Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ Gle&bilsk Ik jaina graMthamALA hAhAsAheba, lAvanagara.. jhona : 0278-2425322 5822008 kiraNa 16 kiraNAvalI 148 bIkAnera ke vyAkhyAna Predes vyAkhyAtAH / svargIya janAcArya. zrI javAharalAlajI mahArAja sampAdakaH zrI zobhAcandra bhArilla, nyAyatIrtha. G 8.6.50 javAhara sAhitya samiti Shree Sudharmaswami Gyanbhandar Umara, Surat www.umarag nandar.com
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai| zrIjavAhara kiraNAvalI-unnIsavIM kiraNa bIkAnera ke vyAkhyAna GandDDDDDDDDDDDDDDDDDDDDDDDODANDAMAD CADS vyAkhyAtA:jainAcArya pUjyazrI 1008 zrI javAharalAlajI mahArAja sampAdakazrI zobhAcandra bhArilla prakAzaka:zrI javAhara-vidyApITha bhInAsara ( bIkAnera ) ....... kI ora se . seTha pIradAnajI rAvatamalalI gulaguliyA neerukkurrrrrr kmruvrr kuru kukrrrrut trum Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzakaHpIradAnajI rAvatamalajI gulaguliyA dezanoka (bIkAnera) prathamAvRtti 1000 san 2646 mudrakAthI jAlamasiMha ke prabandha se gurukula priMTiMga presa, vyAghara meM mudrita. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzaka kA paricaya 'bIkAnera ke vyAkhyAna' zrImAna seTha pIradAnajI rAvatamalajI gulaguliyA dezanoka (bIkAnera) ko tarapha se prakAzita ho rahI hai / gulaguliyAjI mUlata: nAla (bIkAnera) ke nivAsI haiN| Apa saMvat 1925 meM dezanoka Akara base / saM.1636 meM seTa pIradAnajI silahaTa jaise dUravartI prAnta meM gaye tathA 1942 meM Apane molavI bAjAra (silahaTa) meM vyApAra prAraMbha kara diyaa| do varSa bAda seTha rAvatamalanI bhI silahaTa pahu~ca gaye aura donoM bhAiyoM ne milakara vyApAra kI khUba unnati kii| saM. 1647 meM isa pharma kI eka brAMca zrImaMgala (silahaTa) meM bhI khola dI gii| saM. 1665 meM donoM bhAiyoM kA kArabAra alaga-alaga ho gyaa| taba se molavI bAjAra kI dukAna seTha rAvatamalajI ke hisse meM pAI aura zrImaMgala kI dukAna seTha pIradAnajI ke bhAga meN| magara donoM jagaha purAne nAmoM se hI vyApAra cAlU rhaa| saM. 1678 meM seTha pIradAnajI kA svargavAsa ho gyaa| seTha pIradAnajI bar3e hI suyogya puruSa the| deza meM bhI aura paradeza meM bhI, ApakI khUba khyAti thii| ApakA samukha ceharA saba ko Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( kha ) prasanna kara detA thaa| prasanna vadana aura vinodamaya svabhAva, prakRti kI manuSya ke lie bar3I se bar3I dena hai| yaha dena Apako paryAta mAtrA meM prApta thii| isake sAtha hI dharma kI ora ApakI gaMbhIra abhiruci bhI thI / vyApAra karate hue bhI dharma kA paripAlana kisa prakAra kiyA jA sakatA haiM, donoM kA kisa prakAra samanvaya kiyA jA sakatA hai, yaha bAta seTha pIradAnajI ke jIvanavyavahAra se sIkhane yogya hai / ApakA svargavAsa hue, eka lambA arsA ho gayA hai, phira bhI ApakA nAma jihvA para rahatA hai| Apake pA~ca putra hue-tolArAmajI, motIlAlajI, premasukhajI, nemicandrajI tathA sohnlaaljii| do putriyAM bhI huii| inameM se zrItolArAmajI saM.1972 meM hI, choTI umra meM apanI buddhimattA aura vyApArakuzalatA kA paricaya dekara asAra saMsAra kA tyAga kara gye| zrIpremasukhajI apane kAkA seTha rAvatamalajI ke yahAM dattaka haiN| ___ saMTha rAvatamalajI kA janma saM. 1618 meM huA thaa| Apane bhI molavI bAjAra meM unma zreNI kI pratiSThA prApta kii| eka pratiSThita vyApArI samajhakara sarakAra ne Apako vahA~ ke lokala borDa ke sadasya banAkara apanI kadradAnI kA paricaya diyaa| saMvat 1977 meM Apane zrImaMgala meM eka navIna dukAna kholii| isa prakAra vyApAra ko kistRta karake aura usameM saphalatA prApta karake Apane nivRttimaya jIvana vitAne kI icchA kI / laukika saphalatAe~ prApta karake vivekazIla vyakti unameM phaMsA nahIM rhtaa| vaha vartamAna ko hI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( ga ) saba kucha samajhakara ananta bhaviSya ko vismaraNa nahIM kara detaa| tadanusAra seTha rAvatamalajI ne vyApAra se nivRtti le lI aura dezanoka meM Akara nivRttimaya dhArmika jIvana yApana karane lge| antataH saM. 1666 meM ApakA svargavAsa huaa| zrIpremasukhajI Apake uttarAdhikArI haiN| ullikhita donoM dukAnoM ke atirikta premanagara cAya kA bagIcA cAroM bhAiyoM kI bhAgIdArI meM hai| donoM dukAnoM para 'rAvatamala premasukha' nAma se vyApAra calatA hai aura aba silacara meM bhI isI nAma se eka brAMca kholI hai| Apake do putra haiM, jinakA nAma pAMcIlAlajI aura phatahacandrajI haiN| seTha motIlAlajI ne bhI khUba pratiSThA prApta kI hai| Apa zrImaMgala-myunisipailiTI kI janatA dvArA cune hue sadasya haiN| ApakI vyApArika prAmANikatA se prasanna hokara vAyasarAya aura AsAmagavarnara ke dvArA chaThe jArja ke siMhAsanArohaNa ke avasara para Apako padaka aura pramANapatra pradAna kiye gaye haiN| zrImaMgala aura silacara meM ApakA kAravAra 'pIradAna rAvatamala' ke nAma se hI cAlU hai| Apake AnandamalajI, mAnamala jI, maganamalajI, hanumAnamalajI evaM DAlacandajI nAmaka pAMca putra haiN| zrInemicandajI sohanalAlajI kA kAravAra sAtha hI hai| Apake zrImaMgala meM 'pIradAna sohanalAla' bhAnugAcha meM pIradAna nemIcanda' tathA zamazeranagara meM 'nemacanda sohanalAla' ke nAma se Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ (gha ) vyApAra cala rahA hai / zrInemacandajI ke, chaganalAlajI, bhIkhama - candajI, rAmacandajI aura zAntilAlajI nAmaka cAra putra haiN| zrI sohanalAlajI ke sampatalAlajI, IzvaracandajI aura bhomarAjajI nAmaka tIna putra haiM / dezanoka ke gulaguliyA parivAra kA yaha saMkSipta paricaya hai / yaha parivAra jahA~-jahA~ apanA kArabAra kara rahA hai vahA~-vahA~ aura dezanoka meM bhI atyanta uccazra eNI kI pratiSThA prApta parivAra mAnA jAtA hai / aise pratiSThita aura prAmANika parivAra hamAre samAja kI zobhA hai| Antarika kAmanA hai ki isa parivAra kI pratiSThA saMpatti aura dharmabhAvanA dinoMdina bar3hatI rahe ! 1 - campAlAla bAMThiyA T Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ nivedana sAdhumArgI samAja ke advitIya pratibhAzAlI aura tejasvI saMta jainAcArya pUjya zrIjavAharalAlajI mahArAja ke vyAkhyAna - sAhitya ke saMbandha meM aba kucha bhI kahane kI AvazyakatA nahIM raha gaI hai / unakA sAhitya vipula mAtrA meM prakaTa ho cukA hai / usakI upAdeyatA aura gaMbhIratA se vivekazIla vyakti suparicita ho gaye haiM / harSa hai ki Aja 'bIkAnera ke vyAkhyAna' nAmaka navIna kiraNa pAThakoM ke kara-kamaloM meM pahu~cA rahe haiN| AzA hai dharmapremI pAThaka isameM pradarzita vicAroM aura AdarzoM para calakara apanA jIvana saphala banAe~ge ! prastuta kiraNa zrImAn seTha pIradAnajI rAvatamalajI dezanoka (bIkAnera) ke dravya se lAgata mUlya meM prakAzita ho rahI hai / pUjya zrI kI vANI ke prasAra meM Apane jo yoga diyA hai, usake lie hama Apake AbhArI haiN| ApakA paricaya alaga diyA jA rahA hai / zrIhitecchu zrAvaka maNDala ratalAma dvArA saMgRhIta vyAkhyAnoM ke AdhAra para zrI paM0 zobhAcandrajI bhArilla ne isakA sampAdana kiyA hai| paNDitajI kI sampAdana - lekhana zailI ke viSaya meM kyA kahA jAya ! pAThaka unase bhI suparicita haiN| ina saba ke prati maiM AbhAra pradarzita karatA hUM ! : nivedaka:campAlAla bAMThiyA, maMtrI, zrI javAhara vidyApITha, bhInAsara Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya-sUcI pRSTha . . krama viSaya pRSTa : krama viSaya / bhagavAn zAntinAtha 6 bhaktAmara-vyAkhyAna 2 maMgala-parva (1) 213 3 prAtmavat sarvabhUteSu (2) 232 mAtmoddhAra 111 5 lakSyabhraSTa na homo : 122 6 jJAna aura garitra (2) ... 274.. 7 prAramA-dudhArI talavAra . 167 8 cAra bhAvanAeM, 18...... . . (5) 301 (8) 316:36.1 ... Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAn zAntinAtha / ----::():---- vizva ke asaMkhya prANI nirantara pravRtti meM rata rahate haiN| agara sAmAnya rUpa se unakI pravRttiyoM ke mUla uddezya ko gvojA jAya to isI pariNAma para pahu~canA hogA ki sabhI prANI zAMti prApta karane ke eka mAtra dhyeya kI pUrti karane ke lie udyoga meM lage haiN| jisake pAsa dhana nahIM hai yA kama hai vaha dhanaprApti ke lie AkAza-pAtAla eka karatA hai| jise makAna kI AvazyakatA hai vaha makAna khar3A karane ke lie nAnA prayatna karatA hai / jisake hRdaya meM sattA kI bhUkha jAgI hai vaha sattA hathiyAne kI ceSTA kara rahA hai| isa prakAra prANiyoM ke udyoga cAhe bhinna-bhinna hoM para una sabakA eka mAtra uddezya zAMti prApta karanA hI hai| yaha bAta dUsarI hai ki adhikAMza prANI vAstavika sAna na hone ke kAraNa aise prayatna Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2] [ javAharakiraNAvalI karate haiM ki unheM apane prayatnoM ke phalasvarUpa zAMti ke badale ulaTI azAMti hI prApta hotI hai, lekina zrazAMti koI cAhatA nahIM cAhate haiM sabhI zAMti / zAMti ke lie prayatna karane para bhI adhikAMza prANiyoM ko zAMti kyoM prApta hotI hai, isakA kAraNa yahI hai ki unhoMne zAMti ke yathArtha svarUpa ko nahIM samajhA hai| vAstavika zAMti kyA hai ? kahA~ hai ? use prApta karane kA sAdhana kyA hai ? ina bAtoM ko ThIka-ThIka na jAnane ke kAraNa hI prAyaH zAMti ke badale azAMti palle par3atI hai / ataeva yaha Avazyaka hai ki bhagavAn zAMtinAtha kI zaraNa lekara zAMti kA saccA svarUpa samajha liyA jAya aura phira zAMti prApta karane ke lie udyoga kiyA jAya / bhagavAn zAMtinAtha kA svarUpa samajha lenA hI zAMti ke svarUpa ko samajha lenA hai / gaNadharoM ne bhagavAn zAMtinAtha ke svarUpa ko UMcA batalAyA hai / usa svarUpa meM citta ko ekAgra karake lagA diyA jAya to kabhI zAMti na ho| mitro ! Ao, zrAja hama loga milakara bhagavAn ke svarUpa kA vicAra kareM aura saccI zAMti prApta karane kA mArga khojeM / bhagavAn zAMtinAtha ke saMbaMdha meM zAstra kA kathana haicahattA bhArahaM yAsaM cakkatraTTI mahaThiyo / santI santi kare lo !, patto gaddabhaNuttaraM / yahA~ bhagavAn ke viSaya meM kahA gayA hai - 'saMtI saMtIkare www.umaragyanbhandar.com Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna ] loe / ' arthAt zAMtinAtha bhagavAn loka meM zAMti karane vAle haiN| vAkya bar3A mahattvapUrNa hai / yaha choTA-sA vAkya itanA pUrNa hai ki mAnoM saba jJAna isI meM samApta ho jAtA hai| zAMti kyA hai aura vaha kisa prakAra prApta kI jA sakatI hai, isa viSaya para meM kaI bAra kaha cukA hU~ aura Aja phira imI viSaya meM kaha rahA hU~: kyoMki zAMti prApta karanA hI jagat ke prANiyoM kA ekamAtra dhyeya hai| __kaI loga viSamabhAva-meM pakSapAta meM zAMti dekhate haiN| lekina jahA~ viSamabhAva hai vahA~ vAstavika zAMti nahIM raha sktii| vAstavika zAMti to samabhAva ke sAtha hI rahatI hai / vahuta-se loga apanI kuzala ke Age dUsare kI kuzala kI koI kImata hI nahIM samajhate / ve dUsaroM kI kuzala kI upekSA hI nahIM karate varan apanI kuzala ke lie dUsaroM kI ghora akuzala bhI kara DAlate haiN| unheM samajhanA cAhie ki zAMti prApta karane kA mArga yaha nahIM hai / yaha to zAMti ke ghAta karane kA hI tarIkA hai| saccI zAMti to bhagavAn zAMtinAtha ko pahicAnane se hI prApta kI jA sakatI hai ! jisa zAMti meM se azAMti kA aMkura na phUTe jo sadA ke lie azAMti kA anta kara de vahI saccI zAMti hai| saJco zAMti prApta karane ke lie 'sarvabhUtahine rataH' arthAt prAgI mAtra ke kalyANa meM rata honA par3atA hai| kucha loga durgApATa Adi karake, homa karake yahA~ taka ki Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ javAhara-kiraNAvalI jIvoM kA balidAna taka karake zAMti prApta karanA cAhate haiN| duHzvavipAka sUtra dekhane se patA calatA hai ki kucha loga to apane lar3ake kA homa karake bhI zAMti prApta karanA cAhate the| kucha loga Aja bhI pazubali, yahA~ taka ki narabali meM zAMti batalAte haiM / isa prakAra zAMti ke nAma para na jAne kitanI upAdhiyA~ khar3I kara dI gaI haiM / lekina gaNadharoM ne eka hI vAkya meM vAstavika zAMti kA saccA citra aMkita kara diyA hai saMtI saMtikare loe / naramedha karane vAloM ne naramedha meM hI zAMti mAna rakkhI hai| lekina naramedha se kyA kabhI saMsAra meM zAMti ho sakatI hai ? mArane vAlA aura marane vAlA-donoM hI manuSya haiN| mArane vAlA zakti cAhatA hai to kyA marane vAle ko zAMti kI abhilASA nahIM hai ? phira use azAMti pahu~cA kara zAMti kI AzA karanA kitanI mUrkhatApUrNa bAta hai ! naramedha karane vAle se pUchA jAya ki tU Izvara ke nAma para dUsare manuSya kA badha karatA hai to kyA Izvara terA hI hai ? Izvara marane vAlA kA nahIM hai ? agara marane vAle se pUchA jAya ki hama Izvara ko prasanna karane ke lie terA balidAna karanA cAhate haiM to vaha kyA uttara degA ? kyA vaha bali car3hanA pasaMda karegA? kyA vaha svIkAra karegA ki jo isa prakAra kI bali lekara prasanna hotA hai vaha Izvara hai ? aura isa bali kA vidhAna jisameM kiyA gayA hai vaha kyA zAstra Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna] hai ? vaha to yahI kahegA ki aisI bali kI prAjJA dene vAlA Izvara nahIM ho sakatA, koI hiMsAlolupa anArya ho sakatA hai aura aisA zAstra bhI kisI anArya kA hI kahA huA hai| kisI z2amAne meM naramedha bhI kiyA jAtA thA aura pazumedha to sAdhAraNa bAta ho gaI thI / naramedha meM manuSya kI aura pazumedha meM pazuoM kI bali dI jAtI thI ! naramedha kI bAta jAne dIjie / vaha to ghRNita hai hI, para pazumedha bhI kama ghRNita nahIM hai| nirdayatA ke sAtha pazuoM ko Aga meM jhoMka ainA zAMti prApta karane kA kaisA DhoMga hai, yaha vAta eka AkhyAna dvArA samajhanA ThIka hogaa| ___ eka rAjA pazu kA yajJa karane lgaa| rAjA kA mantrI nyAyazIla. dayAlu aura pakSapAtarahita thA / usane vicAra kiyAzAMti ke nAma para badha karanA kauna-sI zAMti hai ? kyA dUsaroM ko ghora azAMti pahu~cAnA hI zAMti prApta karanA hai ? apanI zAMti kI prAzA se dUsaroM ke prANa lenA jaghanyatama svArtha hai| kyA isI nikRSTa svArtha meM zAMti virAjamAna rahatI hai ? zAMti devI kI saumya mUrti isa vikarAla aura adhama kRtya meM nahIM raha sakatI / usane yajJa karAne vAle purohita se pUchA-Apa ina mUka pazuoM ko azAMti pahu~cAkara zAMti kisa prakAra cAhate haiM ? purohita ne kahA-ina bakaroM kA paramAtmA ke nAma para balidAna kiyA jAyagA / isa balidAna ke pratApa se sabako Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ javAhara-kiraNAvalI zAMti milegii| mantrI-Izvara agara saba kA svAmI hai to ina bakaroM kA bhI svAmI hai yA nahIM ? aura jaise saba loga zAMti cAhate haiM usI prakAra ye zAMti cAhate haiM yA nahIM ? ? agara yaha bhI zAMti cAhate haiM to inheM kyoM mArA jA rahA hai ? purohita, mantrI ke prazna kA samucita uttara nahIM de skaa| ataeva usane krodha meM Akara karkaza svara meM kahA-zrApa nAstika mAlUma hote haiM / yahA~ se dUra cale jAie, anyathA yajJa apavitra ho jaaygaa| mantrI-maiM nAstika nahIM, Astika huuN| parantu yaha jAnanA cAhatA hU~ ki jina jIvoM ke lie tuma zAMti cAha rahe ho, unameM yaha bakare bhI haiM yA nahIM? samve jIvA vi icchanti, jIviDaM na marijjiuM / arthAt-sabhI jIva jIvita rahanA pasaMda karate haiM / maranA koI nahIM caahtaa| jaba sabhI jIva jInA cAhate haiM aura maranA nahIM cAhate to inheM azAMti pahu~cA kara, mArakara, zAMti cAhanA kahA~ kA nyAya hai ? tuma bhI zAMti cAhate ho, yaha bakare bhI zAMti cAhate haiM, phira inheM kyoM mArate ho? purohita ke pAsa isa sarala prazna kA koI uttara nahIM thaa| vaha UTapaTAMga bAta karake mantrI ko TAlane kA upAya karane lgaa| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna ] [ santrI ne vicAra kiyA ki yaha yajJa rAjA kI AjJA se ho rahA hai / purohita loga yoM kahane se nahIM maaneNge| ataeva usane pradhAna purohita se kahA- maiM lauTakara AtA hU~ taba taka ina pazuoM ko mArane kA kAma banda rakkhA jAya / yaha merI adhikRta AjJA hai ? mantrI sIdhA rAjA ke pAsa pahu~cA / usane rAjA se kahAmahArAja ! nagara meM bar3A atyAcAra ho rahA hai / rAjA - to Apa kisa kAma ke lie haiM ? atyAcAra ko rokate kyoM nahIM ? mantrI-atyAcAra karane vAle to svayaM rAjaguru haiM / unake saMbaMdha meM jaba taka Apa vizeSa AjJA na deM, maiM kyA kara sakatA hU~ ? rAjA - rAjaguru kyA atyAcAra kara rahe haiM ? mantrI - logoM ke baccoM ko jabardastI mu~r3akara sAdhu banA rahe haiM / saba bacce aura unake mA~-bApa ro rahe haiN| Apa jaisI zrAjJA deM vaisA hI kiyA jAya / rAjA kI rAjaguru kI jabardastI acchI nahIM lagI / usane maMtrI se kahA - isa atyAcAra ko jaldI roko / na mAneM to kAnUna ke anusAra ucita kArravAI kre|| rAjA kI AjJA prApta kara maMtrI phira yajJasthala para AyA / usane yajJa karane vAle purohitoM se kahA - ina pazuoM ko chor3a do| inakA havana nahIM kiyA jAyagA / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ =] [ javAhara - kiraNAvalI pra0 purohita - kyoM ? maMtrI - inakI AtmA nahIM cAhatI / pra0purohita - Apa zAstra kI bAta nahIM smjhte| hama loga ina pazuoM kI kucha bhI hAni nahIM kara rahe haiN| hama to inheM sIdhe svarga bheja rahe haiN| svarga meM pahu~ca kara inheM divya sukha prApta hogA / na Apa yaha bAta jAnate haiM aura na bakare hI jAnate haiM / hama jJAnI haiM / hamane zAstra par3he haiN| ataeva ina bakaroM kI bhalAI meM bAdhA mata DAlie | maMtrI - ApakA jJAna to Apake kAmoM se aura ApakI bAtoM se prakaTa hI hai / parantu jaba yaha pazu svarga cAhate hoM, taba to inheM svarga bhejanA ucita bhI kaha sakate the / magara yaha svarga nahIM caahte| jabardastI karake kyoM bheja rahe ho ? Akhira bakare bacA liye gaye / purehita ghabarAyA | usakI dukAnadArI jo uTha rahI thI ! phira unheM pUchatA hI kauna ! ve bhI rAjA ke pAsa pahu~ce / kahane lage- annadAtA ! zAMti ke lie yajJa prAraMbha kiyA gayA thA / pantu yajJa meM bali diye jAne vAle bakaroM ko maMtrI ne chur3A liyA aura yajJa roka diyA / rAjA asamaMjasa meM par3a gyaa| socane lagA - mAmalA kyA hai ! Akhira usane maMtrI ko bulavAyA / bakare chur3avAne ke viSaya meM prazna karane para maMtrI ne uttara diyA- mahArAja : maiMne ApakI AjJA se pazuoM ko marane se bacAyA hai / rAjA - maiMne yaha AjJA kaba dI hai ? Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna ] maMtrI-Apane AjJA dI thI ki jabardastI sAdhu na banAyA jAya / rAjA-vaha to sAdhu banAne ke viSaya meM thI / bakaroM ke viSaya meM to koI aAzA nahIM dI gii| ___ maMtrI-jaise dUsare loga kahate haiM ki hama sAdhu banAkara svarga bhejate haiM, usI prakAra inakA kahanA hai ki hama bakaroM ko mAra kara svarga bhejate haiM / jaba jabardastI mAdhu nahIM banAne diyA jAtA to phira jabardastI bakaroM ko kaise svarga bhejA jA sakatA hai ? rAjA vivekavAna thA / usane maMtrI kI bAta para vicAra kiyaa| vicAra karane para use UMcA ki maMtrI kI bAta sahI hai| gAjA ne phira purohita ko bulavAyA purohitoM ke Ane para rAjA ne pUchA-unapazuoM ko mArane kA uddezya kyA hai ? unheM amara kyoM na rakkhA jAya ? unheM amara rakhane se kyA Izvara prasanna nahIM hogA? pradhAna purohita ne kahA-mahArAja, Apa bhI bhrama meM par3a gaye haiN| hama pazuoM ko mArate nahIM, svarga bhejate haiM / ___ maMtrI ne kahA-maharAja, meM pazuoM kI ora se kucha nivedana karanA cAhatA huuN| una pazuoM ne bar3I hI dInatA ke sAtha prArthanA kI hai| vaha prArthanA yaha hai kahe pazu dIna suna yajJa ke karaiyA mohi, homala hutAsana meM kauna sI banAI hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10] [ javAhara - kiraNAvalI svargasukha meM na cahU~ dehu mujhe yoM na kahU~, ghAsa khAya rahU~ mere dila yahI bhAI haiM / jo tU yaha jAnata haiM veda yoM bakhAnata hai, yajJa-jarauM jIva pAve svarga-sukhadAI hai / DAro kyoM na vIra ! yA meM apane kuTumba hI ko, mohiM jina jAe~ jagadIsa kI duhAI haiM || pazuoM kI yaha prArthanA hai / ve dIna se dIna svara meM yajJa karane vAle se kahate haiM- kyA tuma Izvara ke bhakta ho ? jisa veda ke nAma para tuma hameM hai| mate ho usameM kahe hue ahiMsA dharma ko chipA kara hameM homane meM tumhArI kauna-sI bar3AI hai ? maiM svarga kA sukha nahIM cAhatA / maiM to ghAsa khAkara jIvita rahanA cAhatA hU~ / he yAjJika ! agara tU sacce dila se samajhatA hai ki yajJa meM homA huA jIvadhArI svarga meM jAtA hai to apane kuTumba ko hI svarga bhejane ke lie kyoM nahIM homa detA ? hama mUka pazuoM se kyoM rUThA hai ! eka AdamI apane hAtha meM harI-harI ghAsa lekara khar3A ho aura dUsarA svarga meM bhejane ke lie talavAra lie khar3A ho to ina donoM meM se pazu kise pasaMda karegA ? vaha kisakI ora mu~ha lapakAegA ? 'ghAsa vAle kI ora " isase prakaTa hai ki pazu svarga jAne ke lie bharanA nahIM cAhatA aura ghAsa khAkara jIvita rahanA cAhatA hai / maMtrI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna] kahatA hai-agara yajJa karane vAle kahate haiM ki pazuoM ko ajJAna hai aura hama jJAnI haiM. isI lie unheM svarga bhejate haiM: to isake uttara meM pazuoM kA kahanA hai ki hameM to isa bAta para vizvAsa hai nahIM, agara inheM vizvAsa no ye loga apane kuTumba ko svarga bhejeM / agara inhoMne apane beTe ko isa prakAra mAra kara svarga bhejA hAtA to hameM vizvAsa ho jAtA ki ye dila se aisA mAnate haiM / magara jaba yajJa karane vAle apane mAtA pitA aura putra prAdi kA svargasukha se vaMcita rakhakara hameM svarga bhejane kI bAta kahate haiM to hameM inakI bAta para vizvAsa nahIM hotaa| isalie hameM mArane vAle ko paramAtmA kI duhAI hai| ___ maMtrI kahatA hai-una pazuoM kI tarapha se yaha phariyAda hai aura ve isakA uttara mA~gate haiN| __rAjA ne yajJa karane vAle purohitoM se pUchA-kyA Apa loga apane parivAra ko yajJa meM homa sakate haiM ! purohita-zAstra meM pazuoM ko homane kA vidhAna hai, kuTumba ko homane kA kahIM vidhAna nahIM hai| rAjA-taba to kahanA par3egA ki ApakA zAstra bhI pakSapAta se bharA hai / basa, aba rahane dIjiye / kSamA kIjiye, meM aisI zAMti nahIM caahtaa| merA uddezya kisI ko azAMti pahu~cAkara zAMti prApta karanA nahIM hai / merA karttavya mujhe saba ko zAMti pahu~cAne ke lie prerita karatA hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12] [ javAhara - kiraNAvalI matalaba yaha hai ki kisI bhI jIva kA havana karane se zAMti prApta nahIM ho sakatI / kisI bhI prANI ko duHkha na pahu~cAne se hI vAstavika zAMti prApta ho sakatI haiM ! Aja to jainaparamparA ke anuyAyI bhI nAnA prakAra se prAraMbha samAraMbha karate haiM aura homa Adi karate haiM magara usameM vAstavika zAMti nahIM hai / logoM ne zAMti prApta karane ke upAyoM ko galata samajha liyA hai aura isI kAraNa zAMti prApta karane ke lie yajJa, homa Adi karane para bhI saccI zAMti prApta nahIM hotI / saccI zAMti prANImAtra kI kalyANa sAdhanA meM haiM / kisI kA kalyANa karane meM zAMti nahIM hai / bhagavAn zAMtinAtha ke nAma para jo zAMti - dIpaka jalAyA jAnA hai, kyA usameM agni nahIM hotI ! isa prakAra agni se lagAyA huA dIpaka zAMtidIpaka nahIM hai / zAMtidIpaka vaha hai jisameM jJAna se ujAlA kiyA jAtA ho / aisI zrArati karo mana merA, janma maraNa miTa jAya dukha terA / jJAnadIpaka kA kara ujiyAlA, zAnti svarUpa nihAro tumhArA || aisI. / / mitro ! zAMtinAtha bhagavAn kI ArAdhanA karane kA ava-sara vAra-vAra nahIM miltaa| isalie zAMtinAtha bhagavAn kI ArAdhanA kro| agni se dIpaka jalAkara 'zAMti - zAMti' bhale karate rhe| para isa upAya se zAMtinAtha ko nahIM pA sakate / jJAna kA dIpaka jalAkara ujelA karoge to zAMtinAtha bhagavAn Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna ] .-- --. . .-.--.. - - - - - -- .- - - - - - - :... -- kA svarUpa spaSTa rUpa se dekha skoge| isa bAta para manana karo aura ise hRdaya meM utAra lo to zAMtinAtha hRdaya meM hI prakaTa ho jaaeNge| prAcIna RSiyoM ne kahA hai deho devAlayaH prokto jIvo devaH sanAtanaH / tyadejajJAnanirmAlna, so'haM bhAvena pUjayet / / yaha deha devAlaya hai| isameM aAja kA nahIM sanAtana kA, kRtrima nahIM akRtrima, jIva paramezvara hai| tumhArI deha agara mandira hai to dUsare jIvoM kI deha bhI bhandira hai yA nahIM? yadi kevala apanI hI deha ko mandira mAnA, dUsare kI deha ko mandira nahIM mAnA to tuma pakSapAta meM par3e hone ke kAraNa Izvara ko nahIM jAna sakate / Izvara jJAnasvarUpa, sarvavyApI aura saba kI zanti cAhane vAlA hai| agara Apa bhI saba kI zAnti cAhate haiM, saba kI deha ko devAlaya mAnate haiM to ApakI deha bhI devAlaya hai: anyathA nhiiN| jisa makAna ko devAlaya mAna liyA. usa makAna ke iMTa patthara koI vivekI gvodanA cAhegA ? 'nahIM !" agara koI khodatA hai to kahA jAyagA ki isane devAlaya kI prAsAtanA kI / lekina jaba sabhI jIvoM ke zarIra ko devAlaya mAna liyA to phira kisI ke zarIra ko tor3anA-phor3anA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14] [javAhara-kiraNAvalI kyA devAlaya ko tor3anA-jhAr3anA nahIM kahalAegA? mitro ! paramAtmA se zAnti cAhane ke lie dUsare jIvoM ko kaSTa pahu~cAnA. unakA ghAta karanA kahA~ taka ucita hai ? devAlaya ke patthara nikAla kara koI AsapAsa dIvAla banAve aura kahe ki hama devAlaya kI rakSA karate haiM to kyA yaha rakSA karanA kahalAegA ? isI prakAra zAnti ke lie jIvoM kA ghAta karanA kyA zAnti prApta karanA hai ? zAMti to usI samaya prApta hogI jaba jJAna--dIpaka se ujelA karake AtmA ko vaira--vikAra se rahita btaaoge| sarvadezIya zAMti hI vAstavika zAMti hai| zAMtinAtha bhagavAn kI prArthanA meM vahA gayA hai zrI zAnti jinezvara sAyaba solavA, janamata zAnti karI gija deza meM / miragI mAra nivAra ho subhAgI // tana mana vacanA zudha kari dhyAvatA, pure sagalI hAma ho subhAgI ||shrii0|| una zAMtinAtha bhagavAna ko pahicAno, jinhoMne mAtA ke udara meM Ate hI saMsAra meM zAMti kA prasAra kara diyA thaa| usa samaya kI zAMti, sUryodaya se pahale hone vAlI uSA ke samAna thii| uSA prAtaHkAla lAlimA phailane aura ujelA hone ko kahate haiM / bhagavAn zAMtinAtha kA janmakAla zAMtiprasAra kA upAkAla thA / isa uSAkAla ke darzana kaba aura kaise hue, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna ] ityAdi bAteM samajhAne ke lie zAMtinAtha bhagavAna kA janmacarita saMkSepa meM batalA denA Avazyaka hai / jisa prakAra maryodaya kI uSA se sUrya kA saMbaMdha hai. usI prakAra bhagavAn zAMtinAtha ke uSAkAla se unakA saMbaMdha hai / ataeva use jAna lenA Avazyaka hai| hastinApura meM mahArAja azvana aura mahArAnI acalA kA akhaMDa rAjya thaa| hastinApura nagara adhikatara rAjadhAnI rahA hai| prAcIna kAla meM usakI bahuta prasiddhi thii| ThAjakala hastinApura kA sthAna dehalI ne le liyA hai| bhagavAna zAMtinAtha sarvArthasiddha vimAna le cyuta hokara mahArAnI acalA ke garbha meM Aye / garbha meM prAte samaya mahArAnI acalA ne jo divya svapna dekhe, ve saba usa uSA kAla kI sUcanA dene vAle the / mAno svapna meM dikhAI dene vAle padArthoM meM koI bhI svArthI nahIM hai| hAthI, vRSabha, siMha aura puSpamAlA kahate haiM ki Apa hameM apane meM sthAna dIjie / candramA aura sUrya nivedana kara rahe haiM ki hamArI zAMti aura leja. he prabho ! tere meM hI hai| uggae vimale bhAra he prabho ! hamAre prakAza se aMdhakAra nahIM miTatA hai, ataeba Apa hI prakAza kiijie| * hastinApura ke paricaya ke lie dekhie, kiraNa 17. ( pAMDavacarika) 0 / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ javAhara-kiraNAvalI ... ..... ... ... .. ... ..... - - - - _____udhara phaharAtI huI dhvajA kahatI hai--meM tIna loka kI vijayapatAkA huuN| mujhe apanAie / maMgalakalaza kahatA haimerA nAma tabhI sArthaka hai jaba Apa mujhe grahaNa karaleM / mAnasarovara kahatA hai yaha maMgala kalaza mere se hI banA hai / meM aura kisake pAsa jAU~ ? maiM saMsAra ke mAnasa kA pratinidhi hokara AyA hU~ aura prArthanA karatA hU~ ki tU saba ke mAnasa meM praveza kara aura use ujjvala banA / kSIrasAgara kahatA haiyaha sarovara to choTA-sA hai| lekina agara zrApa mujhe na dhAraNa kareMge to meM kahA~ rahU~gA ? prabho ! isa saMsAra ko amRtamaya kara do / saMsAra mujha se atRpta hai, ataH Apa use tRpna kiijie| isa prakAra uSA kAla kI sUcanA dekara bhagavAn zAMtinAtha sarvArthasiddha vimAna se mahArAnI acalA ke garbha meM pAye / mava devI-devatAoM ne bhagavAna se prArthanA kI-prabho saba loga apane-apane pakSa meM par3e hue haiN| Apa saMsAra kA uddhAra kIjiye / hamAre sira para bhI AzIrvAda kA hAtha pheriye / lokottara svapnoM ne mAnoM acalA mahArAnI ko badhAI dii| usake bAda acalA mahArAnI ke garbha meM bhagavAn kA Agamana huzrA / kramazaH garbha kI vRddhi hone lgii| __ jina dinoM bhagavAn zAntinAtha garbha meM the, unhIM dinoM mahArAja azvasena ke rAjya meM mahAmArI kA roga phaila gayA / prazna ho sakatA hai ki jaba bhagavAn garbha meM prAye to roga Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna] [17 - - -- - - - kyoM phailA? magara vaha roga nahIM, uSAkAla kI mahimA ko prakaTa karane vAlA aMdhakAra thA / jaise uSAkAla se pahale rAtri hotI hai aura usa rAtri se hI uSAkAla kI mahimA jAnI jAtI hai. usI prakAra vaha mahAmArI bhagavAn zAMtinAtha ke uSAkAla ke pahale kI rAtri thii| usakA nivAraNa karane ke kAraNa hI bhagavAn 'zAMtinAtha' pada ko prApta hue| yadyapi bhagavAn garbha meM A cuke the aura usa samaya roga phailanA nahIM cAhie thA, phira bhI roga ke phailane ke bAda bhagavAn ke nimitta se usakI zAMti hone ke kAraNa bhagavAn kI mahimA kA prakAza huzrA / isase bhagavAn ke Ane kI sUcanA aura bhagavAn ke pratApa kA paricaya unake mAtA-pitA ko mila gyaa| rAjya meM marI roga phailane kI sUcanA mahArAja azvasena ko milI / mahArAja ne yaha jAnakara ki marI roga ke kAraNa loga mara rahe haiM, roga kI upazAMti ke aneka upAya kiye| magara zAMti na milii| ___ yaha marI logoM kI kasauTI thii| isI se patA calatA thA ki loga mArga para haiM yA mArga bhUle hue haiN| yaha marI zAMti se pahale hone vAlI krAMti thii| ___ upAya karane para bhI zAMti na hone ke kAraNa mahArAja bar3e duHkhI hue| vaha socane lage-'jisa prajA kA maiMne putra ke samAna pAlana kiyA hai, jise maiMne ajJAna se sajJAna, nirdhana se dhanavAn aura nirudyogI se udyogavAn banAyA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18] [ javAhara - kiraNAvalI hai, vaha merI prajA asamaya meM hI mara rahI hai ! merA sArA parizrama vyartha ho rahA hai ! mere rAjA rahate prajA ko kaSTa honA mere pApa kA kAraNa hai / ' pahale ke rAjA, rAjya meM duSkAla par3anA, roga phailanA, prajA kA duHkhI honA Adi apane pApa kA hI phala samajhate the / rAmAyaNa meM likhA hai ki eka brAhmaNa kA lar3akA bacapana meM hI mara gayA / brAhmaNa usa lar3ake ko lekara rAmacandrajI ke pAsa gayA aura bolA- Apane kyA pApa kiyA hai ki merA lar3akA mara gayA ? isa ullekha se jJAta hotA hai ki pahale ke rAjA prajA ke kaSTa kA kAraNa apanA hI pApa samajhate the / isI bhAvanA ke anusAra mahArAja azvasena marI phailane kA apanA hI doSa mAna kara duHkhI hue / unhoMne ekAnta meM jAkara nizcaya kiyA ki jaba taka prajA kA duHkha dUra na hogA, maiM anna-jala grahaNa nahIM karU~gA / sudRr3ha nizcaya meM bar3A bala hotA hai| bhakta tukArAma ne kahA hai nizcayAcA bala tukA mhaNe to ca phala | nizcaya ke vinA phala kI prApti nahIM hotI / isa prakAra nizcaya karake mahArAja azvasena dhyAna lagA kara baiTha gaye / bhojana kA samaya hone para mahArAnI acalA ne dAsI ko bhejA ki vaha mahArAja ko bhojana karane ke lie Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna ] [ 16 bulA lAve / dAsI gaI, kintu mahArAja ko dhyAnamudrA meM baiThA dekhakara vaha sahama gaI / bhalA usakA sAhasa kaise ho sakatA thA ki vaha mahArAja ke dhyAna ke bhaGga karane kA prayatna kare ! vaha dhIme-dhIme svara se pukAra kara lauTa gaI / usake bAda dUsarI dAsI AI, phira tIsarI AI, magara dhyAna bhaMga karane kA kisI ko sAhasa na huA / mahArAnI acalA bAra-bAra dAsiyoM ko bhejane ke apane kRtya para pazcAttApa karake kahane lagIM - svAmI ko bulAne ke lie dAsiyoM kA bhejanA ucita nahIM thA, svayaM mujhe jAnA cAhie thA yadyapi maiMne pati se pahale bhojana karane kI bhUla nahIM kI hai, lekina svayaM unheM bulAne na jAkara dAsiyoM ko bhejane kI bhUla avazya kI hai / / samaya adhika ho jAne ke kAraNa bhojana ThaNDA ho gayA thA / isa kAraNa dAsiyoM kA dUsarA bhojana banAne kI AzA dekara mahArAnI acalA svayaM mahArAja azvasena ke samIpa gaI / mahArAnI soca rahI thIM-patnI, pati kI ardhAMginI hai / use pati kI cintA kA bhI bhAga ba~TAnA cAhie / jo strI pati kI prasannatA meM bhAga lenA cAhatI hai aura cintA meM bhAga nahIM lenA cAhatI, vaha Adarza patnI nahIM ho sakatI / aisI strI pApinI hai / acalA devI ne jo vicAra kiyA, kyA vaha strI kA dharma nahIM hai ? avazya / kintu Ajakala to bacapana meM hI lar3a Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20] [javAhara-kiraNAvalI - - ---- .