA hI svabhAva hai| TippaNI-haribhadra kA Azaya yaha hai ki jisa vastu ko hama 'apane dvArA apane ko jAnane vAlI' rUpa meM anubhava karate haiM vahI vastu AtmA hai / na ca buddhivizeSo'yamahaMkAraH prakalpyate / dAnAdibuddhikAle'pi tathA'haMkAravedanAt // 85 // 'maiM hU~' isa jJAna ko eka kalpita jJAnavizeSa bhI nahIM kahA jA sakatA (jaise ki 'yaha nIlI vastu hai' isa jJAna ko eka kalpita jJAnavizeSa kadAcit kahA bhI jA sake) aura vaha isalie ki maiM de rahA hU~ isa tathA isa prakAra 1. kha kA pATha : syaivAsya / Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 zAstravArtAsamuccaya kI jJAnAnubhUti ke samaya bhI ('de rahA hU~' isa jJAnAnubhUti ke sAtha hI sAtha) 'maiM hU~' yaha jJAnAnubhUti hotI hI hai / TippaNI-haribhadra kA Azaya yaha pratIta hotA hai ki kalpita jJAna kA viSaya eka samaya meM eka hI vastu ho sakatI hai ekAdhika vastue~ nahIM; aisI dazA meM jo dArzanika jJAnamAtra ko kalpita jJAna ghoSita karate haiM unheM bhI 'maiM de rahA hU~' isa jJAna ke do viSayoM meM se-arthAt 'maiM' tathA 'de rahA hU~' meM se-eka ko hI-arthAt 'de rahA hU~' ko hI--kalpita jJAna kA viSaya mAnakara calanA cAhie / AtmanA''tmagrahe tasya tatsvabhAvatvayogataH / sadaivAgrahaNaM hyevaM vijJeyaM karmadoSataH // 86 // isa prakAra jaba yaha siddha ho gayA ki apane dvArA apane ko jAnanA AtmA kA svabhAva hI hai taba yaha bhI samajha lenA cAhie ki yadi eka AtmA apane ko saba samaya nahIM jAnatI to isakA kAraNa usa AtmA kA karmadoSa hai| ataH pratyakSasaMsiddhaH sarvaprANabhRtAmayam / svayaMjyotiH sadaivAtmA tathA vede'pi paThyate // 47 // aisI dazA meM yaha sarvadA svayaMprakAza AtmA pratyeka prANI kI pratyakSAnubhUti kA viSaya siddha hotI hai; yahI bAta vedoM meM bhI kahI gaI hai / TippaNI-prastuta kArikA meM nirdiSTa veda-vacanoM ke udAharaNa rUpa meM TIkAkAroM ne 'AtmA svayaMjyotirevAyaM puruSaH' isa upaniSad vAkya ko uddhRta kiyA hai| (4) AtmA tathA karma ke sambandha meM matamatAntara atrApi varNayantyeke saugatAH kRtabuddhayaH / kliSTaM mano'sti yannityaM tadyathoktAtmalakSaNam // 88 // isa saMbaMdha meM bhI kucha dhImAn bauddhoM kA kahanA hai ki abhI Upara jisa AtmA kA lakSaNa kiyA gayA hai vaha vastutaH kleza yukta nitya mana hI hai| TippaNI-bauddha paramparA meM cetanatva ko 'mana' nAma se jAnA gayA hai / Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pahalA stabaka sAmAnyataH mana ko kSaNika kahA jAtA hai aura vaha isa AdhAra para ki eka prANI kI pratyeka mAnasika avasthA kSaNika huA karatI hai| lekina kucha bauddha dArzanikoM ne 'AlayavijJAna' nAma se eka aise cetanatattva kI kalpanA bhI kI hai jo kisI rUpa meM sadAsthAyI hai / isa 'AlayavijJAna' kI kalpanA ko hI dhyAna meM rakhakara haribhadra ne bauddha se prastuta bAta kahalAI hai / yadi nityaM tadA''tmaiva saMjJAbhedo'tra kevalam / athAnityaM tatazcedaM na yathoktAtmalakSaNam // 89 // lekina yadi ukta mana nitya hai taba to vaha AtmA hI huA tathA AtmA se usakA bheda nAmamAtra kA hai; aura yadi vaha anitya hai taba vaha vahI AtmA nahIM huA jisakA lakSaNa abhI Upara kiyA gayA hai / yaH kartA karmabhedAnAM bhoktA karmaphalasya ca / saMsarttA parinirvAtA sa hyAtmA nAnyalakSaNaH // 90 // 27 jo aneka prakAra ke karma karatA hai, una karmoM kA phala bhogatA hai, janma-janmAntara grahaNa karatA hai, tathA mokSa pAtA hai vahI AtmA hai aura koI dUsarI vastu AtmA nahIM / TippaNI- - prastuta kArikA meM AtmA ko 'aneka prakAra ke karma karane vAlA' kahA gayA hai, lekina isakA artha kiyA jAnA cAhiye 'aneka prakAra ke apane zubha azubha jIvana - vyApAroM ke phalasvarUpa aneka prakAra ke zubha azubha "karmoM" kA saMcaya karane vAlA' arthAt yahA~ 'karma' zabda kA artha jIvanavyApAra nahIM karake vaha tattva kiyA jAnA cAhie jise eka AtmA apane jIvana - vyApAroM ke phalasvarUpa arjita karatI hai tathA jo isa AtmA ko AgAmI janma-janmAntaroM meM prApta hone vAle jIvana-anubhavoM kA kAraNa banatA hai / AtmatvenAviziSTasya vaicitryaM tasya yadvazAt / narAdirUpaM taccitramadRSTaM karmasaMjJitam // 91 // yadyapi sabhI AtmAoM meM AtmApana samAna rUpa se vartamAna hai phira bhI koI AtmA manuSyarUpadhArI hai koI anya rUpadhArI yaha paristhiti jisa tattva ke phalasvarUpa utpanna hotI hai vahI AtmAoM kA apanA apanA adRSTa - nAmAntara karma hai| Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 zAstravArtAsamuccaya tathA tulye'pi cArambhe sadupAye'pi yo nRNAm / phalabhedaH sa no yukto yuktyA hetvantaraM vinA // 12 // isa prakAra eka hI kAma ko-aura use bhI ucita upAyoM kA Azraya lekara-karane vAle (alaga alaga) manuSyoM ko jo isa kAma se alaga alaga phala milA karatA hai vaha yuktisaMgata na hogA, yadi isa phala kA kAraNa (ukta upAyoM ke atirikta) anya kucha bhI na ho / / tasmAdavazyameSTavyaM tatra hetvantaraM paraiH / tadevAdRSTamityAhuranye zAstrakRtazramAH // 13 // ataH eka manuSya ke dvArA kie gae kAma se milane vAle phala kA koI anya bhI kAraNa (arthAt ucita upAyoM se atirikta koi anya bhI kAraNa) hamAre (bhUtacaitanyavAdI) virodhiyoM ko mAnanA hI cAhie, aura dUsare (arthAt bhUtacaitanyavAdiyoM se atirikta) zAstrAbhyAsiyoM kA kahanA hai ki isI anya kAraNa kA nAma "adRSTa" hai / bhUtAnAM tatsvabhAvatvAdayamityapyanuttaram / na bhUtAtmaka evAtmetyetadatra nidarzitam // 14 // isa saMbaMdha meM yaha uttara denA ucita na hogA ki ukta phala-bheda kA kAraNa bhUtoM kA hI amuka prakAra kA svabhAva hai, kyoMki hama abhI dikhA kara cuke haiM ki AtmA svayaM bhUtAtmaka nahIM / karmaNo bhautikatvena yadvaitadapi sAmpratam / Atmano vyatiriktaM tat citrabhAvaM yato matam // 15 // athavA yaha mata bhI eka prakAra se ThIka hI hai aura vaha isalie ki karma eka bhautika tattva hai / sacamuca eka AtmA ko vibhinna rUpoM kI prApti jisa tattva ke phalasvarUpa prApta hotI hai vaha (arthAt karmanAmAntara 'adRSTa') AtmA se atirikta (ataH bhautika) hI honA cAhie / TippaNI-isa kArikA meM hama dekhate haiM ki haribhadra bhautikavAdI ko kucha chUTa yaha mAnakara denA cAhate haiM ki karma eka bhautika tattva hai, lekina spaSTa hI isa chUTa kA usa bhautikavAdI ke nikaTa koI mahattva nahIM jo na AtmA kI sattA meM vizvAsa rakhatA hai na punarjanma kI saMbhAvanA meN| Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pahalA stabaka zaktirUpaM tadanye tu sUrayaH saMpracakSate / anye tu vAsanArUpaM vicitraphaladaM matam // 96 // prANiyoM ko (eka hI kAma se) paraspara bhinna phala ukta rUpa se dilAne 'vAle isa ('karma' athavA 'adRSTa' nAma vAle ) tattva ko kucha vidvAn AtmA kI zakti rUpa mAnate haiM aura kucha vAsanA rUpa ( saMskAra rUpa ) / anye tvabhidadhatyatra svarUpaniyatasya vai / kartturvinA'nyasaMbandhaM zaktirAkasmikI kutaH // 97 // lekina kucha dUsare hI vidvAnoM kI AzaMkA hai ki eka nizcita svarUpa vAle kartA meM (arthAt AtmA meM) kisI zakti kA Akasmika janma kisI vijAtIya tattva kA saMbandha hue binA kaise saMbhava hai ? | 29 TippaNI- prastuta kArikA se karma ko AtmA kI zakti mAnane vAle siddhAnta kA khaNDana prArambha hotA hai / tatkriyAyogataH sA cet tadapuSTau na yujyate / tadanyayogAbhAve ca puSTirasya kathaM bhavet // 98 // kahA jA sakatA hai ki eka AtmA meM ukta zakti kA janma isa AtmA kI kisI kriyA (arthAt usake kisI jIvana - vyApAra) ke phalasvarUpa hogA, lekina isa para hamArA uttara hai ki isa AtmA meM kisI nUtana vizeSatA ke Ae binA ukta kriyA - janita zakti kA janma saMbhava nahIM aura kisI vijAtIya tattva kA saMbandha hue binA isa AtmA meM koI nUtana vizeSatA AegI kaise ? TippaNI-- haribhadra kA Azaya yaha hai ki kisI AtmA kA koI vartamAna jIvana - vyApAra isa AtmA meM kisI nUtana vizeSatA ko lAe binA usameM kisI aisI zakti kA samAveza nahIM kara sakatA jo AgAmI kAla meM isa AtmA ko kisI vizeSa prakAra kA jIvana-anubhava karA sake; sAtha hI unakI samajha hai ki eka AtmA meM koI nUtana vizeSatA taba taka nahIM A sakatI jaba taka usakA kisI vijAtIya tattva ke sAtha saMyoga na ho / isa sambandha meM yazovijayajI kA dRSTAnta hai ki miTTI ke gIlA - cikanA hue binA usameM ghar3A banAne kI zakti nahIM A sakatI jabaki miTTI ke gIlA - cikanA hone kA kAraNa isa miTTI kA kinhIM vizeSa prakAra ke nae paramANuoM ke sAtha hone vAlA saMyoga hai / Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 zAstravArtAsamuccaya astyeva sA sadA kintu kriyayA vyajyate param / AtmamAtrasthitAyA na tasyA vyaktiH kadAcana // 19 // kahA jA sakatA hai ki ukta zakti eka AtmA meM rahatI to sadA hI hai lekina isa AtmA kI kriyA ke phalasvarUpa vaha abhivyakta bhara hotI hai, lekina isa para hamArA uttara hai ki yadi yaha zakti eka zuddha AtmA meM rahatI hai (arthAt eka aisI AtmA meM jo kisI vijAtIya tattva dvArA pratihatazakti nahIM) to usake abhivyakta hone kA kabhI prazna hI nahIM uThegA (aura vaha isalie ki usa dazA meM isa AtmA kI pratyeka zakti sadA prakaTa banI rahanI cAhie) / tadanyAvaraNAbhAvAd bhAve vA'syaiva karmatA / tannirAkaraNAd vyaktiriti tadbhedasaMsthitiH // 10 // yadi kahA jAe ki ukta zakti kI eka AtmA meM abhivyakti kisI vijAtIya tattva vizeSa kA AvaraNa haTa jAne ke phalasvarUpa hotI hai to hamArA uttara hogA ki AtmA kA AvaraNabhUta yahI vijAtIya tattva to karma hai, aura yadi karma ke haTane ke phalasvarUpa AtmA meM ukta zakti kI abhivyakti hotI hai to yaha siddha ho hI gayA ki karma AtmA se vijAtIya koI svataMtra tattva hai / pApaM tadbhinnamevAstu kriyAntaranibandhanam / / . evamiSTakriyAjanyaM puNyaM kimiti nekSyate // 101 // kahA jA sakatA hai ki vaidha se atirikta (arthAt niSiddha) AcaraNa ke phalasvarUpa utpanna hone vAle azubha karma ko AtmA se bhinna mAna lenA cAhie, lekina isa para hamArA pUchanA hogA ki vaidha AcaraNa ke phalasvarUpa utpanna hone vAle zubha karma ko bhI AtmA se bhinna kyoM na mAna liyA jaae| vAsanA'pyanyasaMbandhaM vinA naivopapadyate / / puSpAdigandhavaikalye tilAdau nekSyate' yataH // 102 // eka AtmA meM vAsanA kA janma bhI isa AtmA kA kisI vijAtIya tattva se saMbaMdha mAne binA yuktisaMgata nahIM, kyoMki hama dekhate haiM ki (tela banAne ke lie kAma meM lAe gae) tila Adi bhI puSpa Adi kI gaMdha kA saMbaMdha hue binA vAsanA yukta (=vAsa-yukta=gaMdha yukta) nahIM banate / / 1. kha kA pATha : neSyate / Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pahalA stabaka TippaNI-prastuta kArikA se karma ko AtmA kI vAsanA (= saMskAra) mAnane vAle siddhAnta kA khaMDana prAraMbha hotA hai / bodhamAtrAtiriktaM tad vAsakaM kiJcidiSyatAm / mukhyaM tadeva vaH karma na yuktA vAsanA'nyathA // 103 // ataH prastuta vAdI ko cAhie ki vaha jJAnamAtra se atirikta (arthAt cetanatattva se atirikta) kisI dUsare aise vAstavika tattva kA bhI astitva svIkAra kare jo jJAna ko vAsanA-yukta banA sake; yahI (cetanAtirikta) tattva (hamArA abhISTa) karma hai aura isake binA cetana-tattva meM vAsanA kA janma saMbhava na hogA / bodhamAtrasya tadbhAve nAsti jJAnamavAsitam / tato'muktiH sadaiva syAd vaiziSTayaM kevalasya na // 104 // yadi jJAnamAtra ko vAsanA yukta mAna liyA jAe to vAsanA-rahita jJAna koI rahegA hI nahIM aura isakA artha hogA ki kisI ko kabhI mokSa-prApti hogI hI nahI / aura jaba jJAna ko hI ekamAtra vAstavika tattva mAnA jA rahA hai taba yaha kahanA bhI yuktisaMgata nahIM ki kucha jJAnavizeSa vAsanA-yukta huA karate haiM (tathA anya jJAnavizeSa vAsanA vinirmukta) / TippaNI-haribhadra apane prastuta pratidvandvI ke saMbaMdha meM kaha rahe haiM ki vaha jJAna ko hI vAstavika tattva mAnatA hai lekina isakA anivArya artha yaha nahIM ki yaha pratidvandvI vijJAnAdvaitavAdI hai, hamArA kAma yaha mAnane se bhI cala jAegA ki yaha pratidvandvI cetana-tattva kA kisI cetanetara tattva ke sAtha saMyoga saMbhava nahIM mAnatA / evaM zaktyAdipakSo'yaM ghaTate nopapattitaH / bandhAnyUnAtiriktatve tadbhAvAnupapattitaH // 105 // isa prakAra zakti Adi ke siddhAnta bhI yuktiyukta nahIM Thaharate kyoMki ye zakti Adi yA to baMdha (arthAt punarjanmacakra) kI dazA meM bhI vartamAna nahIM rahatI yA ve baMdha kI dazA ke binA bhI vartamAna rahatI haiM, aura donoM hI sthitiyoM meM unakI kalpanA kI sahAyatA se baMdha kA svarUpa-nirUpaNa saMbhava nahIM / TippaNI-haribhadra kA Azaya yaha hai ki yadi zakti Adi baMdha kA 1. kha kA pATha : tato muktiH / Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 zAstravArtAsamuccaya kAraNa sacamuca haiM to jahA~ jahA~ ye zakti Adi upasthita haiM vahA~ vahA~ baMdha upasthita honA cAhie, tathA jahA~-jahA~ ve anupasthita haiM vahA~ vahA~ baMdha anupasthita honA cAhie / lekina hotA yaha hai ki kahIM kahIM ina zakti Adi kI upasthiti meM bhI baMdha upasthita nahIM rahatA tathA kahIM kahIM inakI anupasthiti meM bhI baMdha upasthita rahatA haiM / tasmAt tadAtmano bhinnaM saccitraM cAtmayogi ca / adRSTamavagantavyaM tasya zaktyAdisAdhakam // 106 // ataH AtmA meM zakti Adi kI saMbhAvanA siddha karane vAle tattva ke rUpa meM adRSTa kI sattA svIkAra kI hI jAnI cAhie--usa adRSTa kI jo AtmA se bhinna hai, vAstavika hai, aneka prakAra kA hai, tathA AtmA ke sAtha saMbandha meM Ane vAlA hai| adRSTaM karma saMskArAH puNyApuNye zubhAzubhe / dharmAdharmI tathA pAzaH paryAyAstasya kIrtitAH // 107 // 'adRSTa' 'karma' 'saMskAra' 'puNya-apuNya' 'zubha-azubha' 'dharma-adharma' 'pAza' ke sabhI zabda paraspara paryAyavAcI haiM / TippaNI-TIkAkAroM kI sUcanAnusAra 'adRSTa' zabda kA prayoga vaizeSika karate haiM, 'karma' zabda kA jaina, 'saMskAra:' zabda kA bauddha, 'puNya-apuNya' isa zabda-dvandva kA vedavAdI, 'zubha-azubha' isa zabda-dvanda kA gaNaka, 'dharma-adharma' isa zabda-dvandva kA sAMkhya, tathA 'pAza' zabda kA zaiva / hetavo'sya samAkhyAtAH pUrvaM hiMsA'nRtAdayaH / tadvAn saMyujyate tena vicitraphaladAyinA // 108 // isa adRSTa kA kAraNa hai hiMsA, asatya Adi jinheM hama pahale hI ginA cake; inhIM hiMsA Adi se yukta vyakti ko adRSTa kI prApti hotI hai aura yaha adRSTa use vibhinna phaloM kI prApti karAtA hai / naivaM dRSTeSTabAdhA yat siddhizcAsyAnivAritA / tadenameva vidvAMsastattvavAdaM pracakSate // 109 // ukta prakAra se AtmA tathA adRSTa kI sattA svIkAra karane para na pratyakSa ke sAtha virodha AtA hai na anumAna ke sAtha aura unakI sattA-siddhi yuktisaMgata Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pahalA stabaka hai hI; ataH vidvAnoM ne AtmA tathA adRSTa ke siddhAnta ko hI eka tAttvika vAda ghoSita kiyA hai / (5) bhUtacaitanyavAda - khaMDana kA upasaMhAra lokAyatamataM prAjJairjJeyaM pApaughakAraNam / itthaM tattvavilomaM yat tanna jJAnavivardhanam // 110 // jahA~ taka lokAyata siddhAnta kA prazna hai buddhimAnoM ko cAhie ki ve use pApa-puMja kA kAraNa samajheM / aura kyoMki vaha pUrvokta kAraNoM se vastusthiti ke pratikUla jAtA hai vaha jJAna kA bar3hAne vAlA nahIM / indrapratAraNAyedaM cakre kila bRhaspatiH / ado'pi yuktizUnyaM yannetthamindraH pratAryate // 111 // 33 kisI kA kahanA hai ki lokAyata siddhAnta kA pratipAdana bRhaspati ne indra ko dhokhe meM DAlane ke uddezya se kiyA thA, lekina aisA kahanA yuktisaMgata nahIM, kyoMki indra ko isa prakAra se dhokhe meM nahIM DAlA jA sakatA / TippaNI- prastuta kArikA meM haribhadra kA iMgita brAhmaNa - paramparA meM pracalita eka paurANika AkhyAna kI ora hai; unakI apanI samajha hai ki isa AkhyAna meM varNita ghaTanA koI aitihAsika satya nahIM / tasmAd duSTAzayakaraM kliSTasattvavicintitam / pApazrutaM sadA dhIrairvarjyaM nAstikadarzanam // 112 // ataH dhIra vyaktiyoM ko cAhie ki ve nAstika darzana se dUra rahe-- usa nAstika darzana se jo duSTa buddhi ko janma dene vAlA hai, jisakA pratipAdana AcAra-zUnya vyaktiyoM ne kiyA hai, jisako sunane se bhI pApa hotA hai / Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dUsarA stabaka (1) puNya, pApa tathA mokSa se saMbaMdhita kucha prazna hiMsAdibhyo'zubhaM karma tadanyebhyazca tacchubham / jAyate niyamo mAnAt kuto'yamiti nApare // 113 // hiMsA Adi (pApAcaraNa) se azubha karmoM kA tathA ahiMsA Adi (dharmAcaraNa) se zubha karmoM kA baMdha hotA hai isa niyama kA jJAna kauna sA pramANa karAtA hai aisA kucha vAdiyoM kA prazna hai / / AgamAkhyAt tadanye tu tacca dRSTAdyabAdhitam / sarvArthaviSayaM nityaM vyaktArthaM paramAtmanA // 114 // isa para kucha dUsare vAdiyoM kA uttara hai ki ukta niyama kA jJAna karAne vAlA pramANa zAstra hai aura vaha zAstra aisA hai jisakA pratyakSa Adi pramANoM ke sAtha virodha nahIM, sabhI vastue~ jisakA viSayabhUta haiM, jo nitya hai, tathA jisakA pratipAdana paramAtmA ne kiyA / TippaNI-'paramAtmA' zabda ke sambandha meM 111 kI TippaNI draSTavya hai| candrasUryoparAgAdestataH saMvAdadarzanAt / tasyApratyakSe'pi pApAdau na prAmANyaM na yujyate // 115 // kyoMki yaha zAstra candra grahaNa, sUrya-grahaNa Adi ke sambandha meM aisA jJAna karA pAtA hai jo parIkSA karane para kharA utaratA hai isalie yaha socanA asaMgata nahIM ki vaha pratyakSa-pramANa ke aviSayabhUta pApa Adi ke sambandha meM bhI prAmANika jJAna karA pAegA / yadi nAma kvacid dRSTaH saMvAdo'nyatra vastuni / tadbhAvastasya tattvaM vA kathaM samavasIyate ? // 116 // pUchA jA sakatA hai ki ukta zAstra ko kisI eka vastu ke sambandha Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dUsarA stabaka meM parIkSAkSama jJAna karAne vAlA pAne bhara se yaha kaise nizcaya kara liyA jAe ki vaha anya vastuoM ke sambandha meM bhI aisA hI jJAna karA pAegA tathA pramANabhUta siddha hogA / isake uttara meM hamArA kahanA hai : . Agamaikatvatastacca vAkyAdestulyatAdinA / suvRddhasaMpradAyena tathA pApakSayeNa ca // 117 // ukta zAstra ko eka vastuvizeSa ke sambandha parIkSA-kSama jJAna karAne vAlA pAne para use eka anya vastu ke sambandha meM bhI aisA hI jJAna karAne vAlA isalie mAna liyA jAnA cAhie ki ye donoM vastue~ eka hI zAstra kA viSayabhUta hai aura ve donoM eka hI zAstra kA viSayabhUta isalie hai ki una donoM kA varNana karane vAle vAkya Adi eka sI vizeSatAoM vAle haiM / dUsare, ukta bAta isalie bhI mAna lI jAnI cAhie ki prastuta zAstra suyogya guruparaMparA dvArA adhyayana kA viSaya banatA calA AyA hai aura isalie bhI ki kSINa-pApa vyaktiyoM ko yaha bAta nizcita rUpa se satya pratIta hotI hai| TippaNI-dekhanA sarala hai ki kisI bhI dharma-sampradAya kA eka anuyAyI apane pUjya graMtho ko prastuta vizeSatAoM se sampanna mAna sakatA hai tathA Agraha kara sakatA hai ki dUsare sampradAyoM ke pUjya grantha ina vizeSatAoM se zUnya haiN| anyathA vastutattvasya parIkSaiva na yujyate / / AzaGkA sarvagA yasmAt chadmasthasyopajAyate // 118 // yadi aisA saba kucha na ho taba to vastuoM ke yathArtha svarUpa ke sambandha meM parIkSA kA kiyA jAnA hI ucita na ThaharatA aura vaha isalie ki eka sAdhAraNa vyakti kA mana pratyeka vastu ke svarUpa ke sambandha meM zaMkAzIla huA karatA hai / TippaNI-haribhadra kA Azaya yaha hai ki koI sAdhAraNa vyakti yadi vastu-jagat ke--jisameM indriyagocara tathA indriyAtIta donoM prakAra kI vastuoM kA samAveza hai--yathArtha svarUpa nirUpaNa kI dizA meM pravRtta hotA hai tathA ho sakatA hai to apane pUjya zAstrIya granthoM ko AdhAra banAkara hI / aparIkSA'pi no yuktA guNadoSAvivekataH / - mahat saMkaTamAyAtamAzaGke nyAyavAdinaH // 119 // Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 zAstravArtAsamuccaya aura na hI vastuoM ke svarUpa ko parIkSA kie binA chor3a denA ucita hogA; kyoMki hame bhaya hai ki vastuoM ke guNa-doSa kA yathArtha jJAna na hone kI dazA meM eka tArkika vyakti apane ko mahA kaThina sthiti meM pAegA / TippaNI-haribhadra kA Azaya yaha hai ki apane sabhI kriyA-kalApa meM hama yA to guNavAn vastuoM ko prApta karane ke uddezya se pravRtta hote haiM yA doSavAn vastuoM se bacane ke uddezya se, lekina yadi hameM yahI patA na ho ki kauna sI vastu guNavAn hai tathA kauna sI doSavAn to hama kisI prakAra ke kriyAkalApa meM pravRtta hI nahIM ho sakate / tasmAd yathoditAt samyagAgamAkhyAt pramANataH / hiMsAdibhyo'zubhAdIni niyamo'yaM vyavasthitaH // 120 // ataH ukta svarUpa vAle tathA 'uttama zAstra' nAma vAle pramANa se hameM isa niyama kA nizcita jJAna hotA hai ki hiMsA Adi se azubha Adi karmoM kA baMdha hotA hai / kliSTAd hiMsAdhanuSThAnAt prAptiH kliSTasya karmaNaH / yathA'pathyabhujo vyAdherakliSTasya viparyayAt // 121 // hiMsA Adi sadoSa AcaraNa se eka vyakti ko sadoSa (arthAt azubha) karma kI prApti hotI hai-usI prakAra jaise apathya bhojana se roga kI; aura isase viparIta (arthAt nirdoSa) AcaraNa se use nirdoSa (arthAt zubha) karma kI prApti hotI hai / svabhAva eSa jIvasya yat tathApariNAmabhAk / badhyate puNya-pApAbhyAM mAdhyasthyAt tu vimucyate // 122 // yaha eka jIva kA svabhAva hI hai ki vaha una una (sadoSa-nirdoSa) avasthAoM ko prApta karane ke phalasvarUpa zubha azubha karmabaMdhana meM baMdhatA hai tathA apane meM mAdhyasthya bhAvanA vikasita karane ke phalasvarUpa karmabaMdhana se mukta hotA hai| TippaNI-'apane meM mAdhyasthya bhAvanA vikasita karane' kA artha hai pratyeka kAma ko phala-kAmanA se rahita hokara karanA / Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dUsarA stabaka 37 . sudUramapi gatveha vihitAsUpapattiSu / kaH svabhAvAgamAvante zaraNaM na prapadyate // 123 // sacamuca, eka ke pazcAt dUsarA anumAna dete dete bahuta dUra calA jAne vAlA bhI aisA kauna sA vAdI hai jo anta meM jAkara 'svabhAva' athavA 'zAstra' kA Azraya nahIM letA ? TippaNI-haribhadra kA Azaya yaha hai ki pratyeka tArkika apanI tarkasaraNi kA vistAra karate karate kahIM na kahIM pahu~cakara yaha kahane ko avazya bAdhya hotA hai ki 'yaha bAta aisI hai kyoMki vastuoM kA aisA svabhAva hI hai| athavA yaha ki 'yaha bAta aisI hai ki kyoMki vaha amuka prAmANika graMtha meM kahI gaI hai / ' pratipakSasvabhAvena pratipakSAgamena ca / bAdhitvAt kathaM hyetau zaraNaM yuktivAdinAm // 124 // pUchA jA sakatA hai ki jaba 'svabhAva' sambandhI bAta kA khaMDana dUsare 'svabhAva' sambandhI bAta se ho jAtA hai tathA eka zAstra meM kahI gaI bAta kA khaMDana dUsare zAstra meM kahI gaI bAta se ho jAtA hai taba tArkika vyaktiyoM ke lie 'svabhAva' tathA 'zAstra' kA Azraya lenA kahA~ taka ucita hai / isa para hamArA uttara hai : pratItyA bAdhyate yo yat svabhAvo na sa yujyate / vastunaH kalpyamAno'pi vahyAdeH zItatAdivat // 125 // eka vastu ke viSaya meM kahI gaI jisa 'svabhAva' sambandhI bAta kA khaMDana pratyakSa dvArA ho jAe vaha svabhAva usa vastu kA ho nahIM sakatA, cAhe vaisI kalpanA koI kitanI hI kyoM na kare; udAharaNa ke lie, zItatA Adi agni Adi kA svabhAva ho nahIM sakate / / vanaH zItatvamastyeva tatkAryaM kiM na dRzyate / dRzyate hi himAsanne kathamitthaM svabhAvataH // 126 // himasyApi svabhAvo'yaM niyamAd vahnisaMnidhau / karoti dAhamityevaM vahyAdeH zItatA na kim // 127 // [isa para koI ku-tArkika nimnalikhita Apatti uThA sakatA hai :] Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstravArttAsamuccaya " agni meM zItatA hai hI, aura yadi koI pUche ki usa zItatA se janita kisI phala kA pratyakSa hameM kyoM nahIM hotA to hama uttara degeM ki barpha nikaTa rahane para agni zItatAjanita phaloM kA pratyakSa karAtI hI hai; yadi koI pUche ki aisA kyoM hotA hai to hama uttara deMge 'svabhAvavaza' / isI prakAra barpha kA bhI yaha svabhAva hI hai ki vaha agni nikaTa rahane para jalana avazya hI utpanna karatA hai / aisI dazA meM yaha kahanA kahA~ taka ucita hai ki agni Adi meM zItatA nahIM rahatI ?" uttara meM hama kaheMge : 38 vyavasthA'bhAvato hyevaM yA tvabuddhirihedRzI / sA loSTAdasya yat kAryaM tat tvattastatsvabhAvataH // 128 // evaM subuddhizUnyatvaM bhavato'pi prasajyate / astu cet ko vivAdo no buddhizUnyena sarvathA // 129 // yadi vastuoM ke svabhAva ke sambandha meM koI sunizcita niyama nahIM taba hama nimnalikhita tarka bhI de sakate haiM / "tumhArI ( arthAt prastuta vAdI kI ) jo aisI (ajJAna bharI) buddhi hai vaha miTTI ke Dhele ke kAraNa hai jabaki miTTI kA DhelA* jo (coTa mAranA Adi) kAma karatA hai vaha tumhAre kAraNa hai, aura yaha saba kucha hai svabhAvavaza / aisI dazA meM Apa bhI ( arthAt prastutavAdI bhI) subuddhi se zUnya siddha hote haiM (usI prakAra jaise miTTI kA DhelA) / kahA jA sakatA hai ki vastusthiti yadi aisI hI hai to rahe, lekina taba hama pUcheMge ki eka sarvathA buddhizUnya vyakti ke sAtha vAda-vivAda karanA hamAre lie kaise sambhava hogA / " anyastvAha siddhe'pi hiMsAdibhyo'zubhAdike / zubhAdereva saukhyAdi kena mAnena gamyate // 130 // isa sambandha meM kisI dUsare vAdI kA pUchanA hai ki yaha bAta siddha hone para bhI ki hiMsA Adi (pApAcaraNa) se azubha karma-baMdha Adi hotA hai yaha bAta kise pramANa se jAnI jAtI hai ki sukha Adi kA kAraNa zubha karma - baMdha Adi hI haiM (azubha karma - bandha Adi nahIM) / atrApi bruvate kecit sarvathA yuktivAdinaH / pratItigarbhayA yuktayA kilaitadavasIyate // 131 // Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dUsarA stabaka sarvathA tarka kA Azraya lene vAle kucha vAdiyoM kA isa sambandha meM bhI kahanA hai ki ukta bAta kI siddhi pratyakSa - garbhita anumAna se hotI hai / tayAhurnAzubhAt saukhyaM tadbAhulyaprasaMgataH / bahavaH pApakarmANo viralAH zubhakAriNaH // 132 // na caitad dRzyate loke duHkhabAhulyadarzanAt / zubhAt saukhyaM tataH siddhamato'nyaccApyato'nyataH // 133 // unakA tarka hai : "sukha kA kAraNa azubha karma-bandha nahIM, kyoMki taba to saMsAra meM sukha kA bolabAlA honA cAhie aura vaha isalie ki saMsAra meM pApAcaraNa karane vAle vyaktiyoM kI saMkhyA bar3I hai tathA dharmAcaraNa karane vAloM kI thor3I / lekina saMsAra meM aisA to dekhA nahIM jAtA (arthAt saMsAra meM sukha kA bolabAlA to dekhA nahIM jAtA ) aura vaha isalie ki yahA~ duHkha kA bolabAlA hai / ataH yaha bAta siddha ho gaI ki sukha kA kAraNa zubha karma baMdha hai tathA duHkha kA kAraNa azubha karma-baMdha |" TippaNI- prastuta vAdI kI samajha hai ki dharmAcaraNa kA phala zubha karmabaMdha hai tathA zubha karma-baMdha kA phala sukha, isI prakAra usakI samajha hai ki pApAcaraNa kA phala azubha karma-badha hai tathA azubha karma-bandha kA phala duHkha / ataeva jaba isase pUchA jAtA hai ki sukha zubha karma-bandha kA hI phala kyoM azubha karmabandha kA phala kyoM nahIM taba vaha uttara detA hai : 'azubha karma - bandha pApAcaraNa kA phala hai jabaki saMsAra meM pApAcaraNa kA bolabAlA hai, aura aisI dazA meM yadi sukha ko azubha karma-bandha kA phala mAnA jAegA to saMsAra meM sukha kA bolabAlA honA cAhie ( jabaki vastutaH saMsAra meM duHkha kA bolabAlA hai ) " / anye punaridaM zrAddhA bruvate Agamena vai / zubhAdereva saukhyAdi gamyate nAnyataH kvacit // 134 // 39 kucha dUsare vAdiyoM kA, jo zAstra zraddhAlu haiM, kahanA hai ki sukha Adi kA kAraNa zubha karma-bandha Adi hI haiM yaha bAta zAstra dvArA hI jAnI jAtI hai, kisI dUsare pramANa dvArA nahIM / atIndriyeSu bhAveSu prAyaH evaMvidheSu yat / chadmasthasyAvisaMvAdi mAnamatra na vidyate // 135 // Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 zAstravArtAsamuccaya kyoMki isa prakAra kI atIndriya bAtoM ke sambandha meM nizcita rUpa se abhrAnta jJAna prApta karAne vAlA prAyaH koI dUsarA pramANa eka sAdhAraNa vyakti ko upalabdha nahIM / yaccoktaM duHkhabAhulyadarzanaM tanna sAdhakam / kvacit tathopalambhe'pi sarvatrAdarzanAditi // 136 // aura jo yaha kahA gayA ki isa saMsAra meM duHkha kA bolabAlA hone ke kAraNa sukha kA kAraNa azubha karma-bandha nahIM vaha anumAna nirdoSa nahIM, kyoMki yadyapi hama isa saMsAra meM kahIM kahIM duHkha kA bolabAlA pAte haiM lekina hameM yaha to nahIM dIkhatA ki isa saMsAra meM sarvatra duHkha kA bolabAlA hai (aura vaha isalie ki samUce saMsAra kA dekha sakanA hI hamAre lie saMbhava nahIM) / sarvatra darzanaM yasya tadvAkyAt kiM na sAdhanam / sAdhanaM tad bhavatyevamAgamAt 'tu na bhidyate // 137 // pUchA jA sakatA hai ki jisa vyakti ko saMsAra kI sabhI vastue~ dikhAI par3atI hoM usake vacana ke AdhAra para hama ukta bAta kyoM nahIM siddha kara sakate, isake uttara meM hamArA kahanA hai ki aise vyakti ke vacana ke AdhAra para ukta bAta siddha to kI jA sakatI hai lekina vaha vacana zAstra se bhinna koI vastu na hogA / azubhAdapyanuSThAnAt saukhyaprAptizca yA kvacit / phalaM vipAkavirasA sA tathAvidhakarmaNaH // 138 // aura jo kahIM kahIM pApAcaraNa ke phalasvarUpa sukha kI prApti hotI pAI jAtI hai usakA bhI antima pariNAma duHkha rUpa hI hotA hai tathA vaha sukha kisI vizeSa prakAra ke AcaraNa kA phala hai (arthAt vaha kisI aise pUrvakRta dharmAcaraNa kA phala hai jo kisI pApAcaraNa ke mAdhyama se hI apanA phala detA hai) / - brahmahatyAnidezAnuSThAnAd grAmAdilAbhavat / na punastata evaitadAgamAdeva gamyate // 139 // yaha sthiti vaisI hI hai jaisI usa vyakti ke sammukha upasthita hotI hai jo kisI dUsare vyakti ke AdezAnusAra brahmahatyA kare tathA puraskAra meM gA~va Adi kI prApti kare; (yaha puraskAra brahmahatyA karane ke pazcAt avazya prApta huA hai __ Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dUsarA stabaka 41 lekina) nizcita hI isa puraskAra-prApti kA kAraNa svayaM brahmahatyA nahIM (apitu koI pUrvakRta dharmAcaraNa hai) / yaha saba bAta zAstra dvArA hI jAnI jAtI hai / pratipakSAgamAnAM ca dRSTeSTAbhyAM virodhataH / tathA'nAptapraNItatvAdAgamatvaM na yujyate // 140 // aura jahA~ taka hamAre abhISTa zAstra ke pratipakSI zAstroM kA prazna hai ve kyoMki pratyakSa tathA anumAna pramANoM ke viruddha jAte haiM aura kyoMki unake racayitA Apta vyakti nahIM isalie unako zAstra mAnanA hI ucita nhiiN| . TippaNI-yahA~ bhI dekhanA sarala hai ki kisI bhI dharma-sampradAya kA eka anuyAyI apane pUjya graMthoM ke saMbandha meM isa prakAra kI bAta kaha sakatA hai| dRSTeSTAbhyAM virodhAcca teSAM nAptapraNItatA / niyamAd gamyate yasmAt tadasAveva darzyate // 141 // phira kyoMki ukta zAstroM kA pratyakSa tathA anumAna pramANoM ke viruddha jAnA niyamata: yaha siddha karatA hai ki unake racayitA Apta vyakti nahIM, ataH hama yahI dikhalAne calate haiM (arthAt yaha ki ye zAstra pratyakSa tathA anumAna pramANoM ke viruddha kaise jAte haiN)| agamyagamanAdInAM dharmasAdhanatA kvacit / uktA lokaprasiddhena pratyakSeNa viruddhayate // 142 // kinhIM zAstroM meM agamya gamana Adi ko dharma kA sAdhana batalAyA gayA hai aura yaha bAta lokasiddha pratyakSa pramANa ke hI viruddha jAtI hai| TippaNI-haribhadra kA Azaya yaha hai ki agamya-gamana Adi ucchaMkhalatAe~ sabhI kI dRSTi meM pApAcaraNa haiM / 'agamyagamana' zabda kA artha hai 'na karane yogya kAmoM ko karanA', Age kI carcA se spaSTa hogA ki isa zabda kA phalitArtha hai 'una kAmoM ko nahIM karanA jinheM loka tathA zAstra na karane yogya mAnate haiN| svadharmotkarSAdeva' tathA muktirapISyate / hetvabhAvena tadbhAvo nitya iSTena bAdhyate // 143 // ina zAstroM kI eka abhISTa (arthAta anamita) mAnyatA yaha bhI hai ki 1. ka kA prastAvita pATha : 'svadharmotkarSaNAdeva' / Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 zAstravArtAsamuccaya parAkASThAprApta dharmapAlana (arthAt agamya-gamana Adi) ke phalasvarUpa mokSa kI prApti hotI hai; lekina (kyoMki isa prakAra kA arthAt parAkASThAprApta agamyagamana Adi rUpa-dharma pAlana manuSya ke lie saMbhava nahIM) isakA artha yaha huA ki prastuta zAstroM ke matAnusAra mokSa kA koI kAraNa na hone ke kAraNa nitya (sadA ke lie rahane vAlI) mokSa hI saMbhava nhiiN| aura nitya mokSa kI asaMbhAvanA prastuta zAstroM kI eka abhISTa mAnyatA ke (arthAt isa mAnyatA ke ki nitya mokSa kA kAraNa amuka kriyA-kalApa haiM) viruddha jAtI hai / TippaNI--yahA~ yazovijayajI 'nityaH' ke sthAna para 'anityaH' yaha pATha svIkAra karake bhI artha karate haiM, usa dazA meM kArikA ke uttarArdha kA anuvAda hogA... "lekina...." isakA artha yaha huA ki prastuta zAstroM ke matAnusAra mokSa kA koI kAraNa na hone ke kAraNa mokSa eka asaMbhava (kabhI astitva meM na Ane vAlI) vastu hai / aura mokSa ko eka asaMbhava vastu mAnanA prastuta zAstroM kI eka abhISTa mAnyatA ke (arthAt isa mAnyatA ke ki mokSa kA kAraNa amuka kriyAkalApa haiM) viruddha jAtA hai| mAdhyasthyameva taddheturagamyagamanAdinA / sAdhyate tat paraM yena tena doSo na kazcana // 144 // kahA jA sakatA hai: "mokSa-prApti kA kAraNa to mAdhyasthya bhAvanA hI hai lekina agamya-gamana Adi ke dvArA utkRSTa prakAra kI mAdhyastha-bhAvanA kA hI vikAsa kiyA jAtA hai; aura jaba vastusthiti aisI hai taba hamArI ukta mAnyatA meM (arthAt isa mAnyatA meM ki mokSa-prApti kA kAraNa agamya-gamana Adi haiM) koI doSa nahIM" / isa para hamArA uttara hai : etadapyuktimAtraM yadagamyagamanAdiSu / tathApravRttito' yuktyA mAdhyasthyaM nopapadyate // 145 // ukta bAta bhI kevala kahane bhara ke lie hai, kyoMki yuktipUrvaka vicAra karane para pratIta hotA hai ki agamya-gamana Adi meM isa prakAra (arthAt gamyaagamya kA bheda kie binA) pravRtta hone se mAdhyasthya-bhAvanA vikasita nahIM hotii| apravRttyaiva sarvatra yathAsAmarthyabhAvataH / vizuddhabhAvanAbhyAsAt tanmAdhyasthyaM paraM yataH // 146 // 1. ka kA pATha : tathA'pravRttito / Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dUsarA stabaka 43 aura isakA kAraNa yaha hai ki ukta prakAra kI mAdhyasthya-bhAvanA vastutaH vikasita hotI hai gamya tathA agamya sabhI prakAra kI vastuoM meM pravRtti ko yathAzakti rokane se tathA vizuddha bhAvanAoM ke (arthAt maitrI Adi zubha bhAvanAoM ke) satata abhyAsa se / yAvadevaMvidhaM naivaM pravRttistAvadeva yA / / sA'vizeSeNa sAdhvIti tasyotkarSaprasAdhanAt // 147 // kahA jA sakatA hai : "jaba taka aisI sthiti na Ae (arthAt jaba taka gamya tathA a-gamya sabhI prakAra kI vastuoM meM a-pravRtti kI sthiti nahIM Ae) taba taka gamya tathA agamya sabhI vastuoM meM samAna bhAva se pravRtti karanA hI ucita hai aura vaha isalie ki isa prakAra kI pravRtti parAkASThAprApta mAdhyasthya-bhAvanA kA kAraNa banatI hai" / isa para hamArA uttara hai : nApravRtteriyaM hetuH kutazcidanivarttanAt / sarvatra bhAvAvicchedAdanyathA'gamyasaMsthitiH // 148 // ukta prakAra kI pravRtti a-pravRtti kA kAraNa nahIM bana sakatI, kyoMki isa prakAra kI sthiti meM to kisI bhI vastu se nivRtta nahIM huA jA rahA hotA hai aura phalataH usa sthiti meM kisI bhI vastu se saMbandhita icchA kA nAza nahIM ho rahA hotA hai; aura yadi kahA jAe ki bAta aisI nahIM (arthAt vaha ki isa sthiti meM bhI kucha vastuoM se nivRtta huA jA rahA hotA hai) to isakA artha yaha huA ki isa sthiti meM bhI kinhIM vastuoM ko agamya mAnA jA rahA hai (arthAt to yaha sthiti gamya-agamya vastuoM meM samAna bhAva se pravRtti hone kI sthiti nahIM) / tajcAstu lokazAstroktaM tatraudAsInyayogataH / saMbhAvyate paraM hyetad bhAvazuddhermahAtmanAm // 149 // ataH jina vastuoM ko loka tathA zAstra agamya mAnate haiM unheM hI Agamya mAnanA cAhie, isa prakAra kI agamya vastuoM ke prati udAsInatA kA dRSTikoNa mahAn AtmAoM kI manaHzuddhi kA kAraNa banatA hai aura isa manaHzuddhi ke phalasvarUpa unameM utkRSTa prakAra kI madhyasthya bhAvanA kA vikAsa saMbhava hotA hai / Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 saMsAramocakasyApi hiMsA yad dharmasAdhanam / muktizcAsti tatastasyApyeSa doSo'nivAritaH // 150 // isI prakAra saMsAramocaka kA ( arthAt 'saMsAramocaka' nAma vAle paMtha ke anuyAyI kA) yaha kahanA hai ki hiMsA dharma kA sAdhana hai tathA mokSa eka vAstavikatA hai; usakA yaha kathana bhI pUrvokta-doSa kA (arthAt isa doSa kA ki usake matAnusAra nitya-mokSa saMbhava nahIM rahatA ) bhAgI anivArya rUpa se banatA hai / mukti karmakSayAdeva jAyate nAnyataH kvacit / janmAdirahitA yattat sa evAtra nirUpyate // 151 // zAstravArttAsamuccaya kyoMki vastusthiti yaha hai ki janma Adi rahita mokSa kA kAraNa karmakSaya hI hai anya kucha nahIM isalie aba hama isakA hI (arthAt karmakSaya kA hI ) nirUpaNa prAraMbha karate haiM / hiMsAdyutkarSasAdhyo vA tadviparyayajo'pi vA / anyaheturaheturvA sa vai karmakSayo nanu // 152 // prazna uThatA hai ki isa karma-kSaya kA kAraNa kyA hai : parAkASThAprApta hiMsA Adi, parAkASThAprApta ahiMsA Adi, anya kucha, athavA kucha nahIM / hiMsAdyutkarSasAdhyatve tadabhAve na tatsthitiH / karmakSayAsthitau ca syAnmuktAnAM muktatAkSitiH 1 // 153 // yadi karmakSaya kA kAraNa parAkASThAprApta hiMsA Adi haiM to isa hiMsA Adi ke abhAva meM karma-kSaya kA abhAva honA cAhie, aura karma-kSaya ke abhAva kA artha hogA mokSa prApta kara cukane vAle vyaktiyoM kI mokSa- samApti / TippaNI-haribhadra kA Azaya yaha hai ki mokSAvasthA meM hiMsA Adi saMbhava nahIM, aura aisI dazA meM hiMsA Adi ko karmakSaya kA kAraNa mAnane para kahanA par3egA ki mokSAvasthA meM karma-kSaya nahIM rahatA; lekina karma-kSaya nahIM rahane kA (arthAt karma upasthita rahane kA ) artha hai mokSa kA nahIM rahanA / tadviparyayasAdhyatve parasiddhAntasaMsthitiH / karmakSayaH satAM yasmAdahiMsAdiprasAdhanaH // 154 // 1. kha kA pATha : kSatiH / Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dUsarA stabaka yadi kahA jAya ki karma-kSaya kA kAraNa parAkASThA prApta ahiMsA Adi haiM to isakA artha hogA virodhI siddhAnta ko (arthAt hamAre jaina siddhAnta ko) svIkAra karanA, aura vaha isalie ki mahAtmAoM ne karmakSaya kA kAraNa ahiMsA Adi ko batalAyA hI hai| tadanyahetusAdhyatve tatsvarUpamasaMsthitam / / ahetutve sadA bhAvo'bhAvo vA syAt sadaiva hi // 155 // yadi kahA jAe ki karmakSaya kA kAraNa na hiMsA Adi haiM na ahiMsA Adi apitu anya hI kucha to karmakSaya kA kAraNa kA svarUpa anizcita hI banA rahA / aura yadi kahA jAe ki karmakSaya kA kAraNa kucha bhI nahIM to karmakSaya yA to sadA upasthita rahanA cAhie yA kabhI nhiiN| muktiH karmakSayAdiSTA jJAnayogaphalaM ca saH / ahiMsAdi ca taddheturiti nyAyaH satAM mataH // 156 // mahAtmAoM dvArA svIkRta mantavya to yaha hai ki mokSa kA kAraNa karmakSaya hai, karmakSaya kA kAraNa jJAnayoga (arthAt 'jJAnayoga' nAmavAlA pUrva-varNita dharmAcaraNa), jJAnayoga kA kAraNa ahiMsA Adi / evaM vedavihitA'pi hiMsA'pAyAya' tattvataH / zAstracoditabhAve'pi vacanAntarabAdhanAt // 157 // isa prakAra vedavihita hiMsA bhI (arthAt vaha hiMsA bhI jisakA Adeza veda detA hai) vastutaH anarthakArI siddha hotI hai, bhale hI usakA vidhAna (=Adeza) zAstra dvArA kyoM na huA ho; ora isakA kAraNa yaha hai ki prastuta zAstravidhAna zAstra ke hI dUsare vacanoM ke viruddha jAtA hai| na hiMsyAdiha bhUtAni hiMsanaM doSakRnmatam / dAhavad vaidyake spaSTamutsargapratiSedhataH // 158 // 'manuSya ko cAhie ki vaha prANiyoM kI hiMsA na kareM' isa vedavAkyaM meM hiMsA ko spaSTa hI tathA eka nirapavAda niyama ke anusAra doSakArI batalAyA gayA hai--usI prakAra jaise ki vaidyakazAstra meM dAha (arthAt zarIradAha) ko doSakArI (arthAt pIDAkArI) batalAyA gayA hai / 1. kha kA pATha : hiMsA pApAya / Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 tato vyAdhinivRttyarthaM dAhaH kAryastu codite / na tato'pi na doSaH syAt phaloddezena codanAt // 159 // zAstravArttAsamuccaya aisI dazA meM jaba vaidyakazAstra meM kahA jAtA hai ki amuka rogavizeSa se mukti pAne ke lie dAha ( arthAt zarIradAha) karanA cAhie to isakA artha yaha nahIM ki vaha dAha doSakArI (arthAt pIr3AkArI) nahIM, bAta kevala itanI hai ki yahA~ dAha kA vidhAna eka phalavizeSa ko (arthAt ukta roga se mukti ko ) uddezya banAkara kiyA gayA hai / evaM tatphalabhAve'pi codanAto'pi sarvathA / dhruvamautsargiko doSo jAyate phalacodanAt // 160 // isI prakAra hiMsA - saMbaMdhI vaidika vidhAna kA pAlana karane se bhI kisI phalavizeSa kI prApti bhale hI ho jAe lekina isa hiMsA se hone vAlA mUladoSa apane sthAna para avazyameva tathA jyoM kA tyoM banA rahatA hai; yahA~ bhI kAraNa yahI hai ki hiMsA - saMbandhI vaidika vidhAna ukta phala ko dhyAna meM rakhakara kiyA gayA hai 1 anyeSAmapi buddhyaivaM dRSTeSTAbhyAM viruddhatA / darzanIyA kuzAstrANAM tatazca sthitamityadaH // 161 // isI prakAra dUsare kuzAstroM kA bhI pratyakSa tathA anumAna se viruddha jAnA eka pAThaka apanI buddhi se svayaM siddha kare / aura aisI dazA meM nimnalikhita mAnyatAe~ phalita hotI haiM / kliSTaM hiMsAdyanuSThAnaM na yat tasyAnyato bhavet / tataH kartA sa eva syAt sarvasyaiva hi karmaNaH // 162 // kyoMki eka AtmA ke hiMsA Adi doSayukta AcaraNa kA kAraNa usa AtmA se atirikta kucha nahIM ho sakatA isalie AtmA ko hI apane saba prakAra ke karmoM (= karmabandhoM) kA kartA honA cAhie / anAdikarmayuktatvAt tanmohAt saMpravarttate / ahite'pyAtmanaH prAyo vyAdhipIDitacittavat // 163 // ataH vastusthiti yaha hai ki anAdi karma se saMyukta hone ke kAraNa eka AtmA apanA hI ahita karane vAle kAmoM meM mohapUrvaka pravRtta prAyaH hotI hai Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dUsarA stabaka 47 usI prakAra jaise ki eka roga-pIDita citta (apanA hI ahita karane vAle kAmoM meM pravRtta prAyaH hotA hai) / (1) kAlavAda, svabhAvavAda, niyativAda, karmavAda, kAlAdisAmagrIvAda kAlAdInAM ca kartRtvaM manyante'nye pravAdinaH / kevalAnAM tadanye tu mithaH sAmaNyapekSayA // 164 // - kucha vAdiyoM kI mAnyatA hai ki jagat kI ghaTanAoM kA asAdhAraNa kAraNa kAla, Adi meM se yaha yA vaha tattva hai, kucha dUsare vAdiyoM kI mAnyatA hai ki jagat kI ghaTanAoM kA asAdhAraNa kAraNa ye kAla Adi tattva parasparasammilita rUpa se haiM / TippaNI-prastuta kArikA se haribhadra kAlavAda, svabhAvavAda, niyativAda tathA karmavAda kI carcA prAraMbha karate haiM / kArikA ke mUla zabdoM meM kAla Adi ko 'kartA' kahA gayA hai lekina pUrvAparasaMdarbha kA vicAra karane para 'kartA' zabda kA artha 'jagata kI ghaTanAoM kA asAdhAraNa kAraNa' itanA hI siddha hotA hai, kyoMki hama dekheMge ki kAlavAda Adi matoM ke anuyAyI kAla Adi ke atirikta vastuoM ko bhI una una kAryoM kI kAraNa-sAmagrI meM lene ko taiyAra haiM lekina unakA kahanA hogA ki kyoMki kAla Adi ke abhAva meM ukta vastue~ ukta kAryoM ko janma nahIM detI pAI jAtI isalie ina vastuoM kA asAdhAraNa (athavA pradhAna) kAraNa kAla Adi hI haiM / na kAlavyatirekeNa garbhabAlazabhAdikam / yat kiJcijjAyate loke tadasau kAraNaM kila // 165 // (kAlavAdiyoM kA kahanA hai :) eka prANI kA mAtRgarbha meM praveza karanA, bAlyAvasthA prApta karanA, zubha Adi prakAra ke anubhavoM kA mela karanA--inameM se koI bhI ghaTanA kAla ke binA nahIM ghaTa sakatI; ataH avazya kAla hI saba ghaTanAoM kA kAraNa hai / TippaNI-prastuta kArikA meM 'bAla' ke sthAna para 'kAla' yaha pAThAntara bhI yazovijayajI ne svIkAra kiyA hai; taba hindI anuvAda meM 'bAlyAvasthA prApta karanA' ke sthAna para 'una una RtuoM Adi kA honA' rakhanA par3egA / vastutaH 'bAla' yaha pATha hI graMthakAra kA abhISTa pratIta hotA / Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstravArtAsamuccaya kAlaH pacati bhUtAni kAlaH saMharati prajAH / kAlaH supteSu jAgarti kAlo hi duratikramaH // 166 // kAla bhautika vastuoM ko (athavA prANiyoM ko) paripakva avasthA meM pahu~cAtA hai, kAla prANiyoM kA saMhAra karatA hai, kAla sabake sote rahane para bhI jAgatA hai, kAla kI sImA kA lA~ghanA kisI ke lie bhI saMbhava nahIM / kiJca kAlAhate naiva mudgapaktirapISyate / sthAlyAdisaMnidhAne'pi tataH kAlAdasau matA // 167 // dUsare hama dekhate haiM ki anukUla kAla Aye binA mUMga taka nahIM pakatI bhale hI thAlI Adi (sabhI kAraNasAmagrI) upasthita kyoM na ho; ata: yaha siddha huA ki mUMga kA yaha pakanA kAla ke hI kAraNa haiM / TippaNI-dekhA jA sakatA hai ki apane mata ke samarthana meM kAlavAdI isa vastusthiti ko AdhAra banA rahA hai ki, ma~ga pakAne kI kriyA kucha kAla lekara hI sampanna ho pAtI hai, tatkAla nahIM / kAlAbhAve ca garbhAdi sarvaM syAdavyavasthayA / pareSTahetusadbhAvamAtrAdeva tadudbhavAt // 168 // kAla ko jagat kI ghaTanAoM kA asAdhAraNa kAraNa va mAnane para garbhapraveza Adi (arthAt garbhapraveza, bAlyAvasthAprApti Adi) ghaTanAe~, aniyamapUrvaka (vastutaH eka sAtha) ghaTanI cAhie, kyoMki usa dazA meM ina ghaTanAoM kA janma usa sAmagrI kI sahAyatA se ho jAnA cAhie jise hamAre virodhiyoM dvArA ina ghaTanAoMkA kAraNa mAnA jA rahA hai (aura jo apane sthAna para upasthita rahI haiN)| na svabhAvAtirekeNa garbhabAlazabhAdikam / yat kiJcijjAyate loke tadasau kAraNaM kila // 169 // (svabhAvavAdiyoM kA kahanA hai :) eka prANI kA mAtRgarbha meM praveza karanA, bAlyAvasthA prApta karanA, zubha Adi prakAra ke anubhavoM kA bhoga karanA--inameM se koI bhI ghaTanA svabhAva binA nahIM ghaTa sakatI, avazya svabhAva hI saba ghaTanAoM kA kAraNa hai / sarvabhAvAH svabhAvena svasvabhAve tathA tathA / varttante'tha nivarttante kAmacAraparAGmukhAH // 170 // Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dUsarA stabaka jagat kI sabhI vastue~ svataH hI apane apane svarUpa meM usa usa prakAra se vartamAna rahatI haiM tathA anta meM naSTa ho jAtI haiM, aura ve yaha saba karatI haiM binA kisI prakAra kI manamAnI kie / na vineha svabhAvena mudgapaktirapISyate / tathAkAlAdibhAve'pi nAzvamASasya sA yataH // 171 // dUsare, hama dekhate haiM ki anukUla svabhAva se sampanna hue binA mUMga bhI nahIM pakatI, bhale kAla Adi (sabhI kAraNa-sAmagrI) upasthita kyoM na ho, udAharaNa ke lie, mUMga kA kuTakA kabhI nahIM pakatA / TippaNI-yahA~ bhI dekhA jA sakatA hai ki svabhAvavAdI apane mata ke samarthana meM isa vastusthiti ko AdhAra banA rahA hai ki eka vastu ke svabhAva kA adhyayana karane ke bAda hama use vizvAsapUrvaka apane upayoga meM lA sakate haiM / udAharaNa ke lie, yaha jAna lene ke bAda ki mUMga kA svabhAva pakane kA hai tathA kuTake svabhAva nahIM pakane kA hama vizvAsapUrvaka mUMga ko pakAne kA prayatna kara sakate haiM tathA kuTake ko pakAne ke prayatna se baca sakate haiM / atatsvabhAvAt tadbhAve'tiprasaMgo'nivAritaH / tulye tatra mRdaH kumbho na paTAdItyayuktimat // 172 // eka svabhAvavizeSa vAle kAraNa ke abhAva meM bhI eka kAryavizeSa kI utpatti yadi saMbhava mAnI jAe taba to avAMchanIya pariNAma barabasa sira A pdd'eNge| sacamuca, miTTI meM yadi na ghar3A banAne kA svabhAva hai, na kapar3A banAne kA taba vaha kahanA ucita nahIM jAna par3atA ki miTTI se ghar3A hI utpanna honA cAhie kapar3A nahIM / niyatenaiva rUpeNa sarve bhAvo bhavanti yat / tato niyatijA hyete tatsvarUpAnuvedhataH // 173 // (niyativAdiyoM kA kahanA hai :) kyoMki jagat kI sabhI vastue~ eka niyata rUpavAlI hotI haiM isalie unakA kAraNa niyati (nAmaka tattvavizeSa) ko mAnanA cAhie aura vaha isa AdhAra para ki niyati kA jo svarUpa hai (arthAt niyata rUpavAlI honA) vaha ina vastuoM meM otaprota hai / Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstravArtAsamuccaya yad yadaiva yato yAvat tat tadaiva tatastathA / niyataM jAyate nyAyAt ka etAM bAdhituM kSamaH // 174 // jisa vastu ko jisa samaya jisa kAraNa se tathA jisa pariNAma meM utpanna honA hotA hai vaha vastu usI samaya usI kAraNa se tathA usI parimANa meM niyatarUpa se utpanna hotI hai, aisI dazA meM niyati ke siddhAnta kA yuktipUrvaka khaMDana kauna sA vAdI kara sakatA ? TippaNI prastuta kArikA se jAnA jA sakatA hai ki niyativAdI apane mata ke samarthana meM isa vastusthiti ko AdhAra banA rahA hai ki pratyeka kArya kisI niyata kAraNa se, niyata paripATI dvArA tathA niyata kAla lekara utpanna hotA hai| vastutaH isa prakAra rakhA jAne para niyativAda, kAlavAda tathA svabhAvavAda kA hI saMmizrita rUpa bana jAtA hai aura uttarakAlIna bauddha tArkikoM ko hama sacamuca kahate pAte haiM ki 'pratyeka vastu dezaniyata hotI hai, kAlaniyata hotI hai, svabhAvaniyata hotI hai / na carte niyati loke mudgapaktirapIkSyate / tatsvabhAvAdibhAve'pi nAsAvaniyatA yataH // 175 // dUsare hama dekhate haiM ki anukUla niyata ke binA mUMga bhI nahIM pakatI, bhale hI svabhAva Adi (sabhI kAraNa-sAmagrI) upasthita kyoM na ho; sacamuca, mUMga kA yaha pakanA aniyatarUpa se to nahIM hotA / / anyathA'niyatatvena sarvAbhAva: prasajyate / anyonyAtmakatApatteH kriyAvaiphalyameva ca // 176 // yadi aisA na ho (arthAt jagat kI vastue~ niyatarUpa vAlI na hoM) taba to aniyata rUpa vAlI hone ke kAraNa jagat kI saba vastuoM kA abhAva hI. siddha hotA hai (kyoMki ye vastue~ eka niyatarUpa vAlI hokara tathA eka niyata kAraNasAmagrI kI sahAyatA se astitva meM AtI hai) / dUsare, usa dazA meM jagat kI sabhI vastue~ eka dUsare ke rUpa vAlI hone ke kAraNa sabhI prakAra kI kriyA niSphala siddha honI cAhie / TippaNI-yahA~ yazovijayajI 'sarvAbhAvaH' ke sthAna para 'sarvabhAvaH' yaha pATha svIkAra karate haiM; usa dazA meM saMbaMdhita kArikA-bhAga kA hindI-anuvAda hogA : "yadi aisA na ho....taba to aniyatarUpa vAlI hone ke kAraNa pratyeka Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dUsarA stabaka 51 vastu dUsarI sabhI vastuoM ke svabhAva vAlI ho jAnI cAhie, jabaki sabhI vastue~ eka dUsare ke rUpavAlI hone ke kAraNa sabhI prakAra kI kriyA niSphala siddha honI cAhie" / na bhoktRvyatirekeNa bhogyaM jagati vadya / na cAkRtasya bhogaH syAnmuktAnAM bhogabhAvataH // 177 // bhogyaM ca vizvaM sattvAnAM vidhinA tena tena yat / dRzyate'dhyakSamevedaM tasmAt tat karmajaM hi tat // 178 // (karmavAdiyoM kA kahanA hai :) jagat meM bhoktA ke binA bhogaviSaya kucha nahIM aura jisane kucha karma ( = karmabandha) nahIM kiyA vaha kisI phala kA bhoktA kaise ? sacamuca, yadi karma kiye binA bhI phalabhoga saMbhava hai taba to mokSa pA cukane vAle vyaktiyoM ko bhI phalabhoga kA bhAgI honA cAhie / aura yaha hama pratyakSa hI dekhate haiM ki samUce kA samUcA vizva prANiyoM kA bhogaviSaya usausa prakAra se hai; ataH niSkarSa yaha nikalA ki isa samUce vizva kA kAraNa prANiyoM kA karma hai / TippaNI-saMkSepa meM karmavAdI kA tarka yaha hai ki vizva kI sabhI vastue~ prANiyoM kA bhogaviSaya banatI hai jabaki prANiyoM kA bhoga unake pUrvasaMcita 'karmoM' kA pariNAma hai-- jisakA artha yaha huA ki vizva kI sabhI vastue~ prANiyoM ke pUrvasaMcita 'karmoM' kA pariNAma hai / na ca tat karmavaidhurye mudgapaktirapIkSyate / sthAlyAdibhaGgabhAvena yat kvacinnopapadyate // 179 // dUsare, hama dekhate haiM ki eka prANI ke anukUla karma ke abhAva meM mU~ga bhI nahIM pakatI, sacamuca kabhI kabhI aisA hotA hai ki ( sabhI kAraNasAmagrI ke upasthita rahane para bhI) thAlI Adi ke TUTa jAne ke phalasvarUpa mU~ga pakane se raha jAtI hai / TippaNI- dekhA jA sakatA hai ki karmavAdI apane mata ke samarthana kA AdhAra isa vastusthiti ko banA rahA hai ki kabhI kabhI aisA bhI hotA hai ki koI kAraNasAmagrI usa kArya ko utpanna karane meM asaphala siddha hotI hai jisakI 1. ka kA pATha : bhAgyaM / Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 zAstravArttAsamuccaya hama usase AzA rakhate haiM / hamArI isa AzA ko janma diyA hotA hai isa kAraNasAmagrI ke svabhAva Adi saMbaMdhI hamAre adhyayanane, aura karmavAdI kA tarka hai ki jaba isa prakAra ke adhyayana se janita AzA bhI nirAzA meM pariNata ho * sakatI hai to isakA artha yaha huA ki una una kAryoM kI utpatti ke lie mukhya rUpa se uttaradAyI tattva kAraNa - sAmagrI kA svabhAva Adi nahIM prANIyoM kA "karma" hai / citraM bhogyaM tathA citrAt karmaNo'hetutA'nyathA / tasya yasmAd vicitratvaM niyatyAderna yujyate // 180 // isa prakAra vibhinna bhoga-viSayoM kA kAraNa vibhinna karma siddha hote haiM; varanA kahanA par3egA ki ina bhoga-viSayoM kA koI kAraNa nahIM / yaha isalie ki bhoga-viSayoM kI utpatti niyati Adi (kisI eka hI tathA akele ) tattva