-..-.. .- -.- - - -- kiyoM ko ulaTI zikSA dI jAtI hai| kanyA ko aisA vinayazIla honA Avazyaka hai, jisase gRhasthAvasthA meM vaha apane parivAra ko zAMti de sake, svayaM zAMti prApta kara sake aura kuTumbajIvana pUrI taraha Anandamaya ho ske| bIkAnera meM lar3akiyoM ko lar3ake ke bheSa meM rakhane kI prathA dekhI jAtI hai| merI samajha meM hI nahIM AtA ki aisA karane se kyA lAbha hai ? puruSa kI pozAka pahinane se koI strI puruSa to ho hI nahIM sakatI ! saMbhava hai, kanyA ke mAtA-pitA use lar3ake kI pozAka pahanA kara socate hoM-lar3ake kI pozAka pahinakara hama kanyA kI lar3akA hone kI bhAvanA pUrI kara rahe haiM ! magara aisA karane se kyA hAni hotI hai, isa bAta para unhoMne vicAra nahIM kiyaa| lar3akI ko lar3akA banAne kA vicAra karanA prakRti se yuddha karanA hai| prakRti se yuddha karake koI vijaya nahIM pA sktaa| phala yaha hotA hai ki aisA karane se lar3akI ke saMskAra bigar3a jAte haiN| koI-koI bacapana ke mUlya ko nahIM samajhate / ve bAlyAvasthA ko nirarthaka hI mAnate haiN| para bAlyAvasthA meM grahaNa kiye hue saMskAroM ke AdhAra para hI bAlaka ke sampUrNa jIvana kA nirmANa hotA hai| jisakA bAlakapana bigar3a gayA usakA sArA jIvana bigar3a gayA aura jisakA bAlakapana sudhara gayA usakA sArA jIvana sudhara gayA / kisI kavi ne kahA hai yasave bhAjane nagnaH saMskAro nAnyathA bhavet / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna ] [21 kacce ghar3e para belaba~Te banA diye jAte haiM ve ghar3a ke pakane para bhI nahIM miTate / lekina pake ghar3e para banAye hue belabUTe kAyama nahIM rahate / yahI bAta bAlyAvasthA ke viSaya meM hai / ataeva jIvananirmANa kI dRSTi se bAlyAvasthA kA mUlya bahuta adhika hai| mAtA-pitA ko yaha bAta dila meM biThA lenA cAhie ki bAlaka ke saMskAra, cAhe ve bhale hoM yA bure hoM, jIvana bhara jAne vAle nahIM haiM / ataeva unheM bure saMskAroM se bacakara acche saMskAroM se susaMskRta karanA cAhie / agara bAlakoM ko prArambha se hI kharAba bolacAla aura khAnapAna se bacAte raho to Age calakara ve itane uttama baneMge ki ApakA gRhasthajIvana sukhamaya zAMtimaya aura saMtoSamaya bana AyagA / kavisamrAT svIndranAtha ThAkura ne apane eka nibandha meM likhA hai ki pA~ca varSa taka ke bAlaka ko silA huA kapar3A pahanAnA usakI vRddhi meM bAdhA DAlanA hai / khule zarIra meM jo kAMti A sakatI hai, vaha sile kapar3oM se banda kiye hue zarIra meM nahIM A sakatI / custa kapar3oM se bAlaka ke zarIra kA vikAsa bhI ruka jAtA hai / aisI sthiti meM yaha samajhanA kaThina nahIM hai ki gahanoM se bhI bAlaka kA vikAsa avaruddha ho jAtA hai / jo bAlaka 'sonA' zabda kA uccAraNa bhI nahIM kara sakatA, na sone ko pahicAnatA hI hai, use sonA pahi nAne se kyA lAbha hai ? sonA bAlaka se prANoM kA grAhaka Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22] [javAhara-kiraNAvalI bhale hI bana sakatA hai, lAbha to usase kucha bhI dikhAI nahIM detaa| bAlaka ko jaba silA kapar3A pahinAyA jAtA hai to vaha rone lagatA hai| vaha rokara mAno kahatA hai ki mujhe isa bandhana meM mata ddaalo| magara kauna bAlakoM kI pukAra sunatA hai! jarA vicAra kIjie ki Apa loga apane bAlakoM ko nAnA prakAra ke AbhUSaNa aura goTA-kinArI ke kapar3e pahinAye binA saMtoSa nahIM mAnate, magara aMgarejoM ke kitane lar3akoM ko Apane gahane pahine dekhA hai ? Apa bAlakoM ko bacapana le hI aisI vikArayukta ruci kA banA dete haiM ki Age calakara unakI ruci kA sudharanA kaThina ho jAtA hai / bar3e hone para kadAcit unheM gahane na mile to ve duHkha kA anubhava karate haiM / unakI dRSTi hI vikRta ho jAtI hai| unakA jIvana duHkhamaya bana jAtA hai| mAtA-pitA ko to cAhie ki ve bAlaka ko sAdagI aura svacchatA kA sabaka sikhAveM, jisase unakA agalA jIvana sukha aura saMtoSa ke sAtha vyatIta ho ske| bahuta se loga lar3akoM para acchA bhAva rakhate haiM parantu lar3akiyA~ unheM Aphata kI pur3iyA~ mAlUma hotI haiN| lar3akA utpanna hone para ve prasanna hote haiM aura lar3akI ke janma para mAtama-sA manAne lagate haiM-udAsa ho jAte haiM / phira usake pAlana-poSaNa meM bhI aisI lAparavAhI kI jAtI hai ki lar3akI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIkAnera ke vyAkhyAna ] [ 23 apane bhAgya se hI bar3I ho pAtI hai / lar3akI bar3I ho jAtI hai to usake zikSaNa kA vaisA prabaMdha nahIM kiyA jAtA jaisA lar3ake kA ! lekina use lar3ake ke veSa meM rakkhA jAtA hai, jisase usakA namratA kA guNa kama ho jAtA hai / jahA~ isa prakAra kA pakSapAta ho. samajhanA cAhie ki vahA~ bhagavAn zAMtinAtha ke samajhane kA prayatna hI nahIM kiyA gayA hai / isalie maiM kahatA hU~ ki pakSapAta ko dUra kro| yaha pakSapAta gRhasthajIvana kA ghora abhizApa hai / lar3akiyoM ke viruddha kiyA jAne vAlA aisA pakSapAta atyanta bhayaMkara pariNAma paidA karane vAlA hai| kisI navayuvatI kanyA ko bUr3he ke sAtha vyAha denA kyA kama atyAcAra hai ? paise ke lobha meM Akara apanI kanyA ke sAtha aisA nirdayatApUrNa vyavahAra karane vAle loga kisa prakAra bhagavAna zAMtinAtha kI upAsanA kara sakate haiM ? apanI hI saMtAna ko jo loga azAMti kI Aga meM jhoMkate nahIM hicakate unheM kisa prakAra zAnti mila sakatI hai ? agara Apa saccI zAMti cAhate haiM to apane samagra jIvanakrama kA vicAra kareM aura usameM azAMti paidA karane vAle jitane aMza haiM, unheM haTA deN| isase Apa, ApakA parivAra, samAja aura deza zAMti prApta karegA / aisA karane para hI bhagavAn zAMtinAtha kI ArAdhanA ho sakegI / kanyA ke badale paise lene vAle kA kabhI bhalA nahIM hotA / maiM apanI A~khoM dekhI bAta kahatA hU~ / eka AdamI ke pA~ca Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 ] [ javAhara - kiraNAvalI lar3akiyA~ thIM aura eka lar3akA thA / lar3akiyoM ke usane manacAhe rupaye liye / yahI nahIM varan kisI-kisI lar3akI kI sagAI eka jagaha karake chor3a dI aura phira dUsarI jagaha kI / itanA karane para bhI usakI daridratA dUra nahIM huI aura na usake lar3ake kA hI vivAha huA / usake vaMza kA nAza ho gayA / matalaba yaha hai ki prakRti ke niyamoM ko tor3akara rupaye ke lobha meM par3akara navayuvatI kanyA ko bUr3he ke havAle kara denA yA ayogya dhanavAn ko lar3akI dekara yogya dhanahIna ko baMcita rakhanA yogya nahIM hai / bhagavAn ne to dAsI becane ko bhI bar3A pApa kahA hai, phira kanyA ko beca denA kitanA bar3A pApa na hogA ! mahArAnI acalA ko bAlyAsthA se hI sundara saMskAra mile the / vaha apane patnIdharma ko bhalIbhA~ti samajhatI thIM / isa kAraNa vaha bhojana kiye vinA hI mahArAja azvasena ke samIpa phuNciiN| vahA~ jAkara dekhA ki mahArAja azvasena gaMbhIra mudrA dhAraNa karake dhyAna meM lIna haiN| mahArAnI ne hAtha jor3akara dhIme aura madhura kintu gaMbhIra svara meM mahArAja kA dhyAna bhaMga karane kA prayatna kiyA / mahArAnI kA gaMbhIra svara sunakara mahArAja kA dhyAna TUTA / unhoMne A~kha kholakara dekhA to sAmane mahArAnI hAtha jor3a khar3I naz2ara aaii| mahArAja ne isa prakAra khar3I rahane aura dhyAna bhaMga karane kA kAraNa Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ * bIkAnera ke vyAkhyAna ] [25. pUchA / mahArAnI ne kahA-Apa Aja abhI taka bhojana karane nahIM padhAre / isakA kyA kAraNa hai ? mahArAja socane lage-jisa upadrava ko meM dUra nahIM kara sakatA, use mahArAnI strI hokara kaise dUra kara sakatI haiM ? phira apanI cintA kA kAraNa kaha kara inheM dukhI karane se kyA lAbha hai ? isa prakAra vicAra kara vaha cupa hI rahe / kucha na vole| ___pati ko mauna dekha mahArAnI ne kahA-jAna par3atA hai, Apa kisI aisI cintA meM DUbe haiM, jise sunane ke lie maiM ayogya huuN| saMbhavataH isI kAraNa Apa bAta chipA rahe haiN| yadi merA anumAna satya hai to AjJA dIjie ki maiM yahA~ se Tala jAU~ : aisA na ho to kRpayA apanI cintA kA kAraNa btlaaie| ApakI patnI hone ke kAraNa Apake harSa-zoka meM samAna rUpa se bhAga lenA merA kartavya hai| mahArAja azvasena ne kahA-mere pAsa koI cIz2a nahIM hai jo tuma se chipAne yogya ho / maiM aisA pati nahIM ki apanI pannI se kisI prakAra kA durAva rakava / magara maiM socatA hU~ ki merI cintA kA kAraNa suna lene se merI cintA to dUra hogI nahIM tumheM bhI cintA ho jAyagI / isase lAbha kyA hogA? mahArAnI---agara vAta kahane se duHkha nahIM miTegA to udAsa hone se bhI nahIM miTegA / isa samaya sArA duHkha Apa uThA rahe haiM, lekina jaba Apa, apanI isa ardhAMginI se duHkha Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26] [javAhara-kiraNAvalI kA kAraNa kaha deMge to ApakA aAdhA duHkha kama ho jaaygaa| mahAra:ja-tumhArI icchA hai to suna lo / isa samaya sArI prajA mahAmArI kI bImArI se pIr3ita hai / mujhase hI koI aparAdha bana gayA hai, jisake kAraNa prajA ko kaSTa bhugatanA par3a rahA hai / aisA na hotA to mere sAmane prajA kyoM dukhI hotI? __ mahArAnI-jisa pApa ke kAraNa prajA duHkha pA rahI hai, vaha ApakA hI nahIM hai, merA bhI hai| mahArAnI kI yaha bAta sunakara mahArAja ko Azcarya huaa| phira unhoMne kucha socakara kahA-ThIka hai / Apa prajA kI mAtA haiM / ApakA aisA socanA ThIka hI hai| magara vicAraNIya. bAta to yaha hai ki yaha duHkha kisa prakAra dUra kiyA jAya ? mahArAnI-pahale Apa bhojana kara lIjie / koI na koI upAya nikalegA hii| mahArAja-maiM pratijJA kara cukA hU~ ki jaba taka prajA kA duHkha dUra na hogA, maiM anna-jala grahaNa nahIM kruuNgaa| mahArAnI-jisa nareza meM itanI dRr3hatA hai, jo prajAhita ke lie prAtmabalidAna karane ko udyata hai, usakI prajA kadApi dukhI nahIM raha sktii| lekina jaba taka Apa bhojana nahIM kara lete, maiM bhI bhojana nahIM kara sktii| mahArAja-tuma agara svataMtra hotI aura bhojana na karatIM, taya to koI bAta hI nahIM thii| lekina tuma garbhavatI ho| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna] tumhAre bhUkhe rahane se garbha ko bhI bhUkhA rahanA hogA aura yaha atyanta hI anucita hogaa| garbha kI yAda Ate hI acalA mahArAnI ne kahA-nAtha ! yaba maiM mahAmArI ke miTAne kA upAya samajha gaI / yaha mahAmArI uSA ke pUrva kA aMdhakAra hai / maiM ise miTAne kA upAya karatI huuN| .mahArAnI acalA mahala ke upara car3ha gaI aura amRtadRSTi se cAroM ora dekhakara kahane lagI-prabho ! yadi yaha mahAmArI zAnta na huI to pati jIvita nahIM raheMge / pati ke jIvita na rahane para maiM bhI jIvina nahIM raha sakU~gI aura isa prakAra yaha garbha bhI naSTa ho jAyagA / isalie he mahAmArI | mere pati ke lie, mere lie aura isa garbha ke lie isa rAjya ko zIghra chor3a de| uSA ke Age aMdhakAra kaise Thahara sakatA hai ? mahArAnI ke cAroM ora dekhate hI mahAmArI haTa gaI / usake bAda mahArAja azvasena ko sUcanA milI ki rAjya meM zAnti ho gaI hai| mahArAja Azcaryacakita raha ge| ve mahArAnI ke mahala meM aaye| mAlUma huA ki ve mahala ke Upara haiN| mahArAja vahIM pahu~ce / unheMoMne dekhA ki acalA mahArAnI acala dhyAna meM khar3I haiM / cAroM ora apanI divya dRSTi phirAtI haiM, kintu mana ko nahIM phirane detii| mahArAja azvasena ne thor3I dera yaha dRzya dekhA / usake Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ [javAhara-kiraNAvalI vAda sneha kI gaMbhIratA ke sAtha kahA-'devI, zAnta hoo! - pati ko prAyA jAna mahArAnI ne unakA satkAra kiyaa| mahArAja ne atizaya saMtoSa aura prema ke sAtha kahA-samajha meM nahIM AyA ki tuma rAnI ho yA devI ? tumhArI jitanI prazaMsA kI jAya, thor3I hai| tumhAre hone se hI merA bar3appana hai / tumhArI maujUdagI se hI merA kalyANa--maMgala huaa| tumane deza meM zAMti kA prasAra karake prajA ke aura mere prANoM kI rakSA kI hai| pati ke mukha se apanI alaMkAramaya prazaMsA sunakara rAnI kucha lajita huI / phira rAnI ne kahA-nAtha ! yaha alaMkAra mujhe zobhA nahIM dete / ye itane bhArI haiM ki maiM inakA bojha nahIM uThA sktii| mujhameM itanI zakti hai kahA~ hai, jitanI Apa kaha rahe haiM ? thor3I-sI zakti hI bhI to vaha ApakI hI zakti hai| kAca kI haMDI meM dIpaka rakhane para jo prakAza hotA hai vaha kAca kI haMDI kA nahIM, dIpaka kA hI hai| isa lie Apane prazaMsA ke jo alaMkAra mujhe pradAna kiye haiM , unheM AbhAra ke sAtha maiM Apako hI samarpita karatI huuN| Apa hI inake yogya haiM / Apa hI inheM dhAraNa kIjie / mahArAja-rAnI, yaha bhI tumhArA eka guNa hai ki tumheM apanI zakti kI khabara hI nahIM! vAstava meM jo apanI zakti kA ghamaMDa nahIM karatA vahI zaktimAna hotA hai| jo zakti kA abhimAna karatA hai usameM zakti rahatI hI nahIM ! bar3e-bar3e Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna ] [ 26 jJAnI, dhyAnI aura vIroM kI yahI Adata hotI hai ki ve apanI zakti kI khabara bhI nahIM rkhte| maiMne tumheM jo alaMkAra diye haiM unheM tuma mere lie lauTA rahI ho kintu puruSa hone ke kAraNa maiM unheM pahina nahIM sakatA / sAtha hI mujhe khayAla atA hai ki vaha zakti na tumhArI hai, na hamArI hai / hamArI aura tumhArI bhAvanA pUrI karane vAle trilokInAtha kA hI yaha pratApa hai / vaha nAtha, janma dhAraNa karake sAre saMsAra ko sanAtha karegA / Aja ke isa camatkAra ko dekhate hue, ina alaMkAroM ko garbhastha prabhu ke lie surakSita rahane do| janma hone para inakA zAMtinAtha' nAma rakkheMge / 'zAMtinAtha' nAma eka siddha mantra hogA, jise sArA saMsAra japegA aura zAMtilAbha karegA / devI, tuma kRtArtha ho ki saMsAra ko zAMti dene vAle zAMtinAtha tumhAre putra hoMge / rAnI -- nAtha, Apane yathArtha kahA / vAstava meM bAta yahI hai / yaha apanI zakti nahIM, usI kI zakti hai ! usI kA pratApa hai, jise maiMne garbha meM dhAraNa kiyA hai / prArthanA meM kahA gayA hai azvasena nRpa acalA paTa ganI, tala suta kula siMgAra ho subhAgI / janmata zAMti thaI nija deza meM, miragI mAra nivAra ho subhAgI // isa prakAra zAMtinAtha bhagavAn rUpI sUrya ke janma dhAraNa www.umaragyanbhandar.com Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3.] [javAhara-kiraNAvalI karane se pahale hone vAlI uSA kA camatkAra Apane degva liyA ! aba zAMtinAtha-sUrya ke udaya hone kA vRtAnta kahanA hai| magara samaya kama hone ke kAraNa thor3e hI zabdoM meM kahatA huuN| zAMtinAtha bhagavAn ko garbha meM rahane yA janma dhAraNa karane ke kAraNa Apa vaMdanA nahIM karate haiN| ve isa kAraNa vandanIya haiM ki unhoMne dIkSA dhAraNa karake, kevala zAna prApta kiyA aura anta meM mukti prApta kii| bhagavAn zAMtinAtha ne lambe kAla taka saMsAra meM rahakara advitIya kAma kara dikhaayaa| unhoMne svayaM rAjya karake rAjya karane kA Adarza janatA ke samakSa upasthita kiyaa| gajya karake unhoMne ahaMkAra nahIM sikhlaayaa| unameM aisI-aisI alaukika zaktiyoM thIM ki jinakI kalpanA bhI hamAre hRdaya meM Azcarya utpanna karatI hai| lekina unhoMne aisI zaktiyoM kA kabhI prayoga nahIM kiyaa| mAtA apane bAlaka ko kAmadhenu kA dUdha pilAkara tRpta kara sakatI ho to bhI use apanA dUdha pilAne meM jisa sukha kA anubhava hotA hai, kAmadhenu kA dUdha pilAne meM vaha sukha kahA~ ? isI prakAra zAMtinAtha zakti kA prayoga kara sakate the parantu unheM zAMti aura prema se kAma lene meM hI Ananda prAtA thaa| zAMtinAtha bhagavAn ne saMsAra ko kyA-kyA sikhAyA aura kisa prakAra mahAraMbha se nikAla kara alpAraMma meM lAye, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna] [31 -. - ...-- - - - - - - yaha kathA lambI hai| ataeva itanI sUcanA karake hI saMtopa karatA huuN| prabho ! Apa janma, jarA aura maraNa, ina tIna bAnoM meM hI ulajhe rahate to Apa zAMtinAtha na banate ! lekina Apa to saMsAra ko zAMti pahu~cAne vAle aura zAMti kA anubhava pATha par3hAne vAle hue, isa kAraNa hama Apako bhaktipUrvaka vandanA karate haiM / Apane kaunasI zAMti sikhalAI hai, isa sambandha meM kahA hai caittA bhAraha vAsaM cakkavahI mahiDDhio / cakravartI kI vizAla samRddhi prApta karake bhI aApane vicAra kiyA ki saMsAraM ko zAMti kisa prakAra pahuMcAI jA sakatI hai ? isa prakAra vicAra kara Apane zAMti kA mArga khojA aura saMsAra ko dikhalAyA / jaise mAtA kAmadhenu kA nahIM varan apanA hI dUdha bAlaka ko pilAtI hai, usI prakAra Apane zAMti ke lie yaMtra-maMtra-taMtra Adi kA upayoga nahIM kiyA kintu svayaM zAMtisvarUpa banakara saMsAra ke samakSa zAMti kA aAdarza prastuta kiyaa| Apake Adarza se saMsAra ne sIkhA ki tyAga ke binA zAMti nahIM prApta kI jA sakatI ! yApane saMsAra ko apane hI udAharaNa se batalAyA hai ki saccI zAMti bhoga meM nahIM, tyAga meM hai aura manuSya sacce hRdaya se jyoM-jyoM tyAga kI ora bar3hatA jAyagA tyoM-tyoM zAMti usake samIpa prAtI jaaegii| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32] [ javAhara-kiraNAvalI -. - - -...-.. .- . .--. . tyAga kA artha yadi Apa saMsAra chor3akara sAdhu bananA samajheM to vaha galata artha nahIM hogA ! parantu yahA~ itanA samajha lenA Avazyaka hai ki kastUrI kisI ke ghara hajAra mana ho aura kisI ke ghara eka kana ho to cintA nahIM, para cAhie saccI kastUrI / eka tolA reDiyama dhAtu kA mUlya sAr3he cAra karor3a rupayA sunA jAtA hai / usake eka kaNa se bhI bahuta-sA kAma nikala sakatA hai, para zarta yahI hai ki vaha nakalI nahIM, asalI ho / isI prakAra pUrNa zAMti prApta karane ke lie Apa pUrNa tyAga kara sakeM to acchA hI hai| agara pUrNa tyAga karane kI Apasa meM zakti nahIM hai to AMzika tyAga to karanA hI cAhie / magara dhyAna rakhanA ki jo tyAga karo, vaha saccA tyAga honA cAhie / loka-dikhAve kA dravyatyAga AtmA ke utthAna meM sahAyaka nahIM hogA / AtmA ke antaratara se udbhUta he|ne vAlI tyAgabhAvanA hI AtmA ko U~cA uThAtI hai / tyAga bhale hI zakti ke anusAra thor3A ho parantu asalI hai| aura zuddha ho jo ki bhagavAn zAMtinAtha ko car3ha sakatA ho| jina devoM ne tyAga karake zAMti nahIM prApta kI unhoMne saMsAra ko zAMti nahIM sikhAI / mahApuruSoM ne svayaM tyAga karake phira tyAga kA upadeza diyA hai aura saccI zAMti sikhAI hai| mahApuruSa tyAga ke isa adbhuta reDiyama ko yathA zani grahaNa karane ke lie upadeza dete haiM / ataeva aApa bhI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - --- -- - - bIkAnera ke vyAkhyAna ] [ 33 - - - pApoM kA bhI tyAga kro| jisa samaya koI Apa para krodha kI jvAlAe~ pheMke usa samaya Apa zAMti ke sAgara bana jAie / zAMtinAtha bhagavAn kA nAma lIjie / phira Apa dekheMge ki krodha karane vAlA kisa prakAra parAsta ho jAtA hai| bhagavAn zAMtinAtha kA jApa to loga Aja bhI karate haiM, parantu usakA prayojana dUsarA hotA hai| koI muqadamA jIta lene ke lie zAMtinAtha ko japate haiM to koI kisI dUsarI jhUThI bAta ko saccI siddha karane ke lie / isa prakAra azAMti ke lie zAMtinAtha ko japane se koI lAbha nahIM hogaa| koI bhI azAMti utpanna karane vAlI cIz2a bhagavAn zAMtinAtha ko svIkRta nahIM ho sktii| prazna kiyA jA sakatA hai ki kyA vivAha Adi ke avasara para bhagavAn zAMtinAtha kA smaraNa nahIM karanA cAhie ? isakA uttara yaha hai ki smaraNa to karanA cAhie lekina yaha samajha kara ki vivAha baMdhana kI cIz2a hai, isalie he prabho! tU aisI zakti mujhe pradAna kara ki maiM isa baMdhana meM hI na rhuuN| gRhasthAvasthA meM vivAha se phalita hone vAle caturtha aNuvrata kA pAlana kara sakU~ aura zakti pAne para bhoga ko nissAra samajha kara pUrNa brahmacarya ko dhAraNa kara sakU~ / isa prakAra kI dharmabhAvanA ke sAtha bhagavAn kA nAma japane se ApakA kalyANa hI hogaa| vyApAra ke nimitta bAhara jAte samaya Apa mAMgalika Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34] [javAharakiraNAvalI -- -- -.-.. sunate haiM aura muni sunAte haiM / isakA yaha artha nahIM honA cAhie ki vyApAra meM khUba dhana kamAne ke lie Apa sune aura muni sunAveM / vyApAra karate samaya Apa dhana ke cakkara meM par3akara dharma ko na bhUla jaaeN| Apako dhana hI zaraNabhUta, maMgalamaya aura uttama na dikhAI de varan dharma ko usa samaya bhI Apa maMgalamaya mAne / isI bhAvanA se muni Apako maMgalapATha sunAte haiM aura Apako bhI isI bhAvanA se use sunanA caahie| bhojana karate samaya bhI Apa bhagavAn zAntiAtha ko smaraNa rakkho aura vicAra karo ki-'prabho! mujhe bhatya-abhakSya kA vicAra rahe / ' magara aAja aisA kauna karatA hai ? loga bebhAna hokara abhakSya bhakSaNa karate haiM aura lUMsa-ThUsa kara AvazyakatA se adhika khA lete haiM / ve socate haiM-ajIrNa hogA to auSadhoM kI kyA kamI hai ! magara auSadya ke bharose na raha kara bhagavAn zAMtinAtha ko yAda karo aura soco ki maiM zarIra kA DhA~cA rakhane ke lie hI khAUM aura khAne meM bebhAna na ho jaauuN| _____eka prophesara kA kahanA hai ki maiM jaba upavAsa karatA hU~ to merI ekAgratA bar3ha jAtI hai aura maiM avadhAna kara sakatA huuN| agara upavAsa na karU~ teo avadhAna nahIM kara sktaa| agara Apa adhika upavAsa na kara sakeM to mahIne meM cAra upavAsa te kiga kareM / cAra upavAsa karane se bhI auSadha lene kI AvazyakatA nahIM rhegii| agara prasannatA aura sad-- Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna ] [ 35 bhAvanA se upavAsa karoge to dharma kA bhI lAbha hogaa| agara Apane svecchA se upavAsa na kiye to prakRti dUsarI taraha se upavAsa karane ke lie Apako bAdhya karegI / jvara Adi hone para bhojana tyAganA pdd'egaa| bhagavAna zAntinAtha ne chaha khaMDa kA rAjya tyAga kara saMsAra ko sikhAyA hai ki tyAga kaise kiyA jAtA hai aura tyAga meM kitanI nirAkulatA tathA zAnti hai / magara tuma se aura kucha nahIM bana par3atA to zAntinAtha bhagavAna ke nAma para krodha karane kA hI tyAga kara do / jahA~ krodha kA abhAva hai vahA~ IzvarIya zAnti upasthita rahatI hai| pApa zAnti cAhate haiM to use pAne kA kucha upAya bhI karo / eka bhakta kahate haiM kaThina karma lehi jAhiM mohi jahA~ tahA~-tahA~ jana chana............ prabho ! krUra karma na jAne kahA~-kahA~ mujhe ghasITa kara le jAte haiM / isalie he deva ! maiM Apase yaha yAcanA karatA hU~ ki jaba karma mujhe parAyI strI aura parAye dhana Adi kI ora le jAveM taba maiM Apako bhUla na jAU~ / ApakI dRSTi mujha para usI prakAra banI rahe jisa prakAra magara yA kachuI kI dRSTi apane aMDoM para unheM pAlane ke lie banI rahatI hai / gAMdhIjI ne apanI AtmakathA meM likhA hai ki merI mAtA jainadharmI santa kI bhakta thii| vilAyata jAte samaya merI mAtA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 ] [ javAhara - kiraNAvalI mujhe una saMta ke pAsa le gii| vahA~ usane kahA- merA yaha lar3akA dArU, mAMsa aura parastrI kA tyAga kare taba to maiM ise vilAyata jAne de sakatI hU~, anyathA nahIM jAne dU~gI / gAMdhI jI mAtA kI AjJA ko parvata se bhI ucca mAnate the / isalie unhoMne mahAtmA ke sAmane madirA, mAMsa aura parastrI kA tyAga kiyA | gAMdhIjI likhate haiM ki usa tyAga ke prabhAva se ve kaI bAra bhraSTa hai|ne se bace / eka bAra jaba ve jahAja se safara kara rahe the, apanI isa pratijJA ke kAraNa hI baca sake / gAMdhIjI jahAja se utare the, ki unheM unake eka mitra mila gae / una mitra ne do-eka striyA~ rakha chor3I thIM, jinheM jahAja se utarane vAle logoM ke pAsa bhejakara unheM bhraSTa karAte aura isa prakAra apanI AjIvikA calAte the / una mitra ne paise kamAne ke uddezya se to nahIM para merA Atithya karane ke lie eka strI ko mere yahA~ bhI bhejA / vaha strI mere kamare meM Akara khar3I rahI / maiM usa samaya aisA pAgala sA ho gayA, mAnoM mujhe bacAne ke sAkSAt paratmAmA AA gaye hoN| vaha kucha dera khar3I rahI aura phira nirAza hokara lauTa gii| usane mere mitra ko ulahanA bhI diyA ki tumane mujhe kisa pAgala ke pAsa bheja diyA ! usa bAI ke cale jAne para jaba merA pAgalapana dUra huA taba maiM bahuta prasanna huA aura paratmAmA ko dhanya-vAda dene lagA ki - prabho ! tuma dhanya ho / tumhArI kRpA se Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna.] [ 37 maiM baca gyaa| bhakta loga kahate haiM-nAtha, tU isI prakAra mujha para dRSTi rakhakara merI rakSA kara / gAMdhIjI ne eka ghaTanA aura likhI hai / ve jisa ghara meM rahate the usa ghara kI strI kA pAcaraNa vezyA sarIkhA thA / eka mitra kA usake sAtha anucita saMbaMdha thaa| una mitra ke prAgraha se meM usa strI ke sAtha tAza khelane baitthaa| khelate khelate nIyata bigar3ane lagI / para una mitra ke mana meM pAyA ki maiM to bhraSTa hU~ hI inheM kyoM bhraSTa hone dUM! inheMoMne apanI mAtA ke sAmane jo pratijJA kI hai vaha bhaMga ho jAyagI / aAkhira unheMoMne gAMdhIjI ko vahA~ se uThA liyA / usa samaya mujhe burA to avazya lagA lekina vicAra karane para bAda meM bahuta aAnanda huaa| mitro ! apane tyAga kI dRr3hatA ke kAraNa hI gAMdhIjI duSkarmoM se bace rahe aura isI kAraNa Aja sAre saMsAra meM unakI prasiddhi aura pratiSThA hai / unhoMne guru se tyAga kI bAnagI hI lI thI / usakA yaha phala nikAlA to pUre tyAga kA kitanA phala na hogA ? grApa pUrA tyAga kara sakeM to kIjie / na kara sake to tyAga kI bAnagI hI lIjie / aura phira dekhie ki jIvana kitanA pavitra aura prAnandamaya banatA hai ! gAMdhIjI likhate haiM ki mujha para Aye hue saMkaTa Tala Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ [javAhara-kiraNAvalI jAne se mujhe mAlUma huA ki paramAtmA kI sattA avazya hai| agara Apa loga bhI zAMtinAtha bhagavAn ko yAda rakkheM to Apako bhI paramAtmA ke sAkSAt darzana hoNge| bhAiyo aura bahino ! kukarma z2ahara se bar3hakara haiM / jaba inakI ora ApakA citta khicane lage taba zrApa bhagavAn zAMtinAtha kA smaraNa kiyA karo / aisA karane se ApakA citta svastha hogA, vikAra haTa jAegA aura pavitra bhAvanA utpanna hogI / Apa kukarma se baca sakeMge aura ApakA jIvana pavitra rahegA / bhagavAn zAMtinAtha kA nAma pApoM se bacane kA mahAmaMtra hai| zAMtinAtha bhagavAn ne kevala jJAna prApta karake pazcIsa hajAra varSa taka saba jIvoM ko zAMti pradAna kI / Apa bhI apanI yogyatA ke anusAra dUsaroM ko zAMti pahu~cAe~ / koI kAma aisA mata kIjie jisase kisI ko azAMti pahu~cAtI ho / ApakA jJAna, dhyAna, paThana-pAThana prAdi saba aise hone cAhie jo zAMtinAtha ko pasaMda ho / agara Apa zAMtinAtha bhagavAn ko hRdaya meM dhAraNa karake prANImAtra ko zAMti pahu~cAe~ge to Apako bhI lokottara zAMti prApta hogI / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ maMgala-parva / -::():::-- paryuSaNa parva jainoM ke lie mahAkalyANa kA pavitra parva hai| AtmA ke asalI svarUpa ko samajhane ke lie, AtmA meM AI huI vikRtiyoM ko aura unake kAraNoM ko haTAne ke lie aura svAbhAvika zuddha svarUpa prApta karane ke lie paryuSaNa se bar3hakara dUsarA avasara kauna ho sakatA hai ? paryuSaNa ke dinoM meM duSkarmoM kI Ahuti dI jAtI hai aura aMtima dina-- saMvatsarI kA dina pUrNAhuti kA dina hai| apane pApoM ko dhyAna meM lekara, dhyAnAgni ke dvArA pApoM ko jalAnA hI paryupaNa parva kA mahAn saMdeza hai / jainadharma kI ArAdhanA kA yaha pavitra dina itanI prabhAvazAlI bhAvanAoM meM vyatIta honA cAhie ki una bhAvanAoM kA asara jIvanavyApI bana jAyaH kama se kama eka varSa taka to una bhAvanAoM kA prabhAva AtmA para rahanA hI caahie| saMvatsarI kA dina AyubaMdha kA sarvazreSTha avasara hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40] [ javAhara-kiraNAvalI agara Aja navIna Ayu kA baMdha ho jAya to AtmA nihAla ho jAyagA / mitro! Aja prANI mAtra ke prati mitrabhAvanA kAyama kare aura hRdaya meM kisI bhI prakAra kA vikAra mata rahane do / jIvanamAtra ke prati prema ke aise prabala saMskAra bA~dho ki ve TUTa na skeN| agara Apake isa saMskAra meM sacAI khAbhAvikatA aura dRr3hatA huI to Apake jIvana meM parivartana hura binA nahIM rahegA aura Apa prAgImAtra ke mitra hoMge tathA prAgIbhAtra Apake mitra hoNge| isa sthiti ko prApta kara lene para Apa apUrva samatA, nirAkulatA aura tRpti kA anubhava karane lgeNge| ___ yaha pavitra dina purAne pApoM ko dhone aura naye pApa na karane ke dRr3ha saMkalpa kA dina hai| naye pApa na karane ke saMkalpa kA artha yaha mata samajhiye ki maiM saba ko sAdhu bana jAne ke lie kaha rahA huuN| merA Azaya yaha hai ki lobha ke kAraNa sAMsArika kAmoM meM bhI dharma saMbaMdhI jo truTiyA~ rahatI hoM, unheM dUra karane kA saMkalpa kIjie aura bhaviSya meM vaha truTiyA~ mata rahane diijie| apavitratA ko pUra karake AtmA ko pavitratA ke sarovara meM snAna karAie / bahuta-se logoM kI dhAraNA hai ki dharmopadeza suna lene se hI AtmA pavitra ho jAegA / para isa bhrama ko Aja dUra kara denA cAhie / dharmopadeza ke zravaNa kA phala yaha hai ki Apake antaHkaraNa meM tattva kA zAna jAgRta ho| usa tatvajJAna ke prakAza meM Apa hitAhita kA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna ] [ 41 nirNaya kareM aura ahita ke mArga ko tyAga kara hita ke mArga para caleM / vinA kriyA ke zravaNa yA jJAna pUrNa lAbhaprada ho sakatA / Apa dharma kA jo upadeza sunate haiM se sirpha sunane ke lie hI na suneM balki use yathAzakti amala meM lAveM / dharma mukhya rUpa se AcaraNa karane kI vastu hai / ataeva Apa jo dharmopadeza sunate haiM, usakA AcaraNa kIjie / antagaDasUtra meM jo Adarza batalAye gaye haiM, unakA pAlana vIra kSatriya hI kara sakate haiM / Apa loga bhI kSatriya hI haiM, magara baniyA bana rahe haiN| Apako baniyA nahIM banAyA gayA thA, mahAjana banAyA gayA thA / parantu Aja ApakI vIratA aura dhIratA kahA~ gaI ? Aja Apako jaba baniyA kahA jAtA hai taba bhI ApakA kSatriyatva joza nahIM khAtA ? pUrvakAlIna vIratA jAgRta karane ke lie Apako antagaDasUtra sunAyA gayA hai| jinakI kathA Apane sunI hai aura maiMne sunAI hai, unhoMne pravala puruSArtha karake apanI sampUrNa azuddhatA haTA dI aura ananta maMgala prApta kiyA / abhI Apake aura hamAre karmoM kA nAza honA zeSa hai / hameM apanI tamAma Atmika vikRtiyoM ko dUra karanA hai / isa mahAna uddezya ko saphala karane ke lie hameM Adarza mahApuruSoM ke patha kA anusaraNa karanA cAhie / usa patha ko samajhane ke lie hI kathAnoM