se mAnane para unameM paraspara vibhinnatA mAnanA yuktisaMgata nahIM pratIta hotA / TippaNI--karmavAdI kA Azaya hai ki jagat kI vastue~ eka dUsare se bhinna haiM aura isalie unake kAraNa bhI eka dUsare se bhinna hone cAhie, lekina (karmavAdI kI samajha ke anusAra) kAlavAdI sabhI vastuoM kA kAraNa eka 'kAla' ko mAnatA hai, svabhAvavAdI eka 'svabhAva' ko tathA niyativAdI eka niyati' ko; ina sabake viparIta, karmavAdI vastuoM kA kAraNa 'karmoM' ko mAnatA hai jo eka dUsare se bhinna haiM / ThIka AgAmI kArikAoM meM hama karmavAdI ko kAlavAda, svabhAvavAda tathA niyativAda ke bIca paraspara sambandha bhI pradarzita karate pAyeMge / I niyaterniyatAtmatvAnniyatAnAM samAnatA / tathA'niyatabhAve ca balAt syAt tadvicitratA // 189 // yadi niyati eka hI rUpa vAlI hai taba niyata (arthAt niyati se utpanna) vastue~ bhI samAna rUpa vAlI honI cAhie; aura yadi niyati aniyata rUpa vAlI (arthAt paraspara asamAna vastuoM ko janma de sakane vAlI ) hai taba prastuta vAdI ko yaha mAnane ke lie vivaza honA par3egA ki yaha niyati aneka rUpa vAlI hai / na ca tanmAtrabhAvAderyujyate'syA vicitratA / tadanyabhedakaM muktvA samyag nyAyAvirodhataH // 182 // 1. . ka kA prastAvita pATha: tadanyat bhedakaM / Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dUsarA stabaka . yadi niyati svarUpa Adi kI dRSTi se (arthAt svarUpa tathA avasthAntara prApti donoM kI dRSTi se) kevala niyati hai (anya kucha nahIM) to use aneka rUpa vAlI mAnanA tabataka yuktisaMgata nahIM pratIta hotA jabataka isa anekatA ke kAraNabhUta kisI tattvAntara kI sattA svIkAra na kI jAe; tArkika marma kI avirodhI mAnyatA to yahI hai / na jalasyaikarUpasya viyatyAtAd vicitratA / USarAdidharAbhedamantareNopajAyate // 183 // (udAharaNa ke lie) eka rUpa vAlA jala AkAza se nIce girane ke bAda aneka rUpa vAlA taba taka nahIM banatA jabataka vaha Usara Adi aneka prakAra kI bhUmiyoM se saMmizrita nahIM hotA / tadbhinnabhedakatve ca tatra tasyA na kartRtA / tatkartRtve ca citratvaM tadvat tasyApyasaMgatam // 184 // yadi niyati se atirikta kisI tattva ko jagat kI vastuoM ko paraspara vibhinnatA kA kAraNa mAnA jAe to kahanA huA ki isa atirikta tattva kA kAraNa niyati nahIM, aura yadi isa atirikta tattva kA kAraNa niyati sacamuca hai to jagat kI vastuoM kI paraspara vibhinnatA ke lie isa tattva ko uttaradAyI mAnanA vaisA hi ayuktisaMgata hai jaisA ki niyati ko usake lie uttaradAyI mAnanA / tasyA eva tathAbhUtaH svabhAvo yadi ceSyate / tyaktaH niyativAdaH syAt svabhAvAzrayaNAnnanu // 185 // kahA jA sakatA hai ki niyati kA yaha svabhAva hI hai ki vaha parasparavibhinna vastuoM ko janma detI hai, lekina aisA kahane kA artha huA niyativAda ko tilAMjali denA aura vaha isalie ki taba to Azraya svabhAvavAda kA liyA gayA / svo bhAvazca svabhAvo'pi svasattaiva hi bhAvataH / tasyApi bhedakAbhAve vaicitryaM nopapadyate // 186 // phira 'svabhAva' zabda kI vyutpatti hai 'sva (apanI) bhAva (sattA)" aura isase siddha huA ki 'svabhAva' zabda kA vAstavika artha hai 'apanI sattA' / lekina usa dazA meM to jagat kI vastuoM kI paraspara vibhinnatA kA kAraNa Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstravArtAsamuccaya svabhAva ko bhI taba taka nahIM mAnA jA sakatA jaba taka isa svabhAva ke sahakArI ke rUpa meM kisI tattvAntara kI kalpanA na kI jaae| . tatastasyAviziSTatvAd yugapad vizvasaMbhavaH / na cAsAviti sadyuktyA tadvAdo'pi na saMgataH // 187 // aisI sthiti meM (arthAt svabhAva ko hI jagat kI vastuoM kA ekamAtra kAraNa mAnane para) mAnanA par3egA ki jagat kI sArI vastuoM kI utpatti eka sAtha hotI hai aura vaha isalie ki (jagata kI vastuoM ke kAraNa rUpa se kalpita) svabhAva eka rUpa vAlA hai; lekina hama dekhate haiM ki jagat kI sArI vastuoM kI utpatti eka sAtha nahIM hotI aura isakA artha yaha huA ki svabhAvavAda bhI koI tarkasaMgata vAda nahIM / tattatkAlAdisApekSo vizvahetuH sa cennanu / muktaH svabhAvavAdaH syAt kAlavAdaparigrahAt // 188 // kahA jA sakatA hai ki kAla Adi ko sahakArI banA kara svabhAva sacamuca hI jagat kI vastuoM kA kAraNa banatA hai, lekina aisA kahane kA artha huA svabhAvavAda ko tilAMjali denA aura vaha isalie ki taba to Azraya kAlavAda (Adi) kA liyA gayA / kAlo'pi samayAdiryat kevalaM so'pi kAraNam / tata eva hyasaMbhUteH kasyacinnopapadyate // 189 // phira yaha 'kAla' nAma vAlA tattva bhI to vahI hai jise hama 'samaya' Adi nAmoM se jAnate haiM aura yaha tattva akelA kisI vastu kA kAraNa nahIM banatA; yaha isalie ki kisI vastu kI utpatti akele kAla se hotI nahIM dekhI jAtI hai| yatazca kAle tulye'pi sarvatraiva na tatphalam / - ato hetvantarApekSaM vijJeyaM tad vicakSaNaiH // 190 // phira hama dekhate haiM ki eka kAla vizeSa ke sarvatra samAna bhAva se partamAna rahane para bhI usa kAlavizeSa meM utpanna hone vAlA koI kAryavizeSa sarvatra utpanna nahIM hotA (apitu kisI sthalavizeSa para hI utpanna hotA hai); ataH buddhimAnoM ko mAnanA cAhie ki ukta kAla kinhIM dUsare kAraNoM ko sahakArI Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dUsarA stabaka banAkara hI ukta kArya kA kAraNa banatA hai (akelA nahIM) / ataH kAlAdayaH sarve samudAyena kAraNam / garbhAdeH kAryajAtasya vijJeyA nyAyavAdibhiH // 191 // ataH tArkika mArga kA anusaraNa karane vAloM ko mAnanA cAhie ki kAla Adi saba tattva (arthAt kAla, svabhAva, niyati, karma) Apasa meM milakara hI garbhapraveza Adi kAryoM ke kAraNa banate haiM (akele akele nahIM) / TippaNI-prastuta kArikA se hama jAna pAte haiM ki kAlavAda, svabhAvavAda tathA niyativAda ke viruddha abhI uThAI gaI karmavAdI kI ApattiyoM se haribhadra svayaM tattvataH sahamata haiM / unakA nayA sujhAva itanA hI hai ki kAla, svabhAva, niyati tathA karma cAroM hI milakara jagata kI ghaTanAoM ke kAraNa banate haiM / vastutaH kAlavAda, svabhAvavAda tathA niyativAda ke bIca pArasparika matabheda itane gahare nahIM jitane gahare matabheda ina tInoM ke tathA karmavAda ke bIca haiM / yadi prathama tIna vAdoM ko 'kArya-kAraNatAvAda' yaha sAmAnya nAma diyA jAe to kahanA hogA ki haribhadra kA apanA mata kArya-kAraNatAvAda tathA karmavAda ke bIca samanvaya sthApita karane kA hai| na caikaikata eveha kvacit kiJcidapIkSyate / tasmAt sarvasya kAryasya sAmagrI janikA matA // 192 // kyoMki ukta tattva akele akele kahIM bhI tathA kisI bhI kArya ko janma dete nahIM pAe jAte ataH yahI mAnA jAnA cAhie ki ye tattva sabhI kAryoM kA kAraNa sammIlita rUpa se banate haiM / svabhAvo niyatizcaiva karmaNo'nye pracakSate / dharmAvanye tu sarvasya sAmAnyenaiva vastunaH // 193 // svabhAva tathA niyati ke sambandha meM kucha vAdiyoM kI mAnyatA hai ki ve karma ke dharma haiM tathA kucha kI yaha ki ve sabhI vastuoM ke dharma samAna rUpa TippaNI-haribhadra kA Azaya yaha pratIta hotA hai ki kucha vAdI niyati tathA svabhAva kI kalpanAoM ko prazraya karmavAda ko svIkAra karane ke prasaMga meM hI dete haiM tathA kucha vAdI sabhI prasaMgoM meM / Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsarA stabaka (1) IzvaravAda - khaMDana IzvaraH prerakatvena kartA kaizcidiSyate / acintyacicchaktiyukto'nAdizuddhazca sUribhiH // 194 // kucha buddhimAnoM kI mAnyatA hai ki ( prANiyoM ke samUce kriyA-kalApa kA) preraka rUpa se kartA Izvara hai aura yaha Izvara acintya caitanyazakti vAlA tathA anAdi-zuddha hai / TippaNI Izvara ko 'acintya caitanyazakti vAlA' kahane kA Azaya yaha hai ki zarIra, indriya Adi kI sahAyatA ke binA bhI jagat kI saba vastuoM ko jAna lenA eka adbhuta IzvarIya lIlA hai / jJAnamapratighaM yasya vairAgyaM ca jagatpateH / aizvaryaM caiva dharmazca sahasiddhaM catuSTayam // 195 // (isa Izvara ke saMbandha meM kahA gayA hai ki) usa jagatpati kA jJAna, usakA vairAgya, usakA aizvarya, usakA dharma ye cAroM apratihata ( arthAt sarva-samartha) haiM tathA sahajasiddha hai / TippaNI-Izvara kA yaha varNana sAMkhya darzana kI zabdAvalI meM kiyA gayA hai / yadyapi svayaM sAMkhya granthoM meM IzvaravAda kA samarthana nahIM pAyA jAtA, lekina anya sattA - zAstrIya praznoM para sAMkhya darzana ke mata ko prAyaH jyoM kA tyoM apanAne vAle yogasUtra evaM bhASya meM Izvara kI sattA svIkAra kI gayI hai tathA use eka puruSavizeSa (arthAt eka AtmA - vizeSa) mAnA gayA hai / sAMkhya darzana kI mAnyatAnusAra eka sAdhAraNa manuSya meM pAe jAne vAle jJAna, vairAgya, aizvarya evaM dharma isa manuSya ke apane kRtitva kA phala huA karate haiM tathA nyUnAdhika sAmarthyasampanna huA karate haiM; yoga- sUtra - bhASya kI mAnyatAnusAra Izvara meM pAe jAne vAle jJAna, vairAgya, aizvarya evaM dharma sahajasiddha haiM tathA sarvasAmarthyasaMpanna hai / 'jJAna' tathA Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsarA stabaka 'vairAgya' zabdoM kA artha spaSTa hai, 'aizvarya' zabda kA artha hai aNimA, laghimA mahimA, garimA Adi ATha vibhUtiyA~ (arthAt yogagranthoM meM varNita alaukika kSamatAe~), 'dharma' zabda kA artha hai caritragata katipaya sadguNavizeSa / ajJo janturanIzo'yamAtmanaH sukhaduHkhayoH / Izvaraprerito gacchet svarga vA zvabhrameva vA // 196 // (aura bhI kahA gayA hai ki) yaha ajJAnI jIva apane sukha-duHkha kA svAmI svayaM nahIM apitu vaha Izvara kI preraNA se svarga meM jAtA hai athavA naraka meM / / anye tvabhidadhatyatra vItarAgasya bhAvataH / itthaM prayojanAbhAvAt kartRtvaM yujyate katham ? // 197 // isa para kinhIM dUsare vAdiyoM kI Apatti hai jaba ukta rUpa se (arthAt ukta preraNA pradAna se) Izvara kA jo svataH vItarAga hai-koI prayojana siddha nahIM hotA taba usako (prANiyoM ke kriyAkalApa kA) vAstavika kartA mAnanA kahA~ taka yuktisaMgata hai| narakAdiphale kAMzcit kAMzcit svargAdisAdhane / karmaNi prerayatyAzu sa jantUn kena hetunA ? // 198 // prazna uThatA hai ki Izvara kyoM kinhIM prANiyoM ko aise kAma karane kI preraNA detA hai jinakA pariNAma svargaprApti hotA hai aura kinhIM ko aise kAma karane kI jinakA pariNAma narakaprApti hotA hai / svayameva pravartante sattvAzcet citrakarmaNi / / nirarthakamihezasya kartRtvaM gIyate katham ? // 199 // aura yadi kahA jAe ki jagat ke prANI anekAneka prakAra kI kriyAoM meM svecchA se pravRtta hote haiM to prazna uThatA hai ki taba bekAra hI yaha gIta kyoM gAyA jAya ki prANiyoM ke kriyAkalApa kA kartA Izvara hai / phalaM dadAti cet sarvaM tat teneha pracoditam / / aphale pUrvadoSaH syAt saphale bhaktimAtratA // 200 // kahA jA sakatA hai ki prANiyoM ke ve ve kAma Izvara kI preraNA se una una phaloM ko dene vAle siddha hote haiM, lekina isa para hamArA uttara hai ki Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstravArtAsamuccaya ye kAma yadi svataH phala dene meM asamartha haiM taba to hamArI pichalI Apatti apane sthAna para banI rahatI hai (arthAt vaha Apatti ki Izvara kyoM kinhIM prANiyoM ko svarga le jAne vAle kAmoM kI ora prerita karatA hai aura kinhIM ko naraka le jAne vAle kAmoM kI ora) aura yadi ve svataH phala dene meM samartha haiM to Izvara kI kalpanA bhaktimAtra hai (arthAt taba usase koI prayojana siddha nahIM hotA) / Adisarge'pi no hetuH kRtakRtyasya vidyate / pratijJAtavirodhitvAt svabhAvo'pyapramANakaH // 201 // phira jaba Izvara eka kRtakRtya AtmA hai (arthAt eka aisI AtmA jise koI kAma karanA zeSa nahIM) taba usake dvArA sRSTi kA Arambha kie jAne kA koI kAraNa saMbhava nahIM, kyoMki aisA koI kAraNa mAnane para IzvaravAdI ke mUlamaMtavya ke sAtha (arthAt usake isa mantavya ke sAtha ki Izvara eka kRtakRtya AtmA hai) virodha A khar3A hogA / aura vaha kahanA ki yaha saba Izvara kA svabhAva hI hai eka aprAmANika bAta hai (kyoMki vastutaH Izvara kA astitva hI pramANa siddha nhiiN)| karmAdestatsvabhAvatve na kiJcid bAdhyate vibhoH / vibhostu tatsvabhAvatve kRtakRtyatvabAdhanam // 202 // karma Adi ko ukta svabhAva vAlA mAnane para (arthAt unheM Izvara para nirbhara rahe binA phala-janana meM samartha mAnane para) Izvara ke astitva ke saMbaMdha meM (to) kisI prakAra kI kaThinAI upasthita nahIM hotI (yadyapi taba Izvara prANiyoM ke kAmoM kA preraka nahIM), lekina yadi Izvara ko ukta svabhAva vAlA mAnA jAe (arthAt yadi use kAmoM kA preraka, kAmoM kA phala-dAtA Adi mAnA jAe) to isa mAnyatA ke sambandha meM kaThinAI upasthita hotI hai ki Izvara eka kRta-kRtya AtmA hai / tatazcezvarakartRtvavAdo'yaM yujyate param / .. samyag nyAyAvirodhena yathA''huH zuddhabuddhayaH // 203 // hA~, yaha saba kucha kahane ke bAda hama yaha bhI kaha sakate haiM ki IzvarakartRtvavAda eka arthavizeSa meM eka samucita tathA tarkasaMgata vAda hai udAharaNa ke lie, zuddhabuddhi vAle kinhIM vAdiyoM kA kahanA hai / Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsarA stabaka Izvara: paramAtmaiva taduktavratasevanAt / yato muktistatastasyAH kartA syAd guNabhAvataH // 204 // 'Izvara'-paramAtmA kA hI (arthAt mukti ke dvAra para khaDe sarvajJa manuSya kA hI) dUsarA nAma hai, aura kyoMki aise paramAtmA dvArA sujhAe gae AcaraNamArga para calane se eka prANI ko mukti kI prApti hotI hai isalie isa paramAtmA ko gauNa artha meM isa mukti kA kartA bhI kahA jA sakatA hai / TippaNI-'paramAtmA' zabda kA jaina paramparA-sammata artha samajhane ke lie kArikA 11 kI TippaNI draSTavya hai / tadanAsevanAdeva yat saMsAro'pi tattvataH / / tena tasyApi kartRtvaM kalpyamAnaM na duSyati // 205 // dUsarI ora, eka prANI kA saMsAra-cakra (-punarjanmacakra) meM pha~se rahanA vastutaH ukta paramAtmA dvArA sujhAe gae mArga para na calane kA hI phala hai, aura aisI dazA meM isa paramAtmA ko isa saMsAra-cakra kA kartA mAnane meM bhI doSa nhiiN| kartA'yamiti tadvAkye yataH keSAMcidAdaraH / atastadAnuguNyena tasya kartRtvadezanA // 206 // kucha vyaktiyoM ke mana meM ukta paramAtmA kI zikSAoM ke prati zraddhA yaha samajhane ke phalasvarUpa hI utpanna hotI hai ki yaha paramAtmA (prANiyoM ke bandha-mokSa kA) kartA hai; yahI kAraNa hai ki ina vyaktiyoM kI manaHsthiti ko dhyAna meM rakhate hue zAstrakAroM ne paramAtmA ko (prANiyoM ke baMdhamokSa kA) kartA kahA hai| paramaizvaryayuktatvAnmata Atmaiva cezvaraH / sa ca karteti nirdoSaH kartRvAdo vyavasthitaH // 207 // .. athavA, parama aizvarya se sampanna hone ke kAraNa eka AtmA ko hI Izvara mAnA jA sakatA hai, aura kyoMki eka prANI dvArA kI jAne vAlI una una kriyAoM kA kartA usa prANI kI AtmA hai isalie IzvarakartRtvavAda eka nirdoSa vAda siddha hotA hai / TippaNI-jaina mAnyatAnusAra eka AtmA svabhAvataH sarvasAmarthyasaMpanna hai lekina saMsArAvasthA meM usakI yaha sAmarthya karma-saMcaya ke phalasvarUpa nyUnAdhika Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 zAstravArttAsamuccaya ko kuNThita rahatI hai; isI mAnyatA ko dhyAna meM rakhate hue haribhadra AtmA - 'paramaizvaryayukta' kaha rahe haiM / zAstrakArA mahAtmAnaH prAyo vItaspRhA bhave / sattvArtha saMpravRttAzca kathaM te'yuktabhASiNaH // 208 // sacamuca, zAstroM ke racayitA mahApuruSa sAMsArika kAmanAoM se prAyaH mukta huA karate haiM tathA ve paropakAra ke uddezya se hI saba kucha kiyA karate haiM; taba ve aisI bAta kyoM kaheMge, jo yuktisaMgata na ho / TippaNI- haribhadra kA tarka yaha hai ki kyoMki zAstroM ke racayitA mahApuruSa satyavaktA huA karate haiM aura kyoMki IzvarakartRtvavAda eka arthavizeSa meM hI tarkasaMgata siddha hotA hai, isalie zAstroM meM jahA~ bhI IzvarakartRtvavAda kA samarthana hai vahA~ use yahI arthavizeSa pahanAnA cAhie / abhiprAyastatasteSAM samyag mRgyo hitaiSiNA / nyAyazAstrAvirodhena yathA''ha manurapyadaH // 209 // ataH apanA hita cAhane vAle vyakti ko cAhie ki vaha zAstrakAroM ke Azaya ko bhalI prakAra se khoja nikAle aura isa prakAra se ki ukta Azaya kA tarka tathA zAstravacana ke sAtha virodha na ho / isa sambandha meM manu ne bhI kahA hai / TippaNI-zAstravacanoM ke sambandha meM yaha kahane kA ki unake Azaya kA virodha zAstravacanoM ke sAtha nahIM honA cAhie, tAtparya yahI hai ki kinhIM saMdigdhArthaka zAstravacanoM ko aisA artha nahIM pradAna kiyA jAnA cAhie ki unakA virodha kinhIM asaMdigdhArthaka zAstravacanoM ke sAtha A par3e / ArSaM ca dharmazAstraM ca vedazAstrAvirodhinA / yastarkeNAnusaMdhatte sa dharmaM veda netaraH // 210 // (veda Adi) RSipraNIta granthoM kA tathA ( purANa Adi) dharmazAstrIya graMthoM kA anusaMdhAna (Azaya anveSaNa) veda tathA dharmazAstra kI zikSAoM ke viruddha na jAne vAle tarka kI sahAyatA se karane vAlA vyakti hI dharma ko jAnatA hai aura koI nahIM / TippaNI -- yazovijayajI kI sUcanAnusAra 'ArSaM ca dharmazAstraM ca ' ke Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsarA stabaka 61 sthAna para eka pAThAntara hai 'ArSaM dharmopadezaM ca' usa dazA meM bhI kArikA ke hindI anuvAda meM koI tAttvika antara nahIM AegA / (2) prakRti-puru SavAda khaNDana pradhAnodbhavamanye tu manyante sarvameva hi / mahadAdikrameNeha kAryajAtaM vipazcitaH // 211 // kucha dUsare buddhimAnoM kA kahanA hai ki jagat kA samUcA kAryakalApa 'pradhAna' nAma vAle tattva se utpanna huA hai, jahA~ utpattikama mahat Adi tattvoM ko bIca meM DAlatA huA calatA hai| pradhAnAd mahato bhAvo'haMkArasya tato'pi ca / akSatanmAtravargasya tanmAtrAd bhUtasaMhateH // 212 // (yaha hai ukta utpattikrama :) pradhAna se mahat (nAmAntara 'buddhi') kI utpatti hotI hai, mahat se ahaMkAra kI, ahaMkAra se (gyAraha) indriyoM kI tathA (pA~ca) tanmAtroM (sUkSma bhUtoM) kI, tanmAtra se (pA~ca) mahAbhUtoM (sthUla bhUtoM) kii| ghaTAdyapi pRthivyAdipariNAmasamudbhavam / nAtmavyApArajaM kiJcit 'teSAM loke'pi vidyate // 213 // jahA~ taka ghaTa Adi kI utpatti kA prazna hai usakA kAraNa bhI (prastuta vAdiyoM ke matAnusAra) pRthvI Adi kI rUpAntara-prApti mAtra hai; (yaha isalie ki) ina vAdiyoM ke matAnusAra jagat kI kisI bhI vastu kI utpatti kA kAraNa AtmA kI koI kriyA nahIM / anye tu bruvate hyetat prakriyAmAtravarNanam / / avicAryaiva tad yuktyA zraddhayA gamyate param // 214 // lekina kinhIM dUsare vAdiyoM kA kahanA hai ki uparokta saba varNana eka . managaDhanta kalpanA mAtra hai tathA yaha ki jo vyakti isa varNana ko svIkAra karate haiM ve yuktipUrvaka vicAra kie binA evaM zraddhA ke vazIbhUta hokara aisA karate haiN| yuktyA tu bAdhyate yasmAt pradhAnaM nityamiSyate / tathAtvApracyutau cAsya mahadAdi kathaM bhavet ? // 215 // ukta varNana yukti ke to viruddha jAtA hai; kyoMki yahA~ pradhAna ko nitya Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 zAstravArtAsamuccaya mAnA gayA hai, lekina jaba taka pradhAna apane mUla-svarUpa kA parityAga na karegA, usase mahat Adi kI utpatti kaise hogI ? tasyaiva tatsvabhAvatvAditi cet kiM na sarvadA / ata eveti cet tasya tathAtve nanu tat kutaH ? // 216 // kahA jA sakatA hai, ki mahat Adi ko utpanna karanA pradhAna kA svabhAva hI hai, lekina taba hamArA prazna hai ki pradhAna se mahat Adi kI utpatti saba samaya kyoM nahIM hotI ? uttara diyA jA sakatA hai ki yaha bhI pradhAna kA svabhAva hI hai (arthAt yaha bhI pradhAna kA svabhAva hI hai ki vaha mahat Adi ko utpanna kare lekina usa usa samaya para); lekina isa para hamArA prazna hai ki pradhAna se mahat Adi kI utpatti usa usa samaya para bhI kaise saMbhava hogI jaba taka vaha (arthAt pradhAna) apane mUlasvarUpa meM avikRta bhAva se vartamAna hai / nAnupAdAnamanyasya bhAve'nyajjAlucid bhavet / tadupAdAnatAyAM ca na tasyaikAntanityatA // 217 // eka vastu (udAharaNa ke lie, pradhAna) ke upasthita rahane para bhI eka dUsarI vastu (udAharaNa ke lie, mahat) kI utpatti taba taka nahIM ho sakatI jabataka isa dUsarI vastu kA upAdAnakAraNa bhI upasthita na ho; aura yadi ukta pahalI vastu hI ukta dUsarI vastu kA upAdAnakAraNa hai taba use (arthAt pahalI vastu ko) nitAnta nitya (arthAt avikRta bhAva se nitya) nahIM mAnA jA sktaa| ghaTAdyapi kulAlAdisApekSaM dRzyate bhavat / ato na tat pRthivyAdipariNAmasamudbhavam // 218 // ghaTa Adi ko bhI hama kumhAra Adi kI sahAyatA se hI utpanna huA pAte haiM; ataH unake sambandha meM bhI yaha nahIM kahA jA sakatA ki unakA ekamAtra kAraNa pRthvI Adi kI rUpAntara prApti hai / * tatrApi dehaH kartA cennaivAsAvAtmanaH pRthak / pRthageveti ced bhoga Atmano yujyate katham ? // 219 // kahA jA sakatA hai ki ghaTa Adi kA kartA bhI (kumhAra Adi kA) zarIra hai (koI AtmA nahIM), lekina isa para hamArA uttara hai ki zarIra AtmA 1. kha kA pATha : dehakartA / / Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsarA stabaka 63 se pRthak to nahIM (aura vaha isalie ki prastutavAdI ke matAnusAra AtmA sarvavyApI hai) / yadi kahA jAe ki zarIra AtmA se sacamuca pRthak hai to hamArA prazna hogA ki taba AtmA bhogakartA kaise (aura vaha isalie ki zarIra kI sahAyatA se hI to AtmA bhogakartA bana sakatA hai) / dehabhogena naivAsya bhAvato bhoga iSyate / pratibimbodayAt kintu yathoktaM pUrvasUribhiH // 220 // uttara diyA jA sakatA hai : 'kyoMki bhogakartA zarIra hai, isalie AtmA meM bhoga-kartRtva vAstavika nahIM kintu parachAIM par3ane jaisA hai| jaisA ki prAcIna manISiyoM kA kahanA hai : "puru So'vikRtAtmaiva svani samacetanam / manaH karoti sAnnidhyAdupAdhiH sphaTikaM yathA // 221 // vibhaktedRkpariNatau buddhau bhogo'sya kathyate / pratibimbodayaH svacche yathA candramaso'mbhasi" // 222 // "puruSa (arthAt AtmA) svayaM avikArI svarUpa vAlA banA rahate hue hI acetana mana ko apane jaisA (arthAt cetana jaisA) banA detA hai usI prakAra jaise sphaTika ke pAsa rakhI huI raMgIna vastu sphaTika ko apane jaisA (arthAt raMgIna) banA detI hai / puruSa se pRthak sthita buddhi (arthAt mana) jaba isa prakAra rUpAntara prApta kara letI hai taba hama kahane lagate haiM ki puruSa bhoga kara rahA hai; yaha kahanA vaise hI hai jaise svaccha jala meM par3I huI candramA kI parachAIM ko candramA mAna liyA jAe (tathA isa parachAIM kI kriyAoM ko candramA kI kriyAe~ mAna liyA jAe) / " isa para hamArA kahanA hai : pratibimbodayo'pyasya nAmUrtatvena yujyate / muktairatiprasaMgAcca na vai bhogaH kadAcana // 223 // (buddhi meM) puruSa kI parachAIM par3ane kI bAta yuktisaMgata nahIM aura vaha isalie ki puruSa eka amUrta (abhautika) tattva hai (jabaki pratibiMbapAtra meM apanI parachAIM DAlane kI kSamatA eka bhautika dravya meM hI saMbhava hai)| dUsare, yadi saMsArI puruSa kI parachAIM buddhi meM paDa sakatI hai to mukta puruSoM kI bhI par3anI 1. kha kA pATha : muktera / Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 zAstravArttAsamuccaya cAhie / isa sabakA artha yaha huA ki prastuta vAdI ke matAnusAra puruSa kabhI bhogakartA banatA hI nahIM ( varanA use mukti - avasthA meM bhI bhogakartA bane rahanA cAhie) / na ca pUrvasvabhAvatvAt sa muktAnAmasaMgataH / svabhAvAntarabhAve ca pariNAmo'nivAritaH // 224 // kyoMki prastuta vAdI ke matAnusAra mukta puruSa saMsArI avasthA meM eka svabhAvavizeSa vAle the / (arthAt apanI parachAIM buddhi meM DAlane vAle ataH bhogakartA the) isalie hamArI yaha Apatti ayuktisaMgata nahIM ki usake matAnusAra ye mukta puruSa mukti-avasthA meM bhI usI svabhAvavizeSa vAle hone cAhie (arthAt apanI parachAIM buddhi meM DAlane vAle ataH bhogakartA hone cAhie); aura yadi kahA jAe ki mukta puruSoM meM kisI aise nae svabhAva kA janma ho jAtA hai jo saMsArI avasthA meM unameM vartamAna na thA taba prastuta vAdI yaha mAnane ko vivaza ho gayA ki puruSa eka aisA tattva hai jisameM rUpa-rUpAntaraNa kI prakriyA calA karatI hai / dehAt pRthaktva evAsya na ca hiMsAdayaH kvacit / tadabhAve'nimittatvAt kathaM bandhaH zubhAzubhaH // 225 // yadi AtmA zarIra se pRthak hI hai taba hiMsA Adi kabhI saMbhava nahIM hone cAhie ( kyoMki taba to kahA jA sakegA ki hiMsA Adi kriyAe~ zarIra para kI jAtI haiM AtmA para nahIM), aura hiMsA Adi ke abhAva meM zubha-azubha karmabandha kaise saMbhava hogA, kyoMki usa dazA meM to karmabandha kA nimitta kAraNa hI upasthita na hogA / TippaNI- haribhadra kA Azaya hai ki karmabandha kA nimittakAraNa hiMsA Adi hI haiM / bandhAhate na saMsAro muktirvAsyopapadyate / yamAdi tadabhAve ca sarvameva hyapArthakam // 226 // karmabandha ke binA eka AtmA ke lie na to punarjanmacakra meM bhramaNa karanA saMbhava hai na mokSa prApta karanA / aura mokSa ke abhAva meM yama Adi sabhI sadanuSThAna ( jo mokSa - sAdhana mAne gae haiM) bekAra siddha hoMge / Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsarA stabaka TippaNI-yahA~ 'yama Adi' se Azaya una ATha sadanuSThAnoM se haiM jinheM sAMkhya-yoga paraMparA meM 'yogAMga' nAma diyA gayA hai / ATha yogAMga nimnalikhita haiM yaha, niyama, Asana, prANAyAma, pratyAhAra, dhAraNA, dhyAna, samAdhi / AtmA na badhyate nApi mucyate'sau kadAcana / badhyate mucyate cApi prakRtiH svAtmaneti cet // 227 // kahA jA sakatA hai ki AtmA kA na to kabhI bandha hotA hai na kabhI mokSa, apitu prakRti hI apane Apa kabhI bandha kI bhAgI banatI hai, kabhI mokSa kI / isa para hamArA uttara hai : ekAntenaikarUpAyA nityAyAzca na sarvathA / tasyAH kriyAntarAbhAvAd bandhamokSau tu yuktitaH // 228 // jaba prakRti sarvathA eka rUpa vAlI tathA nitya hai taba usameM eka kriyA ke sthAna para dUsarI kriyA kA utpanna honA saMbhava nahIM, aura aisI dazA meM prakRti ke bandha-mokSa kI bAta karanA yuktisaMgata nahIM hI hai / / mokSaH prakRtyayogo yadato'syAH sa kathaM bhavet / svarUpavigamApattestathA tantravirodhataH // 229 // phira prastuta vAdI kI mAnyatAnusAra mokSa nAma hai prakRti ke saMbandhaviccheda kA aura aisI mokSa prApta karanA prakRti ke lie kaise saMbhava hogA, kyoMki taba to prakRti kA svarUpa hI naSTa huA mAnanA par3egA / dUsare, ukta kalpanA (arthAt 'prakRti kA prakRti se saMbandhaviccheda' kI kalpanA) prastuta vAdI ke svIkRta zAstra ke viruddha jAtI hai / paJcaviMzatitattvajJo yatra tatrAzrame rataH / jaTI muNDI zikhI vA'pi mucyate nAtra saMzayaH // 230 // puru SasyoditA muktiriti tantre cirantanaiH / itthaM na ghaTate ceyamiti sarvamayuktimat // 231 // 1. kha kA pATha : suyuktitaH / Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 zAstravArtAsamuccaya prastuta vAdI ke dvArA sammAnita prAcIna AcAryoM ne apane zAstra meM kahA hai : "jo vyakti 25 tattvoM kA jJAtA hai vaha mokSa prApta karatA hai isameM saMdeha nahIM--phira vaha vyakti cAhe kisI bhI Azrama meM vartamAna ho tathA vaha cAhe jaTAdhArI ho, cAhe muNDita mastaka, cAhe zikhAdhArI" / isa prakAra ina AcAryoM ne puruSa ko hI mokSa prApta karane vAlA mAnA hai| lekina prastuta vAdI kI tarkasaraNI svIkAra karane para puruSa dvArA mokSa kI prApti saMbhava nahIM lagatI, ataeva siddha hotA hai ki isa saMbandha meM kahI gaI usakI sabhI bAteM ayuktisaMgata hai| TippaNI-prastuta kArikA meM nirdiSTa 25 tattva pahale hI ginAe jA cuke haiM aura nimnalikhita haiM / 1 prakRti, 2 mahat, 3 ahaMkAra, 4-14 gyAraha indriyA~, 15-19 pA~ca tanmAtra, 20-24 pA~ca mahAbhUta, 25 puruSa / atrApi puru SasyAnye muktimicchanti vAdinaH / prakRtiM cApi sanyAyAt karmaprakRtimeva ca // 232 // isa saMbandha meM bhI kucha dUsare vAdI puruSa ko hI mokSa prApta karane vAlA mAnate haiM, aura samucita yuktimArga kA anusaraNa karate hue ve kahate haiM ki prakRti karma-prakRti kA hI dUsarA nAma hai / TippaNI prastuta kArikA meM nirdiSTa vAdI haiM jaina dArzanika, kyoMki inhoMne 'karma-prakRti' (= 'karma') ke nAma se eka aise tattva kI sattA svIkAra kI hai jo jar3a hai tathA AtmA ke baMdha ke lie uttaradAyI hai usI prakAra jaise ki sAMkhya dArzanikoM kI 'prakRti' eka aisA tattva hai jo jar3a hai tathA puruSa ke baMdha ke lie uttaradAyI hai / lekina jaina dArzanikoM kI karmaprakRti tathA sAMkhya dArzanikoM kI prakRti ke bIca eka mahattvapUrNa bheda bhI hai jise dhyAna meM rakhanA Avazyaka hai| jaisA ki hama dekha cuke haiM, sAMkhyadarzana kI mAnyatAnusAra samUcA jar3a jagat (arthAt mahat se lekara pA~ca mahAbhUta taka ke 23 tattva) prakRti ke rUpAntaraNamAtra haiM, isake viparIta, jainadarzana kI karmaprakRti (=karma-pudgala) jar3ajagat (=pudgala-jagat) kA eka aMza mAtra hai jisakA artha yaha huA ki jainadarzana kI mAnyatAnusAra samUce jar3ajagat ko karmaprakRti kA rUpAntaraNa mAtra nahIM kahA jA sakatA / Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsarA stabaka tasyAzcAnekarUpatvAt pariNAmitvayogataH 1 / Atmano bandhanatvAcca noktadoSasamudbhavaH // 233 // kyoMki yaha karmaprakRti aneka prakAra kI hai, kyoMki usameM rUparUpAntaraNa kI prakriyA calatI hai, kyoMki usake dvArA AtmA kA baMdhana saMbhava haiM isalie prastuta mata meM una doSoM ke lie avakAza nahIM hai jo abhI pIche varNita mata meM dikhAe gae the : nAmUrtaM mUrtatAM yAti mUrtaM na yAtyamUrtatAm / to bandhAd yato nyAyAdAtmano'saMgataM tayA // 234 // Apatti uThAI jA sakatI hai ki kyoMki eka mUrta vastu amUrta nahIM bana sakatI tathA eka amUrta vastu mUrta nahIM bana sakatI, isalie yaha kahanA yuktisaMgata nahIM ki karmaprakRti ke dvArA AtmA kA baMdhana Adi huA karatA hai / isa para hamArA uttara hai : dehasparzAdisaMvittyA na yAtyevetyatyuktimat / anyonyavyAptijA ceyamiti bandhAdi saMgatam // 235 // 67 zarIra ko chUne Adi ke phalasvarUpa ( AtmA meM) anubhUti kA honA siddha karatA hai ki 'eka amUrta vastu mUrta nahIM bana sakatI' yaha kahanA a-yuktisaMgata hai; aura ukta anubhUti kA kAraNa haiM AtmA tathA zarIra kA paraspara ghaniSTha sNbndh| ataH yaha bhI siddha huA ki karma-prakRti dvArA AtmA kA baMdhana Adi honA eka yukti-saMgata mAnyatA hai / TippaNI -- haribhadra kA Azaya yaha hai ki eka zarIra kA isa usa prakAra kI vastuoM se sparza hone para isa zarIra meM avasthita AtmA isa usa prakAra kI (arthAt sukha-duHkhAtmaka) anubhava karane lagatI hai, aura isase ve niSkarSa nikAlate haiM ki eka zarIra tathA isa zarIra meM avasthita AtmA ke bIca koI ghaniSTha saMbaMdha huA karatA hai / isa anubhavagocara dRSTAnta kI sahAyatA se haribhadra yaha siddha karanA cAhate haiM ki cetana AtmA kA jar3a 'karmoM' ke sAtha eka aisA ghaniSTha saMbaMdha honA saMbhava hai jo AtmA ko saMsAra-baMdha meM DAla sake / mUrtayA'pyAtmano yogo ghaTate nabhaso yathA / upaghAtAdibhAvazca jJAnasyeva surAdinA // 236 // 1. ka kA pATha : pariNAmatva' / 2. kha kA pATha : nAyAsya / Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstravArtAsamuccaya mUrta (karmaprakRti) se bhI (amUrta) AtmA kA saMbandha honA usI prakAra saMbhava hai jaise (mUrta) ghaTa se (amUrta) AkAza kA / aura (karmaprakRti se saMbandha ke phalasvarUpa) AtmA meM zaktikSaya Adi kA honA usI prakAra saMbhava hai jaise surApAna Adi ke phalasvarUpa jJAna meM zaktikSaya Adi huA karatA hai| TippaNI-AtmA tathA 'karma' bIca saMbandha kI saMbhAvanA siddha karane ke lie haribhadra prastuta kArikA meM do dUsare dRSTAnta hamAre sAmane upasthita karate haiM eka mUrta ghaTa tathA amUrta AkAza ke bIca saMbandha kA dRSTAnta aura dUsarA surApAna Adi sthUla zArIrika prakriyAoM ke phalasvarUpa hone vAlI jJAnahAsa Adi sUkSma mAnasika prakriyAoM kA dRSTAnta / inameM se pahale dRSTAnta ko samajhane ke lie hameM kevala yaha smaraNa rakhanA hogA ki haribhadra kI mAnyatAnusAra ghaTa eka mUrta dravya hai tathA AkAza eka amUrta dravya, usI prakAra jaise ki unakI mAnyatAnusAra karma eka mUrta dravya hai tathA AtmA eka amarca dravya / aura prastuta dUsare dRSTAnta ko prAyaH usI prakAra se samajhanA hogA jaise ki pichalI kArikA kA 'zarIra sparza se utpanna Atma-anubhUti' kA dRSTAnta / evaM prakRtivAdo'pi vijJeyaH satya eva hi / kapiloktatvatazcaiva divyo hi sa mahAmuniH // 237 // ina kAraNoM se prakRtivAda ko bhI eka saccA hI vAda mAnA jAnA cAhie-isalie bhI ki isa bAda kA pratipAdana kapila ne kiyA hai jo eka daivI maharSi haiM / Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cauthA stabaka (1) kSaNikavAda-khaMDana kI prastAvanA manyante'nye jagat sarvaM klezakarmanibandhanam / kSaNakSayi mahAprAjJA jJAnamAtraM tathA'pare // 238 // kucha vAdiyoM kI mAnyatA hai ki yaha samUcA jagat (arthAt isa jagat kI pratyeka vastu) doSayukta karmoM ke phalasvarUpa prAdurbhUta huA hai tathA kSaNabhaMgura hai / kucha dUsare mahAn buddhimAnoM kA kahanA hai ki isa jagat meM jJAna (arthAt caitanya) hI ekamAtra vAstavika tattva hai| ta AhuH kSaNikaM sarvaM nAzahetorayogataH / arthakriyAsamarthatvAt pariNAmAt kSayekSaNAt // 239 // unakA (arthAt kSaNabhaMgavAdiyoM kA kahanA hai ki jagat kI pratyeka vastu kSaNika hai kyoMki usake vinAza kA koI kAraNa saMbhava nahIM, kyoMki vaha arthakriyA (=kAryasiddhi) karane meM samartha hai, kyoMki usameM rUpa-rUpAntaraNa hotA hai, kyoMki usakA nAza hote dekhA jAtA hai / TippaNI prastuta kArikA meM ginAI kSaNikavAda-samarthaka cAra yuktiyoM kA kramazaH tathA vistRta khaMDana chaThe stabaka meM kiyA gayA hai / jJAnamAtraM ca yalloke jJAnamevAnubhUyate / nArthastadvyatirekeNa tato'sau naiva vidyate // 240 // (vijJAnavAdiyoM kA kahanA hai ki) isa jagat meM jJAna hI ekamAtra vAstavika tattva hai kyoMki hameM anubhava ekamAtra jJAna kA hI hotA hai; jahA~ taka jJAna se atirikta kisI jJeya-vastu kA prazna hai usakA anubhava hameM hotA nahIM aura aisI dazA meM kahanA cAhie ki jJAna se atirikta kisI jJeya-vastu kA astitva hai hI nahIM / 1. ka kA pATha : arthakriyA'sa' / Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstravArtAsamuccaya atrApyabhidadhatyanye smaraNAderasaMbhavAt / bAhyArthavedanAccaiva sarvametadapArthakam // 241 // isa para bhI kinhIM dUsare vAdiyoM kA kahanA hai ki ye saba bekAra kI bAteM haiM kyoMki kSaNabhaMgavAda kA siddhAnta svIkAra karane para smaraNa Adi ko asaMbhava ghaTanAe~ mAnanA par3egA jabaki vijJAnavAdI ki mAnyatA ke viruddha hameM sAkSAt anubhava hotA hai ki bAhya (arthAt bhautika) jJeya vastue~ bhI huA karatI haiM / anubhUtArthaviSayaM smaraNaM laukikaM yataH / kAlAntare tathA'nitye mukhyametanna yujyate // 242 // sacamuca, pUrvAnubhUta vastuoM kA kAlAntara meM smaraNa, jo eka lokasiddha bAta hai vAstavika artha meM saMbhava na hogA yadi jagat kI vastuoM ko isa prakAra se (arthAt kSaNabhaMgavAdI kI bhA~ti) anitya mAna liyA jAe (arthAt yadi unheM kSaNabhaMgura mAna liyA jAe) / . ___ so'ntevAsI guruH so'yaM pratyabhijJA'pyasaMgatA / dRSTakautukamudvegaH pravRttiH prAptireva ca // 243 // (kSaNabhaMgavAda kA siddhAnta svIkAra karane para) yaha vahI ziSya hai tathA yaha vahI guru hai isa prakAra kI pahacAna kA honA ayuktisaMgata siddha hogA; aura isI prakAra ayuktisaMgata siddha hogA eka pUrvAnubhUta vastu ko pAne kI icchA karanA, use na pAne para udvigna honA, use pAne ke lie prayatnazIla honA tathA use pAnA / . TippaNI-yahA~ yazovijayajI 'dRSTakautukamudvegaH' ke sthAna para 'dRSTakautuka udvegaH (= dRSTakautuke udvegaH) yaha pATha svIkAra karate haiM, lekina usase artha meM koI tAttvika antara nahIM AtA / svakRtasyopabhogastu dUrotsArita eva hi / - zIlAnuSThAnaheturyaH sa nazyati tadaiva yat // 244 // ___ usa dazA meM apane kie hue kAma kA phala bhogane kI saMbhAvanA to eka bahuta dUra kI bAta ho jAegI. aura vaha isalie ki kSaNabhaMgavAdI kI mAnyatAnusAra zIlayukta AcaraNa ke kAraNabhUta mana kA nAza tatkSaNa ho jAtA hai| TippaNI--jaisA ki pahale kahA jA cukA hai bauddhaparaMparA meM cetanatattva ko Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cauthA stabaka 71 'mana' nAma diyA gayA hai tathA use kSaNika mAnA gayA hai; isa para haribhadra kI prastuta Apatti hai ki eka sadAcaraNa karane vAlA mana yadi isa sadAcaraNa karane ke sthitikSaNa taka hI astitva meM rahatA hai to kisI AgAmI samaya meM isa sadAcaraNa kA suphala bhoganA isa mana ke lie kaise bhI sambhava nahIM honA cAhie / saMtAnApekSayA'smAkaM vyavahAro'khilo mataH / sa caika eva tasmiMzca sati kasmAnna yujyate // 245 // yasminneva tu saMtAne AhitA karmavAsanA / phalaM tatraiva saMdhatte kase raktatA yathA // 246 // kahA jA sakatA hai : "ukta sabhI vyavahAroM ko hama kSaNa-santAna (kSaNaparaMparA) kI kalpanA kI sahAyatA se sambhava siddha karate haiM aura yaha kSaNa-santAna hamAre matAnusAra eka hai hI; taba kSaNa santAna kI hamArI kalpanA ke rahate yaha kaise kahA jA sakatA hai ki ukta vyavahAroM ke sambandha meM pratipAdita hamArI mAnyatAe~ yuktisaMgata nahIM ? hotA yaha hai ki karmavAsanA jisa kSaNasaMtAna meM janma pAtI hai usI meM vaha Age calakara phala ko janma detI hai-usI prakAra jaise kapAsa ke jisa bIja ko lAla raMgA jAtA hai usI se janma pAne vAlI kapAsa lAla raMga kI hotI hai| TippaNI prastuta kArikAoM se jAnA jA sakatA hai ki kSaNikavAdI kI mAnyatAnusAra yadyapi jagat kI pratyeka vastu kSaNika hai lekina yaha bhI apane sthAna para saca hai ki vibhinna kSaNika vastue~ vibhinna 'saMtAnoM' arthAt paraMparAoM kA nirmANa karatI haiM / udAharaNa ke lie, eka bIja boe jAne ke samaya se lekara aMkura utpanna karane ke samaya taka pratikSaNa nayA nayA rUpa dhAraNa karatA rahatA hai-dUsare zabdoM meM vaha pratikSaNa nayA hI bIja banatA rahatA hai, lekina bIja ke ye pratikSaNa navIna rUpa-dUsare zabdoM meM, ye pratikSaNanavotpanna bIja, eka paraMparA kA nirmANa karate haiM / isa bIjarUpa paraMparA athavA bIjaparaMparA ke sambandha meM kahA jA sakatA hai ki usakA eka ghaTaka vizeSa apane tatkAla paravartI ghaTaka kA upAdAna kAraNa hai jabaki isa ghaTakavizeSa kA apanA upAdAna kAraNa hai, usakA apanA tatkAla pUrvavartI ghaTaka / jaisA ki hama Age dekheMge, kSaNikavAdI kI ina 1. santAna ke ghaTakabhUta tattvoM ke lie saMskRta meM 'saMtAnI' zabda kA prayoga bhI hotA hai, lekina hindI meM 'saMtAna' zabda hI apane mUla saMskRta artha meM pracalita nhiiN| Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 zAstravArtAsamuccaya mAnyatAoM ke viruddha haribhadra kI Apatti yaha hai ki yadi ukta dRSTAnta meM bIja pratikSaNa eka nayA rUpa mAtra dhAraNa karatA hai to yaha kahanA ucita nahIM ki yahA~ bIja pratikSaNa eka nayA bIja bana jAtA hai aura yadi yahA~ bIja pratikSaNa eka nayA bIja sacamuca bana jAtA hai to yaha kahanA ucita nahIM ki bIja pratikSaNa eka nayA rUpa dhAraNa karatA hai / haribhadra kI apanI mAnyatAnusAra bIja eka sthAyI dravya hai jisakI avasthAe~ mAtra pratikSaNa badalA karatI haiM aura unakI Apatti hai ki kSaNikavAdI jo kisI sthAyI vastu kI sattA meM vizvAsa nahIM rakhatA, 'kSaNaparaMparA' kI apanI kalpanA kI Ar3a meM apanI kamajorI chipA rahA hai / jahA~ taka upAdAnakAraNatA kA prazna hai haribhadra kaheMge ki ukta dRSTAnta meM sthAyI bIja upAdAna kAraNa hai apanI pratikSaNa-navIna avasthAoM kA / etadapyuktimAtraM yanna hetuphalabhAvataH / santAno'nyaH sa cAyukta evAsakAryavAdinaH // 247 // lekina yaha saba kahanA kevala bAta banAnA hai, kyoMki jisa 'kSaNasaMtAna' kI kalpanA kA sahArA prastuta vAdI le rahA hai vaha vastutaH kAryakAraNabhAva se atirikta kucha nahIM aura (isa vAdI kI bhA~ti) asatkAryavAda kA siddhAnta svIkAra karane para kAryakAraNabhAva kI kalpanA ayuktisaMgata siddha hotI hI hai / TippaNI-jaisA ki abhI kahA jA cukA hai, kSaNikavAdI kI mAnyatAnusAra eka kSaNa-paraMparA kA nirmANa aise ghaTaka karate haiM jinameM se pratyeka apane tatkAla paravartI ghaTaka kA upAdAnakAraNa hai tathA jisakA apanA upAdAnakAraNa hai usakA apanA tatkAla pUrvavartI ghaTaka / isakA artha yaha huA ki kSaNikavAdI kI mAnyatAnusAra eka kAraNa (arthAt upAdAnakAraNa) apane kArya ke janma ke samaya upasthita nahIM rahatA tathA eka kArya apane kAraNa (arthAt apane upAdAnakAraNa) ke sthitikAla meM upasthita nahIM rahatA / 'asatkAryavAda' zabda kA artha hai 'vaha dArzanika siddhAnta jisake anusAra eka kArya apane janma ke pUrva sarvathA asattAzIla huA karatA hai' / prastuta kArikA meM haribhadra kSaNikavAdI ke mata ko 'asatkAryavAda' nAma de rahe haiM lekina AgAmI kArikAoM meM ve jisa siddhAnta kA khaMDana karane jA rahe haiM usakI mUla-mAnyatAe~ do haiM; eka to yaha ki eka kArya apane janma ke pUrva sarvathA asattAzIla huA karatA hai aura dUsarI yaha ki eka kAraNa apane kArya ke janma ke samaya sarvathA asattAzIla ho jAyA karatA hai / haribhadra kI apanI zabdAvalI meM pahalI mAnyatA Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7 cauthA stabaka 'abhAva se bhAva kI utpatti' svIkAra karatI haiM tathA dUsarI mAnyatA 'bhAva se abhAva kI' / ThIka agalI kArikA meM ve ina donoM Alocya mAnyatAoM ko zabdazaH hamAre sAmane rakhate haiM aura usake bAda kramAMka 249 se 275 taka kI kArikAoM meM inameM se dUsarI kA khaMDana karate haiM jabaki kramAMka 276 se 302 taka kI kArikAoM meM inameM se pahalI kA / (2) 'bhAva abhAva bana jAtA hai' isa mata kA khaMDana nAbhAvo bhAvatAM yAti zazazrale tathA'gateH / bhAvo nAbhAvametIha tadutpattyAdidoSataH // 248 // eka abhAva rUpa vastu kabhI bhAva rUpa nahIM banatI, kyoMki hama dekhate haiM ki zazazrRMga (jo eka abhAva rUpa vastu hai) kabhI bhAva rUpa nahIM banatA / isI prakAra, eka bhAvarUpa vastu kabhI abhAva rUpa nahIM banatI, kyoMki usa dazA meM isa abhAva rUpa vastu kI utpatti Adi ke prazna ko lekara kaThinAIyA~ uThegI / TippaNI-eka abhAvarUpa vastu kI utpatti Adi ke prazna ko lekara uThane vAlI jina kaThinAIyoM kI ora iMgita prastuta kArikA meM kiyA gayA hai unakA vistRta nirUpaNa ThIka agalI kArikA se prAraMbha kiyA gayA hai / sato'sattve tadutpAdasvaso nAzo'pi tasya yat / tannaSTasya punarbhAvaH sadA nAze na tatsthitiH // 249 // , yadi kahA jAe ki eka bhAvarUpa vastu hI abhAvarUpa bana jAtI hai to mAnanA par3egA ki isa abhAva kI utpatti huI, aura kyoMki jisakI utpatti hotI hai usakA nAza bhI hotA hai, aba hameM mAnanA par3egA ki eka naSTa huI vastu (apane abhAva kA nAza hone ke phalasvarUpa) dubArA astitva meM AyA karatI hai| dUsarI ora, yadi kahA jAe ki eka vastu kA nAza (=abhAva) sarvadA sthAI huA karatA hai to mAnanA par3egA ki yaha vastu kabhI astitva meM AtI hI nhiiN| TippaNI-prastuta kArikA se prArambha hone vAle haribhadra ke kSaNikavAdakhaMDana ke sambandha meM dhyAna dene yogya bAta yaha hai ki yahA~ jisa mAnyatA ke viruddha ApattiyA~ uThAI jA rahI haiM usake anusAra eka vastu apane sthitikSaNa meM sarvathA sattAzIla huA karatI hai tathA apane sthitikSaNa se atirikta kSaNoM meM Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 zAstravArtAsamuccaya sarvathA asattAzIla; isake viparIta, haribhadra kI apanI mAnyatA yaha hai ki pratyeka vastu sadA kisI sImA taka sattAzIla huA karatI hai tathA kisI sImA taka asattAzIla / haribhadra kI bhASA meM 'pratyeka vastu kSaNa bhara Tikane vAlI hai' yaha kahane kA artha hai ki pratyeka vastu apane sthitikSaNa se agale kSaNa meM abhAva rUpa ho jAtI hai athavA yaha ki pratyeka vastu ke sthitikSaNa se agale kSaNa meM isa vastu kA abhAva utpanna hotA hai / sa kSaNasthitidharmA ced dvitIyAdikSaNasthitau / yujyate hyetadapyasya tathA coktAnatikramaH // 250 // kahA jA sakatA hai ki eka vastu kA nAza (abhAva) kSaNa bhara Tikane vAlA hai (na ki saba samaya Tikane vAlA athavA kucha samaya Tikane vAlA), lekina yaha kahanA tabhI yuktisaMgata ThaharegA jaba ukta nAza (eka kSaNa Tikane ke bAda) dUsare tathA usake bAda vAle kSaNoM meM anupasthita rahe aura usa dazA meM vahI pichalI kaThinAI phira uTha khar3I hogI (arthAt yaha kaThinAI ki eka naSTa huI vastu apane abhAva kA nAza hone ke phalasvarUpa dubArA astitva meM AyA karatI hai) / kSaNasthitau tadaivAsya nAsthitiyuktyasaMgateH / na pazcAdapi sA neti sato'sattvaM vyavasthitam // 251 // sacamuca, eka vastu kA nAza yadi kSaNa bhara Tikane vAlA hai taba yaha to nahIM ho sakatA ki yaha nAza apanI sthiti ke kSaNa meM bhI anupasthita rahe kyoMki vaisA honA eka ayuktisaMgata bAta hogI / lekina usa dazA meM (arthAt eka vastu ke nAza ko kSaNa bhara Tikane vAlA mAnane para) yaha bAta to na hogI ki. yaha nAza kAlAntara meM bhI (arthAt apanI sthiti ke kSaNa ke bAda bhI) anupasthita nahIM rahe / aura taba prastuta vAdI kA mata yahI ThaharA ki eka bhAvarUpa vastu hI abhAva rUpa banI jAtI hai (jaba ki isa siddhAnta ke viruddha Apatti hamane abhI kArikA 249 meM uThAI hI hai)| na tad bhavati cet kiM na sadA sattvaM tadeva yat / na bhavatyetadevAsya bhavanaM sUsyo viduH // 252 // kahA jA sakatA hai ki eka vastu kA abhAva astitva meM nahIM AyA, 1. ka kA pATha : sadA'sattvaM / Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cauthA stabaka 75 karatA, lekina isa para hamArA pUchanA hai ki usa dazA meM isa vastu kI sattA sadA kyoM nahIM banI rahatI ? / uttara diyA jA sakatA hai ki aisA isalie ki (eka kSaNa bAda) eka vastu kI sattA hI astitva meM nahIM banI rahatI; lekina isa para hamArA kahanA hogA ki eka vastu kI sattA ke astitva meM na bane rahane ko hI buddhimAn loga usa vastu ke abhAva kA astitva meM AnA mAnate haiN| kAdAcitkamado yasmAdutpAdyasya tad dhruvam / . tucchatvAnnetyatucchasyApyatucchatvAt kathaM nanu ? // 253 // aura kyoMki eka vastu ke abhAva kA yaha astitva meM AnA kisI samayavizeSa para hI huA karatA hai isalie isa abhAva kI utpatti Adi kI kalpanA karanA anivArya ho jAtA hai| kahA jA sakatA hai ki abhAva eka tuccha (abhAvarUpa) vastu hone ke kAraNa usakI utpatti Adi kI kalpanA karanA ucita nahIM lekina isa para hamArA pUchanA hai eka atuccha (bhAvarUpa) vastu kI utpatti kI kalpanA bhI isa AdhAra para anucita kyoM nahIM ki yaha vastu atuccha hai| TippaNI-haribhadra kA Azaya yaha hai ki abhAva ko 'tuccha' kahanA eka pAribhASika zabdAvalI kA prayoga bhara hai; varanA jisa prakAra bhAva rUpa vastuoM ke sambandha meM utpatti, nAza Adi kA prazna uThatA hai usI prakAra kA prazna abhAva ke saMbandha meM bhI uThanA cAhie, yadi prastuta vAdI kI tarkasaraNi ko svIkAra karake calA jAe / tadA bhUteriyaM tulyA tannivRtterna tasya kim / tucchAtApterna bhAvo'stu nAsat sat sadasat katham ? // 254 // uttara diyA jA sakatA hai ki eka atuccha vastu to eka samayavizeSa para astitva meM AtI pAI jAtI hai, lekina isa para hamArA kahanA hai ki yahI bAta eka vastu ke abhAva para bhI lAgU hotI hai (arthAt yaha abhAva bhI kisI samayavizeSa para astitva meM AtA pAyA jAtA hai) / kahA jA sakatA hai ki eka atuccha vastu kA nAza hotA pAyA jAtA hai, lekina isa para bhI hamArA pUchanA hai ki yahI bAta eka vastu ke abhAva para bhI lAgU kyoM na ho (arthAt isa abhAva kA bhI nAza kyoM na ho) / uttara diyA jA sakatA hai ki eka tuccha vastu to tucchatA prApta kie hI hotI hai (jabaki eka atuccha vastu ke nAza kA artha hotA hai usa vastu kA tucchatA prApta karanA); lekina isa para hamArA Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstravArtAsamuccaya sujhAva hai ki tuccha vastuoM ko bhAvarUpa mAna liyA jAe (tAki eka tuccha vastu ke nAza kI bAta yuktisaMgata Thahara ske)| kahA jA sakatA hai ki eka abhAvarUpa vastu (jaisI ki tuccha vastue~ huA karatI haiM) bhAvarUpa nahIM bana sakatI, lekina badale meM hama pUchege ki taba eka bhAvarUpa vastu abhAvarUpa kaise bana jAtI hai (jaisI ki prastuta vAdI kI mAnyatA hai) / svahetoreva tajjAtaM tatsvabhAvaM yato nanu / tadanantarabhAvitvAditaratrApyadaH samam // 255 // uttara diyA jA sakatA hai ki aisA isalie ki eka bhAvarUpa vastu ukta svabhAva ko (arthAt abhAva rUpa bana jAne kI kSamatA ko) sAtha lie hue hI apane kAraNa se janma pAtI hai; lekina isa para hamArA pUchanA hai ki ThIka yahI bAta abhAva para bhI lAgU kyoM na ho (arthAt vaha bhI bhAva rUpa bana jAne kI kSamatA ko sAtha lie hue hI apane kAraNa ise janma kyoM na pAe) aura vaha isalie ki hama abhAva ko eka bhAvarUpa vastu ke anantara (arthAt isa vastu ko kAraNa banA kara) utpanna hote pAte hI haiM / nAhetorasya bhavanaM na tucche tatsvabhAvatA / tataH kathaM nu tadbhAva iti yuktyA kathaM samam ? // 256 // kahA jA sakatA hai : abhAva kA janma saMbhava nahIM kyoMki abhAva kA koI kAraNa saMbhava nahIM; aura nahIM eka tuccha vastu bhAvarUpa ho sakatI hai| aisI dazA meM abhAva ko bhAva rUpa kaise mAnA jA sakatA hai, aura isa mAnyatA ko yuktisaMgata kaise ThaharAyA jA sakatA hai ki jo jo bAteM bhAvarUpa vastuoM para lAgU hotI haiM ve hI abhAva para bhI lAgU honI cAhie / isa para hamArA uttara hai: sa eva bhAvastaddhetustasyaiva tathA'sthiteH / svanivRttiH svabhAvo'sya' bhAvasyeva tato na kim ? // 257 // eka abhAva jisa bhAvarUpa vastu ke anantara utpanna hotA hai vahI usakA kAraNa hai, kyoMki yaha bhAvarUpa vastu hI usa samaya (arthAt ukta abhAva ke janma ke samaya) anupasthita hotI hai aura aisI dazA meM svayaM naSTa honA abhAva kA svabhAva usI prakAra kyoM na mAnA jAe jaise ki vaha eka bhAvarUpa vastu kA svabhAva huA karatA hai / / 1. ka kha donoM kA pATha : svanivRttisva' / 2. ka kA pATha : bhAvasyaiva / Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cautho stabaka 77 jJeyatvavat svabhAvo'pi na cAyukto'sya tadvidhaH / tadabhAve na tajjJAnaM tannivRttergatiH katham ? // 258 // abhAva ko bhAvarUpa vastuoM kI bhA~ti ukta svabhAva vAlA (arthAt astitvazIla) mAnanA usI prakAra a-yuktisaMgata nahIM jaise ki use (bhAvarUpa vastuoM kI bhA~ti) jJeya rUpa mAnanA ayuktisaMgata nahIM / sacamuca, yadi abhAva jJeya rUpa na ho to hameM usakA jJAna nahIM honA cAhie aura usa dazA meM prazna uThegA ki eka vastu ke nAza kA jJAna hameM kaise ho (yaha isalie ki eka vastu kA nAza isa vastu kA abhAva rUpa hI to hai)| TippaNI-isa kArikA ke antima bhAga meM haribhadra eka thor3A nayA sA prazna uThAte haiM / kSaNikavAdI kI mAnyatA hai ki pratyeka vastu kSaNa bhara Tikakara naSTa ho jAtI hai, haribhadra usase pUchate haiM ki koI vastu naSTa ho rahI hai yaha jJAna hameM kaise hotA hai / agalI kucha kArikAoM meM isI prazna kI carcA hai / tat tadvidhasvabhAvaM yat pratyakSeNa tathaiva hi / gRhyate tadgatistena naitat kvacidanizcayAt // 259 // uttara diyA jA sakatA hai : "kyoMki svayaM naSTa honA eka vastu kA svabhAva hI hai isalie hama yaha bAta (arthAt yaha bAta ki yaha vastu svayaM naSTa ho rahI hai) pratyakSa dvArA jAnate haiM; usI prakAra jaise hama pratyakSa dvArA yaha bAta jAnate haiM ki yaha vastu amuka svarUpa vAlI (arthAt nIle Adi svarUpa vAlI hai)| yaha kAraNa hai ki hameM isa vastu ke nAza kA jJAna ho pAtA hai|" lekina isa para hamArA uttara hai ki bAta aisI nahIM kyoMki kabhI kabhI aisA bhI hotA hai ki eka vastu ke naSTa ho jAne para bhI hameM nizcaya nahIM ho pAtA ki vaha vastu naSTa ho gaI / samAropAdasau neti gRhItaM tattvatastu tat / yathAbhAvagrahAt tasyAtiprasaMgAdado'pyasat // 260 // uttara diyA jA sakatA hai ki ukta sthala meM vastunAza viSayaka nizcaya na hone kA kAraNa samAropa (= bhrAnti) hai, yadyapi isa nAza kA yathArtha grahaNa pratyakSa dvArA ho gayA hotA hai aura vaha isalie ki vastusvarUpa kI yathArtha jAnakArI karAnA pratyakSa kA svabhAva hai / lekina isa para hamArA kahanA hai ki yaha uttara 1. ka kA pATha : yathAbhAva / Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 zAstravArtAsamuccaya avAJchanIya niSkarSoM kI ora le jAne vAlA hone ke kAraNa anucita hai / gRhItaM sarvametena tattvato nizcayaH punaH / mitagrahasamAropAditi tattvavyavasthiteH // 261 // (udAharaNa ke lie) taba to kahA jA sakegA ki pratyakSa kA svarUpa aisA hai ki usake dvArA hameM jagat kI sabhI vastuoM kA grahaNa (=jJAna) sacamuca ho jAyA karatA hai lekina inameM se unhIM vastuoM kA hameM nizcaya huA karatA hai jinake viSaya meM parimita jJAna kA samAropa (= bhrAnti) hama kara baiThe hote haiM (arthAt jinake sambandha meM bhUlavaza hama yaha samajha baiThe hote haiM ki hama inhIM vastuoM ko jAnate haiN)| TippaNI-yazovijayajI kI sUcanAnusAra prastuta kArikA meM 'tattvato nizcayaH punaH' ke sthAna para eka pAThAntara 'tattvato'nizcayaH punaH' yaha bhI hai; use svIkAra karane para saMbaMdhita kArikA-bhAga kA, hindI anuvAda hogA..."lekina ina saba vastuoM kA nizcaya hameM isalie nahIM hotA ki una una vastuoM ke saMbaMdha meM parimita jJAna kA samAropa (= bhrAnti) hama kara baiThe hote haiM...." ekatra nizcayo'nyatra niraMzAnubhavAdapi / na tathA pATavAbhAvAdityapUrvamidaM tamaH // 262 // yaha kahanA apUrva ajJAna kA sUcaka hai ki eka aMzahIna anubhava bhI anubhUta viSaya ke eka aMza ke sambandha meM to nizcaya (arthAt nizcita jAnakArI) karA pAtA hai lekina asamartha hone ke kAraNa usI viSaya ke eka dUsare aMza ke sambandha meM vaisA nahIM karA pAtA / TippaNI-prastuta vAdI isa saMbhAvanA ko svIkAra kara rahA hai ki koI pratyakSa jJAna apanA viSaya banI huI vastu ke svarUpa ke sambandha meM nizcita jAnakArI to karA pAe lekina isa vastu ke ho rahe nAza ke sambandha meM nahIM; isa para haribhadra kI Apatti hai ki jaba ukta vastu kA svarUpa tathA usakA ho rahA nAza donoM hI eka hI pratyakSajJAna ke viSaya haiM taba yaha saMbhava nahIM ki inameM se eka ke sambandha meM nizcita jAnakArI to jJAtA ko ho lekina dUsare ke sambandha meM mahIM / svabhAvakSaNato hyUz2a tucchatA tannivRttitaH / nAsAvekakSaNagrAhijJAnAt samyag vibhAvyate // 263 // Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cauthA stabaka eka vastu ke sthitikSaNa se agale kSaNoM meM rahane vAle usa vastu ke vinAzajanya abhAva kA yathAvat svarUpa-nirdhAraNa vaha pratyakSAtmaka jJAna nahIM karA sakatA jisakA viSaya eka kSaNamAtra (arthAt apanA viSaya banI huI vastu kA sthiti-kSaNa mAtra) hai / TippaNI-haribhadra kA Azaya yaha hai ki pratyakSa jJAna kA viSaya eka vastu kA vartamAna svarUpa banatA hai isa vastu kA AgAmI rUpa nhiiN| tasyAM ca nAgRhItAyAM tattatheti vinizcayaH / na hIndriyamatItAdigrAhakaM sadbhiriSyate // 264 // aura eka vastu ke abhAva ko jaba taka yathArtha jJAna kA viSaya nahIM banA liyA jAe taba taka nizcayapUrvaka yaha nahIM kahA jA sakatA ki yaha vastu isa abhAva vAlI hai hI / sacamuca buddhimAn logoM kI yaha mAnyatA nahIM ki pratyakSa dvArA bhUtakAlIna Adi (arthAt bhUtakAlIna, bhaviSyatkAlIna Adi) vastuoM kA jJAna ho sakatA hai / TippaNI-prastuta kArikA meM haribhadra isa saMbhAvanA kA adhika sIdhe rUpa se khaMDana karate haiM ki eka vastu kA AgAmI vinAza usI pratyakSajJAna kA viSaya bana sakatA hai jisakA viSaya 'isa vastu kA vartamAna sthitikSaNa hai / unakA sIdhA tarka hai ki pratyakSajJAna kA viSaya eka vartamAna vastu huA karatI hai eka AgAmI vastu (athavA eka bhUtapUrva vastu nahIM) / haribhadra kI samajha hai ki isa prakAra ve yaha siddha karane meM samartha ho gae ki pratyakSa-jJAna kSaNikavAdI kI isa mAnyatA kA samarthana nahIM karatA ki jagat kI pratyeka vastu kSaNika hai; (Age calakara ve yaha siddha karane kA prayatna kareMge ki anumAnajJAna bhI kSaNikavAdI kI isa mAnyatA kA samarthana nahIM karatA) / ante'pi darzanaM nAsya kapAlAdigateH kvacit / na tadeva ghaTAbhAvo bhAvatvena pratItitaH // 265 // (yaha to huI eka tathAkathita kSaNabhaMgura vastu ke abhAva kI bAta), kAlAntara meM bhI hameM eka vastu ke (udAharaNa ke lie, ghar3e ke) abhAva kA pratyakSa nahIM hotA apitu hotA hai ghar3e ke TukaDe Adi bhAvarUpa vastuoM kA hii| yaha nahIM kahA jA sakatA ki ye ghar3e ke Tukar3e hI ghar3e kA abhAva haiM, kyoMki ina Tukar3oM kA pratyakSa hameM bhAvarUpa se hotA hai / Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ o zAstravArtAsamuccaya TippaNI-haribhadra aba taka isa prazna kI carcA kara rahe the ki kyA koI vastu apane janma ke agale hI kSaNa meM sarvathA vinaSTa ho jAtI haiM; aba ve isa prazna kI carcA prAraMbha karate haiM ki kyA koI vastu kabhI sarvathA vinaSTa hotI hai / [haribhadra kI apanI samajha hai ki koI vastu na sarvathA-arthAt nae sire se-utpanna hotI hai na sarvathA-arthAt jar3a - mUla se vinaSTa hotI hai / ] na tadgatergatistasya pratibandhavivekataH / / tasyaivAbhavanatve tu bhAvAvicchedato'nvayaH // 266 // yaha bhI nahIM kahA jA sakatA ki ghar3e ke Tukar3oM kA jJAna ghar3e ke abhAva ke jJAna kA kAraNa banatA hai kyoMki ghar3e ke Tukar3oM tathA ghar3e ke abhAva ke bIca kisI prakAra kA vyApti-sambandha nahIM (arthAt unake bIca anumAnaanumeyabhAva nahIM) / kahA jAe ki ghar3e ke Tukar3oM kA honA hI ghar3e kA na honA hai to yaha mAna liyA gayA ki prastuta sthala meM bhAvarUpa vastuoM kI paraMparA kA viccheda nahIM huA-jisakA artha yaha huA ki yahA~ eka bhUtapUrva bhAvarUpa vastu ne hI eka nayA rUpa dhAraNa kara liyA / TippaNI-haribhadra kI apanI mAnyatAnusAra jagat kI pratyeka vastu kisI sthAyI tattva kI eka avasthAvizeSa mAtra hai; vastusvarUpa ke sthAyitA ke pahalU ko jainadarzana kI pAribhASika zabdAvalI meM 'anvaya', 'sAmAnya', 'dravya' Adi kahA gayA hai tathA vastusvarUpa ke avasthAyitA ke pahalU ko 'vyatireka', 'vizeSa', 'paryAya' Adi / prastuta kArikA meM Ae 'anvaya' zabda kA artha isI pRSThabhUmi meM samajhanA cAhie / tasmAdavazyameSTavyaM tadUrdhvaM tucchameva tat / jJeyaM sad jJAyate' hyetadapareNApi yuktimat // 267 // ataH yaha mAnanA hI cAhie ki eka bhAvarUpa vastu ke sthitikSaNa ke anantara eka abhAvarUpa vastu kA janma hotA hai; aura kyoMki yaha abhAvarUpa vastu jJeyarUpa hai yaha kahanA yuktisaMgata hai ki vaha bhAvarUpa se (arthAt astitvazIla rUpa se) eka dUsare jJAna kA bhI viSaya banatI hai (arthAt usa jJAna kA jisakA janma ukta bhAvarUpa vastu ke sthitikSaNa ke anantara hotA hai)| TippaNI-eka bhAvarUpa vastu ke sthitikSaNa se agale kSaNa meM eka 1. ka kA pATha : saMjJAyate / Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cauthA stabaka abhAva rUpa vastu kA janma hotA hai isa mAnyatA se haribhadra ko tattvataH inakAra nahIM, lekina ve prastuta vAdI kI isa atirikta mAnyatA kA khaMDana kara rahe haiM ki ukta abhAvarUpa vastu ukta bhAvarUpa vastu ke sarvathA vinAza kA sUcaka hai / jaisA ki hama abhI dekheMge, apanI abhISTa mAnyatA ko prastuta vAdI svayaM yaha kaha kara nahIM upasthita karatA ki eka bhAvarUpa vastu apane sthiti-kSaNa se agale kSaNa meM abhAvarUpa (athavA sarvathA abhAva rUpa) bana jAtI hai; usakA to kevala itanA kahanA hai ki eka bhAvarUpa vastu apane apane sthitikSaNa se agale kSaNa meM sarvathA vinaSTa ho jAtI hai / lekina haribhadra ina donoM kathanoM ko samAnArthaka mAnate haiM / notpattyAdestayoraikyaM tucchetaravizeSataH / nivRttibhedatazcaiva buddhibhedAcca bhAvyatAm // 268 // yadyapi ukta bhAvarUpa tathA abhAvarUpa donoM prakAra kI vastuoM kI utpatti Adi hotI hai lekina itane se hI ve sarvathA eka sI nahIM bana jAtI, aura vaha isalie ki inameM se eka bhAvarUpa hai tathA dUsarI abhAvarUpa, isalie ki inameM se eka kA abhAva eka prakAra kA hai tathA dUsarI kA dUsare prakAra kA (arthAt pahalI kA abhAva abhAvarUpa hai tathA dUsarI kA bhAvarUpa), isalie ki inameM se eka kI pratIti eka rUpa se hotI hai tathA dUsarI kI dUsare rUpa se / etenaitat pratikSiptaM yaduktaM nyAyamAninA / na tatra kiJcid bhavati na bhavatyeva kevalam // 269 // ukta tarkasaraNi se hamane nyAyAbhimAnI (dharmakIrti) ke nimnalikhita vaktavya kA bhI khaMDana kara diyA : " eka bhAvarUpa vastu ke nAzake samaya naSTa huI vastu ke sthAna para koI naI vastu astitva meM nahIM AtI apitu hotA kevala itanA hai ki vahI bhAvarUpa vastu astitva meM banI nahIM rahatI / " bhAve hyeSa vikalpaH syAd vidhervastvanurodhataH / na bhAvo bhavatItyuktamabhAvo bhavatItyapi // 270 // 81 isa prakAra kA vikalpa ( ki amuka vastu amuka dUsarI vastu se bhinna hai yA abhinna ) bhAvarUpa vastuoM ke sambandha meM hI uThanA cAhie, aura vaha isalie ki ina una mAnyatAoM kA pratipAdana vastuoM ke (arthAt bhAvarUpa vastuoM ke saMbaMdha meM hI saMbhava hai / ataH jaba kahIM yaha kahA jAtA hai ki Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstravArttAsamuccaya 'amuka abhAva astitva meM AyA' taba usakA bhI artha yahI hotA hai ki 'amuka bhAvarUpa vastu astitva meM nahIM rahI' / 82 etenAhetukatve'pi hyabhUtvA nAzabhAvataH / sattA'nAzitvadoSasya pratyAkhyAtaM prasaJjanam // 271 // ataH yadyapi hama nAza ko ahetuka mAnate haiM phira bhI hama apane mata ke viruddha uThAI gaI isa Apatti kA uttara de sake haiM ki jaba eka bhAvarUpa vastu kA nAza pahale astitva meM na rahane ke bAda astitva meM AtA hai taba Age calakara (isa nAza kA nAza hone ke phalasvarUpa ) ukta bhAva rUpa vastu avinaSTa bana jAnI cAhie (arthAt use punaH astitva meM A jAnA cAhie) / TippaNI- kSaNikavAdI dvArA samarthita nAza - ahetukatAvAda kA vistRta khaMDana haribhadra chaThe stabaka meM karane jA rahe haiM / yahA~ hameM itanA hI samajha lenA hai ki kSaNikavAdI kI dRSTi meM 'pratyeka vastu, kSaNika hai, ' 'pratyeka vastu svabhAvataH nAzavAn hai', 'pratyeka vastu kA nAza kisI kAraNa kI pratIkSA kie binA hotA hai, 'pratyeka vastu kA nAza ahetuka hai' Adi vAkya sarvathA samAnArthaka haiM / pratikSiptaM ca yat sattA'nAzitvAgo'nivAritam' / tuccharUpA tadA'sattA bhAvApternAzitoditA // 272 // dharmakIrti ke ukta vaktavya kA khaMDana hamane yaha dikhAkara kara diyA ki unakA mata svIkAra karane para eka naSTa huI vastu ke punaH avinaSTa bana jAne vAlI Apatti uThe binA nahIM rahatI / yaha isalie ki eka vastu ke sthitikSaNa se agale kSaNoM meM usakA abhAva tuccha rUpa hai jaba ki prastutavAdI ko yaha mAnane ke lie hama bAdhya kara cuke ki eka tuccha rUpa vastu bhAvarUpa ataH vinAzI hai / bhAvasyAbhavanaM yat tadabhAvabhavanaM tu yat / tattathAdharmake hyuktavikalpo na virudhyate // 273 // vastutaH eka bhAvarUpa vastu kA na honA hI usa vastu ke abhAva kA honA hai; yahI kAraNa hai ki una una dharmoM vAle (arthAt jJeyatA, sattA Adi dharmoM vAle) isa abhAva ke saMbaMdha meM pUrvokta prakAra kA vikalpa bhI uThAnA anucita 1. kha kA pATha : sattvAnAdeg / 2. kha kA pATha sattvAnA" | Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cauthA stabaka nahIM (arthAt yaha vikalpa ki yaha abhAva ukta bhAvarUpa vastu se bhinna hai athavA abhinna) / tadeva na bhavatyetad viruddhamiva lakSyate / tadeva vastusaMsparzAd bhavanapratiSedhataH // 274 // phira (dharmakIrti kA) yaha kahanA ki (nAza-sthala meM) vahI (arthAt eka bhUtapUrva vastu hI) astitva meM rahanA samApta kara detI hai eka antavirodha-pUrNa sA vaktavya hai, kyoMki 'vahIM' zabda ke prayoga se lagatA hai ki isa zabda dvArA sUcita padArtha vasturUpa (arthAt astitvazIla rUpa hai) jaba ki dUsarI ora isI padArtha ke saMbandha meM kahA jA rahA hai ki vaha astitva meM nahIM rahatA / sato'sattvaM yatazcaivaM sarvathA nopapadyate / / bhAvo nAbhAvametIha tatazcaitad vyavasthitam // 275 // isa prakAra jaba yaha siddha ho gayA ki astitva meM rahane vAlI vastu kA astitva meM na rahanA kisI bhI prakAra saMbhava nahIM taba yaha mata bhI sthira ho gayA ki eka bhAvarUpa vastu abhAvarUpa nahIM banatI / (3) 'abhAva bhAva bana jAtA hai' isa mata kA khaMDana asataH sattvayoge tu tattathAzaktiyogataH / / nAsattvaM tadabhAve tu na tatsattvaM tadanyavat // 276 // eka abhAva rUpa vastu se eka bhAva rUpa vastu kI utpatti saMbhava mAnane para bhI eka dvividhA uTha khar3I hotI hai, kyoMki yadi. mAnA jAe ki ukta abhAvarUpa vastu ukta bhAvarUpa vastu ko janma dene kI kSamatA se sampanna hai taba to vaha abhAvarUpa vastu abhAvarUpa nahIM rahI (yaha isalie ki kisI kSamatA se sampanna honA eka bhAvarUpa vastu ke lie hI saMbhava hai), aura yadi mAnA jAe ki ukta abhAvarUpa vastu ukta bhAvarUpa vastu ko janma dene kI kSamatA se zUnya hai taba isa sthala para isa bhAvarUpa vastu kA astitva usI prakAra asaMbhava honA cAhie jaise ki kisI anya vastu kA / TippaNI-jaisA ki pahale kahA jA cukA hai prastuta kArikA se haribhadra kSaNikavAdI kI isa mAnyatA kA khaMDana prArambha karate haiM ki eka kArya apane Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 zAstravArtAsamuccaya janma se pUrva sarvathA asattAzIla huA karatA hai--arthAt usa mAnyatA kA jisakA pAribhASika nAma 'asatkAryavAda' hai| haribhadra kI samajha hai ki 'abhAva se bhAva kI utpatti hotI hai' yaha kathana bhI ukta mAnyatA ko hI vyakta karane kA eka prakAravizeSa hai, aura isa saMbandha meM unakA mukhya kahanA yaha hai ki kisI kArya ko janma dene kI kSamatA eka sarvathA abhAva rUpa vastu meM nahIM raha sktii| [haribhadra kA apanA mata yaha hai ki jagat kI ve ve vastue~ jo una una kAryoM ko janma dene kI kSamatA rakhatI hai, bhAvarUpa tathA abhAvarUpa donoM haiM / ] asadutpadyate taddhi vidyate yasya kAraNam / viziSTazaktimat tacca tatastatsattvasaMsthitiH // 277 // kahA jA sakatA hai : "astitva meM na rahI huI vahI vastu astitva meM AyA karatI hai jisakA kAraNa upasthita ho, aura kyoMki yaha kAraNa eka viziSTa kSamatA vAlA hai (arthAt ukta vastu ko janma dene kI kSamatA vAlA hai) isaliye usake dvArA ukta vastu kA niyamataH astitva meM lAyA jAnA saMbhava banatA hai"| isa para hamArA uttara hai TippaNI--prastuta vAdI kA Azaya yaha hai ki yadyapi apanI utpatti ke ThIka pUrva apane utpatti-sthala para eka kArya usI prakAra anupasthita rahatA hai jaise anya koI vastu, lekina kyoMki usa samaya usa sthala para isa kArya kA kAraNa upasthita rahatA hai isalie yaha kArya astitva meM A pAtA hai / atyantAsati sarvasmin kAraNasya na yuktitaH / viziSTazaktimattvaM hi kalpyamAnaM virAjate // 278 // - jo vastu astitva se sarvathA zUnya hai usake sambandha meM yaha kalpanA karanA yuktisaMgata nahIM pratIta hotA ki koI kAraNavizeSa eka viziSTa kSamatA vAlA hai (arthAt yaha ki koI kAraNavizeSa usa vastu ko janma dene kI kSamatA vAlA hai) / tatsattvasAdhakaM tanna tadeva hi tadA na yat / ata evedamicchantu na vai tasyetyayogataH // 279 // kahA jA sakatA hai ki ukta vastu kA kAraNa use astitva meM lAne 1. ka kA pATha : na caitasye / Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cauthA stabaka vAlA (ataH use janma dene kI kSamatA vAlA) hai, lekina isa para hamArA uttara hai ki aisA nahIM mAnA jA sakatA aura vaha isalie ki prastuta vAdI ke matAnusAra yaha vastu apane janma se pUrva sarvathA astitvazUnya hai| uttara diyA jA sakatA hai ki kyoMki ukta vastu apane janma se pUrva sarvathA astitvazUnya hai. isIlie to usake kAraNa ko use astitva meM lAne vAlA (ataH use janma dene kI kSamatA vAlA) mAna liyA jAnA cAhie; lekina isa para hamArA uttara hai ki bAta aisI nahIM aura vaha isalie ki jo vastu sarvathA astitvazUnya hai usake saMbaMdha meM yaha kahanA ucita nahIM ki amuka koI dUsarI vastu 'use' astitva meM lAtI hai - 1 TippaNI- yahA~ yazovijayajI 'icchantu' ke sthAna para 'itthaM tu' yaha pATha svIkAra karate haiM lekina usase kArikA ke artha meM koI tAttvika antara nahIM par3atA / vastusthityA tathA tadyat tadanantarabhAvi tat / nAnyat tatazca nAmneha na tathA'sti prayojanam // 280 // uttara diyA jA sakatA hai : " vastusthitivaza eka vastu eka dUsarI vastu ko astitva meM lAne vAlI kahI jAtI hai kyoMki yaha dUsarI vastu isa vastu ke anantara ( = ThIka bAda) utpanna hotI hai tathA anya koI vastu isa vastu ke anantara utpanna nahIM hotI; aisI dazA meM nAma saMbaMdhI carcA se hameM koI prayojana nahIM (arthAt isa carcA se hameM koI prayojana nahIM ki ukta vastu ko 'ukta dUsarI vastu ko astitva meM lAne vAlI' yaha nAma diyA jAe yA nahIM) / " isa para hamArA kahanA hai nAmnA vinA'pi tattvena viziSTAvadhinA vinA / cintyatAM yadi sanyAyAd vastusthityA'pi tattathA // 289 // 85 yadi nAma kI bAta chor3a dI jAe to bhI socanA cAhie ki kyA vastusthitivaza bhI koI vastu eka viziSTa avadhi vAlI sacamuca hue binA kisI dUsarI vastu ko astitva meM lAne vAlI (arthAt isa dUsarI vastu kA kAraNa) sacamuca kahI jA sakatI hai / TippaNI- haribhadra kA Azaya yaha hai ki 'eka kAraNavizeSa eka kAryavizeSa ko janma dene kI kSamatA vAlA hai' yaha kahane kA artha huA ki ukta kArya ukta kAraNa kI 'viziSTa avadhi ( = viziSTa sImA) ' hai, aura taba ve Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstravArtAsamuccaya tarka dete haiM ki kyoMki eka sarvathA asattAzIla vastu kisI dUsarI vastu kI .. 'viziSTa avadhi' nahIM bana sakatI isalie ukta kArya apane janma ke pUrva bhI sarvathA asattAzIla nahIM / sAdhakatve tu sarvasya tato bhAvaH prasajyate / kAraNAzrayaNe'pyevaM na tatsattvaM tadanyavat // 282 // yadi kahA jAe ki koI vastu eka viziSTa avadhivAlI hue binA bhI eka dUsarI vastu ko astitva meM lA sakatI hai taba to yaha vastu dUsarI sabhI vastuoM ko astitva meM lAne vAlI honI cAhie; aura aisI dazA meM eka kAraNabhUta vastu kI upasthiti meM bhI isa kAraNa kI kAryabhUta vastu kA janma nahIM honA cAhie usI prakAra jaise ki usa sthiti meM anya vastuoM kA janma nahIM huA karatA / kiJca tat kAraNaM kAryabhUtikAleM na vidyate / tato na janakaM tasya tadA'sattvAt paraM yathA // 283 // dUsare, kyoMki prastuta vAdI kI mAnyatAnusAra eka kAraNa apane kArya ke janma ke samaya vartamAna nahIM rahatA hama anumAna de sakate haiM : "yaha kAraNa isa kArya ko utpanna karane vAlA nahIM, kyoMki yaha kAraNa isa kArya ke janma ke samaya vartamAna nahIM-usI prakAra jaise ki dUsarA koI kAraNa / " anantaraM ca tadbhAvastattvAdeva nirarthakaH / * samaM ca hetuphalayo zotpAdAvasaGgatau // 284 // kahA jA sakatA hai ki eka kAraNa apane kArya ke anantara (=ThIka pahale) to upasthita rahatA hai, lekina isa para hamArA uttara hai ki isa anantaratA ke AdhAra para hI to (arthAt isa AdhAra para hI to ki kAraNa tathA kArya Age-pIche Ate haiM) hama yaha kaha rahe hai ki jahA~ taka ukta kArya kI utpatti kA saMbandha hai ukta kAraNa kA koI upayoga nahIM / dUsare, eka kAraNa kA nAza tathA isa kAraNa ke kArya kI utpatti ina do ghaTanAoM ko samakAlIna mAnanA yuktisaMgata nahIM (jaba ki kSaNikavAdI unheM samakAlIna mAnatA hai) / stastau bhinnAvabhinnau vA tAbhyAM bhede tayoH kutaH / nAzotpAdAvabhede tu tayoH tulyakAlatA // 285 // 1. ka kA pATha : tadA sattvAt / Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cauthA stabaka 87 hama pUchate haiM ki kAraNa kA nAza kAraNa se tathA kArya kI utpatti kArya se bhinna hai athavA abhinna / yadi ve paraspara bhinna haiM taba isa nAza ko kAraNa kA nAza kaise kahA jAe tathA isa utpatti ko kArya kI utpatti kaise kahA jAe: aura yadi ve paraspara abhinna hai taba ukta mAnyatA kA (arthAt isa mAnyatA kA ki kAraNa kA nAza tathA kArya kI utpatti do paraspara-samakAlIna ghaTanAe~ hai) artha kAraNa tathA kArya ko samakAlIna mAnanA huA / na hetuphalabhAvazca tasyAM satyAM hi yujyate / tannibandhanabhAvasya dvayorapi viyogataH // 286 // lekina jaba do vastue~ paraspara samakAlIna haiM to unake bIca kAryakAraNa bhAva mAnanA yuktisaMgata nahIM; kyoMki aisI do vastue~ kAryakAraNabhAva kI niyAmakabhUta vizeSatAoM se (udAharaNa ke lie, eka kI upasthiti meM dUsarI kA upasthita honA tathA eka kI anupasthiti meM dUsarI kA anupasthita honA) zUnya huA karatI haiM / TippaNI-abhI kArikA 283 meM haribhadra ne kSaNikavAdI ke viruddha Apatti uThAte samaya kahA thA ki kAraNa ko kArya kA samakAlIna honA cAhie, jaba ki prastuta kArikA meM ve kaha rahe haiM ki do samakAlIna vastuoM ke bIca kAryakAraNa bhAva saMbhava nahIM / yahA~ samajhanA yaha hai ki haribhadra ke matAnusAra kAraNa (arthAt upAdAnakAraNa) apane kArya kI utpatti ke pUrva bhI upasthita rahatA hai tathA isa utpatti ke samaya bhI-ata: pichalI kArikA meM haribhadra kI Apatti kA Azaya yaha thA ki kSaNikavAdI ke matAnusAra kAraNa kArya kI utpatti ke samaya upasthita nahIM jaba ki unakI prastuta Apatti kA Azaya yaha honA cAhie ki usake matAnusAra kAraNa kArya kI utpatti ke pUrva upasthita nahIM / kalpitazcedayaM dharmadharmabhAvo hi bhAvataH / na hetuphalabhAvaH syAt sarvathA tadabhAvataH // 287 // kahA jA sakatA hai ki kAraNa tathA nAza ke bIca aura kArya tathA utpatti ke bIca rahane vAlA dharma-dharmibhAva vastutaH kAlpanika hai; lekina isa para hamArA kahanA hai ki dharma-dharmibhAva ko asattAzIla (kyoMki kAlpanika) mAnane kA artha hogA kAryakAraNabhAva ke astitva se hI inakAra karanA (yaha isalie ki prastuta vAdI ke matAnusAra eka kAraNa kI kAraNatA hI isa bAta meM haiM ki usakA nAza Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstravArttAsamuccaya hone para kArya utpanna ho jaba ki yahA~ vaha kaha rahA hai ki kAraNa kA nAza eka kAlpanika ghaTanA hai vAstavika ghaTanA nahIM) / 88 na dharmI' kalpito dharmadharmibhAvastu kalpitaH / pUrvo heturniraMza: sa uttaraH phalamucyate // 288 // kahA jA sakatA hai ki vahA~ dharmI ko nahIM apitu dharma- dharmibhAva ko kAlpanika batalAyA jA rahA hai jaba ki pUrvakSaNa meM rahane vAlA aMzahIna dharmI kAraNa kahalAtA hai tathA uttara kSaNa meM rahane vAlA aMzahIna dharmI kArya / isa para hamArA uttara hai / TippaNI--yahA~ dharmI ko 'aMzahIna' kahane kA artha yaha hai ki yaha dharmI kevala dharmI hai kinhIM dharmoM ko dhAraNa karane vAlA dharmI nahIM / pUrvasyaiva tathAbhAvAbhAve hantottaraM kutaH / tasyaiva tu tathAbhAve'sataH sattvamado na sat // 289 // pUrvakSaNakAlIna dharmI kA hI rUpAntaraNa hue binA uttarakSaNakAlIna dharmI astitva meM kaise AegA ? aura yadi yaha mAna liyA gayA ki pUrvakSaNakAlIna dharmI ke rUpAntaraNa ke phalasvarUpa uttarakSaNakAlIna dharmI astitva meM AtA hai taba yaha kahanA ucita nahIM ki kAryotpatti ke samaya eka sarvathA asattAzIla vastu astitva meM AyA karatI hai / TippaNI- eka kAryabhUta vastu apanI kAraNabhUta vastu kA rUpAntaraNa huA karatI hai yaha mAnyatA svayaM haribhadra ko tattvataH svIkArya hai / isa mAnyatA ko ThIka kyA rUpa denA unheM abhISTa hai yaha hama sAtaveM stabaka meM jAneMge / taM pratItya tadutpAda iti tucchamidaM vacaH / atiprasaMgatazcaiva tathA cAha mahAmatiH // 290 // prastutaM vAdI kA yaha kahanA bhI (pUrvokta kAraNa se) bekAra kI bAta hai ki kArya kA janma kAraNa para nirbhara rahate hue huA karatA hai; dUsare, aisA kahanA (kucha nae) avAJchanIya niSkarSoM ko lA upasthita karatA hai (udAharaNa ke lie, taba to eka kAraNavizeSa apane uttarakSaNavartI samUce vizva kA kAraNa honA cAhie kisI kAryavizeSa kA nahIM) / jaisA ki mahAmati kA kahanA hai / 1. ka kA mATha : dharmaH / Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cauthA stabaka TippaNI-yahA~ 'mahAmati' se haribhadra ko koI graMthakAravizeSa abhISTa honA cAhie / sarvathaiva tathAbhAvivastubhAvAdRte na yat / / kAraNAnantaraM kAryaM drAg nabhastastato na tat // 291 // . "jo vAdI rUpAntaraNazIla vastuoM ke astitva se sarvathA inakAra karatA hai usake matAnusAra eka kArya kA apane kAraNa ke anantara utpanna honA usI prakAra asaMbhava hai jaise ki usakA AkAza se TapakanA, aura isakA artha yaha huA ki isa vAdI ke matAnusAra koI kArya utpanna hI nahIM hotA / tasyaiva tatsvabhAvatvakalpanAsampadapyalam / na yuktA yuktivaikalyarAhuNA janmapIDanAt // 292 // 'apane kAraNa ke anantara utpanna honA eka kArya kA svabhAva hI hai' isa prakAra kI kalpanA gar3hanA bhI sarvathA ayuktisaMgata hai aura vaha isalie ki isa kalpanA kA janma yuktizUnyatA rUpI duSTa graha se pIr3ita ghar3I meM huA hai| tadanantarabhAvitvamAtratastavyavasthiteH / vizvasya vizvakAryatvaM syAt tadbhAvAvizeSataH // 293 // yadi eka vastu ko eka dUsarI vastu kA kArya kevala isa AdhAra para kahA jAe ki yaha vastu isa dUsarI vastu ke anantara utpanna huI hai taba to (uttarakSaNakAlIna) samUce vizva ko (pUrvakSaNakAlIna) samUce vizva kA kArya kahA jA sakegA; kyoMki yaha bhI eka vastu (=pUrvakSaNakAlIna vizva) ke anantara eka dUsarI vastu (= uttarakSaNakAlIna vizva) ke utpanna hone kA sthala to hai hI / abhinnadezatAdInAmasiddhatvAdananvayAt / sarveSAmaviziSTatvAnna tanniyamahetutA // 294 // kyoMki prastuta vAdI kI yaha mAnyatA pramANasiddha nahIM ki kAraNa tathA kArya ke bIca ekadezatA Adi rUpa saMbaMdha huA karate haiM / aura kyoMki usake matAnusAra kArya-kAraNa kA rUpAntara nahIM use mAnanA hI par3egA ki uttarakSaNakAlIna vizva kI sabhI vastuoM kA pUrvakSaNakAlIna vizva kI sabhI vastuoM ke sAtha eka sA sambandha hai; aura aisI dazA meM usake lie aise kisI niyama kA nirdhAraNa karanA saMbhava na hogA jisakI sahAyatA se hama jAna sakeM ki amuka vastuvizeSa Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 kA kAraNa amuka vastuvizeSa hai / TippaNI -- haribhadra kI Apatti hai ki prastuta vAdI kA mata svIkAra karane para isa usa vastu ko isa usa vastu kA kAraNa nahIM mAnA jA sakegA balki yahI kahanA par3egA ki pUrvakSaNakAlIna samUcA vizva uttarakSaNakAlIna samUce vizva kA kAraNa hai / apane bacAva meM prastuta vAdI do bAteM kaha sakatA hai :(1) yaha ki eka pUrvakSaNakAlIna vastuvizeSa eka uttarakSaNakAlIna vastuvizeSa kA kAraNa bana sakatI hai, bazarte ki ye donoM vastue~ eka hI sthAna para avasthita hoM; (2) yaha ki eka pUrvakSaNakAlIna vastuvizeSa eka uttarakSaNakAlIna vastuvizeSa kA kAraNa bana sakatI hai bazarte ki kisI prakAravizeSa se yaha dUsarI vastu isa pahalI vastu kA rUpAntaraNa hai / inameM se pahale bacAva ke viruddha haribhadra kA kahanA hai ki prastuta vAdI 'sthAna' kA svarUpanirUpaNa karane meM asamartha hai / (udAharaNa ke lie, usake matAnusAra koI do sthAna arthAt kinhIM do ghaTanAoM ke sthiti sthAna eka dUsare se abhinna nahIM ho sakate), dUsare ke viruddha yaha ki usakI saMgati kSaNikavAda ke sAtha nahIM baiThatI / zAstravArttAsamuccaya yo'pyekasyAnyato bhAvaH santAne dRzyate'nyadA / tata eva videzasthAt so'pi yat tanna bAdhakam // 295 // aura jo kabhI kabhI dIkhatA hai ki eka kAryaparaMparA kA ghaTakabhUta koI kArya apane niyata kAraNa se atirikta kAraNa se utpanna ho rahA hai vahA~ bhI vastutaH ukta kArya apane usa niyata kAraNa se hI utpanna hotA hai bhale hI vaha kAraNa dUra sthAna para vartamAna kyoM na ho; ( udAharaNa ke lie eka dhUmarekhA kA agni nikaTavartI bhAga agni se utpanna hotA dIkhate hue bhI usakA agnidUravartI bhAga dhUma se hI utpanna hotA dIkhatA hai, lekina vastutaH dhUmarekhA kA yaha agnidUravartI bhAga bhI agni dvArA hI utpanna huA hotA hai) / aisI dazA meM ukta vastusthiti bhI hamAre pUrvokta kathana kA bAdhaka nahIM (arthAt isa kathana kA ki eka kAryavizeSa kA janma eka niyata kAraNavizeSa se hI hotA hai / etenaitat pratikSiptaM yaduktaM sUkSmabuddhinA / nAsato bhAvakartRtvaM tadavasthAntaraM na saH // 296 // ukta tarkasaraNi se hamane sUkSmabuddhi (zAntarakSita) ke nimnalikhita vaktavya kA bhI khaMDana kara diyA " eka asattAzIla (arthAt abhAvarUpa) vastu eka Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cauthA stabaka bhAvarUpa vastu kA kAraNa nahIM hotI aura na yaha bhAvarUpa vastu isa asattAzIla vastu kA rUpAntara hai / TippaNI- pichalI carcA ke prasaMga meM hama dekha cuke haiM ki vAdI svayaM apane mata ko yaha kahakara prastuta nahIM karanA cAhegA ki eka bhAvarUpa vastu abhAvarUpa bana jAtI hai; isa kArikA dvArA jAnA jA sakatA hai ki vartamAna carcA meM bhI prastuta vAdI svayaM apane mata ko yaha kahakara prastuta nahIM karanA cAhegA ki eka abhAvarUpa vastu bhAvarUpa bana jAtI hai| vastuno'nantaraM sattA kasyacid yA niyogataH / sA tatphalaM matA saiva bhAvotpattistadAtmikA // 297 // eka vastu ke anantara jo eka dUsarI vastu niyamataH astitva meM AyA karatI hai usa dUsarI vastu kA astitva usa vastu kA kArya kahalAtA hai; isa dUsarI vastu kA yaha astitva meM AnA hI isa dUsarI vastu kI utpatti kahalAtA hai aura yaha utpatti isa vastu ke hI svarUpa vAlI hai (arthAt yaha utpatti isa vastu se pRthak koI svataMtra tattva nahIM) / asadutpattirapyasya prAgasattvAt prakIrtitA / nAsataH sattvayogena kAraNAt kAryabhAvataH // 298 // 91 ukta (bhAvarUpa) vastu kI utpatti ko eka a-sattAzIla vastu kI utpatti bhI kahA jAtA hai aura vaha isalie ki yaha vastu pahale astitva meM na thI - na ki isalie ki prastuta sthala meM eka a-sattAzIla (abhAvarUpa) vastu eka bhAvarUpa vastu bana gaI hai; hamArI isa mAnyatA kI AdhArabhUta vastusthiti yaha hai ki eka ( bhAva - rUpa) kArya apane ( bhAvarUpa) kAraNa se utpanna hotA hai / " pratikSiptaM ca tad hetoH prApnoti phalatAM vinA / asato bhAvakartRtvaM tadavasthAntaraM ca saH // 299 // zAntarakSita ke ukta vaktavya kA khaNDana isalie ho gayA ki jaba taka kArya ko kAraNa kA rUpAntara na mAnA jAegA taba taka yaha mAnyatA gale par3egI hI ki eka a-sattAzIla vastu eka bhAvarUpa vastu kA kAraNa bana gaI tathA yaha ki ukta bhAvarUpa vastu a- sattAzIla vastu kA rUpAntara hai / Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstravArtAsamuccaya vastuno'nantaraM sattA 'tattathAtAM vinA bhavet / nabha:pAtAdasatsattvayogAd veti na tatphalam // 300 // yadi eka vastu ke anantara eka dUsarI vastu astitva meM Ae lekina yaha dUsarI vastu isa vastu kA rUpAntara na ho to vaha usakA kArya nahIM ho sakatI, kyoMki usa dazA meM yA to yaha mAnanA par3egA ki yaha dUsarI vastu AkAza se TapakI yA yaha ki eka a-sattAzIla vastu ne bhAvarUpa prApta kiyA hai| asadutpattirapyeva nAsyaiva prAgasattvataH / kiM tvasat sad bhavatyevamiti samyag vicAryatAm // 301 // aura aisI dazA meM eka bhAvarUpa vastu kI utpatti eka a-sattAzIla vasta kI utpatti isa artha meM nahIM kahalAI ki yaha bhAvarUpa vastu pahale astitva meM na thI apitu isa artha meM ki eka a-sattAzIla vastu ne bhAvarUpa prApta kara liyA; prastuta vAdI ko isa sthiti para dhyAna se vicAra karanA cAhie / etacca noktavad yuktyA sarvathA yujyate yataH / nAbhAvo bhAvatAM yAti vyavasthitamidaM tataH // 302 // aura kyoMki pUrvokta kAraNoM se yaha bAta sarvathA ayuktisaMgata siddha ho cukI ki eka asattAzIla vastu bhAvarUpa prApta kara sakatI hai isalie yaha mata sthira rahA ki eka abhAvarUpa vastu bhAva rUpa nahIM bntii| (4) kSaNikavAda meM sAmagrIkAraNatAvAda kI anupapatti yA'pi rUpAdisAmagrI viziSTapratyayodbhavA / janakatvena buddhyAdeH kalpyate sA'pyanathikA // 303 // aura jo prastuta vAdI ne yaha kalpanA kI hai ki apane kAraNavizeSa se utpanna rUpa Adi kAraNa-sAmagrI (= kAraNabhUta vastu-samudAya) buddhi (=jJAna) Adi kAryoM ko janma detI hai vaha bhI bekAra kI bAta hai / TippaNI-prastuta kArikA meM haribhadra eka naI carcA kA sUtrapAta karate haiM jise samajhane ke lie eka bAta dhyAna meM rakhanA Avazyaka hai aura vaha ki kSaNikavAdI kI mAnyatAnusAra rUpa-pratyakSa kI (arthAt rUpa ke pratyakSAtmaka jJAna kI) utpAdaka kAraNa-sAmagrI nimnalikhita cAra bhAgoM meM ba~TI huI hai 1. ka kha donoM kA pATha : tattathA tAM / Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cauthA stabaka (1) rUpa--pAribhASika nAma 'Alambana-pratyaya'; (2) netra-indriya-~-pAribhASika nAma 'adhipati-pratyaya'; (3) prakAza Adi--pAribhASika nAma 'sahakAri pratyaya'; . (4) jJAtA kI tatkAlIna manaHsthiti--pAribhASika nAma 'samanantara-pratyaya'; sAtha hI yaha dhyAna rahe ki kSaNikavAdI kI mAnyatAnusAra pUrvakSaNakAlIna rUpa netra tathA prakAza uttarakSaNakAlIna jJAna ke hI kAraNa nahIM apitu kramaza: uttarakSaNakAlIna rUpa, netra tathA prakAza ke bhI kAraNa banate haiM / isa saMbaMdha meM haribhadra kI mukhya ApattiyA~ do haiM tathA nimnalikhita-(1) jaba rUpa, netra, prakAza tathA manaHsthiti parasparabhinna svabhAva vAle haiM taba ve eka hI kArya ko janma dene meM kaise saphala hote haiM ? (2) jaba rUpa, netra tathA prakAza jJAna ke kAraNa haiM taba ve kramazaH rUpa, netra tathA prakAza ke bhI kAraNa kaise ? sarveSAM buddhijanane yadi sAmarthyamiSyate / rU pAdInAM tataH kAryabhedastebhyo na yujyate // 304 // kyoMki yadi ukta kAraNasAmagrI kI aMgabhUta rUpa Adi pratyeka vastu buddhi rUpa kArya ko janma dene meM samartha hai taba yaha mAnanA yuktisaMgata pratIta nahIM hotA ki rUpa Adi vastue~ kinhIM anya kAryoM ko bhI (arthAt buddhi se atirikta kinhIM kAryoM ko bhI) janma detI haiM / rUpAlokAdikaM kAryamanekaM copajAyate / / tebhyastAvadbhya eveti tadetaccintyatAM katham // 305 // aisI dazA meM socanA cAhie ki ThIka unhIM (rUpa, Aloka Adi) vastuoM se rUpa Aloka Adi ekAdhika kArya kA (arthAt eka ora rUpa Aloka Adi kA tathA dUsarI ora buddhi kA) janma kaise hotA hai / prabhUtAnAM ca naikatra sAdhvI sAmarthyakalpanA / teSAM prabhUtabhAvena tadekatvavirodhataH // 306 // phira yaha kalpanA bhI ucita nahIM jAna par3atI ki aneka vastue~ eka hI kArya ko janma dene meM samartha hai, kyoMki ina aneka vastuoM meM anekatA rahatI hai jaba ki isa anekatA kA prastuta kAryagata ekatA ke sAtha virodha hai / Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 tAnazeSAn pratItyeha bhavadekaM kathaM bhavet / ekasvabhAvamekaM yat tattu nAnekabhAvataH // 307 // kAraNasAmagrI kI aMgabhUta sabhI vastuoM para nirbhara rahate hue astitva meM Ane vAlA kArya eka kaise kahA jA sakatA hai; kyoMki eka vastu vaha hotI hai jisameM ekasvabhAvatA rahatI hai jabaki aneka vastuoM se utpanna hone vAlI vastu meM ekasvabhAvatA raha nahIM sakatI / zAstravArttAsamuccaya yato bhinnasvabhAvatve sati teSAmanekatA / tAvat sAmarthyajatve ca kutastasyaikarUpatA // 308 // bAta yaha hai ki kAraNasAmagrI kI aMgabhUta vastue~ aneka isIlie haiM ki unake svabhAva paraspara bhinna haiM; aisI dazA meM inhIM ( aneka) vastuoM kI sAmarthya ke phalasvarUpa utpanna hone vAlI vastu, eka rUpa kaise ho sakatI hai ? yajjAyate pratItyaikasAmarthyaM nAnyato hi tat / tayorabhinnatApatterbhede bhedastayorapi // 309 // ? 1 jo kArya eka vastu kI sAmarthya ke phalasvarUpa utpanna hotA hai vaha kisI dUsarI vastu se bhI utpanna ho yaha saMbhava nahIM; kyoMki usa dazA meM ukta do vastue~ paraspara abhinna ho jAegI / aura yadi ye vastue~ paraspara bhinna raheMgI to yaha kArya bhI do rUpoM vAlA ho jAegA ( arthAt taba ye vastue~ eka kArya ko nahIM balki do parasparabhinna kAryoM ko utpanna kareMgI) / na pratItyaikasAmarthyaM jAyate tatra kiJcana / sarvasAmarthyabhUtisvabhAvatvAt tasya cenna tat // 310 // kahA jA sakatA hai ki koI bhI kArya kisI eka vastu kI sAmarthya ke phalasvarUpa utpanna nahIM hotA, aura vaha isalie ki yaha isa kArya kA svabhAva hai ki vaha apanI kAraNasAmagrI kI aMgabhUta sabhI vastuoM kI sAmarthya ke phalasvarUpa utpanna ho / isa para hamArA uttara hai : pratyekaM tasya tadbhAve yuktA hyuktasvabhAvatA / na hi tatsarvasAmarthyaM tatpratyekatvavarjitam // 311 // 1. kha kA pATha : yatsarva' / Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cauthA stabaka - kinhIM vastuoM ke sambandha meM yaha kahanA ki kisI kAryavizeSa ko janma dene meM ve sabhI samartha haiM tabhI yuktasaMgata hai jaba inameM se pratyeka vastu ukta kArya ko janma dene meM samartha ho; kyoMki 'sabakI sAmarthya' 'pratyeka kI sAmarthya' ke binA sambhava nahIM / / atra coktaM na cApyeSAM tatsvabhAvatvakalpanA / sAdhvItyatiprasaMgAderanyathA'pyuktisaMbhavAt // 312 // . aura yaha hama kaha hI cuke (kArikA 309 meM) ki kinhIM aneka vastuoM ko kisI eka kArya kA kAraNa mAnanA ucita nahIM; aura nahIM yaha kalpanA karanA ucita hai ki eka kArya kA yaha svabhAva hI hai ki vaha aneka ghaTakoM vAlI kAraNasAmagrI se utpanna ho, kyoMki usa dazA meM aura kucha bhI kaha baiThanA sambhava hone ke kAraNa avAJchanIya niSkarSoM kA sAmanA karanA par3atA hai tathA aisI hI dUsarI kaThinAiyA~ uTha khar3I hotI hai| [udAharaNa ke lie, taba kahA jA sakegA ki eka kArya kA janaka aneka kAraNasAmagriyA~ ho sakatI haiM athavA yaha ki eka kArya kI kAraNasAmagrI kA eka hI ghaTaka isa kArya kA vAstavika kAraNa hai jaba ki zeSa ghaTaka vahA~ bekAra baiThate haiM / ] athAnyatrApi sAmarthya rUpAdInAM prakalpyate / na tadeva tadityevaM nAnA caikatra tat kutaH // 313 // kalpanA kI jA sakatI hai ki rUpa Adi buddhi ke atirikta kinhIM anya vastuoM ko bhI (arthAt rUpa Adi ko bhI) utpanna karane meM samartha haiM, lekina isa para hamArA uttara hai ki rUpa Adi kI yaha dUsarI sAmarthya unakI usa pahalI sAmarthya se bhinna hai aura aneka sAmaryoM kA eka hI vastu meM rahanA kaise sambhava ? sAmagrIbhedato yazca kAryabhedaH pragIyate / nAnAkAryasamutpAdAdekasyAH so'pi bAdhyate // 314 // dUsare, prastuta vAdI kI jo yaha mAnyatA hai ki vibhinna kAryoM kA janma vibhinna kAraNasAmagriyoM se hotA hai vaha bhI bAdhita siddha hotI haiM yadi yaha mAna liyA jAe ki eka hI kAraNasAmagrI se aneka kAryoM kA (udAharaNa ke lie, eka hI kAraNasAmagrI se eka ora buddhi kA tathA dUsarI ora rUpa Adi kA janma hotA hai) / Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 zAstravArtAsamuccaya upAdAnAdibhAvena na caikasyAstu saMgatA / yuktyA vicAryamANeha tadenakatvakalpanA // 315 // yaha kalpanA bhI vicAra karane para yuktisaMgata pratIta nahIM hotI ki eka hI kAraNasAmagrI (arthAt isa sAmagrI kI aMgabhUta vastue~) upAdAna kAraNa Adi rUpoM se aneka prakAra kI bhUmikAe~ adA kara pAtI haiM / TippaNI-kSaNikavAdI kI mAnyatA yaha hai pUrvakSaNakAlIna rUpa, netra, prakAza tathA manaHsthiti kramazaH uttarakSaNakAlIna rUpa, netra, prakAza tathA rUpapratyakSa ke upAdAnakAraNa hai jaba ki pUrvakSaNakAlIna rUpa, netra tathA prakAza uttarakSaNakAlIna rUpapratyakSa ke kAraNa hai lekina upAdAnakAraNa nahIM; isa upAdAnabhinna koTi ke kAraNa ko pAribhASika zabdAvalI meM 'sahakArI kAraNa' (athavA 'nimittakAraNa') kahA gayA hai| rUpaM yena svabhAvena rUpopAdAnakAraNam / nimittakAraNaM jJAne tat tenAnyena vA bhavet // 316 // kyoMki prazna uThatA hai ki rUpa rUpa kA upAdAnakAraNa jisa svabhAva se hai kyA vaha jJAna kA nimittakAraNa bhI usI svabhAva se hai yA kisI anya svabhAva se / yadi tenaiva vijJAnaM bodharUpaM na yujyate / athAnyena balAd rUpaM dvisvabhAvaM prasajyate // 317 // yadi kahA jAe ki usI svabhAva se taba to isa rUpa ke kAryabhUta jJAna ko bhI jJAnarUpa nahIM honA cAhie (usI prakAra jaisA ki isa rUpa kA kAryabhUta rUpa jJAnarUpa nahIM'); yadi kahA jAe ki kisI anya rUpa se taba prastuta vAdI yaha mAnane ko vivaza ho gayA ki rUpa do svabhAvoM vAlA hai / abuddhijanakavyAvRttyA ced buddhiprasAdhakaH / : rUpakSaNo hyabuddhitvAt kathaM rUpasya sAdhakaH // 318 // kahA jA sakatA hai ki kSaNasthAyI rUpa (apane sthiti kSaNa se agale kSaNa meM) buddhi ko janma isalie de pAtA hai ki vaha una vastuoM se bhinna svabhAva vAlA hai jo buddhi se bhinna vastuoM ko janma detI haiM, lekina isa para hama pUchate 1. ka kA pATha : "bhogena / Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cauthA stabaka 97 haiM ki taba vahI kSaNasthAyI rUpa (apane sthitikSaNa se agale kSaNa meM) rUpa ko janma kaise de pAtA hai, kyoMki yaha nayA rUpa bhI to buddhi se bhinna vastu hI TippaNI-kSaNikavAdiyoM kI eka vilakSaNa zabdaracanAzailI hai bhAvAtmaka vastuoM kA varNana do niSedhoM kI sahAyatA se karanA, udAharaNa ke lie 'gAya' ko 'agAya se bhinna' kahanA / isI zailI kA anusaraNa karate hue 'buddhijanaka' ko 'abuddhijanaka se bhinna' kahA jA sakatA hai| haribhadra 'abuddhijanaka se bhinna' kA artha buddhijanaka se bhinna' karate haiM aura Apatti uThAte haiM ki rUpa yadi (buddhijanaka hone ke atirikta) rUpajanaka bhI hai aura rUpa yadi abuddhyAtmaka hai to rUpa 'abuddhijanaka se bhinna' kaise huA / sa hi vyAvRttibhedena rUpAdijanako nanu / ucyate vyavahArArthamekarUpo'pi tattvataH // 319 // kahA jA sakatA hai ki kyoMki ukta rUpa una una vastuoM se bhinna svabhAva vAlA hai isalie use rUpa Adi (arthAt rUpa, buddhi Adi) kAryoM ko janma dene vAlA vyavahAravaza kahA jAtA hai yadyapi tattvataH vaha eka-rUpa (arthAt eka svabhAva vAlA) hI hai / / TippaNI--prastuta qArikA meM kSaNikavAdI apanI usI pUrvokta mAnyatA ko duharA rahA hai ki rUpa buddhi-janaka tathA rUpajanaka donoM hai, lekina yaha kahakara ki rUpa 'abuddhijanaka se bhinna' tathA 'arUpajanaka se bhinna' donoM hai; ('rUpa una una vastuoM se bhinna svabhAva vAlA hai' yaha kahane kA artha yahI hotA hai)| usakA nayA kahanA yaha hai ki ina do vizeSatAoM vAlA hone ke bAvajUda rUpa eka hI svabhAva vAlA bana rahatA hai; isa nae kathana ke viruddha haribhadra kI ApattiyA~ ThIka agalI kArikA meM mileNgii| agandhajananavyAvRttyA'yaM kasmAnna gandhakRt / ucyate tadabhAvAcced bhAvo'nyasyAH prasajyate // 320 // lekina isa para hama pUchate haiM ki kyoMki yaha rUpa una vastuoM se bhinna svabhAva vAlA hai jo gaMdha se bhinna vastuoM ko janma detI haiM vaha gaMdha ko janma dene vAlA bhI kyoM nahIM kahalAyA jA sakatA / uttara diyA jA sakatA hai ki aisA na hone kA kAraNa yaha vastusthiti hai ki ukta rUpa una vastuoM Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstravArttAsamuccaya se bhinna svabhAva vAlA sacamuca nahIM jo gaMdha se bhinna vastuoM ko janma detI haiM / lekina aisA uttara dene kA artha yaha huA ki ukta rUpa una vastuoM se bhinna svabhAva vAlA sacamuca hai jo buddhi (tathA rUpa Adi) se bhinna vastuoM ko janma detI hai / 98 TippaNI-kSaNikavAdI kA kahanA hai ki rUpa arUpajanaka se bhinna tathA abuddhijanaka se bhinna, donoM kahalAyA jAne ke bAvajUda vastutaH eka hI svabhAva vAlA hai; isa para haribhadra kI Apatti hai ki yadi rUpa ko eka nAmavizeSa die jAne kA koI vAstavika AdhAra nahIM taba to use 'agaMdhajanaka se bhinna' yaha nAma (athavA anya koI nAma) bhI diyA jA sakanA cAhie / aura yadi use eka nAmavizeSa die jAne kA koI vAstavika AdhAra hai taba yahA~ nAma - bheda svabhAvabheda kA sUcaka honA cAhie / evaM vyAvRttibhede'pi tasyAnekasvabhAvatA / balAdApadyate sA cAyuktA'bhyupagamakSateH // 321 // aura usa sthiti meM usa rUpa ko una una vastuoM se bhinna svabhAva vAlA kahanA bhI prastutavAdI ko yahI mAnane ke lie vivaza karegA ki yaha rUpa aneka svabhAvoM vAlA hai, jaba ki eka vastu ko aneka svabhAvoM vAlI mAnanA isa lie ayuktisaMgata hai ki vaisA karane para prastutavAdI apane svIkRta mata ko chor3a rahA hogA / TippaNI- vastutaH prastuta carcA meM kSaNikavAdI ke viruddha haribhadra kI mukhya Apatti yahI hai ki vaha eka vastu ko eka hI svabhAva vAlI mAnatA hai aneka svabhAvoM vAlI nahIM / yadi kSaNika vAdI rUpa Adi meM se pratyeka ko tathA rUpapratyakSa ko aneka svabhAvoM vAlA mAna le to haribhadra ko yaha mAnane meM koI tAttvika Apatti nahIM hogI ki rUpa Adi rUpapratyakSa ko janma dene vAlI kAraNasAmagrI sacamuca haiM / vibhinnakAryajananasvabhAvAzcakSurAdayaH / yadi jJAne'pi bhedaH syAt na ced bhedo na yujyate // 322 // yadi netra Adi vibhinna vastuoM kA svabhAva vibhinna kAryoM ko janma denA ho to ina netra Adi se janita jJAna bhI vibhinna svabhAvoM vAlA honA cAhie: aura yadi kahA jAe ki vibhinna kAryoM ko janma denA netra Adi kA svabhAva Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cauthA stabaka nahIM to ina netra Adi se janita (buddhi Adi) kAryoM meM bhI paraspara-bheda nahIM honA cAhie / sAmagyapekSayA'pyevaM sarvathA nopapadyate / yad hetuhetumadbhAvastadeSA'pyuktimAtrakam // 323 // .. isa prakAra eka kArya kA kAraNa (kisI akelI vastu ko nahIM apitu) kisI vastu samudAya ko mAnane para bhI kArya-kAraNabhAva kI saMgati (prastuta vAdI ke matAnusAra) kaise hI nahIM baiThatI; aura aisI dazA meM vastu-samudAya sambandhI yaha bAta bhI eka khAlI bAta siddha hotI hai| (5) kSaNikavAda meM vAsya-vAsakabhAva kI anupapatti nAnAtvAbAdhAnAcceha kutaH svakRtavedanam / satyapyasmin mitho'tyantaM tadbhedAditi cintyatAm // 324 // aura yadi kAryakAraNabhAva ko kaise hI saMbhava mAna liyA jAe to bhI kyoMki prastuta vAdI apanI isa mAnyatA ko vApasa nahIM le rahA hai ki jagat kI sabhI vastue~ eka dUsare se sarvathA pRthak haiM hameM socanA hai ki usake matAnusAra eka prANI dvArA apane kie kAma kA phala bhogA jAnA kaise saMbhava hogA, yaha isalie ki prastuta vAdI ke matAnusAra kAma karane vAlA mana phala bhogane vAle mana se sarvathA bhinna hai / / TippaNI prastuta kArikA meM haribhadra phira eka naI carcA kA sUtrapAta karate haiM / apanI samajha ke anusAra ve yaha dikhA cuke ki kSaNikavAdI kI mAnyatAe~ svIkAra karane para vastuoM ke bIca kArya-kAraNabhAva saMbhava nahIM honA cAhie-na eka vastu kA eka vastu ke sAtha na aneka vastuoM kA eka vastu ke sAtha / aba ve yaha kahate haiM ki kyoMki kSaNika vAdI kI mAnyatAnusAra eka kAraNa tathA usakA kArya eka dUsare se sarvathA bhinna haiM use yaha bhI mAnanA cAhie ki eka 'karma' kA saMcaya karane vAlA mana usa 'karma' kA phala bhogane vAle mana se sarvathA bhinna hai-jaba ki yaha eka betukI bAta hai ki kisI anya ke kiye kA phala koI anya bhoNge| vAsya-vAsakabhAvAccennaitat tasyApyasaMbhavAt / asaMbhavaH kathaM nvasya vikalpAnupapattitaH // 325 // Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstravArttAsamuccaya kahA jA sakatA hai ki eka prANI dvArA apane kie kAma kA phala bhogA jAnA vAsya - vAsaka bhAva ke kAraNa saMbhava hogA ( arthAt isa sthiti ke kAraNa saMbhava hogA ki vAsaka mana dvArA kie gae kAma kA phala vAsya mana bhogatA haiM); lekina isa para hamArA uttara hai ki prastuta vAdI kA mata svIkAra karane para ukta vAsya - vAsaka bhAva hI asaMbhava ho jAtA hai / yadi pUchA jAe ki vaha kaise asaMbhava ho jAtA hai to hamArA uttara hogA 'isa sambandha meM koI bhI vikalpa saMbhava na hone ke kAraNa' / 100 vAsakAd vAsanA bhinnA abhinnA vA bhavedyadi / bhinnA svayaM tayA zUnyo naivAnyaM vAsayatyasau // 326 // hama pUchate haiM ki vAsanA vAsaka mana se bhinna hai athavA abhinna; yadi bhinna taba to vAsaka mana vAsanA se zUnya huA aura aisI dazA meM vaha kisI anya mana ko vAsita nahIM kara sakatA / athAbhinnA na saMkrAntistasyA vAsakarUpavat / vAsye satyAM ca saMsiddhirdravyAMzasya prajAyate // 327 // yadi kahA jAe ki vAsanA vAsaka mana se abhinna hai taba ise vAsanA kA vAsya mana meM praveza usI prakAra asaMbhava hogA jaise ki vAsaka mana ke svarUpa kA vAsya mana meM praveza asaMbhava haiM; aura yadi vAsaka mana svarUpa kA vAsya mana meM praveza saMbhava mAna liyA gayA taba isa mata kI siddhi ho gaI ki kramazaH utpanna aneka vastuoM meM samAna bhAva se rahanevAlA tathA 'dravya' pAribhASika nAma vAlA bhI koI tattva huA karatA hai / TippaNI- " kramazaH utpanna aneka vastuoM meM samAna bhAva se rahane vAlA tathA 'dravya' pAribhASika nAma vAlA bhI koI tattva huA karatA hai" yaha haribhadra kI apanI mAnyatA hai / asatyAmapi saMkrAntau vAsayatyeva cedasau / atiprasaMgaH syAdevaM sa ca nyAyabahiSkRtaH // 328 // yadi kahA jAe ki vAsya mana meM kisI prakAra kA ( arthAt vAsanA kA athavA apane svarUpa kA) praveza karAe binA bhI vAsaka mana use vAsita karatA hai to vaha manamAnI bAta kahatA hogA, aura manamAnI bAtoM kA tarka ke kSetra meM avasthAna niSiddha hai / Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cauthA stabaka 101 vAsya-vAsakabhAvazca na hetuphalabhAvataH / tattvato'nya iti nyAyAt sa cAyukto nidarzitaH // 329 // phira vAsya-vAsaka bhAva kArya-kAraNa bhAva se tattvata: bhinna koI vastu nahIM, aura yaha hama dikhA hI cuke ki prastuta vAdI kA mata svIkAra karane para kArya-kAraNa bhAva kA siddhAnta ayuktisaMgata ThaharatA hai / (6) kSaNikavAda meM kAryakAraNa jJAna kI anupapatti tat tajjananasvabhAvaM janyabhAvaM tathA'param / ataH svabhAvaniyamAnnAyuktaH sa kadAcana // 330 // kahA jA sakatA hai : 'kArya ko janma denA kAraNa kA svabhAva hai tathA kAraNa dvArA janita honA kArya kA svabhAva hai, aura isa prakAra jaba kAraNa tathA kArya kA apanA apanA svabhAva nizcita hai taba kArya kAraNa bhAva ke siddhAnta ko ayuktisaMgata kabhI nahIM kahA jA sakatA / ' isa para hamArA uttara hai : TippaNI prastuta kArikA meM haribhadra eka anya naI carcA ke lie bhUmikA taiyAra karate haiM / unhoMne abhI kahA hai ki kSaNikavAdI kA mata svIkAra karane para kArya-kAraNa bhAva kA siddhAnta ayuktisaMgata ThaharatA hai| aba ve yaha dikhalAne calate haiM ki kSaNikavAdI kA mata svIkAra karane para hamAre lie yaha jAnanA saMbhava nahIM honA cAhie ki kinhIM do vastuoM ke bIca kArya-kAraNa sambandha vartamAna hai| ubhayorgrahaNAbhAve na tathAbhAvakalpanam / tayoAyyaM na caikena dvayorgrahaNamasti vaH // 331 // do vastuoM ko eka hI jJAna kA viSaya banAe binA unake bIca kAryakAraNa bhAva kI kalpanA karanA yuktisaMgata nahIM lekina prastuta vAdI ke matAnusAra do vastue~ eka hI jJAna kA viSaya ho nahIM sakatIM / / TippaNI-prastuta carcA meM kSaNikavAdI ke viruddha haribhadra kI mukhya Apatti yahI hai ki vaha eka jJAna kA viSaya eka hI vastu ko mAnatA hai, ekAdhika vastuoM ko nahIM / yadi kSaNikavAdI yaha mAna le ki eka jJAna kA viSaya ekAdhika vastue~ bana sakatI haiM to haribhadra ko yaha mAnane meM koI tAttvika Apatti na hogI ki do vastuoM ke bIca kArya-kAraNa bhAva kA jJAna prApta karanA Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 zAstravArtAsamuccaya hamAre lie saMbhava hai| ekamarthaM vijAnAti na vijJAnadvayaM yathA / vijAnAti na vijJAnamekamarthadvayaM tathA // 332 // (prastuta vAdI kI tarka-saraNi ke anusAra to) jisa prakAra do jJAna eka hI vastu ko apanA viSaya nahIM banA sakate usI prakAra eka jJAna do vastuoM ko apanA viSaya nahIM banA sakatA / vastusthityA tayostattve ekenApi tathAgrahAt / no bAdhakaM na caikena dvayorgrahaNamastyadaH // 333 // kahA jA sakatA hai "jaba sthiti aisI ho ki (Age-pIche Ane vAlI) do vastuoM ke bIca kArya-kAraNa bhAva vartamAna hai taba eka hI jJAna ko inheM isa rUpa meM grahaNa karane meM koI kaThinAI nahIM honI cAhie tathA yaha eka jJAna dvArA do vastuoM ke grahaNa kie jAne kI sthiti nahIM huI (aura vaha isalie ki yahA~ jJAna kA viSaya ukta do vastuoM meM se eka hI hai jaba ki dUsarI vastu ke sAtha isa vastu kA saMbaMdha isa vastu kA vizeSaNa mAtra hai) lekina isa para hamArA uttara hai : tathAgrahastayornetaretaragrahaNAtmakaH / kadAcidapi yukto yadataH kathamabAdhakam // 334 // ukta do vastuoM meM se pahalI ko dUsarI ke kAraNa rUpa se jAnanA dUsarI ko bhI jAnanA hai tathA dUsarI ko pahalI ke kArya rUpa se jAnanA pahalI ko bhI jAnanA hai; aura isa rUpa se ina vastuoM ko jAnanA eka eka jJAna ke lie kadApi saMbhava nahIM / aisI dazA meM yaha kaise kahA jA sakatA hai ki ukta vastusthiti prastuta vAdI ke sAmane koI kaThanAI upasthita nahIM karatI / tathAgrahe ca sarvatrAvinAbhAvagrahaM vinA / - na dhUmAdigrahAdeva hyanalAdigatiH katham // 335 // yadi kisI bhI vastu kA eka dUsarI vastu se saMbaMdhita rUpa meM grahaNa isa dUsarI vastu ke binA saMbhava ho taba dhUma tathA agni ke bIca avinAbhAva saMbandha kA grahaNa kie binA bhI kevala dhUma ke jJAna se agni kA (anumAnAtmaka) jJAna kyoM nahIM ho jAtA ? Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 103 TippaNI- haribhadra ke kahane kA Azaya yaha hai ki kinhIM do vastuoM ke bIca avinAbhAva saMbandha ( = hetu sAdhya - sambandha) taba taka nahIM jAnA jA sakatA jaba taka una donoM vastuoM ko kabhI na kabhI eka sAtha jJAnagocara na kara liyA jAe; varanA to (udAharaNa ke lie) dhUma ko dekhakara agni kA anumAna karanA hI usa vyakti ke lie bhI saMbhava ho jAnA cAhie jisane kabhI agni ko dekhA nahIM / cauthA stabaka samanantaravaikalyaM tatretyanupapattikam / tulyayorapi tadbhAve hanta kvacidadarzanAt // 336 // kahA jA sakatA hai ki jahA~ dhUma ke jJAna ke bAda bhI agni kA (anumAnAtmaka) jJAna nahIM hotA vahA~ isa dhUmajJAna ke samanantara - kAraNabhUta jJAna kA abhAva hotA hai; lekina yaha kahanA ucita nahIM kyoMki eka se samanantara kAraNa vAle do dhUmajJAnoM ke saMbandha meM bhI yaha saMbhava hai ki unameM se eka ke bAda agni kA anumAnAtmaka jJAna ho tathA dUsare ke bAda nahIM / TippaNI -- jaisA ki pahale prasaMgavaza kahA jA cukA hai, kSaNika vAdI ke matAnusAra rUpapratyakSa kA eka kAraNa jJAtA kI tatkAlIna manaHsthiti hai aura isa kAraNa kA sAmAnya pAribhASika nAma 'samanantara - pratyaya' hai / isI prakAra pratyeka jJAna ke sambandha meM kahA jA sakatA hai ki usakA samanantara- pratyaya jJAtA kI tatkAlIna manaH sthiti hai / ataH jaba kSaNika vAdI kahatA hai ki jisa dhUmajJAna se agni kA anumAna nahIM ho pAtA hai usakA samanantara kAraNa truTipUrNa hai taba usakA Azaya yahI jatAnA hai ki isa sthala meM jJAtA kI tatkAlIna mana:sthiti truTipUrNa hai-- arthAt yaha ki vahA~ jJAna ke aba taka ke upArjita jJAnabhaMDAra meM 'dhUma tathA agni ke bIca avinAbhAva saMbandha kA jJAna' kA samAveza nahIM / prastuta kArikA meM haribhadra kSaNikavAdI kA Azaya yaha samajha rahe haiM ki jo jJAtA dhUmajJAna se agni kA anumAnAtmaka jJAna kara pAtA hai usakI tAtkAlika manaHsthiti ekasvarUpa vAlI hotI hai tathA jo jJAtA dhUmajJAna se agni kA amumAnAtmaka jJAna nahIM kara pAtA hai usake dUsare svarUpa vAlI (arthAt yadi pahale jJAtA kI tAtkAlika manaHsthiti 'ka kA jJAna' isa svarUpa vAlI hai to dUsarI kI 'kha kA jJAna' isa svarUpa vAlI) / agalI kArikAoM meM haribhadra kSaNika vAdI ke Azaya ko anya prakAra se bhI samajhane kA prayatna karate haiM-- yadyapi isa sambandha meM kSaNika vAdI ke sabhI saMbhava Azaya unakI Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 zAstravArtAsamuccaya dRSTi meM Apattijanaka bane rahate haiM / na tayostulyataikasya yasmAt kAraNakAraNam / oghAt taddhetuviSayaM na tvevamitarasya ca // 337 // uttara meM kahA jA sakatA hai ki ukta sthala meM do dhUma-jJAnoM ke samanantarakAraNa vastutaH eka se nahIM aura vaha isalie ki inameM se kevala eka samanaMtara-kAraNa kA na ki dUsare kA bhI--koI dUrastha kAraNa eka aise prakAra kA jJAna hai jisakA viSaya dhUma kA kAraNa hai (arthAt inameM se kevala eka samanantara kAraNa kA--na ki dUsare kA bhI--koI dUsarA kAraNa agni-jJAna hai)| lekina isa para hamArA uttara haiM : yaH kevalAnalagrAhijJAnakAraNakAraNaH / so'pyevaM na ca taddhetostajjJAnAdapi tadgatiH // 338 // jisa dhUma-jJAna ke samanantara-kAraNa kA koI (dUrastha kAraNa), kevala agni kA jJAna hotA hai (na ki dhUma-sahita agni kA jJAna) usa para bhI prastuta vAdI kA ukta varNana lAgU par3atA haiM, lekina itane bhara se isa dhUmajJAna se agni kA anumAnAtmaka jJAna nahIM hotA / tajjJAnaM yanna vai dhUmajJAnasya samanantaraH / tathA'bhUdityato neha tajjJAnAdapi tadgatiH // 339 // uttara meM kahA jA sakatA hai ki isa nae sthala meM eka agnijJAna eka dhUmajJAna kA samanantara-kAraNa usa prakAra se nahIM huA jaise ki use honA cAhie (arthAt jaise ki use agni tathA dhUma ke bIca avinAbhAvasaMbandha-grahaNa ke samaya honA cAhie) aura yahI kAraNa hai ki isa prakAra ke agnijJAna vAlA vyakti dhUmajJAna se agni kA anumAnAtmaka jJAna nahIM kara pAtA / lekina isa para hama pUchate haiM : . tatheti hanta ! ko nvarthaH tattathAbhAvato yadi / itaratraikamevetthaM jJAnaM tadgrAhi bhAvyatAm // 340 // 'isa nae sthala meM eka agnijJAna eka dhUmajJAna kA samanantara-kAraNa usa prakAra se nahIM haA jaise ki use honA cAhie' yaha kahane kA kyA artha ? yadi isakA artha yaha hai ki nae sthala meM eka agnijJAna hI eka dhUmajJAna ke Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cauthA stabaka 105 rUpa meM pariNata nahIM huA taba to prastuta vAdI ko mAnanA cAhie ki jahA~ koI vyakti dhUmajJAna se agni kA anumAnAtmaka jJAna sacamuca kara pAtA hai vahA~ (agni tathA dhUma ke bIca avinAbhAvasaMbandha - grahaNa karate samaya koI dhUmajJAna eka agnijJAna kA rUpAntaraNa huA karatA hai aura isalie vahA~ vastusthiti yaha hotI hai ki) koI kA hI jJAna agni tathA dhUma donoM ko grahaNa karane vAlA huA karatA hai / TippaNI -- haribhadra kI apanI samajha hai ki agni tathA dhUma ke bIca avinAbhAvasaMbandha ko apanA viSaya banAne vAlA jJAna eka agnijJAna tathA eka dhUmajJAna kA jor3a mAtra nahIM, yaha isalie ki unakI mAnyatAnusAra ukta avinAbhAva saMbandha - viSayaka jJAna ke sthala meM eka agniviSayaka jJAna eka dhUmaviSayaka jJAna ke rUpa meM pariNata hotA hai / aura kyoMki kSaNikavAdI kI mAnyatAnusAra kisI bhI vastu meM rUpAntaraNa kI prakriyA saMbhava nahIM / haribhadra socate haiM ki usakI mAnyatAe~ svIkAra karane para ukta avinAbhAvasaMbandha - viSayaka jJAna asaMbhava banA rahegA / apanI isa jJAna - rUpAntaraNa kI kalpanA ke AdhAra para hI haribhadra yaha siddha karanA saMbhava mAnate haiM ki ukta avinAbhAvasaMbandha viSayaka jJAna ke sthala meM eka hI jJAna kA viSaya do vastue~ -- arthAt agni tathA dhUma haiM / isa prakAra kSaNikavAdI kI yaha mAnyatA ki kisI vastu kA rUpAntaraNa nahIM huA karatA tathA usakI yaha mAnyatA ki kisI jJAna kA viSaya do vastue~ nahIM huA karatIM, haribhadra kI dRSTi meM eka dUsare se sambaddha ho jAtI haiM / tadabhAve'nyathA bhAvastasya so'syApi vidyate / anantaracirAtItaM tat punarvastutaH samam // 341 // anyathA (arthAt yadi yaha na mAnA jAegA ki agni tathA dhUma ke bIca avinAbhAvasaMbandha-grahaNa karate samaya eka agnijJAna hI dhUmajJAna kA rUpa dhAraNa karatA hai to) kahanA hogA ki agni tathA dhUma ke bIca avinAbhAvasambandha grahaNa karate samaya dhUmajJAna agnijJAna kI anupasthiti meM utpanna ho rahA hotA hai, lekina agnijJAna kI anupasthiti meM dhUma kA jJAna to usa vyakti ko bhI ho sakatA hai jisane agni tathA dhUma ke bIca avinAbhAvasaMbandha ko kabhI jAnA hI nahIM ( aura aisI dazA meM prastutavAdI ke matAnusAra isa vyakti ko bhI dhUma se agni kA anumAnAtmaka jJAna ho jAnA cAhie); sacamuca, eka vastu eka dUsarI vastu kI apekSA nikaTatama bhUta meM astitva meM AI yA sudUra bhUta meM donoM hI dazAoM Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 zAstravArtAsamuccaya meM yaha vastusthiti hai ki yaha dUsarI vastu isa pahalI vastu kI anupasthiti meM astitva meM AI (aura aisI sthiti meM yaha kahane se bhI kAma nahIM calegA ki dhUma se agni kA anumAnAtmaka jJAna vaha vyakti to kara sakegA jisane eka dhUmajJAna ke ThIka pahale agnijJAna prApta kiyA lekina vaha vyakti nahIM jisane eka dhUmajJAna ke bahuta pahale agnijJAna prApta kiyaa)| agnijJAnajametena dhUmajJAnaM svabhAvataH / tathA vikalpakRnnAnyaditi pratyuktamiSyatAm // 342 // isa prakAra isa mata kA khaMDana huA samajhanA cAhie ki agnijJAna se utpanna hone vAlA dhUmajJAna, na ki anya kaisA bhI dhUmajJAna-yaha dhUma agnijanya hai' isa prakAra ke nizcayAtmaka jJAna ko svabhAvataH janma detA hai / TippaNI dekhA jA sakatA hai ki kSaNikavAdI ke matAnusAra agni tathA dhUma ke bIca avinAbhAva sambandha-grahaNa kA kAraNa eka dhUmajJAna hai aura isa dhUmajJAna kA kAraNa hai eka agnijJAna; haribhadra kA isameM itanA saMzodhana hai ki ukta avinAbhAvasambandha-grahaNa kA kAraNabhUta ukta dhUmajJAna ukta agnijJAna kA rUpAntaraNa hai / spaSTa hI isa matabheda ke mUla para vaha matabheda vidyamAna hai jo kSaNikavAdI tathA haribhadra ke bIca isa prazna ko lekara hai ki kArya-kAraNasambandha kA sAmAnya svarUpa kyA hai| ataH kathaMcidekena tayoragrahaNe sati / tathA'pratItito nyAyyaM na tathAbhAvakalpanam // 343 // ataH jaba taka yaha na svIkAra kiyA jAe ki do vastuoM ko apanA viSaya banAnA eka hI jJAna ke lie kisI na kisI prakAra se saMbhava hai taba taka ina vastuoM ke bIca kArya-kAraNasambandha mAnanA yuktisaMgata nahIM-kyoMki usa dazA meM to hameM isa Azaya kA anubhava hI na ho sakegA (arthAt isa Azaya kA ki inameM se eka vastu dUsarI vastu kA kAraNa hai-aura vaha isalie ki do vastuoM ko eka sAtha jAne binA yaha jAnanA saMbhava nahIM ki inameM se eka dUsarI kA kAraNa hai)| pratyakSAnupalambhAbhyAM hantaivaM sAdhyate katham / kAryakAraNatA tasmAttadbhAvAderanizcayAt // 344 // 1. ka kA pATha : atha / Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cauthA stabaka aura taba prastuta vAdI vastuoM ke bIca kAryakAraNabhAva ko pratyakSa tathA anupalaMbha ke AdhAra para sthApita kaise kara sakatA hai, kyoMki aba to usake matAnusAra yaha bAta anizcita hI banI rahegI ki amuka vastu kA janma dUsarI vastu se ho rahA hai (athavA yaha ki usakA janma isa dUsarI vastu se anya kisI vastu se nahIM ho rahA hai ) TippaNI- do vastuoM ke bIca kArya-kAraNabhAva pratyakSa tathA anupalaMbha kI sahAyatA se jAnA jAtA hai yaha kSaNikavAdI kA mata hai / isa mata kA bhAvArtha yaha hai jaba 'ka' kI upasthiti meM 'kha' kA pratyakSa hotA hai tathA 'ka' kI anupasthiti meM 'kha' kA anupalaMbha ( = dIkha na par3anA) taba hama kahate haiM ki 'ka' 'kha' kA kAraNa hai / haribhadra kI samajha hai ki kSaNikavAdI ko yaha saba kahane kA adhikAra taba taka prApta nahIM jaba taka vaha isa saMbhAvanA ko svIkAra na kare ki eka hI jJAna do vastuoM ko (ukta udAharaNa meM 'ka' tathA 'kha' ko) apanA viSaya banAtA hai / na pUrvamuttaraM ceha tadanyAgrahaNAd dhruvam / gRhyate'ta idaM nAto na tvatIndriyadarzanam // 345 // 107 jaba prastuta vAdI kI yaha mAnyatA hai ki eka jJAna eka hI vastu kA grahaNa kara sakatA hai kisI dUsarI vastu kA nahIM taba nizcaya hI kinhI do vastuoM ke sambandha meM vaha yaha nahIM kaha sakatA ki inameM se yaha pahale astitva meM AI aura vaha bAda meM; aura nahIM kisI vastu ke sambandha meM vaha yaha kaha sakatA hai ki isakA janma isa dUsarI vastu se huA hai, na ki usa dUsarI vastu se / aura jahA~ taka atIndriya pratyakSa kA prazna hai usakA yahA~ prasaMga hI nahIM (yadyapi atIndriya pratyakSa dvArA bhUtakAlIna tathA bhaviSyatkAlIna vastuoM ko avazya jAnA jA sakatA hai) / TippaNI--kSaNikavAdI ke matAnusAra do vastuoM ke kArya-kAraNasambandha yA to pratyakSa dvArA jAnA jAnA cAhie yA vikalpa ( = cintana) ke dvArA / prastuta kArikA meM haribhadra kaha rahe haiM ki yaha sambandha pratyakSa dvArA nahIM jAnA jA sakatA kyoMki pratyakSa kA viSaya eka vartamAna vastu hotI hai - eka bhUtapUrva athavA AgAmI vastu nahIM - jaba ki kAraNabhUta vastu tathA kAryabhUta vastu ke bIca paurvAparya sambandha 1. kha kA pATha : nanvatI / Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstravArttAsamuccaya huA karatA hai / agalI kArikAoM meM haribhadra kaheMge ki ukta sambandha vikalpa dvArA bhI nahIM jAnA jA sakatA / 108 vikalpo'pi tathA nyAyAd yujyate na hyanIdRzaH / tatsaMskAraprasUtatvAt kSaNikatvAcca sarvathA // 346 // ukta kAraNoM se yaha mAnanA bhI ucita nahIM ki vastuoM ke bIca kAryakAraNasaMbandha pratyakSa se vilakSaNa svabhAva vAle vikalpAtmaka ( = cintanAtmaka ) jJAna kA viSaya banatA hai, kyoMki vikalpa kI utpatti pratyakSa dvArA janita saMskAroM se hotI hai ( jaba ki yaha dikhAyA jA cukA ki prastuta vAdI ke matAnusAra kAryakAraNa sambandha kA jJAna pratyakSa dvArA saMbhava nahIM); dUsare, prastutavAdI kI mAnyatAnusAra jagat kI vastue~ sarvathA kSaNika hai ( aura aisI dazA meM use yaha kahane kA adhikAra nahIM ki kabhI utpanna hue koI saMskAra isa samaya vikalpAtmaka jJAna ko janma dete hai ) / netthaM bodhAnvayAbhAve ghaTate tadvinizcayaH / mAdhyasthyamavalambyaitat cintyatAM svayameva tu // 347 // isa prakAra isa saMbhAvanA ko svIkAra kie binA ki koI jJAna apane rUpa rUpAntaroM ke bIca eka hI banA rahatA hai vastuoM ke bIca kArya kAraNabhAva kA nizcaya kiyA jAya saMbhava nahIM / prastuta vAdI ko cAhie ki vaha isa paristhiti para madhyastha bhAva se svayaM vicAra kare / agnyAdijJAnameveha na dhUmajJAnatAM yataH / vrajatyAkArabhedena kuto bodhAnvayastataH // 348 // kahA jA sakatA hai : ' agni Adi kA jJAna hI dhUmajJAna nahIM bana jAyA karatA, kyoMki ina donoM ke bIca rUpabheda pAyA jAtA hai; aura aisI dazA meM isa saMbhAvanA ko kaise svIkAra kiyA jA sakatA hai ki apane rUpa rUpAntaroM ke bIca koI jJAna eka hI banA rahatA hai / isa para hamArA uttara hai : tadAkAraparityAgAt tasyAkArAntarasthitiH / bodhAnvayaH pradIrghekAdhyavasAyapravartakaH // 349 // eka rUpa ko tyAgakara dUsare rUpa ko dhAraNa karanA hI eka jJAna kA 1. kha kA pATha : tathAnyAyAt / Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cauthA stabaka 109 apane rUpa rUpAntaroM ke bIca eka bane rahanA hai; isa prakAra eka banA rahenA vAlA jJAna hI hamAre lie vaha kahanA saMbhava banAtA hai ki amuka eka jJAnadhArA bahuta lambe samaya taka calI / ___TippaNI-haribhadra kA Azaya yaha hai ki 'amuka jJAnadhArA bahuta lambe samaya taka calI' / isa prakAra kA kathana tabhI susaMgata banatA hai jaba jJAna ko rUparUpAntara dhAraNa karane vAlA eka sthAyI tattva mAnA jaae| . svasaMvedanasiddhatvAt na ca bhrAnto'yamityapi / kalpanA yujyate yuktyA sarvabhrAntiprasaMgataH // 350 // aura kyoMki ukta prakAra se jJAna kA eka bane rahanA hamAre nikaTa eka svAnubhava siddha bAta hai yaha kalpanA karanA bhI yuktasaMgata nahIM ki jJAna kA yaha eka bane rahanA eka bhrAnta pratIti hai, kyoMki taba to kisI bhI pratIti ko bhrAnta kaha diyA jA sakegA / pradIrghAdhyavasAyena nazvarAdivinizcayaH / asya ca bhrAntatAyAM yat tattatheti na yuktimat // 351 // lambe samaya taka eka hI jJAnadhArA ko pravAhita rakhane ke phalasvarUpa hI hama nizcaya kara pAte haiM ki jagat kI vastue~ nazvara Adi svabhAvoM vAlI haiM, aisI dazA meM yadi hamArA ukta jJAnadhArA viSayaka svAnubhava eka bhrAnti hai to hamArA ukta nizcaya bhI yuktisaMgata nahIM / tasmAdavazyameSTavyaM vikalpasyApi kasyacit / yena kena prakAreNa sarvathA'bhrAntarUpatA // 352 // __ataH prastutavAdI ko bhI kinhIM vikalpAtmaka jJAnoM ke saMbaMdha meM yaha mata kaise hI na kaise banAnA hI par3egA ki ve sarvathA abhrAnta haiM / TippaNI-haribhadra kA Azaya yaha hai ki jaba kSaNikavAda kI siddhi bhI vikalpAtmaka jJAna kI sahAyatA se hI saMbhava hai taba kSaNikavAdI yaha nahIM kaha sakatA ki sabhI vikalpAtmaka jJAna mithyA huA karate haiM / satyAmasyAM sthito'smAkamuktavatryAyayogataH / bodhAnvayo'dalotpattyabhAvAccAtiprasaMgataH // 353 // Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 zAstravArtAsamuccaya aura jaba kucha vikalpAtmaka jJAna abhrAnta siddha ho gae taba hamArI pUrvokta yuktiyoM se yaha saMbhAvanA bhI siddha ho gaI ki eka hI jJAna rUpa-rUpAntara dhAraNa karatA hai| ukta saMbhAvanA ko asvIkAra karane para do anya kaThinAIyA~ bhI uTha khar3I hotI haiM-eka to jJAna kI utpatti upAdAnakAraNa ke binA saMbhava mAnane kI kaThinAI aura dUsarI kucha avAJchanIya niSkarSoM ko svIkAra karane para bAdhya hone kI kaThinAI / TippaNI-apanI samajha ke anusAra haribhadra yaha dikhA hI cuke haiM ki kSaNikavAdI kA mata svIkAra karane para kisI eka vastu ko kisI dUsarI vastu kA upAdAna kAraNa mAnanA kaise asaMbhava ho jAtA haiM ? / anyAdRzapadArthebhyaH svayamanyAdRzo'pyayam / yatazceSTastato nAsmAt tatrAsaMdigdhanizcayaH // 354 // aura kyoMki prastuta vAdI ke matAnusAra bhI eka vikalpAtmaka jJAna ke saMbandha meM yaha saMbhava hai ki vaha vastutaH eka vastu ko grahaNa karAne vAlA hote hue bhI (bhrAntivaza) kisI dUsarI vastu kA grahaNa karA baiThe isa prakAra kA jJAna una una vastuoM kA svarUpa-nizcaya (sarvathA) asaMdigdha bhAva se karAne vAlA nahIM huA karatA / TippaNI-haribhadra kA Azaya yaha hai ki jaba kSaNikavAdI yaha svIkAra karatA hai ki kucha vikalpAtmaka jJAna mithyA bhI ho sakate haiM taba vaha yaha tarka nahIM de sakatA ki "kSaNikavAda kI siddhi karane vAlA vikalpAtmaka jJAna satya hai kyoMki vaha eka vikalpAtmaka jJAna hai" / tattajjananabhAvatve dhruvaM tadbhAvasaMgatiH / / tasyaiva bhAvo nAnyo yajjanyAcca jananaM tathA // 355 // isa prakAra jaba yaha nizcaya ho gayA ki eka vastu kA svabhAva eka dUsarI vastu ko janma detA haiM taba yaha bAta bhI nizcaya rUpa se siddha hotI hai ki yaha pahalI vastu hI dUsarI vastu bana jAtI hai; yaha isalie ki eka kAraNabhUta vastu kA svabhAva isa kAraNabhUta vastu se bhinna nahIM tathA eka kAryabhUta vastu kA janma isa kAryabhUta vastu se bhinna nahIM / TippaNI-prastuta kArikA meM haribhadra nimnalikhita tIna vaktavyoM kI sahAyatA se nimnalikhita cauthe vaktavya ko phalita kara rahe haiM : Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cauthA stabaka 111 (1) kAraNa kA svabhAva kArya ko janma denA hai; (2) kAraNa kA svabhAva kAraNa se abhinna hai; (3) kArya kA janma kArya se abhinna hai; (4) kAraNa kArya se abhinna hai / evaM tajjanyabhAvatve'pyeSA bhAvyA vicakSaNaiH / / tadeva hi yato bhAvaH sa cetarasamAzrayaH // 356 // isI prakAra vidvAnoM ko socanA cAhie ki jaba kahA jAtA hai ki eka vastu kA svabhAva dUsarI vastu se janma pAnA hai taba bhI pUrvokta bAta hI nizcita hotI hai (arthAt yaha ki yahA~ ukta dUsarI vastu hI ukta pahalI vastu bana jAtI hai); yaha isalie ki ukta pahalI vastu kA yaha svabhAva hI hai ki vaha janma pAe jaba ki usakA yaha janma pAnA rUpa svabhAva ukta dUsarI vastu para nirbhara karatA hai| TippaNI-prastuta kArikA meM haribhadra nimnalikhita do vaktavyoM kI sahAyatA se nimnalikhita tIsare vaktavya ko phalita kara rahe haiM : (1) kArya kA svabhAva, kAraNa se janma pAnA hai; (2) kAraNa se janma pAnA kAraNa para nirbhara hotA hai (arthAt kAraNa se abhinna hotA hai)| (3) kArya kA svabhAva kAraNa para nirbhara hotA hai (arthAt kAraNa se abhinna hotA hai)| ityevamanvayApattiH zabdArthAdeva jAyate / anyathA kalpanaM cAsya sarvathA nyAyabAdhitam // 357 // isa prakAra (janaka, janya Adi) zabdoM ke arthoM para vicAra karane se hI yaha mata sthira ho jAtA hai ki rUpa-rUpAntara dhAraNa karate hue eka bane rahanA vastuoM kA svabhAva hai, ukta arthoM ke sambandha meM kisI anya prakAra kI kalpanA karanA sarvathA tarkaviruddha hai / tadrUpazaktizUnyaM tat kAryaM kAryAntaraM yathA / vyApAro'pi na tasyApi nApekSA'sattvataH kvacit // 358 // Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 zAstravArtAsamuccaya tathA'pi tu tayoreva tatsvabhAvatvakalpanam / anyatrApi samAnatvAt kevalaM dhyAndhyasUcakam // 359 // eka kAryavizeSa ko janma dene kI sAmarthya se zUnya vastu to jaisI isa kArya ko vaisI anya kisI kArya ko (arthAt yaha vastu jaise anya kisI kArya ko janma nahIM detI vaise hI vaha prastuta kAryavizeSa ko bhI nahIM de sakatI) / isI prakAra prastutavAdI ke matAnusAra kAraNa kArya ko janma dete samaya kisI prakAra kA vyApAra nahIM karatA aura na hI apane janma ke pUrva sarvathA asattAzIla hone ke kAraNa kArya kAraNa para kaise nirbhara rahatA hai / itane para bhI yadi prastuta vAdI ko vastuvizeSoM ke bIca kAryakAraNabhAva kI kalpanA karanA saMbhava samajhe to yaha usakI manamAnI kA (kha ke pAThAnusAra : usake apane ajJAna kA) sUcaka hogA, kyoMki usakI mAnyatAnusAra to kinhIM bhI do vastuoM ke bIca kAryakAraNabhAva kI kalpanA kI jAnI saMbhava honI cAhie / - TippaNI-prastuta kArikAoM meM haribhadra apanI pUrvokta kAryakAraNabhAva saMbaMdhI carcA kA antima upasaMhAra kara rahe haiM / dekhA jA sakatA hai ki haribhadra kI mAnyatAnusAra 'eka kAraNa eka kAryavizeSa ko janma dene kI kSamatA vAlA hai' yaha kahane kA artha yaha hai ki yaha kArya isa kAraNa meM apane janma se pUrva bhI kaise hI na kaise vidyamAna hai; isI prakAra unakI mAnyatAnusAra 'eka kAraNavizeSa eka kAryavizeSa ko janma detA hai' yaha kahane kA artha hai ki yaha kAraNa isa kArya ko janma dene ke bAda bhI isa kArya meM kaise hI na kaise vidyamAna hai| aura kyoMki kSaNikavAdI na kAraNa meM kArya kA astitva saMbhava mAnatA hai, na kArya meM kAraNa kA isalie haribhadra kI samajha hai ki 'janaka (=kAraNa)' tathA 'janya' (=kArya)' zabdoM ke artha hI kSaNikavAda kA khaMDana kara rahe haiM / (7) buddha-vacanoM kI sahAyatA se kSaNikavAda kA khaMDana kiJcanyAt kSaNikatve va ArSo'rtho'pi virudhyate / 'virodhApAdanaM cAsya nAlpasya tamasaH phalam // 360 // dUsare, kSaNikavAda kA siddhAnta svIkAra karane para prastuta vAdI (apane hI abhISTa) zAstravacanoM ke virodha meM A rahA hotA hai, jabaki zAstravacanoM ke virodha meM AnA kama ajJAna kA phala nahIM / 1. kha kA pATha : svAdhya' / Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cauthA stabaka 113 TippaNI-prastuta kArikA se haribhadra yaha dikhAnA prAraMbha karate haiM ki bauddha dharmagranthoM meM kahI gaI kucha bAteM hI kSaNikavAda ke viruddha kisa prakAra jAtI haiN| ita ekanavate kalpe zaktyA meM puruSo hataH / tena karmavipAkena pAde viddho'smi bhikSavaH // 361 // me mayetyAtmanirdezastadgatoktA vadhakriyA / svayamAptena yat tad vaH ko'yaM kSaNikatA''grahaH // 362 // . "he bhikSuoM ! aba se pahale 91 veM kalpa meM mere eka zastra se eka puruSa mArA gayA thA, usa kArya kA yaha phala hai ki merA paira kAMTe se biMdhA hai|" isa kathana meM 'maiM', 'mere dvArA' Adi zabdoM se vaktA kA apanA sUcana huA hai tathA usI ke saMbaMdha meM (arthAt vaktA ke apane saMbaMdha meM) vadhakriyA kA ullekha eka Apta vyakti dvArA (arthAt bhagavAn buddha dvArA) huA hai / aisI dazA meM prastutavAdI kA kSaNikavAda ke pakSa meM itanA Agraha kyoM ? TippaNI-haribhadra kA Azaya yaha hai ki prastuta vAkya kA vaktA tathA prastuta vAkya meM varNita vadha-kriyA kA kartA eka hI vyakti honA cAhie.---jabaki kSaNikavAdI kI mAnyatAnusAra ye donoM eka vyakti nahIM ho sakate / yahA~ yazovijayajI 'zaktyA me puruSo hataH' kA artha karate haiM "mere eka vyApAra se (arthAt mere kie eka kAma se) eka puruSa mArA gayA thA / " 'kalpa' cAra karor3a battIsa lAkha varSa kI avadhi ko kahate haiM / santAnApekSayaitacceduktaM bhagavatA nanu / sa hetuphalabhAvo yat tanme iti na saMgatam // 363 // kahA jA sakatA hai ki ukta sthala meM bhagavAn buddha ne kSaNasaMtAna (=kSaNaparaMparA ko dRSTi meM rakhakara bAta kI hai, lekina isa para hamArA uttara hai ki kSaNasaMtAna kAryakAraNabhAva se atirikta koI vastu nahIM aura aisI dazA meM prastuta vAdI ke matAnusAra ukta sthala meM 'merA' zabda kA prayoga ayuktisaMgata ThaharanA cAhie / TippaNI-haribhadra kA Azaya yaha hai ki 'amuka do vastue~ eka hI kSaNaparaMparA kI ghaTaka haiM' kSaNikavAdI ke isa kathana kA artha yahI honA cAhie ki ina do vastuoM ke bIca kAryakAraNabhAva hai-na ki yaha ki ye do vastue~ Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 zAstravArtAsamuccaya eka hI vyakti haiM / aura taba haribhadra kA yaha prazna apane sthAna para banA rahatA hai ki ukta do vastue~ eka vyakti kaise / mameti hetuzaktyA cet tasyArtho'yaM vivakSitaH / nAtra pramANamatyakSA tadvivakSA yato matA // 364 // kahA jA sakatA hai ki ukta sthala meM 'maiM' zabda se bhagavAna kA 'merI hetuzakti' se hai, lekina isa para hamArA uttara hai aisA kahanA pramANasiddha nahIM aura vaha isalie ki (prastuta vAdI ke apane hI matAnusAra) vaktA kA Azaya eka atIndriya (ataH ajJeya) vastu huA karatA hai / TippaNI-kSaNikavAdI kA kahanA hai prastuta vAkya meM bhagavAn buddha kA Azaya yaha hai ki isa vAkya kA vaktA tathA isa vAkya meM varNita vadhakriyA kA kartA eka hI kAryakAraNaparamparA ke eka vartamAna ghaTaka tathA eka bhUtapUrva ghaTaka kramazaH haiM / isa para haribhadra yaha uttara nahIM dete ki isa vAkya ke zabdoM ko yaha artha pahanAnA kliSTa kalpanA hai balki yaha ki (prastuta vAdI ke matAnusAra) eka vyakti ke mana kA Azaya jAnanA dUsare vyakti ke lie saMbhava nahIM / taddezanA pramANaM cet na sA'nyArthA' bhaviSyati / tatrApi kiM pramANaM cedidaM pUrvoktamArSakam // 365 // kahA jA sakatA hai isa sambandha meM bhagavAn kA upadezavizeSa hI pramANa hai, lekina isa para hamArA uttara hai pramANa rUpa se prastuta kie gae bhagavAn ke usa upadeza kA kucha aura hI artha honA cAhie ( na ki prastuta vAdI kA abhISTa artha) aura yadi pUchA jAe ki hamAre isa uttara ke pakSa meM pramANa kyA hai to hama kaheMge : "vahI buddhakathana jisakA ullekha hamane abhI Upara kiyA" / TippaNI-kSaNika vAdI kA kahanA hai ki vaha kinhIM aise buddha vacanoM ko uddhRta kara sakatA hai jisameM kSaNikavAdI kA sIdhA samarthana kiyA gayA hai; haribhadra kA uttara hai ki una buddhavacanoM kA kucha dUsarA hI artha honA cAhie aura vaha isalie ki jisa buddhavacana kI carcA abhI hokara cukI hai vaha kSaNikavAda ke viruddha jAtA hai / tathA'nyadapi yat kalpasthAyinI pRthivI kvacit / uktA bhagavatA bhikSUnAmantrya svayameva tu // 366 // 1. kha kA pATha : sA'nyarthA / Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cauthA stabaka 115 phira kahIM anyatra bhagavAn ne bhikSuoM ko sambodhita karake svayaM kahA hai ki yaha pRthvI eka kalpa taka sthira rahane vAlI hai (jisakA artha yaha huA ki yaha pRthvI kSaNasthAyinI nahIM) / paJca bAhyA dvivijJeyA ityanyadapi cArSakam / pramANamavagantavyaM prakrAntArthaprasAdhakam // 367 // isake atirikta yaha bhI eka zAstravacana hai ki pA~ca bAhya (bhautika) padArtha do indriyoM dvArA jAne jA sakane yogya haiM (arthAt eka indriyavizeSa dvArA tathA mana rUpa sAmAnya indriya dvArA jAne jA sakane yogya hai) aura yaha zAstravacana hamAre abhISTa mantavya ko siddha karane vAlA hai (arthAt isa mantavya ko ki jagat kI vastue~ kSaNika mAtra nahIM) / kSaNikatve yato'mISAM na dvivijJeyatA bhavet / bhinnakAlagrahe hyAbhyAM tacchabdArthopapattitaH // 368 // sacamuca, ye bAhya padArtha yadi kSaNika hoMge to do indriyoM dvArA jAne jA sakane yogya nahIM hoMge kyoMki do vibhinna indriyoM dvArA do vibhinna samayoM para jAnA jAne vAlA padArtha hI 'do indriyoM dvArA jAnA sakane yogya' kahalAtA hai| ekakAlagrahe tu syAt tasyaikasyApramANatA / gRhItagrahaNAdevaM mithyA tathAgataM vacaH // 369 // yadi koI padArtha do indriyoM dvArA eka hI samaya meM grahaNa kiyA jAegA to inameM se eka indriya dvArA janita jJAna apramANa honA cAhie aura vaha isalie ki yaha jJAna eka jJAta vastu ko viSaya banA rahA hogA (jabaki prastuta vAdI ke matAnusAra 'pramANa' nAma hai 'eka ajJAta vastu ko viSaya banAne vAle jJAna' kA); aura aisI dazA meM bhagavAn buddha kA yaha vacana mithyA hogA ki kucha padArtha do indriyoM dvArA jAne jA sakane yogya haiM / indriyeNa paricchinne rUpAdau tadanantaram / yadrUpAdi tatastatra manojJAnaM pravartate // 370 // evaM ca na virodho'sti dvivijJeyatvabhAvataH / paJcAnAmapi cennyAyAdetadapyasamaJjasam // 371 // kahA jA sakatA hai : "eka indriya dvArA jAne gae rUpa Adi ke ThIka Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 zAstravArtAsamuccaya bAda jo rUpa Adi ukta rUpa Adi se utpanna hote haiM ve manojJAna kA viSaya huA karate haiM, aura aisI dazA meM pA~ca bAhya padArthoM ko do indriyoM dvArA jAne jA sakane yogya kahane meM koI asaMgati nahIM / " lekina isa para hamArA uttara hai ki aisA kahanA bhI nyAyasaMgata nahIM / naiko'pi yad dvivijJeya ekaikenaiva vedanAt / sAmAnyApekSayaitaccenna tatsattvaprasaMgataH // 372 // kyoMki aba bhI yaha to siddha nahIM huA ki koI eka hI padArtha do indriyoM dvArA jAnA jA sakatA hai aura vaha isalie ki ukta sthala meM bhI do jJAnoM ne do alaga alaga padArthoM ko viSaya banAyA hai (na ki eka hI jJAna ne do padArthoM ko) / prastuta vAdI yaha bhI nahIM kaha sakatA ki usake mantavya kA AdhAra yaha vastusthiti hai ki ukta do padArtha eka hI sAmAnya kA Azraya hote haiM (aura isalie yaha kahanA anucita nahIM ki yahA~ kisI eka hI vastu ko do indriyoM dvArA jAnA jA rahA hai), kyoMki taba to vaha yaha mAnane ko vivaza ho gayA ki sAmAnya eka vAstavika padArtha hai / TippaNI-aneka ekajAtIya vyaktiyoM meM samAna bhAva se rahane vAle eka nitya padArtha ko 'sAmAnya' (athavA 'jAti') kahate haiM yaha nyAyavaizeSika Adi dArzanikoM kI mAnyatA hai, lekina kSaNikavAdI bauddha ko yaha mAnyatA svIkArya nhiiN| usake matAnusAra to isa prakAra kA sAmAnya eka mana kI kalpanA mAtra hai / isalie haribhadra agalI kArikA meM kaheMge ki kSaNikavAdI yadi 'sAmAnya' ko eka vAstavika padArtha mAna le to bhI vaha use do indriyoM dvArA pratyakSa kiyA jAne yogya padArtha nahIM mAna sakatA (bhale hI usake matAnusAra mana bhI indriya kyoM na hoM) / sattve'pi nendriyajJAnaM hanta ! tadgocaraM matam / dvivijJeyatvamityevaM kSaNabhede na tattvataH // 373 // aura yadi sAmAnya ko eka vAstavika padArtha mAna bhI liyA jAe to bhI yaha bAta apane sthAna para saca hai ki prastuta vAdI sAmAnya ko indriyavizeSoM dvArA (athavA mana-indriya dvArA) jAnA jA sakane yogya (arthAt pratyakSa kiyA jA sakane yogya) nahIM mAnatA (aura aisI dazA meM sAmAnya ke sambandha meM yaha kahane kA prazna hI nahIM uThatA ki vaha do indriyoM dvArA jAnA jA sakane yogya hai)| Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cauthA stabaka 117 ataH yaha siddha ho gayA ki yadi jagat ke sabhI padArtha kSaNika haiM to inameM se koI bhI padArtha 'do indriyoM dvArA jAnA jA sakane yogya' vastutaH nahIM kahA jA sakatA / sarvametena vikSiptaM kSaNikatvaprasAdhanam / tathA'pyUrdhvaM vizeSeNa kiJcit tatrApi vakSyate // 374 // isa prakAra hamane kSaNikavAda kI sAdhaka sabhI yuktiyoM kA khaMDana kara diyA, phira bhI isa sambandha meM kucha anya vizeSa bAteM Age bhI kahI jaaeNgii| TippaNI-kSaNikavAda kA yaha AgAmI khaMDana hameM chaThe stabaka meM milegaa| Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pA~cavA~ stabaka (1) bAhyArthakhaMDana - khaMDana vijJAnamAtravAdo'pi na samyagupapadyate / mAnaM yat tattvataH kiJcidarthAbhAve na vidyate // 375 // vijJAna hI ekamAtra vAstavika sattA hai yaha siddhAnta bhI saMgata pratIta nahIM hotA, kyoMki aisA koI bhI yathArtha pramANa hameM prApta nahIM jo bAhya padArthoM kA abhAva siddha kara sake / TippaNI -- prastuta kArikA meM haribhadra vijJAnAdvaitavAda kA khaNDana - prArambha karate haiM jo isa samUce stabaka meM calegA / na pratyakSaM yato'bhAvAlambanaM na tadiSyate / nAnumAnaM tathAbhUtasalliGgAnupapattitaH // 376 // bAhya padArthoM kA abhAva pratyakSa dvArA siddha nahIM, kyoMki prastuta vAdI 'abhAva' ko pratyakSa jJAna kA viSaya nahIM mAnatA, aura na hI yaha abhAva anumAna dvArA siddha hai, kyoMki isa abhAva kA anumApaka koI samartha hetu hameM prApta nahIM / upalabdhilakSaNaprApto'rtho yannopalabhyate / tatazcAnupalabdhyaiva tadabhAvo'vasIyate // 377 // kyoMki jo padArtha 'upalabdhilakSaNaprApta' hone para bhI upalabdha na ho usakI anupalabdhi- tathA usakI yaha anupalabdhi hI usake abhAva kA nizcaya karAne vAlI hai / upalabdhilakSaNaprAptistaddhatvantarasaMhatiH / eSAM ca tatsvabhAvatve tasyAsiddhiH kathaM bhavet // 378 // 1. ka kA pATha : dyato bhAvA / 2. ka kA pATha : 'talliGgA' / 3. kha kA pATha : yenopa / Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pA~cavA~ stabaka 119 __ aura eka padArtha ke 'upalabdhilakSaNaprApta' hone ke artha hai usa padArtha kI upalabdhi karAne vAlI zeSa saba sAmagrI kA upasthita honA; lekina yadi kisI sAmagrI ke saMbandha meM yaha kahA jA sakatA hai ki vaha amuka padArtha kI upalabdhi karAne vAlI hai taba isa padArtha ko sattAzUnya kaise mAnA jA sakatA hai ? / / sahArthena tajjananasvabhAvAnIti cennanu / janayatyeva satyevamanyathA'tatsvabhAvatA // 379 // . kahA jA sakatA hai ki ukta sAmagrI kA yaha svabhAva hI hai ki vaha ukta padArtha kI upasthiti meM usa padArtha kI upalabdhi karAtI hI hai, lekina isa para hamArA uttara hai ki yaha kahane kA artha bhI to yahI huA ki ukta padArtha ke upasthita rahane para ukta sAmagrI usa padArtha kI upalabdhi karAtI hI haiM: kyoMki yadi aisA na ho to isa sAmagrI-ko ukta svabhAva vAlI hI na kahA jA skegaa| yogyatAmadhikRtyAtha tatsvabhAvatvakalpanA / hantaivamapi siddho vaH kadAcidupalabdhitaH // 380 // tarka diyA jA sakatA hai ki ukta sAmagrI ko ukta svabhAva vAlI isalie kahA jAtA hai ki usa sAmagrI meM ukta padArtha kI upalabdhi ko utpanna karane kI yogyatA hai, lekina isa para hamArA uttara hai ki aisA kahane para bhI to ukta padArtha kI sattA siddha hI ho gaI, kyoMki aba to isa padArtha kI upalabdhi kabhI kabhI ho hI jAnI cAhie / / anyathA yogyatA teSAM kathaM yuktyopapadyate / na hi loke'zvamASAdeH siddhA paktyAdiyogyatA // 381 // yadi aisA na ho (arthAt yadi ukta padArtha kI upalabdhi kabhI na hotI ho) to kisI bhI sAmagrI ke saMbandha meM yaha kahanA kahA~ taka yuktisaMgata hogA ki usameM ukta padArtha kI upalabdhi karAne kI yogyatA hai ? sacamuca, kuTakA (jo pakane para kabhI nahIM galatA) Adi padArthoM ke sambandha meM yaha kabhI siddha nahIM kiyA jA sakatA ki unameM pakane Adi kI yogyatA hai / parAbhiprAyato hyetadevaM ceducyate na yat / upalabdhilakSaNaprApto'rthastasyopalabhyate // 382 // Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstravArttAsamuccaya kahA jA sakatA hai ki prastuta vAdI ukta saba bAteM (arthAt bAhya padArtho kI upalabdhi sambandhI saba bAteM) apane virodhiyoM kI mAnyatA ko dhyAna meM rakha kara kara rahA hai, lekina isa para hamArA uttara hai ki yaha kahane se kAma nahIM calegA, kyoMki ina virodhiyoM kA to yaha vizvAsa hai ki 'upalabdhilakSaNaprApta' hone para bAhya padArthoM kI upalabdhi huA hI karatI hai ( na ki nahIM huA karatIjaisI ki prastutavAdI kI mAnyatA hai ) / 120 atadgrahaNabhAvaizca yadi nAma na gRhyate / tata etAvatA'sattvaM na tasyAtiprasaMgataH // 383 // kahA jA sakatA hai ki bAhya padArthoM ko grahaNa karanA jisa sAmagrI kA svabhAva nahIM usake dvArA bAhya padArthoM kA grahaNa nahIM hotA, lekina isa para hamArA uttara hai ki isase yaha to siddha nahIM hotA ki bAhya padArtha sattAzUnya hai; kyoMki yadi aisA mAnA jAe taba to avAJchanIya niSkarSa sira para A par3ate haiM (vaha isalie ki taba to kisI bhI padArtha ke saMbandha meM kahA jA sakegA ki vaha sattAzUnya hai kyoMki usakA grahaNa vaha sAmagrI nahIM karatI jisakA svabhAva use grahaNa karanA nahIM ) / vijJAnaM yat svasaMvedyaM na tvartho yuktyayogataH / atastadvedane tasya grahaNaM nopapadyate // 384 // evaM cAgrahaNAdeva tadabhAvo'vasIyate / ataH kimucyate mAnamarthAbhAve na vidyate // 385 // kahA jA sakatA hai : "vijJAna eka svasaMvedya vastu hai (arthAt apanA jJAna Apa karane vAlI eka vastu hai) jabaki bAhya padArtha usa svabhAva vAle nahIM, aura vaha isalie ki bAhya padArthoM ko svasaMvedya mAnanA ayuktisaMgata hai / aisI dazA meM 'vijJAna ko grahaNa karate samaya bAhya padArthoM kA bhI grahaNa ho' yaha bAta banatI nahIM / aura yahI vastusthiti ki bAhya padArthoM kA grahaNa nahIM hotA yaha bhI nizcaya karA detI hai ki bAhya padArtha sattAzUnya haiM / taba phira kaise kahA jA sakatA hai ki aisA koI bhI pramANa hameM prApta nahIM jo bAhya padArthoM kA abhAva siddha kara sake ?" isa para hamArA uttara hai : 1. kha kA pATha : tadagrahaNa' / 2. kha kA pATha : tA sattvaM / Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pA~cavA~ stabaka 121 arthagrahaNarUpaM yat tat svasaMvedyamiSyate / tadvedane grahastasya tataH kiM nopapadyate // 386 // jisa vijJAna ko prastuta vAdI svasaMvedya mAna rahA hai vahI "bAhya padArthoM kA grahaNa" isa rUpa vAlA hai, aura aisI dazA meM 'isa vijJAna kA grahaNa karate samaya hI bAhya padArthoM kA grahaNa ho' yaha bAta banatI kyoM nahIM (arthAt avazya banatI hai) ? TippaNI-vijJAnAdvaitavAdI kI mAnyatAnusAra hameM jJAna kI svAnubhUti 'kevala jJAna' isa rUpa se hotI hai jabaki haribhadra kI mAnyatAnusAra hameM jJAna kI svAnubhUti 'bAhyArtha ko grahaNa karane vAlA jJAna' isa rUpa se hotI hai| ghaTAdijJAnamityAdisaMvittestatpravRttitaH / prApterarthakriyAyogAt smRteH kautukabhAvataH // 387 // hamArI ukta mAnyatA kA AdhAra yaha vastusthiti hai ki hameM jJAna kI anubhUti 'ghaTa Adi (bAhya padArthoM ) kA jJAna' isa rUpa se hotI hai, yaha ki hama ghaTa Adi kI ora agrasara hote haiM, yaha ki hameM ghaTa Adi kI prApti hotI hai, yaha ki hama ghaTa Adi ko kAma meM lAte haiM, yaha ki hameM ghaTa Adi kI smRti hotI hai, yaha ki hameM ghaTa Adi ko prApta karane kI icchA hotI hai / jJAnamAtre tu vijJAnaM jJAnamevetyado bhavet / pravRttyAdi tato na syAt prasiddha lokazAstrayoH // 388 // yadi jagat meM jJAna hI eka mAtra vAstavika sattA ho to hamArI jAnakArI kA svarUpa 'yaha (ghaTa Adi bAhya padArtha) jJAna hI hai' aisA honA cAhie, aura usa dazA meM una kriyAkalApoM kI ora abhimukha honA Adi hamAre lie kabhI saMbhava nahIM honA cAhie jo ki loka tathA zAstra meM prasiddha haiM / tadanyagrahaNe cAsya pradveSo'rthe'nibandhanaH / jJAnAntare'pi sadRzaM tadasaMvedanAdi yat // 389 // ___ yadi prastutavAdI yaha mAnane ko taiyAra hai ki jJAna apane se atirikta kisI vastu ko apanA viSaya banAtA hai to usakA bAhya padArthoM se zatrutA rakhanA (arthAt unakI sattA se inakAra karanA) betukA hai; kyoMki usa dazA meM bhI (arthAt jJAna kA viSaya abAhya rUpa hone kI dazA meM bhI) isa prakAra kI Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstravArttAsamuccaya (kutarkamUlaka) ApattiyA~ to uThAI hI jA sakeMgI ki " eka vyakti eka dUsare vyakti ke jJAna ko apane jJAna kA viSaya nahIM banA sakatA ( ataH isa dUsare vyakti kA jJAna sattAzUnya hai ) ?? 1 122 yuktyayogazca yo'rthasya gIyate jAtivAdataH / grAhyAdibhAvadvAreNa jJAnavAde'pyasau samaH // 390 // aura prastuta vAdI jo yaha thothI Apatti uThAtA hai ki "bAhya padArthoM kyoMki bAhya padArtha grAhya Adi rUpa anubhaya ina cAroM meM se eka bhI rUpa vAle nahIM) " vaha jJAna ko ekamAtra vAstavika sattA mAnane vAle siddhAnta ke sambandha meM bhI saca hai / kI sattA svIkAra karanA yuktisaMgata nahIM vAle nahIM (arthAt grAhya, grAhaka, ubhaya, naikAntagrAhyabhAvaM tad grAhakAbhAvato bhuvi / grAhakaikAntabhAvaM tu grAhyAbhAvAdasaMgatam // 391 // virodhAnnobhayAkAramanyathA tadasad bhavet / niHsvabhAvatvatastasya sattaivaM yujyate katham // 392 // ( sacamuca, jJAna ke saMbandha meM bhI hama kaha sakate haiM ki) vaha kevala grAhya svarUpa nahIM kyoMki usa dazA meM vaha grAhaka svarUpa nahIM raha sakegA, vaha kevala grAhaka svarUpa nahIM kyoMki usa dazA meM vaha grAhya svarUpa nahIM raha sakegA, vaha grAhya svarUpa tathA grAhaka svarUpa donoM nahIM kyoMki usa dazA meM usakA svabhAva antarvirodhapUrNa ho jAegA, vaha grAhya svarUpa tathA grAhaka svarUpa donoM ke abhAva vAlA nahIM kyoMki usa dazA meM svabhAvazUnya hone ke kAraNa vaha sattAzUnya ho jAegA / aisI dazA meM usakI ( arthAt jJAna kI ) sattA svIkAra karanA kahA~ taka ucita hai ? prakAzaikasvabhAvaM hi vijJAnaM tattvato matam / akarmakaM tathA caitat svayameva prakAzate // 393 // yathA''ste zeta ityAdau vinA karma sa eva hi / tathocyate jagatyasmiMstathA jJAnamapISyatAm // 394 // kahA jA sakatA hai : " vastutaH jJAna kA ekamAtra svarUpa prakAzanakriyA hai; aura kyoMki yaha kiyA akarmaka hai isalie hameM kahanA cAhie ki jJAna Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pA~cavA~ stabaka 123 apane Apa se prakAzita hotA hai / jisa prakAra 'vaha baiThatA hai' 'vaha sotA hai' Adi prayogoM meM kriyA karma se zUnya hai tathA kartA ko hi usa usa kriyA kA karane vAlA kahA jAtA hai vaisI hI bAta jJAna ke saMbandha meM bhI hai (arthAt prakAzanakriyArUpa jJAna bhI karma se zUnya hai tathA vaha svayaM hI prakAzanakriyA kA kartA hai)" / TippaNI-hindI meM pUchA jA sakatA hai ki jJAna ko 'camakatA hai' isa akarmaka kriyA kA kartA mAnA jAe yA 'camakAtA hai' isa sakarmaka kriyA kaa| vijJAnAdvaitavAdI kA kahanA hai ki unameM se pahalA vikalpa svIkAra kiyA jAnA cAhie, haribhadra kaheMge ki dUsarA / ucyate sAMpratamadaH svayameva vicintyatAm / pramANAbhAvatastatra yadyetadupapadyate // 395 // isake uttara meM hama cAheMge ki prastutavAdI svayaM soce ki kyA usakA mata svIkAra karane para kisI bhI prakAra kI tattvavyavasthA (arthAt kisI bhI vastu ko kisI bhI rUpa vAlI kahanA) samucita rUpa se saMbhava hogI; hamArI Apatti kA AdhAra yaha vastusthiti hai ki kisI bhI prakAra kI tattvavyavasthA ke pakSa meM kisI bhI prakAra kA pramANa upasthita karanA prastutavAdI ke lie saMbhava nahIM / evaM na yat tadAtmAnamapi hanta prakAzayet / / atastaditthaM no yuktamanyathA na vyavasthitiH // 396 // kyoMki taba to (arthAt jJAna ko akarmaka prakAzanakriyA bhara mAnane para) mAnanA par3egA ki jJAna apane svarUpa kA bhI prakAzana nahIM kara sakatA, aura aisI dazA meM prastuta vAdI kA yaha kahanA ucita na hogA ki jJAna amuka svarUpa vAlA hai / aura yadi aisA nahIM hai (arthAt yadi prastuta vAdI kA yaha kahanA ucita hai ki jJAna akarmaka prakAzanakriyA bhara hai) to jJAna kI svarUpavyavasthA saMbhava nahIM / vyavasthitau ca tattvasya tathAbhAvaprakAzakam / dhruvaM yatastato'karmakatvamasya kathaM bhavet // 397 // 1. ka kA pATha : ucyate'sAmprata / 2. kha kA prastAvita pATha : tau tattattvasya / Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 zAstravArtAsamuccaya dUsarI ora jJAna kI svarUpavyavasthA saMbhava hai yaha kahane kA artha hai ki eka aise jJAna kI sattA nizcaya saMbhava hai jo jJAna ke svarUpa ko yathArtha bhAva se prakAzita karatA hai; aisI dazA meM isa jJAna ko (arthAt jJAna ke svarUpa viSayaka jJAna ko) akarmaka kaise mAnA jA sakegA ? vyavasthApakamasyaivaM bhrAntaM caitattu bhAvataH / tathetyabhrAntamatrApi nanu mAnaM na vidyate // 398 // kahA jA sakatA hai ki jJAna kI svarUpavyavasthA ukta rUpa se karane vAlA koI jJAna hotA to hai lekina vaha vastutaH bhrAnta huA karatA hai; isa para hamArA uttara hai ki taba to isa saMbandha meM (arthAt jJAna kI svarUpavyavasthA ke saMbandha meM) koI abhrAnta pramANa hameM prApta nahIM rhaa|| bhrAntAccAbhrAntarUpA na yuktiyuktA vyavasthitiH / dRSTA taimirikAdInAmakSAdAviti cenna tat // 399 // aura yaha mAnanA yuktisaMgata nahIM koI bhrAnta jJAna kisI vastu ke saMbandha meM abhrAnta svarUpavyavasthA kara sakatA hai| kahA jA sakatA hai ki timira Adi netra rogoM se pIr3ita vyaktiyoM ke bhrAnta jJAna ina vyaktiyoM ke netraroga ke saMbandha meM abhrAnta svarUpavyavasthA karAyA hI karate haiM, lekina isa para hamArA uttara hai : TippaNI-prastutavAdI kA Azaya yaha hai ki timira roga se pIDita eka vyakti ke netra-janya pratyakSoM ko bhrAnta pAne para hama jAna lete haiM ki yaha vyakti timiraroga se pIr3ita haiM, aura isa prakAra yahA~ ukta bhrAnta jJAna ukta vyakti ke timiraroga ke saMbandha meM abhrAnta jJAna karA pAte haiN| nAkSAdidoSavijJAnaM tadanyabhrAntivadyataH / bhrAntaM tasya tathAbhAve bhrAntasyAbhrAntatA bhavet // 400 // netraroga se pIr3ita ukta vyaktiyoM kA netrajanya jJAna jisa prakAra bhrAnta hotA hai vaise hI bhrAnta vaha jJAna nahIM jisakA viSaya ukta netra-roga hai; kyoMki isa netraroga viSayaka jJAna ko bhrAnta mAnane kA artha hogA ukta netrajanya jJAna ko (jo vastutaH bhrAnta hai) abhrAnta mAnanA / na ca prakAzamAnaM tu loke kvacidakarmakam / dIpAdau yujyate nyAyAdatazcaitadapArthakam // 401 // Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pA~cavA~ stabaka phira hama dIpa Adi ke lokaprasiddha dRSTAntoM meM kahIM bhI yaha kahanA nyAyasaMgata nahIM pAte ki yahA~ prakAzanakriyA kevala prakAzanarUpa tathA akarmaka hai; isalie bhI prastuta vAdI kA ukta mata kisI kAma kA nahIM (arthAt yaha mata kI jJAna eka akarmaka tathA kevala prakAzana rUpa kriyA hai ) / dRSTAntamAtrataH siddhistadatyantavidharmiNaH / na ca sAdhyasya yat tena zabdamAtramasAvapi // 402 // aura kevala dRSTAntoM kI sahAyatA se eka aise sAdhya ko siddha nahIM kiyA jA sakatA jo una dRSTAntoM se atyanta visadRza ho; ataH prastutavAdI dvArA apane pakSa ke samarthana meM die gae dRSTAnta bhI ( arthAt 'baiThanA', 'sonA' Adi kriyAoM ke dRSTAnta bhI) kore zabda haiM / (2) vijJAnAdvaitavAda meM mokSa kI anupapatti kiM ca vijJAnAmAtratve na saMsArApavargayoH / vizeSo vidyate kazcit tathA caitad vRthoditam // 403 // dUsare, vijJAna ko hI eka mAtra vAstavika sattA mAnane para saMsAra tathA mokSa ke bIca kisI prakAra kA antara nahIM raha jAtA; aura aisI dazA meM prastuta vAdI kA nimnalikhita kathana kisI kAma kA nahIM : cittameva hi saMsAro rAgAdiklezavAsitam / tadeva tairvinirmuktaM bhavAnta iti kathyate // 404 // 125 "rAga Adi manodoSoM se dUSita citta kA hI nAma saMsAra hai tathA inhIM manodoSoM se mukta citta kA nAma mokSa hai" / rAgAdiklezavargoM yanna vijJAnAt pRthag mataH / ekAntaikasvabhAve ca tasmin kiM kena vAsitam // 405 // sacamuca, prastutavAdI ke matAnusAra rAga Adi manodoSa vijJAna se pRthak koI vastu nahIM honA cAhie, aura isa prakAra jaba vijJAna hI eka mAtra vAstavika sattA hai to prazna uThatA hai ki kauna kise dUSita karatA hai ( prazna isalie ki koI vastu apane Apa ko dUSita nahIM kara sakatI ) / kliSTaM vijJAnamevAsau kliSTatA tasya yadvazAt / nIlyAdivadasau vastu tadvadeva prasajyate // 406 // Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 zAstravArtAsamuccaya kahA jA sakatA hai ki dUSita vijJAna kA hI nAma rAga Adi manodoSa hai, lekina isa para hamArA uttara hai ki taba to vaha vastu jisake kAraNa vijJAna daSita avasthA prApta karatA hai vijJAna kI hI bhA~ti eka vAstavika sattA honI cAhie usI prakAra jaise nIla Adi (jo eka svaccha vastra ko raMga pAte haiM isa vastra kI hI bhA~ti) eka vAstavika sattA haiM / muktau ca tasya bhedena bhAvaH syAt paTazuddhivat / tato bAhyArthatAsiddhiraniSTA saMprasajyate // 407 // aura mokSAvasthA meM vijJAna apane ko dUSita karane vAlI ukta vastu se pRthak hokara avasthita rahatA hai-usI prakAra jaise nIla Adi se pRthak hokara vastra punaH svaccha avasthA prApta karatA hai; jaba bAta aisI hai taba vijJAna se bhinna bAhya padArthoM kI sattA, jise svIkAra karanA prastuta vAdI ko abhISTa nahIM, siddha ho gaI / prakRtyaiva tathAbhUtaM tadeva kliSTateti cet / tadanyUnAtiriktatve kena muktirvicintyatAm // 408 // yadi kahA jAe ki vijJAna kA svabhAva se hI dUSita honA usakA dUSita honA kahalAtA hai to hama cAheMge ki prastuta vAdI soce ki jaba doSoM ke avasthAna kI paridhi vijJAna kI paridhi se na kama hai na adhika taba mokSaprApti (arthAt vijJAna kI doSoM se mukti) kaise saMbhava hogI / TippaNI-haribhadra kA Azaya yaha hai ki jaba vijJAna svabhAvataH doSayukta hai taba vaha doSamukta ho hI kaise sakatA hai / asatyapi ca yA bAhye grAhyagrAhakalakSaNA' / dvicandrabhrAntivad bhrAntiriyaM naH kliSTateti cet // 409 // prastuta vAdI kaha sakatA hai : "bAhya padArthoM ke abhAva meM bhI anubhUta hone vAle grAhyagrAhakabhAva ko hI hama vijJAna kA dUSita honA kahate haiM, aura yaha grAhyagrAhakabhAva (ataeva vijJAna kA yaha dUSita honA) eka bhrAnti hai usI prakAra jaise (kisI netrarogI ko) do candramAoM kA dIkhanA / " lekina isa para hamArA uttara hai : 1. ka kA pATha : "lakSaNe / . Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pA~cavA~ stabaka 127 TippaNI-yahA~ 'grAhya' kA artha hai jJAnaviSaya aura 'grAhaka' kA artha jJAna / 'asatyapi ca yA bAhye grAhyagrAhakalakSaNA' ke sthAna para yazovijayajI dvArA svIkRta pATha hai 'asatyapi ca yA bAhye grAhye grAhakalakSaNe' unake anusAra kArikA kA anuvAda hogA "grAhyarUpa bAhya padArthoM ke tathA grAhakarUpa jJAna ke abhAva meM bhI anubhUta hone vAle grAhyagrAhakabhAva ko hI hama...." astvetat kintu taddhetubhinnahetvantarodbhavA / iyaM syAt timirAbhAve na hIndudvayadarzanam // 410 // yaha saba kucha aisA hI bhale kyoM nahIM, lekina eka bhrAnti kA kAraNa jJAnamAtra ke kAraNa se bhinna hI honA cAhie; sacamuca, timira nAmaka netraroga ke abhAva meM kisI vyakti ko do candramA nahIM dikhalAI par3ate / TippaNI-haribhadra kA Azaya yaha hai ki yadi jJAnamAtra kA kAraNa bhrAnti kA kAraNa hai to jJAnamAtra ko bhrAnta jJAna honA cAhie / na cAsadeva taddheturbodhamAtraM na cApi tat / sadaiva' kliSTatApatteriti muktirna yujyate // 411 // bhrAnti kA kAraNa koI avAstavika sattA nahIM ho sakatI aura na hI yaha kAraNa jJAnamAtra ho sakatA hai kyoMki aisA mAnane para (arthAt kisI avAstavika sattA ko athavA jJAnamAtra ko bhrAnti kA kAraNa mAnane para) mAnanA par3egA ki vijJAna sadaiva dUSita rahA karatA hai aura isa dazA meM mokSa kI (arthAta vijJAna ko doSamukti kI) saMbhAvanA ayuktisaMgata siddha hogI / muktyabhAve ca sarvaiva nanu cintA nirarthikA / bhAve'pi sarvadA tasyAH samyagetat vicintyatAm // 412 // yadi mokSa eka asaMbhava ghaTanA hai to saba dArzanika carcA vyartha siddha hotI hai, aura yadi mokSa eka sadA vartamAna avasthA hai to bhI ukta carcA vyartha siddha hotI hai / prastuta vAdI ko isa paristhiti para bhalI bhA~ti vicAra karanA cAhie / 1. ka kA pATha : tadaiva / Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 vijJAnamAtravAdo yat netthaM yuktyopapadyate / prAjJasyAbhinevezo na tasmAdatrApi yujyate // 413 // vijJAna ko ekamAtra vAstavika sattA mAnane kA siddhAnta jaba isa prakAra ayuktisaMgata siddha hotA hai taba buddhimAnoM ko cAhie ki ve isa para bhI jame na raheM / 1. kha kA pATha : 'syApi nivezo / zAstravArttAsamuccaya Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaThA stabaka (1) 'nirhetuka vinAza' se kSaNikavAda kI siddhi nahIM yaccoktaM pUrvamatraiva kSaNikatvaprasAdhakam / / nAzahetorayogAdi tadidAnI parIkSyate // 414 // kSaNikavAda ke samarthana meM yahI pahale jo yuktiyA~ dI gaI thI ki 'pratyeka vastu kSaNika hai, kyoMki usake nAza kA koI kAraNa saMbhava nahIM' Adi Adi, aba hama unakI parIkSA karate haiM / TippaNI-pichalI bAra kSaNikavAda kA khaMDana karate samaya prArambha meM hI arthAt kArikA 239 meM hI haribhadra ne kahA thA ki isa vAda ke samarthana meM cAra yuktiyA~ upasthita kI jAtI haiM / inhIM cAra yuktiyoM kA kramazaH khaNDana prAya: samUce prastuta stabaka meM calegA; (stabaka kI 63 kArikAoM meM se kevala antima 10 meM zUnyavAda kA khaMDana hai)| hetoH syAnnazvaro bhAvo'nazvaro vA vikalpya yat' / nAzahetorayogitvamucyate tanna yuktimat // 415 // jo yaha tarka diyA jAtA hai ki eka vastu yadi nazvara rUpa meM apane kAraNa se utpanna ho to usake nAza kA koI kAraNa saMbhava nahIM aura yadi vaha a-nazvararUpa meM apane kAraNa se utpanna ho to bhI nahIM vaha yuktisaMgata nahIM / TippaNI--prastuta kArikA se kSaNikavAdI ke isa tarka kA khaMDana prArambha hotA hai ki pratyeka vastu kSaNika hai kyoMki kisI vastu ke nAza kA koI kAraNa saMbhava nahIM / kSaNikavAdI ke tarka kA AdhAra usakI yaha samajha hai ki jaba kisI dharma ke saMbandha meM yaha mAna liyA jAe ki vaha amuka vastu kA svabhAva hai taba yaha prazna uThAnA koI artha nahIM rakhatA ki isa dharma ke isa vastu meM pAe jAne kA kAraNa kyA hai; aura kyoMki kSaNikavAdI kA mata hai ki kSaNikatA 1. kha kA pATha : vikalpayat / Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 zAstravArtAsamuccaya arthAt utpanna hote hI naSTa ho jAnA-pratyeka vastu kA svabhAva hai usakA yaha bhI kahanA hai ki yaha prazna uThAnA koI artha nahIM rakhatA ki eka vastu meM pAI jAne vAlI kSaNikatA kA arthAt utpanna hote hI hone vAle isa vastu ke nAza kA-kAraNa kyA hai / 'nAzanirhetukatAvAda' kA sIdhA artha yahI hai lekina haribhadra ko yaha vAda truTipUrNa lagatA hai jisakA mukhya kAraNa yaha hai ki unake apane matAnusAra pratyeka vastu kA svabhAva kSaNikatA nahIM apitu kSaNikatA saMvalitanityatA hai| hetuM pratItya yadasau tathA nazvara iSyate / yathaiva bhavato heturviziSTaphalasAdhakaH // 416 // kyoMki hamAre matAnusAra eka vastu kisI kAraNavizeSa para nirbhara rahatI huI naSTa hotI hai-usI prakAra jaise ki prastutavAdI ke matAnusAra vahI vastu isI kAraNa para nirbhara rahatI huI eka viziSTa (arthAt apane se visadRza) kArya ko janma detI hai| TippaNI-jisa vastusthiti ko sAmAnyataH yaha kahakara vyakta kiyA jAtA hai ki "ka ke kAraNa kha naSTa hokara ga ho gayA (udAharaNa ke lie, DaNDA laga jAne ke kAraNa ghar3A TUTa kara Tukar3e-Tukar3e ho gayA)" use kSaNikavAdI yaha kahakara vyakta karegA ki "ka ke kAraNa kha ne ga ko janma diyA aura ga kha se visadRza hai (yadi ka na AyA hotA to kha ne kha' ko janma diyA hotA aura kha' kha ke sadRza hotA)" isake viparIta, haribhadra isI vastusthiti ko yaha kahakara vyakta kareMge ki 'ka ke kAraNa kha kA vinAza huA tathA ga kA janma huaa|" tathAsvabhAva evAsau svahetoreva jAyate / sahakAriNamAsAdya yastathAvidhakAryakRt // 417 // prastuta vAdI ke matAnusAra eka vastu apane kAraNa se hI aise rUpa vAlI hokara utpanna hotI hai ki vaha sahakArikAraNa kI upasthiti meM ukta prakAra ke (apane se visadRza) kArya ko janma detI hai / TippaNI pichalI TippaNI kI bhASA meM rakhA jAe to kSaNikavAdI kA mata hai ki kha apane kAraNa se hI aisA svabhAva lekara utpanna huA thA ki vaha ka kI upasthiti meM ga ko janma de / vastusthiti ko aura adhika spaSTa karane ke lie kahA jA sakatA hai ki ghar3e ke dRSTAnta meM kha kA artha hogA Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaThA stabaka 131 'ghar3e ke astitva kA antima kSaNa', ga kA artha 'ghar3e ke Tukar3oM ke astitva kA prathama kSaNa', ka kA artha 'DaNDe ke astitva kA vaha kSaNa jo ghar3e ke astitva ke antima kSaNa ke samakAlIna thaa'| na punaH kriyate kiJcit tenAsya sahakAriNA / samAnakAlabhAvitvAt tathA coktamidaM tava // 418 // prastuta vAdI kI yaha bhI mAnyatA hai ki usa sahakArikAraNa ukta vastu meM kacha navInatA nahIM lAtA aura vaha isalie ki yaha sahakArikAraNa isa vastu kA samakAlIna hai / prastuta vAdI ke hI zabdoM meM : TippaNI-pUrvokta TippaNI kI bhASA meM, kSaNikavAdI kaha rahA hai ki ka kha meM kucha navInatA nahIM lAtA kyoMki ka tathA kha paraspara samakAlIna haiN| upakArI virodhI ca sahakArI ca yo mataH / prabandhApekSayA sarvo naikakAle kadAcana // 419 / / sahakArikRto hetovizeSo nAsti yadyapi / / phalasya tu vizeSo'sti tatkRtAtizayAptitaH // 420 // "eka vastu apanI samakAlIna kisI dUsarI vastu kA na upakAra kara sakatI hai, na usakA virodha kara sakatI hai, na use kisI prakAra kI sahAyatA pahu~cA sakatI hai; yadi yaha vastu upakAra Adi karatI hI hai to isa dUsarI vastu se prAraMbha hone vAlI kSaNa-paraMparA kA / isa prakAra yadyapi eka sahakArikAraNa apane se saMbandhita mukhya kAraNa meM kucha navInatA nahIM lAtA, lekina isa sahakArikAraNa se prApta koI sAmarthyavizeSa isa mukhya kAraNa dvArA janita kArya meM kucha navInatA avazya lAtI hai|' isa para hamArA uttara hai : TippaNI-pUrvokta TippaNI kI bhASA meM, yadyapi ka ne kha meM koI navInatA nahIM utpanna kI lekina yadi ka na AyA hotA to jahA~ hameM ga dikhAI par3a rahA hai vahA~ kha' dikhalAI par3a rahA hotA / na cAsyAtatsvabhAvatve sa phalasyApi yujyate / sabhAgakSaNajanmAptestathAvidhatadanyavat // 421 // jaba taka ukta mukhya kAraNa meM hI usa prakAra kA (arthAt apane se visadRza kArya ko utpanna karane kA) svabhAva na mAnA jAegA taba taka yaha kahanA Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 zAstravArtAsamuccaya yuktisaMgata nahIM ThaharegA ki isa mukhya kAraNa se janita kArya ukta navInatA vAlA hai (arthAt usa mukhya kAraNa se visadRza svabhAva vAlA hai); kyoMki yadi aisA na ho to ukta mukhya kAraNa bhI apane se sadRza kArya ko hI janma de baiThegAusI prakAra jaise ki isa mukhya kAraNa ke pUrvavartI bhUta kSaNoM ne apane se sadRza kAryoM ko hI janma diyA thA / TippaNI-pUrvokta TippaNI kI bhASA meM, yadi ka kI upasthiti kha meM koI navInatA nahIM lAtI to samajha meM nahIM AtA ki kyoM kha ke bAda ga kA hI janma huA kha' kA nahIM / asthAnapakSapAtazca hetoranupakAriNI / apekSAyAM niyuGkate yat kAryametad vRthoditam // 422 // prastuta vAdI kA kahanA hai ki yadi eka vastu ko apanA kisI prakAra kA upakAra na karane vAlI eka dUsarI vastu para nirbhara rahane ke lie bAdhya honA par3e to isakA artha yaha huA ki isa pahalI vastu ke kAraNa kA isa dUsarI vastu ke prati anucita pakSapAta hai; lekina usakA yaha kahanA bekAra kI bAta hai| TippaNI-pUrvokta TippaNI kI bhASA meM, yadi kha kA nAza avazyaMbhAvI thA cAhe ka AtA yA na AtA taba kha ke nAza kA kAraNa ka ko mAnane meM koI tuka nahIM, (isake viparIta, kyoMki ka kI anupasthiti meM ga kI utpatti nahIM huI hotI isalie ga kI utpatti kA kAraNa ka ko mAnanA ucita hai), aisI dazA meM bhI yadi kahA jAe ki kha ke kAraNa ne kha ko aise rUpa meM utpanna kiyA ki vaha ka kI upasthiti meM naSTa ho to kahanA yaha huA ki kha ke kAraNa kA ka ke prati anucita pakSapAta hai / yasmAttasyApyadastulyaM viziSTaphalasAdhakam / __ bhAvahetuM samAzritya nanu nyAyAnnidarzitam // 423 // kyoMki hama yuktipUrvaka dikhA cuke ki ukta AkSepa prastutavAdI kI isa mAnyatA para bhI lAgU hotA hai ki eka vastu (eka dUsarI vastu para nirbhara rahatI huI) eka viziSTa (arthAt apane se visadRza) kArya ke janma kA kAraNa banatI hai / TippaNI-pUrvokta TippaNI kI bhASA meM, yadi ka ne kha meM kisI prakAra Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaThA stabaka kI navInatA nahIM utpanna kI aura phira bhI kahA jAe ki kha ke kAraNa ne kha ko aise rUpa meM utpanna kiyA ki vaha ka kI upasthiti meM ga ko janma de to kahanA yaha huA ki kha ke kAraNa kA ka ke prati anucita pakSapAta hai| evaM ca vyarthameveha vyatiriktAdicintanam / / nAzyamAzritya nAzasya kriyate yad vicakSaNaiH // 424 // aisI dazA meM buddhimAnoM kA isa prazna kI carcA meM par3anA vyartha hI hai ki eka naSTa hone vAlI vastu tathA usakA nAza eka dUsare se bhinna haiM yA abhinna Adi Adi / TippaNI-haribhadra kA Azaya yaha hai ki ThIka aise hI prazna eka utpanna hone vAlI vastu tathA usakI utpatti ke sambandha meM uThAe jA sakate haiN| kiJca nirhetuke nAze hiMsakatvaM na yujyate / vyApAdyate sadA yasmAnna kazcit kenacit kvacit // 425 // dUsare, yadi nAza kA koI kAraNa na mAnA jAe taba kisI ko kisI kI hiMsA karane vAlA nahIM kahA jA sakatA, kyoMki usa dazA meM to koI kisI ke dvArA kabhI mArA hI nahIM jAegA / kAraNatvAt sa santAnavizeSaprabhavasya cet / hiMsakastanna santAnasamutpatterasaMbhavAt // 426 // kahA jA sakatA hai ki koI vyaktivizeSa hiMsaka isalie hai ki vaha eka viziSTa (arthAt mAre gae prANI se visadRza) kSaNa-paraMparA ko janma detA hai, lekina isa para hamArA uttara hai ki prastuta vAdI kA mata svIkAra karane para to kSaNa-paraMparAoM kI utpatti hI saMbhava nahIM / TippaNI prastuta vAdI ke kahane kA Azaya yaha hai ki eka prANI kA hatyArA usa prANI ke nAza kA kAraNa nahIM apitu usa prANI ke sthAna para (adhika sahI kaheM to usa prANI kI jIvanakSaNaparaMparA ke sthAna para) eka nae prANI ke janma kA (adhika sahI kaheM to eka nae prANI kI jIvanakSaNaparaMparA ke janma kA) kAraNa hai; isa para haribhadra kA uttara hai ki kyoMki prastuta vAdI kSaNaparaMparA sambandhI apanI kalpanA kI sahAyatA se hI kAryakAraNabhAva kA svarUpanirUpaNa kara pAtA hai aura kyoMki yaha kalpanA a-yuktisaMgata hai isalie Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 zAstravArtAsamuccaya usakA ukta bacAva saMtoSajanaka nahIM / sAMvRtatvAt vyayotpAdau santAnasya khapuSpavat / na stastadadharmatvAcca hetustatprabhave' kutaH // 427 // kyoMki prastuta vAdI ke matAnusAra kSaNaparaMparA AkAzakusuma kI bhA~ti eka kAlpanika vastu hai. isa kSaNaparaMparA kI utpatti athavA vinAza saMbhava nahIM dUsare, usake matAnusAra eka kSaNaparaMparA kI utpatti isa kSaNaparaMparA kA dharma nahIM (aura vaha isalie ki eka kSaNaparaMparA dharmoM vAlI nahIM huA karatI) / aisI dazA meM prastuta vAdI kA kisI vyaktivizeSa ke sambandha meM yaha kahanA kahA~ taka ucita hai ki vaha amuka kSaNaparaMparA kI utpatti kA kAraNa hai ? TippaNI-haribhadra kA Azaya yaha hai ki prastutavAdI ke matAnusAra eka vAstavika vastu vahI ho sakatI hai jo kSaNika ho, lekina yaha tathA-kathita kSaNaparaMparA koI kSaNika vastu nahIM / visabhAgakSaNasyAtha janako hiMsako na tat / svato'pi tasya tatprApterjanakatvAvizeSataH // 428 // phira mAre gae prANI se visadRza kSaNa ko (arthAt visadRza kSaNaparamparA ke Adya ghaTaka ko) janma dene vAle vyakti ko hiMsaka nahIM kahA jA sakatA, kyoMki taba to yaha prANI svayaM bhI apanA hiMsaka kahalAyA jA sakegA aura vaha isalie ki mArA gayA prANI svayaM bhI ukta visadRza kSaNa ko janma dene vAlA usI prakAra hai jaise ki ukta vykti| TippaNI-haribhadra kA Azaya yaha hai ki mRta prANI ke astitva kA antima kSaNa navotpanna prANI ke astitva ke prathama kSaNa kI utpatti meM upAdAnakAraNa hai (jabaki hatyArA isa utpatti meM sahakArikAraNa athavA nimittakAraNa hai)| hanmyenamiti saMklezAd hiMsakazcet prakalpyate / naivaM tvannItito yasmAdayameva na yujyate // 429 // kahA jA sakatA hai ki 'maiM isa prANI ko mArU~' isa prakAra ke saMkalpa 1. ka kA pATha : sAMvRtta / 2. kha kA pATha : statsaMbhave / 3. kha kA pATha : naiva / Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaThA stabaka 135 rUpa manodoSa se dUSita vyakti ko hiMsaka mAnA jAnA cAhie (jabaki mArA gayA prANI isa prakAra ke manodoSa se dUSita nahIM), lekina isa para hamArA uttara hai ki prastutavAdI ke matAnusAra yahI bAta to nahIM banatI / saMklezo yad guNotpAdaH sa cAkliSTAnna kevalAt / na cAnyasacivasyApi tasyAnatizayAt tataH // 430 // kyoMki eka mana meM doSa utpanna hone kA artha hai isa mana meM eka nae dharma kA utpanna honA, lekina isa prakAra kA doSa eka adUSita mana meM svataH utpanna nahIM ho sakatA; aura na hI isa mana meM vaha doSa kisI sahakArikAraNa kI sahAyatA se utpanna ho sakatA hai kyoMki (prastuta vAdI ke matAnusAra) yaha sahakArikAraNa bhI to (mukhya kAraNa rUpa) isa mana meM koI navInatA nahIM lA sakatA / TippaNI-haribhadra kI prastuta vizeSa Apatti kA AdhAra eka vahI sAmAnya Apatti hai jise ve nirhetuka vinAza saMbaMdhI apanI carcA meM abhI uThAkara cuke haiN| taM prApya tatsvabhAvatvAt tataH sa iti cennanu / nAzahetumavApyaivaM nAzaprakSe'pi na kSatiH // 431 // kahA jA sakatA hai ki kyoMki sahakArikAraNa kI upasthiti meM eka mana kA aisA svabhAva bana jAtA hai ki usameM doSoM kA janma ho sake isa doSajanma kA kAraNa sahakArikAraNa hai; lekina isa para hamArA uttara hai ki taba to yaha kahane meM bhI doSa nahIM ki kyoMki nAzakAraNa kI upasthiti meM eka vastu kA aisA svabhAva hI bana jAtA hai ki usakA (arthAt usa vastu kA) nAza ho sake isa nAza kA kAraNa yaha nAzakAraNa hai / / anye tu janyamAzritya satsvabhAvAdyapekSayA / evamAhurahetutvaM janakasyApi sarvathA // 432 // prastuta vAdI kI hI tarkasaraNi kA anusaraNa karate hue kucha dUsare vAdiyoM ne prazna uThAyA hai ki eka utpanna kI jAtI huI vastu astitva svabhAva vAlI hai athavA nAstitvazIla svabhAva vAlI Adi Adi, aura ve isa niSkarSa para pahu~ce haiM ki eka vastu kI utpatti kA tathAkathita kAraNa isa vastu kI utpatti kA Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 zAstravArtAsamuccaya kAraNa hai hI nahIM (usI prakAra jaise ki prastuta vAdI isa niSkarSa para pahu~cA hai ki eka vastu ke nAza kA tathAkathita kAraNa isa nAza kA kAraNa hai hI nahIM) / na satsvabhAvajanakastadvaiphalyaprasaMgataH / janmAyogAdidoSAcca netarasyApi yujyate // 433 // na cobhayAdibhAvasya virodhAsaMbhavAditaH / svanivRttyAdibhAvAdau kAryAbhAvAdito'pare // 434 // (ina vAdiyoM kA tarka haiM) "eka astitvazIla svabhAva vAlI vastu ko janma denA kisI kAraNa kA kAma nahIM aura vaha isalie ki aise svabhAva vAlI vastu ke janma meM kisI kAraNa kA koI upayoga nhiiN| isI prakAra, eka nAstitvazIla svabhAva vAlI vastu ko janma denA bhI kisI kAraNa kA kAma nahIM aura vaha isalie ki aise svabhAva vAlI vastu kA janma saMbhava hI nahIM tathA kacha aisI hI dusarI kaThinAIyoM ke kAraNa / dUsarI ora, eka vastu ko astitvazIla tathA nAstitvazIla donoM svabhAvoM vAlI kahane meM svavacanavirodha AtA hai jabaki use na astitvazIla na nAstitvazIla svabhAvavAlI kahanA use eka asaMbhava vastu banA denA hogA; isI prakAra kI kucha anya kaThinAIyAM bhI haiN|" kucha dUsare vAdiyoM kA kahanA hai ki eka kArya kI utpatti nimnalikhita prakAra ke tarkoM kI sahAyatA se asaMbhava siddha kI jA sakatI hai : "yadi isa kArya ke kAraNa kA svabhAva apanA nAza karanA hai to usakA svabhAva isa kArya ko janma denA nahIM ho sakatA, adi Adi (arthAt yadi kArya ke kAraNa kA svabhAva isa kArya ko janma denA hai to usakA svabhAva apanA nAza karanA nahIM ho sakatA, na ye donoM bAteM usakA svabhAva ho sakatI haiM, na inameM se eka bhI nahIM) / " TippaNIprastuta kArikA meM haribhadra kAryotpatti kI saMbhAvanA kA khaMDana do tarko kI sahAyatA se karA rahe hai, aura kyoMki ye donoM tarka paraspara samAnAntara haiM ve inameM se pahale ko vistAra se prastuta karate haiM tathA dUsare ko iMgita mAtra se / pahale tarka meM nimnalikhita cAra vikalpoM para vicAra kiyA gayA hai : (1) utpanna hone vAlA kArya astitvazIla hai / (2) utpanna hone vAlA kArya nAstitvazIla hai / (3) utpanna hone vAlA kArya astitvazIla tathA nAstitvazIla donoM hai| . Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaThA stabaka 137 (4) utpanna hone vAlA kArya na astitvazIla hai na naastitvshiil| dUsare tarka meM nimnalikhita cAra vikalpoM para vicAra kiyA gayA hai : (1) utpanna hone vAle kArya kA kAraNa apanA nAza karatA hai / (2) utpanna hone vAle kArya kA kAraNa ukta kArya ko janma detA hai| (3) utpanna hone vAle kArya kA kAraNa apanA nAza karatA hai tathA ukta kArya ko janma detA haiM / (4) utpanna hone vAle kArya kA kAraNa na apanA nAza karatA hai na ukta kArya ko janma detA hai / [spaSTa hI haribhadra kA apanA mata yaha nahIM ki kAryotpatti eka asaMbhava bAta hai, lekina ve yaha dikhA rahe haiM ki jisa prakAra ke tarkoM kI sahAyatA se kSaNikavAdI vastuoM ke nAza ko nirhetuka siddha kara rahA hai usa prakAra ke tarkoM kI sahAyatA se to vastuoM kI utpatti ko bhI nirhetuka siddha kiyA jA sakatA hai / ] na cAdhyakSaviruddhatvaM janakatvasya mAnataH / asiddhestatra nItyA tadvyavahAraniSedhataH // 435 // yaha kahanA bhI ucita na hogA ki vastuoM kI utpattikAraNatA se inakAra karanA pratyakSAtmaka jJAna ke sAkSya ke viruddha jAnA hai, kyoMki ukta utpattikAraNatA pramANa dvArA siddha na hone ke kAraNa use vyavahAra kA (arthAt bauddhika cintana athavA zAbdika carcA kA) viSaya banAne se inakAra karanA yuktisaMgata hai / mAnAbhAve pareNApi vyavahAro niSidhyate / sajjJAnazabdaviSayastadvadatrApi dRzyatAm // 436 // AkhirakAra prastuta vAdI kI bhI yaha mAnyatA hai hI ki jisa vastu kI sattA pramANa dvArA siddha nahIM use astitvazIla rUpa se bauddhika athavA zAbdika vyavahAra kA viSaya banAne se inakAra kiyA jAnA cAhie, ThIka yahI bAta vastuoM kI utpattikAraNatA ke saMbandha meM lAgU hotI hai / (2) 'arthakriyAkAritva' se kSaNikavAda kI siddhi nahIM / arthakriyAsamarthatvaM kSaNike yacca gIyate / utpattyanantaraM nAzAd vijJeyaM tadayuktimat // 437 // Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 zAstravArtAsamuccaya aura jo prastuta vAdI ne yaha mAnyatA sthira kI hai ki eka kSaNika vastu (hI) arthakriyA samartha huA karatI hai use ayuktisaMgata samajhanA cAhiekyoMki eka kSaNika vastu apanI utpatti ke tatkAla bAda naSTa ho jAtI hai / TippaNI-kSaNikavAda kI samarthaka jina cAra yuktiyoM kA khaMDana haribhadra ne prastuta stabaka meM kiyA hai unameM se dUsarI kI carcA kA prAraMbha prastuta kArikA meM hotA hai| 'arthakriyAsamartha' zabda kA moTA artha hai 'kisI kAma A sakane yogya' lekina dArzanika carcAoM meM isakA artha kiyA jAtA hai 'kisI kAraNasAmagrI kA aMga bana sakane yogya' / spaSTa hI kAryakAraNabhAva kI vAstavikatA meM vizvAsa rakhane vAlA eka dArzanika hI arthakriyAsAmarthya ko vastu-tattva kI kasauTI ke rUpa meM prastuta karegA, aura ve bauddha tArkika jinhoMne kadAcit sabase pahale arthakriyA sAmarthya ko vastu-tattva kI kasauTI ke rUpa meM prastuta kiyA thA kAryakAraNabhAva kI vAstavikatA meM vizvAsa rakhane vAle sacamuca the / jahA~ taka itanI bAta kA saMbaMdha thA ina bauddhoM kA tattvataH samarthana una sabhI dArzanikoM ne kiyA jo svayaM kAryakAraNabhAva kI vAstavikatA meM vizvAsa rakhate the, lekina jaba bauddhoM ne yaha kahA ki eka kSaNika vastu hI arthakriyAsamartha ho sakatI hai taba dUsare dArzanikoM kA unake sAtha calanA asaMbhava ho gyaa| udAharaNa ke lie, haribhadra ke apane matAnusAra jagat kI vastuoM kA svAbhAvika dharma kSaNikatA nahIM kSaNikatAsaMvalita nityatA hai, aura aisI dazA meM unake lie isa mAnyatA kA virodha karanA anivArya ho jAtA hai ki arthakriyA-sAmarthya kI (ataeva vAstavikatA kI) Avazyaka zarta kSaNikatA hai| arthakriyA yato'sau vA tadanyA' vA dvayI gatiH / tattve na tatra sAmarthyamanyatastatsamudbhavAt // 438 // eka kSaNika vastu jisa arthakriyA ko janma dene meM samartha kahI jA rahI hai usake saMbaMdha meM hamArA prazna hai ki vaha yaha vastu hI hai yA anya kuch| yadi vaha arthakriyA yaha vastu hI hai taba to usako janma dene meM yaha vastu samartha nahIM ho sakatI, kyoMki taba to usakA janma anya kisI kAraNa se (arthAt prastuta vastu ke kAraNa se) huA hogA / na svasaMdhAraNe nyAyAt janmAnantaranAzataH / na ca nAze'pi sadyuktyA taddhetostatsamudbhavAt // 439 // 1. kha kA pATha : tadanyo / Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaThA stabaka 139 usa dazA meM yaha bhI kahanA yuktisaMgata na hogA ki ukta vastu uktarUpa arthakriyA ko sahArA detI hai aura vaha isalie ki (prastuta vAdI ke matAnusAra) yaha vastu (ataH yaha arthakriyA) utpanna hote hI naSTa ho jAtI hai; na yahI kahanA yuktisaMgata hogA ki ukta vastu uktarUpa arthakriyA kA nAza karatI hai. aura vaha isalie ki (prastuta vAdI ke matAnusAra) yaha vastu (ataH yaha arthakriyA) apane kAraNa se hI nazvara svabhAva lie hue janmI hai / anyatve'nyasya sAmarthyamanyatreti na saMgatama / tato'nyabhAva evaitannAsau nyAyyo dalaM vinA // 440 // yadi ukta arthakriyA ukta vastu se anya kucha hai to yaha ayuktisaMgata mAnyatA sira par3atI hai ki eka vastu svayaM to eka sthAna (athavA kAla) meM sthita hai tathA jisa arthakriyA ko janma dene meM isa vastu kI sAmarthya hai vaha anya kisI sthAna (athavA kAla) meM / kahA jA sakatA hai ki eka vastu kA eka anya vastu ko utpanna karanA hI usakA arthakriyA ko utpanna karanA hai, lekina isa para hamArA uttara hai ki isa naI vastu kA janma kisI rUpAntaraNazIla kAraNa ke binA saMbhava mAnanA yuktisaMgata nhiiN| TippaNI-kSaNikavAdI kA kahanA hai ki ka kA kha ko janma denA hI ka kA arthakriyAsamartha honA hai; isa para haribhadra kA uttara hai ki ka kha ko janma tabhI de sakatA hai jaba kha ka kA eka rUpAntaraNa ho| lekina kSaNikavAdI, jisake matAnusAra ka tathA kha donoM kSaNika vastue~ haiM, kha ko ka kA rUpAntaraNa nahIM mAna sakatA / nAsat sat jAyate yasmAdanyasattvasthitAvapi / tasyaiva tu tathAbhAve nanvasiddho'nvayaH katham // 441 // kisI anya vastu ke upasthita rahate hue bhI eka nAstitvazIla vastu . astitvazIla nahIM bana sakatI; aura yadi kahA jAe ki yahA~ yaha anya vastu hI eka nae rUpa meM astitvazIla banI hai to hamArA prazna hai ki taba eka vastu ko apane rUpa-rUpAntaroM ke bIca eka hI banI rahane vAlI mAnanA ayuktisaMgata kyoM / 1. ka kA pATha : tathA bhAve / Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 zAstravArtAsamuccaya TippaNI-pichalI TippaNI kI bhASA meM, yadi kha apane janma ke pUrva sarvathA nAstitvazIla hai to vaha ka ke upasthita rahane para bhI utpanna nahIM ho sakatA, aura yadi ka hI kha ke rUpa meM astitvazIla banA hai to ka kSaNika nahIM sthAyI siddha huA / bhUtiyaiSAM' kriyA soktA na cAsau yujyate kvacit / kartRbhoktRsvabhAvatvavirodhAditi cintyatAm // 442 // prastutavAdI ke matAnusAra eka vastu ke utpanna hone kA artha hai isa vastu kA kriyA karanA, lekina use socanA cAhie ki usakA mata yuktisaMgata nahIM aura vaha isalie ki usakA kisI cittakSaNa ko kartA tathA bhoktA donoM mAnanA antarvirodhapUrNa hogA (-jisakA kAraNa yaha hai ki kartRtva tathA bhoktRtva do paraspara bhinna dharma haiN)| TippaNI-haribhadra kA Azaya yaha pratIta hotA hai ki kyoMki kSaNikavAdI eka vastu ko eka hI svabhAva vAlI mAnatA hai aneka svabhAvoM vAlI nahIM isalie usake lie yaha mAnanA saMbhava nahIM ki koI vastu kriyAzIla tathA bhavanazIla donoM haiM-athavA yaha ki koI cittakSaNa kartA tathA bhoktA donoM haiM / na cAtItasya sAmarthya tasyAmiti nidarzitam / ___ na cAnyo laukikaH kazcicchabdArtho'tretyayuktimat // 443 // aura yaha hama dikhA hI cuke (kArikA 440 meM) ki eka bhUtakAlIna (= naSTa huI) vastu arthakriyA ko utpanna karane meM samartha nahIM ho sakatI / na hI 'arthakriyA' zabda kA koI dUsarA lokaprasiddha artha yahA~ grahaNa kiyA jA sakatA hai-jisakA artha yaha huA ki prastuta vAdI kA mata ayuktisaMgata hai / (3) 'rU pa-rU pAntaraNa' se kSaNikavAda kI siddhi nahIM / pariNAmo'pi no hetuH kSaNikatvaprasAdhane / sarvadaivAnyathAtve'pi tathAbhAvopalabdhitaH // 444 // jagat kI vastuoM meM dIkha par3ane vAlA rUpa-rUpAntaraNa bhI kSaNikavAda kI siddhi nahIM karatA, kyoMki sadA hI ina vastuoM meM eka nae rUpa kI utpatti hote samaya bhI unakA eka purAnA rUpa jyoM kA tyoM banA rahatA hai| 1. ka kA pATha : bhUtiryeSAM / Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaThA stabaka 141 TippaNI- prastuta kArikA meM kSaNikavAda kI samarthaka eka tIsarI yukti kA khaMDana prArambha hotA hai / kSaNikavAdI kA kahanA hai ki pratyeka vastu kSaNika hai kyoMki vaha pratikSaNa nayA rUpa dhAraNa karatI hai; isa para haribhadra kA uttara hai ki jo vastu pratikSaNa nayA rUpa dhAraNa karatI hai use kSaNikatA se sampanna nahIM kSaNikatAsaMvalita nityatA se sampanna mAnA jAnA cAhie / nArthAntaragamo yasmAt sarvathaiva na cAgamaH / pariNAmaH pramAsiddhaH iSTazca khalu paNDitaiH // 445 // na to koI vastu sarvathA astitva khoyA karatI hai aura na vaha sarvathA nae sire se astitva meM AyA karatI hai; pramANasiddha bAta to vastuoM kA rUparUpAntaraNa hai aura aise rUpa-rUpAntara kI saMbhAvanA buddhimAnoM ko svIkArya hI hai / yaccedamucyate brUmo'tAdavasthyamanityatAm / etat tadeva na bhavatyato'nyatve dhruvo'nvayaH // 446 // prastuta vAdI kA kahanA hai ki usake matAnusAra eka vastu kA apane pUrva-rUpa meM na rahanA hI usakI anityatA (= kSaNikatA ) hai lekina isa para hamArA uttara hai ki prastuta vAdI ke matAnusAra to eka vastu kA apane pUrvarUpa meM na rahane kA artha hai usa vastu kA (sarvathA) astitva meM na rahanA aura yadi isakA artha kucha anya hai to usane nizcaya hI svIkAra kara liyA ki eka vastu apane rUpa-rUpAntaroM ke bIca eka hI banI raha sakatI hai / tadeva' na bhavatyetat tacca na bhavatIti ca / viruddhaM hanta kiMcAnyadAdimat tat prasajyate // 447 // phira prastuta vAdI kA yaha kahanA ki eka vastu apane astitvakSaNa ke bAda astitva meM nahIM rahatI eka antarvirodhapUrNa bAta hai, kyoMki vaha eka ora to isa vastu ko 'yaha vastu' kaha rahA hai aura dUsarI ora usake sambandha meM kaha rahA hai ki vaha astitva meM nahIM rahatI / dUsare, prastuta vAdI ke matAnusAra eka vastu kA astitva meM na rahanA eka AdimAn ghaTanA ThaharegI / TippaNI- prastuta kArikA meM uThAe gae donoM praznoM kI carcA pahale ho 1. ka kA pATha : tadaiva / 2. ka kha donoM kA pATha 'taccenna' hai, lekina ukta pATha hI mUlapATha pratIta hotA hai / Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 zAstravArtAsamuccaya cukI hai-usa sthala para jahA~ haribhadra ne kSaNikavAdI ke isa mata kA khaMDana kiyA thA ki 'eka bhAvarUpa vastu abhAvarUpa vastu bana jAyA karatI hai / kSIranAzazca dadhyeva yad dRSTaM gorasAnvitam / __ na tu tailAdyataH siddha pariNamo'nvayAvahaH // 448 // 'dUdha kA nAza' vaha dahI hI kahalAtA hai jisameM (dUdha hI kI bhA~ti) gorasapanA pAyA jAtA hai; dUsarI ora, tela Adi ko (jinameM gorasapanA nahIM pAyA jAtA) 'dUdha kA nAza' nahIM kahA jAtA / isase siddha ho gayA ki eka vastu ko rUpa-rUpAntaraNazIla mAnane kA artha yaha hai ki vaha vastu apane rUpa-rUpAntaroM ke bIca eka bhI banI hI rahatI hai| TippaNI-haribhadra kA Azaya yaha hai ki yadi ka naSTa hokara kha bana jAtA hai to bhI ka tathA kha ke bIca kucha-na-kucha svarUpasAdRzya honA hI cAhie; udAharaNa ke lie, dUdha naSTa hokara dahI banatA hai lekina dUdha tathA dahI donoM 'gorasa' kahalAte haiM (dUsarI ora, kyoMki dUdha tathA tela ke bIca kisI prakAra kA svarUpasAdRzya nahIM isIlie dUdha naSTa hokara tela kabhI nahIM banatA) / nAsat sajjAyate jAtu saccAsat sarvathaiva hi / / zaktyabhAvAdativyApteH satsvabhAvatvahAnitaH // 449 // koI sarvathA astitvazUnya vastu kabhI astitvavAn nahIM banA karatI aura koI astitvavAn vastu kabhI sarvathA astitvazUnya nahIM banA krtii| inameM se pahalI bAta to isalie saca nahIM ki eka astitvazUnya vastu meM kisI prakAra kI kAryajanana zakti nahIM rahatI aura yadi kisI prakAravizeSa kI kAryajananazakti usameM mAnI jA sakatI hai to anya kisI bhI prakAra kI kAryajananazakti bhI usameM mAnI hI jA sakegI; ukta dUsarI bAta isalie saca nahIM ki taba to mAnanA par3egA ki eka astitvazIla svabhAva vAlI vastu ne apanA svabhAva kho diyaa| TippaNI-prastuta donoM praznoM kI carcA bhI pahale ho lI hai, kyoMki haribhadra vistAra se kSaNikavAdI ke isa mata kA bhI khaNDana kara cuke ki 'eka abhAvarUpa vastu bhAvarUpa bana jAtI hai' aura isakA bhI ki 'eka bhAvarUpa abhAvarUpa bana jAtI hai / Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaThA stabaka nityetaradato nyAyAt tattathAbhAvato hi tat / pratItisacivAt samyak pariNAmena gamyate // 450 // isa prakAra apanI rUpAntaraNazIlatA ke AdhAra para to eka vastu una una rUpoM ko dhAraNa karane vAlI ataH nitya tathA anitya donoM svabhAva vAlI bhalI bhA~ti siddha hotI hai-- aura isa siddhi kA upakaraNa hai anubhava ko sAtha lekara calane vAlA tarka / ( 4 ) ' antatogAmI nAza' se kSaNikavAda kI siddhi nahIM / ante kSayekSaNaM cAdyakSaNakSayaprasAdhanam / tasyaiva tatsvabhAvatvAt yujyate na kadAcana // 451 // aura prastuta vAdI ne jo yaha kahA ki eka vastu ko anta meM jAkara naSTa hote dekhakara hama anumAna lagA sakate haiM ki yaha vastu apane astitva ke prathama kSaNa meM hI naSTa ho gaI thI vaha kabhI yuktisaMgata nahIM; yaha ThIka isalie ki yaha vastu antameM jAkara naSTa hotI hai ( na ki apane astitva ke prathama kSaNa meM) / 143 TippaNI -- prastuta kArikA meM kSaNikavAda kI samarthaka eka cauthI yukti kA khaNDana prArambha hotA hai / kSaNikavAdI kA kahanA hai ki kyoMki pratyeka vastu kabhI na kabhI naSTa hotI pAI jAtI hai aura kyoMki kisI vastu kA nAza akasmAt nahIM ho sakatA isalie hameM mAnanA cAhie ki pratyeka vastu apane janmakAla se hI pratikSaNa naSTa ho rahI thI; isa para haribhadra kA uttara hai ki kisI vastu ke saMbandha meM eka ora yaha kahanA ki vaha kabhI na kabhI (athAt kucha na kucha samaya astitva meM banI rahane ke bAda) naSTa hotI hai aura dUsarI ora yaha kahanA ki vaha apane janmakAla se hI pratikSaNa naSTa ho rahI thI eka betukI bAta hai / Adau kSayasvabhAvatve tatrAnte darzanaM katham / tulyAparAparotpattivipralambhAd yathoditam // 452 // yadi eka vastu kA svabhAva apane astitva ke prathama kSaNa meM hI naSTa hone kA hai to prazna uThatA hai ki taba isa vastu kA nAza anta meM jAkara kyoM dIkhatA hai ( usake astitva ke prathama kSaNa meM hI kyoM nahIM) / prastuta vAdI uttara degA ki yahA~ eka ke bAda dUsarI lekina paraspara sadRza vastuoM kI utpatti hameM Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 zAstravArtAsamuccaya dhokhe meM DAla detI hai; jaisI ki eka prAcIna ukti hai : TippaNI--prastuta vAdI kA Azaya yaha hai ki jise hama kisI eka vastu kA aneka kSaNoM taka astitva meM bane rahanA kahate haiM vaha vastutaH kinhIM kSaNika kintu paraspara sadRza vastuoM kA kramazaH astitva meM AnA hai, usake matAnusAra ina aneka vastuoM ko eka vastu mAna lenA eka bhrAnti hai / ante kSayekSaNAdAdau kSayo'dRSTo'numIyate / / sadRzenAvaruddhatvAt tadgrahAd hi tadagrahaH // 453 // "eka vastu ko anta meM jAkara naSTa hote dekhakara hama anumAna lagAte haiM ki yaha vastu apane astitva ke prathama kSaNa meM hI naSTa ho gaI thI-yadyapi isa vastu ko usake astitva ke prathama kSaNa meM hI naSTa hote hamane dekhA nhiiN| yahA~ hotA yaha hai ki ukta vastu ke (jo anivAryataH ekakSaNasthAyI hai) sadRza vastue~ utpanna hokara hamAre mArga meM rukAvaTa khar3A kara detI haiM, kyoMki isa sadRza vastuoM ko dekhane ke phalasvarUpa hama yaha nahIM dekha pAte ki vaha mUla vastu apane astitva ke prathama kSaNa meM hI naSTa ho gaI thI / " / etadapyasadeveti sadRzo bhinna eva yat / bhedAgrahe kathaM tasya tatsvabhAvatvato grahaH // 454 // lekina isa para hamArA uttara hai ki yaha saba kahanA bhI ThIka nahIM, kyoMki jo do vastue~ eka dUsare ke sadRza hotI haiM ve eka dUsare se bhinna hI hotI haiM aura aisI dazA meM eka vastu ko eka dUsarI vastu se bhinna rUpa meM dekhe binA hama use isa dUsarI vastu ke sadRza rUpa meM kaise dekha sakate haiM ? tadarthaniyato'sau yad bhedamanyAgrahAd hi tat / na gRhNAtIti cet tulyaH so'pareNa kuto gatiH // 455 // kahA jA sakatA hai ki eka jJAna kA viSaya eka hI vastu huA karatI hai aura aisI dazA meM yaha jJAna isa vastu ke kisI anya vastu se bheda ko apanA viSaya isalie nahIM banA pAtA ki yaha anya vastu isa jJAna kA viSaya nahIM; lekina isa para hama pUchate haiM ki taba yaha jJAna vahI kaise jAna pAtA hai ki usakI viSayabhUta vastu kisI anya vastu ke sadRza hai| TippaNI prastuta vAdI kA kahanA hai ki jisa jJAna kA viSaya ka hai Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaThA stabaka 145 usakA viSaya 'ka kA kha se bheda' nahIM ho sakatA, isapara haribhadra pUchate haiM ki taba jisa jJAna kA viSaya ka hai usakA viSaya 'ka kA kha se sAdRzya' kaise ho sakatA hai / tathAgaterabhAve ca vacastucchamidaM nanu / sadRzenAvaruddhatvAt tadgrahAd hi tadagrahaH // 456 // aura jaba eka vastu ko kinhIM dUsarI vastuoM se bhinna rUpa se dekhanA saMbhava nahIM taba yaha kahanA bekAra kI bAta hai ki "ye dUsarI vastue~ isa vastu ke sadRza haiM tathA unhoMne utpanna hokara hamAre mArga meM rukAvaTa DAla dI hai, aura vaha isalie ki ina dUsarI vastuoM ko dekhane ke phalasvarUpa hama yaha nahIM dekha pAte ki vaha mUla vastu apane astitva ke prathama kSaNa meM hI naSTa ho gaI thii|" bhAve cAsyA balAdekamanekagrahaNAtmakam / anvayi jJAnameSTavyaM sarvaM tat kSaNikaM kutaH // 457 // dUsarI ora, eka vastu ko kinhIM dUsarI vastuoM se bhinna rUpa meM dekhanA yadi saMbhava mAnA jAe to barabasa yaha mAnaliyA gayA ki aneka vastuoM ko apanA viSaya banAne vAlA eka sthAyI (arthAt aneka kSaNa sthAyI tathA rUpa rUpAntaraNazIla) jJAna saMbhava hai, aura aisI dazA meM yaha kahanA kahA~ taka ucita hai ki pratyeka vastu kSaNika huA karatI hai / TippaNI-haribhadra kA Azaya yaha hai ki jisa jJAna kA viSaya 'ka kA kha se bheda' hai vaha anekakSaNasthAyI hI honA cAhie (tAki vaha ka kI, kha kI aura phira ka ke kha se bheda kI jAnakArI kara sake) / jJAnena gRhyate cArtho na cApi paradarzane / / tadabhAve tu tadbhAvAt kadAcidapi tattvataH // 458 // dUsare, hamAre prastuta virodhI kI mAnyatAnusAra koI jJAna kisI vastu ko sacamuca apanA viSaya kabhI banA hI nahIM sakatA, aura vaha isalie ki isa mAnyatAnusAra eka jJAna astitva meM taba AtA hai jaba usakI viSayabhUta vastu astitva kho cukI hotI hai / 1 ka kA pATha : anvayijJAna / Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 grahaNe'pi yadA jJAnamapaityutpattyanantaram / tadA tat tasya jAnAti kSaNikatvaM kathaM nanuM // 459 // zAstravArttAsamuccaya aura yadi mAna bhI liyA jAya ki eka jJAna kA kisI vastu ko apanA viSaya banAnA saMbhava hai to bhI jaba yaha jJAna utpanna hote hI naSTa ho jAtA hai| taba vaha isa vastu kI kSaNikatA ko apanA viSaya kaise banA sakatA hai ? TippaNI-- haribhadra kA Azaya yaha hai ki eka jJAna pahale apanA viSaya banI vastu ke svarUpa kI jAnakArI karegA aura usake bAda isa vastu kI kSaNikatA kI, lekina yadi yaha jJAna kSaNika hai to vaha ina donoM kAmoM ko nahIM kara sakatA / tasyaiva tatsvabhAvatvAt svAtmanaiva tadudbhavAt / yathA nIlAdi tAdrUpyAnnaitanmithyAtvasaMzayAt // 460 // uttara diyA jA sakatA hai ki kyoMki eka jJAna kI viSayabhUta vastu hI kSaNika svabhAvavAlI hai aura kyoMki isa vastu se hI isa jJAna kA janma huA hai yaha jJAna isa vastu kI kSaNikatA ko apanA viSaya banA pAtA hai-- usI prakAra jaise nIlI vastu Adi ke sammAna AkAravAlA hone ke kAraNa yaha jJAna nIlI vastu Adi ko apanA viSaya banA pAtA hai; lekina isa para hamArA uttara hai ki bAta aisI nahIM kyoMki taba to isa kSaNikatAviSayaka jJAna ke mithyA hone kA saMzaya banA rahanA cAhie / TippaNI -- prastutavAdI kA kahanA hai ki eka jJAna jisa prakAra apanA viSaya banI vastu ke svarUpa kI jAnakArI karatA hai usI prakAra vaha isa vastu kI kSaNikatA kI bhI jAnakArI kara sakatA hai; isa para haribhadra kA uttara hai| ki taba to jisa prakAra yaha saMbhava hai ki koI jJAna apanA viSaya banI vastu ke svarUpa ke saMbaMdha meM ayathArtha jAnakArI karAye usI prakAra yaha bhI saMbhava honA cAhie ki vaha isa vastu kI kSaNikatA ke saMbaMdha meM ayathArtha jAnakArI karAe / na cApi svAnumAnena dharmabhedasya saMbhavAt / liGgadharmAtipAtAcca tatsvabhAvAdyayogataH // 461 // na hI eka jJAna apanI viSayabhUta vastu kI kSaNikatA ko 'yaha vastu Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaThA stabaka 147 mere hI samAna kSaNika honI cAhie' isa prakAra ke anumAna dvArA jAnatA hai, kyoMki yaha saMbhava hai ki (jahA~ taka kSaNikatA akSaNikatA kA prazna hai) isa jJAna kA svarUpa isa vastu ke svarUpa se bhinna ho / dUsare, ukta jJAna kA apanA svarUpa ukta vastu ke svarUpa kA anumAna karAne meM samartha hetu nahIM aura vaha isalie ki ukta jJAna kA apanA svarUpa ukta vastu ke svarUpa kA svabhAva Adi (arthAt svabhAva athavA kArya) nahIM (jabaki prastuta vAdI ke matAnusAra eka anumAna meM hetu ko sAdhya kA svabhAva athavA kArya honA cAhie) / nityasyArthakriyA'yogo'pyevaM yuktyA na gamyate / sarvamevAvizeSeNa vijJAnaM kSaNikaM yataH // 462 // prastuta vAdI dvArA eka nitya vastu kA arthakriyA meM asamartha ghoSita kiyA jAnA isalie bhI yuktisaMgata nahIM ki usake matAnusAra sabhI jJAna nirapavAda rUpa se kSaNika (ataH aneka kSaNasthAyitArUpa nityatA ko grahaNa karane meM asamartha) haiN| TippaNI-saMbhavataH prastuta kArikA meM haribhadra kA Azaya yaha hai ki 'vastue~ tattvataH isa svarUpavAlI haiM tathA isa svarUpavAlI nahIM' isa prakAra kA UhApohAtmaka jJAna anivAryataH akSaNika honA cAhie, lekina yazovijayajI isa kArikA kA Azaya yahI samajhate pratIta hote haiM ki eka kSaNika jJAna akSaNikatA ko apanA khaMDanaviSaya bhI nahIM banA sakatA / tathA citrasvabhAvatvAnna cArthasya na yujyate / arthakriyA nanu nyAyAt kramAkramavibhAvinI // 463 // kyoMki eka vastu ukta prakAra se rUparUpAntaraNa dhAraNa karanevAlI huA karatI hai isalie nizcaya hI usameM kramika tathA ekakAlika ina do meM se eka bhI prakAra kI arthakriyA kA utpanna honA ayuktisaMgata nhiiN| TippaNI-kSaNikavAdI kA kahanA hai ki eka akSaNika vastu kinhIM kAryoM ko na eka sAtha utpanna kara sakatI hai na kramazaH, eka sAtha to isalie nahIM ki taba phira ina kAryoM ko utpanna karane ke bAda vaha vastu astitva meM hI kyoM banI rahe aura kramazaH isalie nahIM ki jaba ukta vastu ukta sabhI kAryoM ko utpanna karane meM samartha hai taba vaha unheM kramazaH kyoM utpanna kare, isa para haribhadra kA uttara hai ki jaba yaha bAta siddha ho gaI ki jagat kI vastue~ kSaNika Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 zAstravArtAsamuccaya nahIM taba yaha bhI siddha ho hI gayA ki akSaNika vastue~ bhI kinhIM kAryoM ko eka sAtha utpanna kara sakatI hai tathA kinhIM ko kramazaH / (5) kSaNikavAda tathA vijJAnavAda ke pratipAdana kA eka saMbhava AzayavizeSa / anye tvabhidadhatyevametadAsthAnivRttaye / kSaNikaM sarvameveti buddhenoktaM na tattvataH // 464 // kucha dUsare vAdiyoM kA kahanA hai ki yadi buddha ne saba vastuoM ko kSaNika kahA to isalie ki logoM kI ina vastuoM ke prati cAha naSTa ho na ki isalie ki ye vastue~ sacamuca vaisI (arthAt eka kSaNasthAyI) haiM / TippaNI-prastuta tathA AgAmI do kArikAoM meM haribhadra batalA rahe haiM ki kSaNikavAda tathA vijJAnavAda bhI kyA artha pahanAe jAne para svIkAra kie jAne yogya siddhAnta bana jAte haiN| -- vijJAnamAtramapyevaM bAhyAsaMganivRttaye / vineyAn kAMzcidAzritya yadvA taddezanA'rhataH // 465 // ___ isI prakAra, buddha ne vijJAna ko ekamAtra vAstavika sattA isalie kahA ki logoM kI bAhya vastuoM meM Asakti naSTa ho, yA hama kaha sakate haiM ki buddha dvArA yaha upadeza kinhIM vizeSa yogyatA se sampanna ziSyoM ko dhyAna meM rakhakara diyA gayA hai| na caitadapi na nyAyyaM yato buddho mahAmuniH / - suvaidyavad vinA kAryaM dravyAsatyaM na bhASate // 466 // ___ ukta vAdiyoM kA yaha saba kahanA bhI ayuktisaMgata nahIM, aura vaha isalie ki mahAmuni buddha banAvaTI jhUTha bhI binA kAraNa usI prakAra nahIM bolate jaise ki eka acchA vaidya nahIM bolatA / TippaNI-haribhadra ke dRSTAnta kA Azaya yaha hai ki jisa prakAra eka acchA vaidya banAvaTI jhUTha bhI apane rogiyoM ke hita ko dRSTi meM rakhakara hI bolatA hai usI prakAra bhagavAn buddha ne mithyA pratIta hone vAlI zikSAe~ bhI apane ziSyoM ke hita ko dRSTi meM rakhakara hI dI hai / Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaThA stabaka 149 (6) zUnyavAda khaMDana / bruvate zUnyamanye tu sarvameva vicakSaNAH / / na nityaM nApyanityaM yad vastu yuktyopapadyate // 467 // kucha dUsare buddhimAn vAdiyoM kA kahanA hai ki jagat meM saba kucha zUnyarUpa hai aura vaha isalie ki jagat kI kisI bhI vastu ko na to nitya kahanA yuktisaMgata lagatA hai na anitya kahanA / TippaNI-prastuta kArikA meM haribhadra zUnyavAda kA khaMDana prArambha karate haiN| nityamarthakriyA'bhAvAt kramAkramavirodhataH / anityamapi cotpAdavyayAbhAvAnna jAtucit // 468 // eka vastu nitya to isalie nahIM ki eka nitya vastu meM arthakriyA saMbhava nahIM-na kramika rUpa se na ekakAlika rUpa se; aura vaha anitya isalie nahIM ki eka anitya vastu kA na utpanna honA saMbhava hai na naSTa honA / TippaNIdekhA jA sakatA hai ki zUnyavAdI ko kAryakAraNabhAva kI vAstavikatA meM hI vizvAsa nahIM / isake viparIta, nyAyavaizeSika, mImAMsaka, bauddha tathA jaina tArkikoM ke paraspara virodha, isa prazna ko lekara haiM ki vastutattva ko kisa svabhAvavAlA mAnA jAe tAki vastuoM ke bIca kAryakAraNabhAva saMbhava banA rahe / eka nitya vastu ko arthakriyA meM asamartha kisa AdhAra para ghoSita kiyA jAtA hai yaha eka pichalI TippaNI meM abhI dikhAyA jA cukA; eka anitya vastu ko utpattivinAza meM asamartha ghoSita karane ke lie bhI AdhAra pAe jA sakate haiM / udAharaNa ke lie, kahA jA sakatA hai, "eka anitya vastu apanI utpatti Apa nahIM kara sakatI kyoMki vaisA honA asaMbhava hai; dUsarI ora eka anitya vastu kI utpatti koI dUsarI vastu bhI nahIM kara sakatI kyoMki yaha anitya vastu yadi apane janma se pUrva isa dUsarI vastu meM vartamAna hai taba to usake utpanna kie jAne kA prazna hI nahIM uThatA aura yadi vaha vahA~ vartamAna nahIM to usakA utpanna kiyA jAnA saMbhava nahIM " utpAdavyayabuddhizca bhrAntA''nandAdikAraNam / kumAryAH svapnavajjJeyA putrajanmAdibuddhivat // 419 // eka vastu ko utpanna athavA naSTa huI mAnanA eka bhrAnta samajha hai aura Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 zAstravArtAsamuccaya vaha (bhrAnta samajha bhI) Ananda Adi kA kAraNa usI prakAra banatI hai jaise ki eka kumArI kA yaha svapna dekhanA ki use putrajanma huA hai (athavA yaha ki usakA putra mara gayA hai) / atrApyabhidadhatyanye kimitthaM tattvasAdhanam / pramANaM vidyate kiJcidAhosvicchUnyameva hi // 470 // isa sambandha meM bhI kucha dUsare vAdiyoM kA pUchanA hai ki ukta siddhAnta ke (arthAt zUnyavAda ke) samarthana meM koI pramANa vidyamAna hai athavA nahIM / zUnyaM cet susthitaM tattvamasti cecchUnyatA katham / tasyaiva nanu sadbhAvAditi samyag vicintyatAm // 471 // yadi ukta siddhAnta ke samartha meM koI pramANa vidyamAna nahIM taba to yaha siddhAnta khUba rahA / aura yadi isa siddhAnta ke samarthana meM koI pramANa vidyamAna hai taba saba kucha zUnya kaise ? kyoMki taba ,to ukta pramANa ko hI eka vastutaH vidyamAna sattA mAna liyA gayA / isa vastusthiti para bhalI bhA~ti vicAra kiyA jAnA cAhie / pramANamantareNApi syAdevaM tattvasaMsthitiH / anyathA neti suvyaktamidamIzvaraceSTitam // 472 // yadi apane pakSa ke samarthana meM kisI pramANa ke na rahane para bhI koI kahe jAe ki jagat kI vastuoM kA svarUpa amuka prakAra kA hai na ki anya kisI prakAra kA to yaha spaSTa hI eka dhIMgAmuztI vAlI bAta huI / . uktaM vihAya mAnaM cecchUnyatA'nyasya vastunaH / zUnyatve pratipAdyasya nanu vyarthaH parizramaH // 473 // __kahA jA sakatA hai ki zUnyatAsamarthaka pramANa se atirikta zeSa saba kucha zUnya rUpa hai, lekina taba to pramANa kI sahAyatA se zikSita kiyA jAne vAlA vyakti bhI zUnya rUpa huA aura usakI zikSA para vyaya kiyA gayA zrama vyartha gayA / tasyApyazUnyatAyAM ca prAznikAnAM bahutvataH / / prabhUtA'zUnyatApattiraniSTA saMprasajyate // 474 // 1. ka kA pATha : prabhUtA zUnya' / Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaThA stabaka 151 kahA jA sakatA hai ki uktarUpa se zikSita kiyA jAne vAlA vyakti bhI azUnya rUpa hai, lekina taba to prastuta vAdI ke na cAhane para bhI anekoM vastue~ azUnya rUpa siddha ho gaI aura vaha isalie ki prazna karanevAle (arthAt zikSArthI) vyaktiyoM kI saMkhyA aneka ho sakatI hai / yAvatAmasti tanmAnaM pratipAdyAstathA ca ye / santi te sarva eveti prabhUtAnAmazUnyatA // 475 // . bAta yaha hai ki ve sabhI vyakti jo zUnyatAsamarthaka pramANa ko svIkAra karake calate haiM tathA ve sabhI vyakti bhI jinheM zUnyatAviSayaka zikSA dI jA rahI hai astitvazIla hI hone cAhie / ataeva hamane kahA ki aba to prastutavAdI ke matAnusAra anekoM vastue~ azUnya rUpa siddha ho gaI / evaM ca zUnyavAdo'pi tadvineyAnuguNyataH / abhiprAyata ityukto lakSyate tattvavedinA // 476 // isa prakAra zUnyavAda ke sambandha meM bhI vastusthiti yahI pratIta hotI hai ki tattvajJa buddha ne usakA pratipAdana kinhIM ziSya vizeSoM kI yogyatA ko dhyAna meM rakhakara kisI abhiprAya vizeSa se kiyA hai / TippaNI-prastuta kArikA meM haribhadra yaha saMbhAvanA prakaTa kara rahe haiM ki koI arthavizeSa pahanAyA jAne para zUnyavAda bhI eka svIkAra karane yogya vAda bana jAtA hai| Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAtavA~ stabaka (1) jainasammata nityAnityatvavAda kA samarthana / anye tvAhuranAdyeva jIvAjIvAtmakaM jagat / / sadutpAdavyayadhrauvyayuktaM zAstrakRtazramAH // 477 // zAstroM kA parizramapUrvaka adhyayana karanevAle kucha dUsare vAdiyoM ne jIvoM tathA ajIvoM ke pUMjIbhUta isa jagat ke saMbandha meM kahA hai ki vaha anAdi hai tathA vAstavika artha meM utpatti, vinAza evaM sthiratA se sampanna hai / TippaNI prastuta stabaka meM haribhadra ne jaina-paraMparA kI dArzanika mAnyatAoM kA pratipAdana samarthanapuraHsara kiyA haiM / yaha eka jaina mAnyatA hai ki jagat ke cetana bhAga kA nirmANa anaMtasaMkhyaka AtmAe~ karatI haiM (jinakA sAmAnya pAribhASika nAma 'jIva' hai) tathA jar3a bhAga kA nirmANa anantasaMkhyaka paramANu, karate haiM (jinakA sAmAnya pAribhASika nAma 'ajIva' hai)| paramANuoM ke saMbandha meM yaha bhI mAnA gayA hai ki ve Apasa meM jur3a-mila kara jagat kI ina una bhautika vastuoM ko janma dete haiM jabaki jIvoM ke saMbaMdha meM yahI mAnA gayA hai ki ve eka dUsare se sarvathA pRthak rahate haiM / antima ullekhanIya bAta yaha hai ki pratyeka jIva tathA pratyeka paramANu eka nitya vastu hote hue bhI pratikSaNa rUparUpAntara dhAraNa karatA rahatA hai / prastuta kArikA meM haribhadra ne inhIM saba mAnyatAoM ko dhyAna meM rakhA hai| ghaTamaulisuvarNArthI nAzotpAdasthitiSvayam / zokapramodamAdhyasthyaM jano yAti sahetukam // 478 // jaMba sone kA ghar3A naSTa karake mukuTa banAyA jAtA hai taba sonA pUrvavat sthiti meM banA rahatA hai, aura aisI dazA meM yaha eka sakAraNa bAta hai ki jisa 1. prastuta 'ajIva' ke antargata paramANuoM ke atirikta AkAza, dharma (=gati saMbhava banAne vAlA tattvavizeSa), adharma (=sthiti saMbhava banAnevAlA tattvavizeSa), tathA kAla ye cAra anya jar3a tattva bhI Ate haiM, lekina prastuta prasaMga meM hama unakI upekSA kara rahe haiN| Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAtavA~ stabaka 153 vyakti ko sone ke ghar3e kI AvazyakatA ho vaha zoka meM par3a jAe, jise mukuTa kI AvazyakatA ho vaha prasanna ho jAe, tathA jise sone kI AvazyakatA ho vaha apanI mana:sthiti ko pUrvavat banAe rkhe| TippaNI-haribhadra kA Azaya yaha hai ki jaba eka hI ghaTanA ko 'ghar3e kA nAza' 'mukuTa kI utpatti' tathA 'sone kA jyoM kA tyoM bane rahanA' ina tIna rUpoM meM dekhA jA sakatA hai taba yahI mAnanA cAhie ki jagat kI pratyeka vastu utpatti, nAza tathA sthiratA ina tIna rUpoMvAlI hai|| payovrato na dadhyatti na payo'tti dadhivrataH / agorasavato nobhe tasmAt tattvaM trayAtmakam // 479 // jisane dUdha para rahane kA vrata liyA hai vaha dahI nahIM khAtA, jisane dahI para rahane kA vrata liyA hai vaha dUdha nahIM pItA, aura jisane gorasa na lene kA vrata liyA hai vaha na dUdha pItA hai na dahI khAtA hai / isase siddha hotA hai ki eka vastu kA tAttvika svarUpa tIna prakAra kA hai / TippaNI-haribhadra kA Azaya yaha hai ki eka hI ghaTanA 'dUdha kA nAza, 'dahI kI utpatti' tathA 'gorasa kA jyoM kA tyoM bane rahanA' ina tIna rUpoM meM dekhI jA sakatI hai / aura isase bhI niSkarSa yahI nikalatA hai ki jagat kI pratyeka vastu utpatti, nAza tathA sthiratA ina tInoM rUpoMvAlI hai / atrApyabhidadhatyanye viruddhaM hi mithastrayam / ekatraivaikadA naitad ghaTAM prAJcati jAtucid // 480 // isa saMbandha meM bhI kucha dUsare vAdiyoM kA kahanA hai ki ukta tIna dharmoM kA (arthAt utpatti, vinAza evaM sthiratA kA) eka sAtha rahanA paraspara virodhI hai--jisake phalasvarUpa sthiti yaha banatI hai ki ye tIna dharma eka hI sthAna para eka hI samaya meM kabhI nahIM pAe jAte / utpAdo'bhUtabhavanaM vinAzastadviparyayaH / dhrauvyaM cobhayazUnyaM yadekadaikatra tat katham // 481 // utpatti kA artha hai astitva meM na rahI vastu kA astitva meM AnA, vinAza kA artha hai isakA ulaTA (arthAt astitva meM AI huI vastu kA astitva meM na rahanA), jabaki sthiratA kA artha hai utpatti tathA vinAza donoM se zUnya Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 zAstravArtAsamuccaya honA; jaba bAta aisI hai taba ye tIna dharma eka hI meM eka hI sthAna para kaise raha sakate haiM ? zokapramodamAdhyasthyamuktaM yaccAtra sAdhanam / tadapyasAmprataM yat tad vAsanAhetukaM matam // 482 // prastuta mata ke samarthana meM jo kahA gayA ki eka hI ghaTanA ke phalasvarUpa eka vyakti ke mana meM zoka utpanna hotA hai, dUsare ke mana meM prasannatA tathA tIsare kI mana:sthiti pUrvavat banI rahatI hai, vaha anucita hai; kyoMki eka vyakti ke mana meM zoka Adi utpanna hone kA kAraNa to isa mana kI vAsanAe~ haiN| kiJca syAdvAdino naiva yujyate nizcayaH kvacit / svatantrApekSayA tasya na mAnaM mAnameva yat // 483 // dUsare, syAdvAda kA siddhAnta mAnane vAle eka vyakti ke lie (jaisA vyakti ki prastuta vAdI hai) kisI bhI mAnyatA kA pratipAdana nizcayapUrvaka karanA yuktisaMgata nahIM kyoMki aise vyakti ke paraMparAgata vizvAsa kA takAjA to yaha hai ki ThIka usI vastu ke saMbaMdha meM jise vaha pramANa kaha rahA ho vaha yaha bhI kahe ki vaha pramANa nahIM / TippaNI-jaina darzana kI mAnyatAnusAra eka vastu bhAvarUpa tathA abhAvarUpa donoM huA karatI hai; isa para prastuta virodhI kI Apatti hai ki taba to jaina ko cAhie ki vaha eka hI kathana ko prAmANika tathA aprAmANika donoM mAne (aura aisI dazA meM kucha bhI siddha-asiddha karanA usake lie asaMbhava bana jAnA cAhie) / 'syAdvAda' zabda kA artha hai pratyeka kathana ko sApekSa artha meM hI satya mAnane kA siddhAnta / saMsAryapi na saMsArI mukto'pi na sa eva hi / . tadatadrUpabhAvena sarvamevAvyavasthitam // 484 // isI prakAra, ukta vyakti eka saMsArI AtmA ke saMbaMdha meM yaha bhI kahegA ki vaha saMsArI nahIM tathA eka mukta AtmA ke saMbaMdha meM yaha bhI ki vaha mukta nahIM / aisI dazA meM isa vyakti ke matAnusAra bAta yaha ThaharatI hai ki pratyeka vastu parasparavirodhI svarUpoMvAlI hai aura isalie kisI bhI nizcita svarUpavAlI nahIM / Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAtavA~ stabaka 155 ta AhurmukuTotpAdo na ghaTAnAzadharmakaH / svarNAnna vA'nya eveti na viruddhaM mithastrayam // 485 // isa sabake uttara meM prastutavAdI kA kahanA hai ki (usa pUrvokta dRSTAnta meM) mukuTa kI utpatti ghar3e ke nAza ke svabhAvavAlI na ho aisI bAta nahIM aura vaha sone se sarvathA bhinna kucha ho aisI bAta nahIM, ata: uparokta tIna dharmoM kA (arthAt utpatti, vinAza, sthiratA kA) eka sAtha rahanA parasparavirodhI nahIM / TippaNI-haribhadra kA Azaya yaha hai ki eka hI ghaTanA kA 'ghar3e kA nAza,' 'mukuTa kI utpatti' tathA 'sone kA jyoM kA tyoM bane rahanA' ina tIna rUpoM vAlI honA eka pratyakSasiddha bAta haiM / na cotpAdavyayau na sto dhrauvyavat taddhiyA gateH / nAstitve tu tayodhrauvyaM tattvato'stIti na pramA // 486 // utpatti tathA vinAza huA na karate hoM aisI bAta nahIM, kyoMki hameM sthiratA ke samAna hI utpatti tathA vinAza kA bhI jJAna hotA hai; bAta to yaha hai ki yadi utpatti tathA vinAza huA na karate hote to 'sthiratA vastutaH hotI hai' yaha jJAna bhI prAmANika na hotA / . TippaNI prastuta kArikA meM haribhadra eka aise virodhI ko saMbodhita kara rahe haiM jo sthiratAko to vAstavika mAnatA hai lekina utpatti tathA vinAza ko avAstavika / aura unakA mantavya yaha hai ki hameM sthiratA kA jJAna utpatti tathA vinAza kI pRSThabhUmi meM hI huA karatA hai / na nAsti dhrauvyamapyevamavigAnena tadgateH / asyAzca bhrAntatAyAM na jagatyabhrAntatAgatiH // 487 // sthiratA nahIM huA karatI aisI bAta bhI nahIM, kyoMki hameM sthiratA kA jJAna nirdoSa rUpa se hotA hai; aura yadi sthiratAviSayaka hamArA yaha jJAna bhrAnta hai to jagat meM abhrAnta jJAna jaisI koI vastu nahIM / TippaNI--prastuta kArikA meM haribhadra eka aise vAdI ko saMbodhita kara rahe haiM jo utpatti tathA vinAza ko to vAstavika mAnatA hai lekina sthiratA ko avAstavika / aura unakA mantavya hai ki sthiratA ke saMbaMdha meM honevAlI hamArI pratIti utanI hI abhrAnta hai jitanI abhrAnta hamArI koI bhI pratIti ho sakatI hai| Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 zAstravArtAsamuccaya utpAdo'bhUtabhavanaM svahetvantaradharmakam / tathApratItiyogena' vinAzastadviparyayaH // 488 // utpatti kA artha hai astitva meM na rahI eka vastu kA astitva meM AnA aura yaha 'hetu kA nAza (= upAdAnakAraNa ke eka rUpavizeSa kA nAza)' rUpa huA karatI hai, yaha isalie ki hameM isa prakAra kI pratIti hotI hai / vinAza utpatti kA ThIka ulaTA hotA hai (arthAt vinAza kA artha hai astitva meM AI huI eka vastu kA astitva meM na rahanA aura yaha 'upAdAnakAraNa ke eka rUpavizeSa kI utpatti' rUpa huA karatA hai)| TippaNI-haribhadra kA Azaya yaha hai ki kisI vastu ke utpanna hone kA artha hai isa vastu ke