kA kathana aura zravaNa kiyA jAtA hai| antagaDasUtra meM, anta meM dasa mahArAniyoM kI jo kathA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42] [ javAhara-kiraNAvalI - - hai, vaha atyanta gaMbhIra hai aura jainadharma kI kathAoM para zikhara ke samAna hai| yaha dase mahArAniyA~ vaibhava aura bhogoM meM DUbI huI thiiN| saMsAra ke sarvazreSTha bhoga unheM sulabha the / kabhI kisI vastu kA abhAva unhoMne jAnA hI nahIM thA / lekina bhagavAna mahAvIra ke pratApa se unheMoMne samasta bhogoM kA parityAga kara diyA / ve sAdhviyA~ ho gaI aura AdhyAtmika sAdhanA meM lIna rahane lagIM / bhikSA dvArA apanA zarIra nirvAha karane lgii| inameM se bhI kRSNA mahArAnI ke carita kA smaraNa karake to romAMca ho pAtA hai / kahA~ rAjasI vaibhava aura kahA~ duSkara tapa ! kahA~ unakI phUla-sI komala kAyA aura kahA~ pada-pada para pariSahoM kA sahana karanA ! kaisI anokhI utkrAMti kA saMdeza hai ! ____ maiM dharmazAstra sunA rahA hU~, itihAsa nahIM sunA rahA huuN| jisake hRdaya meM bhakti hai vaha to dharmazAstra kI kathA ko U~cI samajhegA hI, parantu lokadRSTi se dekhane vAlA bhI itanA avazya kahegA ki rAjarAnI sAdhvI bane-svecchA se bhicuNI ke jIvana ko aMgIkAra kare, yaha kalpanA hI kitanI ucca hai ! jisa mastiSka ne yaha kalpanA kI hai vaha kyA sAdhAraNa nahIM hogA ? jainadharma aura bauddhadharma kI kathAoM se vidita hotA hai ki bhAratavarSa meM aneka rAjarAniyA~ sAdhvI banI haiM / mahArAjA azoka kI bahina bhI bhikSuNIsaMgha meM praviSTa huI thii| sunA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna ] [43 jAtA hai ki usake nAma kA pIpala Aja bhI sIlona meM vidyamAna hai| aisI sAdhviyA~ jaba saMsAra meM ghUma-ghUma kara janatA ko jAgRta karatI hoMgI, taba bhArata meM aura bhArata ke prati dusare dezoM meM kisa prakAra kI bhAvanA utpanna hotI hogI, yaha kauna kaha sakatA hai ! sacamuca bhAratIya itihAsa kA vaha svarNakAla anUThA thA ! eka rAjarAnI svecchA pUrvaka vaibhava ko lAta mAra kara bhikSuNI banatI aura ghara-ghara phiratI hai ! jIvana ke kisI abhAva ne use bhikSuNI banane ko bAdhya nahIM kiyA thA / kisI apUrva antaHpreraNA se prerita hokara hI unhoMne aisA kiyA thA / aura aisA karake ve kyA duHkhI thI ? nahIM / bhogoM meM atRpti thI, tyAga meM tRpti thI / bhogoM meM asaMtoSa, IrpA aura kalaha ke kITANu chipe the, tyAga meM saMtoSa kI zAMti thI, nirAkulatA kA adbhuta prAnanda thA, AtmaramaNa kI spRhaNIyatA thii| isI sukha kA anubhava karatI huI vaha bhikSuNiyA~ apane jIvana ko divya mAnatI thiiN| unakA tyAga mahAn thaa| Apa kitane bhAgyazAlI haiM ki yaha mahAna Adarza Apake sAmane upasthita hai| Apa pUrNa rUpa se agara isa Adarza para nahIM cala sakate to bhI usI ora kadama to bar3hA sakate haiM ! kama se kama viparIta dizA meM to na jAe~ ! magara zrApa isa ora kitanA lakSya dete haiM ? Apase to abhI taka bArIka vastroM kA bhI moha nahIM chUTa sakatA / ina vastroM ke lie cAhe Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44] [ javAhara-kiraNAvalI kisI kI camar3I jAtI ho, para Apa patale kapar3e nahIM chor3a sakate / agara Apa itanA-sA bhI tyAga nahIM kara sakate to rAjasI vaibhava aura rAjasI bhogoM kA tyAga karane vAle saMtoM aura esI hI satiyoM kA carita sunakara kyA lAbha uThAe~ge? kyA Apako una tyAgabhUtti mahAsatiyoM kA smaraNa bhI prAtA hai ? mahAsena kRSNA vidusena kRSNA, rAma kRSNA zuddhamevajI / nita-nita badU re samaNI, trikaraNa-zuddha trikAlajI, kavi ne yaha vaMdanA kisa kAlI ko kI hai ? aura Apa yaha baMdanA kisa kAlI ko kara rahe haiM ? bhArata kI ina mahAzaniyoM ko bhagavAn ne kisa bhAva se zAstra meM sthAna diyA hai ? Apa ina matiyoM ko kisa prakAra vaMdanA kara sakate haiM ? sAMsArika bhogoM ke prati hRdaya meM jaba taka tiraskAra kI bhAvanA utpanna na ho jAya taba taka manuSya inheM vandanA karane kA sacA adhikArI kisa prakAra ho sakatA hai ? hama kisI ke kahane se yA bhAvAveza meM Akara una satiyoM ke nAma para cAhe mastaka jhukA leM, kintu vAstava meM unheM vandanA karane yogya tabhI samajhe jAe~ge, jaba unake tyAga ko phicaaneNge| unake tyAga ko pahacAna kara vaMdanA karane para Apake pApa jalakara bhasma ho jaaeNge| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIkAnera ke vyAkhyAna ] seThAniyA~. seThAniyoM ko to bahina banAtI haiM, magara kisI dina kimI garIvinI ko bhI bahina banAyA hai ? kAlI aura sukAlI ke hRdaya meM apanA kalyANa karane kI bhAvanA utpanna huii| taba ve kahane lagIM-'yaha rAjamahala prAtmA ke lie kArAgAra haiM aura yaha bahumUla AbharaNa hathakar3iyA~ber3iyA~ haiM / inake sevana se prAtmA azakta banatA hai. gulAma banatA hai| UparI sajAvaTa ke phera meM par3akara hama Antarika saundarya ko bhUla jAte haiN| svAbhAvikatA kI aura arthAt aAtmA ke asalI svarUpa kI aura hamArI dRSTi hI nahIM pahu~ca pAtI / saMsAra ke bhogApabhoga aura sukha ke sAdhana asaliyata ko bhulAne vAle haiN| yaha itane sArahIna haiM ki anAdi kAla se aba taka bhogane para bhI prAtmA inase tRpta nahIM ho paayaa| ananta kAla taka bhogane para bhI bhaviSya meM tRpti hone kI saMbhAvanA nahIM hai / alavattA, inheM bhogane ke deDa-svarUpa naraka aura niyaMca gatiyoM ke ghora kaSTa sahana karane par3ate haiM / ina bhogavilAsAM ke cakkara meM par3ane vAlA svArthI bana jAtA hai| vaha apanI hI sukha-suvidhA kA vicAra karatA hai aura apane dIna-dukhI par3osI kI tarapha naz2ara bhI nahIM ddaaltaa|' rAniyoM kahatI haiM-'jina garIboM kI badaulata hama rAjarAnI kahalAtI haiM, unhIM garIboM ko hamane bhulA rakkhA hai ! yahI nahIM, varan eka prakAra se unake prati vaira-virodha kara rakkhA hai / rAjamahala meM raha kara hama una bahinoM se nahIM mila Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ [javAhara-kiraNAvalI sakatIM, jinhoMne hameM mahArAnI banAyA hai / ina cakAcauMdha karane vAle gahanoM aura kapar3oM ke kAraNa ve hamAre pAsa nahIM A sakatIM naz2adIka Ate DaratI haiM ' ____ agara koI strI phaTe-purAne kapar3e pahanakara visI mahArAnI se milane jAnA cAhe to kyA paharedAra use bhItara ghusane deMge ? nahIM / agara dhakke mAra kara na bhagA deMge to DATaphaTakAra batAye binA bhI nahIM rheNge| magara rAnI se pUchA jAya ki tumane jo vastu aura AbhUSaNa dhAraNa kiye haiM so ve pAye kahA~ se haiM ? ve garIboM ke pasIne se hI bane haiM yA rAjA kI tijorI meM uge haiM ? rAnI isa prazna kA kyA uttara degI ? ___ yaha bAta sirpha rAnI-mahArAnI kohI lAgU nahIM hotii| bar3hiyA aura kImatI gahane-kapar3e pahanane vAlA, phira vaha koI bhI kyoM na ho, bar3hiyA gahanoM-kapar3oM vAloM ko hI cAhatA hai / use vinA jevara kA garIba pyArA nahIM lagatA / yahI vikAra hai / bar3hiyA vastroM meM aura AbhUSaNoM meM agara vikAra na ho to bhagavAna mahAvIra ko zAyada hI sAdA veSa calAne kI AvazyakatA pdd'tii| jisakI maitrI AvanA vikasita ho gaI hai, usI ke hRdaya meM isa prakAra kI sadbhAvanAe~ jAgRta hotI haiM aura vahI vastra-AbhUSaNa kA tyAga karatA hai| mahArAMnI kAlI ke hRdaya meM mitrabhAvanA vikasita huii| ataeva unhoMne vicAra kiyA-mujhe apanI saba bahinoM se samAna rUpa se milanA cAhie / mere aura unake bIca meM jo Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna ] [47 - - --- bar3I dIvAla khar3I hai. use meM girA dUMgI / meM sAre bhArata ko jagAnA cAhatI hU~ aura bhedabhAva kI kAlpanika dIvAloM ko dhUla meM milA denA cAhatI hU~ / yaha vicAra kara mahArAnI kAlI ne uttama vastra utAra kara sAde vastra dhAraNa kiye, indrAnI sarIkhA manohara zrRMgAra haTA diyA aura jisa kezarAzi ko bar3e cAva se sajAyA karatI thI aura sugaMdhita tela-phulela se nahalAyA karatI thI, usI kezarAzi konA~ca kara pheMka diyaa| unhoMne svadeza kI banI sAdI khAdI se apanA zarIra sajA liyaa| mahArAnI kAlI ne sAdhvI hokara sapheda vastra dhAraNa kiye| Aja agara koI vidhavA bAI bhI sapheda vastra dhAraNa kara letI hai to hohallA maca jAtA hai / kAlI rAnI kA vaha teja Aja bahinoM meM nahIM rahA / na jAne kaba aura kaise gAyaba ho gayA hai ? Akhira kAlI ganI ne saMsAra tyAga diyA / saMsAratyAga kara unhoMne jo avasthA apanAI, vaha varNanAtIta hai / mahAkRpA kAlI nAmaka sanI ne prAMbila tapasyA karanA prAraMbha kiyaa| caudaha varSa, tIna mAma aura vIsa dinoM taka prAMbila tapa karake unhoMne apanI komala aura kAnta kAyA ko jhulasA DAlA / eka upavAsa aura usake bAda AMbila, phira upavAsa aura dUsare dina phira AMbila, isa prakAra unakI tapasyA nirantara jArI rhii| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ [javAharakiraNAvalI _ 'AMbila' prAkRta bhASA kA zabda hai| saMskRta meM ise 'AcAmla' vrata kahate haiM / isa vrata kA anuSThAna karane vAlA sarasa bhojana kA tyAga karake nIrasa aura namakahIna rUkhAsUkhA bhojana karatA hai / pake hue cAvaloM ko pAnI se dhokara unheM svAdahIna banA kara dina bhara meM eka bAra khA lenA aura phira dUsare dina upavAsa karanA, yaha mahAsatI kAlI kA tapa thaa| mitro ! Apake yahA~ aisI zaktiyA~ bharI par3I haiN| phira bhI na mAlUma kyoM Apa meM bala nahIM AtA ! Apa merI dI huI mAtrA kA sevana kro| cAhe yaha kaTuka ho para isase roga kA avazya hI vinAza hogA, isa meM saMdeha nahIM / ____ kAlI mahAsatI apane samasta svargApama sukhoM ko tilAMjAli dekara yaha ghora tapasyA kisa uddezya se kara rahI thIM ? 'karmakSaya karane ke lie !' yaha uttara hai to ThIka, parantu aApa pUrI taraha nahIM kaha sakate / isa kAraNa itanI-sI bAta kaha kara samApta kara dete haiN| karma kA artha duSkarma samajhanA cAhie / kAlI mahAsatI vicAratI haiM-maiMne uttama se uttama bhojana khAyA aura isI kAraNa aneka garIboM ko dutkArA, musIbata meM DAlA aura adhika garIba banAyA hai| yahI merA duSkarma hai / isakA badalA cukAne meM lie hI unhoMne bar3hiyA kapar3oM kA aura uttama bhojana kA tyAga karake sAde kapar3e pahane aura nIrasa bhojana Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna ] [46 kiyaa| kAkhI mahArAnI saphala kiyo avatAra / pAyo che bhava-jala pAra ||kaalii0|| koNika rAjA kI choTI mAtA, zreNika nRpa nI nAra / vIra jiNanda kI vANI suna ne, lIno hai saMyama-bhAra ||kAlI0|| candanabAlA satI milI hai guraanii| nita 2 namI caraNAra, vinaya kabhI bhaNI aMga igyArA jArI nirmala buddhi apAra ||kaalii0||1|| mahAsatI kAlI kahatI hai ki maiMne bar3hiyA bhojana khAkara aura bar3hiyA kapar3e pahana kara bahuta logoM ke sAtha parokSa rUpa se virodha kiyA hai| jina garIboM kI kRpA se uttama vastra aura bhojana kI prApti hotI thI, una garIboM ko maiMne dhakke dilavAye, aura nikamme masakhare loga par3e-par3e mAla khAte rhe| garIboM ke ghora parizrama ke phalasvarUpa hI hameM dUdha, ghI, zakkara aura cAvala Adi vastue~ prApta hotI thI, magara jaba unhIM, garIboM meM se koI muTThI bhara ATe kI AzA se mere pAsa AtA thA to use ATe ke badale dhakke milate the ki dUdha, ghI aura cAvala-zakkara khAne vAloM ko naz2ara na laga jAya ! maiM jaba baccA thA taba bhojana karate samaya agara bhIlanI prAjAtI to hiravAr3a banda kara liye jAte the / isakA kAraNa Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50] [ javAhara-kiraNAvalI -- - --- - -- - yaha thA ki bhIlanI ko DAkinI samajhA jAtA thA / tArIfa yaha hai ki anAja unhIM ke yahA~ se AtA thA / vahI anAja paidA karate the aura unhIM ke prati aisI durbhAvanA thI / yaha durbhAvanA kisI eka ghara yA kuTuMba meM nahIM thI varan vyApaka rUpa se ghara-ghara phailI huI thii| Aja socatA hU~-samAja kA yaha kitanA jabardasta anyAya hai ! kitanI bhISaNa kRtaghnatA hai ! amIra loga garIboM ko dutkArate haiM aura dUsare amIra ke Ane para usakI manuhAra karate haiM / apane pApa kA prAyazcitta karate hue eka mahArASTrIya kavi ne kahA hai uttama jammA yeUnI rAmA ! gelo mI vAyA duSTa pAtakI zaraNa mI Alo, satvara taSa paayaa| prArjavile bahulavaNa bhaMjane vyAyA jevAyA khudhita atithi kadI nAhI ghetalA, udAra kara kadhoM kelA nAhIM premeM jevAyA paisA eka cAyA nAma phukaTace tehina thAleM svAmI badanAyA ||uttama ||1 // kavi kahatA hai-maiM ne uttama janma vyartha ga~vA diyaa| merA nAma uttama hai, janma uttama kula meM huA haiM, parantu kAma maiMne adhama kiye / isa kAraNa maiM pAtakI huuN| mitro ! jise AtmA aura paramAtmA para vizvAsa hogA, vahI apanA aparAdha svIkAra karegA, usake lie pazcAttApa karegA aura usase bacane kI bhAvanA paaegaa| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna] [51 kavi paramAtmA ke sAmane apanI AlocanA karatA huA kahatA hai-prabho ! maiM ApakI zaraNa zraAyA huuN| merI rakSA kro| maiM ne apane sage-saMbaMdhiyoM ko pAhune banAkara jimAne kI bar3I-bar3I taiyAriyA~ kI / taraha-taraha ke vyaMjana aura miSTAnna taiyAra karavAe / ve jImane baiThe / jImate-jImate tRpta ho gae aura kahane lage-basa, aba mata parosiye / aba eka kaura bhI nahIM nigala sakatA / lekina bar3appana ke mada meM chaka . kara maiM nahIM mAnA / thor3A aura khAne kA Agraha kiyA / na mAne to jabardastI karake thAla meM bhojana DAla diyA / phira mu~ha meM pakar3a kara khilAyA / usI samaya nudhA se pIr3ita vyakti mere dvAra para AyA / bhUkha se usakI A~kheM nikala rahI thIM, binA mAMsa ke hAr3oM kA pIjarA sarIkhA usakA zarIra dikhAI detA thA / jisa samaya sage-saMbaMdhI bhojana parosane ke lie manA kara rahe the aura maiM jabardastI unheM parosane meM lagA thA, ThIka usI samaya vaha bhUkhA dvAra para aayaa| usane kahA-mere prANa anna ke abhAva meM bhUkha ke mAre jA rahe haiM agara thor3A bhojana ho to de do|' parantu hAya merI kaThoratA! maiM ne Tukar3A bhI dene kI bhAvanA nahIM kI aura sage-saMbaMdhI ke gale lUMsane meM hI vyasta rahA / mitro ! kavi ne apane pApa kApradarzana kiyA hai aura aisA karake usane apane pApa ko halkA kara liyA hai, aisA samajha lenA upayukta nahIM hogA / kavi janatA kI bhAvanAoM kA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52] [ javAhara-kiraNAvalI pratinidhi hotA hai| vaha samAja kI sthiti kA zAbdika citraNa karatA hai / ataeva usake kathana ko samAja kA citra samajhanA cAhie / isa dRSTi se marAThI kavi kA uparyukta kathana sAre samAja kA citraNa hai-sampUrNa samAja ke pApa kA digdarzana hai| Apa apane Upara isa kathana ko ghaTAie / agara Apa para vaha ghaTita hotA ho to Apa bhI apane duSkarmoM kI .AlocanA kIjie aura unase bacane kA dRr3ha saMkalpa kIjie / bhUkha ke kAraNa jisake prANa nikala rahe haiM, use eka Tukar3A mila jAya taba bhI usake lie bahuta hai / magara logoM ko usakI ora dhyAna dene kI phursata hI kahA~ ? aAjakala ke logoM meM itanI kSudra, saMkIrga aura svArthamaya bhAvanA ghusI huI hai, tisa para bhI dharma ke nAma para isI prakAra kA upadeza mila jAtA hai| bar3e kheda kI bAta hai ki logoM kI yaha dharma sikhalAyA jA rahA hai ki- . koi bhekhadhArI zrAve dvAra jI, zarmA zarmI dIje AhAra jii| pache kIje pazcAtApa jI, to thor3o lAge pApa jI // kheda ! dharma ke nAma para kaisA halAhala viSa pilAyA jA rahA hai / agara dvAra para Aye hue ko lokalAja ke kAraNa bhojana diyA to ghora pApa laga jAegA !! alavattA, bhojana dekara agara pazcAttApa kara liyA jAya to pApa meM kucha kamI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIkAnera ke vyAkhyAna ] ho jAegI ! svArthaparatA kI hada ho gaI ! dharma ke nAma para yaha jo zikSA dI gaI hai aura dI jA rahI hai, usase dharma ko kitanA AghAta pahu~ca rahA hai, yaha samajhane kI cintA kise hai ? isase loga dharma ke prati ghRNA karane lagate haiM aura kahate haiM ki dharma agara itanI nirdayatA, kaThoratA, svArthaparAyaNatA aura amAnuSikatA kI zikSA detA hai, to dharma kA dhvaMla ho jAnA hI jagat ke lie zreyaskAra hai ! bhAiyo, jarA udAratApUrvaka vicAra karo / dharma ke maulika tattva ko vyApaka dRSTi se dekho| dveSa se prerita hokara hama yaha nahIM kaha rahe haiM, parantu dharma ke prati phailatI huI ghRNA kA vicAra karake aura sAtha hI logoM meM AI huI anudAratA kA khyAla karake, kaha rahe haiM / yaha dharma nahIM hai / dharma ke nAma para adharma phailegA to dharma vadanAma hogaa| adharma phailAne vAloM kA bhI hita nahIM hogA / ataeva niSpakSa dRSTi se dharma ke svarUpa para vicAra karo / dharma hI pApoM kA nAza karane vAlA hai / agara dharma ke hI nAma para pApa kiyA jAegA aura usI ko dharma samajha liyA jAegA to pApoM kA nAza kisa prakAra hogA ? [ 53 Apane apane saMbaMdhiyoM ko aneka bAra bhojana karAyA hogA, para yAda AtA hai ki kisI dina kisI garIba ko snehI saMbaMdhiyoM kI taraha jimAyA ho ? 'nahIM !' lekina purAya kidhara hotA hai ? apanI zrImaMtAI dikhAne www.umaragyanbhandar.com Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54] [javAhara-kiraNAvalI ke lie sage ko jabardastI khilAne se puNya kA baMdha hotA hai yA garIba ke prANa bacAne ke lie use khilAne se ? _ 'bhUkhe ko khilAne se !' yaha jAnate aura mAnate hue bhI apanI pravRtti badalate kyoM nahIM? phira kahate ho ki hama puNya aura pApa ko jAnate haiM ? bAta kAlI mahArAnI kI cala rahI hai / unake antaHkaraNa meM vaha bhAvanA utpanna huI ki maiM ne uttama-uttama bhojana kiye parantu garIboM ko denA to dUra rahA, ulaTe unakI najara par3ane se bacAva kiyaa| alavattA, maiM ne apanI sarIkhI rAniyoM ko bar3e prema se jimAyA hai, para usase kyA huA? vaha to moha thA yA lokavyavahAra thA; dayA nahIM thii| hRdaya meM dayA hotI to bhUkhe ko khilAyA hotA ! maiMne yaha pApa kiyA hai| maiM isa pApa ko sahana nahIM kruuNgii| aba maiM aisA bhojana karU~gI jise garIba bhI pasaMda nahIM karate / aisA bhojana karake maiM saMsAra ko dikhalA dUMgI ki isa pApa kA prAyazcitta aise hotA hai ! . mitro ! bar3hiyA bhojana kI apekSA sAdA bhojana karane se dayA kitanI adhika ho sakatI hai, isa bAta para vicAra kro| Apake ghara bAjare kI ghATa banI hogI aura vaha baca rahegI to kisI garIba ko dene kI icchA ho jaaegii| agara dAla kA haluA bacA hogA to zAyada hI koI denA cAhegA ! use to kisI saMbaMdhI ke ghara mejane kI icchA hogii| isalie to kahA hai Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna - - . .--.-. dayA dharma mAve to koI puNyavaMta pAve, jaoNne dayA kI bAta suhaavegii| bhArI karmA ananta saMsArI, jaoNne dayA dAya nahiM zrAve jI / / vicAra karo ki puNyavAna kauna hai ? miSTAnna bhojana karane vAlA aura apane bhojana ke lie anekoM ko kaSTa meM DAlane vAlA puNyavAn hai yA sAdA bhojana karake dUsaroM para dayA karane vAlA puNyavAn hai ? sunate haiM bhAratIyoM kI ausata AmadanI Der3ha AnA pratidina hai| ise dekhate hue agara pratyeka AdamI Der3ha Ane meM apanA nirvAha kare taba to saba ko bhojana mila sakatA hai, lekina Apa kitane Ane pratidina kharca karate hai ? ApakA kAma tIna Ane, chaha Ane yA bAraha Ane meM bhI cala jAtA hai ? __ 'nahIM!' agara koI calAnA cAhe to cala kyoM nahIM sakatA ? hA~ itane vyaya meM vaha mauja-zauka nahIM hogI. jo abhI Apa kara rahe haiN| jaba prati manuSya Der3ha Ane kI dainika Aya hai no tIna pAnA kharca karane vAlA eka AdamI ko, chaha prAnA kharca karane vAlA tIna AdamI ko aura bAraha AnA kharca karane vAlA sAta AdamiyoM ko bhUkhA rakhatA hai ! isase spaSTa hai ki amIra loga jyoM-jyoM adhika mauja karate haiM, tyoM-tyoM garIba jyAdA tAdAda meM bhUkhe marate haiN| eka lambIShree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ [javAhara-kiraNAvalI caur3I darI ko sameTa kara usa para eka hI AdamI baiTha jAya aura dUsare ko nahIM baiThane de to kyA usakA bar3appana samajhA jAegA? bar3appana to auroM ko biThalAne meM hai| kAlI rAnI kahatI hai-'mere gale meM vaha anna kaise utarA jisake lie aneka manuSyoM ko kaSTa meM par3anA par3A / ' isa rAjasattA ne kaise-kaise anartha kiye haiM ! jaba manuSya svArtha ke vazIbhUta ho jAtA hai use nyAya-anyAya, dharmaadharma kucha nahIM suujhtaa| eka hAra aura hAthI ke lie eka karor3a assI lAkha manuSyoM kA ghamAsAna ho gayA ! lar3AI to apanI mauja ke lie kareM aura nAma prajA kI rakSA kA ho! mahAsatI mahAsena kRSNA eka AMbila eka upavAsa, isa prakAra kramazaH AMbila karatI-karatI sau AMbila taka car3ha gii| caudaha varSa, tIna mAsa aura bIsa dina meM unhoMne apanA zarIra sukhA ddaalaa| kAlI mahAsatI rAjarAnI thiiN| sAdhvI ke veza meM jaba ke logoM ke ghara zikSA ke lie jAtI hoMgI, taba logoM meM tyAga ke prati kitanI spRhA hotI hogI? loga tyAga ke prati kitanI AdarabhAvanA anubhava karate hoMge? eka rAjarAnI rAjasI vaibhava ko ThukarA kara, bhogopabhogoM se mu~ha mor3akara, vastroM aura prAbhUSaNoM ko chor3akara jaba sAdhvI kA veSa aMgIkAra karatI hai, to saMsAra ko na mAlUma kitanA ucca aura mahAn Adarza sikhalAtI hai ! Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna ] [ 57 eka bhAI ne mere zarIra para khAdI dekhakara kahA'pUjyajI ke zarIra para khAr3I !' use zAyada yaha socakara Azcarya huA ki itane dhanika samAja kA AcArya hokara maiM khAdI kyoM pahaneM ? magara usa bhole bhAI kA patA nahIM ki khAdI kA kitanA mahattva hai ? mahAvIracaritra ke aMta meM, usake racayitA hemacandrAcArya kA jIvanacarita diyA gayA hai / usameM likhA hai ki zrAcArya hemacandra eka bAra ajamera se puSkara gaye the / vahA~ eka zrAvikA ne apane hAtha se sUta kAta kara khAdI bunI thI / khAdI taiyAra huI hI thI ki hemacandrAcArya gocarI ke lie vahA~ pahu~ce / zrAvikA ne bar3I zraddhA-bhakti ke sAtha AcArya se khAdI lene kI prArthanA kI / hemacandrAcArya gujarAta ke prasiddha rAjA kumArapAla ke guru the / Apake vicAra se hemacandrAcArya ko khAdI lenI cAhie thI ? para yaha svAMga to Apa logoM ko hI sUjhatA hai; unheM nahIM sUjhatA thA / hemacandrAcArya ne bar3e prema se khAdI kA vastra svIkAra kiyA / use pahina kara vihAra karate-karate ve siddhapura pATana gaye, jahA~ rAjA kumArapAla rahatA thA / rAjA apane sAthiyoM ke sAtha unakA svAgata karane AyA / vandana-namaskAra Adi karake kumArapAla ne kahA- 'gurudeva, kumArapAla ke guru ke zarIra para yaha khAdI zobhA nahIM detI / ' hemacandrAcArya - mere khAdI pahanane se tumheM lajA mAlUma hotI hai ? Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 ] [ javAhara kiraNAvalI kumArapAla - jI hA~ / hema0 - yaha khAdI mere D1 saMyama ko bar3hAne vAlI hai / zrAvikA bahina ne bar3e prema se mujhe bheTa kI hai| aisI sthiti meM tumheM lajjita hone kI kyA AvazyakatA hai ? lajjA to rAjA ko taba AnI cAhie jaba prajA bhUkhI maratI ho aura rAjA bhogavilAsa meM DUbA rahatA ho| unakI duravasthA aura apane Amodapramoda ko dekhakara lajjita honA cAhie, khAdI se zarmiMdA kyoM hotA hai ? 1 AcArya hemacandra ke isa kathana kA rAjA kumArapAla para aisA prabhAva par3A ki usane thor3e hI dinoM meM apane rAjya meM sudhAra kara liyA / rAjA ke sudhArakArya ko dekhakara zrAcArya hemacandra ne usa zrAvikA ko dhanyavAda dekara kahA - yaha usa bahina ke prema kA hI pratApa hai / usake diye kapar3e ke nimitta se jo sudhAra ho pAyA vaha mere upadeza se bhI honA kaThina thA / mahArAnI kAlI jaba khAdI ke kapar3e pahanakara deza meM ghUmI hoMgI taba logoM meM kitanI jAgRti huI hogI ? janatA ke hRdaya meM kaisI bhAvanA kA udaya huA hogA ? agara Apa kAlI kI - pUjA karanA cAhate haiM to unake tyAga ko hRdaya meM sthAna do / kAlI ke mahAna tyAga ko hRdaya meM sthAna doge to kAlI bhI hRdaya meM A jAegI aura hRdaya bhI pavitra bana jAegA ! mahArAnI kAlI ko mAnane vAlI vidhavA bahina apane zarIra para gahane nahIM rkhegii| dIkSA le lenA dUsarI bAta hai / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna ] [ 56 agara pUrNa saMgama aMgIkAra karane kI zakti ho to aMgIkAra kara lenA hI ucita hai / parantu itanI zakti na hone kI hAlata meM agara gahane tyAga diye to bhI duHkha to nahIM hogA / kadAcit kahA jAya ki ghara meM naMge hAtha acche nahIM lagate, te yahI kahanA par3egA ki aisA kahane vAle kI dRSTi dUSita hai / gahanoM meM sundaratA dekhane vAlA AtmA ke sadguNoM ke sauMdarya ko dekhane meM aMdhA ho jAtA hai / tyAga, saMyama aura sAdagI meM jo sundaratA hai, pavitratA hai, sAtvikatA hai, vaha bhogoM meM kahA~ ? maiM vidhavA bahinoM ko sammati detA hU~ ki ve ghara vAloM kI aisI bAtoM kI paravAha na karake gahanoM ko tyAga deM- apane zarIra para dhAraNa na kareM aura sAdagI ke sAtha raheM / bahine ! tuma bhI kAlI kI taraha tapasyA kro| isa parde ne tumhAre jIvana ko tuccha banA diyA hai| isake bandhana ko dUra karake apane karttavya kA vicAra karo / bhAiyoM se bhI maiM kahanA cAhatA hU~ ki agara Apa bhagavAn mahAvIra kI bhakti karanA cAhate haiM to kAlI mahAsatI kI zaraNa lo / kAlI ne ghora tapa karake sAre saMsAra ko mArga dikhalA diyA hai ki saba ke lie tapa kA mArga khulA huA hai / kAlI kI taraha Apa bhI AyaMbila kareM to Apako garIboM ke bhojana kA patA cale / kAlI mahAsatI ne maitrIbhAvanA kI sAdhanA ke lie mahAn tyAga kiyA thA | maitrIbhAvanA kI mahimA agama agocara hai / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60 ] [ javAhara kiraNAvalI jisake antaHkaraNa meM isa bhAvanA kA vikAsa hotA hai, use apUrva zAMti prApta hotI hai / maitrIbhAvanA se jo apane hRdaya koI banA letA hai usake lie sArA saMsAra nandana vana bana jAtA hai / usa nandana vana meM phira aise-aise madhura phala lagate haiM ki unakA AsvAdana karane vAlA hI unake mAdhurya ko samajha sakatA hai / maitrIbhAvanA ke saMbandha meM Apane bahuta kucha sunA hogA lekina usa pAvana bhAvanA ko jAgRta karane kA tarIkA kama logoM ko hI mAlUma hai / ataeva yaha jAna lenA Avazyaka hai ki maitrIbhAvanA kA AraMbha kahA~ se karanA cAhie ? cAhe maitrIbhAvanA ho yA koI dUsarI zikSA ho, usakA AraMbha ghara se hI karanA ucita hai / phira kramazaH use vyApaka banAne kI ceSTA karanA cAhie / ghara meM mAtA kA sthAna anokhA hotA hai / mAtA ne putra ko janma diyA hai| mAtA se hI putra ko zarIra milA hai / saMtAna para mAtA aura pitA kA asIma RRNa hai / unake RNa ko cukAnA kaThina hai| ThANAMgasUtra meM varNana AtA hai ki gautamasvAmI ne bhagavAn mahAvIra se pUchA - bhagavan, agara putra mAtA-pitA ko nahalAve, vastrAbhUSaNa pahanAve. bhojana Adi kA saba prakAra kA sukha deve aura unheM kandhe para uThAkara phire, to kyA vaha apane mAtA-pitA ke RNa se uRNa ho sakatA hai ? bhagavAn ne uttara diyA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna ] [61 nAyama? sama? / arthAt-aisA honA saMbhava nahIM hai / itanA karake bhI putra mAtA-pitA se uRNa nahIM ho sktaa| isakA Azaya yaha hai ki vAstava meM mAtA-pitA ke upakAra kA badalA itane se nahIM cuka sktaa| kalpanA kIjie, kisI AdamI para karor3a rupayoM kA RNa hai| RNa mA~gane vAlA RNI ke ghara gyaa| RNI ne usakA Adara-satkAra kiyA aura hAtha jor3akara kahA-'maiM ApakA RNI hU~ aura RNa ko avazya cukaauuNgaa|' aba Apa kahie ki AdarasatkAra karane aura hAtha jor3ane se hI kyA RNI RNarahita ho sakatA hai ? 'nahIM!' eka rAjA ne bAga taiyAra karAyA aura kisI mAlI ko sauMpa diyA / mAlI ne vAga meM se dasa-vIsa phala lAkara rAjA ko de diye, to kyA vaha rAjA ke RNa se mukta ho gayA ? 'nahIM' mitro ! isa zarIra rUpI bagIce ko mAtA-pitA ne banAyA hai / unake banAye zarIra se hI unakI sevA kI to kyA vizeSatA ho gaI ? yaha zarIra to unhIM kA thaa| phira zarIra se sevA karake putra unake upakAra se mukta kisa prakAra ho sakatA hai ? eka mAtA ne apane kaliyugI beTe se kahA-maiMne tujhe janma Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ [javAhara-kiraNAvalI diyA hai / pAla-posakara bar3A kiyA hai| jarA isa bAta para vicAra to kara beTA! beTA nayI rozanI kA thaa| usane kahA-phijUla bar3abar3a mata kara / tU janma dene vAlI hai kauna ? meM nahIM thA taba tU rotI thI aura bAMjha kahalAtI thii| maiMne janma liyA taba tere yahA~ bAje baje aura merI badaulata saMsAra meM pUcha hone lgii| nahIM to bAMjha samajhakara koI tumhArA mu~ha bhI dekhanA pasaMda nahIM karatA thaa| phira mere isa komala zarIra ko tumane apanA khilaunA bnaayaa| isase apanA manoraMjana kiyA-lAipyAra karake Ananda utthaayaa| isa para bhI upakAra jatalAtI ho ! mAtA ne kahA-maiM ne tujhe peTa meM rakkhA so ? beTA-tUne jAna-bUjhakara mujhe peTa meM thor3e hI rakkhA thA ! tuma apane sukha ke lie prayatna karatI thI, bIca meM hama raha gaye ! isameM tumhArA upakAra hI kyA hai ? phira bhI agara upakAra jatalAtI ho to peTa meM rahane dene kA kirAyA le lo! yaha Aja kI sabhyatA hai ! bhAratIya saMskRti Aja pazcimI sabhyatA kA zikAra banI jA rahI hai aura bhAratIya janatA apanI pUMjI ko naSTa kara rahI hai| mAtA ne kahA-koTharI kI taraha tU mere peTa kA bhAr3A dene ko taiyAra hai, para maiM ne tujhe apanA dUdha bhI to pilAyA hai ! beTA-hama dUdha na pIte to tU mara jAtI ! tere stana phaTane lagate / aneka bImAriyA~ ho jAtI / maiM ne dRdha pIkara tujhe Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna] [63 jiMdA rakkhA hai ! mAtA ne socA-yaha bigaDaila beTA yoM nahIM maanegaa| taba usane kahA-acchA cala, hama loga gurujI se isakA phaisalA karA leM / agara gurujI kaheMge ki putra para mAtA-pitA kA upa. kAra nahIM hai to maiM aba se kucha bhI nahIM kahU~gI / maiM mAtA huuN| merA upakAra mAna yA na mAna. meM terI sevA se mu~ha nahIM mor3a skuuNgii| __mAtA kI bAta sunakara lar3ane ne socA-zAstra vettA to kahate hI haiM ki manuSya karma se janma letA hai aura puNya se palatA hai| isake atirikta gurujI mAtA-pitA kI sevA karane ko ekAnta pApa bhI kahate haiM / phira calane meM haz2a hI kyA hai? yaha soca kara lar3ake ne gurujI se phaisalA karavAnA svIkAra kiyaa| vaha gurujI ke pAsa calA gayA / parantu mAtA ke guru dUsare hI the| ve una guru kahalAne vAloM meM nahIM the jo mAtA-pitA kI sevA karanA ekAnta pApa batalAte haiN| donoM mAtA-putra gurujI ke pAsa pahu~ce / vahA~ mAtA ne pUchA-'mahArAja. zAstra meM kahIM mAtA-pitA ke upakAra kA bhI hisAba batalAyA hai yA nahIM?' guru ne kahA-jisameM mAtA-pitA ke upakAra kA varNana na ho vaha zAstra hI nahIM / veda meM mAnA - pitA ke saMbaMdha meM kahA mAtRdevo bhava, pitRdevo bhava / ThANAMgasUtra meM bhI aisI hI bAta kahI gaI hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64] [javAhara-kiraNAvalI guru kI bAta sunakara mA~ ne pUchA-mAtA-pitA kA upakAra putra para hai yA putra kA upakAra mAtA-pitA para hai ? guru ne ThANAMgasUtra nikAla kara batalAyA aura kahA-beTA apane mAtA-pitA ke RNa se kabhI uRNa nahIM ho sakatA, cAhe vaha kitanI hI sevA kare ! guru kI bAta sunakara putra apanI mAtA se kahane lagAdekha to, zAstra meM yahI likhA hai na ki sevA karake putra, mAtApitA ke upakAra se mukta nahIM hotA ! phira sevA karane se kyA lAbha hai ? putra ne jo niSkarSa nikAlA, use sunakara guru bole-mUrkha, mAtA kA upakAra ananta hai aura putra kI sevA parimita hai| isa kAraNa vaha upakAra se mukta nahIM ho sakatA / pAvanedAra jaba karjadAra ke ghara takAz2A karane jAve taba usakA satkAra karanA to ziSTAcAra mAtra hai| usa satkAra se RNa nahIM paTa sakatA / isI prakAra mAtA-pitA kI sevA karanA ziSTA-- cAra hai / itanA karane mAtra se putra unake upakAroM se mukta nahIM ho sakatA / para isase yaha matalaba nahIM nikalatA ki mAtA-pitA kI sevA hI nahIM karanI caahie| apane dharma kA vicAra karake putra ko mAtA-pitA kI sevA karanA hI cAhie / mAtA-pitA ne apane dharma kA vicAra kara terA pAlana-poSaNa kiyA hai| nahIM to kyA aise mAtA-pitA nahIM mila sakate jo apanI saMtAna ke prANa le lete haiM ? Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna ] [ 65 guru kI bAta sunakara mAtA ko kucha jora a~dhA / usane kahA- aba suna le ki merA tujha para upakAra hai yA nahIM !' isake bAda usane gurujI se kahA - mahArAja, yaha mujha se kahatA hai ki tU ne peTa meM rakkhA hai to usakA bhAr3A le le | isa viSaya meM zAstra kyA kahatA hai ? * prazna sunakara gurujI ne zAstra nikAla kara batalAyA / usameM likhA thA ki gautama svAmI ke prazna karane para bhagavAn ne uttara diyA ki isa zarIra meM tIna aMga mAtA ke tIna aMga pitA ke aura zeSa aMga donoM ke haiN| mAMsa, rakta aura mastaka mAtA ke haiM, hAr3a, majjA aura roma pitA ke haiM, zeSa bhAga mAtA aura pitA donoM ke sammilita haiM / mAtA ne kahA- beTA ! tere zarIra kA rakta aura mAMsa merA hai / hamArI cIjeM hameM de de aura itane dina inase kAma lene kA bhAr3A bhI sAtha hI cukatA kara de / yaha saba suna kara beTe kI A~kheM khulIM / use mAtA aura pitA ke upakAroM kA khayAla AyA to unake prati prabala bhakti huI / vaha pazcAttApa karake kahane lagA- maiM kucAla cala rahA thA / kusaMgati ke prabhAva se merI buddhi malIna ho gaI thI / isake bAda vaha gurujI ke caraNoM meM gira par3A / kahane lagA - mAtA-pitA kA upakAra to maiM samajha gayA para usa upakAra ko samajhAne vAle kA upakAra samajha sakanA kaThina hai ! Apake anugraha se maiM mAtA-pitA kA upakAra svamajha Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ [javAhara-kiraNAvalI sakA huuN| zAstroM meM prAcArya aura seTha kA bhI upakAra batalAyA gayA hai / seTha kA artha hai-sahAyatA dene vAlA / girI huI avasthA meM jo sahAyatA karatA hai vaha seTha hai aura manuSya ko usakA upakAra mAnanA caahie| dharmAcArya ke upakAra ke saMbaMdha meM zAstra meM ullekha hai ki gautama svAmI ne bhagavAna mahAvIra svAmI se yaha prazna kiyAprabho ! yadi dharmAcArya ke Upara AI huI Apatti dUra kara dI jAya, unheM vandanA kI jAya, unakI bhojana Adi dvArA sahAyatA kI jAya, to aisA karane vAlA dharmAcArya ke RNa se mukta ho jAtA hai yA nahIM ? taba bhagavAna ne uttara diyAnahIM, aisA nahIM ho sktaa| mitro ! mAtA-pitA kA saMtAna para bar3A RNa hai| isa RNa ko cukAne ke lie dharma ke sahAyaka bno| unhoMne dharma se tumhArI rakSA kI thI, isalie apane dharma kA mUlya samajhakara dharma ke sahAyaka bno|| kahane kA Azaya yaha hai ki apanI maitrIbhAvanA kA vizvavyApI prasAra karane ke lie sarvaprathama mAtA-pitA ke prati yaha bhAvanA laao| mAtA-pitA ke bAda bhAI ke prati maitrIbhAva AtA hai| bhAI se maitrIbhAva rakhane ke lie gama kA itihAsa dekho, jinhoMne apane adhikAra kA rAjamukuTa apane bhAI prasapatApUrvaka sauMpa diyaa| yahI nahIM, unhoMne . Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna ] [67 bhAI ke prabhAva ko akSuNNa rakhane ke lie vanavAsa svIkAra kiyA aura dazaratha ko samajhAyA ki Apa duvidhA meM na par3a kara bharata ko rAjya de dIjie / Apake lie rAma aura bharata bhinna-bhinna nahIM hone cAhie / jo kucha kleza hai vaha mere tere ke medabhAva meM hI hai| maiM mAtA kaikeyI ke hRdaya meM ghuse hue bhedabhAva ko jar3a se ukhAr3anA cAhatA huuN| jaise dAhinI aura bAMI A~kha meM bheda nahIM kiyA jAtA, isI prakAra mujha meM aura bharata meM bhI bheda nahIM honA caahie| bharata kA rAjya karanA merA rAjya karanA hai| bharata rAjA hoMge to maiM rAjA houuNgaa| aura meM rAjA bagA no bharata rAjA hoNge| Aja bhAI-bhAI mukada bAz2I meM par3akara hajAroM-lAkhoM rupayA naSTa kara DAlate haiN| sunate haiM, eka godI ke mukadame meM sattaraha lAkha rupayA pUre ho gaye haiM ! aise loga maitrIbhAvanA kI ArAdhanA kisa prakAra kara sakate haiM ? jo apane sage bandhu ko vairI samajhatA hai vaha vizvavandhutA kA pATha kaise sIkha sakatA hai ? bhAI ke bAda putra, putrI Adi parivAra ke sAtha maitrIbhAvanA sthApita hotI hai| sAre parivAra para samAna sneha rakhanA pArivArika maitrI bhAvanA hai| yaha merA lar3akA hai, yaha mere bhAI kA lar3akA hai, isa taraha kA pakSapAta karanA jaghanya manovRtti hai| jisakI bhAvanA itanI jaghanya aura saMkIrNa hogI yaha vizvamaitrI ke vizAlatara prAMgaNa meM paira nahIM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68] [ javAhara-kiraNAvalI rakha skegaa| parivAra ke prati maitrIbhAvanA sAdha lene ke pazcAt samAna. dharmI ke prati mitrabhAvanA sthApita karanA caahie| saba samAnadharmiyoM ko apanA bhAI samajho aura unheM apane se abhinna mAno aura apane ko unase abhinna smjho| sahadharmI kI sahAyatA karake use apanA-sA banA lene ke bAda hI tuma dUsaroM kI sahAyatA kara skoge| ___ isa prakAra kramazaH apanI bhAvanA kA vikAsa karate calane se eka samaya ApakI bhAvanA prANI mAtra ke prati prAtmIyatA se paripUrNa bana jAegI: ApakA 'ahaM' jo abhI mImita dAyare meM gAMTha kI taraha simaTA huA hai, bikhara jAegA aura ApakA vyaktitva virATa rUpa dhAraNa kara legaa| usa samaya jagat ke sukha meM Apa apanA sukha smjheNge| prazna kiyA jA sakatA hai-arjuna* mAlI ne chaha yuvakoM ko mAra DAlA thA, isa kAraNa vaha burA mAnA jAtA hai aura sudarzana seTha kI bar3AI kI jAtI hai| parantu arjuna mAlI ke sAmane jaisI paristhiti thI vaisI hI paristhiti agara sudarzana seTha ke sAmane hotI arthAt jaise arjuna mAlI ke sAmane hI usakI patnI ke sAtha balAtkAra kiyA gayAthA vaisI hI paristhiti agara sudarzana seTha ke sAmane hotI to usa samaya *vizeSa paricaya pAne ke lie kiraNAvalI kI prathama kiraNa kA vA myAkhAma dekhie| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna ] sudarzana kA kyA karttavya hotA! ___ kSamA tIna prakAra kI hotI hai tamoguNI, rajoguNI aura satoguNI / tamoguNI kSamA vAle ve loga haiM jo apanI strI ke sAtha balAtkAra karate dekha hRdaya meM krodha to karate haiM, magara bhaya ke mAre sAmanA nahIM krte| yaha tamoguNI kSamA prazasta nahIM hai, yaha kAyaratA hai, ghRNita hai aura napuMsakatA hai / arjuna mAlI kA kArya saMsAra kA nAzaka nahIM, atyAcArI ko daNDa denA hai aura vaha dUsare atyAcAriyoM ke aise dussAhasa ko rokane ke lie kiyA gayA thaa| hamArA upadeza to aisI namA ke lie hai jaisI kSamA sudarzana seTha ne arjuna mAlI ke prati dhAraNa kI thii| vaha satoguNI kSamA thii| jisameM krodha tanika bhI utpanna nahIM hotA aura kSamA kara diyA jAtA haiM, vahI satogurNA kSamA hai| dharma, atyAcAra-anAcAra ko na rokane kI zikSA nahIM detaa| dharma kisI ko kAyara nahIM bnaataa| dharma kI oTa meM koI atyAcAra kA pratIkAra na kare yA kAyaratA ko chipAne ke lie dharma kA bahAnA kare, yaha alaga bAta hai| magara jisane dharma ke tattva ko ThIka taraha samajha liyA hogA vaha apane aime kRtyoM dvArA dharma ko badanAma nahIM kregaa| bauddha graMthoM meM eka kathA AI hai| somadeva nAmaka eka brAhmaNa kI AdhyAtmika bhAvanA bAlakapana se hI bar3hI-car3hI thii| ataeva mAtA-pitA ke marate hI somadeva aura usakI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7011 [ javAhara-kiraNAvalI patnI ne saMnyAsa le liyaa| strI sundarI thii| dampatI vana meM rahakara tapa kiyA karate the| eka bAra donoM nagara meM Aye / nagara ke rAjA ne strI ko dekhA to usake citta meM vikAra paidA ho gayA / vaha socane lagA-yaha ramaNIratna galiyoM meM kyoM par3A phiranA cAhie? yaha to mahala kI zobhA bar3hAne yogya hai| yaha socakara usane somadeva se kahA-yaha strI tere sAtha zobhA nahIM detii| somadatta ne kahA-hA~, zAbhA nahIM detii| rAjA-to ise hama le jAe~ ? somadatta-merI nahIM hai, bhale koI le jAya / rAjA ne strI se kahA- calo, hamAre sAtha clo| strI ne sahaja bhAva se uttara diyA-calie, kahA~ calanA hai ? Age-Age rAjA calA aura pIche-pIche strii| mahala meM pahu~ca kara strI dhyAna lagAkara baiTha gii| usane aisA dhyAna lagAyA ki kaI anukUla-pratikUla sattAe~ hAra gaI, magara usakA dhyAna na ttuuttaa| rAjA ko apanA pAgalapana mAlUma huaa| usakA ajJAna haTa gyaa| vaha usa saMnyAsinI ke pairoM meM gira kara kSamA mA~gane lgaa| strI ne, mAno kucha huA hI nahIM hai aise, sahaja bhAva se uttara diyA-kisane aura kyA aparAdha kiyA hai, vaha mujhe mAlUma hI nahIM hai / maiM kSamA kyA karU~ ! Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna ] [ 71 Akhira rAjA saMnyAsinI ko lekara somadatta ke pAsa gayA / somadatta ko usakI strI sauMpakara usane kahA- maiMne ApakI avajJA kI hai / merA yaha aparAdha hai to gurutara, phira bhI maiM Apase kSamA-yAcanA karatA hU~ / somadeva ne kahA- jaba yaha merI hai hI nahIM, taba isameM merI avajJA kyA huI ? ise kahate haiM kSamA ! aisI kSamA ke dvArA bhI anyAya-atyA cAra kA nAza kiyA jAtA hai / anyAya-atyAcAra ke samUla nAza kA yaha sarvazreSTha tarIkA hai| isa tarIke se anyAyI aura atyAcArI ke hRdaya kA parivarttana ho jAnA hai / parantu aisI sabhAvanA prApta karane ke lie sAdhanA cAhie / sudarzana seTha kA sAmanA hote hI arjuna mAlI kA yakSa bhAga khar3A huA / arjuna mAlI svastha ho gyaa| usane sudarzana seTha ko dhanyavAda diyA aura kahA- maiM ApakA bhakta hU~, lekina Apa jisake bhakta haiM vaha mahApuruSa kaise hoMge ! mitro ! bhagavAn kI parIkSA kabhI-kabhI bhakta se hotI hai / bhakta aisA honA cAhie jaimA sudarzana meTha thaa| sudarzana seTha usa samaya bilakula mahAdeva kI pratimA vana gaye the / jo AtmA ko hI paramAtmA mAnakara usameM tanmaya ho jAtA hai, usakI zakti adbhuta, apUrva aura alaukika ho jAtI hai / yakSa ke zrAveza se mukta hokara arjuna mAlI ne sudarzana se kahA- meM Apake iSTa deva kA darzana karanA cAhatA hU~ / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 [javAhara-kiraNAvalI gyAraha sau ikatAlIsa manuSyoM kI nirmama hatyA karane vAle ghora hatyAre ko premapUrvaka gale lagAnA aura bhagavAn ke pAsa apane sAtha le jAnA kyA ucita thA ? sudarzana seTha kI bhAvanA usa samaya kitanI udAra rahI hogI ! unheM arjuna mAlI ke pApoM ko dhonA thA / usakA sudhAra karanA abhISTa thaa| sudarzana ko zAta thA ki bhayAnaka se bhayAnaka pApI kI antarAtmA meM bhI maMgalamUrti chipI huI hai| usakI bAhya prakRti ke upazAnta hone para vaha maMgalamUrtI prakaTa ho jAtI hai| jinakI bhAvanAe~ bigar3I huI haiM, unameM uttama bhAvanA utpanna kara do to dharma kI kitanI sevA hogI? Aja nIca kahalAne vAle logoM meM dharma kI bar3I AvazyakatA hai| unameM dharma kI bhAvanA utpanna karane kA prayatna kro| unakI sevA kro| unheM sadbhAvanA ke baMdhana meM bA~dhA aura acchI rAha para laao| ve bhI Izvara kI mUrti haiN| unake maile-kucaile tana meM aura malIna mana ke bhItarI bhAga meM Izvaratva chipA huA hai| usakI pahicAna unheM karA do| arjuna mAlI ko sAtha lekara sudarzana seTha bhagavAn ke pAsa pahu~ce / arjuna mAlI para bhagavAn ke upadeza kA prabhAva par3A aura usakA ajJAna dUra do gayA / arjuna mAlI ne munivrata aMgIkAra kiye / usane sudarzana se kahA-'maiM ApakA AbhArI huuN| ApakI kRpA se hI yahA~ taka pahu~ca sakA hU~ / '. utsara meM seTha bole-aisA mata khie| Apa bar3e haiN| maiM kaI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna ] [ 73 bAra bhagavAn ke darzana kara cukA hU~ para saMsAra kA tyAga nahIM kara sakA aura Apane eka bAra meM hI saMsAra tyAga diyA / arjuna ne kahA- mujha jaise krUra hiMsaka para Apane bar3I kRpA kI hai| maiM to yahI nahIM soca pAtA ki jaba mujha sarIkhe adhama ko Apane hI sudhAra diyA to jise Apa namana karate haiM vaha bhagavAn kaise-kaise pApiyoM ko na tArate hoMge ! sAdhu arjuna mAlI ne vele-vele kA pAraNA karake chaha mahIne meM hI apane pApoM ko bhasma kara DAlA ! unheMAne aneka kaSTa sahana kiye aura gahare samabhAva kI sAdhanA kI / jaba vaha bhikSA ke lie nagara meM jAte to loga unheM taraha-taraha se latAte the aura kahate the- hamAre amuka saMbaMdhI ko nArane vAlA yaha hatyArA aba sAdhu banane kA DhoMga kara rahA hai ! logoM ke mArane para bhI arjuna muni muskirAte rahate / kabhI-kabhI kahateApa loga sacamuca bar3e dayAlu haiN| maiMne Apake saMbaMdhI kI hatyA kI thI para Apa mAra-pITa kara hI mujhe chor3a dete haiM / arjuna muni kA aisA adbhuta samabhAva dekhakara mArane vAle bhI kA~pa uThe ki mArapITa se jaba ise duHkha hI nahIM hotA to mArapITa karane se lAbha ho kyA hai ? aisA karake hama ulaTe pApa meM par3ate haiM / isa prakAra ke vicAra karake kaI loga prabhAvita hue / arjuna mAlI kI kathA Apane kaI bAra sunI hogI / para jarA vicAra karo ki yaha kathA apanI hai yA arjuna mAlI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 [ javAhara-kiraNAvalI ...-.. - - kI ? hama usa samaya nahIM the jaba yaha ghaTanA ghttii| hama Aja haiM aura Aja hamAre sAmane yaha kathA hai| agara hamane isa kathA ko apanI hI kathA samajha lI tava to ise sunakara hama apanA kalyANa kara sakate haiM; anyathA kathA sunanA aura na sunanA barAbara hai / maiM isa kathA ko AdhyAtmika rUpa meM ghaTA kara Apako batAnA cAhatA hU~ ki rAjagRhI nagarI kyA hai. chaila, arjuna mAlI, usakI strI bandhumatI, yakSa, sudarzana seTha aura bhagavAna mahAvIra kauna haiM ? aura yaha kathA kaise banI ? mitro ! jahA~ janma huA hai vahI rAjagRhI hai / kisI pUrvopArjita puNya ke udaya se yaha zarIra-kSetra milA hai| mana bahuta samaya se arjuna mAlI hai / mana rUpI arjuna kI mAyA rUpI bhAryA hai| yaha bhAryA arjuna kI to bana kara rahI magara niSTA arjuna para nahIM rahI / jahA~ svArtha kA lAlaca dekara kisI ne dabAyA, usI ora yaha jAne lgii| isa mAyA rUpI strI ne apane nakhare dikhA-dikhAkara AtmA ko pha~sA rakkhA hai / AtmA ne mithyA deva rUpI yakSa kA iSTa pakar3A thA, jisase vaha samaya para merI sahAyatA kare / isa zarIra meM kAma, krodha, mada, mansara Adi chaha zatru haiM / ina bailoM ko bala-vIrya rUpI adhikAra milA / yaha svacchanda krIr3A karane lage aura jo-jo anartha kiye unakA varNana nahIM ho sakatA / ina chaha zatruoM kI vaMdaulata AtmA ko kaSTa pAte-pAte ananta kAla ho gayA hai| yaha chaha zatru jaba-jaba mastI para Aye taba-taba mAyA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna ] . [75 inake pAsa gaI; phira bhI yaha zAnta nahIM hue| maiMne chahoM zatruoM ko mArane kI taiyArI kii| maiM ne yaha to samajha liyA thA ki inheM mAranA ucita hai, para mithyA deva kI saMgati ke kAraNa yaha nahIM samajha sakA ki inheM kisa prakAra mAranA cAhie ? ataeva meM ne kaI bAra jalasamAdhi lekara, kaI bAra dUsarI taraha se bAlamaraNa se mara kara yaha dikhAyA ki maiM inheM mAratA hU~, para vAstava meM aisA karake maiM svayaM hI marA, zatru nahIM mare / jaise arjuna yaha samajhatA thA ki maiM ina chaha zatruoM ko mAratA hU~, magara use apanI sthiti kA bhAna nahIM rahA, isI prakAra maiM bhI samajhatA rahA ki maiM ina chaha vikAra-- zatruoM ko mAra rahA hU~, magara isa taraha mArane kA pariNAma kyA hogA, yaha mujhe mAlUpa hI nahIM thA / pariNAma yaha huA ki zatruoM ko mArane ke pAgalapana meM maiM ne na jAne kitanoM para anyAya kiyA / mujhameM ajJAna banA hI rahA / itane meM saubhAgya se viveka rUpI sudarzana seTha kI saMgati mila gaI / usane saca-jhUThe deva kA bhAna karAyA, sukRtya-kukRtya kA bheda samajhAyA, aura suguru-kuguru kI pahicAna kraaii| viveka rUpI sudarzana ne mana rUpI arjuna mAlI ke sAmane dhyAna kiyA arthAt AtmA ko ekAgra bnaayaa| viveka kI zakti ke pratApa se mana meM vicAra AyA ki yaha to Izvara kA darzana hai ! isa prakAra viveka-deva ke darzana hote hI mithyAtva-kudevamoha rUpI yakSa bhAga gyaa| usake bhAgate hI AtmA ne viveka kA hAtha pakar3a Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76] [javAhara-kiraNAvalI liyA aura kahA-maiM terI zaraNa meM hU~ ! aba tujhe nahIM chodduuNgaa| zrAya gayo prAya gayo Aya gayo re, mere nAthana ko nAtha yahA~ prAya gayo re, vaha to pAke mujhe hai jagAya gayo re, mere nAthana ko nAtha yh| prAya gayo re, viveka ko pAte hI atmA bhagavAn mahAvIra ke samIpa A gyaa| jo tU prabhu prabhu so tU hai, hai ta kalpanA meTo, zudha cainanya Ananda vinayacaMda, paramAratha pada bhaiMTo / AtmA aura paramAtmA eka haiM, do nhiiN| viveka kA hAtha pakar3a lene se AtmA kI paramAtmA se bheMTa hotI hai aura phira AtmA svayaM paramAtmA ke rUpa meM prakaTa ho jAtA hai| patthara kI putalI, kapar3e kI puna lI aura zakkara kI putalI. yaha tInoM snAna karane gii| patthara kI putalI pAnI meM DUba kara ke bhI vaisI hI banI rhii| kapar3e kI putalI pAnI meM bhIgI to sahI para dhUpa lagane para phira jyoM kI tyoM ho gaI / zakkara kI putalI pAnI meM DUbakara usI meM raha gaI / ina tIna meM se prApa kaise bananA cAhate haiM ? arjuna mAlI paramAtmA ke darzana karane gayA to svayaM paramAtmA bana gyaa| AtmA aura paramAtmA ke eka hone kI pahicAna yaha hai| arjuna mAlI ko bhagavAn mahAvIra meM mila jAne ke pazcAt logoM kI thappar3eM khAne kI icchA huI / vaha thappar3eM mArane vAloM ke pAsa vizeSa rUpa se jAne lgaa| yahI AtmA-paramAtmA ke Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna 1 [ 77 eka hone kA lakSaNa hai / jinheM AtmA aba taka tuccha samajhatA thA unhIM se prema karane lage to samajha lenA cAhie ki AtmA aura paramAtmA eka ho gayA / bhagavAn mahAvIra meM milakara arjuna mAlI ne apanA sArA hisAba cukatA kara diyaa| vaha apane Upara car3he hue bhArI RNa se mukta ho gayA / yaha kathA sunakara Apa apanA khAtA barAbara kareMge yA nahIM ? jIbha se hA~ kaha denA to sabhyatA mAtra hai. antaHkaraNa kyA kahatA hai, yaha dekhanA caahie| saMvatsarI ke dina varSa bhara ke pApa kI AlocanA kI jAtI hai / antaHkaraNa meM jamA huI gaMdagI ko haTA dene kA yaha parva hai / saMvatsarI ke pazcAt hRdaya nirmala karake jIvana kA nayA patha nirmitta honA cAhie, jisa para cala kara AtmA apane akSaya kalyANa ke parama lakSya ko prApta karane meM saphala ho ske| bhAvanA meM pAvanatA lAne aura hRdaya ko svaccha banAne ke lie kSamAyAcanA kI jAtI hai / yaha eka parama pavitra praNAlI hai / kevala UparI rUpa se isakA anusaraNa mata karo varan usakI cetanA ko jAgRta rkkho| use sajIva rUpa meM pAlana karo / aisA karane se ApakA jIvana U~cI kakSA meM pahu~cegA aura dharma kI bhI prabhAvanA hogI / kSamAyAcanA ke lie mahArAja udAyI kA dRSTAnta sAmane rakkho / mahArAja * vistRta kathA jAnane ke lie dekhie - javAhara kiraNAvalI, kiraNa hai, bola 17 / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78] [ javAhara-kiraNAvalI udAyI ne parAjita aura baMdhanabaddha caNDaprayota kA rAjya saMvatsarI saMbaMdhI kSamAyAcanA ke upalakSya meM saharSa lauTA diyA thaa| ise kahate haiM kSamAyAcanA ! kisI ke adhikAra ko dabA rakkho aura phira usase kSamA mAMgo to yaha kSamAyAcanA ke mahatva ko bar3hAnA nahIM, ghaTAnA hai| mitro ! na mAlUma kisa puNya ke udaya se Apako aisA saMskArapUrita vAtAvaraNa milA hai ! isa vAtAvaraNa kI pavitratA ko pahacAno aura sAMsArika pralobhanoM meM itane adhika mata phaMsa jAo ki AtmA kI sudha hI na rahe / pratyeka kArya ko prAraMbha karate samaya use dharma kI tarAjU para taula lo| dharma itanA anudAra nahIM hai ki vaha ApakI anivArya prAvazyakatAoM para pAbaMdI lagA de| sAtha hI itanA udAra bhI nahIM hai ki ApakI pratyeka pravRtti kI sarAhanA kare / dharma kA Azraya lekara Apa kabhI dukhI nahIM hoNge| isalie maiM kahatA hU~ ki apane jIvana ko dharma ke sAMce meM DhAla lo| isase Apa kalyANa ke pAtra bneNge| bIkAnera, / 26-8-3..) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ Atmavat sarvabhUteSu / --::::::-- paryuSaNaparva ke dinoM meM antagaDa (antakRta) sUtra kA vyAkhyA na kiyA jAtA hai / jisa uddezya se gaNadharoM ne isakI racanAkI hai, usI uddezya se isakA vyAkhyAna kiyA jAtA hai| jina mahApuruSoM ne apane anAdi kAlIna karmoM kA anta kiyA hai, jo samasta vighnoM kA nAza karake nirvighna ho gaye haiM, una mahApuruSoM ke carita kA ise sUtra meM varNana kiyA gayA hai, ataeva isa sUtra ko 'antagaDa' kahate haiM / isameM dasa adhyAya haiM aura yaha AThavA~ aMga hai isa kAraNa isa 'dazAMga' kahate haiN| isa prakAra isa sUtra kA pUrA nAma 'antakRta dazAMga' hai| paryuSaNa parva kA samaya kalyANakArI hai, ataeva paryuSaNa ke pATha dinoM meM yaha samajhAyA jAtA hai| yoM to isake sambandha meM kaI vicAra haiM, parantu ise ATha dinoM meM pUrNa kara dene kI paramparA prasiddha hai aura vyavahAra meM bhI A rahI hai| bar3e-bar3a mahApuruSa isa paramparA kA pAlana karate Aye haiM aura yaha Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80] [javAhara-kiraNAvalI vA paramparA kalyANakara hai, ataH maiM unakA anukaraNa kara rahA huuN| vAstavika aura gambhIra dRSTi se dekhA jAya to isa sUtra ke varNana karane kA uddezya bar3A mArmika hai| use pUrI taraha kaha sakanA vANI kI zakti se pare hai| saMsAra meM pada bahuta haiM aura ve eka-dUsare se U~ce haiM / magara apanI AtmA para car3he hue AvaraNoM ko haTAkara AtmA kA svarUpa pUrNa rUpa se zuddha banA lene, vighnoM ko haTAne aura AtmA para pUrNa vijaya prApta karane se bar3hakara koI pada nahIM hai| prAtmA meM azuddhatA evaM vibhAva pariNati utpanna karane vAle karmoM kA anta karanA mAnava-jIvana kI sarvocca siddhi hai| ApakA aura hamArA eka mAtra lakSya yahI hai ki AtmA ko kisI prakAra nirvighna sukha kI avasthA meM pahu~cA skeN| jaba hamArA yahI lakSya hai to karmanAza ke kArya meM mArgadarzaka aura kalyANa meM sahAyaka banane vAle jo mahApuruSa hue haiM, unake paMtha ko dekhane se apanA kArya sarala ho sakatA hai| lakSya to sabakA yahI hai ki AtmA kI azuddhatA miTAI jAya. AtmA kA apanA vizuddha svarUpa prakaTa kiyA jAya, magara upAya logoM ne nyAre-nyAre batalAe haiN| sAMsArika jIvana kI vicitra paristhitiyoM ne aura kAla kI bhinnatA ne bhI bhitra-bhinna upAyoM kI utpatti meM bhAga liyA hai aura Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna ] [81 sAtha hI dUsare-dUsare kAraNoM se bhI Atmazuddhi ke upAyoM meM antara par3a gayA hai| yahA~ taka ki kaI loga to karmavadha ke upAyoM ko hI karmanAza kA upAya samajha lete haiM / kucha logoM kA kahanA hai ki pahale saba zAstroM kA pArAyaNa karo tabhI dharma kI prApti hogii| magara aisA karanA zakya nahIM hai| saMsAra ke vibhinna dharmoM ke pratipAdaka vipula graMthasaMgraha ko par3ha lenA sarala kAma nahIM hai aura sarvasAdhAraNa ke lie to aisA karanA asaMbhava hai / kaba to saMsAra ke zAstroM ke sAgara ko pAra kiyA jAya aura kaba, Atmazuddhi ke lie udyoga kiyA jAya ? aisA karane meM Atmazodhana kA mArga ruka jAyagA-azakya bana jaaygaa| kadAcit yaha kahA jAya ki saMsAra ke saba matamatAntaroM kA nicor3a eka jagaha karake par3hA jAya to kyA hAni hai ? magara aisA honA bhI sarala kAma nahIM hai| aba prazna ho sakatA hai ki agara yaha asaMbhava hai to kisa upAya se karmoM kA nAza karanA cAhie? isakA uttara saMkSepa meM yaha hai mahAjamo yema gataH panthAH / arthAt jisa mArga para mahApuruSa cale haiM, jisa mArga kA avalaMbana karake unhoMne apane karmoM kA kSaya kiyA hai aura prAtmazuddhi kI hai. vahI mArga tumhAre lie bhI kalyANakArI ho sakatA hai| mahApuruSa vinA nirNaya liye zisI mArga para paira nahIM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82]. [javAhara-kiraNAvalI dharate / ataeva unake dvArA nirNIta patha hI maMgalakArI hotA hai| kisI mahAnadI ko pAra karanA kaThina hotA hai, bar3e-bar3e balavAn tairAka bhI pAra nahIM kara pAte / parantu pula bana jAne para kIr3I bhI usa mahAnadI ko pAra kara jAtI hai / isI prakAra hama cAhe kitane hI azakta hoM, kitane hI kama par3he-likhe hoM, agara mahApuruSoM ke mArga rUpI pula para ArUr3ha ho jAe~ge to avazya hI apane lakSya ko-Atmazuddhi ko-prApta kara skeNge| mahApuruSoM kA mArga saMsAra-sAgara pAra karane ke lie pula ke samAna hai| unake mArga para calane se saba siddhiyA~ prApta ho jAtI haiN| ava prazna hotA hai ki mahApuruSa kise mAnA jAya ? isa prazna kA uttara eka prakAra se kaThina hai, phira bhI agara hama sAvadhAnI se vicAra kareM aura nirNaya karane kI zuddha buddhi hamameM ho to itanA kaThina bhI nahIM hai| Apake sAmane do prakAra ke puruSa khar3e haiM / eka ne apanI Rddhi khUba bar3hAlI hai aura bahuta bar3A amIra bana gayA hai| dUsarA kisI samaya RddhizAlI thaa| usane Rddhi kaH asAratA aura azaraNatA samajha lI aura phira usase virakta ho gayA hai| sArI.sampadA ko tyAga kara bhikSu bana gayA hai| aba apane anubhava se vicAra kIjie ki Apako kauna mahApuruSa jAna par3atA hai ? ... 'tyAgane vAlA!' saMsAra meM mahAn RddhizAlI bhI bar3A AdamI arthAt Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna ] [ = 3 mahAna puruSa kahalAtA hai aura tyAgI bhI mahApuruSa kahalAtA. hai| magara Apa to karmoM kA nAza karane ke lie mahApuruSa kI khoja kara rahe haiN| aisI sthiti meM svayaM hI nirNaya kiyA jA sakatA hai ki ukta donoM meM mahApuruSa kauna hai ? hama apane karmoM kA nAza karanA cAhate haiM, isalie hameM aise hI mahApuruSa kA Adarza grahaNa karanA hai jo tyAgI ho / jo saccA tyAgI hogA vaha nizcaya hI satya patha para calegA / vaha mithyA mArga ko svIkAra nahIM karegA | sArAMza yaha hai ki tyAgI puruSoM kA mArga karmanAza karane ke lie pula ke samAna hai / V eka prazna yaha bhI kiyA jA sakatA hai ki kisakA tyAga karane vAle ko tyAgI samajhA jAya ? isa prazana kA uttara zAstra yaha dete haiM ki jisane hiMsA, asatya, corI, maithuna aura lobha Adi aThAraha pApoM kA tyAga kara diyA hai vahI tyAgI kahalAtA hai / jisameM krodha, mAna, mAyA, lobha, moha, mAtsarya, ajJAna Adi na hoM usI ko tyAgI samajhanA cAhie / aisA tyAgI hI mahApuruSa kahalAtA hai / sA~pa Upara kI keMculI tyAga de magara viSa kA tyAga na kare to usakI bhayaMkaratA kama nahIM hotI / isI prakAra jo Upara se tyAgI hone kA DhoMga karate haiM, parantu aMdara ke rAga-dveSa Adi vikAroM se grasta haiM, ve mahApuruSoM kI gaNanA meM nahIM A sakate / rAga-dveSa kA kSaya ho jAne para kevala jJAna kI upalabdhi hotI hai aura Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84] [ javAhara-kiraNAvalI vItarAga dazA prApta hotI hai| jo vItarAga bana gayA hai vahI vAstava meM mahApuruSa hai| aise vItarAga mahApuruSoM kA smaraNa karake jinhoMne apanA kalyANa kiyA hai, unhIM kA paricaya antagaDasUtra meM diyA gayA hai / isake dasa adhyAyoM meM una mahApuruSoM kA varNana kiyA gayA hai aura batalAyA gayA hai ki unheMAne kisa prakAra apane karmoM kA vinAza karake siddha, buddha aura mukta avasthA prApta kI hai| Upara jo vivecana kiyA gayA hai, usase yaha spaSTa hai ki isa anAdi kAlIna saMsAra meM mahApuruSa anaMta ho cuke haiN| unakI saMkhyA nahIM batalAI jA sakatI aura na unake nAmoM kA hI ullekha kiyA jA sakatA hai| mahApuruSa kI jo paribhASA batalAI jA cukI hai vaha jisa kisI meM ghaTa sakatI hai vahI mahApuruSa hai| mahApuruSa kI mahattA usake nAma se nahIM hai, guNoM se hai| ataeva jo guNoM se mahApuruSa hai vahI pUjanIya hai, vahI mAnanIya hai| bhaktAmarastotra meM kahA hai buddhastvameva vibudhArcitabuddhibodhAt , tvaM zaMkaro'si bhuvanatrayazaMkaratvAt / dhAtA'si dhIra ! zivamArgavidhervidhAnAt , vyaktaM svameva bhagavan ! puruSottamo'si // arthAt-he prabho ! devatA tumhAre buddhi-vaibhava kI pUjA karate haiM, isalie tumhIM buddha ho, tIna loka kA kalyANa Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna ] [ =x karane ke kAraNa tumhIM zaGkara ho, mokSamArga kI vidhi kA vidhAna karane ke kAraNa tumhIM vidhAtA ho, aura spaSTa hai ki tumhIM puruSottama ho / AcArya hemacandra ne kahA hai yantra tantra samaye yathA tathA yo'si so'syamidhayA yayA tathA, pItadoSa kaluSaH sa ced bhavAn eka eva magavan ! tamo'stute || arthAt - kisI bhI paramparA meM, kisI bhI rUpa meM. kisI bhI nAma se Apa hoM. agara Apa vItarAga haiM to sabhI jagaha eka hI haiM / aapke| merA namaskAra ho / ina uddharaNoM se jJAta hotA hai ki mahApuruSa yA vItarAga puruSa kA nAma pUjya nahIM hai / nAma usakA kucha bhI rakha diyA jAya, agara usameM vItarAgatA hai to vaha pUjya hai / bhagavAn mahAvIra svAmI aMtima tIrthaMkara the / Aja unhIM kA zAsana cala rahA hai / sudharmA svAmI ne bhagavAn mahAvIra se jo kucha sunA, vahI unhoMne jambUsvAmI se kahA / usI vANI ke dvArA Apa aura hama apanA kalyANa kara sakate haiN| vIraH sarvasurAsurendra mahito, vIraM budhA saMzritAH ! vIreNAbhihataH svakarmanicayo, vIrAya nityaM namaH // vIrAtIrthamidaM pravRttamakhilaM, vIrasya ghoraM tapaH / vIre zrIdhatikAntikIrtinizcayaH, he vIra ! mAM pAlaya // 8 arthAt - vIra bhagavAn surendroM aura asurendroM dvArA www.umaragyanbhandar.com Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86]. [ javAhara-kiraNAvalI pUjita haiN| jJAnI jana unake patha kA hI anusaraNa karate haiN| unhoMne apane samasta karmoM kA nAza kara DAlA hai| vIra bhagavAn se hI isa tIrtha kI pravRtti huI hai / vIra bhagavAn kA tapa ghora thaa| unameM adbhuta zrI, anokhA dhIraja aura anupama kAMti thii| unakI kIrti kA varNana nahIM kiyA jA sktaa| aise zrIvIra bhagavAna hamArI rakSA kreN| bhagavAn jisa-jisa avasthA meM rahe, usa-usa avasthA meM indra ne unakI pUjA kii| bhagavAn ke garbhakalyANaka ke samaya indra ne utsava mnaayaa| janmakalyANa ke samaya meru parvata para jAkara utsava kiyaa| dIkSA lene para usane dIkSAmahotsava kiyaa| bhagavAn ne ghora tapa karake karmoM kA vinAza kara ddaalaa| unake tapa kA hI yaha prabhAva hai ki bhagavAn kA zAsana aba taka cala rahA hai| dharma ke nAma para saMsAra meM aneka sattAe~ ho cukI haiM, jinhoMne rAjAoM kA bhI prAzraya milA thaa| arthAt rAjA bhI unakI AjJA meM the| rAjAoM kA Azraya pAkara bhI Aja una dharmoM kA hrAsa ho gayA hai| jainadharma kA rakSaka koI rAjA nahIM hai, phira bhI vaha apane pairoM para khar3A hai| isakA kAraNa bhagavAn kI tapasyAM hI hai| unhIM ke tapa ke prabala prabhAva se aneka bhISaNa saMgharSoM meM jainadharma ne vijaya prApta kI hai aura Aja bhI vaha vijayazIla hai| duniyA jainadharma ke siddhAMtoM ke amala meM hI apanI bhalAI dekha rahI hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna ] [ = prAcIna kAla meM rAjAoM ke sAtha unakI rAniyA~ satI hotI thiiN| bhAratIya vicArakoM ne usakA virodha kiyA aura aMgarejoM ke zAsana meM vaha prathA baMda kara dI gaI / lekina jainadharma ke anusAra saMdhArA jaisA pahale hotA thA baise hI Aja bhI hotA hai| jainadharma kA rakSaka koI rAjA nahIM hai, phira bhI usameM aisI svAbhAvikatA bharI hai ki usake kisI siddhAMta kA khaNDana nahIM kiyA jA sktaa| yaha saba bhagavAn ke tapa kA hI prabhAva hai / nau caumAsI tapa kiyo / vardhamAna !! te praNavoM bhagavAn ke tapa ke prabhAva se hI Aja yaha zAsana apane pUrva rUpa meM vidyamAna / yadyapi kAla ke prabhAva se isameM nAnA sampradAya utpanna ho gae haiM, phira bhI vaisI aMdhAdhundhI yahA~ nahIM hai jaisI ki anyatra dikhAI detI hai / udAharaNArtha- eka pustaka meM likhA hai ki IsA kA yaha upadeza hote hue bhI ki yadi tumhAre eka gAla para koI thappar3a mAre to tuma usake sAmane dUsarA gAla kara do: IsA ke isa upadeza ke pIche tapa kA prabhAva na hone se IsAiyoM ne apane dharma meM svayaM hI bar3I aMdhAdhundhI macA rakkhI hai / bAibila kA zabda par3ha lene para, usakA anuvAda karane para yA usake upadeza ke sambandha meM kisI prakAra kI zaGkA karane para loga jinde jalA diye gaye haiM / usa dharma ke ThekedAroM ne kisI ko kUTa-kUTa kara mArA to Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88] [javAhara-kiraNAvalI -.-...-- . kisI ko khaNDa-khaNDa karake mArA ! yaha aMdhAdhundhI dharma ke nAma para hI kI gaI thii| isa prakAra dharma ke nAma para hajAroM nahIM lAkhoM manuSyoM kI hatyA kI gaI hai| lekina jainadharma ke kisI anuyAyI ne dharma ke nAma para Aja taka kisI ko nahIM satAyA, kisI kI hatyA nahIM kii| jainadharma ke anuyAyiyoM ne dharma kA pracAra karane meM aneka bAdhAe~ sahana kI haiM, kaSTa sahana kiye haiM, mAra khAI hai, yahA~ taka ki bahutoM ne prANa bhI diye haiM, magara kabhI kisI ke prANa lie hoM, aisA nahIM sunA gyaa| yaha saba bhagavAna mahAvIra ke tapobala kA prabhAva hai| unakA aisA prabhAva thA aura vaha itanA utkRSTa aura nirmala thA ki unake dharma ke anuyAyiyoM ne apanA dharma phailAne ke lie kabhI kisI ko nahIM staayaa| zrAja jainadharma ke anuyAyI rAjA nahIM haiM to kyA huaa| kisI samaya solahasolaha dezAM para zAsana karane vAle rAjA isake anuyAyI the| ve pracaMDa zaktizAlI aura pratApI yoddhA the| kintu dharma kA nAma lekara unhoMne kisI ko nahIM staayaa| kisI ko leza mAtra mI bhaya nahIM dikhlaayaa| __ anya dharmoM ke itihAsa ko dekhane se jJAta hogA ki usa dharma ko phailAne ke lie aneka prakAra ke atyAcAra kiye gaye haiN| jainadharma kA itihAsa jainoM ne bhI likhA hai aura dUsaroM ne bhI likhA hai| magara usameM kisI ne yaha bAta nahIM lilI ki kabhI kisI mena ronA ne apane dharma kA prasAra karane ke Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna ] [86 lie talavAra kA sahArA liyA / vizvakavi ravIdranAtha ThAkura jaise prasiddha lekhaka ne bhI jaba bhagavAna mahAvIra ke viSaya meM likhane ke lie kalama uThAI to yahI likhA ki saMsAra kI aMdhAdhuMdhI aura mArakATa kI zAMti kA upadeza bhArata meM bhagavAn mahAvIra ne hI sunAyA / unake tapa kA prabhAva hI aisA thA ki dharma ke nAma para hone vAlI hiMsA Apa hI baMda ho gii| dharma ke nAma para mArakATa karane vAle logoM ke dharma meM mArakATa karane kI to prAkSA dI nahIM gaI hogI, parantu usa dharma ke pravartaka meM tapa kA bala nahIM thaa| bhagavAn mahAvIra kA tapa asAdhAraNa thaa| yahI kAraNa hai ki siddhAnta rUpa se bhagavAn kA zAsana usI prakAra cala rahA hai, jisa prakAra unhoMne calAyA thaa| ____ agara koI jainadharma mAnane vAlA kupAtra puruSa hiMsA bhI kara DAle to bhI koI samajhadAra yaha kahane ke lie taiyAra nahIM hogA ki jainadharma kI zikSA aisI hai| magara muslima dharma ke anuyAyiyoM ke kAma kI tarapha dekhie to mAlUma hogA ki muslima dharma ke phailAne ke uddezya se unhoMne kaisekaise atyAcAra kiye haiN| unake zAstra meM hI kAphiroM ke lie patthara likhe haiN| bhagavAn mahAvIra ne gyAraha varSa chaha mAsa aura paccIsa dina nA kiyA aura nau bAra caumAsI tapa kiyaa| ve dinaShree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60 ] [ javAhara - kiraNAvalI rAta meM kabhI pAnI kI eka bUMda bhI nahIM lete the, tisa para bhI dina kA sUrya kI pratApanA lete aura rAtri meM vIrAsana se khar3e rahate the / bhagavAn ne apane anuyAyiyoM ko tapasyA kA mArga sikhalAne ke nimitta itanA ugra tapa kiyA thA / bhagavAn itanA tapa na karate to aise kusamaya meM, nAnA prakAra kI pratikUla aura bhISaNa paristhitiyoM meM unakA dharma sthira kaise rahatA ? zrAja nyAya kI tarAjU para eka ora jainiyoM kI tapasyA rakkho aura dUsarI ora sAre saMsAra kI tapasyA rakkho / jainoM kI saMkhyA kama hone para bhI dekho ki jainiyoM kI tapasyA kI barAbarI kyA sAre saMsAra kI tapasyA mila kara bhI kara sakatI hai ? bhArata bIca meM bhUla kara aba tapa kI mahimA aura hiMsA kI zakti ko phira samajha rahA hai / vaha mahAvIra bhagavAn ke siddhAntoM kI ora jhuka rahA hai / dUsare ko kaSTa na dekara svayaM kaSTa saha lenA, anazana karanA, yaha bhAvanA mahAvIra svAmI ke siddhAnta kI hai aura bhArata ne isa bhAvanA kA anusaraNa kiyA hai| gAMdhIjI ne jainadharmAnuyAyI kavi rAjanranda bhAI ko apanA dharmaviSayaka gurumAnA hai| gAMdhIjI kabhI ke IsAI bana gaye hote para saMyogavaza unheM rAjabandra bhAI mila gaye / gaja'candra bhAI se unhoMne kucha prazna kiye / gAMdhIjI kA saMtoSa IsAI hone se baca www.umaragyanbhandar.com janaka uttara mitra tathA / isa kAraNa ve Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkanera ke vyAkhyAna ] [cha gaye / ve IsAI ho gaye hote to Aja kauna jAne kisa rUpa meM hote | para jainadharma ke pratApa se aisA nahIM huA / gAMdhIjI ne apane jIvana meM jitanI tapasyA kI hai, utanI zAyada hI kisI dUsare dezanetA ne kI hogii| ikkIsa - ikkIsa dina taka to unhoMne anazana hI kiyA hai aura dUsarI tapasyA kA aMdAja lagAnA kaThina hai / ve tapasyA ke prabhAva ko bhalIbhAMti jAnate haiN| gItA meM eka zloka hai viSayA vinitrante nirAhArasya dehinaH / isakA sIdhA-sAdA artha to yaha hai ki nirAhAra manuSya viSaya-hIna ho jAtA hai| nirAhAra deha meM viSaya nahIM Thaharate / lekina vAsanA bAhya tapa meM nahIM jAtI / vAsanA kA nAza karane ke lie paramAtmA ke dhyAna kI AvazyakatA hai / lokamAnya tilaka ne isa artha ko ghumA-phirA kara yaha Azaya nikAlA hai ki upavAsa karanA DhoMga hai- AtmahatyA hai / tilakajI ke aisA artha karane kA kAraNa saMbhavataH yahI ho sakatA hai ki unheM upavAsa kA anubhava nahIM thA / jisane upavAsa hI na kiyA ho vaha upavAsa ke viSaya meM ThIka niSkarSa nahIM nikAla sakatA | isake viruddha gAMdhIjI ko upavAsa saMbaMdhI vyaktigata anubhava hai, ataH unhoMne ukta zloka kA vahI artha kiyA hai, jo maiMne Upara batalAyA hai / donoM ke artha meM antara par3hane kA kAraNa yahI hai ki eka ne upavAsa nahIM kiyA aura dUsare ne upavAsa karake anubhava prApta kiyA hai / amala Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2] [ javAhara - kiraNAvalI kiye binA siddhi prApta nahIM hotI, isalie bhagavAn mahAvIra ne jo kucha kahA hai, vaha saba karake dikhAyA bhI hai| bhagavAn mahAvIra ne prabhAvazAlI tapa kiyA, usI kA yaha pariNAma hai ki Aja bhI sAdhu sAdhviyA~ zrAvaka zrAvikAe~ tapa karate haiM / Aja jaina mahAtmAoM meM tyAga - vairAgya kI jo zakti hai, vaha saba bhagavAn mahAvIra ke tapa kA hI pratApa hai / bhagavAn mahAvIra se atula tIrtha nipaje haiM / una dhIra mahAprabhu kI tapasyA romAMcakAriNI aura bar3I prabhAvazAlinI thI / zrI jinarAya kA dhyAna lagAve, tA ghara Ananda-maGgala chAve / siddhAratha rAya ke nanda zranopama, rAnI trizalA devI kU~kha jo zrAve / caita sudI terasa kI rajanI, janma bhayo prabhu saba sukha pAve ||zrI0 || bhagavatIsUtra meM kahA hai taddArUvANaM samaNANaM niggaMthANaM / yahI pATha bhagavAn ke viSaya meM bhI AyA hai aura kahA gayA hai ihalogahiyAe para loga hiyAe / tathArUpa ke bhramaNa nirgrantha yA arihanta bhagavAn ke nAmagotra kA smaraNa karanA - bhakti karanA - isa loka aura paraShree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna ] loka meM hita aura sukha dene vAlA hai / mitro ! agara Apako sUtra ke vacana para zraddhA hai to nizcaya kara le ki bhagavAn devAdhideva haiM / unakA zaraNa chor3akara dUsare ke zaraNa meM jAnA kisa prakAra ucita kahA jA sakatA hai ? [ 63 bahuta-se loga jagannAtha prabhu kA zaraNa chor3a kara bhairoMbhavAnI kI zaraNa lete haiM / zAyada unakA khayAla hai ki bhagavAn to paraloka meM kalyANakArI haiM aura bhairoM-bhavAnI isa loka ke lie kalyANakArI haiM / lekina gItA meM bhI kahA hai ki paramAtmA ko pUjane vAlA paramAtmA ko prApta hogA aura bhUta pretoM ko pUjane vAlA bhUtoM-pretoM ko prApta hai| gA / aba prazna kiyA jA sakatA hai ki bhagavAn kA dhyAna kisa prakAra lagAyA jAya ? Aja paryuSaNa kA prathama divasa hai / grAja se lekara ATha dinoM meM bhagavAn mahAvIra ko vizeSa rUpa se dhyAna meM lAnA hai aura usa dhyAna meM antarAya karane vAle vighnoM ko haTAnA hai| aise vighna aneka haiM para mukhya rUpa se do vighnoM kI ora Apako dhyAna denA cAhie | ve yaha haiM - zAstra kI bAta ko anyathA samajha lenA aura laukika bhAvanAoM meM mana kA pha~sA rahanA / AtmakalyANa kA pahalA upAya zAstra kI bAta yathArtha rUpa meM samajhanA hai / zAstra kA zrAzaya kucha aura ho aura Apa samajha leM kucha aura hI; to bar3A anartha hotA hai / kucha kA kucha artha samajha lene kA kyA 4 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ javAhara-kiraNAvalI pariNAma hotA hai, isa bAta ko saralatA aura spaSTatA ke sAtha samajhAne ke uddezya se eka dRSTAMta kahatA hU~____eka nAmI seTha thA / khUba dhanADhya thaa| usake pA~ca lar3ake the, lar3akI eka bhI nahIM thI / eka dina seTa ne vicAra kiyA'hama dUsare ke yahA~se lar3akI lAte to haiM para dUsaroM ko dete nahIM haiM / yaha mere Upara RNa hai| isa prakAra vicAra karane ke bAda seTha ke dila meM kanyA kA pitA banane kI bhAvanA utpanna huI / puNyayoga se seTha kI bhAvanA pUrNa huii| usake yahA~ eka lar3akI janmI / seTha kA ghara vaiSNava sampradAya kA thaa| ghara ke sabhI loga viSNu kI bhakti meM tallIna rahate the| ve apane dhanavaibhava Adi ko ThAkurajI kA pratApa samajhate the| isake anusAra unhoMne usa lar3akI ko bhI ThAkurajI kA hI pratApa smjhaa| pA~ca lar3akoM ke bAda gaharI bhAvanA hone para lar3akI kA janma huA thaa| isalie bar3e hI lAr3a pyAra ke sAtha lar3akI kA pAlana-poSaNa kiyA gyaa| lar3akI kA nAma nAma phUlAM bAI rakkhA gyaa| isa bAta bAta kA bahuna dhyAna rakhA jAtA thA ki lar3akI ko kisI bhI prakAra kA kaSTa na hone paaye| lar3akI jaba kucha sayAnI ho gaI taba bhI seThajI use usI prakAra rakhate the| lar3akI kabhI kucha aparAdha yA bhUla karatI to bhI seThajI eka zabda na kahate aura na dUsaroM ko kahane dete| isI prakAra vyavahAra cAlU rahA aura lar3akI bar3I homlii| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna] [65 jaisA hone vAlA hotA hai vaise hI nimitta bhI mila jAte haiM / tadanusAra seTha ke yahA~ eka dina koI paMDita Aye aura unhoMne gItA kA nimnalikhita zloka par3hA sarvadharmAn parityajya mAmeka zaraNaM baja / ahaM tvAM sarvapApemyo monayiSyAmi sA zucaH // 66|| phUlAM bAI isakA artha samajhI-saba dharmoM ko chor3akara merI zaraNa meM A jaao| tumane kitane hI pApa kyoM na kiye hoM, maiM una saba se mukta kara duuNgaa| aba usane nizcaya kara liyA-nArAyaNa pApoM se mukta kara hI dete haiM, phira kisI bhI pApa se Darane kI AvazyakatA hI kyA hai ? pApa se Darane kA artha nArAyaNa kI zakti para avizvAsa karanA hogA / basa, kevala Izvara se DaranA cAhie, pApoM se nhiiN| . ThAkurajI se Darane kA artha usane yaha samajhA ki unheM "vidhipUrvaka naivedya Adi car3hAkara pUjanA cAhie-kisI prakAra kI avidhi nahIM honA caahie| isase ThAkurajI prasanna hoNge| phalAM bAI ke hRdaya meM yaha saMskAra aisI dRr3hatA ke sAtha jama gayA ki samaya-samaya para vaha kAryoM meM bhI vyakta hone lagA / hRdaya kA prabala saMskAra kArya meM utara hI AtA hai| phulAM bAI kA vyavahAra apane naukaroM-cAkaroM aura par3osiyoM ke prati aisA hI bana gyaa| vaha saba se lar3atI-jhagar3atI aura niraMkuza vyavahAra karatI / isa prakAra phalAM vAI zUlAM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16] [javAhara-kiraNAvalI bAI bana gii| pahale kahA jA cukA hai ki usa ghara ke sabhI loga sabhI bAtoM ke lie ThAkurajI kA hI pratApa samajhate the| ghara meM jo bhAvanA phailI hotI hai usI ko bAlaka grahaNa karate haiM aura vaisI hI bhAvanA bana jAtI hai| phUlIbAI kI bhAvanA bhI aisI hI ho clii| vaha bhI hara cIz2a ko ThAkurajI kA pratApa samajhane lagI / seThajI ke yahA~ yaha bhajana gAyA jAtA thA jo le usako rUThana de, tU mata rUle mana beTA / eka nArAyaNa nahiM rUThe to, sabake kATa lUM coTI paTA / / phUlAMbAI ne isa bhajana kA yaha Azaya samajha liyA ki saba loga rUThate haiM to paravAha nhiiN| unheM rUTha jAne do ! agara.ThAkurajI akele na rUThe to saba ke sira ke bAla utaravA sakatI huuN| phUsAM bAI ne soga-duniyA meM bahuta loga haiM / kinakina kI alaga-alaga khuzAmada karatI phirU~gI ! ataeva acchA yahI hai ki akele nArAyaNa ko rAjI kara liyA jAya / phira cAhe jisase cAhe jaisA vyavahAra kiyA jA sakatA hai| phUloM vAI ke aise vyavahAra ko ghara ke loga ha~sI meM TAlate rahe, magara phUlAM bAI samajhane lagI ki yaha saba nArAyaNa bhagavAn kA hI pratApa hai| nArAyaNa madadagAra ho to koI kyA kara sakatA hai ? isa prakAra phalAM bAI sabake. sAtha zUla Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna ] kA sA vyavahAra karane lagI / phulAM bAI kI sagAI eka karor3apati seTha ke ghara kI gaI / yaha dekha kara to phUlAMbAI ke abhimAna kA pAra hI na rahA / vaha socane lagI- mujha para ThAkurajI kI bar3I kRpA hai / yahI kAraNa hai ki isa ghara meM maiMne sabhI para aMkuza rakkhA hai, phira bhI maiM karor3apati ke ghara byAhI jA rahI hU~ ! jaisI dhAka maiMne yahA~ jamA rakkhI hai. vaisI hI susarAla meM jamA sakU~ to ThAkurajI kI pUrI kRpA samajhaiM / [ 67 vivAha ho gayA / phulAMbAI susarAla pahu~cI / susarAla pahu~cakara sasura - sAsU ke paira chUnA Adi vinIta vyavahAra to dUra rahA. usane apanI dAsI ko sAsU ke pAsa bhejakara kahalA diyA- 'abhI se yaha bAta sAfa kara denA ThIka ja~catA hai ki maiM isa ghara meM gulAma yA dAsI bana kara nahIM AI hU~ / maiM mAlakina banakara AI hU~ aura mAlakina banakara hI rahU~gI / apane sAtha maiM dhana lekara AI hU~, korI nahIM AI hU~ / saba kAma-kAja mere kahane ke anusAra hotA rahA to ThIka, anyathA isa ghara meM tIna dina bhI merA nirvAha na hogA / ' phulAMbAI socatI thI- ThAkurajI prasanna haiM to phira Dara kisakA ? AraMbha meM prabhAva jama gayA to jama gayA, nahIM to jamanA kaThina hai / isalie pahale hI AtaMka jamA lenA cAhie | Dara-bhaya kI to paravAha hI nahIM hai ! navAgatA putravadhU kA yaha anokhA saMdeza sunakara sAsU Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 ] [ javAhara - kiraNAvalI ko acaraja bhI huA aura duHkha bhI huaa| vaha socane lagI -- yaha kaisI vicitra bahU AI hai ! ise itanA ahaMkAra kyoM hai ? hai to yaha bar3e ghara kI beTI, para itane ghamaNDa kA kyA kAraNa ho sakatA hai ? ghamaNDa kisI ko ho sakatA hai lekina isa prakAra byAha kara Ate hI to koI bahU aisA nahIM kahalA sakatI / dekhane meM sundara hai, bar3e ghara kI hai, phira bhI isakI bolI aura prakRti aisI kyoM hai ? jAna par3atA hai isake zarIra meM kucha na kucha avazya hai / phira bhI ise abhI to prasanna hI rakhanA cAhie / kucha dinoM meM ThikAne zrA jAegI / aisA socakara sAsU ne kahalA bhejA - 'acchA jaisA bahU kahegI vaisA hI hogA / ' phulAMbAI ke ahaMkAra ko aura IMdhana mila gyaa| vaha socane lagI- dhanya haiM ThAkurajI, unhoMne yahA~ bhI merA ber3A pAra lagA diyaa| bar3I prasannatA aura utsAha ke sAtha usane ThAkurajI kI mUrti padharAI aura kahane lagI- 'ThAkurajI kA prabhAva maiMne pratyakSa dekhA !" thor3e hI dinoM meM phUlAMbAI ke vyavahAra se ghara ke saba loga kA~pa uThe / usane saba jagaha apanA ekachatra rAjya jamAnA zuru kiyA / vaha na kisI se prema karatI, na kisI kA lihAz2a rakhatI / sAsU vagairaha samajha gaI ki bahU kA svabhAva duSTa hai / magara ghara kI bAta bAhara jAne se ijz2ata calI jaaegii| isa vicAra se ghara ke loga kar3ave ghU~Ta ke samAna Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna ] [ phulAMbAI ke vyavahAra ko sahana karate gaye aura use kSamA karate rahe / unakI kSamA kA phUlAMbAI ne ThAkurajI kA apane Upara vizeSa anugraha samajhA / usakA vyavahAra dina pratidina burA hotA calA gayA / phUloM kI susarAla ke kisI sambandhI ke ghara vivAha thA / usa vivAha meM saparivAra sammilita honA Avazyaka thA / bahU ke bhI sAtha le jAnA jarUrI thA / magara cintA yaha thI ki agara parAye ghara jAkara bhI isane aisA vyavahAra rakkhA to itanI bar3I ijz2ata kaur3I kI ho jAyagI / anta meM bahU ko ghara para hI chor3a jAne kA nizcaya kiyA gayA / magara phUlAMbAI ko chor3a jAnA bhI sarala nahIM thA / isalie usakI sAsa ne eka upAya soca liyA / mUrkha loga apanI mithyA prazaMsA se prasanna hote haiM / unheM prasanna karake phira jo cAhe vahI kAma karA sakate ho / ve khuzI-khuzI kara deNge| sAsU ne phUlAMbAI kI khUba prazaMsA kI / apanI prazaMsA sunakara vaha phUla gaI / usake bAda sAsU ne kahA - isa vivAha meM jAnA to sabhI ko cAhie, para ghara sUnA nahIM cher3A jA sktaa| bar3A ghara hai / ise sa~bhAlane ke lie hoziyAra AdamI caahie| tuma bahuta hoziyAra ho / agara ghara radda kara ise saMbhAle raho to saba ThIka ho jAegA / phUlabAI phUlakara kuppA ho cukI thI / usane kahAtumhAre binA kauna-sA kAma aTakA hai ? tuma saba padhAro / ghara Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100] [ javAhara-kiraNAvalI ------ --- - - - - --. ..- ...-...- -. sa~bhAlane ke lie maiM akelI hI kAphI huuN| ghara ke loga yahI cAhate the| phUlAMbAI ko ghara chor3akara saba vivAha meM sammilita hone ke lie ravAnA ho gye| udhara saba loga vivAha ke lie gaye aura saMyogavaza idhara seTha kI samAnatA rakhane vAle eka sage mehamAna seThajI ke yahA~ A gye| mehamAna bhI Izvara meM niSThA rakhane vAlA bhakta thA / phUlAMbAI ko mehamAna ke pAne kA samAcAra milaa| usane bhojana kI taiyArI karake use jImane ke lie bulaayaa| mehamAna jImane baiThA aura bhojana kA thAla usake sAmane aayaa| usane jaise hI bhojana karanA prAraMbha kiyA ki usI samaya phUlAM ne kar3aka kara kahA--kabhI pahale bhI aise Tukar3e mile haiM yA nahIM ? ekadama bhukhamaroM kI taraha bhojana para TUTa par3e ! kucha vicAra bhI nahIM kiyA aura peTa meM bharane lge| kai dina ke bhUkhe Aye ho ? aise samaya meM krodha AnA svAbhAvika thaa| bhojana karane ke avasara para yaha zabda kaha kara phUlAMbAI ne bhojana ko z2ahara banA diyA thaa| para mehamAna ne socA-maiM bhakta huuN| isane bhojana ko z2ahara banA diyA hai, usakA maiM amRta na banA sakA to phira maiM bhakta hI kaisA ? isameM aura mujhameM phira antara hI kyA rahegA ? maiM to Aja AyA hU~ aura Aja hI calA bhI jAU~gA, magara isake ghara ke loga kitane dayAzIla aura sahiSNu hoMge jo roz2a-roz2a isake aise bartAva ko sahana Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna] [101 karate hoMge ! merA isake sAtha paricaya nahIM hai, phira bhI isane patthara-sA mArA hai| yaha ghara vAloM ke sAtha kaisA salUka karatI hogI? sacamuca ve loga dhanya haiM jo isake isa duSTatApUrNa vyavahAra ko zAMti ke sAtha sahana karate haiM ! agara maiM isake svabhAva ko aura bhar3akA hU~ to isameM merI vizeSatA kyA hai ? maiM isakA mehamAna banA huuN| kisI upAya se agara isakA sudhAra kara sakU~ to merA AnA sArthaka ho sakatA hai| mana hI mana isa prakAra vicAra kara usane phUlAMbAI se kahA-Apane kyA hI acchI bAta kahI hai ! yaha bhojana kI taiyArI aura usapara ApakA yaha bolanA maiMne Aja hI dekhA hai| Apa aisI haiM tabhI to yaha taiyArI kara sakI haiN| phulAMbAI mana hI mana kahatI hai-ThAkurajI kA pratApa dhanya hai ki unhoMne ise bhI mere sAmane gAya banA diyA hai ! prakaTa meM vaha bolI-acchI bAta hai, aba Apa jIma liijie| do-cAra dina Thaharoge na ? aisA bhojana dUsarI jagaha milanA kaThina hai| mehamAna-Apa ThIka kahatI haiN| aisA bhojana dUsarI jagaha kadApi nahIM mila sktaa| maiM avazya do-cAra dina rahU~gA / ApakI kRpA hai to kyoM nahIM rahU~gA ? usane socA-isa bhojana ko amRta banA lenA hI kAphI nahIM hai| isa bAI ko bhI maiM amRta banA lU~ to merA kartavya parA hogaa| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102] [javAhara-kiraNAvalI vAstava meM sudhAra kA kAma bar3A Ter3hA hotA hai| talavAra kI dhAra pa: calane ke samAna kaThina hai| sudhAraka ko bar3I vikaTa paristhitiyoM kA sAmanA karanA par3atA hai| ina kaThinAiyoM meM bhI jo dRr3ha rahatA hai aura apane uddezya kI prazastatA kA khayAla rakhakara vikaTa se vikaTa saMkaToM ko khuzI ke sAtha sahana kara letA hai, vaha apane uddezya meM saphala hotA hai| mehamAna jIma kara calA gyaa| pUchatAcha karake usane patA calAyA ki phUlAMbAI kA svabhAva hI aisA hai / yaha kevala ThAkurajI kI bhakti karatI hai aura sabakI kambakhtI karatI hai| mehamAna ne socA-calo yaha ThIka hai ki vaha ThAkurajI kI bhakti karatI hai| nAstika ko samajhAnA kaThina hai, jise thor3I-bahuta bhI zraddhA hai, use samajhAnA itanA kaThina nahIM hai| __ mehamAna ne eka-do dina rahakara phUlAMbAI ke vAgbANoM ko khUba sahana kiyA aura usakI prakRti kA bhalIbhA~ti adhyayana kara liyaa| usane samajha liyA ki yaha ThAkurajI ke sAmane sarako tuccha samajhatI hai aura isane dharma kA svarUpa ulaTA samajha liyA hai| udhara phUlAMbAI socane lagI-kaisA bezarma hai yaha AdamI, jo ha~satA huA merI sabhI bAtoM ko sahana karatA jAtA hai| jo loga mere Azrita haiM, ve bhI mere vyavahAra ko dekhakara agara mu~ha se kucha nahIM kahate to bhI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna [103 ----- ------ - - ---- .. A~kheM lAla to kara hI lete haiN| magara isake netroM meM jarA bhI vikAra nahIM dikhAI detaa| ceharA jyoM kA tyoM prasanna banA rahatA hai| ise merI paravAha nahIM hai, phira bhI itanA zAMta rahatA hai / yaha manuSya kucha nirAlA hai| ____do-tIna dina bAda, AdhI rAta ke samaya, mehamAna kRlAMbAI ke kamare ke pAsa gayA aura use AvAz2a dii| phUlAMbAI ne pUchA-kauna hai ? usane apanA nAma batA diyaa| AdhI rAta ke samaya Ane ke lie phUlAMbAI use dhikkArane lgii| taba usane kahA-maiM kivAr3a kholane ke lie nahIM khtaa| aApake hitAhita se sambandha rakhane vAlI bAta sunAne AyA huuN| na sunanA cAho to maiM jAtA huuN| sunanA ho to kivAr3a kI Ar3a meM se suna lo / hitAhita kI bAta sunane ke lie phUlAMbAI kivAr3a ke pAsa khar3I ho gaI / usane kahA-kyA kahanA hai, kaha ddaalo| ___ mehamAna-kahU~ yA na kahU~, isI duvidhA meM par3A huuN| kucha nirNaya nahIM kara pAyA huuN| phulAMvAI-jo kahanA cAhate ho kaha ddaalo| vicArane kI bAta hI kyA hai ? Daro mata / mehamAna-ApakA bhI prAgraha hai to kaha detA huuN| abhI maiM so rahA thA / svapna meM ThAkurajI ne darzana diye the| ___phUlAM-ThAkurajI ! tumhAre bhAgya bar3e haiM jo ThAkurajI ne darzana diye ! unhoMne tumase kyA kahA hai ? Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 ] [ javAhara - kiraNAvalI mehamAna - unhoMne kahA ki bhagata! cala / aba maiM isa ghara meM nahIM rahU~gA, tere sAtha cluuNgaa| maiMne ThAkurajI se kahAmaiMne isa ghara kA namaka khAyA hai / Apa mere sAtha caleMge to merI badanAmI hogI / 'phUlAM - ThAkurajI mere ghara se rUThe kyoM haiM ? kisa kAraNa jAnA cAhate haiM ? mehamAna - maiMne yaha bhI pUchA thA ki Apa isa ghara se kyoM rUTha gaye haiM ? unhoMne uttara diyA ki maiM isa ghara se Uba gayA hU~ / aba isa ghara kI sattA mujhase nahIM sahI jAtI / maiM dhIraja rakha rahA thA ki aba sudhare, aba sudhare, magara abhI taka kucha sudhAra nahIM huA / unhoMne yaha bhI kaha diyA ki maiM tere hRdaya meM basU~gA / tU bhakta hai / maiMne ThAkurajI se pUchA- kyA kapar3oM kI yA naivedya kI kucha kamI rahI ? phUlabAI ne caTa kivAr3a khola diye aura kahane lagImaiM ThAkurajI ke lie kisI cIz2a kI kamI nahIM hone detI / phira ve nArAz2a kyoM ho gaye ? mehamAna - maiMne bhI to unase yahI prazna kiyA thaa| unhoMne uttara diyA- tU bhI mUrkha mAlUma hotA hai / maiM kyA usake kapar3e-latte ke lie naGgA-bhUkhA baiThA hU~ ! maiM apanI sattA se saMsAra kA Izvara huA huuN| vaha kyA cIz2a hai jo mujhe kapar3elatte aura naibedya degI ? mujhe usakI paravAha hI kaba hai ? phUlAM - maiM jAnatI thI ki ThAkurajI inhIM cIz2oM se prasanna www.umaragyanbhandar.com Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna] [104 hote haiN| phira mujha se kyA aparAdha huA hai jo ThAkurajI jAne kI soca rahe haiM ? mehamAna-ThAkurajI ne mujhe eka bAta kahI hai aura usakA uttara tuma se mA~gane kI bhI AjJA dI hai| unhoMne puchavAyA haiisa bAI ke eka sukumAra lar3akA ho / koI manuSya usa lar3ake ko mAre yA apamAna kre| phira unhIM hAthoM se eka thAla meM pakavAna bhara kara vaha AdamI phalAMbAI ko dene Ave to bAI legI yA nahIM? ___phUlA-jo mere beTe ko duHkha degA, usake pakavAna lenA to dUra rahA. maiM usakA mu~ha bhI nahIM dekhanA caahuuNgii| ___ mehamAna tumhArI tarapha se yahI uttara maiMne ThAkurajI ko diyA thaa| parantu ThAkurajI kahane lage-usa bAI ke to eka hI beTA hogA, kintu mere to saMsAra ke saba jIva beTe haiN| apane mu~ha ke viSa se jo mere beToM ko duHkha detI hai, usase trAhi-trAhi kahalavAtI hai. usa pApinI ke ghara meM maiM nahIM raha sktaa| isa prakAra ThAkurajI aba tumhAre ghara nahIM rheNge| vaha sAre saMsAra ke pitA haiM aura tuma saba se vaira rakhatI ho| ThAkurajI becAre raheM bhI to kaise ? ___ phUloM kA ceharA utara gyaa| vaha kahane lagI-merI takadIra khoTI hai jo ThAkurajI jAte haiN| aba maiM kisake sahAre rahU~gI? merI nAva DUbatI hai, Apa kisI taraha ise kinAre lagAe / mApakI bar3I kRpA hogii| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106] [javAhara--kiraNAvalI ------------- --------------- mehamAna-ghabarAo mata / mujhe to pahale se tumhArI cintA thii| isalie maiMne apanI zakti bhara tumhAre lie saba kucha kiyA hai| maiMne ThAkurajI se vinaya kI-Apa dInadayAla haiN| bAI ke aparAdha ko kSamA karake yahIM rahie / anyathA merI bahuta badanAmI hogii| taba ThAkurajI bole-maiM aba taka ke aparAdhoM ko kSamA kara sakatA hU~, para isase lAbha kyA hogA? jo aparAdha Age bhI karate rahanA hai, usake jie kSamA mAMgane se kyA lAbha hai ?. jisa aparAdha ke lie kSamA mAMganI hai, vahI aparAdha Age na kiyA jAya, tabhI kSamA mAMganA sArthaka hotA hai| agara vaha bAI bhaviSya meM saba ke prati AtmabhAva rakkhe, dUsare kI mAra khAkara bhI badale meM na mAre, gAlI sunakara bhI gAlI na de aura zAMta banI rahe, saba ke prati namra ho, saba kI priya bane, to maiM raha sakatA hU~, anyathA nahIM / aba Apa batalAie ki ApakI icchA kyA hai ? Apa ThAkurajI kI zarta pUrI karake unheM rakhanA cAhatI haiM yA nahIM? phulAM-balahArI hai ApakI ! maiM aba ApakI zaraNa meM huuN| Apako to ThAkurajI svapna meM hI mile aura svapna meM hI Apane unase bAtacIta kI, parantu mujhe to Apa sAkSAt ThAkurajI mile haiM / Apane merI AMkheM khola diiN| vAstava meM merI krUratA ke kAraNa saba trAhi-trAhi kara rahe haiN| maiM bhakta nahIM nAgina huuN| maiMne sadA hI apane mu~ha se viSa ugalA hai| Apa para bhI maiMne jahara barasAyA para ApakI AMkhoM se amRta hI niklaa| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna ] [107 Apane mujhe saccI zikSA dI hai| saba se pahale Apa hI merA aparAdha kSamA kIjie / aparAdha rahane se ThAkurajI na raheMge to maiM aparAdha rahane hI nahIM duuNgii| phira ThAkurajI kaise jA sakeMge? ___ mehamAna-Apane mujhase jo kucha kahA hai, usase mujhe duHkha nahIM huaa| parantu jo azakta haiM aura dharma ko nahIM jAnate haiM. unase kSamA mAMgo / isI meM ApakA kalyANa hai| meM to Apake kSamA mAMgane se pahale hI kSamA kara cukA huuN| __prAtaHkAla hote hI phUlAMbAI ne saba se kSamA maaNgii| par3ausiyoM, naukaroM-cAkaroM se bar3e prema ke sAtha vaha milI aura apane aparAdhoM ke lie pazcAttApa karane lgii| usane kahAApa saba loga aba taka mujha se dukhI hue haiN| Apane mere kaThora-vyavahAra ko zAnti ke sAtha sahana kiyA hai / eka bAra aura kSamA kara diijie| ___ agara phUlAMbAI kA mehamAna usakI bAteM sunakara krodhita ho jAtA to phUlAMbAI kA sudhAra ho sakatAthA? nhiiN| vAstava meM kSamA bar3A guNa hai / kSamA ke dvArA saba kA sudhAra kiyA jA sakatA hai| vivAhakArya se nivRtta hokara phUlAM ke ghara ke loga jaba lauTe to phUlAM prAMkhoM se jala barasAtI huI saba ke pairoM meM par3I aura apane aneka aparAdhoM ke lie kSamA mAMgane lagI ! vaha kahane lagI-Apa mujhe kSamA kara deMge tabhI ThAkurajI raheMge, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat mi Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108] [ javAhara-kiraNAvalI nahIM to cale jaaeNge| ____ saba loga phUlAMbAI ke isa Akasmika parivartana ko dekha kara cakita raha ge| kisI ne kahA-aba tumane apanA nAma sArthaka kiyA ! para yaha to kaho ki isa parivartana kA kAraNa kyA hai ? phUlAM-apane ghara eka bhakta Aye haiN| yaha parivartana unhIM ke pratApa se huA hai| sArA vRttAnta jAnakara saba parivAra ke logoM ne una mehamAna kI prazaMsA kii| unakA bar3A upakAra mAnA aura devatA kI taraha satkAra kiyaa| seTha ne kahA-sacce bhakta se hI aisA kAma ho sakatA hai ! Apane hamArA ghara pAvana kara diyaa| jisa ghara meM sadA Aga lagI rahatI thI usameM Apane amRta kA srota pravAhita kara diyaa| ____ phUlAM ne bhakta mehamAna se kahA- bhagatajI ! acchA, isa pada kA artha batalAie: jo rUThe usako rUThana de, tU mata rUThe mana beTA / eka nArAyaNa nahiM rUThe to saba ke kATa lU coTI pttaa|| bhagata ne kahA-pahale tumane jo artha samajhA hai, vaha btlaao| phira maiM khuuNgaa| phUlAM-maiMne yaha artha samajhA thA ki eka Izvara ko khuza rakhanA aura saba ke coTI-paTTe kATa lenaa| bhagata yahI to bhUla hai| isI bhUla ne tumheM cakkara meM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna ] [ 109 - -- -- - DAla diyA thaa| isa pada kA sahI artha yaha hai ki-dUsarA rUThatA hai to rUThane deM / he mana ! tU mata rUTha / arthAt dUsarA agara mAratA aura gAlI detA hai to tU krodha mata kara / 'eka nArAyaNa nahiM rUThe to kATa lU~ saba ke coTI paTA' isakA artha spaSTa hai / agara maiM tumhArI bAtoM para krodha karatA to kyA tuma mere pairoM meM par3atIM ? maiMne apane mana ko nahIM rUThane diyA to tuma mere pairoM meM girI ! yahI to coTI-paTTA kATanA kahalAtA hai| phUlAM-bahuta ThIka, aba maiM samajha gii| para eka zloka kA artha aura samajhA dIjie / bhagata-kauna-sA zloka ? phUlAM sarvadharmAn parityajya mAmekaM zaraNaM vraja | ahaM svAM sarvapApebhyo mokSayiSyAmi mA zucaH // 8 // bhagata-isakA artha yaha hai ki tujha meM kAma, krodha, Adi jitane pApa haiM, merI zaraNa meM Ane para ve saba chUTa jaaeNge| tAtparya yaha hai ki jahA~ pApa hai vahA~ Izvara kI zaraNa nahIM hai aura jahA~ Izvara kI zaraNa hai vahA~ pApa nahIM hai| ___ phUlA-maiM ApakI kRtajJa huuN| Apane merA bhrama dUra kara diyaa| Aja mere netra khula gye| meM kucha kA kucha samajha baiThI thii| isa kathA se spaSTa hai ki zAstra ke abhiprAya ko viparIta samajha lene se bar3I gar3abar3I ho jAtI hai| ataeva anyathA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110] [ javAhara-kiraNAvalI --- ---- samajha lenA dhyAna kA eka vighna hai| isase yaha bhI pratIta hotA hai ki sacce dhArmika yA paramAtmAnke ArAdhaka ko anya prANiyoM ke prati kisa prakAra kA vyavahAra karanA cAhie ! agara Apako bhagavAn ke vacana para zraddhA hai to jagat ke saba jIvoM ko apanA hI maano| aisA karoge to bhagavAn Apake haiM, anyathA bhagavAn rUTha jaaeNge| ____ 'Atmavat sarvabhUteSu' aura 'savvabhUappabhUassa' arthAt samasta prANiyoM ko apanA smjho| apanI AtmIyatA kI sImA kSudra mata rahane do / tattvadRSTi se dekhoge to patA calegA ki anya jIvoM meM aura Apake apane mAne hue logoM meM koI antara nahIM hai| isa prakAra paripUrNa maitrIbhAvanA ko hRdaya meM sthApita karake agara prabhu kA dhyAna kareMge to ApakA parama kalyANa hogaa| bIkAnera 21-8-30 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 AtmoddhAra :::():::: gaMbhIratApUrvaka satya kA vicAra na karane vAle logoM kA kahanA hai ki sAdhu bananA eka prakAra kI akarmaNyatA dhAraNa karanA hai / kintu koI samajhadAra aura vivekazIla puruSa aisI bAta nahIM kaha sakatA | gRhastha mukhya rUpa se apane sAMsArika karttavyoM kA pAlana karatA hai aura gauNa rUpa se dhArmika karttavyoM kaa| use duniyAM kI bhaMjhaTeM aisI pha~sAe rahatI haiM ki vaha AdhyAtmika karttavya ko pradhAna rUpa nahIM de pAtA / gRhastha kA sAMsArika kArya isI janma meM lAbhadAyaka ho sakatA hai, AgAmI janmoM meM nahIM / kintu varttamAna janma alpakAla taka hI raha sakatA hai aura bhaviSya ananta hai / usa ananta bhaviSya ko maGgalamaya banAne ke lie gRhasthI kI bhaMjhaToM se dUra haTa jAnA Avazyaka hotA hai / yadyapi gRhastha bhI apanI maryAdA ke anusAra dharma aura adhyAtma kI ArAdhanA kara sakatA hai phira bhI nivRtti jIvana meM jaisI ArAdhanA kI jA sakatI hai, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ javAhara-kiraNAvalI) * vaitI gRhasthajIvana meM nhiiN| isa kAraNa nivRttimaya jIvana aMgIkAra kiyA jAtA hai| nivRttimaya jIvana kA artha yaha nahIM hai ki koI sAdhu banakara niThallA baiThA rahe aura kisI kartavya kA pAlana hI na kre| sAdhuavasthA kI nivRtti kA artha yaha hai ki vaha gRhasthI ke kAmoM meM nahIM pdd'taa| dhana kamAnA, makAna banavAnA, bAla-baccoM kA vivAha karanA Adi kAryoM se sAdhu mukta ho jAtA hai| inakAryoM se nivRtta hokara sAdhu apanI pravRttiyoM kA kSetra nayA banAtA hai| vaha apanI AtmA ke zAzvata zreya ko lakSya banAkara mahAn kartavyoM ko svIkAra karatA hai| sAdhu kI pravRtti AdhyAtmika sAdhanA ke uddezya se hotI hai| ataeva vaha U~ce darje kI pravRtti karatA hai aura jagat ke hita kA bhI kAraNa banatA hai| ___ sAdhu honA AtmA ko svataMtra banAnA hai| ataeva sAdhu banakara apanI AtmA ko ucca banAnA ucita hai / isake viparIta jo loga sAdhu hokara bhI AtmA ko nIce girAte haiM, ve apanA aisA ahita karate haiM jaisA sira kATane vAlA vairI bhI nahIM kara sktaa| aise durAtmA ko kaMTha chedane vAle vairI se bhI adhika vairI smjho| kahA jA sakatA hai ki sira kATane vAlA vairI to pratyakSa meM zarIra kA vinAza karatA hai kintu durAtmA aisA kucha nahIM krtaa| phira durAtmA ko kaMTha chedane vAle vairI se bhI adhika kyoM kahA gayA hai ? Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna:] [ 113 jina nAstikoM ne zarIra ke sAtha hI AtmA kA nAza mAna rakkhA hai, una nAstikoM ke lie yaha upadeza nahIM hai| yaha upadeza AstikoM ke lie hai| Astika to isa zarIra ko vastra ke samAna samajhate haiM / vastra ke badala jAne se jaise puruSa nahIM badala jAtA, usI prakAra zarIra ke badalane para AtmA nahIM badalatA / sira kATane vAlA vairI anitya zarIra kA hI nAza karatA hai, nitya AtmA kA nhiiN| sira kATane vAle vairI se agara dveSa na kiyA jAya to vaha kucha bhI hAni nahIM pahu~cA sktaa| yahI nahIM, balki yaha AtmA kI mukti meM usI prakAra sahAyaka bana jAtA hai jaise gajasukumAra muni ke lie somala brAhmaNa sahAyaka banA thA / ataeva tAttvika dRSTi se (nizcayanaya se ) vicAra kiyA jAya to duusr| koI bhI hamArA sira nahIM kATa sakatA / hamArA sira hama svayaM hI kATa sakate haiN| hamane bure karma kiye hoMge to isI kAraNa koI hamArA sira kATa sakatA hai| bure karma na kiye hoM to lAkha prayatna karane para bhI koI hamArA kucha bhI nahIM bigAr3a sakatA / jJAnasvarUpa AtmA siMha ke samAna pUrNa adhikArI hai aura zAnavikala AtmA kutte ke samAna hai| kutte ko koI IMTa yA patthara mAratA hai to kuttA usa patthara yA iMTa ko kATane ke lie jhapaTatA hai / vaha samajhatA hai ki yaha patthara yA ITa hI mujhe mArane vAlA hai| kintu siMha aisA nahIM karatA / siMha ko golI mAtIra lagatA hai to vaha mArane vAle kI tarapha daur3atA hai| vaha Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 ] [ javAhara - kiraNAvalI samajhatA hai ki tIra yA golI kA doSa nahIM hai varan mArane vAjJA kA doSa hai / mAra DAlanA pazubala hai, Atmabala nahIM / jaise siMha samajhatA hai ki tIra yA golI mujhe nahIM mAra rahI hai kintu usakA prayoga karane vAlA mAra rahA hai, usI prakAra jisameM Atmabala hai, jo vijJAnaghana hai, vaha samajhatA hai ki hamArA sira yaha vairI nahIM kATa rahA hai balki merI AtmA Apa hI apanA sira kATa rahI hai / vairI to nimitta mAtra hai| yaha hamAre karmoM kA vaisA hI hathiyAra bana gayA hai jaisA hathiyAra siMha ke lie tIra yA golI banI thii| isa mArane vAle kA koI doSa nahIM hai | mArane vAlA to hamAre hI bhItara baiThA hai / I jise yaha jJAna ho jAegA yaha kisI dUsare se lar3AI nahIM karegA, vaha to apanI hI AtmA ke sAtha jUjhegA / vaha kahegA-he Atman / tU aba vijJAnaghana hai| jA / tU apane vijJAnaghana svabhAva ko na samajhane ke kAraNa dukhI ho rahA hai / ... apanA sira kATane vAle ko to chor3ie, kaI pIr3hI ke pUrvaja kA sira kATane vAle se bhI loga bolanA pasaMda nahIM karate / Apa loga jaba eka pUrvaja kA sira kATane vAle se bhI mela nahIM rakhanA cAhate aura duzmanI rakhate haiM to jJAnI jana kahate "haiM ki apane durAtmA se vaira kyoM nahIM rakhate ? isa durAtmA ne viSaya, kaSAya, durAcaraNa aura bhoga ke vaza hokara ekaeka yoni meM ananta ananta bAra cakkara lagAye haiN| isane Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna ]. [115 .- -- -. - --. - - - - - . - ... --- -- - - - - - - apane ko dussaha duHkhoM kA pAtra banAyA hai| phira isase jyAdA hAni karane vAlA dUsarA kauna hai ? hamArI AtmA eka taraha se hamArA mitra bhI hai aura dUsarI taraha se zatru bhI hai| aisI sthiti meM hamArA kartavya hai ki hama mitra-AtmA ke sAtha bheMTa kareM aura zatru AtmA se vaira kreN| zatru AtmA hameM anAdi kAla se aise ghora kaSToM meM DAle hue hai ki jisakA varNana kara sakanA bhI asaMbhava hai| isa durAtmA ne hamArA jitanA ahita kiyA hai utanA ahita kisI bhI dUsare vairI ne nahIM kiyaa| isa durAtmA ne hI dUsare bairI paidA kiye haiN| agara maiMne ise dUra kara diyA to phira koI vairI hI nahIM raha jaaegaa| yaha zikSA sabhImatoM ke zAstroM meM maujUda hai| gItA bhI kahatI hai uddharedAtmanA''tmAnaM nAtmAnamavasIdayet / apanI AtmA se prAtmA kA uddhAra kro| AtmA se hI zrAtmA kA uddhAra hogA / jaba taka tuma svayaM taiyAra na hooge, koI bhI tumheM nahIM tAra sakatA; kyoMki Darapoka yA kaay| ko na to kisI kI sahAyatA milI hai aura na milegI hI / zrIprAcArAMgasUtra meM bhI kahA hai purisA ! tumameva tuma mitta kiM vahiyA micimicchAsi / arthAt-are'nara ! terA asalI mitra tU svayaM hai / bAharI mitra kI icchA kyoM karatA hai ? bhAratIyoM ne AdhyAtmika Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116] . [javAhara-kiraNAvalI unnati khUba kI thI lekina ulaTI samajha ke kAraNa usase hAni bhI khUba uThAI / bahutoM ne samajha liyA ki dharma ke lie hameM mihanata bhI na karanI par3e aura Izvara hameM sIdhA mokSa bhI bheja de / yaha galata samajha hAni kA kAraNa banI / mihanata se bacane vAloM ne dharma aura Izvara ko samajhA hI nahIM hai| agara Izvara vinA parizrama kiye hI tAratA hotA to vaha dayAlu hone ke kAraNa kisI ke kahane kI rAha hI na dekhtaa| agara vaha svayaM hI saba kA uddhAra karatA hai to kisI jIva ko dukhI kyoM rahane detA hai ? kyA vaha bhI AlasI hai ? vAstava meM Izvara tAranahAra to hai para jaba tuma tarane ke lie taiyAra hoge tabhI vaha sahAyatA kregaa| isa bAta ko spaSTa karate hue AcArya kahate haiM sva tArako jina ! kathaM bhavinAM ta eva, svAmudvahanti dRdayena yaduttarantaH / yadvA hatistarati yajalameSa nUna-- mantargatasya marutaH sa kilAnubhAvaH / / -kalyANamandira / tU jagat kA uddhAra karane vAlA nahIM hai| agaratU uddhAra karane vAlA hotA to saMsAra dukhI hI na rahatA aura na mujhe saMsAra ke dukha bhogane par3ate / ataeva sivAya isake ki tU tAraka nahIM hai, aura kyA kahU~ ? magara eka hisAba se tU tAraka bhI hai| jaba koI tujhe hRdaya meM dhAraNa karatA hai to tU use Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna [117 - --- -- --- -- --- - tAra detA hai / isa prakAra tU tAraka hai bhI aura nahIM bhI hai| mazaka meM havA bhara kara usakA mu~ha bA~dha diyA jAya bhAra usakA Azraya lekara terA jAya to vaha tAra detI hai| lekina agara usameM havA na bharI jAya yA havA ke badale patthara bhare jAe~ to vaha nahIM tirA sktii| vaise vAyu to sabhI jagaha hai lekina jo use apamA kara bhara letA hai usI ko vaha tirAtI hai| prAcArya kahate haiM-he prabhu ! tU vAyu ke samAna hai aura maiM mazaka ke samAna / agara maiM tujhe hRdaya meM dhAraNa kara lU~ to tu vinA tAre nahIM rhegaa| agara tujhe hRdaya meM dhAraNa na karU~ aura tere badale viSaya-kaSAya Adi patthara bhara lU~ to tU kaise tAregA? phira terA kyA doSa hai ? vAyu mazaka ko tirAne vAlI hai lekina vaha kahatI hai ki mujhe apane bhItara bharo to maiM tujhe taaruuNgii| anyathA mere bharose mata rhnaa| isI taraha paramAtmA kahatA hai-mujhe hRdaya meM dhAraNa kara lo to maiM saMsAra-sAgara ke jala meM tumheM nahIM DUbane duuNgaa| agara aisA na kiyA to maiM kyA kara sakatA hU~! maiM abhI kaha cukA hU~ ki AtmA se AtmA kA uddhAra kro| AtmA se AtmA kA uddhAra kisa prakAra karanA cAhie, yahI bAta maiM thor3e meM kahatA huuN| agara Apako apanA uddhAra karanA hai to dhyAnapUrvaka merI bAta suno| apanA udShree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 ] [ javAhara - kiraNAvalI dhAra kara zurU kara do| maiM jo mArga batalA rahA hU~ usa mArga para bar3e se bar3A vidvAn bhI cala sakatA hai aura bAlaka bhI cala sakatA hai / paNDita aura bAlaka donoM ke lie yaha mArga sugama hai / isa mArga kA avalambana loge to ApakA kAma siddha ho jAegA / vaha mArga yaha hai to sumaraNa trina ANi kaliyuga meM, na koi zradhAge / zravara maiM vArI jAU~ to sumaraNa para, dina-dina prIti vadhArI / padamaprabhu pAvana nAma tihAro, patita udhAranahAro // padama0 // dharama ko marama mahArasa, so tuma nAma ucAro | mantra nahIM kou dUjo, tribhuvana mohanagAro // padama0 // isa prakAra kA abhyAsa karo aura isa AtmA ko samajhA lo ki he AtmA ! tU isa sarvavyApaka paramAtmA ko chor3akara durAtmA mata bana / tU usa paramAtmA kA dhyAna uThate-baiThate kara aura AThoM pahara usakA japa calane de / usake japa meM AThoM pahara rahane se tere pAsa pApa phaTakegA hI nahIM / parama yA purgatiom sama maiM saMtoM, satiyoM, zrAvakoM aura zrAvikAoM se kahatA hU~ ki jo kAma paramAtmA kI zrAzA meM haiM unake lie to kucha Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna ] [ 116 ---- - - - -- ---- -..- -.----. . .. . -. kahanA hI nahIM hai, lekina AjJA-bAhara ke kAma jaise hI tumhAre sAmane Ave vaise hI tuma paramAtmA kI zaraNa meM jaao| vairI ke sAmane Ate hI zastra chor3a denA kAyaratA hai| kAma krodha Adi hI tumhAre asalI vairI haiM / yaha jaba tumhAre pAsa Ave taba tuma paramAtmA se prArthanA karo-'prabho! inase hameM bcaa| aisA karane se ve vairI tumhArA kucha bhI nahIM bigAr3a skeNge| magara kaThinAI yaha hai ki aise vikaTa prasaMga para loga paramAtmA ko bhUla jAte haiM aura isI kAraNa paramAtmA unakI rakSA nahIM kara sktaa| zatru kA hamalA kabhI na kabhI hotA hI hai| haralA na ho to parIkSA kaise ho? magara hamalA hone para jo paramAtmA kI zaraNa jAtA hai use kSaNa-kSaNa meM sahAyatA mile venA nahIM rahatI / jo mana aura vANI ke bhI agocara hai, jisakI zakti ke sAmane talavAra, Aga, z2ahara aura devatAoM kI zakti bhI tuccha hai, usa mahAzakti ke sAmane sArA saMsAra tuccha hai| jo le usako rUThana de, para tU mata rUThe mana beTA / eka nArAyaNa nahIM rUThe to saba ke kATa lU cottii-pttaa||* isa ukti kA artha palaTa diyA jAya to bAta dUsarI hai| nahIM to yaha samajha lo ki jo rUThatA hai use rUThane do, lekina tU mata rUTha / jisa mazaka ne vAyu ko apane bhItara bhalIbhA~ti bhara liyA hai, usa mazaka ko koI bhI tUfAna nahIM DubA *isakI vyAkhyA isI pustaka meM anyatra pA cukI hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120] [javAhara-kiraNAvalI sktaa| isI prakAra he AtmA ! kAma krodha Adi kA kaisA hI tUphAna zrAve tU Izvara kI zaraNa mata chodd'| mitro ! AtmA ko amRtamayI bnaao| yaha mata samajho ki mAlA hAtha meM le lene se Izvara kA bhajana ho jaaygaa| I vara ko apane hRdaya meM virAjamAna kro| jaba taka zarIra meM prANa haiM taba taka jaise nirantara zvAsa calatA rahatA hai, usI prakAra paramAtmA kA dhyAna bhI calatA rahanA cAhie / Izvara ko prApta karane ke lie apathya aura tAmasika bhojana tathA khoTI saMgati ko tyAgakara zuddha antaHkaraNa se usakA bhajana karoge to use prApta karane kI siddhi bhI avazya milegii| bAiyo! yaha samaya apUrva hai / jo avasara milA hai vaha bAra-bAra nahIM milegA aura pratikSaNa calA jA rahA hai| ise paramAtmA ke dhyAna meM lgaao| paramAtmA ke dhyAna se tumheM sanmati prApta hogI / tumhAre kukarma chUTa jAe~ge aura tumhAre laukika-vyavahAra meM koI bAdhA nahIM aavegii| kucha loga kahA karate haiM ki paramAtmA kA bhajana karane para bhI hamArA amuka kAma siddha nahIM huaa| magara ve yaha nahIM socane ki unhoMne aisA bhajana kiyA hai jo paramAtmA ko pasaMda nahIM hai| yoM to rAvaNa bhI bhakta thA / lekina maMdAdarI ne usase kahA sunahu nAtha ! sItA vina dInheM / hita na tumhAra zaMbhu baja kInheM / / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna ] [121 tulasIdAsajI ne zaMbhu aura brahmA kI bAta kahI hai aura hama loga kaha sakate haiM ki sItA ko diye binA arhanta bhI hita na kreNge| rAvaNa agara sItA ko lauTA detA to use bhajana se Ananda miltaa| lekina usane isa bAta para dhyAna nahIM diyA / isI prakAra Apane jo bhakti kI hogI usameM koI kAraNa aisA hogA jo paramAtmA ko pasaMda nahIM hogaa| isalie zuddha antaHkaraNa se, dUsare ke hitAhita kA dhyAna rakhate hue paramAtmA kA dhyAna kro| aisA karane se apUrva Ananda prApta hogaa| THADUR INDI.NITI MAHRUITHTHAmt AIIMILAImyanKTImeanimalll FAS ATHI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ lakSyabhraSTa na hoo --:::()::-- bhagavAn anAthI muni ne rAjA zreNika se kahA-rAjan ! kaI loga nAtha hone ke lie udyata hokara bhI iMdriyoM ke yA kaSAya ke vaza hokara sAMsArika padArthoM meM gRddha ho jAte haiM aura pariNAma yaha hotA hai ki ve phira anAtha ho jAte haiN| unakI sAdhu banane kI ruci nirarthaka ho jAtI hai, kSyoMki usakA mukhya prayojana naSTa ho jAtA hai| jo sAdhu ke prAcAravicAra se viruddha calatA hai phira bhI sAdhu kA veSa dhAraNa kiye rahatA hai, vaha prANI pAmara hai| aisA manuSya isa loka ke sukhoM se bhI vaJcita rahatA hai aura paraloka ke sukhoM se bhI korA raha jAtA hai| vaha isa loka ke sukhoM se vaMcita yoM raha jAtA hai ki lokalajjA ke mAre use kezaloMca karanA par3atA hai, maMge paira paidala calanA par3atA hai aura bhikSATana prAdi bAhya kriyAe~ sAdhuoM kI hI taraha karanI par3atI haiN| matalaba yaha hai ki Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna ] [ 123 sAdhu jina kaSToM ko sahana karate haiM, unheM use bhI sahana karanA par3atA hai / phira bhI usakA kaSTa sahanA uttama artha meM nahIM lagatA / vaha jo kucha karatA hai, jo kaSTa sahatA hai so sirpha isalie ki loga use sAdhu samajheM / vaha ADambara karatA hai aura asaliyata kI upekSA karatA hai| isa prakAra vaha aihalaukika sukhoM se bhI vaMcita rahatA hai aura pAralaukika sukhoM se to vaMcita hai hI / vaha na idhara kA rahatA hai na udhara kA rahatA hai / 'ito bhraSTastato bhraSTaH' kI kahAvata usa para pUrI taraha ghaTatI hai / aise vyakti kA isa loka meM bhI koI Adara nahIM karatA aura paraloka meM to use pUchegA hI kauna ? vaha jo kaSTa sahana karatA hai so samabhAva se nahIM karatA / aisA manuSya anAtha kA anAtha hI banA raha jAtA hai / . koI bhI manuSya ho, yaha jisa uddezya ke lie ghara se nikalatA hai usake viSaya meM sAvadhAnI na rakkhe to sAMsArika kAmoM ke lie jaise gRhastha ulAhanA dete haiM, usI taraha pAralokika kArya ke lie zAstra ulAhana dete haiN| apane dhyeya ko bhUla jAne vAle aise manuSya kI kyA dazA hotI hai, yaha saba loga samajha sakate haiN| isa saMbaMdha meM maiM apane svAnubhava kI bAta kahatA hU~ / 1 gRhastha loga saMvatsarI ke dUsare dina jamAI ko bulAkara koI bheTa dete haiM aura usase khamatakhAmaNA karate hai / jaba maiM bAlaka thA to mere saMsArI mAmAjI ne rizte ke eka jamAI ko i Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 [javAhara-kiraNAvalI bulA lAne ke lie mujha se kahA / maiM ghara se claa| rAste meM kucha bAlaka kaur3iyoM aura paisoM kA khela khela rahe the / maiM vahA~ khar3A ho gayA aura khela dekhane lgaa| maiM kisalie' ghara se nikalA hU~, yaha bAta bilakula bhUla gyaa| pAraNA karake ghara se nikalA thaa| khAne pIne kI cintA nahIM thii| khela meM merA mana itanA ulajha gayA ki madhyAhna ho gayA aura dhIre-dhIre karIba do baje kA samaya ho gyaa| khela khatma huA tavaM mAmAjI kI bAta yAda aaii| mAmAjI svabhAva ke bar3e krodhI the| ataeva mujhe bahuta bhaya huA ki na jAne kaisI biitegii| sArAMza yaha hai ki jo jisa kAma ke lie uThA hai, use agara pUrI taraha nahIM karatA hai to sthiti viSama ho jAtI hai| vaha lakSyabhraSTa hokara kaSTa hI pAtA hai| isalie ai sAdhuo, tuma sAvadhAna hoshro| tumane jisa mahAn dhyeya ko prApta karane ke lie saMsAra ke sukhoM kA parityAga kiyA hai, jisa siddhi ke lie tuma anagAra, akiMcana aura bhikSu hue ho, usa dhyeya ko kSaNa bhara bhI mata bhuulo| usakI pUrti ke lie nirantara udyogazIla raho / tumhArA pratyeka kArya usI lakSya kI siddhi meM sahAyaka honA caahie| ___ jo manuSya apane lakSya ko bhUla jAtA hai usakA sArA kaSTa sahana nirarthaka ho jAtA hai aura usakA kahanAbhI asatya ho jAtA hai ki maiM amuka kArya ke lie uThI huuN| koI prAdamI dhana kamAne ke lie uThA aura apanI lAparavAhI ke kAraNa Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna ] [ 125 chUTe, paradeza jo sva gAMTha kI pU~jI ga~vA baiThA to yahI kahA jAegA ki usane apane lakSya se viparIta kAma kiyaa| isa dhana kamAne ke lie uThane vAle kA aura dhana na kamAne vAle ko kaSTa to vahI hue jo kamAne vAle ko hote haiM / strI, mAtA, pitA zrAdi jAnA par3A, saphara kI dikkateM bhoganI par3IM. ghara taMtratA thI vaha bAhara nahIM rahI / yaha saba kaSTa sahane para bhI kAma ulaTA kiyA / jisa uddezya ko lekara ghara se nikalA thA yaha uddezya pUrA nahIM huA / isa prakAra vaha na idhara kA rahA, na udhara kA rahA / pU~jI ga~vAkara ghara lauTane vAle ko saMkoca aura lajjA kA bhI anubhava hotA hai / kadAcit lauTa bhI AtA hai to ghara ke loga usase ghRNA karate haiM, use phaTakArate haiM aura khuda bhI dukhI hote haiM / kaSTa bhI vyAvahArika natIjA kucha na nikalA / / yaha . laukika bAta hai / pAralaukika bAta bhI isI taraha samajhanA cAhie / sAdhu banane ke lie uThane vAle ko gharabAra chor3anA hI par3A / sAdhu avasthA ke lajjA ke kAraNa sahane par3e aura yahI nahIM varan ulaTI hAni huI kezaloMca, bhikSA, vihAra Adi, jo sAdhu ko karane par3ate haiM, vaha saba to lokalakhkhA ke kAraNa karane hI paMr3e parantu unameM zraddhA na hone se ve phaladAyaka nahIM hue, kyoMki ve sirpha lokadikhAve ke lie hI kiye gaye / jaba taka koI dekhatA rahatA hai, taba taka vaha niyamoM kA pAlana karatA hai, aura jaba koI nahIM dekhatA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com .
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 ] [ javAhara - kiraNAvalI taba unheM bhaMga kara detA hai / sAdhupana Upara se pAlane kI vastu nahIM hai / vaha antarAtmA se pAlA jAtA hai / zrataeva jaba taka AtmA zAnta nahIM huA hai aura use zAnta karane kA prayatna bhI nahIM kiyA jAtA hai taba taka sAdhupana kA dikhAnA vyartha hai / aisA manuSya donoM lokoM se bhraSTa huA hai| aise sAdhuveSI kI saMyama kI ruci viparIta ho gaI hai / isalie vaha isa loka ke bhI sukhoM se vaMcita hai aura paraloka ke sukhoM se bhI vaMcita hai / yaha kathana sabhI ke lie lAgU hotA hai / cAhe koI sAdhu ho yA zrAvaka ho, Upara se sAdhu yA dhAvaka hone kA dikhAvA karanA aura bhItara pola calAnA ucita nahIM hai / AtmA ke vairI mata bano / zrAtmA ko mata Thageo / tumhArA AtmA hI mitra hai aura grAtmA hI zatru hai / apanI zrAtmA se pUcho ki tU jo kara rahA hai se kisa vicAra se kara rahA hai ? jo AdamI jisa kAma ko antarAtmA se karegA use usa kAma meM kaSTa kA anubhava nahIM hogaa| yahI nahIM, usake manoyoga kI zakti, jo kArya ko sampanna karane meM mahatvapUrNa bhAga letI hai aura kArya ko sAdhya banAtI hai, usake sAtha hogI / use kArya karate samaya aura kArya karane ke pazcAt bhI AhlAda kA anubhava hogA / isake viparIta jo manuSya krisI kAma ko bojha samajhegA aura UparI mana se karegA, vaha use kaSTa rUpa mogA / use apane kArya se saMtoSa aura sukha nahIM milegA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna ] [ 127 aura acche se acche kArya kA bhI uttama phala vaha prApta nahIM kara skegaa| isI prakAra jo vyakti sAdhupana para zraddhA nahIM rakhatA hai lekina Upara se sAdhu banA huA hai, usake lie vaha saMyama bhI duHkhadAyI ho jAtA hai / jo vyakti zraddhA aura utsAha ke sAtha saMyama kA pAlana karatA hai, use saMyama ke kaSTa kA anubhava hI nahIM hotA / vaha kaSToM kA bhI Ananda ke rUpa meM palaTa letA hai / yaha itanI sarala aura sIdhI bAta hai ki pratyeka AdamI apane hI anubhava se ise samajha sakatA hai / saMsAra-vyavahAra kI bAtoM ko hI liijie| Apako kahIM hajAra rupaye milane kI AzA hogI to Apa usI samaya daur3e jaaeNge| usa samaya Apako itanI sphUrti aura itanA utsAha mAlUma hogA ki sardI-garmI, bhUkha-pyAsa Adi kA kaSTa mAlUma hI nahIM par3egA / yoM kisI kA mu~ha kAlA kara diyA jAya yA dhUla pheMkI jAya to vaha Aga babUlA ho jAyagA / lekina phAguna ke mahIne meM aisA unmAda chA jAtA hai ki kAlA mu~ha karane para para aura dhUla pheMkane para Ananda mAnA jAtA hai / jaba phAguna ke mahIne meM mithyA unmAda ke kAraNa aisA karane para bhI duHkha nahIM hotA to jise jJAna kA unmAda ho gayA hai use kyoM duHkha hogA ? aura putrI ke vivAha meM mAtA rAta dina eka kara bhI usakA mana Ananda hI pAtA hai; kyoMki Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com putra detI hai,
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128] , [javAhara-kiraNAklI usake hRdaya meM utsAha hotA hai| jaba utsAha ke kAraNa saMsAra-vyavahAra ke kaThina kAryoM meM duHkha kA anubhava nahIM hotA taba janma-janmAntara ke kaSTa miTAne vAle saMyama ko pAlane meM kyoM kaSTa mAlUma hogA? lekina jinhoMne kapaTapUrNa saMyama liyA hai, unheM bolane, calane, khAne, pIne Adi meM pada-pada para kheda mAlUma hotA hai| bhagavAn ne kahA hai ki jisa sAdhu ke saMkalpa-vikalpa na miTe use sAdhupana meM pada-pada para kaSTa hote haiN| isalie sAdhu meM saMkalpa-vikalpa rahanA anAthatA ke lakSaNa haiN| sArAMza yaha hai ki antarAtmA meM pUrI sadbhAvanA sthApita karake sAdhupana pAlane vAlA hI sanAtha banatA hai| UparaUpara ke bhAva se kAma karane vAlA sanAtha nahIM, anAtha hI hai| . dukAna meM munIma bhI kAma karatA hai aura seTha kA lar3akA bhI kAma karatA hai| munIma tanakhvAha letA hai. aura seTha kA lar3akA kucha bhI nahIM letaa| lekina paise ke lie kAma karane vAle meM aura ghara kA kAma samajha kara karane vAle meM kitanA antara hotA hai ? . jo apanA kArya samajha kara kArya karatA hai vaha.mAlika bana kara karatA hai, gulAma bana kara nhiiN| mAlikA auragulAma bhoji antara hai vahI prAntarika utAra aura samAja ke Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke gyAlyAna] [129. ----------- ---- . . ... ... .... sAtha saMyama pAlane vAle aura vinA mana lokadikhAve ke lie saMyama palane vAle sAdhu meM hai| jo bhAvanA ke sAtha saMyama pAlatA hai vaha mAlika ke samAna hai aura jo dikhAve ke lie saMyama kA pAlana karatA hai vaha gulAma ke samAna hai| Apa loga zrAvaka haiN| Apa kevala munipana kI dRSTi se pramAtha haiM, zrAvakapana kI dRSTi se sanAtha haiM / isa dRSTi se Apa Apa indra se bhI bar3e haiM / indra zrAvakapana kI dRSTi se bhI anAtha hai| ataeva aApa apane gaurava ko samajheM / apane pada kI uJcatA ko samajha kara usakA pUrI taraha nirvAha kareM / atIna kAla meM bhagavAn ke zAsana meM aneka zrAvaka ho cuke haiN| ApakA pada unhIM kI koTi kA hai| Apa unake uttarAdhikArI haiM / aisA koI kAma na kareM jisase ApakI aura Apake dvArA unakI bhI kIrti meM dhabbA lagane kI saMbhAvanA ho| isake atirikta Apa jo kucha bhI kareM, dInatA aura parAdhInatA syAga kara kreN| Apako yaha samajhanA ucita hai ki maiM jo kucha bhI kara rahA hU~ vaha apanA kAma kara rahA huuN| maiM gulAmI kA kAma nahIM kara rahA huuN| __ kalpanA kIjie, do gumAztA haiM / unameM eka zrAvaka hai aura dUsarA azrAvaka hai| ina donoM ke kArya meM kucha antara to honA hI cAhie / agara kucha bhI antara nahIM hai to donoM ke dharma kA antara sarvasAdhAraNa kI samajha meM kaise pAegA? sAdhAraNa janatA to dharma ke anuyAyI vyaktiyoM ke AcaraNa se hI unake dharma kI parIkSA karatI hai| vaha tAtvika vivecanA kI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 ] [ javAhara-kiraNAvalI gaMbhIratA meM nahIM utrtii| saccA zrAvaka kabhI nahIM socegA ki maiM gulAmI kA kArya karatA huuN| vaha to yahI samajhegA ki maiM jo kucha karatA hU~, apane dharma kI sAkSI se karatA huuN| kahIM aisA na ho ki mere kisI kArya se mere vrata meM doSa laga jAya aura mere vyavahAra se mere dharma kI pratiSThA meM kamI ho jAya / maiM naukara hU~, lekina satya kA / zAstra kI kathAoM meM ullekha hai ki aisA samajhane vAloM ko aneka pralobhana diye gaye, yahA~ taka ki prANa jAne kA bhI avasara A pahu~cA, phira bhI ve apane satya dharma se vicalita nahIM hue| matalaba yaha hai ki cAhe koI munImI kare yA majadUrI kare, agara vaha saccA zrAvaka hai to yahI vicAregA ki maiM paise ke lie hI naukarI nahIM karatA huuN| mujhe apane dharma kA bhI pAlana karanA hai| jo aisA vicAra karake prAmANikatA ke sAtha vyavahAra karegA vahI saccA zrAvaka hogaa| jo paise kA hI gulAma hai vaha dharma kA pAlana nahIM kara sktaa| saccA zrAvaka apane mAlika ke batAye hue bhI anyAyapUrNa kAma ko karanA svIkAra nahIM kregaa| pUjyazrI zrIlAlajI mahArAja eka bAta kahA karate the / vaha isa prakAra hai: kisI seTha ke yahA~ eka prAmANika munIma thaa| apane seTha kA kAma ,vaha dharmaniSThA ke sAtha kiyA karatA thaa| eka bAra Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna ] [131 seTha ne munIma kI salAha nahIM mAnI aura isa kAraNa usakA kAma kaccA raha gyaa| seTha ne kucha dinoM taka to apanA prADambara kAyama rakkhA magara pUMjI ke vinA korA aADambara kaba taka cala sakatA thA ? jaba na cala sakA no eka dina seTha ne bar3e duHkha ke sAtha munIma se apane lie dUsarI pAjIvikA khoja lene ko kaha diyA / usane lAcArI dikhalAte hue apanI sthiti kA bhI hAla batalA diyA, yadyapi munIma se koI bAta chipI huI nahIM thii| munIma ne kahA-apanA saMsAra-vyavahAra calAne ke lie mujhe koI dhandhA to karanA hI par3egA, lekina Apa yaha na *samajhe ki maiM parAyA huuN| jaba kabhI mere yogya kAma A par3e zrApa nissaMkoca hokara mujhe AjJA deN| adhika to kyA, maiM prANa dene ke lie bhI taiyAra huuN| isa prakAra bar3e duHkha ke sAtha seTha ne munIma ko vidA kiyA aura munIma bhI bar3e duHkha ke sAtha vidA huaa| munImajI ghara baiThe rhe| nagara meM bAta phaila gaI ki amuka munImajI Ajakala khAlI haiN| usI nagara meM eka vRddha seTha rahatA thaa| vaha khUba dhanavAn thaa| usake bacce choTe the / vaha cAhatA thA ki maiM vyApAra aura bAlakoM kA bhAra kisI vizvasta AdamI ko sauMpakara kucha dharma-karma karane meM lgeN| magara use apane naukaroM meM aisA koI nahIM dikhatA thA jo usakA kAmakAja saMbhAlakara ImAnadArI se kAma kara ske| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 ] [ javAhara - kiraNAvalI Aja ke loga to apanI Ayu saMsArakArya meM hI pUrI kara dete haiM, parantu pahale ke loga cauthI avasthA meM yA to sAdhu ho jAte the yA sAdhu na hone kI avasthA meM dharmadhyAna meM laga jAte the| isase Age vAloM ke sAmane eka acchA Adarza khar3A ho jAtA thA aura vaha apanA kalyANa kara letA thA / seThajI ko una munImajI ke khAlI hone kI khabara lagI / vaha munIma ko jAnate the / apanA kAma-kAja saMbhAlane ke lie seThajI ne unheM upayukta samajhA aura eka dina bulAkara kahAmaiM ApakI caturAI se paricita huuN| Apa hamArI dukAna kA kAma-kAja saMbhAla leN| munIma AjIvikA kI talAza meM thA hI / usane seThajI kI dukAna para rahanA svIkAra kara liyA / seThajI ne use saba naukaroM kA adhyakSa banAkara saba kAma usake supurda kara diyA / * thor3e dina bAda seTha ne munIma se kahA - amuka bahI ke amuka pAne kA khAtA nikAlie / munIma ne khAtA nikAlA / khAtA usI seTha kA thA, jisake yahA~ munIma pahale naukara thA aura jisakI Arthika sthiti kharAba ho gaI thI / khAte meM kucha rupayA bakAyA thA / seTha ne kahA- yaha rakama vasUla kIjie / munIma bahI lekara usa seTha ke yahA~ pahu~ce / seTha ne prema ke sAtha Adara-satkAra karake biThalAyA / munIma saMkoca ke kAraNa mu~ha se takAjA na kara skaa| usane khAtA kholakara Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna ] [ 133 seTha ke sAmane rakha diyA / seTha samajha gayA / usane sU bharakara kahA - munImajI, rupayA to denA hai, lekina isa ghara kI dazA Apase chipI nahIM hai| maiM kyA kahU~ ? munIma ne kahA- Apa dukhI na hoN| maiM sthiti se paricita huuN| agara maiM ne apane naye seThajI ko vahIM uttara de diyA hotA to ThIka na rhtaa| isI vicAra se maiM yahA~ taka AyA hU~ / bahIkhAtA lekara munImajI lauTa aaye| seTha ke pUchane para unhoMne kahA- khAte meM rakama jyAdA vakAyA hai / abhI cukatA kara dene kI unakI zakti nahIM hai / kabhI unake dina palaTeMge to cukA deMge / ve haz2ama karane vAle AsAmI nahIM hai / kAraNa Apa unakI unakA rukha rakhanA seTha bolA- pahale ke seTha hone ke khuzAmada karate haiM / hamAre naukara hokara ucita nahIM hai / itanA bar3A ghara thA / vigar3a jAne para bhI gahane- vartana Adi to hoMge hii| agara sIdhI taraha nahIM denA cAhate to dAvA karake vasUla karo / munIma - maiM jAnatA hU~ ki unakI AmadanI aisI nahIM hai / kisI prakAra apanA nirvAha kara rahe haiM aura ijz2ata lekara baiThe haiN| unakI AbarU vigAr3anA merA kAma nahIM hai| maiM to ApakI aura unakI ijz2ata barAbara samajhatA hU~ / kucha kaThora par3a kara seTha ne kahA- jise roTI kI garaz2a hogI use kisI kI AbarU bhI vigAr3anI par3egI / munIma ne yaha bAta sunI to cAbiyoM kA gucchA seThajI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134] [javAhara-kiraNAvalI ke sAmane rakha diyA aura kahA-seTha sAhaba, mujhe vidAI diijie| seTha-acchI taraha soca-vicAra liijie| maiMne Apako roz2agAra le lagAyA hai / saba karmacAriyoM kA pradhAna banAyA hai aura zrApa mere sAtha aisA salUka karate haiM ? munIma-jo apanI ijz2ata ke mahattva ko nahIM samajhatA vahI dUsare kI ijz2ata bigAr3atA hai| eka dina ve bhI mere mAlika the| Aja unakI sthiti aisI nahIM hai, to kyA meM unakI ijz2ata bigAr3ane lagUM? maiMne unakA namaka khAyA hai aura vaha mere sAre zarIra meM vyApA huA hai| maiM unakI pratiSThA naSTa nahIM kruuNgaa| phira bhI agara aApa rakama vasUla karanA hI cAheMge to maiM apanI jAyadAda se cukaauuNgaa| maiM sirpha paise kA gulAma nahIM huuN| maiM dharma se kAma karane vAlA huuN| munIma kI bAta sunakara seTha ko atyanta prasannatA huii| usane dhanyavAda dete hue kahA- munImajI, maiM ApakI kasauTI karanA cAhatA thaa| merI aAja taka kI cintA dUra ho gii| yaha cAbiyA~ sNbhaaliye| aba Apa jAneM aura dukAna jAne / aba yaha ghara aura bAla-bacce mere nahIM, Apake haiM / mere sira kA bhAra aApake Upara hai| mitro! yadi munIma paise ke pralobhana meM par3akara, bhAjIvikA rakhane kI cintA se dharma ko bhUla jAtA to kyA pariNAma nikalatA? Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna ] [135 ----- - -- ---. -. . -.-..- - - - - - -- --- - -... .-... .-- .. - - . - ".".- - Aja ke loga zrAvaka kahalAte hue bhI svataMtra rahane meM kaThinAI kA anubhava karate haiM / ___ bhagavAn anAthI muni ne yahI kahA thA ki nAtha banakara kisI kAma ko karanA eka bAta hai aura gulAma bana kara karanA dUsarI bAta hai| nAtha banakara sAdhudharma kA pAlana karanA aura bAta hai aura gulAma banakara sirpha dikhAne ke lie pAlana karane kA DhoMga karanA aura bAta hai| seTha aura munIma kA jo udAharaNa diyA gayA hai vaha bhAI-bhAI aura pitA-putra Adi ke lie bhI lAgU hotA hai| dharmAtmA puruSa kisI ke sAtha dagA nahIM krtaa| vaha prANa dene ko taiyAra ho jAtA hai para apanA dharma nahIM chodd'taa| dharma ko vaha prANAM se jyAdA pyArA samajhatA hai| dharma usake lie parama kalyANamaya hotA hai| vaha samajhatA hai ki maiM nAstika nahIM, Astika huuN| aAtmA amara hai| maiM ananta kAla taka rahane vAlA huuN| isalie thor3e samaya taka rahane vAlI tuccha cIz2a ke lobha meM par3akara meM dharma kA parityAga nahIM kara sktaa| isa prakAra vicAra karane vAlA manuSya sadA sukhI rahatA hai| rAma aura lakSpaNa bhAI-bhAI the to kyA rAma akele vana cale jAte aura lakSmaNa ghara beThe mauja karate rahate ? sItA, rAma kI patnI hokara bhI kyA rAjamahala ke sukha bhogatI rahatI ? dharma kI kamodI saMkaTa ke samaya hI hotI hai| balki saMkaTa Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 ] ko hI dharma kI kasauTI samajhanA cAhie / yaha bAta pahale to muniyoM aura satiyoM ko socanI caahie| unhoMne mAtA-pitA kA tyAga kara diyA hai lekina kyA saMsAra ke jIva ananta - ananta bAra mA~-bApa na ho cuke hoMge ? vaha munIma apane purAne seTha kI AbarU nahIM viga - r3anA cAhatA / to kyA apane purAne mA~-bApa kI AbarU bigAr3anA ucita hai ? lekina jaba AtmA kA patana hotA hai to chaha kAya kI dayA uTha jAtI hai / magara jo manuSya yaha vicAra karatA hai ki vizva ke samasta prANI mere purAne mitra haiM, saMbaMdhI haiM, seTha haiM, vaha prANI mAtra para dayA aura prema kI bhAvanA rakhatA hai / vaha trikAla meM kabhI anAtha nahIM hogA / [ javAhara - kiraNAvalI X X X X eka bAra gRhasthI kA tyAga karake, sAdhu hokara phira anAtha arthAt indriyoM kA gulAma bana jAtA hai, vaha nirarthaka kaSTa mola letA hai / itanA hI nahIM, vaha apanI zrAtmA ko nIce girAtA hai, apane saMgha kI ujjvala kIrti ko kalaMkita karatA hai aura apane dharma ko badanAma karatA hai / sunA hai, bandara ko pakar3ane bAle loga use pakar3ane ke lie jaMgala meM kisI lohe ke yA lakar3I ke pAtra meM, jisakA mu~ha lakar3A hotA hai, cane bhara dete haiN| bandara usa pAtra meM cane lene ke lie hAtha DAlatA hai aura canoM se muTThI bhara letA hai| pAtra kA mu~ha itanA saMkar3A hotA hai ki usameM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnerake vyAkhyAna ] [137 khAlI hAtha to A jA sakatA hai, magara muTThI ba~dhA hAtha na ghusa sakatA hai aura na nikala sakatA hai / bandara muTThI meM cane lekara hAtha nikAlanA cAhatA hai kintu hAtha nikalatA nhiiN| agara bandara canoM kA praleAbhana tyAga de to hAtha chur3A sakatA hai, anyathA nhiiN| isa prakAra bandara canoM ke lobha meM par3akara apane lie baMdhana kA nirmANa kara letA hai| vaha canA chor3anA nahIM cAhatA aura isI kAraNa vaMdhana se mukta bhI nahIM ho sktaa| vaha tar3aphar3AtA rahatA hai aura pakar3ane vAle use pakar3a lete haiN| isI prakAra saMsArI jIva svayaM hI sAMsArika sukha-sAdhanoM ke pralobhana meM par3akara apane lie baMdhana taiyAra karate haiM / isI taraha sAdhuveSadhArI asAdhuoM meM bhogavilAsa kI lAlasA vidyamAna rahatI hai| jaise bandara canoM kA tyAga nahIM kara sakatA usI prakAra ve sAdhuveSadhArI asAdhu bhogalAlasA kA tyAga nahIM kara sakate / magara jaise bandara pAtra se chuTakArA cAhatA hai usI prakAra ve bhI AtmA kA kalyANa cAhate haiN| lekina jaise bandara canoM kA lobha chor3e vinA chuTakArA nahIM pA sakatA, usI prakAra sAdhu ho jAne para bhI saMsAra kI bhogalAlasA kA tyAga kiye binA mukti nahIM mila sktii| bar3e-bar3e graMthakAra kaha gaye haiM ki isa viSama kAla meM mahApuruSoM ke pantha para calanA hI kalyANakArI hai| to'pratiSThaH zrutayo vimiyA ko muniyasva va pramANam / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 ] [ javAhara - kiraNAvalI 1 dharmasya tasvaM nihitaM guhAyAM, mahAjano yena gataH sa panthAH // arthAt - tarka asthira hai| geMda kI taraha vAdI prativAdI ke vacanoM kI Thokara khAkara vaha idhara-udhara lur3hakatA phirata ( hai| zruti smRti Adi ke nirmAtAoM kI mati bhinna-bhinna hone se zruti smRti kA kathana bhI bhinna-bhinna hai / isa bhinna-bhinna * kathana kI gar3abar3a meM loga par3a gaye haiM aura isa kAraNa dharma kA tattva itanA dUra calA gayA hai mAnoM guphA meM chipa gayA hai / loga vicAra karate haiM ki isa kAla meM hama kyA kareM ? saba matoM kA adhyayana karake agara unakA nicor3a nikAlanA cAheM to yaha saMbhava nahIM / saMsAra meM itane adhika mata aura pantha haiM aura itane adhika grantha evaM zAstra haiM ki sArI umra vyatIta ho jAne para bhI unake adhyayana kA anta nahIM sakatA / aisI vikaTa paristhiti meM AtmA kA kalyANa kisa prakAra kiyA jAya ? duniyA kI isa sthiti meM graMthakAra kahate haiM - ghabarAo mata / jisa mArga para mahApuruSa cale haiM usI mArga para calo aura calate hI rho| usI mArga para calane meM kalyANa hai / usa para calane se akalyANa nahIM ho sakatA / tatra prazna khar3A hotA hai ki mahApuruSa kauna ? pratyeka mata aura pantha vAle apane-apane mata aura pantha ko mahApuruSa kA mata aura pantha kahate haiM aura ve paraspara meM virodhI haiN| aisI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIkAnera ke vyAkhyAna ] [136 --- ---- sthiti meM mahApuruSa kA mArga kauna-sA samajhA jAya ? kisa para cale ? jainasiddhAnta isa prazna kA jo uttara detA hai, vaha itanA vyApaka hai ki use koI asvIkAra nahIM kara sktaa| jainasiddhAnta kahatA hai ki mahApuruSa vaha hai jisameM rAga aura dveSa na ho / arthAt jisane gaga Adi Atmika doSoM ko pUrNa rUpa se jIta liyA ho aura doSoM ko jItane ke phalasvarUpa jisameM pUrNa jJAna utpanna ho gayA ho vahI mahApuruSa hai| prazna kA anta phira bhI nahIM hotaa| aba yaha AzaMkA uTha sakatI hai ki nirdoSa aura pUrNa jJAnI kauna hai ? lekina AtmA meM aisI zakti vidyamAna hai ki vaha mahApuruSa ko phaurana pahacAna sakatI hai| Apa loga mahApuruSa kI khoja isalie karanA cAhate haiM / ki Apake doSa mahApuruSa kA upadeza milane se naSTa ho jAe~ / to ina doSoM ke sahAre hI mahApuruSa kA patA lagAyA jA sakatA hai| ApameM kAma, krodha, lobha, moha Adi doSa haiM / ina doSoM kA nAza karane ke lie hI Apa mahApuruSa kI khoja karate haiM to samajhA jA sakatA hai ki jisameM yaha doSa na ho vahI mahApuruSa hai| jisameM rAga-dveSa hoMge usake vacana sadoSa hoMge aura jo rAga-dveSa se mukta hai usake vacana mI nirdoSa haiM / una vacanoM ko grahaNa karane se hamArA kalyANa hogA? kahA jA sakatA hai ki kyA sabhI sAdhu vItarAga haiM ? Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 ] javAhara - kiraNAvalI agara sAdhu aisA samajhaleM yA kaheM to samajhanA cAhie ki ve daMbha aura ahaMkAra se ghire haiN| unheM vicAranA cAhie ki hama mahApuruSa ke grantha para jA rahe haiM aura dUsaroM se bhI ve yahI kaheM ki hama mahApuruSa ke paMtha para cala rahe haiM / tumhArI icchA ho to tuma bhI isI pantha para zrI jAo / yaha pantha hamArA nahIM hai, mahApuruSoM kA hai| mahApuruSa isI pantha para cale haiM aura jagat ke jIvoM ko isI para calane kI preraNA kara gaye haiN| sAdhu agara aisA samajheM aura prakaTa kareM to samajhanA cAhie ki ve sacce sAdhaka haiM / 2 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAna aura cAritra -~-::::::::-- saMsAra kI samasta zikSAoM kA sAra jJAna aura cAritra kI prApti karanA hai| cAritra ko AcaraNa bhI kahate haiM, magara sUkSya dRSTi se vicAra karane para donoM meM thor3A sA antara bhI dRSTigocara hotA hai / cAritrarUpa guNoM kI ArAdhanA karane kI jo vidhi batalAI gaI hai usa vidhi ke anusAra cAritra ko pAlana karanA AcaraNa kahalAtA hai| vidhipUrvaka cAritra kA pAlana na karane se kAma nahIM cltaa| vidhipUrvaka cAritra ke pAlana karane kA artha yaha hai ki cAritra kA pAlana jJAnapUrvaka hI honA cAhie / jJAna ke sAtha pAlA jAne vAlA bhAcAra hI uttama AcAra hai| vahI AcAra saphala hotA hai| jJAnahIna prAcaraNa aura AcaraNahIna zAna se uddezya siddha nahIM hotaa| kalyANa ko agara ratha mAna liyA jAya to zAna aura cAritra usake do pahiye haiN| donoM kI kisa prakAra AvazyakatA hai, yaha bAta eka dRSTAnta dvArA samajhanA ThIka hogaa| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 ] [ javAhara - kiraNAvalI kisI vRkSa ke nIce eka andhA aura eka paMgu manuSya baiThA hai / vRkSa meM phala lage haiN| donoM phaloM ke icchuka haiM ! lekina andhe ko phala dikhAI nahIM dete aura paMgu phaloM ko dekhatA huA bhI vRkSa para car3hane kI zakti se rahita hai / yaha donoM jaba taka alaga-alaga vicAra kara rahe haiM taba taka phaloM kI abhilASA rakhate hue bhI phaloM se vaMcita hI rahate haiM / lekina paMgu ne andhe se kahA- bhAI, tere pairoM meM zakti hai / agara tu mujhe apane kaMdhe para biThalA le to maiM U~cA ho jAU~gA aura phala tor3a lU~gA / aisA karane se merI aura terI donoM kI tRpti ho jAyagI / -- ina donoM kA saMyoga hI inake lie kalyANakArI ho sakatA hai| agara aMdhA, paMgu ko U~cA uThAne se inkAra kara de aura paMgu, aMdhe ko phala denA asvIkAra kara de to donoM ko bhUkhe maranA par3egA / zAstra meM cAritra kI bar3I mahimA prakaTa kI gaI hai / lekina koI agara korI kriyA ko hI pakar3a kara baiTha jAya aura vaha kriyA jJAnayukta na ho to jaise aMdhe aura paMgu ke sahayoga ke binA phala kI prApti nahIM hotI, usI prakAra jJAna ke saMyoga ke binA kI jAne vAlI kriyA se bhI phala kI prApti nahIM hotii| nire cAritra kA mArga aMdhA hai / jJAna ke abhAva meM use mukti rUpI phala nahIM sUjhatA / dazabaikAlika sUtra meM kahA haiHprANI kiM kAhI kiM vA mAIhi aithapAvakaM / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkanera ke vyAkhyAna [143 ___...- ------ arthAt-becArA ajJAnI jIva kyA kara sakatA hai ? vaha apane kalyANa aura akalyANa ko kaise samajha sakatA hai ? isalie ukta sUtra meM Age kahA gayA hai __ paDhamaM nANaM to dayA evaM ciTui sanvasaMjae / arthAt -pahale jJAna kI ArAdhanA karanI cAhie aura usake bAda cAritra kI aArAdhanA ho sakatI hai| sabhI saMya - mavAn mahApuruSa aisA hI karate haiN| ve binA zAna ke cAritra kI ArAdhanA karanA saMbhava nahIM maante| isa prakAra cAritra kI ArAdhanA karane se pahale jJAna kI ArAdhanA karanA aAvazyaka batalAyA gayA hai / vAstava meM jJAna ke binA samya-- cAritra kI ArAdhanA ho hI nahIM sktii| isI prakAra cAritra se rahita akelA zAna paMgu hai / cAritra kI sahAyatA ke binA usase mokSa kI prApti nahIM ho sktii| aisI sthiti meM spaSTa hai ki agara koI sirpha kriyA ko le baiThe aura jJAnaguNa kI avahelanA kara de to vaha aMdhe kI taraha bhaTakA-maTakA phiregA aura use usa phala kI prApti nahIM ho sakatI jise vaha prApta karanA cAhatA hai| isI taraha agara kisI ne zAna pAkara cAritra kI avahelanA kara dI to vaha bhI siddhi se vaMcita rhegaa| zAstra meM kahA hai bhayaMtA, akaritA ya bNdhmokkhpinninno| vAyAvIriyamittaNaM samAsAsenti apparya // arthAt-zAna se hI bandha aura mokSa mAnane vAle loga Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 ] [ javAhara - kiraNAvalI kahate to haiM para karate nahIM haiN| ve apanI vANI kI vIratA mAtra se apanI AtmA ko AzvAsana dete haiM / tAtparya yaha hai ki jinhoMne jJAna to prApta kara liyA hai kintu jo jJAna ke anusAra AcaraNa nahIM karate aura jo jJAna se hI bandha-mokSa mAnakara tasallI kara lete haiM ve apanI AtmA ko dhokhA dete haiM aura dUsaroM ko bhI dhokhA dete haiM / isIlie zAstrakAra Age calakara kahate haiM na cittA tAyae bhAsA, kuco vijjANulAsacaM / arthAt - apanI paMDitAI kA abhimAna karane vAle cAritrahIna vyakti nAnA prakAra kI bhASAe~ bhale hI jAnate hoM magara ve bhASAe~ duHkha se unakI rakSA nahIM kara sktiiN| isI prakAra vidy| e~ aura vyAkaraNa Adi zAstra bhI unakI rakSA kaise kara sakate haiM ? isa prakAra na to jJAnavikala puruSa siddhi pAtA hai aura na kriyAvikala puruSa siddhi pAtA hai / jaba jJAna aura kriyA kA saMyoga hotA hai tabhI mukti milatI hai| jo loga jJAnahIna haiM aura thothI kriyA ko hI lie baiThe haiM unheM jJAna prApta karanA cAhie / jJAna ke abhAva meM ve bhraSTa hue vinA nahIM baca sakate / aura jo loga akele jJAna ko hI lekara baiThe haiM aura kriyA ko nirarthaka mAnate haiM unheM kriyA kA bhI Azraya lenA cAhie / kriyA ke vinA ve bhI bhraSTa hue vinA nahIM raheMge / yahA~ taka jo kucha kahA gayA hai vaha Atmika kalyANa kI dRSTi se hI kahA gayA hai| magara cAtmika kalyANa ke lie Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna ] [145 saMsAra para bhI dRSTi denA Avazyaka hai| saMsAra para dRSTi diye vinA Atmika kalyANa naz2ara nahIM aataa| Aja saMsAra meM eka manobhAvanA sarvatra dikhAI detI hai aura vaha yaha hai ki loma phala to cAhate haiM lekina kriyA karanA nahIM caahte| paMgu ko dayA se prerita hokara agara koI phala de bhI de to bhI rahegA vaha paMgu hii| aMdhe kA sahAga lekara phala tor3a lene meM paMgu ko jo Ananda mila sakatA hai vaha Ananda dUsare ke phala dene se nahIM mila sakatA / jisa dina use dUsarA phala nahIM degA usI dina vaha duHkha phira paMgu ke sAmane A khar3A hogaa| Apa loga pagar3I bA~dhate haiM aura dhotI pahanate haiN| isa kriyA kA phala Apa yahI samajhate haiM ki Apa saMsAra-vyavahAra meM acche dikhalAI deN| ThIka dIkhane ke lie Apa jo dhotI aura pagar3I pahanate haiM, use agara apane hAtha se pahana sakeM taba to ThIka hai: kadAcit dUsare ke hAtha se pahanA kareM to kyA ThIka hogA? Aja Apako sabhI prakAra kI suvidhA prApta hai to dUsare ke hAtha se Apa pozAka pahana sakate haiN| kala agara aisI suvidhA nahIM huI to kyA hogA? kyA usa samaya ApameM dImatA kI bhAvanA jAgRta nahIM homI ? prApa viSAda meM nahIM DUba jAe~ge? isa bAta para gaharAI ke sAtha vicAra karane para zrApako mAlUma hogA ki khataMtratA kA mUlya kyA hai ? agara Apa Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 ] [ javAhara - kiraNAvalI * sAvadhAna hokara dekheM to Apako patA calegA ki Apake saba kAma parAdhIna haiN| bhojana khAnA to ApameM se sabhI ko zrAtA hai, lekina bhojana banAnA kitanoM ko AtA hai ? Apa naukara ke sahAre hI bhojana khAnA jAnate haiN| kadAcit rasoiyA ne acAnaka jabAba de diyA to kyA hogA ? kahA jA sakatA hai ki aisI dazA meM patnI bhojana banA degI / parantu videza meM, jahA~ patnI na ho, kyA kareMge ? athavA kalpanA kre| ki ghara meM pati-patnI do hI haiM aura patnI bImAra ho gaI taba kyA hogA ? aise samaya meM bhojana banAkara kauna degA ? magara loga to isa bhrama ke zikAra ho rahe haiM ki hAtha se kAma nahIM kareMge to pApa se baca jAe~ge ! magara kyA yaha pApa se chUTane kA rAstA hai ? isa prakAra kI parataMtratA se kisI bAta meM siddhi nahIM milatI / siddhi prApta karane kA yA pApa se chuTakArA pAne kA mArga nirAlA hai / bhojana ke viSaya meM ApakI jaisI sthiti hai vaisI hI anna, vastra Adi ke viSaya meM bhI hai / grApa cAhate sabhI kucha haiM magara svAdhIna kisI bhI cIz2a ke lie nahIM haiM / jaise paMgu par3e-par3e bhIkha mA~gA karane haiM, usI prakAra Apa ina saba vastuoM kI icchA rakhate haiN| paMgu aura andhe ko mA~gane para kabhI-kabhI koI de bhI detA hai magara usa dene se kyA unameM svAdhInatA zrA jAtI hai ? 'nahIM !' Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna ] [147 isI prakAra dUsaroM kI sahAyatA se Apako bhojana, vastra, anna Adi mila jAya to bhI Apa svatantra nahIM ho sakate / balki isa parataMtratA ke kAraNa Apako ina cIz2oM kI kriyA se ghRNA ho gaI hai| Apa bhojana aura vastra banAne vAle ko nIcI nigAha se dekhate haiM aura unakA upayoga karane vAloM kA Adara karate haiM ! Apake khayAla se kapar3A banAnA nIca kA kAma hai aura pahananA U~ca kA kAma hai| mitro ! kyA yahI samadRSTi kA lakSaNa hai ? Apa jisa vastu kA upayoga karate haiM, usa vastu ko banAne Adi kI kriyA na jAnane se arthAt svatantratA ko bhUla jAne se Aja dharma meM bhI gulAmI ho rahI hai| ApameM se bahutoM ko dharma bhI vahI rucikara hogA jisake sunane para kriyA na karanI pdd'e| magara vicAra karanA cAhie ki kyA yaha ucita hai ? mitro ! Apako svAdhInatA kA mahattva samajhanA cAhie / korI bAte banAkara saMsAra para apanA Adhipatya jamAne kA prayatna karanA sace zAna kA phala nahIM hai| jJAnI vaha hai jo pratyeka bAta para gaharAI se, tAtvika dRSTi se vicAra karatA hai / jainazAstra meM aisA eka bhI bar3e AdamI kA udAharaNa nahIM milegA, jisane dUsaroM para hukma calAyA ho aura Apa niruyogI hokara baiThA rahA ho| rAjakumAra megha ke udAharaNa ko lIjie / usane jIvanopayogI bahattara kalAoM kA adhya. yana kiyA thaa| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148] [javAhara-kiraNAvalI candramA kI bar3AI kalA se hI hai| amAvasyA ke dina caMdramA kahIM dUsare loka meM nahIM calA jaataa| sirpha usameM kalA nahIM rhtii| isalie Apako socanA cAhie ki jisameM kalA na hogI vaha amAvasyA ke candramA ke samAna hogA athavA pUrNimA ke candramA ke samAna hogA? meghakumAra ne bahattara kalAe~ sIkhakara svataMtra jIvana kA bodha prApta kara liyA thaa| unheM bhojana banAnA, vastra, banAnA, ghara banAnA, AbharaNa banAnA Adi pratyeka jIvanopayogI kalA kA bhalIbhAMti jJAna thaa| __ meghakumAra ghara banAnA Adi samasta kalAoM meM pAraMgata the to bane rahate / zAstra meM ina saba bAtoM kA ullekha karane kI kyA AvazyakatA thI ? isakA uttara yahI hai ki zAstra meM yaha carita dekara batalAyA gayA hai ki isa prakAra kA jIvana kabhI parataMtra nahIM ho sktaa| magara ApameM se adhikAMza loga aise nikaleMge jo aisI eka bhI kriyA zAyada na jAnate hoMge jo jIvana kI svataMtratA ke lie upayogI ho / alabattA kapaTa kriyA karake paisA kamAnA loga jAnate haiM / lekina aisI kriyA se paisA ikaTThA karane vAle ke pAsa jaba kisI kAraNa se paisA zrAnA banda ho jAtA hai, taba use hAya hAya karane ke sivAya aura kyA cArA raha jAtA hai? Aja jo hAya hAya macI huI hai, usakA pradhAna kAraNa yahI hai ki Aja ke logoM kA vyApAra bhI svataMtra nahIM hai / jopara. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat ami Gyanbhandar-Umara, Surat Www.umaragyanbhandar.com
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna ] [ 146 taMtra jIvana meM hI jIvana kA Ananda mAnate haiM, unheM kriyA kA mahatva kaise mAlUma ho sakatA hai ? lekina vinA kriyA ke svataMtratA nahIM hai aura svataMtratA na hone ke kAraNa hAya-hAya macI hai / agara Apa parAdhInatA aura parAvalambana kA tyAga nahIM kara sakate to kama se kama parAdhInatA para garva karanA to tyAga sakate haiM ! Apa uttama svAdiSTa bhojana karake garva karate haiM, lekina samajha nahIM AtA ki Apake garva kA AdhAra kyA hai ? Apane dUsare kA diyA khAyA hai, phira garva kyoM ? garva ho to bhojana banAne vAlI bAI ko hai| sakatA hai / vaha soca sakatI haiM ki maiMne bar3hiyA bhojana banAkara dUsaroM kA peTa bharA hai ! Apa kisa bAta para ahaMkAra kara sakate haiM ? aura asala meM usa bAI ko bhI garva karane kA adhikAra nahIM hai; kyoMki usane anna paidA nahIM kiyA hai / anna kisAna paidA karatA hai / kadAcit kisAna kA garva samajha meM A sakatA hai| Apa apanI asamarthatA para, parAdhInatA para aura parAvalambana para garva kareM to ApakI marz2I ! mitro ! ApakA jJAna, kriyA ko chor3akara khAne-pIne meM hI kalyANa samajha baiThA hai aura isI kAraNa Apa ahaMkAra karate haiM / ahaMkAra ke badale AtmanindA karo aura tattva kI gaharAI meM jAkara vicAra karo to ApakA ahaMkAra bilIna ho jAyagA / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150] [ javAhara-kiraNAvalI Aja maiM ApakA aAtmasAkSI banakara ApakI ora se aApakI nidA karatA huuN| maiM pUchatA hU~ ki Apa jina AlIzAna haveliyoM kA garva karate haiM, unheM Apane banAyA hai ? agara unakA eka bhI patthara khisaka jAya to use bhI Apa nahIM jamA sakate / phira garva kA AdhAra kyA hai ? isa taraha dUsaroM ke banAye nakAna meM rahanA parataMtratA hai-gulAmI hai| isameM svatantratA kahA~ hai ? bahineM ba~gar3iyA~ pahana kara hAtha kar3A rakhatI hoMgI, lekina maiM pUchatA hU~ ki ba~gar3I meM se eka bhI mogarA nikala jAya to kyA ve use banA kara jar3a sakatI haiM ? agara nahIM jar3a sakatIM to garva kisa virate para ! yoM to gauraiyA (gauragaurI) putalI ko bhI gahane pahanAye jAte haiM, lekina vaha kyA garva kara sakatI hai? vaha garva kaise kare ? use to dUsaroM ne gahane pahanAye haiN| isI prakAra jo bahineM dUsaroM ke diye kapar3e pahanatI haiM ve bhI kaise garva kara sakatI haiM / bahino! Apa apanI AtmA ko aisI zikSA dIjie ki vaha pukAra uThe-'he AtmA ! tujhe dhikkAra hai, jo tU dUsaroM kI dI huI vastuoMpara garva karatI hai !' . ___ kapar3A banAne vAlA dUsarA, silAI karane vAlA dUsarA aura dhone vAlA dUsarA hai| aisI dazA meM pahanane vAlA garva kyoM karatA hai ! agara tumhAre lie kAma karane vAle loga apanA-apanA kAma banda kara deM to kaisI bItegI ? jaba tuma Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna ] [ 151 unakI kala nahIM jAnate to unake kAma banda kara dene para ronA svAbhAvika haiM / bahineM jo kapar3A pahanatI haiM unameM kyA eka bhI aisA hai jo unakA khuda kA banAyA ho ? 'nahIM !' pahale kI rAniyA~ cauMsaTha kalAoM meM nipuNa hotI thIM / veM zastra bA~dhakara lar3ane nahIM jAtI thIM lekina kisI aisI cIz2a kA upayoga bhI nahIM karatI thIM. jise banAnA unheM na AtA ho / ve naye-naye kalA kauzala nikAla kara apane vastrAbhUSaNa sajAyA karatI thiiN| Aja kI striyA~ yaha saba kahA~ karatI haiM ? darjI mazIna se belavUTe nikAla detA hai aura ye pahanakara abhimAna karatI haiM ki aisI cIz2a usake pAsa nahIM hai, mere pAsa hai ! lekina bahino ! jarA vicAra kre| ki tumhArA kyA hai jisa para tuma garva karatI hoM ! bhAiyo! Apa mujhe apanA dharmaguru mAnate haiM / isalie maiM kahatA hU~ Apa abhimAna kA tyAga kreN| maiM Apako nirabhimAna dekhanA cAhatA huuN| cakravartI bhI, jo svayaM kapar3A banAne kI kalA meM kuzala hote the, kapar3oM kA abhimAna nahIM karate the; to Apa jo kapar3A banAnA hI nahIM jAnate, kaise zrabhimAna kara sakate haiM ! pratyeka vastu kA upayoga karate samaya yaha vicAra kara lo ki yaha vastu maiMne banAI hai yA nahIM / aura sAtha hI yaha soca lo ki jaba maiMne nahIM banAI hai to phira abhimAna kaisA ? Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 ] [javAhara-kiraNAvalI agara Apa khAne kA abhimAna karate to to kIr3e-makor3e kyA Apase adhika abhimAna nahIM kara sakate ? miSTAnna meM par3ane vAle kIr3a aApako bure kyoM lagate haiM ? isalie ki miSTAnna unhoMne banAyA nahIM aura pA kaise gaye? lekina yahI bAta Apa apane viSaya meM bhI sociye| Apa svayaM kIr3oM ke samAna bana rahe haiM yA nahIM ? bhAiyo aura vahino ! Aja kI merI isa bAta ko yAda rakkho ki jJAnayukta kriyA ke vinA aura kriyAyukta jJAna ke dinA dharma aura saMsAra ko nahIM jAna sakate / ataeva jo bhI kriyA sAmane Ave usa para vicAra karo ki yaha kriyA maiMne kI hai yA nahIM ? agara nahIM kI hai to usa para meM amimAna kaise kara sakatA hU~ ! isa prakAra vicAra kara usa kriyA kA badalA dene kI bhI cintA rkkho| agara Apane aisA nahIM kiyA to sira para RNa car3hA rhegaa| jisa prakAra hoTala meM bhojana karane para kImata cukAnI par3atI hai, usI prakAra kriyA kA badalA denA bhI ucita hai| zrAja zrApa sIdhA khAte haiM to yaha mata samajhie ki yaha aApako yoM hI mila gayA hai| Apa ko jo prApta hotA hai vaha ApakI kisI kriyA kA phala hai| ise khAkara agara Apane saMsAra aura dharma kI sevA na kI to samajha lIjie ki Apane apanI saMcita pUMjI ga~vA dI hai| koI bhI vicAravAn vyakti dIvAliyA bananA pasaMda nahIM krtaa| lekina puNya ke viSaya meM yaha bAta kyoM lAtI hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna ] [ 153 puNya rUpI pUMjI ko bhogane vAle use ghaTane nahIM dene kA vicAra kyoM nahIM rakhate ? Apa pAkhAne meM zauca jAte haiM yA nahIM ? 'jI hA~ !" kabhI pAkhAne ko sApha bhI karate haiM ? 'nahIM !' agara eka dina bhI pAkhAne kI saphAI na kI jAya to kyA hogA ? aise pAkhAne ko Apa sApha nahIM karate aura jo sApha karatA hai use Apa kyA samajhate haiM ? 'nIca !' phira bhI loga dAvA karate haiM ki hama jJAna aura kriyA ko samajhate haiM ! jo pAkhAne ko svaccha banAtA hai vaha to U~cA hai aura jo svaccha karatA hai nIca hai ! kyA yahI jJAna aura kriyA kA samajhanA kahalAtA hai ? aisI samajha ko kyA kahA jAya ! kadAcit ApakA yaha khayAla ho ki Apa puNyavAn haiM aura bhaMgI puNyahIna hai| to Apa jaba bAlaka the taba ApakI mAtA ne kyA ApakI azuci na uThAI hogI ? kyA isa kAraNa ApakI mAtA puNyahIna ho gaI ? aura zrApa puNyavAn hue ? mitro ! ApakI svataMtratA luTa gaI hai, phira bhI agara Apa nirabhimAnI baneM to kisI na kisI rUpa meM duniyA kI sevA meM A sakate haiM / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 ] . [ javAhara - kiraNAvalI saMsAra meM saba se bar3A kAma bhaMgI kA hai| bhaMgI cAheM to eka hI dina meM ApakI havelI naraka kI yAda dilAne lage, . nagara naraka bana jAya aura Apa ghabarana uThe / jo loga svataMtra haiM aura jaMgala meM TaTTI jAte haiM ve te| kadAcit na bhI ghaba rAveM, magara bar3e kahalAne vAle loga saba se pahale ghabarA jAe~ge / tAtparya yaha hai ki samAja ke eka atyanta mahatvapUrNa kArya ko karake zAMti kAyama karane vAloM ke prati Apako kRtajJa honA cAhie / agara ApameM kRtajJatA nahIM hai to kama se kama unheM ghRNA aura tiraskAra kI dRSTi se to mata dekhie / loga aMdhere meM par3e hue haiM; isalie unheM ujele meM lAne ke lie maiM kahatA hU~ ki jisa taraha maiM saba saMtoM se prema karatA hU~. usI taraha Apa bhI U~ca-nIca kA bheda chor3a kara saba se prema karo aura unheM apanA sahAyaka samajhe / Apa hamezA par3hate haiM mittI me sambabhUesu, beraM majma na keNaI / arthAt samasta prANiyoM para merA maitrIbhAva hai / merA kisI ke prati vairabhAva nahIM hai / isa pATha ke anusAra naraka meM par3e hue jIva kyA Apake miMtra nahIM haiM ? magara aisA bhI nahIM honA cAhie ki pAsa ke jIvoM ko bhUla jAo aura jo naraka meM par3e haiM, sirpha unhIM ko mitra mAnane lagA / agara roTI banA kara dene vAle pAsa ke manuSya ko Apa nIca mAneMge to naraka ke jIvoM ko kisa prakAra mitra samajha sakeMge 1 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna ] [155 mitro ! samaya ko dekho| yugaMdharma ko phcaano| apanI buddhi ko viveka ke mArga para calAyo / jJAna ke dvArA nirdhArita kiye hue kAma ko karane vAle hI vijayI ho sakate haiM / jJAna se nirNaya kiye binA hI kAma karane vAle bijaya nahIM prApta kara sakate / ataeva jJAna kI bar3I mahimA hai| jJAna ke bAda hI samyaka kriyA pAtI hai| zAstrakAroM ne jJAna ko pahale sthAna diyA hai aura usake bAda kriyA ko| Apa loga Aja jJAna ko bhUla rahe haiM, jJAna kI koI AvazyakatA nahIM samajhate aura kadra bhI nahIM karate, lekina jJAna se uttama koI vastu nahIM hai| gItA meM bhI kahA hai na hi jJAnena sadRzaM pavitramiha vidyate / isa saMsAra meM jJAna ke samAna aura koI pavitra vastu nahIM hai| jJAna sarvotkRSTa vastu hai aura akhila karma kI samApti zuddha jJAna meM hI ho jAtI hai| jainasiddhAnta ke anusAra vicAra kiyA jAya to isa bAta meM aura hI tattva nikalatA hai| syAdvAda siddhAnta kA upayoga kiye vinA kisI bhI bAta kA marma pUrI taraha samajha meM nahIM zrA sktaa| jainasiddhAnta ke anusAra terahaveM guNasthAna ko chor3akara caudahaveM guNasthAna meM jAne para kriyA kA nAza ho jAtA hai.| usa samaya kriyA nahIM rhtii| sAtha jAne vAlI cIz2a zAma ke sivAya aura nahIM hai| bhagavatI sUtra meM eka praznottara pAtA hai| gautama svAmI ne bhagavAna se prazna kiyAShree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156] [ javAhara-kiraNAvalI 'bhagavan ! jJAna isI bhava meM sAtha rahatA hai yA parabhava meM bhI?' bhagagana ne uttara diyA-'isa bhava meM bhI sAtha rahatA hai aura parabhava meM bhI sAtha rahatA hai|' matalaba yaha hai ki kriyA kI samApti jJAna meM ho jAtI hai| ataeva jJAna ke samAna anya koI bhI vastu nahIM hai| magara yaha mata bhUla jAnA ki jJAna kI pavitratA ko jAna lene mAtra se hI jJAna nahIM hotaa| jJAnI puruSoM kA cAritra to unake aMtima zarIra ke sAtha samApta ho gayA hai, parantu usa cAritra kA jJAna abhI taka maujUda hai| Apa jJAna se hI bhagavAn mahAvIra ko pahicAnate haiN| lekina Aja ha~sI-maz2Aka meM jJAna kA nAza ho rahA hai| Aja bAlakoM aura yuvakoM ke dimAga meM z2ahara bharane vAle, kuvAsanAoM ko uttejita karane vAle upanyAsoM ke Dhera laga rahe haiN| inheM zAna yA jJAna kA sAdhana samajha lenA viSa ko pIyUSa samajha letA hai| yaha pustakeM bhulAve meM DAlane vAlI haiM / inase bhAratavarSa kI pavitra saMskRti kA sattAnAza ho rahA hai / jisake pratApa se kArya kI siddhi ho jAne para karma mAtra kA parityAga ho jAya vahI saccA jhAna hai| gItA kA eka zloka hai ___ yatra yogezvaraH kRSNo yantra pArtho dhnurdhrH| . aryAt-yogezvara kRSNa aura dhanurdhara arjuna jisa ora haiM, usI ora vijayazrI, dhruva nIti Adi haiN| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkanera ke vyAkhyAna [157 ___ gAMdhIjI ne dhanurdhara arjuna kA artha 'kriyA' kiyA hai aura yogezvara kRSNa kA artha 'jJAna' kiyA hai| yogezvara kRSNa ke Adeza se arthAt jJAna ke Adeza se kriyA jahA~ kI jAyagI vahIM saphalatA prApta ho skegii| zrI ravIndranAtha ThAkura ne bahuta bhArapUrvaka likhA hai ki Aja hama loga yogAdhyAya se nikalakara gar3avar3AdhyAya meM par3a gaye haiN| Aja hamAre lie pustakeM par3hakara samajhanA kaThina ho gayA hai ki vAstavika jJAna kyA hai ? isa z2amAne meM bhI bahuta loga haiM jo kahate haiM ki par3helikhe AdamI jyAdA kharAba hote haiM, isalie par3hAnA burA haiN| striyoM ko to mUrkha rahanA hI acchA hai| unheM jJAna sikhAne se hAni hotI hai| ___maiM pUchatA hU~ ki yaha akSaravidyA puruSoM se to nikalI nahIM hai, striyoM se hI nikalI hai, phira akSarajJAna ko paidA karane vAlI striyAM hI akSarazAna na par3heM, isa vidhAna kA kAraNa kyA hai ? bhagavAn RSabhadeva kI do kanyAe~ thiiN| eka kA nAma brAhmI aura dUsarI kA nAma sundarI thA / bhagavAn ne sarvaprathama donoM putriyoM ko akSaramAna sikhalAyA thA / ina donoM ke nAma se brAhmI lipi aura sundarI gaNita nAma pracalita huaa| Apa loga Aja striyoM ko par3hAnA hAnikAraka samajhate haiM to kyA Apa logoM meM bhagavAn RSabhadeva se adhika buddhi hai ? brAhmIlipi ke bAvana akSaroM kA hI yaha pratApa hai Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 ] [ javAhara - kiraNAvalI I ki Apa hajAroM lAkhoM varSa pUrva kI bAta jAna rahe haiN| eka aMgareja vidvAn ne brAhmIlipi ke bAvana akSare kI tulanA jahAja ke sAtha karate hue likhA thA ki ye bAvana akSara jahAja haiM / jaise jahAja eka dvIpa kA mAla dUsare dvIpa meM pahu~cAtA hai usI prakAra yaha bAvana akSara pUrvakAlIna puruSoM kI bAteM hamAre pAsa pahu~cAte haiM / ina bAvana akSaroM kI hI mahimA hai ki hama apane pUrvajoM ke carita aura jJAna-vijJAna ko Aja jAna sakate haiM / mitro! jise zAstra rUpI catu prApta nahIM hai vaha aMdhA hai / hajAroM varSa pahale kI bAteM zAstra dvArA hI jAnI jA sakatI haiM / dUra se dUra kI bAteM bhI zAstra hI batalAtA hai / bhagavAn RSabhadeva Adi kA carita Apane kaise jAnA ? siddhazilA, naraka aura svarga kA vRttAnta Apako kaise vidita huA ? ina saba vastuoM ko isa bhava meM A~khoM dvArA nahIM dekhA hai| zAstroM se hI inakA jJAna huA hai / agara bAvana akSaroM kA zAstra hamAre Apake sAmane na hotA to kyA dazA hotI ? hama loga na jAne kisa bIhar3a aMdhakAra meM bhaTaka rahe hote / magara brAhmI lipi kA hI yaha pratApa hai ki hameM usa aMdhakAra meM nahIM bhaTakanA par3a rahA hai aura hameM jJAna kA Aloka prApta hai / brAhmI kanyA thI, puruSa nahIM thI / phira Aja kI kanyAe~ par3hane-likhane se kisa prakAra bigar3a jAe~gI ? zrApako jo bAta sUjha rahI hai vaha kyA bhagavAn RSabha deva ko nahIM sUjhI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com -