upAdAnakAraNa dvArA eka purAnA rUpa chor3akara isa vastu ke rUpa kA dhAraNa kiyA jAnA jabaki kisI vastu ke naSTa hone kA artha hai isa vastu ke upAdAnakAraNa dvArA isa vastu kA rUpa chor3akara eka nae rUpa kA dhAraNa kiyA jAnA; (yahA~ bhI dekhA jA sakatA hai ki utpatti nAza tathA sthiratA ko sAtha lie calatI hai aura nAza utpatti tathA sthiratA ko) / tathaitadubhayAdhArasvabhAvaM dhrauvyamityapi / anyathA tritayAbhAva ekadaikatra kiM na tat // 489 // sthiratA ina donoM kA (arthAt utpatti tathA vinAza kA) AdhArarUpa huA karatI hai; yadi aisA na ho to ina tInoM meM se eka kA bhI pAyA jAnA saMbhava nahIM / taba phira utpatti, vinAza tathA sthiratA eka hI sthAna tathA samaya meM kyoM nahIM pAe jAe~ ? ekatraivaikadaivaitaditthaM trayamapi sthitam / nyAyyaM bhinnanimittatvAt tadabhede na yujyate // 490 // isa prakAra eka hI sthAna tathA samaya meM ina tInoM kA (arthAt utpatti, vinAza evaM sthiratA kA) pAyA jAnA yuktisaMgata hai aura vaha isalie ki ina tIna ke nimitta parasparabhinna haiM; yadi inake ye nimitta paraspara bhinna na hote taba aisA honA (arthAt taba utpatti, vinAza evaM sthiratA kA eka hI sthAna tathA samaya meM pAyA jAnA) yuktisaMgata na hotaa| 1. ka kA pATha : tathA pratIti / Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAtavA~ stabaka TippaNI-haribhadra kA Azaya yaha hai ki utpatti, vinAza tathA sthiratA eka hI vastusthiti ke tIna vibhinna pahalU hai / yaha isalie ki eka vastu ke utpanna hote samaya isa vastu kA upAdAnakAraNa jyoM kA tyoM banA raha rahA hotA hai, isa upAdAnakAraNa meM eka purAne rUpa kA nAza ho rahA hotA hai tathA usameM eka nae rUpa kI utpatti ho rahI hotI hai / . iSyate ca parairmohAt tat kSaNasthitidharmiNi / abhAve'nyatamasyApi tatra tattvaM na yad bhavet // 491 // . utpatti, vinAza tathA sthiratA ina tIna dharmoM kA eka hI vastu meM eka sAtha rahanA hamAre (kSaNikavAdI) virodhI ko bhI svIkAra hai-yadyapi usakI ajJAnapUrNa mAnyatA hai ki yaha vastu kSaNika huA karatI hai; yaha isalie ki eka kSaNika vastu yadi utpatti, vinAza tathA sthiratA ina tInoM dharmoM se yukta na ho to vaha kSaNika hI nahIM ho sakatI / TippaNI-haribhadra kA Azaya yaha hai ki kSaNikavAdI bhI utpatti, vinAza tathA sthiti tInoM kI vAstavikatA ko svIkAra karatA hai-bhale yaha usakI eka bhrAnta dhAraNA ho ki sthiti anivAryataH kSaNika huA karatI hai| bhAvamAtraM tadiSTaM cet uditthaM nivizeSaNam / kSaNasthitisvabhAvatvaM na hyutpAdavyayau vinA // 492 // prastuta vAdI kaha sakatA hai ki vaha eka vastu ko astitvazIla- bhara mAnatA hai / lekina isa para hamArA uttara hai ki taba to yaha vastu nirvizeSaNarUpa se astitvazIla huI (arthAt taba vaha astitvazIla se adhika kucha nahIM huI) jabaki kisI vastu kA kSaNika honA taba taka saMbhava nahIM jaba taka usakI utpatti tathA usakA nAza bhI na hote hoM / taditthaMbhUtameveti drAgnabhasto na jAtucit / bhUtvA'bhAvazca nAzo'pi tadeveti na laukikam // 493 // kahA jA sakatA hai ki eka vastu ko hameM isI rUpa meM (arthAt kSaNikarUpa meM hI) astitvazIla mAnanA cAhie; lekina isa para hamArA uttara hai ki yaha vastu kahIM AkAza se to TapakA nahIM karatI (arthAt yaha vastu utpatti kI prakriyA se zUnya to nahIM) / dUsare, astitva meM rahane ke pazcAt astitva Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 zAstravArtAsamuccaya meM na rahane vAlI aura isa prakAra naSTa hone vAlI vastu ke saMbandha meM yaha kahanA ki yaha astitvazIlarUpa hI hai lokasammata nhiiN| TippaNI-haribhadra kA Azaya yaha hai ki utpatti-prakriyA kI vAstavikatA ko svIkAra kie binA yaha bhI nahIM samajhA jA sakatA ki eka vastu sthiti meM AtI kaise hai (bhale hI vaha kSaNa bhara ke lie sthiti meM kyoM na Ae) dUsarI ora, eka vastu kI sthiti ko usake nAza se abhinna mAnanA antarvirodhapUrNa hai, kyoMki sthiti kA artha hai eka vastu kA sattA meM rahanA jabaki nAza kA artha hai eka vastu kA sattA meM rahane ke pazcAt sattA meM na rahanA / vAsanAhetukaM yacca zokAdi parikIrtitam / tadayuktaM yatazcitrA sA na jAtvanibandhanA // 494 // prastuta vAdI ne jo yaha kahA ki "eka hI vastu vibhinna vyaktiyoM ke mana meM zoka Adi vibhinna bhAvanAe~ utpanna karatI hai isakA kAraNa ina vyaktiyoM ke mana kI vAsanAe~ haiM (na ki isa vastu kA aneka svabhAvoM vAlI honA)' vaha ucita nahIM, kyoMki vibhinna vyaktiyoM ke mana meM vibhinna vAsanAoM kA udaya akAraNa nahIM ho sakatA / / 'sadAbhAvetarApatterekabhAvAcca vastunaH / tadbhAve'tiprasaMgAdi niyamAt saMprasajyate // 495 // kyoMki yadi eka vyakti ke mana meM eka vAsanA akAraNa utpanna ho sakatI hai to use yA to sadA utpanna honA cAhie yA kabhI nahIM / dUsare, yadi mAnA jAe ki pratyeka vastu eka hI svabhAva vAlI hai aura phira bhI vaha vibhinna vyaktiyoM ke mana meM vibhinna vAsanAoM ko janma de sakatI hai to nizcaya hI avAJchanIya niSkarSa svIkAra karane ke lie tathA aisI hI dUsarI kaThinAiyoM kA sAmanA karane ke lie hameM bAdhya honA par3egA / ... na mAnaM mAnameveti sarvathA'nizcayazca yaH / ukto na yujyate so'pi yadekAntanibandhanaH // 496 // phira prastuta vAdI ne jo yaha kahA ki syAdvAda kA siddhAnta mAnane vAle 1. ka kA pATha : zokAdipari / 2. kha kA pATha : sadA bhAve / 3. kha kA pATha : "vetarApatti / Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAtavA~ stabaka 159 vyakti kI dRSTi meM eka pramANa pramANa nahIM hI hai tathA eka vastu kA svarUpa anizcita hI hai vaha ucita nahIM - yadi prastutavAdI ina mAnyatAoM ko ekAMgI artha pahanA kara apanI Apatti prakaTa kara rahA hoM / mAnaM tanmAnameveti pratyakSaM laiGgikaM na tu / tattaccenmAnameveti syAt tadbhAvAdRte katham // 497 // sacamuca, yadi kahA jAe ki eka pramANa pramANa hotA hI hai to hama uttara deMge ki pratyakSa to anumAna nahIM hotA (yadyapi pratyakSa tathA anumAna donoM pramANa haiM) / kahA jA sakatA hai ki pratyakSa pratyakSa pramANa to hai hI (bhale hI vaha anumAna pramANa na ho) lekina taba hama pUcheMge ki pratyakSa jabataka anumAna pramANa bhI na hotA ho taba taka hama kaise kaha sakate haiM ki vaha pramANa hotA hai / TippaNI- haribhadra kA Azaya yaha hai ki jaba kha tathA ga ka ke do upa vibhAga hoM taba yadi koI kahe ki eka ka ka hotA hI hai to use yaha bhI mAnanA par3egA ki isa ka ko kha tathA ga donoM honA cAhie / haribhadra ke apane matAnusAra eka ka kha tathA ga meM se koI eka hone ke kAraNa ka hai jabaki vaha kha tathA ga meM se koI eka na hone ke kAraNa ka nahIM bhI hai / na svasattvaM parAsattvaM sadasattvavirodhata: / svasattvAsattvavannyAyAnna ca nAstyeva tatra tat // 498 // eka vastu kI apanI sattA hI kisI dUsarI vastu kI asattA nahIM, kyoMki isa pahalI vastu kI sattA tathA isa dUsarI vastu kI asattA usI prakAra yuktita: paraspara virodhI honI cAhie jaise ki isa pahalI vastu kI sattA tathA usakI apanI hI asattA parasparavirodhI hai; aura na yahI kahA jA sakatA hai ki jahA~ eka vastu kI sattA rahatI hai vahA~ kisI dUsarI vastu kI asattA nahIM rahatI / TippaNI -- haribhadra kA Azaya yaha hai ki 'apane rUpa vAlI honA' tathA 'kisI dUsarI vastu ke rUpa vAlI na honA' ye do paraspara bhinna dharma pratyeka vastu meM anivAryataH sAtha sAtha rahA karate haiM / ye dharma paraspara bhinna to isalie haiM ki inameM se pahalA bhAvarUpa hai aura dUsarA abhAvarUpa, ve eka vastu meM 1. ka. kha donoM kA pATha : tadasattvaM / Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 zAstravArtAsamuccaya anivAryataH eka sAtha isaliye rahate haiM ki yadi aisA na ho to yA to yaha vastu apane rUpa vAlI bhI nahIM honI cAhie yA vaha kisI dUsarI vastu ke rUpa vAlI bhI honI cAhie / parikalpitametaccenna tvitthaM tattvato na tat / tataH ka iha doSazcenna tu tadbhAvasaMgatiH // 499 / / kahA jA sakatA hai ki jahA~ eka vastu kI sattA rahatI hai vahA~ kisI dUsarI vastu kI asattA kA rahanA eka kalpanAsiddha bAta hai; lekina isa para hamArA uttara hai ki taba to ukta pahalI vastu kI sattA ke sthala meM ukta dUsarI vastu kA rahanA eka vastusthitisiddha bAta nahIM huI / pUchA jA sakatA hai ki isameM doSa kyA; isa para hamArA uttara hai ki taba to ukta pahalI vastu kI sattA ke sthala meM ukta dUsarI vastu kI bhI sattA kA rahanA eka vastusthitisiddha bAta honI cAhie / TippaNI-haribhadra kA Azaya yaha hai ki ka ke sthitisthala meM yadi 'kha kA nAstitva' eka kalpanA siddha bAta hai to usa sthala meM 'kha kA astitva' eka vastusthitisiddha bAta honI cAhie; aura taba phira hameM jahA~ ka dIkhatA hai vahA~ kha bhI dIkhanA cAhiye / anekAntata evAtaH samyag mAnavyavasthiteH / syAdvAdino niyogena yujyate nizcayaH paraH // 500 // isa prakAra kyoMki anekAntavAda kA Azraya lene para hI pramANoM kA yathArtha svarUpa sthira ho pAtA hai yaha bAta yuktisaMgata ThaharatI hai ki vastuoM kA svarUpanizcaya Adarza rUpa se tathA niyamata: kara pAnA syAdvAda kA siddhAnta mAnane vAle vyakti ke lie hI saMbhava hai| TippaNI-'anekAntavAda' zabda kA moTA artha hai 'jagat kI pratyeka vastu ko bhAvarUpa tathA abhAva rUpa donoM mAnane kA siddhAnta' / etena sarvameveti yaduktaM tannirAkRtam / ziSyavyutpattaye kiJcittathA'pyaparamucyate // 501 // itanA kahakara hI hamane una saba ApattiyoM kA khaMDana kara diyA jo hamAre mata ke viruddha Upara uThAI gaI thIM, lekina phira bhI ziSyoM ko zikSita karane Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 161 sAtavA~ stabaka ke uddezya se hama isa saMbandha meM kucha atirikta bAteM kahane jA rahe haiM / saMsArI cet sa eveti kathaM muktasya saMbhavaH / mukto'pi cet sa eveti vyapadezo'nibandhanaH // 502 // yadi eka saMsArI AtmA saMsArI hI hai taba koI AtmA mukta kaise ho sakatI hai ? aura yadi eka mukta AtmA mukta hI hai to use mukta kahane ke pIche koI kAraNa nahIM / saMsArAd vipramukto yanmukta ityabhidhIyate / naitattasyaiva tadbhAvamantareNopapadyate // 503 // kyoMki saMsAra se mukta huI AtmA ko hI mukta kahA jAtA hai aura isa kathana kI saMgati yaha mAne binA nahIM baiTha sakatI ki eka saMsArI AtmA hI mukta rUpa dhAraNa karatI hai| tasyaiva ca tathAbhAve tannivRttItarAtmakam / dravyaparyAyavad vastu balAdeva prasiddhyati // 504 // aura yadi yaha saca hai ki eka saMsArI AtmA hI anta meM jAkara mukta bana jAyA karatI hai to balapUrvaka yaha bAta siddha ho gaI ki pratyeka vastu vinAzI evaM avinAzI ina donoM rUpoM vAlI tI dravya evaM paryAya ina donoM rUpoM vAlI hai / TippaNI--jainadarzana kI pAribhASika zabdAvalI meM 'dravya' eka vastu ke avinAzI pahalU kA nAma hai tathA 'paryAya' isa vastu ke vinAzI pahalU kA / gaharI dRSTi se dekhA jAne para cetana jIvoM tathA bhautika paramANuoM ko hI dravya kahA jAnA cAhie tathA inameM se pratyeka dravya kI kSaNa pratikSaNa badalane vAlI avasthAoM ko usa dravya ke paryAya / lekina vyavahAra meM dainaMdina jIvana kI sthUla vastuoM kA varNana bhI dravyaparyAya kI bhASA meM kiyA jAtA hai / udAharaNa ke lie, jaba sone kA ghar3A tor3akara mukuTa banAyA jAtA hai to kahA jAtA hai ki yahA~ 'sonA-dravya' meM 'ghar3A-paryAya' kA nAza hokara 'mukuTa-paryAya' kA janma ho gayA, yA jaba dUdha jamakara dahI bana jAtA hai to kahA jAtA hai ki yahA~ 'gorasadravya' meM 'dUdha-paryAya kA nAza hokara 'dahI-paryAya' kA janma ho gayA / lajjate bAlyacaritairbAla eva na cApi yat / yuvA na lajjate cAnyastairAyatyaiva ceSTate // 505 // Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 yuvaiva na ca vRddho'pi nAnyArthaM ceSTanaM ca tat / anvayAdimayaM vastu tadabhAvo'nyathA bhavet // 506 // eka yuvA vyakti bacapana meM kie gae apane kAmoM para lajjita hotA hai / yadyapi vaha aba baccA nahIM, aura ThIka ye hI kAma kisI dUsare yuvA vyakti ko lajjita nahIM karate ( kyoMki ye isa dUsare yuvA vyakti ke bacapana meM kie gae kAma nahIM) / isI prakAra eka yuvA vyakti apanI vRddhAvasthA ke suvidhArtha kucha kAma karatA hai yadyapi vaha yuvA hI vRddha nahIM aura nahIM koI eka vyakti kisI dUsare vyakti ke suvidhArtha kucha kAma karatA hai / ataH yaha siddha ho gayA ki eka vastu anvaya Adi ( arthAt 'anvaya evaM vyatireka' 'sthiratA evaM vinAza' ) svabhAvoM vAlI hai, varanA isa vastu kA astitva hI saMbhava na hogA / zAstravArttAsamuccaya TippaNI- haribhadra kA Azaya yaha hai ki jaba eka vyakti kI bAlyAvasthA, yuvAvasthA, vRddhAvasthA ko eka dUsare vyakti kI bAlyAvasthA, yuvAvasthA, vRddhAvasthA se pRthak rUpa meM dekhanA saMbhava hai to isakA artha yaha huA ki pratyeka vyakti apanI bAlyAvasthA Adi ke bIca kisI na kisI artha meM eka bhI banA rahatA hai / anvayo vyatirekazca dravyaparyAyasaMjJitau / anyonyavyAptito bhedAbhedavRttyaiva vastu tau // 507 // nAnyonyavyAptirekAntabhede'bhede ca yujyate / atiprasaMgAdaikyAcca zabdArthAnupapattitaH // 508 // = isa prakAra anvaya (sthiratA) evaM vyatireka (nAza) jinheM kramazaH 'dravya' evaM 'paryAya' bhI kahA jAtA hai anivAryataH eka dUsare ke sAtha rahate hue hI vastusvarUpa kA nirmANa karate haiM, aura isa vastu meM rahate hue ve (eka vilakSaNa prakAra se ) paraspara bhinna tathA paraspara abhinna donoM haiN| jo do dharma eka dUsare se atyanta bhinna athavA atyanta abhinna hai unake saMbandha meM yaha bAta yuktisaMgata nahIM ki ve anivAryataH eka dUsare ke sAtha rahate haiM, kyoMki ye do dharma Apasa meM atyanta bhinna haiM to unheM eka dUsare kA anivArya sAthI mAnanA manamAnI karanA hogA, aura yadi ve Apasa meM atyanta abhinna haiM taba ve eka hI dharma ho gae (na ki do dharma rahe) / dUsare, ukta dharmoM ko Apasa meM atyanta bhinna athavA atyanta abhinna mAnane para 'anivAryataH eka dUsare ke Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAtavA~ stabaka 163 sAtha rahanA' isa zabdAvalI kA artha karanA asaMbhava ho jAegA / TippaNI-haribhadra kA Azaya yaha hai ki eka vastu kA bhAvarUpa pahalU tathA usakA abhAvarUpa pahalU paraspara bhinna bhI haiM tathA ve anivAryataH sAtha sAtha bhI rahate haiN| anyonyamiti yad bhedaM vyAptizcAha viparyayam / . bhedAbhede dvayostasmAdanyonyavyAptisaMbhavaH // 509 // __ukta dharmoM ke saMbandha meM 'eka dUsare' isa zabda kA prayoga siddha karatA hai ki ve Apasa meM bhinna haiM tathA unake saMbandha meM yaha kahanA ki ve 'anivAryataH sAtha rahate haiM' sUcita karatA hai ki ve Apasa meM abhinna haiM / aisI dazA meM ina dharmoM kA Apasa meM bhinna evaM abhinna donoM svabhAvoM vAlA mAnane para hI unake saMbandha meM yaha kahanA sambhava honA cAhie ki ve anivAryataH eka dUsare ke sAtha rahA karate haiM / evaM nyAyAviruddhe'smin virodhodbhAvanaM nRNAm / vyasanaM dhIjaDatvaM' vA prakAzayati kevalam // 510 // isa prakAra jaba prastuta dharmo ko bheda tathA abheda donoM svabhAvoM vAlA mAnanA yuktiviruddha nahIM taba logoM kA (arthAt hamAre pratidvandviyoM kA) hamArI mAnyatA meM antavirodha dikhalAnA yA to unakI IrSyAlutAbhAva kA dyotaka hai yA unakI buddhikI mUDhatA mAtra kA / nyAyAt khalu virodha yaH sa virodha ihocyate / yadvadekAntabhedAdau tayorevAprasiddhitaH // 511 // isa sambandha me antarvirodhapUrNa mAnyatA vahI kahalAtI hai jisakA antavirodha yuktisiddha ho; isa prakAra kI mAnyatA kA dRSTAnta hai prastuta dharmoM ko Apasa meM sarvathA bhinna Adi (arthAt sarvathA bhinna athavA sarvathA abhinna) mAnane ke siddhAnta, aura vaha isalie ki una siddhAntoM ko svIkAra karane para yaha siddha karanA sambhava nahIM hotA ki eka vastu meM prastuta donoM dharma (arthAt sthiratA evaM vinAza) eka sAtha kaise rahate haiN| 1. kha kA pATha : vA jaDatvaM / Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 zAstravArtAsamuccaya mRdravyaM yanna piNDAdidharmAntaravivarjitam / tadvA tena vinirmuktaM kevalaM gamyate kvacit // 512 // udAharaNa ke lie, miTTI dravya kA anubhava piNDa Adi dUsare dharmoM (piNDaparyAya Adi dharmoM) se mukta rUpa meM hama kahIM bhI nahIM karate aura nahIM hama piNDa Adi dharmoM kA anubhava miTTI dravya se mukta rUpa meM kahIM bhI karate haiM / tato'sat tat tathA nyAyAdekaM cobhayasiddhitaH / anyatrAto virodhastadabhAvApattilakSaNaH // 513 // ataeva piNDa Adi dharmoM se mukta miTTI dravya tathA miTTI dravya se mukta piNDa Adi dharma sattAzUnya hai / isI prakAra, sAmAnyataH dravya tathA paryAya ina donoM meM se kisI eka ko hI sattAzIla mAnanA yuktiviruddha hai aura vaha isalie ki ina donoM hI kI sattAzIlatA yuktisiddha hai; anyathA (arthAt yadi dravya tathA paryAya ko sarvathA paraspara bhinna athavA paraspara abhinna mAnA jAegA) to isI kAraNa se (arthAt isa kAraNa se ki hameM dravyoM tathA paryAyoM kA ukta rUpa meM anubhava nahIM hotA) hameM yaha asaMgata bAta mAnane para bAdhya honA par3egA ki vastuoM meM dravyaparyAya bhAva hI nahIM pAyA jAtA / jAtyantarAtmake cAsminnAnavasthAdidUSaNam / / niyatatvAd viviktasya bhedAdezcApyasaMbhavAt // 514 // isa prakAra bheda evaM abheda kA eka vilakSaNa prakAra se sAtha rahanA saMbhava mAnane para anavasthA Adi doSoM ke lie avakAza nahIM raha jAtA aura vaha isalie ki vastuoM kA aisA hI svarUpa niyata hai (arthAt isalie ki vastuoM ke svarUpa kA niyamana bheda evaM abheda donoM milakara karate haiM) / vaisA mAnane para ina doSoM ke lie avakAza isalie bhI nahIM ki bheda Adi kA (arthAt bheda athavA abheda kA) akele kahIM pAyA jAnA saMbhava nahIM / TippaNI-'anavasthA Adi doSoM' se haribhadra kA Azaya una ApattiyoM se hai jo jainavirodhI dArzanika anekAntavAda ke viruddha uThAyA karate the / udAharaNa ke liye, anavasthA doSa nimnalikhita prakAra se uThatA hai : eka vastu ko jina 1. ka kA pATha : piNDAdi dharmA / 2. ka kA pATha : yad vA / Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAtavA~ stabaka 165 do dharmoM ke AdhAra para sthAyI tathA parivartanazIla donoM kahA jA rahA hai ve dharma bhI apane meM rahane vAle kinhIM dUsare do dharmoM ke AdhAra para sthAyI tathA parivartanazIla kahe jAne cAhiye, phira ukta vastu ke ukta dharmoM meM rahane vAle ye dharma apane meM rahane vAle kinhIM dharmoM ke AdhAra para sthAyI tathA parivartanazIla donoM kahe jAne cAhiye; aura isI prakAra yaha krama anantakAla taka calatA rhegaa| aisI sabhI ApattiyoM ke uttara meM haribhadra kA yahI kahanA hai ki sthAyitva tathA parivartana kA pratyeka vastu meM anivAryataH sAtha sAtha rahanA eka anubhavasiddha bAta hai jabaki akele sthAyitva athavA akele parivartana kA kisI bhI vastu meM rahanA eka pramANasiddha bAta nahIM / nAbhedo bhedarahito bhedo vA'bhedavarjitaH / / kevalo'sti yatastena kutastatra vikalpanam // 515 // bheda se rahita kevala abheda kahIM nahIM pAyA jAtA aura na hI abheda se rahita kevala bheda kahIM bhI pAyA jAtA hai; aisI dazA meM (kevala bheda athavA kevala abheda kI sattA saMbhava mAnate hue) hamAre siddhAnta para (jisake anusAra bheda evaM abheda anivAryataH sAtha rahate haiM) ApattiyA~ uThAnA kahA~ taka ucita hai? yenAkAreNa bhedaH kiM mAsAveva vA dvayam / asattvAt kevalasyeha satazca kathitatvataH // 516 // udAharaNa ke lie, hamase pUchA jAtA hai ki eka vastu jisa AkAra se bhedarUpavAlI hai usa AkAra se kyA vaha bhedarUpavAlI hI hai athavA bheda tathA abheda donoM rUpoM vAlI / lekina isa para hamArA uttara hai ki koI vastu kevala bhedarUpavAlI athavA kevala abhedarUpa vAlI to hotI hI nahIM, aura yaha vastu jaisI hai vaha hama kaha hI cuke (arthAt yaha vastu bheda tathA abheda donoM rUpoM vAlI hai vaha hama kaha hI cuke) / / yatazca tat pramANena gamyate hyabhayAtmakam / ato'pi jAtimAtraM tadanavasthAdikalpanam // 517 // dUsare, kyoMki pratyeka vastu kA bheda tathA abheda donoM rUpoM vAlI honA eka pramANasiddha bAta hai isalie bhI eka vastu ko bheda tathA abheda donoM rUpoM vAlI mAnane ke siddhAnta meM anavasthA Adi doSa dikhAnA eka thothe prakAra kA doSapradarzana hai| Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 zAstravArtAsamuccaya evaM hyubhayadoSAdidoSA api na dUSaNam / samyag jAtyantaratvena bhedAbhedaprasiddhitaH // 518 // isI prakAra, eka vastu ko bheda tathA abheda donoM rUpoMvAlI mAnane kA siddhAnta 'svarUpaanizcaya' Adi doSoM se bhI dUSita nahIM, aura vaha isalie ki 'bheda tathA abheda donoM kA sAtha rahanA' isa prakAra kA eka vilakSaNa vastudharma hamAre nikaTa pramANasiddha hai / / TippaNI-yadi kisI dharma ke saMbaMdha meM kahA jAe ki vaha eka vastu meM rahatA bhI hai tathA nahIM bhI rahatA to yaha kathana 'ubhaya', 'saMzaya' athavA "svarUpaanizcaya' nAma vAle doSa kA bhAgI hai; haribhadra kA kahanA hai kianekAntavAda kA siddhAnta prastuta doSa kA bhAgI isalie nahIM ki eka vastu meM eka dharma kA rahanA tathA usI vastu meM usI dharma kA na rahanA ye donoM bAteM eka vilakSaNa rUpa se sAtha sAtha prakaTa hotI huI hamAre anubhava kA viSaya sacamuca banatI hai| etenaitat pratikSiptaM yaduktaM pUrvasUribhiH / vihAyAnubhavaM mohAjjAtiyuktyanusAribhiH // 519 // yaha saba kahakara hamane apane pUrvavartI apane una pratidvandviyoM kI bAta kA bhI khaNDana kara diyA jinhoMne anubhava ke sAkSya ko tilAMjali dekara mUr3hatAvaza kinhIM thothI khaMDanAtmaka yuktiyoM kA sahArA liyA thA / dravyaparyAyayorbhede naikasyobhayarUpatA / abhede'nyatarasthAnanivRttI cintyatAM katham // 520 // (hamAre ukta pratidvandviyoM ne kahA thA) dravya tathA paryAya yadi paraspara bhinna hai taba eka vastu dravya tathA paryAya donoM rUpoM vAlI nahIM ho sakatI; aura yadi dravya tathA paryAya paraspara abhinna haiM taba socie ki yaha kaise ho sakatA hai ki inameM se eka (arthAt dravya) sthira rahatA hai tathA dUsarA (arthAt paryAya) naSTa hotA hai| yannivRttau na yasyeha nivRttistat tato yataH / bhinnaM niyamato dRSTaM yathA karkaH kramelakAt // 21 // kyoMki jisake naSTa hone para jo naSTa nahIM hotA vaha niyamata: usase bhinna Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 167 sAtavA~ stabaka pAyA jAtA hai, jaise karka (=eka prakAra kA ghor3A) U~Ta se| nivartate ca paryAyo na tu dravyaM tato na saH / abhinno dravyato'bhede'nivRttistatsvarUpavat // 522 // paryAya kA nAza hotA hai lekina dravya kA nahIM aura isase yaha siddha huA ki paryAya dravya se abhinna nahIM / yadi paryAya dravya se sacamuca abhinna hai to use usI prakAra avinAzI honA cAhie jaise dravya hotA hai| TippaNI-prastuta kArikA meM 'anivRttiH' ke sthAna para 'nivRttiH' yaha pAThAntara bhI yazovijayajI ne svIkAra kiyA hai; taba saMbaMdhita kArikAbhAga kA anuvAda hogA : "yadi paryAya dravya se sacamuca abhinna hai to dravya ko usI prakAra vinAzI honA cAhie jaise paryAya hotA hai / " pratikSiptaM ca yad bhedAbhedapakSo'nya eva hi / bhedAbhedavikalpAbhyAM hanta ! jAtyantarAtmakaH // 523 // hamAre ukta pratidvandviyoM kI bAta kA khaMDana isalie ho gayA ki kevala bheda tathA kevala abheda ina do dharmoM ko vastuoM kA svarUpa mAnane ke siddhAnta kI tulanA meM 'bheda tathA abheda donoM kA sAtha rahanA' isa eka dharma ko vastuoM kA svarUpa mAnane kA siddhAnta kucha vilakSaNa hI hai / jAtyantarAtmakaM cainaM doSAste samiyuH katham / bhedAbhede ca ye'tyantaM jAtibhinne vyavasthitAH // 524 // 'bheda tathA abheda donoM kA sAtha rahanA' isa eka dharma ko vastuoM kA svarUpa mAnane vAle vilakSaNa siddhAnta para ve doSa kaise lAgU ho sakate haiM jo . kevala bheda tathA kevala abheda ina do dharmoM meM se-jo eka dUsare se sarvathA bhinna hai-kisI eka ko vastuoM kA svarUpa mAnane vAle siddhAnta para lAgU hote haiM? kiJcinnivartate'vazyaM tasyApyanyat tathA na yat / atastadbheda evAtra nivRttyAdyanyathA katham // 525 // kahA jA sakatA hai : "eka vastu kA kucha bhAga naSTa avazya hotA hai aura kucha bhAga naSTa nahIM bhI hotA hai; ataH mAnanA cAhie ki yaha vastu pahale kI apekSA bhinna hI ho jAtI hai| varanA isa vastu ke nAza Adi kI (arthAt usake nAza, utpatti Adi kI) bAta saMbhava hI kaise hogI?" isa para hamArA Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 zAstravArtAsamuccaya uttara hai : TippaNIprastuta vAdI ke kahane kA Azaya yaha hai ki kisI vastu meM yadi eka bhI dharma nayA utpanna ho jAya to mAnanA cAhie ki vaha vastu naSTa ho gaI tathA eka naI vastu kA janma ho gayA / aura yaha jaina bhI mAnatA hI hai ki pratyeka vastu meM pratikSaNa koI na koI nayA dharma utpanna hotA hai / / tasyeti yogasAmarthyAd bheda eveti bAdhitam / / abhinnadezastasyeti yat tadvyAptyA tathocyate // 526 // prastuta vAdI ke zabdoM ke arthoM para vicAra karane se hI spaSTa ho jAtA hai ki usakA kathana antarvirodhapUrNa hai; kyoMki yahA~ kahA jA rahA hai ki jisa vastu kA kucha bhAga naSTa ho gayA hotA hai vaha pahale kI apekSA bhinna hI ho jAtI hai, lekina eka vastu kI 'vahI vastu' mAnate hue use pahale se sarvathA bhinna kaise kahA jA sakatA hai ? sacAI yaha hai ki eka vastu ke sthitipradeza meM utpanna hone vAlI tathA usa vastu ke svabhAva meM sAjhIdAra hone vAlI hI eka dUsarI vastu ke saMbaMdha meM kahA jAtA hai ki vaha usa pahalI vastu ke bhAgataH naSTa hone para astitva meM AI hai / atastabheda eveti pratItivimukhaM vacaH / tasyaiva ca tathAbhAvAt tannivRttItarAtmakam // 527 // ataH ukta prakAra se kisI vastu ke sambandha meM yaha kahanA ki bhAgataH naSTa hone ke phalasvarUpa vaha pahale kI apekSA sarvathA bhinna ho jAtI hai eka anubhavaviruddha bAta haiM, kyoMki hotA yaha hai ki yaha vastu vahI vastu banI rahate hue bhI eka nae rUpa ko dhAraNa karane ke phalasvarUpa nAza tathA sthiratA donoM dharmoM vAlI mAnI jAtI hai / nAnuvRttinivRttibhyAM vinA yadupapadyate / tasyaiva hi tathAbhAvaH sUkSmabuddhyA vicintyatAm // 528 // sacamuca eka vastu ke sambandha meM yaha kahanA ki vaha vahI vastu banI rahate hae koI nayA rUpa dhAraNa karatI hai tabataka yuktisaMgata nahIM jabataka yaha na mAnA jAe ki yaha vastu sthiratA tathA nAza donoM se sampanna hai, isa sacAI para sUkSma buddhi se vicAra kiyA jAnA cAhie / Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAtavA~ stabaka . 169 tasyaiva tu tathAbhAve tadeva hi yatastathA / bhavatyato na doSo naH kazcidapyupapadyate // 529 // jaba yaha bAta saMbhava mAna lI gaI ki eka vastu vahI vastu banI rahate hue koI nayA rUpa dhAraNa karatI hai taba yaha bAta bhI saMbhava bana gaI ki kAraNa hI kArya kA rUpa dhAraNa karatA hai, aura aisI dazA meM hamAre siddhAnta meM koI doSa nahIM / TippaNI-haribhadra kA Azaya yaha hai ki kisI vastu ke dravyAtmaka pahalU ko usa vastu kA upAdAna kAraNa mAnakara tathA usa vastu ke paryAyAtmaka pahalU ko ukta upAdAnakAraNa kA kArya mAnakara hama kaha sakate haiM ki yahA~ kAraNa ne hI kAryarUpa dhAraNa kiyA hai / itthamAlocanaM cedamanvayavyatirekavat / vastunastatsvabhAvatvAt tathAbhAvaprasAdhakam // 530 // ukta prakAra kA UhApoha-jo (jJAna hone ke nAte) svayaM nAza tathA sthiratA donoM se sampanna hai--siddha karatA hai ki vastue~ eka banI rahatI huI rUparUpAntara dhAraNa kiyA karatI haiM aura vaha isalie ki ve nAza tathA sthiratA donoM dharmoM se sampanna haiM / na ca bhedo'pi bAdhAmaiM tasyAnekAntavAdinaH / jAtyantarAtmakaM vastu nityAnityaM yato matam // 531 // eka vastu kA dUsare kSaNa meM pahale kSaNa kI apekSA bhinna ho jAnA bhI anekAntavAdI ke lie koI kaThinAI utpanna nahIM karatA aura vaha isalie ki usake matAnusAra pratyeka vastu 'anityatA (nAza) tathA nityatA (sthiratA) donoM kA sAtha rahanA' isa eka vilakSaNa dharma se sampanna hai / pratyabhijJAbalAccaitaditthaM samavasIyate / iyaM ca lokasiddhaiva tadevedamiti kSitau // 532 // yaha bAta ki eka vastu nAza tathA sthiratA donoM dharmoM se eka sAtha sampanna hai pratyabhijJA kI sahAyatA se bhI siddha hotI hai, jabaki 'yaha vahI hai' aisI jJAnarUpa pratyabhijJA duniyA~ meM sabhI logoM kI suparicita hai hI / na yujyate ca sanyAyAhate tatpariNAmitAm / kAlAdibhedato vastvabhedatazca tathAgateH // 533 // Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 zAstravArtAsamuccaya yadi jagat kI vastue~ rUparUpAntara dhAraNa karane vAlI na ho to pratyabhijJA kA honA koI yuktisaMgata bAta nahIM, kyoMki pratyabhijJA ke AdhAra para eka vastu apane sthitisamaya Adi kI dRSTi se pahale kI apekSA bhinna rUpa meM jAnI jAtI hai lekina apane svarUpa Adi kI dRSTi se vaha pahale kI apekSA abhinna rUpa meM jAnI jAtI hai| ekAntaikye 'na nAnA yannAnAtve caikamapyadaH / ataH kathaM nu tadbhAvaH tadetadubhayAtmakam // 534 // yadi koI vastu sadA sarvathA eka rUpa rahA karatI hai taba use kabhI pahale kI apekSA bhinnarUpa meM nahIM jAnA jA sakatA hai; aura yadi vaha sadA sarvathA bhinna rUpa banatI rahatI hai taba use kabhI pahale kI apekSA abhinna rUpa meM kabhI nahIM jAnA jA sakatA / aisI dazA meM isa vastu ke sambandha meM 'yaha vahI hai' isa prakAra kI pratyabhijJA kaise saMbhava hogI ? ata: siddha huA ki eka vastu bheda tathA abheda (athavA nAza tathA sthiratA) donoM dharmoM se sampanna hai| tasyaiva tu tathAbhAve kathaJcidbhedayogataH / pramAturapi tadbhAvAt yujyate mukhyavRttitaH // 535 // lekina jaba eka vastu ko rUpa-rUpAntara dhAraNa karane vAlI mAna liyA jAe taba usakA kisI sImA taka pahale se bhinna ho jAnA bhI saMbhava bana jAtA hai; dUsarI ora, pramAtA kA bhI aisA hI svabhAva hai (arthAt vaha bhI eka sImA taka nAza se sampanna hai tathA eka sImA taka sthiratA se) / aisI dazA meM isa vastu ke saMbaMdha meM 'yaha yaha vahI hai' isa prakAra kI pratyabhijJA vAstavika artha meM saMbhava bana jAtI hai / TippaNI-haribhadra kA Azaya yaha hai ki pratyeka pramAtA tathA pratyeka prameya nAza tathA sthiratA donoM se sampanna hai yahI vastusthiti pratyabhijJA kA honA saMbhava banAtI hai| nityaikayogato vyaktibhede'pyeSA na saMgatA / tadiheti prasaMgena tadevedamayogataH // 536 // kahA jA sakatA hai ki do vastuoM ke vyaktigata rUpa se paraspara bhinna 1. ka kA pATha : ntaikyena / Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAtavA~ stabaka 171 hone para bhI unake saMbaMdha meM 'yaha vahI hai' isa prakAra kI pratyabhijJA ho sakatI hai yadi mAna liyA jAe ki ina donoM vastuoM meM eka nitya (tathA 'sAmAnya' athavA 'jAti' nAma vAlA) padArtha samAna rUpa se vidyamAna hai; lekina isa para hamArA uttara hai; ki pratyabhijJA kA svarUpa nirUpaNa isa prakAra se karanA bhI ucita nahIM kyoMki usa dazA meM hamArI isa tathAkathita pratyabhijJA kA rUpa 'yaha vahI hai' aisA na hokara 'vahI ina (donoM) meM hai' aisA honA cAhie / TippaNI prastuta kArikA meM samAlocita mAnyatA eka nyAyavaizeSikamAnyatA hai jise kinhIM aisI vastusthitioM ke svarUpanirUpaNa ke lie svIkAra kiyA gayA hai jahA~ pratikSaNa hotA huA parivartana bhrAntivaza sthiratA samajha liyA jAtA hai / udAharaNa ke lie, nyAyavaizeSika matAnusAra eka jIvita zarIra pratikSaNa nayA zarIra banatA rahatA hai, eka jalatI huI dIpazikhA pratikSaNa naI dIpazikhA banatI rahatI hai yadyapi ina donoM hI sthitiyoM meM sthiratA kI pratIti hameM sAmAnyataH (lekina bhrAntivaza) hotI hai / sAdRzyAjJAnato nyAyyA na vibhramabalAdapi / etaddvayAgrahe yuktaM na ca sAdRzyakalpanam // 537 // yaha kahanA bhI yuktisaMgata nahIM ki do vastuoM ke bIca sAdRzya kA jaba hameM ajJAna hotA hai taba hama amavaza ina vastuoM ke saMbandha meM 'yaha vahI hai' isa prakAra kI pratyabhijJA kara baiThate haiM, kyoMki ye do vastue~ jaba taka eka dUsare se pRthak rUpa meM na jAnI jAe~ taba taka unake saMbandha meM yaha nahIM kahA jA sakatA ki ve eka dUsare ke sadRza haiM / na ca bhrAntA'pi sadbAdhA'bhAvAdeva kadAcana / yogipratyayatadbhAve pramANaM nAsti kiJcana // 538 // yaha bAta bhI nahIM ki pratyabhijJA svabhAvataH hI bhrAnta huA karatI hai, aura vaha isalie ki pratyabhijJA ke saMbandha meM koI yuktisaMgata bAdhA hameM kahIM bhI prApta nahIM hotI; dUsarI ora, yaha mAnane ke pakSa meM bhI koI pramANa nahIM ki yogi-anubhava pratyabhijJA ko bhrAnta siddha kara degaa| TippaNI-haribhadra kA Azaya yaha hai ki yadi yogianubhava yaha batalAe 1. ka kA pATha : yastadbhAve / Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 zAstravArtAsamuccaya ki jagat kI pratyeka vastu kSaNika hai taba to pratyeka pratyabhijJA anivAryataH bhrAnta ThaharegI, lekina yogianubhava isa prazna para kyA nirNaya detA hai yaha nizcaya karanA sarala nahIM / agalI kArikA isa Azaya ko aura bhI spaSTa kara detI hai / nAnA yogI vijAnAtyanAnA netyatra na pramA / dezanAyA vineyAnuguNyenApi pravRttitaH // 539 // yogI ko jagat kI vastue~ paraspara bhinna rUpa meM dIkhatI hai paraspara abhinna rUpa meM nahIM, isa bAta ke pakSa meM koI pramANa nahIM; aura jahA~ taka upadezoM kA saMbandha hai (arthAt jahA~ taka isa bAta kA saMbandha hai ki kinhIM sat-yogiyoM ke upadezoM meM jagat kI vastue~ paraspara bhinna batalAI gaI haiM) ve kinhIM viziSTa prakAra ke ziSyoM kI kinhIM viziSTa prakAra kI yogyatAoM ko dhyAna meM rakhakara die gae ho sakate haiM / yA ca lUnapunarjAtanakhakezatRNAdiSu / iyaM saMlakSyate sA'pi tadAbhAsA na saiva hi // 540 // aura jo kaTakara phira uge hue nAkhUna, bAla, ghAsa Adi meM 'yaha vahI hai' isa prakAra kI pratIti hotI hai vaha saccI pratyabhijJA na hokara pratyabhijJA kA bhrama hai / pratyakSAbhAsabhAve'pi nApramANaM yathaiva hi / pratyakSaM tadvadeveyaM pramANamavagamyatAm // 541 // jisa prakAra pratyakSa kA bhrama saMbhava hone para bhI yaha nahIM kahate ki sabhI pratyakSa apramANa rUpa haiM usI prakAra (pratyabhijJA kA bhrama saMbhava hone para bhI) hameM pratyabhijJA ko pramANa mAnanA cAhie / matijJAnavikalpatvAnna cAniSTiriyaM yataH / etabalAt tataH siddhaM nityAnityAdi vastunaH // 542 // aura kyoMki pratyabhijJA 'matijJAna' kA hI eka bheda hai isalie use pramANa mAnanA hama jainoM ke lie apasiddhAnta bhI nahIM / ataH pratyabhijJArUpa pramANa ke bala para hama yaha siddha kara pAte haiM ki jagat kI vastue~ nityatA-anityatA Adi dharmayugaloM se sampanna haiM / 1. ka kA pATha : cAniSThi' / Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAtavA~ stabaka 173 TippaNI--prastuta kArikA meM haribhadra isa AzaMkA kA nivAraNa karate haiM ki jaba jainoM kI paramparAgata pramANasUcI meM pratyabhijJA ko sthAna prApta nahIM taba pratyabhijJA kI sahAyatA se siddha kiyA gayA koI mata prAmANika kaise / haribhadra kA kahanA hai ki jainoM ke paramparAgata zAstrIya granthoM meM pAe jAne vAle 'mati' nAmaka pramANa ke varNana se patA calatA hai ki pratyabhijJA eka prakAra kA matijJAna hI hai| Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AThavA~ stabaka (1) brahmAdvaitavAda-khaMDana anye tvadvaitamicchanti sadbrahmAdivyapekSayA / sato yad bhedakaM nAnyat tacca tanmAtrameva hi // 543 // kucha dUsare vAdI brahma Adi kI sattA ko AdhAra banA kara advaitavAda kI sthApanA karate haiM (arthAt isa vAda kI ki jagat meM ekamAtra amuka padArtha hI-udAharaNa ke lie, brahma hI-vastutaH sattAzIla hai); inakA kahanA hai ki ekamAtra sattAzIla padArtha meM bhedoM ko janma denA kisI bhI vastu ke lie saMbhava nahIM aura vaha isalie ki yaha vastu svayaM bhI to sattAzIla rUpa hI hogI / TippaNI prastuta stabaka meM haribhadra kucha aisI ApattiyA~ upasthita karate haiM jo sabhI prakAra ke advaita vAdoM para lAgU hotI haiM-yadyapi ve dRSTAnta rUpa se apane sAmane brahmAdvaitavAda kA siddhAnta rakhate haiM / yathA vizuddhamAkAzaM timiropapluto janaH / saMkIrNamiva mAtrAbhibhinnAbhirabhimanyate // 544 // tathedamamalaM brahma nirvikalpamavidyayA / kaluSatvamivApannaM bhedarUpaM prakAzate // 545 // jisa prakAra timira roga se pIr3ita netroM vAlA vyakti vizuddha AkAza ko ina una vastuoM se bharA samajha baiThatA hai usI prakAra avidyA ke kAraNa yaha nirmala, nirvikalpa brahma kaluSita sA huA tathA vibhinna rUpoM vAlA pratIta hone lagatA hai / atrApyevaM vadantyanye avidyA na sataH pRthak / tacca tanmAtrameveti bhedAbhAso'nibandhanaH // 546 // isa saMbandha meM bhI kucha dUsare vAdiyoM kA kahanA hai ki avidyA usa sattAzIla padArtha se bhinna nahIM (jise prastuta vAdI ekamAtra sattAzIla padArtha mAnatA Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AThavA~ stabaka 175 hai) jabaki vaha sattAzIla padArtha ekamAtra svayaM hI hai (arthAt apane se atirikta anya kucha nahIM), aura aisI dazA meM jagat meM vibhinna rUpoM kA pratItigocara honA eka akAraNa bAta siddha hotI hai / TippaNI- haribhadra kA Azaya yaha hai ki jaba sabhI vastue~ kevala satrUpa haiM taba avidyA bhI kevala satrUpa hI huI, aura aisI dazA meM yaha kahanA ki eka sat avidyAvaza aneka sA lagane lagatA hai yahI artha rakhatA hai ki eka sat svataH (= akasmAt akAraNa ) aneka sA lagane lagatA hai / saivAthAbhedarUpA'pi bhedAbhAsanibandhanam / pramANamantareNaitadavagantuM na zakyate // 547 // kahA jA sakatA hai ki avidyA ukta ekamAtra sattAzIla padArtha se abhinna hote hue bhI jagat meM vibhinna rUpoM ke pratItigocara hone kA kAraNa banatI hai; lekina isa para hamArA uttara hai ki yaha bAta pramANa dvArA siddha kI gaI hue binA samajha meM Ane vAlI nahIM / bhAve'pi ca pramANasya prameyavyatirekataH / nanu nAdvaitameveti tadabhAve'pramANakam // 548 // aura yadi prameya se atirikta pramANa kI sattA mAna lI gaI to yaha siddhAnta sthira nahIM rahA ki jagat meM koI eka hI padArtha sattAzIla hai; dUsarI ora, yadi prameya se atirikta pramANa kI sattA nahIM to ukta siddhAnta pramANahIna ThaharatA hai / TippaNI- hama dekha cuke haiM ki yahI tarka haribhadra ne zUnyAdvaitavAda ke viruddha bhI upasthita kiyA thA / vidyA'vidyAdibhedAcca svatantreNaiva bAdhyate / tatsaMzayAdiyogAcca pratItyA ca vicintyatAm // 549 // sattA - advaita kA siddhAnta isa AdhAra para bhI bAdhita siddha hotA hai ki prastuta vAdI ke abhISTa zAstragrantha svayaM hI vidyA, avidyA Adi ke bIca bheda kI bAta karate haiM tathA ve svayaM hI apane pratipAdya siddhAnta ke saMbandha meM saMzaya Adi kI saMbhAvanA svIkAra karate haiM (jabaki saMzaya Adi ve ve paraspara bhinna padArtha haiM); isake atirikta yaha siddhAnta pratyakSa anubhava ke AdhAra para bhI bAdhita Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 zAstravArtAsamuccaya siddha hotA hai / isa pUrI vastusthiti para vicAra kiyA jAnA cAhie / anye vyAkhyAnayantyevaM samabhAvaprasiddhaye / advaitadezanA zAstre nirdiSTA na tu tattvataH // 550 // kucha dUsare vAdiyoM kI vyAkhyA hai ki zAstroM meM sattA-advaita ke siddhAnta kA upadeza isalie diyA gayA hai ki zrotAoM ke mana meM saba prANiyoM ke prati samatA kI bhAvanA utpanna ho--na ki isalie ki sacamuca hI jagat meM koI ekamAtra padArtha hI sattAzIla hai / TippaNI--prastuta tathA AgAmI kArikAoM meM haribhadra batalAte haiM ki kyA artha pahanAe jAne para advaitavAda bhI eka svIkAra karane yogya siddhAnta bana jAtA hai| na caitat bAdhyate yuktyA sacchAstrAdivyavasthiteH / saMsAramokSabhAvAcca tadarthaM yatnasiddhitaH // 551 // ukta vAdiyoM kA aisA kahanA bhI yuktiviruddha nahIM kyoMki unakA kathana svIkAra karane para uttama zAstra graMthoM kI prAmANikatA siddha banI rahatI hai, saMsAra tathA mokSa kI saMbhAvanA siddha banI rahatI hai, mokSa prApti ke lie prayatna kI saMbhAvanA siddha banI rahatI hai / / TippaNI-haribhadra kA Azaya yaha hai ki advaitavAda kA siddhAnta tAttvika rUpa se (arthAt zAbdika rUpa se) svIkAra karane para prastuta tInoM bAteM asaMbhava banI rahatI hai| anyathA tattvato'dvaite hanta ! saMsAra-mokSayoH / / sarvAnuSThAnavaiyarthyamaniSTaM samprasajyate // 552 // anyathA to saMsAra tathA mokSa vastutaH eka ThahareMge, aura usa dazA meM hama na cAhate hue bhI yaha mAnane ke lie bAdhya hoMge ki mokSaprApti ke lie kiyA gayA saba kriyAkalApa eka vyartha kA kriyAkalApa hai / Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navA~ stabaka (1) mokSa kI saMbhAvanA tathA mokSa ke sAdhana anye punarvadantyevaM mokSa eva na vidyate / upAyAbhAvataH kiM vA na sadA sarvadehinAm // 553 // kucha dUsare vAdiyoM kA kahanA hai ki mokSa jaisI koI vastu hai hI nahIM aura vaha isalie ki mokSa-prApti kA koI upAya saMbhava nahIM; (unakA prazna hai ki) yadi mokSaprApti kA koI upAya sacamuca saMbhava ho to vaha upAya saba prANiyoM ko saba samaya prApta kyoM nahIM hotA / / TippaNI prastuta samUce stabaka meM haribhadra mokSa kI saMbhAvanA-asaMbhAvanA ke prazna kI carcA karate haiM / yahA~ yaha bhI dhyAna meM rakhanA cAhie ki aba haribhadra kisI aise prazna ko nahIM uThAne jA rahe haiM jisakA sIdhA saMbaMdha sattAzAstrIya samasyAoM se haiM kyoMki isase alaga stabaka meM ve sarvajJatA kI saMbhAvanA asaMbhAvanA kA prazna uThAe~ge tathA usase agale stabaka meM jo graMtha kA aMtima stabaka hai, pahale zabdArtha sambandha kA prazna aura phira jJAna, kriyA, mokSa Adi ke svarUpa saMbandhI kucha prazna / karmAdipariNatyAdisApekSo yadyasau tataH / / anAdimattvAt karmAdipariNatyAdi kiM tathA // 554 // uttara diyA jA sakatA hai ki aisA isalie nahIM hotA kyoMki mokSaprApti ke upAya kI prApti karma Adi ke paripAka Adi para nirbhara karatI hai; lekina isa para ina vAdiyoM kA prazna haiM ki jaba karmasaMcaya kI prakriyA bhI anAdi kAla se calatI calI A rahI hai taba vahI (arthAt ukta karmaparipAka Adi hI) saba prANiyoM ko saba samaya prApta kyoM nhiiN| TippaNI prastuta vAdI kA Azaya yaha hai ki jaba pratyeka jIva kI karmasaMcaya prakriyA anAdi hai taba yaha kahanA ucita nahIM jAna par3atA ki Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 zAstravArtAsamuccaya mokSopAya-prApti-yogya karma-paripAka kisI prANI ko to prApta ho aura kisI ko nahIM / prastuta kArikA meM do bAra Ae 'Adi' zabda se iMgita una siddhAntoM kI ora haiM jahA~ mokSopAyaprApti kI saMbhAvanA siddha karane ke lie karma-paripAka kI kalpanA ke sthAna para kisI anya kalpanA kA Azraya liyA jAtA hai / tasyaiva citrarUpatvAt tattatheti na yujyate / / utkRSTA yA' sthitistasya yajjAtA'nekazaH kila // 555 / / (prastuta vAdiyoM ke matAnusAra) yaha kahanA bhI ucita nahIM ki kyoMki jIva parasparabhinna svabhAva vAle haiM isalie eka prANIvizeSa ko anukUla karmaparipAka kI prApti eka samayavizeSa para hotI hai; kyoMki eka prANI utkRSTa koTi ke (kha ke pAThAnusAra : utkRSTa apakRSTa Adi koTi ke) karmabaMdha kI sthiti ko bhI bAra bAra prApta karatA hai / , TippaNI-prastuta kArikA kA artha samajhane ke lie jainoM ke karmasiddhAnta se sambandhita do eka bAteM dhyAna meM rakhanA Avazyaka hai / jaina paraMparA mAnatI hai ki kucha AtmAe~ svabhAvataH hI mokSa pAne ke yogya haiM tathA kucha svabhAvataH hI mokSa pAne ke ayogya (inameM se pahalI ko 'bhavya' tathA dUsarI ko 'abhavya' vizeSaNa diyA gayA hai); dUsare, jaba eka AtmA kA karmabaMdha atyaMta kSINa hotA hai taba vaha eka aisI avasthA prApta kara letI hai jisakA pAribhASika nAma 'graMthibheda' ('gAMTha kholanA') hai aura jise prApta karane ke bAda ukta AtmA niyamataH tathA paryApta nikaTa bhaviSya meM mokSa prApta karatI hai| sAtha hI yaha saMbhava hai ki eka AtmA kA karmabandha itanA kSINa to ho jAe ki vaha graMthibheda ke dvArA taka pahu~ca jAe lekina itanA kSINa nahIM ki vaha graMthibheda kara sake; (vastutaH isa prakAra graMthibheda ke dvAra taka pahu~canA una AtmAoM ke lie taka saMbhava hotA hai jo svabhAvataH hI mokSa pAne ke ayogya hai) / kahane kI AvazyakatA nahIM ki koI AtmA yadi graMthibheda ke dvAra taka pahu~ca kara bhI graMthibheda na kara sake to isakA artha yaha huA ki usake karmabandha meM phira vRddhi prAraMbha ho gaI / karmabandha kI tIvratama sthiti ko utkRSTa karmabandha tathA karmabandha kI mRdutama sthitiko apakRSTa karmabandha kI sthiti kahA jAtA hai| prastuta vAdI kA kahanA hai ki jaba koI AtmA karma-bandha kI eka sthitivizeSa ko prApta karane ke 1. kha kA pATha : utkRSTAdyA / Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navA~ stabaka 179 bAda Age bar3ha athavA pIche haTa sakatI hai to karmabandha kI kisI sthitivizeSa ko mokSopAyaprApti kA kAraNa batalAnA yuktisaMgata nahIM / atrApi varNayantyanye vidyate darzanAdikaH / upAyo mokSatattvasya para: sarvajJabhASitaH // 556 // isa saMbandha meM bhI kucha dUsare vAdiyoM kA kahanA hai ki mokSa-prApti ke sarvazreSTha upAya ke rUpa meM ve darzana Adi (arthAt darzana, jJAna, cAritra) hameM upalabdha hai hI jinakA upadeza sarvajJa vyaktiyoM ne kiyA hai| TippaNI-darzana, jJAna tathA cAritra ina tIna ko jaina paramparA mokSa kA anivArya evaM paryApta kAraNa mAnatI hai / yahA~ 'darzana' zabda kA artha hai dharmazraddhA, 'cAritra' zabda kA artha hai sadAcaraNa, 'jJAna' zabda kA artha prasiddha hai| yaha bhI mAnA gayA hai ki eka AtmA meM darzana, jJAna, cAritra kA udaya isI krama se huA karatA hai| darzanaM muktibIjaM ca samyaktvaM tattvavedanam / duHkhAntakRt sukhArambhaH paryAyAstasya kIrtitAH // 557 // darzana mokSa kA bIja hai jabaki usake paryAyabhUta zabda mAne gae haiM 'samyaktva', 'tattvavedana', 'duHkhAntakRddha', 'sukhAraMbha' / TippaNI-mokSaprApti kI dizA meM pahalA kadama hone ke kAraNa darzana ko 'mokSa kA bIja' kahA jA rahA hai / jahA~ taka 'darzana' zabda ke prastuta paryAyoM kA prazna hai unameM se koI bhI dharmazraddhA ke bhAva ko ubhAra kara sAmane nahIM lAtA kyoMki 'samyaktva' tathA 'tattvavedana' ye do zabda itanA hI sUcita karate haiM ki 'darzana' 'jJAna' se pahale kI maMjila hai aura 'du:khAMtakRt' tathA 'sukhAraMbha' zabda yaha ki jo yAtrA darzana kI prApti se prAraMbha hotI hai usakA anta mokSaprApti meM hogA / kahane kA Azaya yaha hai ki prastuta sabhI zabda prAyaH pAribhASika hai| anAdibhavyabhAvasya tatsvabhAvatvayogataH / utkRSTAdyAsvatItAsu tathA karmasthitiSvalam // 558 // tad darzanamavApnoti karmagranthi sudAruNam / nirbhidya zubhabhAvena kadAcit kazcideva hi // 559 // kyoMki eka anAdi bhavya prANI kA hI prastutopayogI svabhAva hotA hai Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 zAstravArtAsamuccaya isalie kabhI kabhI tathA koI koI hI prANI utkRSTa Adi koTi ke karmabandha kI sthitiyoM ko pAra kara tathA apane meM zubha bhAvanAoM kA vikAsa karane ke phalasvarUpa karmagranthi ko kATakara darzana kI prApti karatA hai| TippaNI-haribhadra kA Azaya yaha hai ki darzanaprApti kI Avazyaka zarta hai graMthibheda jabaki graMthibheda kI Avazyaka zarta hai zubha bhAvanAoM kA vikAsa, lekina graMthibheda vahI AtmA kara sakegI jo anAdi kAla se (arthAt svabhAvataH hI) 'bhavya' koTi meM AtI hai / moTe taura para yaha bhI eka jaina mAnyatA hai ki darzana-prApti ke bAda koI AtmA utkRSTa koTi kA karmabandha dubArA nahIM prApta karatI / jo bhI ho, yaha hai haribhadra kA uttara prastuta vAdI kI isa zaMkA kA ki sabhI AtmAe~ sabhI samaya mokSopAyaprApti kyoM nahIM karatIM / sati cAsminnasau dhanyaH samyagdarzanasaMyutaH / tattvazraddhAnapUtAtmA ramate na bhavodadhau // 560 // aura aisA ho jAne para (arthAt darzana prApta kara lene para) yaha saubhAgyazAlI prANI, jo samyagdarzana se sampanna hai tathA jisakI AtmA tattvazraddhA se pavitra ho gaI hai, saMsArasAgara meM rasa nahIM pAtA / TippaNI-jaba darzana, jJAna tathA cAritra ko mokSasAdhana kahA jAtA hai taba Azaya samyakdarzana, samyakjJAna tathA samyakcAritra se hai; varanA mithyAdarzana, mithyAjJAna tathA mithyAcAritra bhI apane sthAna para saMbhava haiM hii| sa pazyatyasya yadrUpaM bhAvato buddhicakSuSA / samyakzAstrAnusAreNa rUpaM naSTAkSirogavat // 561 // taba ukta prANI uttama zAstroM kA anusaraNa karate hue tathA apane jJAnanetroM kI sahAyatA se isa saMsAra ko usake vAstavika svarUpa meM dekha pAtA hai-usI prakAra jaise ki netraroga se mukta huA vyakti rUpa ko (usake vAstavika svarUpa meM dekha pAtA hai)| tad dRSTvA cintayatyevaM prazAntenAntarAtmanA / bhAvagarbhaM yathAbhAvaM paraM saMvegamAzritaH // 562 // saMsAra ko usake vAstavika svarUpa meM dekhane ke pazcAt yaha prANI apane 1. ka kA pATha : naSTArikSogavat / Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navA~ stabaka 181 mana ko prazAnta banAkara tathA atyanta gadgad bhAva se nimnalikhita prakAra ke mananapUrNa evaM yathArtha cintana meM DUbatA hai / janmamRtyujarAvyAdhirogazokAdyupadrutaH / klezAya kevalaM puMsAmaho bhImo mahodadhiH // 563 // aho ! janma, maraNa, bur3hApA, vyAdhi, roga, zoka Adi upadravoM vAlA yaha bhayAnaka saMsArasAgara prANiyoM ko kevala kleza hI detA hai / sukhAya tu paraM mokSo janmAdiklezavarjitaH / bhayazaktyA' vinirmukto vyAbAdhAvarjitaH sadA // 564 // dUsarI ora, mokSa prANiyoM ko parama sukha detI hai-vaha mokSa jo janma Adi klezoM se zUnya hai, bhaya kI saMbhAvanA taka se zUnya hai, saba prakAra kI utsukatA se zUnya hai| heturbhavasya hiMsAdirduHkhAdyanvayadarzanAt / mukteH punarahiMsAdiAbAdhAvinivRttitaH // 565 // hiMsA Adi saMsAra kA kAraNa haiM aura vaha isalie ki hiMsA Adi tathA saMsAra donoM meM duHkha Adi samAna rUpa se vartamAna haiM; isI prakAra, ahiMsA Adi mokSa kA kAraNa haiM aura vaha isalie ki ahiMsA Adi tathA mokSa donoM meM utsukatA kA abhAva (samAna rUpa se) vartamAna hai / buddhvaivaM bhavanairguNyaM muktezca guNarUpatAm / tadarthaM ceSTate nityaM vizuddhAtmA yathAgamam // 566 // isa prakAra saMsAra ko guNoM se zUnya tathA mokSa ko guNoM se sampanna samajhakara yaha vizuddhAtmA prANI zAstra kA anusaraNa karate hue mokSa ke prati ceSTAzIla rahatA hai| duSkaraM kSudrasattvAnAmanuSThAnaM karotyasau / muktau dRDhAnurAgatvAt kAmIva vanitAntare // 567 // mokSa meM dRDha anurAgavAlA hone ke kAraNa yaha prANI aise kriyAkalApa ko bhI kara pAtA hai jo kSudra prANiyoM ke lie duSkara hai-usI prakAra jaise eka 1. ka kA pATha : bhavyazaktyA / Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 zAstravArtAsamuccaya kAmI puruSa kiso strIvizeSa ke saMbandha meM (aise kriyAkalApa ko bhI kara pAtA hai jo anya puruSoM ke lie duSkara hai)| upAdeyavizeSasya na yat samyak prasAdhanam / dunoti ceto'nuSThAnaM tadbhAvapratibandhataH // 568 // jisa vastuvizeSa ko (arthAt mokSa ko) usane prApta karane yogya samajha liyA hai usakI prApti kA samucita sAdhana jo kriyAkalApa nahIM vaha usake mana ko duHkhI, karatA hai, aura vaha isalie ki usakA mana isa vastuvizeSa meM bandhA huA hai| tatazca duSkaraM tanna samyagAlocyate yadA / ato'nyad duSkaraM nyAyAd heyavastuprasAdhakam // 569 // aisI dazA meM dhyAnapUrvaka socane para lagatA hai ki mokSa kI prApti kA sAdhanabhUta kriyAkalApa usake lie duSkara siddha nahIM hotA; usake lie duSkara siddha hotA hai-aura ThIka hI-zeSa vaha saba kriyAkalApa jo una vastuoM kI prApti kA sAdhana haiM jinheM usane tyAga karane yogya samajha liyA hai / vyAdhigrasto yathA''rogyalezamAsvAdayan budhaH / kaSTe'pyupakrame dhIraH samyak prItyA pravartate // 570 // saMsArakhyAdhinA grastastadvajjJeyo narottamaH / zamArogyalavaM prApya bhAvatastadupakrame // 571 // jisa prakAra vaha baddhimAn vyakti jo vyAdhi se pIr3ati hai lekina jisane Arogya kA thor3A AsvAda kara liyA hai (pUrNa Arogya kI prApti ke nimittabhUta) kaSTadAyI karaNIyoM ko bhI dhairyapUrvaka, vidhipUrvaka, prasannatApUrvaka sampanna karatA hai usI prakAra saMsAra-vyAdhi se pIr3ita vaha narazreSTha jisane zAntirUpI Arogya kA thor3A AsvAda kara liyA hai mokSaprApti ke nimittabhUta karaNIyoM ko rasapUrvaka sampanna karatA hai / / pravartamAna evaM ca yathAzakti sthirAzayaH / zuddhaM cAritramAsAdya kevalaM labhate kramAt // 572 // aura isa prakAra se yathAzakti kriyAsaMpAdana karate calA jAne vAlA yaha sthiracitta prANI pahale 'zuddha cAritra' prApta karatA hai tathA tatpazcAt kramaza: Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navA~ stabaka 183 'kevala' / TippaNI-jaisA ki pahale kahA jA cukA hai, eka vyakti meM samyak darzana, samyakjJAna tathA samyakcAritra kA udaya kramazaH hotA hai / prastuta kArikA meM AyA 'zuddha cAritra' zabda 'samyak cAritra' kA hI paryAya hai aura usakA artha hai 'sabhI prakAra ke caritradoSoM se sarvathA makti kI avasthA / jainoM kI mAnyatA hai ki isa avasthA ko prApta karane vAlA vyakti sarvajJa ho jAtA hai tathA apane isI janma meM mokSa avazya prApta karatA hai| [sarvajJaprApti ke bAda ke apane avaziSTa jIvanakAla meM yaha vyakti apane avaziSTa karmoM kA kSaya karatA hai] prastuta kArikA meM Ae 'kevala' zabda kA artha sarvajJatA hI hai; (isa zabda kA eka kama pracalita artha mokSa bhI hai aura prastuta prasaMga meM use lenA bhI koI vizeSa kaThinAI upasthita nahIM karegA) / tataH sa sarvavid bhUtvA bhavopagrAhikarmaNaH / jJAnayogAt kSayaM kRtvA mokSamApnoti zAzvatam // 573 // taba ukta prANI sarvajJa ho jAtA hai tathA 'jJAnayoga' kI sahAyatA se una karmoM kA kSaya karatA hai jo saMsAra meM janma dilAne vAle haiM; aura anta meM jAkara vaha sadA ke lie Tikane vAlI mokSa prApta karatA hai| TippaNI-pahale stabaka kI kramAMka 20 Adi vAlI kArikAoM meM haribhadra 'jJAnayoga' (athavA 'saMjJAnayoga') zabda kA prayoga kara cuke haiM; prastuta se agalI kArikA meM ve svayaM isa bAta kI smRti dilAte haiM / jJAnayogastapaH zuddhamityAdi yadudIritam / aidamparyeNa bhAvArthastasyAyamabhidhIyate // 574 // pahale jo hamane 'jJAnayoga' ko zuddha tapa Adi kahA thA usI kA pUrvAparasaMgata sArakathana aba yahA~ kiyA jA rahA hai / jJAnayogasya yogIndraiH parA kASThA prakIrtitA / zailezIsaMjJitaM sthairyaM tato muktirasaMzayam // 575 // uttama yogiyoM ne jJAnayoga kI parAkASThA mAnA hai 'zailezI' nAma vAlI sthiritA (=samAdhi) ko-jo nizcaya hI mokSaprApti kA kAraNa banatI hai / TippaNI-jaina paraMparA meM 'zailezI' nAma usa samAdhi ko diyA gayA hai Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 zAstravArtAsamuccaya jise eka vyakti mokSaprApti ke ThIka pahale karatA hai aura jisakA avadhikAla kevala itanA hai ki jitane meM 'a, i, u, R, lu' ina pA~ca vargoM kA uccAraNa kiyA jA sake / 'zailezI' zabda kA sambandha 'zaila+Iza' se jor3a kara kahA jAtA hai ki yaha parvatarAja jaisI nizcalatA kI avasthA hai jabaki usakA sambandha 'zIla+Iza' se jor3akara kahA jAtA hai ki vaha sadAcAra kI parAkASThA kI avasthA hai, prastuta kArikA meM haribhadra kaha rahe haiM 'zailezI-avasthA' 'jJAnayoga' kI parAkASThA kA hI nAma hai / dharmastaccAtmadharmatvAnmuktidaH zuddhisAdhanAt / akSayo'pratipAtitvAt sadA muktau tathA sthiteH // 576 // yaha zailezI nAma vAlI sthiratA AtmA kA dharma hone ke kAraNa dharma kahalAtI hai, zuddhi (=karmamukti) kA kAraNa hone ke kAraNa mokSadAyinI kahalAtI hai, kabhI naSTa na hone ke kAraNa akSaya kahalAtI hai--jabaki usake kabhI naSTa na hone kA kAraNa yaha hai ki vaha apane sthiratA rUpa se mokSadazA meM bhI sadA vartamAna banI rahatI hai (arthAt kyoMki zailezI jaisI sthiratA mokSadazA meM bhI sadA vartamAna banI rahatI) hai / cAritrapariNAmasya nivRttirna ca sarvathA / / siddha ukto yataH zAstre na cAritrI na cetaraH // 577 // sacamuca, zailezI avasthA ke samaya pAe jAne vAle (sthiratArUpa) cAritra kA sarvathA nAza kabhI nahIM huA karatA; kyoMki zAstroM meM kahA gayA hai ki eka siddha vyakti (=mokSa prApta kara cukane vAlA vyakti) na cAritrI hotA hai na acAritrI / TippaNI-prastuta kArikA meM haribhadra isa zaMkA kA samAdhAna kara rahe haiM ki yadi AtmA kI sabhI avasthAe~ nAzavAn haiM to zailezIavasthA ke samaya kA cAritra bhI nAzavAn kyoM nahIM; unakA kahanA yaha hai ki zailezI avasthA ke samaya eka AtmA apane avaziSTa karmoM kA nAza kara rahI hotI hai aura kyoMki yaha karmanAza kI prakriyA zailezI-avasthA ke bAda (arthAt mokSa avasthA meM) nahIM calatI isalie kahA jA sakatA hai ki zailezI avasthA kA cAritra bhI eka sImA taka nAzavAn hai, lekina kyoMki eka AtmA zailezI avasthA ke zeSa sabhI dharmoM ko (jinameM sthiratA zAmila hai) lie hue hI mokSa avasthA meM praveza Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navA~ stabaka karatI hai isalie yaha bhI kahA jAnA cAhie ki zailezI - avasthA kA cAritra sarvathA nAzavAn nahIM / na cAvasthAnivRttyeha nivRttistasya yujyate / samayAtikrame yadvat siddhabhAvazca' tatra vai // 578 // ukta sthiratA kI eka avasthAvizeSa ke nAza ko svayaM usa sthiratA kA nAza mAnanA yuktisaMgata nahIM-- usI prakAra jaise mokSa avasthA ke eka samayavizeSa ke bIta jAne para bhI mokSa avasthA jyoM kI tyoM banI rahatI hai (kha ke pAThAnusAra : usI prakAra jaise mokSa avasthA ke eka samayavizeSa ke bItane ko svayaM mokSa avasthA kI samApti mAnanA yuktisaMgata nahIM ) / TippaNI-- haribhadra kA Azaya yaha hai ki zailezI avasthA ke samaya sthiratA ke sAtha karmanAza kI prakriyA bhI cala rahI thI jabaki mokSa dazA meM yaha prakriyA nahIM cala rahI hotI hai, phira bhI isakA yaha artha nahIM ki mokSadazA meM ukta sthiratA hI naSTa ho gaI usI prakAra jaise ki eka mukta AtmA kI mokSa - dazA jisa kAlabhAga se aba saMyukta hai usase Age saMyukta nahIM rahegI, phira bhI isakA yaha artha nahIM ki vaha mokSa dazA hI Age nahIM banI rahegI / ' jJAnayogAdato muktiriti samyag vyavasthitam / tantrAntarAnurodhena gItaM cetthaM na doSakRt // 579 // 185 isa prakAra yaha siddhAnta samucita ThaharatA hai ki 'jJAnayoga' se mokSa kI prApti hotI hai; isa siddhAnta ko isa rUpa meM rakhane meM bhI koI doSa nahIM aura vaha isalie ki kucha dUsare vAdI (udAharaNa ke lie vedAntI) use isI rUpa meM rakhanA cAheMge / TippaNI- haribhadra kA Azaya yaha hai ki yadyapi ve vastutaH darzana, jJAna tathA cAritra ko hI mokSasAdhana mAnate haiM lekina kyoMki unhoMne mokSa ke carama sAdhana ko 'jJAnayoga' nAma diyA hai unake mata kI saMgati advaita vedAntI Adi una dArzanikoM ke mata se bhI baiTha jAtI hai jo jJAna ko hI mokSa kA sAdhana mAnate haiM / 1. kha kA pATha : siddhabhAvasya / Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dasavA~ stabaka 1. mImAMsaka ke sarvajJatAkhaMDana kA khaMDana atrApyabhidadhatyanye sarvajJo naiva vidyate / tadgrAhakapramA'bhAvAditi nyAyAnusAriNaH // 580 // isa saMbandha meM bhI kucha dUsare vAdiyoM kA kahanA hai ki kisI sarvajJa vyakti kI sattA hI saMbhava nahIM, aura apane isa kathana ke samarthana meM ve yukti dete haiM ki sarvajJa kA jJAna karAne vAlA koI pramANa hameM upalabdha nahIM / (ina vAdiyoM kI tarkasaraNi nimnalikhita hai) / ' TippaNI-prastuta samUce stabaka meM haribhadra sarvajJatA kI saMbhAvanA asaMbhAvanA ke prazna kI carcA karate haiN| unakI apanI samajha hai ki pratyeka vyakti mokSaprApti ke kucha samaya pUrva sarvajJa ho jAtA hai tathA sadA ke lie banA rahatA hai, isake viparIta mImAMsako kA kahanA hai ki koI vyakti sarvajJa ho hI nahIM sakatA (aura kyoMki nyAya-vaizeSika Adi darzanoM meM Izvara kI kalpanA eka sarvajJa vyakti ke rUpa meM kI gaI hai isalie mImAMsaka Izvara kI sattA se hI inakAra karate haiM) / prastuta stabaka meM ye mImAMsaka hI haribhadra ke pratidvandvI ke rUpa meM hamAre sAmane Ate haiM / pratyakSeNa pramANena sarvajJo naiva gRhyate / liGgamapyavinAbhAvi tena kiJcinna vidyate // 581 // jahA~ taka pratyakSa pramANa kA saMbandha hai vaha to hameM sarvajJa kA jJAna karAtA hI nahIM, lekina sarvajJa kI sattA kA jJAna karAne vAlA aisA koI hetu (anumAna hetu) bhI hameM upalabdha nahIM jisakI upasthiti meM sarvajJa kI upasthita anivAryataH hotI ho / na cAgamena yadasau vidhyAdipratipAdakaH / apratyakSatvato naivopamAnenApi gamyate // 582 // Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dasavA~ stabaka 187 na hI sarvajJa kI sattA Agama (zAstra) dvArA siddha hotI hai, aura vaha isalie ki Agama meM to vidhi (karmakANDa saMbandhI Adeza) Adi kA hI pratipAdana pAyA jAtA hai / aura kyoMki sarvajJa pratyakSa pramANa kA viSaya nahIM isalie vaha upamAna pramANa kA bhI viSaya nahIM / / TippaNI-mImAMsaka veda ko hI Agama mAnatA hai aura usakI samajha hai ki veda kI viSayavastu kinhIM karmakANDoM se saMbandhita AdezapradAna haiM na ki kinhIM sattAzAstrIya samasyAoM se saMbandhita vivecana / nArthApattyA'pi sarvo'rthastaM vinA'pyupapadyate / pramANapaJcakAvRttestatrAbhAvapramANatA // 583 // arthApatti pramANa se bhI sarvajJa kI sattAsiddha nahIM hotI, aura vaha isalie ki tathyabhUta sabhI bAteM sarvajJa kI sattA svIkAra na karane para bhI saMbhava banI rahatI haiM / isa prakAra jaba sarvajJa pA~ca pramANoM meM se kisI kA (arthAt pratyakSa, anumAna, upamAna, Agama athavA arthApatti kA) viSaya nahIM taba yaha bAta siddha ho gaI ki vaha abhAva pramANa kA viSaya hai / / TippaNI-jaba koI tathyabhUta bAta ka kha kI sattA svIkAra kie binA saMbhava na banatI ho to kahA jAtA hai ki yahA~ ka kI sahAyatA se kha kA jJAna arthApatti pramANa ne karAyA; lekina mImAMsaka kA kahanA hai ki tathyabhUta aisI koI bhI bAta nahIM jo sarvajJa kI sattA svIkAra kie binA saMbhava na banatI ho| kumArila bhaTTa ke anuyAyI, mImAMsakoM ne pramANoM ko cha prakAra kA mAnA hai jinake nAma haiM, pratyakSa, anumAna, zabda, upamAna, arthApatti, abhAva / unake matAnusAra jisa vastu kA jJAna pratyakSa Adi pA~ca pramANa na karA pAte hoM usake abhAva kA jJAna abhAvapramANa karAtA haiM; aura kyoMki unakI samajha hai ki sarvajJa kA jJAna pratyakSa Adi pA~ca pramANa nahIM karA pAte isalie ve isa niSkarSa para pahucate haiM ki sarvajJa ke abhAva kA jJAna abhAvapramANa karAtA hai / / dharmAdharmavyavasthA tu vedAkhyAdAgamAt kila / apauruSeyo'sau yasmAd hetudoSavivarjitaH // 584 // jahA~ taka dharma-adharma kA svarUpa nirNaya kie jAne kA prazna hai vaha 'veda' nAma vAle Agama dvArA saMbhava ho sakegA, kyoMki yaha Agama kisI puruSa vizeSa kI kRti na hone ke kAraNa kartAsaMbandhI doSoM se achUtA hai / Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 zAstravArtAsamuccaya TippaNI--mImAMsakoM kA mata hai ki veda eka aisI graMtharAzi hai jinakA koI kartA nahIM; aura kyoMki kisI graMtha meM doSoM ke pAe jAne kA ekamAtra kAraNa usa graMtha ke kartA meM rahane vAle koI doSa huA karate haiM isalie ve isa niSkarSa para pahu~cate haiM ki veda eka sarvathA nirdoSa graMtharAzi hai / vastuta: vedoM ko eka sarvathA nirdoSa graMtharAzi mAna baiThane ke phalasvarUpa hI mImAMsakoM ne yaha kalpanA kI hai ki vedoM kA koI kartA nahIM / Aha cAlokavad vede sarvasAdhAraNe sati / . dharmAdharmaparijJAtA kimartha kalpyate naraH // 585 // kahA bhI hai ki jaba prakAzarUpa veda saba prANiyoM ko samAna bhAvase upalabdha hai hI taba dharma tathA adharma kA sAkSAtkAra karanevAle kisI puruSa kI kalpanA kyoM kI jAe / ISTApUrtAdibhedo'smAt sarvalokapratiSThitaH / vyavahAraprasiddhyaiva yathaiva divasAdayaH // 586 // dharma ke ISTa pUrta Adi prakAroM kI saba logoM ke bIca pratiSThA veda dvArA hI karAI gaI hai aura isa pratiSThA kA pramANa hai vaidika vyavahAra (=vaidika karmakANDa) kI logoM ke bIca prasiddhi; yaha lokaprasiddhi usI prakAra kI hai jaise dina Adi (arthAt dina, mAsa, Rtu, varSa Adi) se saMbaMdhita lokaprasiddhi / TippaNI-mImAMsaka kA Azaya yaha hai ki jisa prakAra dina, mAsa, Rta. varSa Adi se saMbandhita vyavahAra janatA anAdi kAla se karatI calI AI hai vaise hI vaha vaidika karmakANDoM kA anuSThAna bhI karatI calI AI hai| RtvigbhimantrasaMskArairbrAhmaNAnAM samakSataH / antarvedyAM tu yad dattamiSTaM tadabhidhIyate // 587 // 'iSTa' usa dAna ko kahate haiM jise RtvijoM ne, vedI ke bIca baiThakara, brAhmaNoM kI sahAyatA se tathA maMtrasaMskArapUrvaka diyA hai / TippaNI-'Rtvij' purohita ko kahate haiM, lekina prasaMga ko dekhate hue yahA~ yahIM samajhanA cAhie ki prastuta dAna yajamAna ne apane purohitoM kI sahAyatA se diyA hai na ki purohitoM ne svayaM diyA hai| isI prakAra vedI kA artha samajhanA cAie yajJamaNDapa-na ki yajJAgnisthala / ' Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dasavA~ stabaka 189 vApIkUpataDAgAni devatAyatanAni ca / annapradAnamityetat pUrtamityabhidhIyate // 588 // 'pUrta' ke antargata Ate haiM bAvar3I, kuA~, tAlAba khudavAnA, devamandira banavAnA tathA anna kA dAna karanA / ato'pi zaklaM yad vRttaM nirIhasya mahAtmanaH / dhyAnAdi mokSaphaladaM zreyastadabhidhIyate // 589 // inase bhI (arthAt iSTa tathA pUrta se bhI) adhika zukla koTi kA jo eka kAmanAhIna mahAtmA kA dhyAna Adi rUpa AcaraNa hai tathA jo mokSaprApti kA kAraNa banatA hai vaha 'zreya' kahalAtA hai| varNAzramavyavasthA'pi sarvA tatprabhavaiva hi / atIndriyArthadraSTA tannAsti kiJcit prayojanam // 590 // samUcI varNAzramavyavasthA kA mUla bhI vahI veda hai aura aisI dazA meM aise kisI vyaktivizeSa kI kalpanA se kucha lAbha nahIM jisake saMbaMdha meM hameM mAnanA par3e ki usameM atIndriya padArthoM ko dekhane kI kSamatA hai| . atrApi bruvate keciditthaM sarvajJavAdinaH / pramANapaJcakAvRttiH kathaM tatropapadyate // 591 // isa saMbaMdha meM bhI sarvajJa kI sattA svIkAra karanevAle kucha vAdI (apane pratidvandviyoM se) pUchate haiM ki sarvajJa pA~ca pramANoM kA viSaya nahIM yaha bAta kaise siddha huI / sarvArthaviSayaM taccet pratyakSaM tanniSedhakRt / abhAvaH kathametasya na cedatrApyadaH samam // 592 // yadi jagat kI saba vastuoM ko apanA viSaya banAnevAle pratyakSa kI sahAyatA se sarvajJa kA niSedha kiyA jAyagA to sarvajJa kA abhAva kahA~ siddha huA (kyoMki jagat kI saba vastuoM ko apanA viSaya banAnevAlA pratyakSa eka sarvajJa kA hI pratyakSa ho sakatA hai) ? aura yadi jagat kI saba vastuoM ko apanA viSaya na banAnevAle pratyakSa kI sahAyatA se sarvajJa kA niSedha kiyA jAyagA to bhI sarvajJa kA abhAva kahA~ siddha huA (kyoMki jisa prakAra kucha anya vastue~ ukta pratyakSa kA viSaya na hote hue bhI sattAzIla haiM usI prakAra sarvajJa bhI ho Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 zAstravArtAsamuccaya sakatA hai) ? dharmAdayo'pi cAdhyakSAH jJeyabhAvAd ghaTAdivat / kasyacit sarva eveti nAnumAnaM na vidyate // 593 // phira prastutopayogI (arthAt sarvajJa kI sattA kA sAdhaka) nimnalikhita anumAna apane sthAna para upasthita hai isa bAta se bhI inakAra nahIM kiyA jA sakatA : 'dharma Adi sabhI vastue~ (arthAt jagat kI sabhI atIndriya vastue~) kisI vyakti ke pratyakSa kA viSaya honI cAhie, jJeya hone ke kAraNa, jaise ghar3A Adi vastue~ / ' TippaNI-haribhadra ke anumAna kA tAttvika bhAga nimnalikhita hai : ..jo vastu jJeya hai vaha kisI vyakti ke pratyakSa kA viSaya hai; .. samUcA jagat eka jJeya vastu hai;" .. samUcA jagat kisI vyakti ke pratyakSa kA viSaya hai / AgamAdapi tatsiddhiryadasau codanAphalam / prAmANyaM ca svatastasya nityatvaM ca zruteriva // 594 // zAstra se bhI sarvajJa kI siddhi hotI hai kyoMki sarvajJatA zAstrokta kinhIM AdezoM ke pAlana kA phala hai; aura ye zAstra svataH pramANa hai tathA nityausI prakAra jaise ki prastutavAdI ke matAnusAra veda svataH pramANa tathA nitya haiN| TippaNI-haribhadra apane dharmazAstrIya graMthoM ko kisI artha meM nitya tathA svataH pramANa mAnane ke lie taiyAra haiM-usI prakAra jaise mImAMsaka vedoM ko svataH pramANa tathA nitya mAnatA hai; lekina ve mImAMsaka ke sAtha yahA~ taka jAne ko taiyAra nahIM ki apane dharmazAstrIya graMthoM ko akartRka mAna baiTheM / hRdgatAzeSasaMzItinirNayAt tadgrahe punaH / upamA'nyagrahe tatra na cAnyatrApi cAnyathA // 595 // jaba hama apane mana ke tamAma saMzayoM kA samAdhAna karake kisI eka vyakti ko sarvajJa rUpa se jAna lete haiM taba kisI dUsare vyakti ko sarvajJarUpa se jAnane meM upamAnapramANa bhI hamAre kAma A sakatA hai, aura yadi upamAnapramANa yahA~ hamAre kAma nahIM AegA to vaha kahIM bhI kAma na A sakegA / Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dasavA~ stabaka zAstrAdatIndriyagaterarthApattyA'pi gamyate / anyathA tatra nAzvAsazchadmasthasyopajAyate // 596 // zAstroM kI sahAyatA se atIndriya padArthoM kA jJAna prApta kara lene ke bAda arthApattipramANa bhI sarvajJa kA jJAna karA sakatA hai, kyoMki taba hama kaha sakeMge ki ye zAstra yadi kisI sarvajJa vyakti kI racanA nahIM to lokasAdhAraNa ko una atIndriya padArthoM kI sattA meM vizvAsa nahIM ho sakatA jinakA varNana ina zAstroM meM huA hai / TippaNI- haribhadra kA Azaya yaha hai ki prastuta zAstroM meM varNita atIndriya padArthoM kI sattA meM lokasAdhAraNa kA vizvAsa eka aisA tathya hai jo isa vastusthiti ke hue binA saMbhava nahIM ki ye zAstra sarvajJapraNIta haiM, jaisA ki abhI dikhAyA jA cukA hai, isI prakAra ke sthaloM meM arthApattipramANa kA upayoga hai / pramANapaJcakAvRttirevaM tatra na yujyate / tathA'pyabhAvaprAmANyamiti dhyAndhyavijRmbhitam // 597 // * isa prakAra yaha mAnanA ayuktisaMgata hai ki sarvajJa pA~ca pramANoM meM se kisI kA viSaya nahIM, aura aisI dazA meM sarvajJa ko abhAvapramANa kA viSaya mAnanA prastuta vAdI kI dhAMdhalIgardI, (kha ke pAThAnusAra : ajJAna- viDaMbanA hai / vedAda dharmAdisaMsthA'pi hantAtIndriyadarzinam / vihAya gamyate samyak kuta etad vicintyatAm // 598 // 191 phira socanA cAhie ki veda kI sahAyatA se dharma Adi kA samucita svarUpanirUpaNa bhI eka aise pramAtA ke binA kaise saMbhava hogA jo atIndriya padArthoM ko dekha sakatA hai / TippaNI- haribhadra kA Azaya yaha hai ki veda meM varNita ve bAteM jinakA viSaya atIndriya padArtha hai saca hai yA jhUTha isakA nirNaya vahI vyakti kara sakatA hai jo atIndriya padArthoM ko svayaM dekha sakatA ho / na vRddhasampradAyena chinnamUlatvayogataH / na cArvAgdarzinA tasyAtIndriyArtho'vasIyate // 599 // 1. kha kA pATha : svAMdhya / Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 zAstravArtAsamuccaya yaha kahanA bhI ucita nahIM ki dharma Adi kA svarUpanirNaya vRddhaparaMparA se ho jAegA, kyoMki prastuta vAdI kI mAnyatAnusAra to yaha paraMparA jar3a se hI kaTI huI hai (arthAt vaha mUlataH hI ajJAnaAzrita hai); dUsare, eka sAdhAraNa pramAtA ke lie yaha saMbhava nahIM ki vaha vedoM meM varNita atIndriya padArthoM kA svarUpanizcaya kara sake / TippaNI-haribhadra kA Azaya yaha hai ki jaba prastuta vAdI sarvajJa kI saMbhAvanA meM hI vizvAsa nahIM karatA to vRddhaparaMparA bhI usake matAnusAra eka ajJAnI vyaktiyoM kI paraMparA siddha hogI / prAmANyaM rUpaviSaye saMpradAye na yuktimat / yathA'nAdimadandhAnAM tathA'trApi nirUpyatAm // 600 // jisa prakAra anAdi kAla se calI AI andhoM kI paraMparA rUpa se sambandha meM prAmANika jJAna nahIM prApta karA sakatI vahI bAta prastuta prasaMga meM bhI samajhI jAnI cAhie (arthAt anAdi kAla se calI AI asarvajJa vyaktiyoM kI paraMparA atIndriya padArthoM ke saMbandha meM prAmANika jJAna prApta nahIM karA sktii)| na laukikapadArthena tatpadArthasya tulyatA / nizcetuM pAryate'nyatra tadviparyaya darzanAt // 601 // phira eka zabda kA jo artha loka meM pracalita hai kyA usakA vahI artha veda meM bhI hai yaha nizcaya karanA saMbhava nahIM, kyoMki eka dUsare prazna ko (arthAt nityatA-anityatA ke prazna ko) dhyAna meM rakhane para hama pAte haiM ki prastuta vAdI ke matAnusAra eka zabda apane lokapracalita rUpa meM jisa svabhAvavAlA hai usase viparIta svabhAvavAlA hokara vaha veda meM pAyA jAtA hai / nityatvApauruSeyatvAdyasti kiJcidalaukikam / tatrAnyatrApyataH zaGkA viduSo na nivartate // 602 // kyoMki prastutavAdI ke matAnusAra vaidika zabdoM meM nityatA, apauruSeyatA Adi alaukika vizetAe~ vartamAna haiM isalie eka vidvAn ko yaha zaMkA banI hI rahatI hai ki ina vaidika zabdoM meM koI dUsarI alaukika vizeSatAe~ bhI kahIM na hoM / 1. ka kA pATha yabhAvataH / Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dasavA~ stabaka 193 tannivRttau ca nopAyo vinA'tIndriyavedinam / evaM ca kRtvA sAdhvetat kIrtitaM dharmakIrtinA // 603 // aura ukta zaMkA ke nivAraNa kA eka atIndriya padArthoM ke jJAtA vyakti ko chor3akara koI dUsarA upAya nahIM; yahI saba kucha dhyAna meM rakhate hue dharmakIrti ne nimnalikhita bAta ThIka hI kahI hai : svayaM rAgAdimAnnArthaM vetti vedasya nAnyataH / na vedayati vedo'pi vedArthasya gatiH kutaH // 604 // "rAga Adi manodoSoM se yukta eka vyakti veda kA artha na to svayaM jAna sakatA hai na kisI dUsare vyakti kI sahAyatA se; aura na hI veda apane artha kA jJAna svayaM karAtA hai| taba prazna uThatA hai ki veda kA artha kaise jAnA jAe / tenAgnihotraM juhuyAt svargakAma iti zrutau / khAdet zvamAMsamityeSa nArtha ityatra kA pramA // 605 // aisI dazA meM jaba veda kahatA hai ki svarga kI icchA karanevAle vyakti ko agnihotra nAmavAlA havana karanA cAhie' taba isa pakSa ke samarthana meM kyA pramANa ki isa vedavAkya kA artha yaha nahIM ki '(svarga kI icchA karanevAle vyakti ko) kutte kA mAMsa khAnA cAhie' ?" pradIpAdivadiSTazcettacchabdo'rthaprakAzakaH / svata eva pramANaM na kiJcidatrApi vidyate // 606 // kahA jA sakatA hai ki eka vaidika vAkya apane artha kI abhivyakti usI prakAraM svayaM karatA hai jaise eka dIpaka (apane prakAza meM par3ane vAlI vastuoM kI abhivyakti svayaM) karatA hai; lekina isa para hamArA uttara hai ki isa mata ke samarthana meM koI pramANa nahIM / viparItaprakAzazca dhruvamApadyate kvacit / tathA hIndIvare dIpaH prakAzayati raktatAm // 607 // dUsare, ukta mata ko svIkAra karane para yaha bhI mAnanA par3egA ki vaidika vAkya kabhI kabhI viparIta artha kI abhivyakti bhI avazya kiyA karate haiM; kyoMki hama dekhate haiM ki dIpaka (jo yahA~ dRSTAnta rUpa meM prastuta hai) nIlakamala Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstravArtAsamuccaya meM lAlimA kI abhivyakti karatA hai / tasmAnna cAvizeSeNa pratItirupajAyate / saGketasavyapekSatve svata evetyayuktimat // 608 // ata: yaha bAta saca nahIM ki eka vaidika vAkya apane artha kA jJAna anya kucha kI sahAyatA lie binA karAtA hai; aura yadi mAnA jAe ki eka vaidika vAkya apane zabdoM ke saMketita (=paraMparAgata) artha kI sahAyatA se apane artha kA jJAna karAtA hai to yaha kahanA yuktisaMgata nahIM ki eka vaidika vAkya apane artha kA jJAna svataH hI karAtA hai / sAdhuna veti saGketo na cAzaGkA nivartate / tadvaicitryopalabdhezca svAzayAbhinivezataH // 609 // phira eka vaidika vAkya ke sambandha meM isa zaMkA kA nivAraNa kabhI nahIM hotA ki isa vAkya meM Ae zabdoM kA amuka paraMparAgata artha liyA jAe yA nahIM; kyoMki kabhI kabhI hama pAte haiM ki isa prakAra ke vAkya meM Ae kisI zabda ko vibhinna vyAkhyAtA vibhinna artha apanI icchA se pahanA dete haiN| vyAkhyA'pyapauruSeyyasya' mAnAbhAvAnna saGgatA / mitho viruddhabhAvAcca tatsAdhutvAdyanizciteH // 610 // yaha mAnanA yuktisaMgata nahIM ki vaidika vAkyoM kI vyAkhyA bhI apauruSeya ho sakatI hai, kyoMki aisI mAnyatA ke samarthana meM koI pramANa nahIM; dUsare, vibhinna vedavyAkhyAoM ke parasparavirodhI hone ke kAraNa yaha nizcaya karanA saMbhava nahIM ki inameM se kauna sI vyAkhyA ucita Adi hai aura kauna sI nahIM / nAnyapramANasaMvAdAt tatsAdhutvavinizcayaH / / so'tIndriye na yannyAyyastadbhAvavirodhataH // 611 // yaha bhI nahIM kahA jA sakatA hi vaha vedavyAkhyA ucita hai jisakA samarthana dUsare pramANa kareM, kyoMki atIndriya padArthoM ke sambandha meM isa prakAra kI bAta karanA ucita nahIM, yaha isalie ki eka atIndriyapadArthaviSayaka kisI mAnyatA kA samarthana (athavA khaNDana) yadi dUsare pramANa (arthAt vedetara pramANa) kara sakeM to vaha padArtha atIndriya hI nahIM / 1. ka kA pATha : "Seyasya / Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dasavA~ stabaka 195 tasmAd vyAkhyAnamasyedaM svAbhiprAyanivedanam / jaiminyAderna tulyaM kiM vacanenApareNa vaH // 612 // isa prakAra vaidika vAkyoM kI ye-ve vyAkhyAe~ jaimini Adi vyAkhyAkAroM ke apane apane abhiprAyoM kA nivedana mAtra hai; aura isa rUpa meM ve Apake (arthAt Apake-hamAre) kisI bhI dUsare vAkya ke ThIka samAna kyoM na ho (kyoMki ApakA-hamArA pratyeka vAkya Apake-hamAre abhiprAya kA nivedana mAtra hai) ? eSa sthANurayaM mArga iti vaktIha kazcana / anyaH svayaM bravImIti tayorbhedaH parIkSyatAm // 613 // koI eka vyakti kahatA hai 'yaha DhUMTha batalA rahA hai ki yaha rAstA hai', koI dUsarA vyakti kahatA hai 'maiM batalA rahA hU~ (ki yaha rAstA hai)'; ina do vyaktiyoM ke bIca kyA antara hai isakI parIkSA honI cAhie / TippaNI-haribhadra kA Azaya yaha hai ki koI vyAkhyAkAra bhI kisI graMtha kA vahI artha karegA jo use ThIka pratIta hogA, aura phira cAhe vaha vyAkhyAkAra 'prastuta grantha yaha kahatA hai' kI bhASA bole yA 'mujhe prastuta graMtha yaha kahatA pratIta hotA hai kI bhASA' / na cApyapauruSeyo'sau ghaTate sUpapattitaH / / vaktRvyApAravaikalye tacchabdAnupalabdhitaH // 614 // phira veda ko eka apauruSeya kRti mAnane ke pakSa meM koI bhI yukti nahIM, aura vaha isalie ki kisI vaktA (=kartA) ke kriyAzIla hueM binA vedavAkyoM kI upalabdhi (racanA) saMbhava nahIM / vaktRvyApArabhAve'ti tadbhAve laukikaM na kim / apauruSeyamiSTaM vo vaco dravyavyapekSayA // 615 // yadi eka vaktA kI kriyAzIlatA anivArya hone para bhI vedavAkyoM ko apauruSeya mAnA jA sakatA hai to Apake (arthAt Apake-hamAre) dvArA uccAraNa kie gae laukika vAkyoM ko bhI apauruSeya kyoM na mAna liyA jAe aura vaha isa AdhAra para ki eka zabda dravya hone ke nAte nitya (=akartaka) hai hI ? TippaNI-yaha eka jaina mAnyatA hai ki zabda eka svataMtra prakAra kA bhautika padArtha hai jo anya sabhI padArthoM kI bhA~ti nitya tathA anitya donoM haiN| Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 zAstravArtAsamuccaya dRzyamAne'pi cAzaGkA'dRzyakartRsamudbhavA / nAtIndriyArthadraSTAramantareNa nivartate // 616 // dUsare, yadi koI vAkya vaktA ke abhAva meM bhI suna liyA jAe to bhI eka atIndriya padArthoM ko dekha sakanevAle vyakti kI sahAyatA binA isa zaMkA kA nivAraNa nahIM ho sakatA ki isa vAkya kA vaktA koI adRzya vyakti to nahIM / pApAdatredRzI buddhirna puNyAditi na pramA / / na loko hi vigAnatvAt tadbahutvAdyanizciteH // 617 // kahA jA sakatA hai ki vedavAkyoM ke saMbandha meM ukta prakAra kI zaMkA pApavaza hotI hai, lekina isa para hamArA uttara hai ki yaha zaMkA puNyavaza nahIM isa bAta ke pakSa meM koI pramANa nahIM / kahA jA sakatA hai ki ukta bAta ke pakSa meM lokamata pramANa hai, lekina isapara hamArA uttara hai ki kucha loga to ukta bAta ko mAnane se inakAra karate haiM, aura yaha abhI nizcaya nahIM ki ukta bAta ko mAnane vAle loga bahumata meM haiM tathA usase inakAra karane vAle alpamata meN| bahUnAmapi saMmohabhAvAnmithyApravartanAt / / mAnasaMkhyAvirodhAcca kathamitthamidaM nanu // 618 // phira logoM kA bahumata bhI mohavaza galata rAste para cala sakatA hai / dUsare, prastuta vAdI dvArA lokamata ko pramANa mAne jAne kA artha hogA apane hI dvArA svIkRta pramANasaMkhyA ke viruddha jAnA / aisI dazA meM prastuta vAdI yaha saba kaise kara sakatA hai (arthAt vaha apane pakSa ke samarthana meM lokamata kI duhAI kaise de sakatA hai) ? TippaNI-haribhadra kA Azaya yaha hai ki mImAMsaka ke matAnusAra 'lokamata' koI svataMtra pramANa to nahIM / atIndriyArthadraSTA tu pumAn kazcid yadISyate / saMbhavadviSayA'pi syAdevaMbhUtArthakalpanA // 619 // yadi prastuta vAdI yaha mAna le ki atIndriya padArthoM kA dekha sakanA kisI vyaktivizeSa ke lie saMbhava hai taba usakA uparokta prakAra se bAta karanA bhI kucha artha rakha sakegA (arthAt usakA yaha kahanA ki veda-vAkyoM ke saMbandha Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dasavA~ stabaka 197 meM yaha zaGkA pApavaza uThatI hai ki kahIM unakA kartA koI adRzya vyakti to nahIM) / apauruSeyatA'pyasya nAnyato hyavagamyate / karturasmaraNAdInAM vyabhicArAdidoSataH // 620 // sacamuca, veda kI apauruSeyatA kA jJAna bhI eka sarvajJa vyakti ko chor3akara anya koI nahIM karA sakatA; kyoMki isa saMbaMdha meM prastuta vAdI dvArA upasthita kie gae anumAna meM 'kartA kI smRti kA na honA' Adi hetu vyabhicAra Adi doSoM se dUSita haiM / TippaNI-mImAMsaka kA eka tarka hai ki veda akartRka haiM kyoMki unake kartA kA hameM smaraNa nahIM isa para haribhadra kA uttara hai ki jisa graMtha ke kartA kA hameM smaraNa nahIM usakA bhI sakartRka honA saMbhava hai / nAbhyAsa evamAdInAmapi kartA'vigAnataH 1 / smaryate ca vigAnena hantehApyaSTakAdayaH // 621 // 'abhyAsaH karmaNAM satyam' ityAdi zlokoM ke kartA kI smRti ke sambandha meM bhI logoM kI ekamatatA nahIM ( lekina phira bhI hama yaha nahIM kahate ki ye zloka apauruSeya haiM) / uttara diyA jA sakatA hai ki ukta zlokoM ke kartA kI smRti ke saMbandha meM kucha logoM kI ekamatatA to hai, lekina taba hama kaheMge ki kucha logoM kI ekamatatA to aSTaka Adi kI vedakartA rUpa meM smRti ke saMbandha meM bhI hai / TippaNI- prastuta kArikA meM haribhadra jisa zloka kA nirdeza kara rahe haiM vaha unake samaya meM ajJAtakartRka athavA saMdigdhakartRka ke rUpa meM prasiddha rahA hogA / pUrA zloka hai-- abhyAsaH karmaNAM satyamutpAdayati kauzalam / dhAtrA'pi tAvadabhyastaM yAvat sRSTA mRgekSaNA // uttarArdha kA eka pAThAntara hai / mithyA tat tAdRzI yena na dhAtrA nirmitA'parA / 1. ka kA pATha : kartA vigAnataH / Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 zAstravArtAsamuccaya dUsare, haribhadra yahA~ isa tathya kI ora iMgita kara rahe haiM ki kucha vicArakoM ke matAnusAra veda ke una una bhAgoM ke kartA aSTaka, vAmaka Adi vyakti svakRtAdhyayanasyApi tadbhAvo na virudhyate / gauravApAdanArthaM ca tathA syAdanivedanam // 622 // phira eka vyakti dvArA kisI svaracita kRti ke adhyayana kiye jAne ko bhI adhyayana kiyA jAnA kahanA to anucita nahIM (yadyapi aise adhyayana ke saMbandha meM yaha nahIM kahA jA sakatA ki prastuta adhyetA ke guru ne vaisA adhyayana pahale se kara rakhA hogA); aura yadi koI vyakti kisI svaracita kRti kA svaracita kRti ke rUpa meM ullekha na kare to isakA kAraNa yaha bhI ho sakatA hai ki vaha vyakti apanI kRti kA gaurava bar3hAnA cAha rahA hai| TippaNI-mImAMsaka kA eka tarka hai ki veda nitya haiM kyoMki koI vyakti veda kA adhyayana tabhI kara sakatA hai jaba usake guru ne yaha adhyayana pahale kara rakhA ho, (kahane kA Azaya yaha hai ki vedAdhyayana kI guruziSyaparaMparA kA anAdi honA anivArya hai) / isa para haribhadra kA uttara hai ki mImAMsaka kA yaha tarka eka navaracita graMtha para lAgU nahIM hotA / [vastutaH mImAMsaka kA yaha kahanA bhI nahIM ki usakA tarka veda ke atirikta kisI graMtha para lAgU hotA hai|] mImAMsaka ke jisa dUsare prazna kA uttara haribhadra prastuta kArikA meM de rahe haiM vaha yaha hai ki yadi koI graMtha kisI kartA kI kRti sacamuca hai to vaha kartA apane nAma kA ullekha isa kRti meM kyoM nahIM karegA / mantrAdInAM ca sAmarthya zAbarANAmapi sphuTam / pratItaM sarvaloke'pi na cApyavyabhicAri tat // 623 // aura zAbara mantra Adi (jo puruSakRta haiM) una una phaloM ko dene meM samartha siddha hote haiM yaha bAta sabhI loMgoM ko spaSTa pratIta hotI haiM; dUsarI aura vedamaMtroM kI saphalatA bhI nirapavAda nahIM / TippaNI-prastuta kArikA meM haribhadra mImAMsaka ke isa tarka kA khaMDana kara rahe haiM ki veda apauruSeya haiM kyoMki vedamantra una una phaloM ko dilAne meM samartha hote haiM / zAbara mantra haribhadra ke samaya meM prasiddha koI aise mantra rahe hoMge jinake kartA kA nAma bhI prasiddha rahA hogA, (athavA 'zAbara' zabda kA artha / Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dasavA~ stabaka 199 'zabaroM dvArA racita' yaha bhI ho sakatA hai--jahA~ 'zabara' se Azaya kisI vanavAsI janasamudAyavizeSa se hai)| vede'pi paThyate hyeSa mahAtmA tatra tatra yat / sa ca mAnamato'pyasyAsattvaM vaktuM na yujyate // 624 // phira vedoM taka meM aise (arthAt sarvajJa) mahAtmA kA ullekha yahA~ vahA~ AyA hai aura veda prastuta vAdI kI dRSTi meM pramANabhUta haiM; isalie bhI prastuta vAdI kA sarvajJa kI sattA se inakAra karanA yuktisaMgata nahIM / / na cApyatIndriyArthatvAjjyAyo viSayakalpanam / asAkSAddarzinastatra rUpe'ndhasyeva sarvathA // 625 // aura kyoMki vedoM kI pratipAdya viSayavastu atIndriya padArtha haiM isalie vedArtha ke saMbandha meM manamAnI kalpanA karanA una vyaktiyoM ke lie kaise bhI ucita nahIM jinheM atIndriya padArthoM kA sAkSAt jJAna nahIM-usI prakAra jaise eka aMdhe kA rUpa ke saMbandha meM manamAnI kalpanA karanA ucita nahIM / sarvajJena hyabhivyaktAt sarvArthAdAgamAt parA / dharmAdharmavyavastheyaM yujyate nAnyataH kvacit // 626 // dharma tathA adharma ke saMbandha meM Adarza koTi kA svarUpa-nizcaya eka sarvajJa vyakti dvArA abhivyakta kie gae tathA sabhI viSayoM kA nirUpaNa karanevAle zAstra kI sahAyatA se hI kiyA jA sakatA hai-anya kisI sAdhana kI sahAyatA se nahIM / ____2. bauddha ke sarvajJatAkhaMDana kA khaMDana atrApi prAjJa ityanya itthamAha subhASitam / iSTo'yamarthaH zakyeta jJAtuM so'tizayo yadi // 627 // isa sambandha meM bhI kisI dUsare buddhizAlI ne sUkti baghArI hai ki uparokta saba bAteM mAnI jA sakatI hai yadi hamAre liye yaha jAnanA saMbhava ho ki amuka vyakti prastuta asAdhAraNa vizeSatA se (arthAt sarvajJatA se) sampanna hai / TippaNI--prastuta kArikA se haribhadra una sarvajJatAvirodhI tarko kA Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 zAstravArtAsamuccaya khaNDana prArambha karate haiM jinheM kinhIM bauddha dArzanikoM dvArA-udAharaNa ke lie, dharmakIrti dvArA upasthita kiyA gayA thA / ayamevaM na vetyanyadoSo nirdoSatA'pi vA / durlabhatvAt pramANAnAM durbodhetyapare viduH // 628 // kucha dUsare vAdiyoM kA (tathA pUrvokta vAdiyoM kA bhI) kahanA hai ki eka vyakti ke sambandha meM yaha nirNaya kara pAnA ki vaha sarvajJa hai athavA nahIM, nirdoSa hai athavA sadoSa hamAre lie kaThina hai aura vaha isalie ki isa sambandha meM koI pramANa pAnA hamAre lie kaThina hai / atrApi bruvate vRddhAH siddhamavyabhicAryapi / loke guNAdivijJAnaM sAmAnyena mahAtmanAm // 629 / / tannItipratipattyAderanyathA tanna yuktimat / vizeSajJAnamapyevaM tadvadabhyAsatoM na kim // 630 // isa saMbandha meM bhI anubhavI vAdiyoM kA kahanA hai ki buddhimAn loga dUsaroM ke guNadoSa ke saMbaMdha meM asandigdha jAnakArI sAmAnya rUpa se kara pAte haiM yaha bAta lokasiddha hai / udAharaNa ke lie, eka prAmANika vyakti ke nyAya kA (arthAt usake cale rAste kA) anusaraNa hama isalie karate haiM ki hama usa vyakti ko sAmAnya rUpa se prAmANika mAnate haiM; yadi aisA na ho to hamArA usa vyakti ke nyAya kA anusaraNa karanA yuktisaMgata nahIM / jaba bAta aisI hai taba dUsaroM ke guNadoSa ke saMbaMdha meM vizeSa jAnakArI bhI hamAre lie abhyAsa dvArA saMbhava kyoM na ho ? doSANAM hAsadRSTeyaha tatsarvakSayasaMbhavAt / tatsiddhau jJAyate prAjJaistasyAtizaya ityapi // 631 // eka vyakti meM doSoM kA kama hote jAnA hama dekhate hI haiM aura isalie eka vyakti meM doSoM kA sarvathA naSTa honA eka saMbhava ghaTanA siddha hotI hai; aisI dazA meM buddhimAnoM ko yaha patA cala hI gayA ki eka vyakti meM asAdhAraNa vizeSatA (arthAt sarvajJatA) kaise AtI hai / TippaNI-haribhadra kA Azaya yaha hai ki caritradoSoM kI nyUnAdhika kSINatA hamAre nikaTa eka anubhavagocara bAta hai jabaki isa anubhava ke AdhAra Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dasavA~ stabaka 201 para hama kalpanA kara sakate haiM ki caritradoSoM ke sarvathA kSaya kI avasthA kaisI hogii| aura (haribhadra kI dRSTi meM) caritradoSoM ke sarvathA kSaya kI avasthA hI sarvajJatA kI avasthA hai / hRdgatAzeSasaMzItinirNayAdiprabhAvataH / tadAtve vartamAne tu tadvyaktArthAvirodhataH // 632 // eka sarvajJa vyakti apane samaya meM apane zrotAoM ke hRdaya kI samasta zaMkAoM kA nivAraNa karane meM samartha hotA thA aura usakI isa sAmarthya se tathA usakI aisI hI dUsarI sAmaryoM se siddha hotA thA ki vaha vyakti sarvajJa haiM; dUsarI ora, isa sarvajJa vyakti kI kRti meM kahI gaI bAteM Aja bhI galata hotI nahIM pAI jAtI aura isase Aja yaha siddha hotA hai ki yaha vyakti sarvajJa thA / na cAsyAdarzane'pyadya sAmrAjyasyeva nAstitA / saMbhavo nyAyayuktastu pUrvameva nidarzitaH // 633 // kisI sarvajJa vyakti kA darzana hameM Aja na hone para bhI yaha nahIM kahA jA sakatA ki eka sarvajJa vyakti kA astitva hI asaMbhava haiM-usI prakAra jaise kisI cakravartIrAjya kA darzana hameM Aja na hone para bhI yaha nahIM kahA jA sakatA ki eka cakravartIrAjya kA astitva hI asaMbhava hai| aura eka sarvajJa vyakti kI saMbhAvanA yuktisaMgata hai yaha bAta hama pahale hI dikhA cuke / prAtibhAlocanaM tAvadidAnImapyatIndriye / suvaidyasaMyatAdInAmavisaMvAdi dRzyate // 634 // aura jahA~ taka atIndriya padArthoM ke viSaya meM pratibhAjanya jJAna kA saMbaMdha hai vaha uttama vaidya, AtmasaMyamI yogI Adi vyaktiyoM dvArA Aja bhI yathArtha bhAva se prApta kiyA jAtA hai / TippaNI-'pratibhA' kI kalpanA eka aise alaukika jJAnasAdhana ke rUpa meM kI gaI hai jo virale hI vyaktiyoM ko prApta hotI hai / haribhadra kA kahanA hai ki jisa prakAra ye ve vyakti pratibhA kI sahAyatA se ina una atIndriya padArthoM kI jAnakArI prApta kara sakate haiM usI prakAra eka sarvajJa vyakti pratibhA kI sahAyatA se sabhI atIndriya padArthoM kI-vastutaH sabhI padArthoM kI jAnakArI prApta kara sakatA hai| Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 zAstravArtAsamuccaya evaM tatrApi tadbhAve na virodho'sti kazcana / tadvyaktArthAvirodhAdau jJAnabhAvAcca sAmpratam // 635 // isI prakAra (sarvajJa) zAstrakAroM kA bhI atIndriya padArthoM ke viSaya meM pratibhAjanya jJAna se sampanna honA koI asaMbhava bAta nahIM; yaha isalie bhI koI asaMbhava bAteM nahIM ki ina zAstrakAroM dvArA pratipAdita mAnyatAoM ke saMbandha meM Aja bhI hama yaha pAte haiM ki unakA khaMDana hamArA koI dUsarA jJAna nahIM karatA (tathA unakA samarthana hamAre dUsare jJAna karate haiN)| sarvatra dRSTe saMvAdAdadRSTe nopajAyate / jJAturvisaMvAdAzaGkA tavaiziSTyopalabdhitaH // 636 // jisa vyakti kI dRzya vastu viSayaka sabhI mAnyatAe~ anubhavasaMgata siddha hotI haiM usa vyakti kI adRzya vastu viSayaka mAnyatAoM ke saMbandha meM yaha zaMkA nahIM uThatI ki ve kadAcit anubhavasaMgata na siddha hoM; yaha isalie ki isa vyakti meM eka viziSTatA (arthAt anubhavasaMgata bAta kahanA) hama pA cuke / vastusthityA'pi tat tAdRg na visaMvAdakaM bhavet / yathottaraM tathA dRSTeriti caitanna sAMpratam // 637 // vastusthitivaza bhI pratibhAjanya jJAna anubhavaviruddha nahIM ho sakatA, kyoMki anyatra (arthAt uttama vaidya Adi ke dRSTAnta meM) hama AjamA cuke ki pratibhAjanya jJAna anubhavasaMgata hotA hai; aisI dazA meM pUrvapakSI kA nimnalikhita kathana ucita nhiiN| siddhayet pramANaM yadyevamapramANamatheha kim / na hyekaM nAsti satyArthaM puruSe bahubhASiNi // 638 // "yadi isa prakAra koI vyakti prAmANika siddha ho sakatA hai to aprAmANika vyakti kauna hogA ? kyoMki bahuterA bolanevAle kisI bhI vyakti ke sambandha meM yaha sthiti nahIM ki usakI kahI huI eka bhI bAta saca na ho|" TippaNI--prastuta vAdI kA Azaya yaha hai ki kinhIM dharmazAstrIya granthoM meM kahI gaI kucha bAteM yadi Aja saca hotI pAI jAe~ to isakA artha yaha nahIM ki ina granthoM meM kahI gaI sabhI bAteM saca honI caahie| yata ekaM na satyArthaM kintu sarva yathAzrutam / yatrAgame pramANaM sa iSyate paNDitairjanaiH // 639 // Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dasavA~ stabaka 203 isake uttara meM hamArA kahanA hai ki buddhimAn loga isa zAstra ko prAmANika nahIM mAnate jisameM kahI gaI koI eka bAta saca pAI jAe apitu use jisameM kahI gaI saba bAteM saca pAI jAe~ / AtmA nAmI pRthak karma tatsaMyogAd bhavo'nyathA / / muktirhisAdayo mukhyAstannivRttiH sasAdhanA // 640 // atIndriyArthasaMvAdo vizuddho bhAvanAvidhiH / yatredaM yujyate sarvaM yogivyaktaM sa AgamaH // 641 // AtmA eka rUpAntaraNazIla padArtha hai, karma AtmA se pRthak eka padArtha hai, AtmA tathA karma ke paraspara saMyoga se saMsAra (=punarjanma) hotA hai jabaki unake paraspara viyoga se mokSa, hiMsA Adi sacamuca huA karatI haiM, hiMsA Adi se chuTakAre kA yaha rUpa hai tathA ye usa chuTakAre ke sAdhana, atIndriya padArthoM ke sambandha meM kahI gaI bAtoM kA anubhavasaMgata siddha honA, vizuddha AdhyAtmika UhApoha-itanI bAteM jo zAstra yuktisaMgata ThaharA sake use hI yogipraNIta (=sarvajJapraNIta) mAnanA cAhie / TippaNI-kahane kI AvazyakatA nahIM ki jainaparaMparA ina saba bAtoM ko svIkAra karatI hai jabaki vibhinna jainetara paraparAe~ inameM se ina una bAtoM ko asvIkAra karatI haiM / adhikAryapi cAsyeha svayamajJo'pi yaH pumAn / kathitajJaH punardhImAMstadvaiyarthyamato'nyathA // 642 // aise zAstra kA adhikArI bhI vaha buddhimAn vyakti hai jo una una viSayoM ke sambandha meM svayaM gairajAnakAra hai lekina jo batalAe jAne para una viSayoM ko samajha letA hai; yadi aisA na ho to isa zAstraracanA kA koI prayojana hI nhiiN| TippaNI-haribhadra kA Azaya yaha hai ki yadi koI bhI vyakti prastuta viSayoM ke sambandha meM gairajAnakAra hI nahIM athavA yadi koI bhI vyakti ina viSayoM ko samajhAe jAne para bhI nahIM samajha sakatA to unakA pratipAdana kiyA jAnA bekAra hai| paracittAdidharmANAM gatyupAyAbhidhAnataH / sarvArthaviSayo'pyeSa iti tadbhAvasaMsthitiH // 643 // Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 zAstravArtAsamuccaya . aura kyoMki aise zAstra meM dUsaroM ke mana kI bAta Adi jAnane ke upAya batalAe gae haiM isalie unake sambandha meM yaha bhI kahA jA sakatA hai ki unakA viSaya jagat ke sabhI padArtha haiM; isa AdhAra para bhI isa zAstra kI prastutopayogI sAmarthya siddha hotI hai (arthAt yaha siddha hotA hai ki yaha zAstra dharma-adharma kA nirUpaNa karane meM samartha hai)| TippaNI-haribhadra kA Azaya yaha hai ki dUsaroM ke mana kI bAta jAnane ke upAya batalAnA Adi asAdhAraNa kAma eka sarvajJa vyakti hI kara sakatA hai| Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gyArahavA~ stabaka 1. zabdArthasaMbaMdha-khaMDana kA khaMDana anye tvabhidadha'tyatra yuktimArgakRtazramAH / zabdArthayorna saMbandho vastusthityeha vidyate // 644 // nyAyazAstra kA parizramapUrvaka adhyayana karanevAle kucha dUsare vAdiyoM kA kahanA hai ki eka zabda tathA isa zabda ke artha ke bIca koI saMbaMdha vastataH nahIM / (unakA kahanA hai :) TippaNI-prastuta kArikA se haribhadra jisa carcA kA prAraMbha karate hai vaha zAstravArtAsamuccaya kI eka mAtra pramANazAstrIya carcA hai aura isakA viSaya hai zabdArthasaMbaMdha / kSaNikavAdI bauddhoM kA tarka hai ki kyoMki jagat kI pratyeka vastu dUsarI pratyeka vastu se bhinna hai aura kyoMki pratyeka vastu pratikSaNa bhinna banatI rahatI hai isalie kisI vastu kA dyotana zabda dvArA nahIM kiyA jA sakatA; (unake kahane kA Azaya yaha hai ki jaba eka zabda anivAryataH kinhIM aisI aneka vastuoM kA dyotana karatA hai jinake bIca kisI prakAra kA sAdRzyavizeSa pAyA jAtA hai aura jaba kinhIM do vastuoM ke bIca kisI prakAra kA sAdRzya pAyA nahIM jAtA taba yahI kahanA cAhie ki koI zabda kisI vastu kA dyotana vastutaH nahIM krtaa)| dUsarI ora, ina bauddhoM kA tarka hai ki kyoMki eka vyakti dvArA bolA gayA vAkya saca bhI ho sakatA hai aura jhUTha bhI isalie koI bhI vAkya hameM yahI batalA sakatA hai ki yahA~ vaktA kyA kahanA cAha rahA hai na ki yaha ki yahA~ vastusthiti kaisI hai / kSaNikavAdI bauddhoM ke ina donoM hI tarkoM para haribhadra kI apanI ApattiyA~ haiM / na tAdAtmyaM dvayAbhAvaprasaMgAd buddhibhedataH / zastrAdyuktau mukhacchedAdisaMgAt samayasthiteH // 645 // 1. ka kA pATha : 'tyevaM / Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstravArttAsamuccaya eka zabda tathA usake artha ke bIca tAdAtmyasaMbandha nahIM; kyoMki tAdAtmyasaMbandha kI dazA meM eka zabda tathA usakA artha do svataMtra vastue~ nahIM ho sakate; dUsare, eka zabda tathA usake artha kA jJAna hama paraspara pRthak bhAva se karate hai; tIsare, yadi eka zabda tathA usake artha ke bIca tAdAtmyasaMbandha hotA to 'zastra' Adi zabdoM kA uccAraNa karate samaya vaktA kA mu~ha kaTa Adi jAnA cAhie; cauthe, eka zabda kisa artha kI pratIti karAegA yaha bAta saMketasiddha (paraMparAsiddha) hai ( svabhAvasiddha nahIM ) / 206 arthAsaMnidhibhAvena taddRSTAvanyathoktitaH / anyAbhAvaniyogAcca na tadutpattirapyalam // 646 // eka zabda tathA usake artha ke bIca janya - janaka saMbandha bhI nahIM, kyoMki apane artha (= arthabhUta vastu) ke upasthita na rahane para bhI zabda upasthita rahatA pAyA jAtA hai, kyoMki kabhI kabhI hama eka artha (= vastu) ko kisI anya hI zabda se pukAra baiThate haiM, kyoMki eka artha ko kisI anya hI zabda dvArA dyotita karanA saMbhava hai, kyoMki sattAzUnya padArthoM ko bhI zabda dvArA dyotita karanA saMbhava hai / TippaNI- kahane kA Azaya yaha hai ki yadi eka zabda kI utpatti kA kAraNa vaha vastu hotI jisakA dyotana yaha zabda karatA hai to prastuta bAteM saMbhava na hotI / paramArthaikatAnatve zabdAnAmanibandhanA / na syAt pravRttirartheSu darzanAntarabhediSu // 647 // yadi eka zabda kA apane artha se koI vAstavika hI saMbandha hotA taba jo hama zabdoM ko aise padArthoM kA dyotana nirAdhAra bhAva se karate pAte haiM jinheM eka darzana ke anuyAyI sattAzIla mAnate haiM tathA kisI dUsare darzana ke anuyAyI sattA - zUnya vaha saMbhava na hotA / atItAjAtayorvA'pi na ca syAdanRtArthatA / vAcaH kasyAzcidityeSA bauddhArthaviSayA matA // 648 // isI prakAra usa dazA meM zabdoM dvArA atIta tathA anutpanna padArthoM kA dyotana kiyA jAnA saMbhava na hotA aura na hI kisI vyakti dvArA bolA gayA koI zabda (arthAt vAkya) kabhI asatya siddha hotA / ina saba bAtoM ko dhyAna meM Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 207 gyArahavA~ stabaka rakhate hue hama isa niSkarSa para pahu~cate haiM ki zabdoM kA viSaya bauddhika (kAlpanika) padArtha huA karate haiM (vAstavika padArtha nhiiN)| vAcya itthamapohastu na jAti: pAramArthikI / tadayogAd vinA bhedaM tadanyebhyastathA'sthiteH // 649 // __isa prakAra eka zabda kA artha 'apoha' (arthAt 'anya se bheda') honA cAhie na ki 'jAti' (athavA 'sAmAnya') nAmavAlA koI vAstavika padArtha; yaha isalie ki tathAkathita 'jAti' ke sambandha meM kucha bhI yuktisaMgata bAta kara pAnA hamAre lie saMbhava nahIM aura isalie ki eka prakAravizeSa ke vyakti (=vyaktibhUta vastu) ke eka dUsare prakAra ke vyakti se svabhAvataH bhinna hue binA do paraspara bhinna 'jAtiyA~' bhI ina vyaktiyoM meM nahIM raha sakatI (yaha isalie ki eka jAtivizeSa eka prakAravizeSa ke vyaktiyoM meM rahatI hai tathA eka dUsarI jAtivizeSa eka dUsare prakAravizeSa ke vyaktiyoM isa bAta kI niyAmaka vastusthiti bhI yahI hai ki isa pahalI jAti ke AdhArabhUta vyakti isa dUsarI jAti ke AdhArabhUta vyaktiyoM se svabhAvataH bhinna haiM) / TippaNI-bauddha kA kahanA hai ki jaba hama kinhIM aneka vastuoM ko eka nAma se pukArate haiM taba isakA artha itanA hI hotA hai ki ye vastue~ una saba vastuoM se bhinna haiM jinheM hama isa nAma se nahIM pukArate; dUsarI ora, nyAyavaizeSika dArzanikoM kA kahanA hai ki kinhIM aneka vastuoM ke eka nAma se pukAre jAne kA artha yaha hai ki ina vastuoM meM koI 'jAti' (nAmAntara 'sAmAnya')--jisakI kalpanA eka nitya tathA sarvavyApaka padArtha ke rUpa meM kI gaI hai-samAna bhAva se raha rahI hai / nyAyavaizeSika mAnyatA ke viruddha bauddha kA kahanA hai ki jaba sabhI 'jAtiyA~' nitya tathA sarvavyApaka haiM taba eka vyakti ko kisI dUsare vyakti se bhinna rUpa meM dekhane kA hamArA AdhAra ina vyaktiyoM meM rahanevAlI jAtiyA~ nahIM ho sakatI / / sati cAsmin kimanyena zabdAt tadvatpratItitaH / tadabhAve na tadvattvaM tadbhrAntatvAt tathA na kim // 650 // jaba eka vastu meM 'anya se bheda' upasthita hI hai taba usameM ('jAti' 1. ka kha donoM kA pATha : tathA sthiteH / 2. ka kA pATha : tadvAnta' / . Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 zAstravArtAsamuccaya Adi) kisI anya padArtha kI upasthiti mAnane se kyA lAbha ? kyoMki eka zabda eka vastu kI pratIti 'anya se bheda'vAlI ke rUpa meM karAtA hai| kahA jA sakatA hai ki eka vastu meM 'anya se bheda' nAma vAle padArtha kI upasthiti hue binA usakA 'anya se bheda'vAlI honA saMbhava nahIM, lekina isa para hamArA pUchanA hai ki jaba ukta vastu meM 'anya se bheda' nAmavAle padArtha kI pratIti eka bhrAnta pratIti hai tathA hamArI bAta meM (arthAt eka vastu meM 'jAti' nAmavAle padArtha kI upasthiti se inakAra karane meM) kyA kaThinAI / TippaNI nyAyavaizeSika dArzanika kA kahanA hai ki kinhIM vastuoM ko ina vastuoM se atirikti vastuoM se bhinna rUpa meM dekhanA bhI hamAre lie taba taka saMbhava nahIM jaba taka ina pahalI vastuoM meM koI eka dharma samAna bhAva se na rahatA ho (phira cAhe use 'jAti' nAma diyA jAe vA 'anya se bheda'); isake uttara meM bauddha kA kahanA hai ki eka vastu kA vAstavika svarUpa to jaisA hai vaisA hI hai (arthAt yaha vastu dUsarI sabhI vastuoM se bhinna ataH sarvathA zabdaagocara hai) aura isakA artha yaha huA ki kinhIM vastuoM ko ina vastuoM se atirikta vastuoM se bhinna rUpa meM dekhanA bhI eka prakAra kI bhrAnti hai / abhrAntajAtivAde tu na daNDAd daNDivad gatiH / tadvatyubhayasAGkarye na bhedAd vo'pi tAdRzam // 651 // yadi 'jAti' ko eka abhrAnta padArtha mAna liyA jAe to jAti ke jJAna se jAtivAlI vastu kA jJAna usI prakAra asaMbhava honA cAhie jaise daNDa ke jJAna se daNDadhArI vyakti kA jJAna asaMbhava hotA hai / kahA jA sakatA hai ki hameM jAti tathA jAtivAlI vastu kA jJAna parasparamizrita bhAva se hotA hai, lekina isa para hamArA uttara hai ki taba to prastuta vAdI dvArA kalpita yaha jJAna bhI vaisA hI huA (arthAt bhrAnta hI huA) aura vaha isalie ki prastuta vAdI ke anusAra jAti tathA jAtivAlI vastu do paraspara bhinna padArtha haiM (paraspara mizrita padArtha nahIM) / anye tvabhidadhatyevaM vAcyavAcakalakSaNaH / asti zabdArthayoryogastatpratItyAditastata:1 // 652 // kucha dUsare vAdiyoM kA kahanA hai ki eka zabda tathA usake artha ke 1. kha kA pATha : "di tat tataH / . Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gyArahavA~ stabaka 209 bIca 'vAcyavAcaka' nAmavAlA sambandha rahatA hai aura isakA kAraNa yaha hai (kha ke pAThAnusAra : yahI kAraNa hai) ki yaha zabda isa artha kI pratIti Adi karAtA naitad dRzyavikalpyathaikIkaraNena' bhedataH / ekapramAtrabhAvAcca tayostattvAprasiddhitaH // 653 // yaha bhI nahIM kahA jA sakatA ki eka zabda se usake artha kI pratIti isalie hotI hai ki hama yahA~ eka darzanaviSayabhUta padArtha ko vikalpaviSayabhUta padArtha se abhinna mAna baiThate haiM : yaha isalie ki jaba prastutavAdI ke matAnusAra darzanaviSayabhUta padArtha vikalpaviSayabhUta padArtho se bhinna hI huA karate haiM taba unheM paraspara abhinna rUpa meM dekha pAnA kisI ke lie saMbhava nahIM hI honA cAhie, isalie bhI ki prastuta vAdI ke matAnusAra ukta darzana tathA vikalpa eka hI pramAtA ke anubhava nahIM ho sakate / TippaNI-bauddha kA kahanA hai ki eka vastu-jo anivAryataH dUsarI pratyeka vastu se bhinna, kSaNika tathA zabdaagocara hotI hai hamAre pratyakSa jJAna kAtathA usIkA hI-viSaya banatI hai jabaki hamAre vikalpAtmaka (UhApohAtmaka) jJAna kA viSaya jo zabdagocara huA karatA hai--kucha aura hI hotA hai; aisI dazA meM kisI kA yaha kahanA ki vivalpAtmaka jJAna kA viSaya vasturUpa huA karatA hai pratyakSajJAna ke viSaya kA vikalpAtmaka jJAna ke viSaya ke sAtha ghoTAlA karanA hai| isa para haribhadra kI Apatti hai ki jaba ina donoM ke viSaya Apasa meM itane bhinna haiM to koI inakA eka dUsare ke sAtha ghoTAlA kara hI kaise sakatA hai / dUsare, jaba kSaNikavAdI pratyeka dUsarI vastu kI bhA~ti jJAtA mana ko bhI kSaNika mAnatA hai taba use yaha bhI mAnanA par3egA ki jisa mana ko pratyakSajJAna huA vaha usa mana se bhinna hotA hai jise vikalpAtmaka jJAna huA; aura taba haribhadra kI Apatti hai ki ka ko honevAle jJAna ke viSaya kA ghoTAlA kha ko honevAle jJAna ke viSaya ke sAtha nahIM ho sakatA / zabdAt tadvAsanAbodho vikalpasya tato hi yat / taditthamucyate'smAbhirna tatastadasiddhitaH // 654 // kahA jA sakatA hai ki eka darzanaviSayabhUta padArtha ko eka vikalpa 1. ka kA pATha : "vikalpArthe / Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 zAstravArtAsamuccaya viSayabhUta padArtha se abhinna mAna baiThane kI bAta prastuta vAdI isalie karatA hai ki eka zabda dvArA (arthAt eka zabdaviSayaka jJAna dvArA) vikalpavAsanA kI (arthAt pUrvAnubhUta vikalpAtmaka jJAna ke saMskAra kI) jAgRti hotI hai; lekina isa para hamArA uttara hai ki aisA isalie nahIM ki eka zabda dvArA eka vikalpavAsanA kI jAgRti honA saMbhava nahIM / TippaNI-bauddha kA kahanA hai ki eka pratyakSajJAna ke samaya honevAlA zabdajJAna jJAtA ke mana meM kisI pUrvAnubhUta vikalpAtmaka jJAna ke saMskAra jAgRta kara detA hai, aura isake phalasvarUpa eka jJAtA ke lie yaha saMbhava banatA hai ki vaha eka pratyakSajJAna ke viSaya kA ghoTAlA eka vikalpAtmaka jJAna ke viSaya ke sAtha kareM / agalI kArikAoM meM haribhadra isa mAnyatA kA khaMDana karate haiM aura unheM samajhate ke lie hameM pichalI ve saba bAteM yAda karanI par3egI jo unhoMne kSaNikavAdI ke kAryakAraNabhAva saMbaMdhI siddhAnta ke khaMDana ke prasaMga meM kahI thii| saMkSepa meM, haribhadra kaheMge "zabdajJAna jJAtA ke mana meM pUrvAnubhUta vikalpAtmaka jJAna kA saMskAra jAgRta karatA hai yaha mAnane kA artha yaha huA ki zabdajJAna jJAtA ke mana meM eka aise jJAna ko janma detA hai jo isa mana meM ukta vikalpa ko janma detA hai; lekina kisI kArya ko janma dene ke lie eka upAdAnakAraNa tathA eka sahakArikAraNa kI AvazyakatA hai jabaki kSaNikavAdI kI samajha isa prazna para atyaMta bhrAnta hai ki eka upAdAnakAraNa eka sahakArikAraNa kI sahAyatA se eka kArya ko janma kaise detA hai / " viziSTaM vAsanAjanma bodhastacca na jAtucit / anyatastulyakAlAdevizeSo'nyasya no yataH // 655 // bAta yaha hai ki eka viziSTa prakAra ke vAsanAjanma ko hI vAsanAjAgRti kahate haiM, lekina aise viziSTa prakAra kA vAsanAjanma (prastuta vAdI ke matAnusAra) saMbhava hI nahIM honA cAhie aura vaha isalie ki vAsanAgata (vAsanAmUlaka ukta jJAnagata) ukta viziSTatA ko janma na to eka samakAlIna sahakArikAraNa de sakatA hai na eka asamakAlIna sahakArikAraNa / niSpannatvAdasattvAcca dvAbhyAmanyodayo na saH / upAdAnAvizeSeNa tatsvabhAvaM tu tatkutaH // 656 // 1. ka kA pATha : tatkRtaH / Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gyArahavA~ stabaka 211 ukta viziSTatA ko janma eka samakAlIna sahakArikAraNa to isalie nahIM de sakatA ki usa kAraNa ke janma ke samaya vaha viziSTatA astitva meM A cukI aura eka asamakAlIna sahakArikAraNa isalie nahIM ki usa viziSTatA ke janma ke samaya vaha sahakArikAraNa upasthita nahIM / sahakArikAraNa tathA upAdAnakAraNa (= ukta vAsanAmUlaka jJAna kA upAdAnakAraNa) donoM milakara bhI ukta viziSTatA ko janma nahIM de sakate aura vaha isalie ki (prastuta vAdI kI. mAnyatAnusAra) yaha upAdAnakAraNa isa sahakArikAraNa kI anupasthiti meM jaisA rahanA cAhie ThIka vaisA hI vaha usakI upasthiti meM bhI rahatA hai / aura yadi kahA jAe ki upAdAnakAraNa kA yaha svabhAva hI hai ki vaha (sahakArikAraNa se kisI prakAra kI sahAyatA pAe binA) ukta viziSTatA ko janma de to hama pUchate haiM ki upAdAna kAraNa meM yaha svabhAva kahA~ se AyA / na hyuktavat svahetostu syAcca nAza: sahetukaH / itthaM prakalpane nyAyAdata eva na yuktimat // 657 // na yahI kahA jA sakatA hai ki upAdAnakAraNa apane hetu se hI ukta svabhAvavAlA hokara utpanna hotA hai (arthAt isa svabhAvavAlA ki vaha sahakArikAraNa se kisI prakAra kI sahAyatA pAe binA hI ukta viziSTatA ko janma de), dUsare, isa prakAra kI yuktisaraNi apanAne para prastuta vAdI yaha mAnane para bAdhya hogA ki nAza sahetuka huA karatA hai (kyoMki taba to kahA jA sakegA ki yadyapi eka vastu ke vinAza kA koI kAraNa avazya hotA hai lekina yaha vastu apane hetu se hI aise svabhAvavAlI hokara utpanna hotI hai ki vaha isa vinAzakAraNa se kisI prakAra kI sahAyatA pAe binA hI naSTa ho) / ataeva prastuta vAdI kA ukta kathana yuktisaMgata nahIM / anabhyupagamAcceha tAdAtmyAdisamudbhavAH / na doSA no na cAnye'pi tadbhedAd hetubhedataH // 658 // aura eka zabda tathA usake artha ke bIca tAdAtmya Adi sambandha mAnane kI kalpanA meM jo doSa batalAe gae ve hamAre mata para lAgU nahIM hote, kyoMki ukta prakAra kI kalpanA hameM iSTa hI nahIM isI prakAra; Upara ginAe gae dUsare doSa bhI hamAre mata para lAgU nahIM hote, kyoMki hamAre matAnusAra zabdoM ke (arthAt vAkyoM ke) bIca bheda kA kAraNa kAraNabheda huA karatA hai / Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 zAstravArtAsamuccaya vandhyetarAdiko bhedo rAmAdInAM yathaiva hi / mRSAsatyAdizabdAnAM tadvat taddhetubhedataH // 659 // jisa prakAra striyoM Adi meM vaMdhyA-avaMdhyA Adi kA bheda kAraNabheda se haA karatA hai usI prakAra zabdoM (arthAt vAkyoM) meM satya mithyA Adi kA bheda kAraNabheda se huA karatA hai / TippaNI prastuta kArikA meM haribhadra kSaNikavAdI ke isa tarka kA khaNDana kara rahe haiM ki kyoMki eka vAkya saca bhI ho sakatA hai aura jhUTha bhI, isalie kisI vAkya kA usa vastu sthiti se koI sambandha nahIM jisakA isa vAkya meM varNana hai| paramArthaMkatAnatve'pyanyadoSopavarNanam / pratyAkhyAtaM hi zabdAnAmiti samyag vicintyatAm // 660 // isa prakAra eka zabda kA apane artha se eka vAstavika hI artha mAnate hue bhI hama prastuta vAdI dvArA Upara uThAI gaI ApattiyoM kA uttara de pAte haiM / isa paristhiti para (madhyastha zrotAoM ko) dhyAnapUrvaka vicAra karanA cAhie / anyadoSo yadanyasya yuktyA yukto na jAtucit / vaktyavarNaM na buddhAnAM bhikSvAdiH zabarAdivat // 661 // eka vastu ke doSa ko kisI dUsarI vastu para thopanA kabhI yuktisaMgata nahIM / udAharaNa ke lie, bhikSu Adi buddhoM kI nindA nahIM kiyA karate yadyapi zabara Adi kiyA karate haiM (isI prakAra eka satya vAkya vastusthiti kA yathArtha varNana karatA hai jabaki eka asatya vAkya vaisA nahIM karatA) / TippaNI-yahA~ yazovijayajI 'vaktyavarNaM na buddhAnAM bhikSvAdi' ke sthAna para 'vyaktAvarNaM na buddhAnAM bhikSvAdiH' yaha pATha svIkAra karate haiM / unake pAThAnusAra prastuta dRSTAnta kA artha yaha huA ki 'bhikSu' Adi zabda buddhoM kA / svarUpavarNana yathArthabhAva se karate haiM jabaki 'zabara' Adi zabda vaisA nahIM karate / jJAyate tadvizeSastu pramANetarayoriva / svarUpAlocanAdibhyastathA darzanato bhuvi // 662 // 1. kha kA pATha : yuktiyukto / 2. ka kA pATha : vyaktavarNaM / Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gyArahavA~ stabaka 213 eka zabda kI vizeSatA (arthAt yaha bAta ki yaha zabda satya hai yA mithyA) hama isa zabda ke svarUpa kA vizleSaNa Adi karake jAna sakate haiMusI prakAra jaise ki eka pramANabhUta jJAna kI pramANatA tathA eka apramANabhUta jJAna kI apramANatA hama ina jJAnoM ke svarUpa kA vizleSaNa Adi karake jAnate haiM; hamArI yaha mAnyatA saca hai kyoMki vaha lokAnubhavasiddha hai / samayApekSaNaM ceha tatkSayopazamaM vinA / tatkartRtvena saphalaM yoginAM tu na vidyate // 663 // yaha zabda isa arthavizeSa kA dyotaka hai isa prakAra kA jJAna eka vyakti ko karAne kI AvazyakatA usa samaya par3atI hai jaba ukta jJAna ke AvaraNabhUta karmoM kA kSayopazama isa vyakti ne na kiyA ho, kyoMki ukta jJAna isa prakAra ke kSayopazama ko janma dekara sArthaka ho jAyA karatA hai; jahA~ taka yogiyoM kA prazna hai unheM ukta jJAna kI AvazyakatA nahIM par3atI (kyoMki ukta jJAna ke AvaraNabhUta karmoM kA kSayopazama yogI loga kara cuke hote haiM) / TippaNI-haribhadra kI samajha hai ki eka zabda kisa artha kA dyotaka hai isa bAta kA jJAna eka vyakti ko isalie nahIM ho pAtA hai ki usa vyakti ke isa jJAna para 'jJAnAvaraNa' nAmavAle 'karma' kA paradA par3A huA hai / aisI dazA meM yaha vyakti isa jJAna kI prApti yA to taba karegA jaba koI dUsarA vyakti use batalAe ki ukta zabda amuka artha kA dyotaka hai (aura isa prakAra ukta jJAnAvaraNa karma kA vega zAnta ho) yA taba jaba vaha yogaprakriyA dvArA ukta jJAnAvaraNa karma kA vega svayaM zAnta kara le / 'kSayopazama' jaina karmazAstra kA eka pAribhASika zabda hai, yahA~ hamAre lie itanA hI jAnanA Avazyaka hai ki eka karma kA kSayopazama taba huA mAnA jAtA hai jaba vaha na to apane pUre vega meM ho na pUrI taraha kSINa (naSTa) ho gayA ho / 'jJAnAvaraNa' karmoM ke ATha prAthamika bhedoM meM se eka hai aura use jJAnAbhAva ke lie uttaradAyI mAnA gayA hai / sarvavAcakabhAvatvAcchabdAnAM citrazaktitaH / vAcyasya ca tathA'nyatra nAgo'sya samaye'pi hi // 664 // kyoMki saba zabda sabhI arthoM ke dyotaka huA karate haiM aura kyoMki eka artha (zabda kA arthabhUta vastu) aneka zaktiyoM se sampanna huA karatA haiM yaha mAnane meM bhI koI doSa nahIM / eka zabda eka arthavizeSa ke atirikta anya Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 zAstravArtAsamuccaya arthoM kA bhI dyotana karatA hai / TippaNI prastuta kArikA meM haribhadra bauddha kI isa zaMkA kA uttara prAraMbha karate haiM ki yadi eka zabda kA apane dvArA ghotita vastu ke sAtha koI vAstavika saMbaMdha hotA to na to eka zabda aneka vastuoM kA dyotana kara sakatA thA, na aneka zabda eka vastu kA / anantadharmakaM vastu taddharmaH kazcideva ca / vAcyo na sarva eveti tatazcaitanna bAdhakam // 665 // eka vastu aneka dharmoM vAlI huA karatI hai jabaki usake eka hI prakAra ke dharmoM kA--na ki saba prakAra ke dharmoM kA dyotana eka zabda kiyA karatA hai; isakA artha yaha huA ki prastuta vAdI kI nimnalikhita Apatti hamAre mata para lAgU nahIM hotI / anyadevendriyagrAhyamanyacchabdasya ,gocaraH / zabdAt pratyeti bhinnAkSaH na tu pratyakSamIkSate // 666 // "eka vastu kA indriyagrAhya rUpa eka prakAra kA hotA hai tathA zabdagrAhya rUpa dUsare prakAra kA; yahI kAraNa hai ki eka indriyazUnya vyakti bhI vastuoM ke sambandha meM zabdajanya jJAna prApta kara sakatA hai yadyapi pratyakSajanya jJAna nhiiN| TippaNI-bauddha kI mAnyatA hai ki indriyagocara vastue~ vAstavika huA karatI hai tathA zabdagocara vastue~ avAstavika; haribhadra kI mAnyatA haiM ki vastuoM kA zabdagocara pahalU bhI utanA hI vAstavika huA karatA hai jitanA ki unakA indriyagocara pahalU / anyathA dAhasambandhAd dAhaM dagdho'bhimanyate / anyathA dAhazabdena dAhArthaH saMpratIyate // 667 // eka jalatA huA vyakti jalana se sambandhita hote samaya jalana kA jJAna eka prakAra se kara rahA hotA hai, eka vyakti 'jalana' zabda kI sahAyatA se jalana kA jJAna dUsare prakAra se kara rahA hotA hai / " indriyagrAhyato'nyo'pi vAcyo'sau na ca dAhakRt / tathApratItito bhedAbhedasiddhayaiva vastu naH // 668 // Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gyArahavA~ stabaka 215 ukta Apatti hamAre mata para isalie nahIM lAgU hotI ki eka vastu kA zabdagrAhya rUpa usake indriyagrAhya rUpa se atirikta bhI kucha huA karatA hai; aura isalie (ukta udAharaNa meM) yaha zabdagrAhya rUpa 'jalana utpanna na karane vAlA' aisA kucha bhI siddha huA / hamAre mata kI AdhArabhUta vastusthiti yaha hai ki hameM isa saba bAta kA sAkSAt anubhava hotA hai tathA yaha ki eka vastu bheda tathA abheda donoM dharmoM vAlI svabhAvataH hI huA karatI hai| TippaNI-haribhadra kA Azaya yaha hai ki zabdagrAhya jalana indriyagrAhya jalana se na to sarvathA asambandhita hai, na sarvathA ekarUpa / . apohasyApi vAcyatvamupapattyA na yujyate / asattvAd vastubhedena buddhyA tasyApi' bodhataH // 669 // prastuta vAdI ne jo yaha kahA thA ki eka zabda kA artha 'apoha' (arthAt 'anya se bheda') huA karatA hai vaha bAta bhI yuktisaMgata nahIM, kyoMki 'apoha' vastuoM se bhinna kucha nahIM--yahA~ taka ki vijJAnAdvaitavAdI ke matAnusAra bhI 'apoha' vasturUpa hI huA aura vaha isalie ki usake matAnusAra bhI 'apoha' svagrAhaka jJAna se abhinna rUpa meM hI-ataH jJAna sAmAnya se abhinna rUpa meM hI jAnA jAtA hai (jabaki vijJAnAdvaitavAdI ke matAnusAra jJAna vasturUpa hotA hI hai)| TippaNI-haribhadra kA Azaya yaha hai ki jaba vijJAnAdvaitavAdI ke matAnusAra 'apoha' jJAna meM pratibimbita hone ke kAraNa jJAnarUpa hai aura jJAna eka vAstavika vastu hai taba 'apoha' bhI usake matAnusAra eka vAstavika vastu hI huA / jahA~ taka sautrAntika bauddha kA sambandha hai usake matAnusAra 'apoha' vasturUpa isalie huA ki 'anya se bheda' rUpa 'apoha' vAstavika vastuoM meM hI rahA karatA hai| kSaNikAH sarvasaMskArA anyathaitad virudhyate / apoho yanna saMskAro na ca kSaNika iSyate // 670 // anyathA prastuta vAdI apane hI isa mata ke viruddha jA rahA hogA ki utpattizIla sabhI vastue~ kSaNika haiM, kyoMki taba to 'apoha' na to eka utpattizIla vastu mAnA jA rahA hogA aura na eka kSaNika vastu (aura vaha isalie ki taba to 'apoha' eka vastu hI nahIM mAnA jA rahA hogaa)| 1. mUla-pATha 'buddhyAttasyApi' athavA aisA hI kucha honA cAhie / Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 zAstravArtAsamuccaya evaM ca vastunastattvaM hanta ! zAstrAdanizcitam / tadabhAve ca suvyaktaM tadetattuSakhaNDanam // 671 // isa prakAra, prastuta vAdI ke matAnusAra zAstra vastuoM kA svarUpanizcaya na karA sakeMge (kyoMki zAstra zabdAtmaka haiM jabaki prastuta vAdI ke matAnusAra zabdajanya jJAna kA viSaya avasturUpa hai); aura zAstrasamarthana binA kiyA gayA vastu-svarUpaviSayaka saba tarkavitarka spaSTa hI bhUsI ko kUTane jaisA hogA / TippaNI-haribhadra kI samajha hai ki zAstraAdhArita tattvacintana hI vastutaH kisI kAma kA hai / buddhAvarNe'pi cAdoSaH saMstave'pyaguNastathA / AhvAnApratipattyAdi zabdArthAyogato dhruvam // 672 // yadi yaha mAnA jAegA ki eka zabda kA usake artha ke sAtha koI saMbandha nahIM to nizcaya hI yaha bhI mAnanA par3egA ki buddha kI nindA karane meM koI doSa nahIM tathA unakI prazaMsA karane meM koI guNa nahIM; isI prakAra usa dazA meM mAnanA par3egA ki hamAre dvArA pukAre jAne para bhI koI vyakti na to hamArI bAta samajha pAegA aura na vaisA koI dUsarA kAma kara pAegA (arthAt hamAre pAsa AnA Adi kAma kara pAegA) / (2) jJAna tathA kriyA ke bIca prAdhAnya-aprAdhAnya kA prazna jJAnAdeva niyogena siddhimicchanti kecana / anye kriyAta eveti dvAbhyAmanye vicakSaNAH // 673 // kucha vAdiyoM kA kahanA hai ki kAryasiddhi niyamataH jJAna se hI hotI hai; kucha dUsaroM kA yaha ki kAryasiddhi niyamataH kriyA se hI hotI hai, kucha anya kA yaha ki kAryasiddhi niyamataH jJAna tathA kriyA donoM se hotI hai / TippaNI-prastuta kArikA se haribhadra phira eka AcAra zAstrIya carcA kA prAraMbha karate haiM / jJAnaM hi phaladaM puMsAM na kriyA phaladA matA / . mithyAjJAnAt pravRttasya phalaprApterasaMbhavAt // 674 // 1. kha kA pATha : "tacchuSkkhaM / Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gyArahavA~ stabaka 217 (jJAnavAdiyoM kA kahanA hai :) manuSyoM ko jJAna hI phala dilAtA hai, kriyA phala nahIM dilAtI, kyoMki hama dekhate haiM ki mithyA jJAna ke AdhAra para kriyAzIla hone vAle vyakti ko phala kI prApti nahIM hotii| jJAnahInAzca yalloke dRzyante hi mahAkriyAH / tAmyante'ticiraM kAlaM klezAyAsaparAyaNAH // 675 // phira saMsAra meM dekhA jAtA hai ki jo vyakti jJAnahIna hai ve bhArI bhArI kAma karane para bhI lambe lambe samaya taka bAhya tathA Antarika kaSToM se pIr3ita rahA karate haiN| jJAnavantazca tadvIryAt tatra tatra svakarmaNi / viziSTaphalayogena sukhino'lpakriyA api // 676 // dUsarI aura, jo vyakti jJAnasaMpanna haiM ve thor3A parizrama karane para bhI apane jJAna ke pratApa se apane una una kAmoM meM viziSTa saphalatA prApta karate haiM tathA sukha bhogate haiN| kevalajJAnabhAve ca muktirapyanyathA na yat / kriyAvato'pi yatnena tasmAt jJAnAdasau matA // 677 // phira kyoMki kevala (arthAt sarvaviSayaka) jJAna kI prApti hone para mokSa kI prApti hotI hai jabaki kevala jJAna ke abhAva meM yatnapUrvaka kriyA karane para bhI mokSa kI prApti nahIM hotI / isalie siddha hotA hai ki mokSakA kAraNa jJAna hai / ___TippaNI-prastuta vAdI jainoM kI isa mAnyatA ko apane tarka kA AdhAra banA rahA hai ki eka vyakti kA mokSaprApti se kucha samaya pUrva sarvajJa ho jAnA anivArya hai| kriyaiva phaladA puMsAM na jJAnaM phaladaM matam / yataH strIbhakSyabhogajJo na jJAnAt sukhino bhavet // 678 // (kriyAvAdiyoM kA kahanA hai :) manuSyoM ko kriyA hI phala dilAtI hai, jJAna phala nahIM dilAtA, kyoMki hama dekhate haiM ki vaha vyakti jise isa bAta kA jJAna hai ki amuka strI athavA amuka khAdya padArtha kA svAda kaisA hai vaha isa jJAna bhara se sukhI nahIM ho jAtA / Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 zAstravArtAsamuccaya kriyAhInAzca yalloke dRzyante jJAnino'pi hi / kRpAyatanamanyeSAM sukhasampadvivarjitAH // 679 // phira saMsAra meM dekhA jAtA hai ki jo vyakti jJAnasaMpanna hote hue bhI niSkriya bane rahate haiM ve dUsaroM kI kRpA ke sahAre jIte haiM tathA unheM na sukha prApta hotA hai na sampatti / kriyopetAzca tadyogAdudagraphalabhAvataH / mUrkhA api hi bhUyAMso vipazcitsvAmino'naghAH // 680 // dUsarI ora, bahutere mUrkha kintu kriyAzIla vyakti apanI kriyA ke pratApa se bhArI saphalatA prApta karake jJAniyoM ke svAmI bana jAte haiM aura aisA karane meM unheM pApa nahIM lagatA / kriyAtizayayogAcca muktiH kevalino'pi hi / nAnyathA kevalitve'pi tadasau tannibandhanA // 681 // aura kevala jJAna se saMpanna eka vyakti ko bhI mokSa taba prApta hotI hai jaba utkRSTa prakAra kI eka kriyAvizeSa (arthAt zailezIkaraNa) kare jabaki dUsare kisI samaya (arthAt ukta kriyA ke abhAva meM) use mokSa prApta nahIM hotI bhale hI vaha kevala jJAna se saMpanna kyoM na ho; isase siddha hotA hai ki mokSaprApti kA kAraNa kriyA hai / TippaNI-prastuta vAdI jainoM kI isa mAnyatA ko apane mata kA AdhAra banA rahA hai ki eka vyakti kA mokSaprApti se ThIka pahale 'zailezI' nAma vAlI samAdhi lagAnA anivArya hai| phalaM jJAnakriyAyoge sarvamevopapadyate / tayorapi ca tadbhAvaH paramArthena nAnyathA // 682 // (jJAnakriyAsamuccayavAdiyoM kA kahanA hai :) sabhI phaloM kI prApti jJAna tathA kriyA donoM ke upasthita rahane para hI hotI hai yahI mAnyatA yuktisaMgata hai; aura jJAna tathA kriyAoM ko bhI jJAna tathA kriyA tabhI kahanA cAhie jabaki ve sacamuca phala ko janma de rahe hoM na ki anya kisI samaya / sAdhyamarthaM parijJAya yadi samyak pravartate / tatastat sAdhayatyeva tathA cAha bRhaspatiH // 683 // Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gyArahavA~ stabaka 219 yadi koI vyakti apane abhISTa uddezya ko ThIka prakAra se jAnakAra ThIka prakAra se kriyAzIla hotA hai to vaha usa uddezya kI siddhi kara hI letA hai| isI Azaya se bRhaspati ne bhI kahA hai / samyak pravRttiH sAdhyasya prAptyupAyo'bhidhIyate / tadaprAptAvupAyatvaM na tasyA upapadyate // 684 // ThIka prakAra se kI gaI kriyA ko hI uddezyasiddhi kA upAya kahA jAtA hai; yadi koI kriyA uddezya kI siddhi na karA sake to use uddezyasiddhi kA upAya kahanA yuktisaMgata nahIM / asAdhyArambhiNastena samyaga jJAnaM na jAtucit / sAdhyAnArambhiNazceti dvayamanyo'nyasaMgatam // 685 // ataH jo vyakti eka asaMbhava kAma ko hAtha meM le baiThatA hai use ThIka jJAna vAlA nahIM kahA jA sakatA aura na use hI jo eka saMbhava kAma ko bhI hAtha meM nahIM letA; vastutaH (ThIka) jJAna tathA (ThIka) kriyA donoM eka dUsare ke sAtha calate haiM / ata evAgamajJasya yA kriyA sA kriyocyate / AgamajJo'pi yastasyAM yathAzakti pravartate // 686 // yahI kAraNa hai ki usI vyakti kI kriyA ko kriyA kahA jAtA hai jo zAstroM ko jAnatA hai aura zAstroM ko jAnane vAlA bhI usI vyakti ko kahA jAtA hai jo yathAzakti kriyAzIla banatA hai| cintAmaNisvarUpajJo daurgatyopahato na hi / tatprAptyupAyavaicitrye muktvA'nyatra pravartate // 687 // jo vyakti cintAmaNi ratna (kAmanAe~ pUrNa karane vAlA ratna) kA svarUpa jAnatA hai vaha daridratA kA AkramaNa hone para kisI anya upAya kA Azraya nahIM letA apitu una aneka upAyoM meM se hI kisI eka kA Azraya letA hai jo cintAmaNi ratna kI prApti karAne vAle haiM / na cAsau tatsvarUpajJo yo'nyatrApi pravartate / mAlatIgandhagaNavid darbhe na ramate hyaliH // 688 // Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 zAstravArtAsamuccaya vaha vyakti cintAmaNi ratna ke svarUpa kA vAstavika jJAtA nahIM jo apane ko ukta paristhiti meM pAne para cintAmaNi ratna kI prApti karAne vAle upAyoM meM se kisI eka kA Azraya na lekara kisI anya hI upAya kA Azraya letA hai; sacamuca jo bhaurA mAlatIpuSpa kI gaMdha se paricita hai vaha kuzoM meM ramaNa nahIM karatA / muktizca kevalajJAnakriyAtizayajaiva hi / tadbhAva eva tadbhAvAt tadabhAve'pyabhAvataH // 689 // mokSa kA kAraNa bhI kevala jJAna (arthAt sarvaviSayaka jJAna) tathA utkRSTa prakAra kI eka kriyAvizeSa (arthAt zailezIkaraNa) donoM milakara hI banate haiM, kyoMki una donoM kI upasthiti meM hI mokSa hotI hai tathA unameM se eka kI bhI anupasthiti meM nahIM / na viviktaM dvayaM samyagetadanyairapISyate / svakAryasAdhanAbhAvAd yathA''ha vyAsamaharSiH // 690 // kucha dUsare vAdiyoM kA bhI yahI mata hai ki jJAna tathA kriyA kA eka dUsare se virahita rahanA ThIka nahIM aura vaha isalie ki usa dazA meM ve (arthAt jJAna tathA kriyA) kAryasAdhaka nahIM siddha hote / jaisA ki maharSi vyAsa kA kahanA hai : baTharazca tapasvI ca zarazcApyakRtavraNaH / / madyapA strI satItvaM ca rAjanna zraddadhAmyaham // 691 // . "rAjan ! yadi kisI vyakti ke sambandha meM mujhase kahA jAe ki vaha mUrkha bhI hai aura tapasvI bhI, athavA yaha ki vaha zUra bhI hai aura ghAvahIna zarIra vAlA bhI, athavA yaha ki vaha zarAbI strI bhI hai aura satI bhI to maiM isa bAta kA vizvAsa nahIM karatA / " ___ (3) mokSa kA svarUpa mRtyAdivarjitA ceha muktiH karmaparikSayAt / nAkarmaNaH kvacijjanma yathoktaM pUrvasUribhiH // 692 // mRtyu Adi se virahita mokSa kI prApti karmoM kA sarvathA nAza hone para hotI hai, aura vaha isalie ki karmoM se rahita vyakti kabhI nayA janma nahIM pAtA / Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gyArahavA~ stabaka 221 jaisA ki prAcIna cintakoM kA kahanA hai : TippaNI-prastuta kArikA meM zAstravArtAsamuccaya kI antima carcA kA prArambha hotA hai aura isakA viSaya hai mokSa kA svarUpapratipAdana / dagdhe bIje yathA'tyantaM prAdurbhavati nAGkaraH / karmabIje tathA dagdhe na rohati bhavAGkaraH // 693 // __ "jisa prakAra bIja ke sarvathA jala jAne para usase aMkura kI utpatti nahIM hotI usI prakAra 'karma' rUpI bIja ke sarvathA jala jAne para saMsAra rUpI aMkura kI utpatti nahIM hotI / janmAbhAve jarAmRtyorabhAvo hetvabhAvataH / tadabhAve ca niHzeSaduHkhAbhAvaH sadaiva hi // 694 // janma ke na hone para bur3hApA tathA mRtyu bhI nahIM hotI aura vaha isalie ki aba unakA kAraNa hI upasthita nahIM; aura unake (arthAt bur3hApA tathA mRtyu ke) abhAva meM saba duHkhoM kA sarvathA abhAva sadaiva banA rahatA hai / paramAnandabhAvazca tadabhAve hi zAzvataH / vyAbAdhAbhAvasaMsiddhaH siddhAnAM sukhamiSyate // 695 // duHkhoM ke sarvathA abhAva kI sthiti meM vaha parama Ananda jo saba prakAra kI vyAkulatAoM se zUnya hai sadaiva banA rahatA hai aura use hI mukta vyaktiyoM kA sukha kahA jAtA hai / sarvadvandvavinirmuktAH sarvAbAdhAvivarjitAH / sarvasaMsiddhasatkAryAH sukhaM teSAM kimucyate // 696 // mukta vyakti saba prakAra ke dvandvoM se mukta hote haiM, saba prakAra kI vyAkulatAoM se mukta hote haiM tathA ve saba zubha kAryoM ko kara cuke hote haiM, taba unako milane vAle sukha kA kyA kahanA ? amUrtAH sarvabhAvajJAstrailokyoparivartinaH / kSINasaGgA mahAtmAnaste sadA sukhamAsate // 697 // ye mahAtmA vyakti (arthAt mukta vyakti) amUrta (=rUpazUnya) hote haiM, tIna lokoM ke Upara nivAsa karane vAle hote haiM, saba kAmanAoM se mukta hote Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 zAstravArtAsamuccaya haiM, sadA sukhamagna rahate haiM / TippaNI-jaina paraMparA mukta AtmAoM ke nivAsasthAna ke sambandha meM kalpanA karatI hai ki vaha narakaloka, pRthvIloka tathA svargaloka ina tInoM lokoM ke upara vAle bhAga meM avasthita hai / etA vArtA upazrutya bhAvayan buddhimAnnaraH / ihopanyastazAstrANAM bhAvArthamadhigacchati // 698 // ina carcAoM ko sunakara tathA una para vicAra karake eka buddhimAn vyakti una saba zAstroM ke abhiprAya ko samajha sakegA jinakA yahA~ varNana huA hai / zatAni sapta zlokAnAmanuSTapchandasAM kRtam / AcAryaharibhadreNa zAstravArtAsamuccayam // 699 // AcArya haribhadra ne 'zAstravArtAsamuccaya nAma vAle graMtha ko anuSTup nAma vAle 700 zlokoM meM likhA / / kRtvA prakaraNametad yadavAptaM kiJcidiha mayA kuzalam / bhavavirahabIjamanaghaM labhatAM bhavyo janastena // 700 // isa prakaraNAtmaka graMtha ko likhakara maiMne jo bhI puNya kamAyA ho vaha bhavya (arthAt mokSaprApti ke pAtra) vyaktiyoM ko nirdoSa mokSabIja prApta karAe aisI merI kAmanA hai| TippaNI-isa kArikA ko zAstravArtAsamuccaya kI antima kArikA honA cAhie kyoMki haribhadra ke pratyeka graMtha ke antima bhAga meM pAyA jAne vAlA viraha zabda isa bAta kA sUcana karatA hai ki yaha graMtha yahA~ samApta ho gayA / isakA artha yaha haoM ki zAstravArtAsamuccaya kI mudrita pratiyoM meM pAyA jAne vAlA agalA padya haribhadrakRta hai isa bAta kI saMbhAvanA atyanta kama hai / phira usakA hindI anuvAda Age diyA jA rahA hai / yaM buddhaM bodhayantaH zikhijalamarutastuSTuvurlokavRttyai jJAnaM yatrodapAdi pratihatabhuvanAlokavandhyatvahetu' / 1. ka tathA kha donoM kA pATha : 'hetuH / Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gyArahavA~ stabaka 223 sarvaprANisvabhASApariNatisubhagaM kauzalaM yasya vAcAM tasmin devAdhideve bhagavati bhavatA''dhIyatAM bhaktirAgaH // 701 // jina buddha ko (arthAt bodhiprApta jaina tIrthaMkara ko) logoM ko janAne ke uddezya se agni, jala tathA vAyu ne unakI stuti lokahita kI bhAvanA se kI, jinameM vaha jJAna utpanna huA jo jagat meM pAI jAne vAlI jJAnavaMdhyatA ke kAraNoM kA nAza karatA hai, jinakI vANI ko yaha sucAru kuzalatA prApta hai ki vaha saba prANiyoM kI apanI apanI bhASA meM rUpAntarita ho jAtI hai, una devAdhideva bhagavAn ko Apa apane bhaktipUrvaka anurAga kA viSaya banAie / Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstravArtAsamuccayazlokAnukramaNikA [prathamaH zlokAGkaH, dvitIyaH pRSThAGka] agandhajananavyAvRttyA 320, 97 agamyagamanAdInAM 142, 41 agnijJAnajametena 342, 106 agnyAdijJAnameveha 348, 108 acetanAni bhUtAni 31, 10 ajJo janturanIzo'yam 196, 57 ata evAgamajJasya 686, 219 ataH kathaMcidekena 343, 106 ataH kAladayaH sarve 191, 55 ata: pratyakSasaMsiddhaH 87, 26 atadgrahaNabhAvaizca 383, 120 atastatraiva yuktA''sthA 27, 8 atastakheda eveti 527, 168 atassvabhAvAt tadbhAve 172, 49 atItAjAtayorvA'pi 648, 206 atIndriyArthadraSTA tu 619, 196 atIndriyArthasaMvAdo 641, 203 atIndriyeSu bhAveSu 135, 39 ato'pi zuklaM yad vRttaM 589, 189 atyantAsati sarvasmin 278, 84 atra coktaM na cApyeSAM 312, 95 atrApi na pramANaM ya: 70, 21 atrApi puruSasyAnye 232, 66 atrApi prAjJa ityanya: 627, 199 atrApi bruvate kecit 131, 38 atrApi bruvate kecit 591, 189 atrApi bruvate vRddhAM 629, 200 atrApi varNayantyanye 556, 179 atrApi varNayantyeke 88, 26 atrApyabhidadhatyanye 241, 70 atrApyabhidadhatyanye 480, 153 atrApyabhidadhatyanye 580, 186 atrApyabhidadhatyanye 470, 150 atrApyevaM vadantyaye 546, 174 atha kathazcidekena 343, 106 atha bhinnasvabhAvAni 53, 16 athAnyatrApi sAmarthya 313, 95 athAbhinnA na saMkrAnti 327, 100 adRSTaM karma saMskArAH 107, 32 aSTAkAzakAlAdi 63, 19 adhikAryapi cAsyeha 642, 203 anantadharmakaM vastu 665, 294 anantaraM ca tadbhAva: 284, 86 anabhivyaktipyasyAM 35, 11 anabhyupagamAcceha 658, 211 anAdikarmayuktatvAt 163, 46 anAdibhavyabhAvasya 558, 179 anityaH priyasaMyogaH 12, 4 anityAH sampadastIvra 13, 4 anubhUtArthaviSayaM 242, 70 anekAntata evAtaH 500, 160 ante kSayekSaNaM cAdya 451, 143 ante kSayekSaNAdAdau 453, 144 ante'pi darzanaM nAsya 265, 79 anyatve'nyasya sAmarthya 440, 139 anyathA tattvato'dvaite 552, 176 Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstravArtAsamuccayazlokAnukramaNikA 225 anyathA dAhasambandhAd 667, 214 anyathA yogyatA teSAM 381, 119 anyathA vastutattvasya 118, 35 anyathA'niyatatvena 176, 50 anyadevendriyagrAhyaM 666, 214 anyadoSo yadanyasya 661, 212 anyastvAheha siddhe'pi 130, 38 anyAdRzapadArthebhyaH 354, 110 anye tu janyamAzritya 432, 135 anye tu bruvate hyetat 214, 61 anye tvadvaitamicchanti 543, 174 anye tvabhidadhatyatra 97, 29 anye tvabhidadhatyatra 197, 57 anye tvabhidadhatyatra 644, 205 anye tvabhidadhatyeva 464, 148 anye tvabhidadhatyevaM 652, 208 anye tvAhuranAyava 477, 152 anye punaridaM zrAddhAH 134, 39 anye punarvadantyevaM 553, 177 anye vyAkhyAnayantyevaM 550, 176 anyeSAmapi buddhyaivaM 161, 46 anyonyamiti yad bhedaM 509, 163 anvayo vyatirekazca 507, 162 aparIkSA'pi no yuktA 119, 35 apohasyApi vAcyatvaM 669, 215 apauruSeyatA'pyasya 620, 197 apravRttyaiva sarvatra 146, 42 / / abuddhijanakavyAvRttyA 318, 96 abhinnadezatAdInAM 294, 89 abhiprAyastatasteSAM 209, 60 abhrAntajAtivAde tu 651, 208 amUrtAH sarvabhAvajJA' 697, 221 ayamevaM na vetyanya 628, 200 arthakriyA yato'sau vA 438, 138 arthakriyAsamarthatvaM 437, 137 arthagrahaNarUpaM yat 386, 121 arthAsaMnidhibhAvena 646, 206 azubhAdapyanuSThAnAt 138, 40 azeSadoSajananI 9, 3 / / asataH sattvayoge tu 276, 83 asat sthUlatvamaNvAdau 45, 14 asatyapi ca yA bAhye 409, 126 asatyAmapi saMkrAntau 328, 100 asadutpattirapyasya 298, 91 asadutpattirapyevaM 301, 92 asadutpadyate taddhi 277, 84 asAdhyArambhiNastena 685, 219 astyeva sA sadA kintu 99, 30 astvetat kintu taddhetudeg 410, 127 asthAnapakSapAtazca 422, 132 ahaMpratyayapakSe'pi 82, 24 AgamAkhyAt tadanye tu 114, 34 AgamAdapi tatsiddhiH 594, 190 Agamaikatvatastacca 117, 35 AtmatvenAviziSTasya 91, 27 AtmanA''tmagrahe tasya 86, 26 AtmanA''tmagraho'pyasya 84, 25 AtmA na badhyate nApi 227, 65 AtmA nAmI pRthak karma 640, 203 Adisarge'pi no hetuH 201, 58 Adau kSayasvabhAvatve 452, 143 ArSaM ca dharmazAstraMca 210, 60 Aha cAlokavad vede 585, 188 Aha tatrApi no yuktA 17, 5 Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 idAnIM tu samAsena 29, 9 ita ekanavate kalpe 361, 113 itthamAlocanaM cedaM 530, 169 itthaM na tadupAdAnaM 74, 21 ityevamanvayApatti: 357, 111 'indrapratAraNAyedaM 111, 33 indriyagrAhyato'nyo'pi 668, 214 indriyeNa paricchine 370, 115 iSTApUrtAdibhedo'smAt 586, 188 iSyate ca parairmohAt 491, 157 IzvaraH paramAtmaiva 204, 59 IzvaraH prerakatvena 194, 56 uktaM vihAya mAnaM ce 473, 150 ucyate evamevaitat 20, 6 ucyate sAMpratamadaH 395, 123 utpAdavyayabuddhizca 469, 149 utpAdo'bhUtabhavanaM 481, 153 utpAdo'bhUtabhavanaM 488, 156 upakArI virodhI ca 419, 131 upadeza: zubho nityaM 7, 2 upalabdhilakSaNaprApti' 378, 118 upalabdhilakSaNaprApto 377, 118 upAdAnAdibhAvena 315, 96 upAdeyavizeSasya 568, 182 upAdeyazca saMsAre 11, 3 ubhayorgrahaNAbhAve 331, 101 RtvigbhirmantrasaMskArai 587, 188 ekakAlagrahe tu syAt 369, 114 ekatra nizcayo'nyatra 262, 75 ekatraivaikadaivaitadeg 490, 156 ekamarthaM vijAnAti 332, 102 ekastathA'paro neti 61, 19 ekAntenaikarUpAyAH 228, 65 zAstravArtAsamuccaya ekAntaikye na nAnA yan" 534, 170 etacca noktavad yuktA 302, 92 etadapyasadeveti 454, 144 etadapyuktimAtraM yad 145, 42 etadapyuktimAtraM yan 247, 72 etA vArtA upazrutya 698, 222 etena sarvameveti 501, 160 etenAhetukatve'pi 271, 82 etenaitat pratikSiptaM 269, 81 etenaitat pratikSiptaM 296, 90 etenaitat pratikSiptaM 519, 166 evaM guNagaNopeto 10, 3 evaM ca na virodho'sti 371, 115 evaM, ca vastunastattvaM 671, 216 evaM ca vyarthameveha 424, 133 / evaM ca zUnyavAdo'pi 476, 151 evaM cAgrahaNAdeva 385, 120 evaM caitanyavAnAtmA 78, 24 evaM tajjanyabhAvasve 356, 111 evaM tatphalabhAve'pi 160, 46 evaM tatrApi tadbhAve 635, 202 evaM na yat tadAtmAnaM 396, 123 evaM nyAyAviruddhe'smin 510, 163 evaM prakRtivAdo'pi 237, 68 evaM vedavihitA'pi 157, 45 evaM vyAvRttibhede'pi 321, 98 evaM zaktyAdipakSo'yaM 105, 31 evaM sati ghaTAdInAM 52, 16 evaM subuddhizUnyatvaM 129, 38 evaM hyubhayadoSAdi 518, 166 eSa sthANurayaM mArgaH 613, 195 kartAyamiti tadvAkye 206, 59 kaJabhAvAt tathA deza" 59, 18 Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstravArtAsamuccayazlokAnukramaNikA karmaNo bhautikatvena 95, 18 karmAdipariNatyAdi 554, 177 karmAdestatsvabhAvatve 202, 58 kalpitazcedayaM dharmaH 287, 87 kAThinyAbodharUpANi 43, 14 kAdAcitkamado yasmAdeg 253, 75 kAraNatvAt sa santAnadeg 426, 133 kAlaH pacati bhUtAni 166, 48 kAladInAM ca kartRtvaM 164, 47 kAlAbhAve ca garbhAdi 168, 48 kAlo'pi samayAdiryat 189, 54 kiJca kAlAdRte naivaM 167, 48 kiJca tat kAraNaM kAryadeg 283, 86 kiJca nirhetuke nAze 425, 133 kiJca vijJAnamAtratve 403, 125 kiJca syAdvAdino naiva 483, 154 kiJcAnyat kSaNikatve va: 360, 112 kiJcinnivartate'vazyaM 515, 167 kriyAtizayayogAcca 681, 218 kriyAhInAzca yalloke 679, 218 kriyopetAzca tadyogAdeg 680, 218 kriyaiva phaladA puMsAM 678, 217 kliSTaM vijJAnagevAsau 406, 125 kliSTaM hiMsAdyanuSThAnaM 162, 46 kliSTAd hiMsAdyanuSThAnAt 121, 36 kRtvA prakaraNametad 700, 222 kevalajJAnabhAve ca 677, 217 kriyAtizayayogAcca 681, 218 kSaNasthitau tadaivAsya 251, 74 kSaNikatve yatI'mISAM 368, 115 kSaNikAH sarvasaMskArAH 670, 215 kSIranAzazca dadhyeva 448, 132 gurvI me tanurityAdau 83, 25 gRhItaM sarvametena 261, 78 grahaNe'pi yadA jJAna' 459, 146 ghaTamaulisuvarNArthI 478, 152 ghaTAdijJAnamityAdi 387, 121 ghaTAdyapi kulAlAdi 214, 62 ghaTadyapi pRthivyAdi 213, 61 candrasUryoparAgAdedeg 115, 34 cAritrapariNAmasya 577, 184 cittameva hi saMsAro 404, 125 citraM bhogyaM tathA citrAt 180, 52 cintAmaNisvarUpajJo 687, 219 janmamRtyujarAvyAdhi 563, 181 janmAbhAve jarAmRtyo 694, 221 jAtyantarAtmakaM cainaM 524, 167 jAtyantarAtmake cAsmindeg 514, 114 jJAnaM hi phaladaM puMsAM 674, 216 jJAnamapratighaM yasya 195, 56 jJAnamAtraM ca yalloke 240, 69 jJAnamAtre tu vijJAnaM 388, 121 jJAnayogastapaH zuddhadeg 574, 183 jJAnayogastapaH zuddha 21, 6 jJAnayogasya yogIndraiH 575, 183 jJAnayogAdato mukti 579, 185 jJAnavantazca tadvIryAt 676, 217 jJAnahInAzca yalloke 675, 217 jJAnAdeva niyogena 673, 216 jJAnena gRhyate cArtho 458, 145 jJAyate tadvizeSastu 662, 112 jJeyatvavat svabhAvo'pi 258, 77 ta AhuH kSaNikaM sarvaM 239, 69 ta AhurmukuTayetpAdo 485, 155 taM pratItya tadutpAdaH 290, 88 taM prApya tatsvabhAvatvAt 431, 135 227 Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 zAstravArtAsamuccaya taccAstu lokazAstroktaM 149, 43 tajjJAnaM yanna vai dhUma 339, 104 tataH sa sarvavid bhUtvA 573, 183 tatazca duSkaraM tantra 569, 182 tatazcezvarakartRtva' 203, 58 tatastasyAviziSTatvAd 187, 54 tato vyAdhinivRttyarthaM 159, 46 tato'sat tat tathA 513, 164 tat tajjananasvabhAvaM 330, 101 tat tadvidhasvabhAvaM yat 259, 77 takriyAyogataH sA cet 98, 29 tattajjananabhAvatve 355, 110 tattatkAlAdisApekSo 188, 54 tatrApi deha: kartA 219, 62 tatsattvasAdhakaM tanna 279, 84 tathA ca bhUtamAtratve 60, 18 tathA citrasvabhAvatvA 463, 147 tathA tulye'pi cAramme 92, 28 tathAgaterabhAve ca 456, 145 tathAgrahastayornetadeg 334, 102 tathAgrahe ca sarvatrA 335, 102 tathAsvabhAva evAso 417, 130 tathA'nyadapi yatkalpa' 366, 114 tathA'pi tu tayoreva 359, 112 tatheti hanta ! konvartha: 340, 104 tathedamamalaM brahma 545, 174 tathaitadubhayAdhAra 489, 156 tadanantarabhAvitva' 293, 89 tadanAsevanAdeva 205, 59 tadanyagrahaNe cAsya 389, 121 tadanyahetusAdhyatve 155, 45 tadanyAvaraNAbhAvAd 100, 30 tadabhAve'nyathAbhAva: 341, 105 tadarthaniyato'sau yad 455, 144 tadA bhUteriyaM tulyA 254, 75 tadAkAraparityAgAt 349, 108 tadAtmakatvamAtratve 58, 18 tadirthabhUtameveti 493, 157 tadeva na bhavatyetat 447, 141 tadeva na bhavatyetad 274, 83 tad darzanamavApnoti 559, 179 tad dRSTvA cintayatyevaM 562, 180 taddezanA pramANaM cet 365, 194 tadbhinamedakatve ca 184, 53 tadrUpazyaktizUnyaM tat 358, 111 tadviparyayasAdhyatve 154, 44 tadvailakSaNyasaMvitteH 72, 21 tannivRttau ca nopAyo 603, 183 tannIpratitipattyAde 630, 200 tamantareNa tu tayoH 24, 7 tayAhu zubhAt saukhyaM 132, 39 tasmAcca jAyate mukti' 28, 8 tasmAt tadAtmano bhinnaM 106, 32 tasmAdavadharmat tyAjyo 19, 5 tasmAdavazyameSTavyaM 93, 28 tasmAdavazyameSTavyaM 267, 80 tasmAdavazyameSTavyaH 25, 7 tasmAdavazyameSTavyaM 352, 109 tasmAd duSTAzayakaraM 112, 33 tasmAd yathoditAt samyag 120, 36 tasmAd vyAkhyAnamasyedaM 612, 195 tasmAnna cAvizeSeNa 608, 194 / tasyA eva tathAbhUta: 185, 53 tasyAM ca nAgRhItAyAM 264, 79 Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstravArtAsamuccayazlokAnukramaNikA 229 tasyApyazUnyatAyAM ca 474, 150 tasyAzcAnekarUpatvAt 233, 67 tasyeti yogasAmarthyAd 526, 168 tasyaiva ca tathAbhAve 504, 161 tasyaiva citrarUpatvAt 555, 178 tasyaiva tatsvabhAvatva' 292, 89 tasyaiva tatsvabhAvatvA' 216, 62 tasyaiva tatsvabhAvatvAt 460, 146 tasyaiva tu tathAbhAve 529, 169 tasyaiva tu tathAbhAve 535, 170 tAnazeSAn pratItyeha 307, 94 tena tadbhAvabhAvitvaM 69, 21 tenAgnihotraM juhuyAt 605, 193 dagdhe bIje yathA'tyantaM 693, 221 darzanaM muktibIjaM ca 557, 179 divyadarzanatazcaiva 42, 13 duHkhaM pApAt sukhaM dharmAt 3, 1 duSkaraM kSudrasattvAnA' 567, 181 / / dRSTeSTAbhyAM virodhAcca 141, 41 dehabhogena naivAsya 220, 63 / dehasparzAdisaMvittyA 235, 67 dehAt pRthaktva evAsya 225, 64 doSANAM hAsadRSTyeha 631, 200 / dRzyamAne'pi cAzaMkA 616, 196 dRSTAntamAtrataH siddhi 402, 125 dravyaparyAyayorbhede 520, 166 dharmastaccAtmadharmatvAna 576, 184 dharmastadapi cet satyaM 22, 6 dharmAdayo'pi cAdhyakSAH 593, 190 dharmAdharmakSayAnmukti 26, 8 dharmAdharmavyavasthA tu 584, 187 na ca bhrAntA'pi sadbAdhA' 538, 171 na kAlavyatirekeNa 165, 47 na ca tat karmavaidhurye 179, 51 na ca tanmAtrabhAvAde 182, 52 na ca pUrvasvabhAvatvAt 224, 64 na ca prakAzamAnaM tu 401, 124 na ca buddhivizeSo'yam 85, 25 na ca bhedo'pi bAdhAyai 531, 169 na ca mUrttANusaMghAtadeg 49, 15 / na ca lAvaNya-kArkazya 66, 20 na ca saMsvedajAyeSu 73, 21 na carte niyati loke 175, 50 na cAgamena yadasau 582, 186 na cAtItasya sAmarthya 443, 140 na cAdhyakSaviruddhatvaM 435, 137 na cApi svAnumAnena 461, 146 na cApyatIndriyArthatvAt 625, 199 na cApyapauruSeyo'sau 614, 195 na cAyasasya bandhasya 18, 5 na cAvasthAnivRttyeha 578, 185 na cAsadeva taddhetudeg 411, 127 na cAsau tatsvarUpajJo 688, 219 na cAsau tatsvarUpeNa 36, 11 na cAsau bhUtabhitrau yat 38, 12 na cAsyAtatsvabhAvatve 421, 131 na cAsyAdarzane'pyadya 633, 201 na cellAvaNyasadbhAvo 67, 20 na ceha laukiko mArgaH 64, 20 na caikaikata eveha 192, 55 na caitat bAdhyate yuktyA 551, 176 na caitadapi na nyAyyaM 466, 148 na caitad dRzyate loke 133, 39 na caivaM bhUtasaMghAta' 51, 16 Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 na cotpAdavyayau na sto 486, 155 na cobhayAdibhAvasya 434, 136 na jalasyaikarUpasya 183, 53 na tajjananasvabhAvAzcet 48, 15 na tathAbhAvinaM hetu 75, 23 na tad bhavati cet kiM na 252, 74 na tadgatergatistasya 266, 80 na tayostulyataikasya 337, 104 na tasyAmeva saMdehAt 71, 21 na tAdAtmyaM dvayAbhAvadeg 645, 205 na dharmaH kalpito dharmadeg 288, 88 na nAsti dhrauvyamapyeva 487, 155 na punaH kriyate kiJcit 418, 131 na pUrvamuttaraM ceha 345, 107 na pratItyaikasAmarthyaM 310, 94 na pratyakSaM yato'bhAvAdeg 376, 118 na prANAdirasau mAnaM 68, 21 na bhoktRvyatirekeNa 177, 51 na mAnaM mAnameveti 496, 158 na yujyate ca sanyAyAdeg 533, 169 na hyuktavat svahetostu 657, 211 na laukikapadArthena 601, 193 na vineha svabhAvena 171, 49 na viviktaM dvayaM samyag 690, 220 na vRddhasampradAyena 599, 191 na satsvabhAvajanaka' 433, 136 na svasattvaM parAsattvaM 498, 149 na svabhAvAtirekeNa 169, 48 na svasaMdhAraNe nyAyAt 439, 138 na hiMsyAdiha bhUtAni 158, 45 na hetuphalabhAvazca 286, 87 narakAdiphale kAMzcit 198, 57 nA bhedo bhedarahito 515, 165 zAstravArttAsamuccaya nAkSAdidoSavijJAnaM 400, 124 nAtmA'pi loke no siddho 40, 13 nAnA yogI vijAnAtya' 539, 172 nAnAtvAbAdhAnAcceha 324, 99 nAnupAdAnamanyasya 217, 62 nAnuvRttimivRttibhyAM 528, 168 nAnyapramANasaMvAdAt 611, 194 nAnyo'nyavyAptirekAnta' 508, 162 nApravRtteriyaM hetuH 148, 43 nAbhAvo bhAvatAM yAti 248, 73 nAbhAvo bhAvamApnoti 77, 23 nAbhedo bhedarahito 515, 165 nAbhyAsa evamAdInAM 621, 197 nAmUrtI mUrttatAM yAti 234, 67 nAmnA vinA'pi tattvena 281, 85 nArthAntaragamo yasmAt 445, 141 nArthApattyA'pi sarvo'rthaM 583, 187 nAsato vidyate bhAvo 76, 23 nAsat sajjAyate jAtu 449, 142 nAsat sajjAyate yasmA 441, 139 nAsat sthUlatvamaNvAdau 46, 14 nAhetorasya bhavanaM 256, 76 nityatvApauruSeyatyAdeg 602, 192 nityamarthakriyA'bhAvAt 468, 149 nityasyArthakriyA'yogodeg 462, 147 nityetaradato nyAyAt 450, 143 nityaikayogato vyakti' 536, 170 niyatenaiva rUpeNa 173, 49 niyaterniyatAtmatvA' 181, 52 nivarttate ca paryAyo 522, 167 niSpannatvAdasattvAcca 656, 210 netthaM bodhAnvayAbhAve 347, 108 naikAntagrAhyabhAvaM tad 391, 122 Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 231 zAstravArtAsamuccayazlokAnukramaNikA naiko'pi yad dvivijJeya' 372, 116 naitad dRzyavikalpyarthe 653, 209 naivaM dRSTeSTabAdhA yad 109, 32 notpattyAdestayoraikyaM 268, 81 nyAyAt khalu virodho yaH 511, 163 paJca bAhyA dvivijJeyAH 367, 115 paJcamasyApi bhUtasya 47, 15 paJcaviMzatitattvajJo 230, 65 payovrato na dadhyatti 479, 153 paracittAdi dharmANAM 643, 203 paramAnandabhAvazca 695, 221 paramArthakatAnatve 647, 206 paramArthakatAnatve 660, 212 paramaizvaryayuktatvAn 207, 59 parAbhiprAyato hyetadeg 382, 119 parikalpitametacce 499, 160 pariNAmo'pi no hetu: 444, 140 paruSo'vikRtAtmaiva 221, 63 pApaM tadbhinamevAstu 101, 304 pApadatredRzI buddhi 617, 196 punarjanma punarmRtyu 14, 4 / puruSasyoditA mukti 231, 65 pUrvasyaiva tathAbhAvA 289, 88 pRthivyAdimahAbhUtadeg 30, 9 prakAzaikasvabhAvaM hi 393, 122 prakRtyasundaraM hyevaM 15, 4 prakRtyaiva tathAbhUtaM 408, 126 praNamya paramAtmAnaM 1, 1 pratikSiptaM ca tad hetoH 299, 91 pratikSiptaM ca yat sattA 272, 82 pratikSiptaM ca yad bhedA 523, 167 pratipakSasvabhAvena 124, 37 pratipakSAgamAnAM ca 140, 41 pratibimbodayo'pyasya 223, 63 pratItyA bAdhyate yo yat 125, 37 pratyakSasyApi tat tyAjyaM 81, 24 pratyakSAnupalambhAbhyAm 344, 106 pratyakSAbhAsabhAve'pi 541, 172' pratyakSeNa pramANena 581, 186 pratyabhijJAbalAccaita 532,. 169 pratyekaM tasya tadbhAve 311, 94 pratyekamasatI teSu 44, 14 pradIpAdivadiSTazcet 606, 193 pradIrghAdhyavasAyena 351, 109 pradhAnAd mahato bhAvo 212, 61 pradhAnodbhavamanye tu 211, 61 prabhUtAnAM ca naikatra 306, 93 pramANapaJcakAvRtti 597, 191 pramANamantareNApi 472, 150 pravarttamAna evaM ca 572, 182 prAtibhAlocanaM tAva 634, 201 prAmANyaM rUpaviSaye 600, 192 phalaM jJAnakriyAyoge 682, 218 phalaM dadAti cet sarvaM 200, 57 baTharazca tapasvI ca 691, 220 bandhAdRte na saMsAro 226, 64 bahUnAmapi saMmoha 618, 196 buddhvaivaM bhayanairguNyaM 566, 181 buddhAvarNe'pi cAdoSaH 672, 216 bodhamAtrasya tadbhAve 104, 31 bodhamAtrAtiriktaM tad 103, 31 brahmahatyAnidezAnudeg 139, 40 bruvate zUnyamanye tu 467, 149 bhAvamAtraM tadiSTaM cet 492, 157 bhAvasyAbhavanaM yat tad 273, 82 bhAve cAsyA balAdeka' 457, 145 Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 bhAve hyeSa vikalpaH syAt 270, 81 bhAve'pi ca pramANasya 548, 175 bhUtAnAM tatsvabhAvatvAt 94, 28 bhUtiryeSAM kriyA sotA 442, 140 bhede tadadalaM yasmAt 50, 15 bhogamuktiphalo dharma: 23, 7 bhogyaM ca vizvaM sattvAnAM 178, 51 bhrAntAccAbhrAntarUpA 399, 124 bhrAnto'haM gururityeSaH 80, 24 matijJAnavikalpatvAtdeg 542, 172 mantrAdInAM ca sAmarthyaM 623, 198 manyante'nye jagat sarvaM 238, 69 mameti hetuzaktyA cet 364, 114 mAtmA'pi loke no siddho 40, 13 mAdhyasthyameva taddhetu 144, 42 mAnaM tanmAnameveti 497, 159 mAnAbhAve pareNApi 436, 137 mArthApattyA'pi sarvo'rtha 583, 187 muktyabhAve ca sarvaiva 412, 127 mukti: karmakSayAdiSTA 156, 45 mukti: karmakSayAdeva 151, 44 muktizca kevalajJAnadeg 689, 220 muktau ca tasya bhedena 407, 126 muktvA dharmaM jagadvandya 16, 4 mUrttayA'pyAtmano yogo 236, 67 mRtadehe ca caitanyam 65, 20 mRtyAdivarjitA ceha 692, 220 mRdravyaM yantra piNDAdi 512, 164 me mayetyAtmanirdezaH 362, 193 maitrIM bhAvayato nityaM 8, 3 mokSaH prakRtyayogo yat 229, 65 motpattyAdestayorekyaM 268, 81 zAstravArttAsamuccaya yaH kartA karmabhedAnAM 90, 27 yaH kevalAnalagrAhi" 338, 104 yaM buddhaM bodhayantaH 701, 222 yaM zrutvA sarvazAstreSu 2, 1 yaccedamucyate brUmo 446, 141 yaccoktaM duHkhabAhulyadeg 136, 40 yaccoktaM pUrvamatraiva 414, 129 yajjAyate pratItyaika' 309, 94 yata ekaM na satyArthaM 639, 202 yatazca kAle tulye'pi 190, 54 yatazca tat pramANena 517, 165 yato bhinnasvabhAvatve 308, 94 yathA vizuddhamAkAzaM 544, 174 yathA'ste zeta ityAdau 394, 112 yadi tenaiva vijJAnaM 317, 96 yadi nAma kvacid dRSTaH 116, 34 yadi nityaM tadA''tmaiva 89, 27 yadIyaM bhUtadharmaH syAt 32, 10 yad yadaiva yato yAvat 174, 50 yannivRttau na yasyeha 521, 166 yasmAttasyApyadastulyaM 423, 132 yasminneva tu saMtAne 246, 71 yA ca lUnapunarjAta 540, 172 yAvatAmasti tanmAnaM 475, 151 yAvadevaMvidhaM naivaM 147, 43 yA'pi rUpAdisAmragI 303, 92 yuktyA tu bAdhyate yasmAt 215, 61 yuktyayogazca yo'rthasya 390, 122 yuvaiva na ca vRddho'pi 506, 162 yenAkAreNa bhedaH kiM 516, 165 yogyatAmadhikRtyAtha 380, 119 yo'pyekasyAnyato bhAvaH 295, 90 Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstravArtAsamuccayazlokAnukramaNikA 233 rAgAdiklezavargo yan 405, 125 rUpaM yena svabhAvena 316, 96 rUpAlokAdikaM kAryaM 305, 93 lajjate bAlyacaritai 505, 161 lokAyatamataM prAjJai- 110, 33 loke'pi naikataH sthAnA 41, 13 vaktavyApArabhAve'pi 615, 195 vandhyetarAdiko bhedo 659, 212 varNAzramavyavasthA'pi 590, 189 vastuno'nantaraM sattA 297, 90 vastuno'nantaraM sattA 300, 92 vastusthityA tathA tadyat 280, 85 vastusthityA tayostattve 333, 102 vastusthityA'pi tat tAdRg 637, 202 vahnaH zItatvamastyeva 126, 37 vAcya itthamapohastu 649, 207 vApIkUpataDAgAni 588, 189 vAyusAmAnyasaMsiddhe 70, 21 / vAsakAd vAsanA bhinnA 326, 104 vAsanAhetukaM yacca 494, 158 vAsanA'pyanyasaMbandhaM 102, 30 vAsya-vAsakabhAvAcce 325, 99 vAsyavAsakabhAvazca 329, 101 vikalpo'pi tathA nyAyAd 346, 108 vijJAnaM yad svasaMvedyaM 384, 120 vijJAnamAtramapyevaM 465, 148 vijJAnamAtravAdo yat 413, 128 vijJAnamAtravAdo'pi 375, 118 vidyA'vidyAdibhedAcca 549, 175 viparItaprakAzazca 607, 193 viparItAstu dharmasya 5, 2 vibhaktedRkpariNatau 222, 63 vibhinnakAryajanana' 322, 98 virodhAnnobhayAkAra' 392, 112 viziSTaM vAsanAjanma 655, 210 viziSTapariNAmAbhAve 37, 12 visabhAgakSaNasyAtha 428, 134 vedAd dharmAdisaMsthA'pi 598, 191 vede'pi paThyate hyeSa' 624, 199 vyaktimAtratta evaiSAM 57, 17 vyavasthApakamasyaivaM 398, 124 vyavasthA'bhAvato hyevaM 128, 38 vyavasthitau ca tattvasya 397, 123 vyAkhyA'pyapauruSeyyasya 610, 194 vyAdhigrasto yathA''rogya' 570, 182 zakticetanayoraikyaM 34, 11 zaktirUpaM tadanye tu 96, 29 zaktirUpeNa sA teSu 33, 10 zatAni sapta zlokAnA' 699, 222 zabdAt tad vAsanAbodho 654, 209 zAstrakArA mahAtmAnaH 208, 60 zAstrAdatIndriyagate. 596, 191 zUnyaM cet susthitaM tattvaM 471, 150 zokapramodamAdhyasthya' 482, 154 sa eva bhAvastaddhetuH 257, 76 sa kSaNasthitidharmA 250, 74 sa pazyatyasya yadrUpaM 561, 180 sa hi vyAvRttibhedena 319, 97 saMklezo yad guNotpAdaH 430, 135 saMtAnApekSayaitacce 363, 113 saMtAnApekSayA'smAkaM 245, 71 saMsAramocakasyApi 150, 44 saMsAravyAdhinA grastadeg 571, 182 saMsArAd vipramuktA 503, 161 Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 saMsArI cet sa eveti 502, 161 saMsAryapi na saMsArI 484, 154 sati cAsmin kimanyena 650, 207 sati cAsminnasau dhanyaH 560, 180 sato'sattvaM yatazcaivaM 275, 83 sato'sattve tadutpAdaH 249, 73 sato'sya kiM ghaTasyeva 79, 24 sattve'pi nendriyajJAnaM 373, 116 satyAmasyAM sthito'smAka' 353, 109 sadAbhAvetarApatte 495, 158 santAnApekSayaitacce 363, 113 samanantaravaikalyaM 336, 103 samayApekSaNaM ceha 663, 213 samAropAdasau neti 260, 77 samyak pravRttiH sAdhyasya 684, 219 sarvajJena hyabhivyaktAt 626, 199 sarvatra darzanaM yasya 137, 40 sarvatra dRSTe saMvAdA 636, 202 sarvathaiva tathAbhAvi 291, 89 sarvadvandvavinirmuktAH 696, 221 sarvabhAvAH svabhAvena 170, 48 sarvametena vikSiptaM 374, 117 sarvavAcakabhAvatvA' 664, 213 sarvArthaviSayaM taccet 592, 189 sarveSAM buddhijanane 304, 93 sahakArikRto heto 420, 131 sahArthena tajjanan 379, 119 sAMvRtatvAd vyayotpAdau 427, 134 sAdRzyAjJAnato nyAyyA 537, 171 sAdhakatve tu sarvasya 282, 86 sAdhurna veti saGketo 609, 194 sAdhusevA sadA bhaktyA 6, 2 sAdhyamarthaM parijJAya 683, 218 sAmagrIbhedato yazca 314, 95 sAmagyapekSayA'pyevaM 323, 99 zAstravArtAsamuccaya siddhayet pramANaM yadyeva 638, 202 sukhAya tu paraM mokSo 564, 181 sudUramapi gatveha 123, 37 saivAthAbhedarUpA'pi 547, 175 so'ntevAsI guruH so'yaM 243, 70 stastau bhinnAvabhinnau vA 285, 86 syAdetad bhUtajatve'pi 62, 19 svakAle'bhinna ityevaM 39, 12 svakRtasyopabhogastu 244, 70 svakRtAdhyayanasyApi 622, 198 svadharmotkarSAdeva 143, 41 svabhAva eSa jIvasya 122, 36 svabhAvakSaNato hyUz2a 263, 78 svabhAvo niyatizcaiva 193, 55 svabhAvo bhUtamAtratve 54, 17 svayaM rAgAdimAnnArthaM 604, 193 svayameva pravarttante 199, 57 svarUpamAtrabhede ca 55, 17 svasaMvedanasiddhatvAt 350, 109 svahetoreva tajjAtaM 255, 76 svo bhAvazca svabhAvo'pi 186, 53 hRdgatAzeSasaMzIti 595, 190 hRdgatAzeSasaMzIti 632, 201 hanmyenamiti saMklezAd 429, 134 havirguDakaNikkAdi 56, 17 hiMsAdibhyo'zubhaM karma 113, 34 hiMsAdhutkarSasAdhyatve 153, 44 hiMsAdhutkarSasAdhyo vA 152, 44 hiMsA'nRtAdayaH paJca 4, 2 / himasyApi svabhAvo'yaM 127, 37 hetavo'sya samAkhyAtA: 108, 32 hetuM pratItya yadasau 416, 130 heturbhavasya hiMsAdi' 565, 181 hetoH syAnazvaro bhAvo 415, 129 Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Our Latest Publicatios (2001-2002) tarkataraMgiNI-saMpA. DaoN. vasaMta parIkha, P. P. 304 270-00 Madhu-vidya - collected papers of Prof. M. A. Mehndale P. P. 754 560-00 dravyAlaMkAra - A. rAmacaMdra-guNacaMdra, saMpA. muni jaMbavijayajI, P. P. 280 290-00 prAcIna madhyAsIna pUra sAhityasaMgraDa - saMpA. pro. yaMtahArI, P. P. 760 560-00 zAstravArtA samuccaya - A. haribhadrasUri, sAnuvAda, saMpA. anu. - DaoN. ke. ke. dIkSita, P, P. 272 185-00 Temple of Mahavira Osiyaji - Dr. R. J. Vasavada 360-00 Plates 61, P.P.30 bhagavatIcUrNi- saMpA. paM rupendrakumAra pagAriyA, P. P. 120 135-00 Abhidha - Dr. Tapasvi Nandi, P. P. 84 60-00 A Lover of Light among Luminaries : Dilip Kumar Roy Dr. Amrita Paresh Patel, P. P. 256 220-00 sudaMsaNA-cariyaM - DaoN. salonI jozI P.P.30+234 SAMBODHI : The Journal of the L. D. Institute of Indology (Back Vol. 1-21) Per Vol. 100-00 (Current Vol. 22-25) Per Vol. 150-00 For Private Personal use only