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna ] [ 156 thI? agara bhagavAn Apase adhika jJAnI the to unhoMne brAhmI ko lipijJAna kyoM diyA ? __ eka sampradAya vAloM kA kahanA hai ki sAdhuoM ke sivAya auroM ko khAne ko dekara zastra tIkhA mata kro| bhojana dene se zastra tIkhA ho jAtA hai aura bhUkhoM mArane se moTA (moMtharA) ho jAtA hai| kintu yaha kathana ajJAnapUrNa hai| inake kathanAnusAra agara eka mahilA yaha vicAra karatI hai ki merI lar3akI ke A~kheM hoMgI to vaha puruSoM ko dekhegii| dekhane para nIyata bigar3a jAnA bhI saMbhava hai| isa prakAra A~kheM rahane se zastra tIkhA hogaa| aisA vicAra karake vaha mahilA apanI lar3akI kI A~kheM phor3a DAle to Apa use kyA kaheMge? 'pApinI!' jo mahilAe~ apanI lar3akI kI AMkhoM ko acchI rakhane ke lie lar3akI kI AMkhoM meM kAjala AMjatI haiM, ve bahineM usakI mAM haiM yA zatru ? 'mAM!' magara khAne ko dene se zastra tIkhA hotA hai, aisA kahane vAloM kI zraddhA ke anusAra to vaha bahina lar3akI kI AMkhoM meM kAjala lagAkara zastra tIkhA kara rahI hai ! isalie na lar3akI ko khilAnA cAhie aura na AMkhoM meM aMjana hI prAMjanA caahie| phira to use le jA kara kahIM samAdhi karA denA hI ThIka hogA ! kaisA anokhA vicAra hai ! Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160] [javAhara-kiraNAvalI lar3akI kI mAtA ko pahale hI brahmacAriNI rahanA ucita thaa| taba moha hone kA prazna hI upasthita na hotaa| lekina jaba mohavaza hokara santAna utpanna kI hai to lAlana-pAlana karake ula moha kA karja bhI cukAnA hai| isI kAraNa zAstra meM mAtApitA aura sahAyatA karane vAle ko upakArI batalAyA hai| bhagavAn ne kahA hai ki santAna kA lAlana-pAlana karanA anukampA hai| .. sArAMza yaha hai ki jo mAtA apanI kanyA kI AMkheM phor3a de use Apa mAtA nahIM vairina kheNge| lekina hRdaya kI AMkheM phor3ane vAle ko Apa kyA kaheMge ? kanyAzikSA kA virodha karanA. vaisA hI hai jaise apanI saMtati kI khAMkheM phor3a dene meM kalyANa mAnanA / jo kanyAoM kI zikSA kA virodha karate haiM ve unakI zakti kA ghAta karate haiN| kisI kI zakti kA ghAta karane kA kisI ko adhikAra nahIM hai| hA~, zikSA ke sAtha satsaMskAroM kA bhI dhyAna rakhanA Avazyaka hai| kanyAoM kI zikSA kI yojanA karate samaya yaha dhyAna rakhanA cAhie ki kanyAe~ zikSitA hone ke sAtha susaMskAroM se bhI sampanna baneM aura pUrvakAlIna satiyoM ke caritra par3hakara unake patha para agra-, sara hone meM hI apanA kalyANa mAneM / yaha bAta to bAlakoM kI zikSA ke saMbaMdha meM bhI Avazyaka hai| aisI dazA meM kanyAoM kI zikSA kA virodha karanA unake vikAsa meM bAdhA DAlanA aura unakI zakti kA nAza karanA hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna ] [161 loga kahate haiM ki lar3akI ko kyA hu~DiyAM likhanI haiM jo vaha par3hAI kare ! parantu brAhmI ko kyA huMDiyAM likhanI thIM jo vaha par3hI? brAhmI to brahmacAriNI hI rahI thii| bhagavAn ko cintA huI ki maiM aisI divya kanyA ko dUsare ko sauMpU~gA aura vaha isakA nAtha banegA? brAhmI apane pitA kI cintA ko samajha gii| usane kahA-pitAjI, Apa cintA kyoM karate haiM ? hamAre roma-roma meM zIla basA huA hai / hameM susarAla kA nAma lene meM hI lajjA mAlUma hotI hai| brAhmI agara vidyA na par3hI hotI to kyA aisA kaha sakatI thI? 'nahIM!' bahuta se logoM kI dhAraNA hai ki likhane-par3hane se lar3akoMlar3akiyoM kA bigAr3a hotA hai| lekina vinA par3he-likhe loga kyA bigar3ate nahIM haiM ? nukasAna kyA paDhe-likhe hI karate haiM aura vinA par3ha-likhe nahIM karate? graMthakAroM kA kathana hai ki jhAnI ke dvArA koI bhUla ho jAya to vaha jaldI samajha jAtA hai / magara mUrkha to nukasAna karake bhI prAyaH nahIM smjhtaa| bhagavAn ne kahA hai ki agItArtha sAdhu cAhe sau varSa kA ho, phira bhI use gItArtha sAdhu kI nezAya meM hI rahanA caahie| paJcIsa sAdhuoM meM eka hI sAdhu agara AcArAMga aura nizIthamUtra kA jAnakAra ho aura vaha zarIra tyAga de, to bhAdauM kA mahInA hI kyoM na ho, zeSa cauvIsa ko vihAra karake prAcArAMga aura nizIthasUtra ke jJAtA muni kI dekharekha meM cale jAnA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162] [javAhara-kiraNApalI caahie| agara unameM dUsarA koI sAdhu AcArAMga nizItha kA jJAtA ho to use apanA mukhiyA sthApita karanA cAhie / matalaba yaha hai ki zikSA ke sAtha ucca kriyA lAne kA prayatna to karanA hI cAhie magara mUrkha rahanA kisI ke lie bhI ucita nahIM hai| vidvAn aura mUkha ke bure aura acche kAmoM meM bhI kaisA antara hotA hai, isa viSaya meM graMthakAroM ne eka dRSTAnta isa prakAra diyA hai: eka vidvAn ko juA khelane kA vyasana laga gayA thaa| juzrA ke phaMde meM pha~sakara usane gAMTha kI sArI pU~jI ga~vA dI aura apanI patnI ke AbhUSaNa bhI beca ddaale| usakI dazA bar3I hIna ho gii| loga usa kI bAta para vizvAsa nahIM karate the aura ghara ke loga mI use dutkArate the| __dhana saMbaMdhI AvazyakatA kI pUrti karane ke lie usa vidvAn ko corI karane ke sivAya aura koI mArga dikhAI na diyaa| anta meM lAcAra hokara usane yahI karane kA nizcaya kara liyaa| vaha socane lagA-corI kisake ghara karanI cAhie ? agara kipI seTha ke ghara corI karU~gA to vaha corI meM gaye dhana ko bhI hisAba meM likhegA / seTha loga pAI-pAI kA hisAba rakhate haiM / aura jaba-jaba vaha hisAba dekhegA taba taka gAliyA~ degaa| agara kisI sAdhAraNa AdamI ke ghara corI kasa~gA to vaha roegaa| usa becAre ke pAsa pU~jI hI kitanI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ * bIkAnera ke vyAkhyAna ] hotI hai ! isa prakAra vidvAn ne saba kA vicAra kara dekhA / anta meM usane nizcaya kiyA ki auroM ke gharacorI karanA to ucita nahIM hai; rAjA ke yahA~ corI karanI cAhie / isa prakAra nizcaya karake vaha rAjA ke yahA~ corI karane gayA / [ 163 rAjA ne eka bandara pAla rakkhA thA / bandara rAjA ko bar3A priya thA / vaha use apane sAtha hI khilAtA aura sAtha hI rakhatA thaa| rAta ke samaya jaba rAjA sotA to bandara naMgI talavAra lekara paharA diyA karatA thA / rAjA bandara ko apanA bar3A priya mitra samajhatA thA / rAjA so rahA thA / bandara naMgI talavAra liye paharA de rahA thaa| isI samaya vidvAn corI karane ke lie pahu~cA / bandara rAjA kA mitra hai, lekina vaha vidvAn corI karane AyA hai isa kAraNa zatru hai| phira bhI dekhanA cAhie ki vidvAn zatru meM aura mUrkha mitra meM kitanA antara hai ? aura donoM meM kauna adhika hitakara yA ahitakara hai ? rAjA gAr3ha nidrA meM lIna thA / usI samaya makAna kI chata para eka sA~pa AyA / sA~pa kI chAyA rAjA para par3I / bandara ne sA~pa kI chAyA ko sA~pa hI samajha liyA aura vicAra kiyA ki yaha sA~pa rAjA ko kATa khAegA ! vaha capala aura mUrkha to thA hI, Age-pIche kI kyoM socane lagA ? use vicAra hI nahIM AyA ki chAyA para talavAra calAne se sA~pa to maregA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ javAhara-kiraNAvalI nahIM, rAjA hI mara jaaygaa| vaha talavAra sa~bhAlakara chAyA-- rUpI sA~pa ko mArane ke liye taiyAra huaa| ___ mUrkha mitra kI badaulata rAjA ke prANapakherU ur3ane meM derI nahIM thii| vidvAn khar3A-khar3A yaha saba dekha rahA thA / usane socA-'isa mUrkha mitra ke kAraNa vRthA hI rAjA kI jAna jA rahI hai| cAhe meM pakar3A jAU~ aura mArA jAU~ magara rAjA ko bacAnA hI caahie| apanI A~khoM ke Age rAjA kA vadha maiM nahIM hone dUMgA!" yaha socakara vidvAn ekadama jhapaTa par3A aura usane bandara kI talavAra pakar3a lI / bandara aura vidvAn meM jhagar3A hone lgaa| itane meM rAjA kI nIMda khula gaI / vaha har3abar3A kara uThA aura bandara tathA vidvAn kI khIMcatAna dekhakara aura bhI vismita huaa| rAjA ke pUchane para vidvAn ne kahA-yaha bandara Apake prANa le rahA thA para mujhase yaha nahIM dekhA gyaa| isI kAraNa jhapaTa kara maiMne talavAra pakar3a lI hai|' rAjA-tU kauna hai ? vidvAn-maiM ? maiM cora hU~ ! rAjA-bandara mujhe kaise mAra rahA thA ? vidvAn-Apa so rahe the aura maiM corI karane kI tAka meM AyA thaa| chata para sA~pa paayaa| usakI chAyA Apake zarIra para pdd'ii| chAyA ko sA~pa samajha kara yaha bandara talavAra calAne ko udyata huaa| mujhase yaha nahIM dekhA gyaa| maiMne Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna 1 jhapaTa kara talavAra pakar3a lI / vidvAn kI bAta sunakara rAjA socane lagA - prajA ko azikSita rakhakara bandara ke samAna mUrkha banAe rakhane se kyA hAni hotI hai, yaha bAta Aja merI samajha meM AI / magara rAjA ne paNDita se pUchA- tuma paNDita hokara corI karane Aye ho ? [ 165 paNDita - maiM juA khelane ke vyasana meM par3a gayA thA / eka durvyasana bhI manuSya ke jIvana ko kisa prakAra patita kara detA hai, kisa prakAra viveka ko vinaSTa kara detA hai, isake lie maiM udAharaNa huuN| juA ke durvyasana ne merI paNDitAI para pAnI phera diyA hai / merI vidvattA jue se kalaMkita ho rahI hai / maiM Apake sAmane upasthita hU~ / jo cAheM, kareM / matalaba yaha hai ki nAdAna dosta kI apekSA jJAnavAn zatru bhI adhika hitakArI hotA hai / jJAnavAn apane kalyANaakalyANa kA zIghra samajha jAtA hai / jJAna kA prakAza manuSya ko zIghra hI sanmArga para le jAtA hai / pathabhraSTa manuSya bhI, agara usake hRdaya meM jJAna vidyamAna hai to, eka dina satpatha para Aye vinA nahIM rahegA / ataeva pratyeka dazA meM jJAna jIvana ko unnata banAne meM sahAyaka hotA hai / agara Apa loga jJAna kA saccA mahattva samajhate haiM to arhanta bhagavAn ke jJAna kA pracAra kiijie| Apa svayaM aise kAma kIjie jisase jJAna kA pracAra ho / arhanta ke jJAna kA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 ] [ javAhara - kiraNAvalI pracAra akSarajJAna ke binA nahIM ho sakatA / yaha vicAra kara hI bhagavAn RSabhadeva ne brAhmI ko lipijJAna diyA thA / bhagavAn ke Azaya ko Apa samajhie aura apanI saMtati ko mUrkha mata rahane diijie| jJAna kA pracAra karane kA udyoga kIjie / jJAna kI vRddhi unnati kA mUla maMtra hai / Apake pAsa jo bhI zakti ho, jJAna ke pracAra meM lgaaie| itanA bhI na kara sakeM to kama se kama jJAna aura jJAna - pracAra kA virodha to mata kIjie / jJAna kI zikSA kI nindA karanA, usameM ror3e aTakAnA aura jo loga jJAna kA pracAra kara rahe haiM unakA virodha karanA burI bAta hai| jJAna kA pracAra zAsana kI prabhAvanA kA pradhAna aGga hai| sacce jJAna kA pracAra hone para hI cAritra ke vikAsa kI saMbhAvanA kI jA sakatI hai / Apa loga jJAna aura cAritra kI ArAdhanA karake AtmakalyANa meM lageM, yahI merI AMtarika kAmanA hai / * sua Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 AtmA:- dudhArI talavAra -:::: ( ):::: jinhoMne vastutattva kA yathArtha bodha prApta nahIM kiyA hai aura jo bahirdRSTi bane hue haiM, ve apane sukha-duHkha kA kAraNa sahI rUpa meM nahIM samajha pAte / ve nimitta kAraNa ko hI dekhate haiM aura upAdAna kAraNa kA vicAra hI nahIM krte| mirca ke tIkhepana ko aura mizrI kI miThAsa ko ve jAnate haiM, magara unheM yaha mAlUma nahIM hotA ki usa tIkhepana kA yA miThAsa kA anubhava hotA kise hai ? agara nIma meM hI kaTukatA hai aura hamArI saMvedanA koI kAma nahIM karatI to U~Ta kA mIThA lagane vAlA nIma hameM kaTuka kyoM pratIta hotA hai ? kyA nIma U~Ta ke lie aura manuSya ke lie apanA svAda badala letA hai ? nahIM | nIma apanA svabhAva nahIM badalatA / lekina jIva kI saMvedanA zakti hI nAnA rUpa dhAraNa karake vastu ko nAnA rUpa meM grahaNa karatI hai / dahI kisI ko rucikara aura kisI ke rucikara kyoM pratIta hotA hai ? AtmA kI saMvedanA zakti kA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 ] [ javAhara - kiraNAvalI hI yaha saba khilavAr3a hai / yahI bAta sukha aura duHkha ke viSaya meM samajhI jA sakatI hai / eka AdamI jise duHkha mAnatA hai, dUsare ke lie vaha duHkha nahIM hai / yahI nahIM balki usake lie vaha sukha hai / aura dUsare kA mAnA huA sukha eka ke lie duHkha pratIta hotA hai / yaha bAta hama lokavyavahAra meM sadA dekhate rahate haiM / para isakA kAraNa kyA hai ? 1 mirca tIkhI pratIta hotI hai magara vaha apane tIkhepana ke nahIM jAnatI / mizrI kI miThAsa mizrI ko mAlUma nahIM hai / mirca kA tIkhApana aura mizrI kI miThAsa AtmA hI jAnatI hai / magara loga zrAtmA ko bhUla jAte haiM aura sthUla padArthoM ko pakar3a baiThate haiM aura mAnate haiM ki miThAsa mizrI meM hI hai aura tIkhApana mica meM hI hai / eka lakar3I yA patthara kI putalI ke mu~ha meM mizrI yA mirca DAlI jAya to kyA use miThAsa yA tIkhAsa kA anubhava hogA ? 'nahIM !" to phira mAnanA cAhie ki miThAsa aura tIkhAsa kA anubhava karane vAlA AtmA hI hai / AtmA hI karttA hai aura AtmA hI vidhAyaka hai| isI prakAra saMsAra kI samasta vastuoM para vicAra kiyA jAya to yahI sarvatra yahI camatkAra dikhAI degA / jJAna prApta karane ke lie bahuta-se podhoM kI AvazyakatA nahIM hotI / jJAna to eka choTI-sI ghaTanA aura thor3I-sI bAta * se bhI ho sakatA hai / aura jJAna hone para ajJAna usI prakAra Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna] [166 naSTa ho jAtA hai jaise prakAza hone para aMdhakAra / RSi muni kahate Aye haiM ki-he mAnava ! tU bAharI vaibhava meM kyoM ulajhA hai ? sthUla aura nirjIva padArthoM ke phera meM kyoM par3A hai ? unheM sukha-duHkha kA vidhAtA kyoM samajha rahA hai? sukha dukha ke mUla strota kI khoja kara / dekha ki yaha kahA~ se aura kaise utpanna hote haiM ? apane mana ko sthira karake, apanI dRSTi ko antarmukhI banAkara vicAra karegA to spaSTa dikhAI degA ki terA AtmA hI tere sukha aura duHkha Adi kA vidhAtA hai| usIne inakI sRSTi kI hai aura vahI inakA vinAza karatA hai / isa tathya ko samajha jAne para terI buddhi zuddha aura sthira ho jAyagI aura tU bAhya padArthoM para rAga dveSa karanA chor3a degaa| usa avasthA meM tujhe samatA kA aisA amRta prApta hogA jo tere samasta duHkhoM kA, samasta vyathAoM kA aura samasta abhAvoM kA anta kara degaa| tR apane baMdhana kA nirmAtA Apa hI hai aura mukti kA vidhAtA bhI Apa hI hai| tU svayaM duHkha kA nirmANa karatA hai aura phira hAya-hAya karatA hai, lekina nirmANa karanA nahIM chodd'taa| mithyAjJAna ke kAraNa jIva dukhoM kA vinAza karane ke lie jo prayatna karatA hai, usI prayatna meM se aneka duHkha phUTa par3ate haiM / isa prakAra duHkhoM kI dIrgha paramparA cala rahI hai| isa paramparA ko samApta karane kA upAya samyagjJAna hI hai| samyagjJAna ke apUrva prakAza meM duHkhoM ke Adya srota ko dekha Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 ] [javAhara-kiraNAvalI kara use baMda kara dene se hI dukhoM kA anta AtA hai| duHkhAM kA Adya strota AtmA kA vikAramaya bhAva hai| isa prakAra AtmA hI duHkhAM kA kartA aura saMhartA hai| totA pakar3ane vAloM ke viSaya meM sunA jAtA hai ki ve jaMgala meM eka girI lagAte haiN| totA Akara usa para baiTha jAtA hai / tote ke baiThane para girIM ghUmane lagatI hai| totA yaha samajha kara ki yadi maiM girI ko chor3a dUMgA to gira jAU~gA, girI ko aura maz2abUtI ke sAtha pakar3atA jAtA hai / jyoM-jyoM vaha maz2abUtI ke sAtha girI ko pakar3atA hai, girI adhikaadhika tejI ke sAtha ghUmatI jAtI hai / agara totA apane paMkhoM ke bala ko yAda karake girI ko chor3a de to vaha ur3a jAya aura girI kA ghUmanA bhI baMda ho jAya / magara vaha apane paMkhoM kA bala bhUla jAtA hai aura girI para baiThA hAya-hAya karatA rahatA hai| pariNAma yaha hotA hai ki use bandhana meM par3anA par3atA hai| girI kI taraha hI yaha saMsAra ghUma rahA hai / isa ghUmate hue saMsAra ko pakar3a kara isake sAtha hI prAtmA bhI cakkara khA rahA hai| AtmA saMsAra ko doSa detA hai magara yaha kyoM nahIM socatA ki saMsAra ko pakar3a kisane rakkhA hai ? AtmA ne hI saMsAra ko pakar3a rakkhA hai, isI kAraNa vaha saMsAra ke sAtha ghUma rahA hai| jisa dina vaha saMsAra kA AsarA chor3a degA usI dina use Ananda kA lAbha hogA aura vigraha zAMta Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna] [171 - --- - - - - - -- - ho jaaygaa| magara jyA-jyA saMsAra ghUmatA hai, tyoM-tyoM AtmA ise jyAdA maz2abUtI se pakar3atA hai aura samajhatA hai ki agara maiMne saMsAra ko chor3a diyA to gira jaauuNgaa| tote kI taraha AtmA isI bhrAnti meM par3A hai| agara AtmA samajha le ki mere ghUmane se hI saMsAra ghUmatA hai to usake saba cakkara miTa jaaeN| mitro ! agara Apa vAstavika kalyANa cAhate haiM to isa bhUla para vicAra karo / isa prakAra sukha aura duHkha kA kartA prAtmA hI hai| zAstra bhI yahIM kahate haiM appA mittamamitta ca / arthAt-AtmA svayaM hI apanA mitra hai aura svayaM hI apanA zatru hai| aba prazna upasthita hotA hai ki mitra kise kahate haiM ? miThAI aura cUramA khAne vAle mitra to bahuta mileMge, magara saMkaTa ke samaya sAtha dene vAle mitra virale hI hote haiM / sampatti ke samaya miThAI-cUramA khAne vAle aura mIThI-mIThI bAteM banAne vAle kintu saMkaTa ke samaya kinArA kATa jAne vAle loga mitra nahIM chipe zatru haiM / saccA mitra vaha hai jo ghora se ghora saMkaTa Ane para bhI apane mitra kA sAtha detA hai aura apane mitra ko saMkara se bacAne ke lie apane prANoM ko bhI saMkaTa meM DAla sakatA hai| sacce mitra kI kasauTI aise avasara para hI hotI hai| zrI jambU svAmI ne apanI patniyoM ke sAmane mitratA kA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172] [javAhara-kiraNAvalI eka dRSTAnta dekara kahA-tuma prema dikhalAtI ho, magara saccI mitratA yaha nahIM hai| UparI sAMsArika vyavahAra ko dekhakara hI yaha nahIM samajhA jA sakatA ki saccA mitra kauna hai ? isa viSaya meM eka dRSTAnta suno / eka rAjA kA pradhAna thaa| rAjA usakA khUba aAdarasatkAra karatA thaa| pradhAna vivekavAn thaa| usane vicAra kiyA rAjA jogI agani jala, inakI ulaTI rIti / bacate rahiyo parasarAma, thor3I pAle prIti // ataeva sirpha rAjA ke prema para nirbhara rahakara kisI dUsare ko bhI apanA mitra banAye rakhanA ucita hai| mitra hogA to samaya para kAma paaygaa| isa prakAra vicAra kara pradhAna ne eka nitya mitra bnaayaa| pradhAna apane isa mitra ke sAtha hI khAtA, pItA aura rahatA thA / vaha samajhatA thA ki nitya mitra bhI merA AtmA hai / isa prakAra pradhAna apane mitra ko bar3e prema se rakhane lgaa| _____eka mitra paryApta nahIM hai, yaha vicAra kara pradhAna ne dUsarA mitra bhI bnaayaa| yaha mitra parva mitra thaa| kisI parva yA tyauhAra ke dina pradhAna use bulAtA, khilAtA-pilAtA aura gapazapa karatA thaa| pradhAna ne eka tIsarA mitra aura banAyA jo saina-juhArI mitra thA / jaba kabhI acAnaka mila gayA to juhAra usase kara liyA karatA thA / isa prakAra pradhAna ne tIna Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna ] [ 173 mitra bnaaye| ___samaya ne palaTAkhAyA / rAjA, pradhAna para kupita ho gyaa| kucha cugalakhoroM ne rAjA ke kAna bhara diye ki pradhAna ne apanA ghara bhara liyA hai, rAjya ko amuka hAni pahu~cAI hai, yaha gayA hai, vaha kiyA hai, Adi Adi / rAjA kAna ke kacce hote haiM / rasane eka dina pulisa ko hukma de diyA ki pradhAna ke ghara paharA lagA do aura prAtaHkAla hote hI use darabAra meM hAjira kro| prAraMbha meM rAjyavyavasthA prajA kI rakSA ke uddezya se kI gaI thii| logoM ne apanI rakSA ke lobha se rAjA kI zaraNa lI thii| magara dhIre-dhIre rAjA loga svArthI bana gye| pahale rAjA aura prajA ke svArthoM meM virodha nahIM thaa| rAjAoM kA hita prajA kA aura prajA kA hita rAjA kA hita thaa| magara rAjAoM kI vilAsitA aura svArthabhAvanA ne praveza kiyA / taba prajA ke hita kA ghAta karake bhI rAjA apanA svArtha siddha karane lge| tabhI se rAjA aura prajA ke bIca saMgharSa kA sUtrapAta huaa| Aja vaha saMgharSa apanI carama sImA ko pahu~ca gayA hai aura rAjA ke hAthoM se zAsana-sUtra haTa rahA hai| rAjataMtra maraNAsanna ho rahA hai aura prajAtaMtra kA udaya ho rahA hai| cugalakhoroM ne jhUThe-jhUThe gavAha peza karake siddha kara diyA ki pradhAna duSTa hai / rAjA ne pradhAna ko giraphtAra karane kI AzA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 ] [ javAhara - kiraNAvalI de dI / idhara rAjA ne AjJA dI aura udhara pradhAna ke kisI hitaiSI ne pradhAna ko rAjAjJA saMbaMdhI sUcanA dekara kahA'giraftArI meM dera nahIM hai / ijz2ata bacAnA ho to nikala bhAgo / ' pradhAna apanI AbarU bacAne ke uddezya se ghara se bAhara to nikala par3A magara soca-vicAra meM par3a gayA ki aba kahA~ jAU~ ? aura kisakI zaraNa lU~ ? anta meM usane socA- mere tIna mitra haiN| tIna meM se koI to zaraNa degA hI / magara merA pahalA adhikAra nitya mitra para hai / pahale usake pAsa hI jAnA yogya hai / pradhAna AdhI rAta aura aMdherI rAta meM nitya mitra ke ghara pahu~cA / kivAr3a khaTakhaTAe / mitra ne pUchA- kauna hai ? pradhAna ne dabI AvAz2a meM kahA - dhIre bolo dhIre ! maiM tumhArA mitra hU~ ! mitra - maiM kauna ? pradhAna - tuma to mujhe svara se hI pahacAna lete the / kyA itanI jaldI bhUla gaye ? maiM tumhArA mitra hU~ / mitra - nAma batAo ? pradhAna - are ! nAma bhI bhUla gaye ! maiM pradhAna hU~ / mitra ne kivAr3a kholakara AdhI rAta ke samaya Ane kA kAraNa pUchA / pradhAna ne rAjA ke kopa kI kathA kahakara kahAyadyapi maiM niraparAdha hU~; magara isa samaya merI kauna sunegA ? isIlie maiM tumhArI zaraNa meM AyA huuN| Age jo hogA, dekhA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna ] [ 175 jAyagA / mitra - rAjA ke aparAdhI ko mere ghara meM zaraNa ! maiM bAlabacce vAlA AdamI hU~ / Apako mere hAni-lAbha kA bhI vicAra karanA cAhie ! rAjA ko patA cala gayA to merI maTTI palIda hogI ! agara Apa mere mitra haiM to mere ghara se Apako abhIabhI calA jAnA cAhie / pradhAna - mitra, kyA mitratA aise hI vakta ke lie nahIM hotI ? itane dina sAtha rahe, sAtha khAyA-piyA aura mauja kI ! Aja saMkaTa ke samaya dhokhA doge ? kyA Aja isI uttara ke lie mitratA vAMdhI thI ? * mitra - Apa mere mitra haiM, isI kAraNa to rAja ko khabara nahIM de rahA hU~ / anyathA phaurana giraphtAra na karavA detA ? lekina agara Apa jaldI ravAnA nahIM hote toM phira lAcAra hokara yahI karanA par3egA / pradhAna - nirlaja ! maiMne tujhe apanI AtmA kI taraha sneha kiyA aura tU itanA svArthI nikalA ! vipadA kA samaya calA jAyagA, magara terI karatUta sadA yAda rahegI / bAhara rAtri kA ghora aMdhakAra thA aura pradhAna ke hRdaya meM usase bhI ghanatara nirAzA kA aMdhakAra chAyA thA / use apane parva mitra kI yAda aaii| magara dUsare hI kSaNa khayAla AyA - jaba nityamitra ne yaha uttara diyA hai to parvamitra se kyA AzA kI jA sakatI hai ? magara calakara dekhanA to cAhie / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 ] [ javAhara - kiraNAvalI isa prakAra vicAra kara vaha parvamitra ke ghara pahu~cA / sArI ghaTanA sunane ke bAda mitra ne hAtha jor3akara kahA- merI itanI zakti nahIM ki rAjA ke virodhI ko zaraNa de sakU~ ! Apa bhUkhe ho to bhojana kara lIjie / vastra yA dhana kI AvazyakatA ho to maiM de sakatA huuN| magara Apako sthAna dene meM asamartha hU~ / pradhAna - maiM naGgA yA bhikhArI nahIM hU~ / mere ghara dhana kI kamI nahIM hai / maiM to isa saMkaTa ke samaya zaraNa cAhatA hU~ / jo saMkaTa ke samaya sahAyatA na kare vaha mitra kaisA ? 1 je na mitra - dukha hohiM dukhArI / tinahiM trilokata pAtaka bhArI || jo apane mitra ke duHkha se dukhita nahIM hote, unheM dekhane meM bhI pApa lagatA hai / mitra - maiM yaha nIti jAnatA hU~, magara rAjavirodhI ko apane yahA~ zrAzraya dene kI zakti mujhameM nahIM hai / pradhAna ne socA - haTha karanA vRthA hai / nitya mitra jahA~ giraphtAra karAne ko taiyAra thA vahA~ yaha namratApUrvaka to uttara de rahA hai ! yaha vipatti mitroM kI kasauTI hai / nirAza hokara pradhAna senajuhArI mitra kI ora ravAnA huA / usane socA- isa mitra para apanA koI adhikAra to hai nahIM, magara kasauTI karane meM kyA harja hai ? yaha socakara vaha apane tIsare mitra ke ghara pahu~cA / rAjA ke kopa kI kahAnI sunAkara Azraya dene kI prArthanA kii| mitra ne Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna] [177 dRr3hatA ke sAtha kahA-khara, yaha to rAjA kA hI kopa hai, agara indra kA kopa hotA aura maiM sahAyatA na detA to ApakA mitra hI kaisA ? Apa Upara calie aura nizcinta hokara rahiye / yaha ghara ApakA hI hai| pradhAna kI prasannatA kA pAra na rhaa| mana hI mana kahAise kahate haiM mitratA!samaya para hI mitratA kI pahicAna hotI hai| pradhAna apane mitra ke sAtha bhItara gyaa| mitra ne usakA satkAra karake kahA-agara ApakI koI AvazyakatA ho to vinA saMkoca kaha dIjie / pradhAna ke manA karane para usane kahA-manuSya mAtra bhUla kA pAtra hai| agara koI bhUla ho gaI ho to Apa mujhase chipAie nhiiN| saca-saca kaha dIjie / roga kA ThIka taraha se patA lagane para hI sahI ilAz2a ho sakatA hai| pradhAna socane lagA-apanI bAta aise mitra se nahIM kahU~gA to kisase kahU~gA? aura pradhAna ne usake sAmane apanA dila kholakara rakha diyA / mitra ne use AzvAsana diyaa| prAtaHkAla pradhAna ke ghara kI talAzI lI gii| tabhI patA calA ki pradhAna ghara meM nahIM hai| cugalakhoroM kI bana aaii| kahA-pradhAna aparAdhI na hotA to bhAgatA hI kyoM ? bhAganA hI usake aparAdhI hone kA sabase bar3A sabUta hai| gajA ke dila meM bAta usa gii| usane kahA-ThIka hai| para bhAgakara jAyagA kahA~ ? jahA~ bhI hogA pakar3avA kara Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 ] [ javAhara-kiraNAvalI ma~gavA liyA jaaygaa| pradhAna kA AzrayadAtA mitra prAtaHkAla hI rAjA ke darabAra meM jA pahu~cA thA / vaha cupacApa sArI bAteM sunatA rhaa| sAre zahara meM halacala macI thii| ___ saba bAteM suna cukane ke bAda maukA dekhakara pradhAna ke mitra ne muz2arA kiyaa| rAjA ne kahA-seTha, tuma kabhI Ate nhiiN| Aja Ane kA kyA kAraNa hai ? seTha-pRthvInAtha kucha arja karanA cAhatA huuN| rAjA-kaho / seTha-ekAnta meM nivedana kruuNgaa| rAjA aura seTha ekAnta meM cale gaye / vahA~ rAjA ne pUchane para seTha ne kahA-mahArAja, pradhAnajI ne kyA aparAdha kiyA hai ? kyA maiM yaha jAna sakatA hU~? __rAjA ne kaI-eka aparAdha ginA diye, jinake viSaya meM koI pramANa nahIM thaa| seTha-Apake kathana ko mithyA kaise kahA jA sakatA hai ? magara pradhAna ke vinA to kAma calegA nhiiN| Apane isa viSaya meM kyA socA hai ? rAjA-dUsarA pradhAna bulaaeNge| seTha-kadAcit vaha bhI aisA hI nikalA to kyA hogA ? rAjA-usakI parIkSA kara leNge| seTha-naye pradhAna kI jisa prakAra jAMca kareMge, usI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna ] [176 prakAra agara purAne pradhAna kI hI jAMca kI jAya to kyA ThIka na hogA? vaha nayA AyagA to pahale apanA ghara banAyagA / upadrava macA degaa| zAyada Apako phira pazcAttApa karanA pdd'e| purAne pradhAna se abhiyogoM ke viSaya meM Apa svayaM pUchate aura saMtojanaka uttara na milane para yahIM kaida kara lete to kyA hAni thI? magara Apane usa khAnadAnI pradhAna ke pIche pulisa lagA dii| yaha kahA~ taka ucita hai, Apa soceM / seTha kI bAta rAjA ko ThIka mAlUma huii| usane kahAseTha, tuma rAjya ke hitacintaka ho| isI kAraNa tumheM rAjA aura prajA ke bIca kA puruSa niyata kiyA hai aura seTha kI upAdhi dI gaI hai| magara pradhAna na mAlUma kahA~ calA gayA hai ! vaha hotA to maiM usase saba bAta puuchtaa| seTha-pradhAnajI mere AtmIya mitra haiN| mujhe unakI saba bAtoM kA patA hai| unake abhiyogoM ke viSaya meM mujhase pUche to saMbhava hai, maiM samAdhAna kara skuuN| rAjA-pradhAna tumhAre mitra haiM ? seTha-maiMne na to kabhI chadAma dI hai, na lI hai| Apake pradhAna hone ke nAte aura manuSyatA ke nAte unase merI mitratA hai| mitratA bhI aisI hai ki unhoMne mujhase koI bAta nahIM lipaaii| rAjA-acchA, dekho, pradhAna ne itanA haz2ama kara liyA hai| seTha-aisA kahane vAloM ne galatI kI hai| phalAM vahI ma~gavA kara dekhie to samAdhAna ho jaaygaa| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180] [ javAhara-kiraNAvalI bahI ma~gavAkara dekhI gii| rAjA ne pAyA ki vAstaSa meM abhiyoga nirAdhAra hai| isI prakAra aura do-cAra bAtoM kI jA~ca kI gii| saba ThIka pAyA gyaa| seThajI bIca-bIca meM kaha dete the-hA~, itanI bhUla pradhAnajI se avazya huI hai aura ve isake lie mere sAmane pazcAttApa bhI karate the| Apase bhI kahanA cAhate the magara zAyada lihAz2a ke kAraNa nahIM kaha ske| rAjA-pradhAna ne pazcAttApa bhI kiyA thA ? magara itane bar3e kAma meM bhUla ho jAnA saMbhava hai| vAstava meM maiMne pradhAna ke sAtha anucita vyavahAra kiyA hai| kintu aba to usakA milanA kaThina hai ? kauna jAne kahA~ calA gayA hogA? seTha-agara Apa unake sammAna kA vacana deM to maiM lA sakatA huuN| . rAjA-kyA pradhAna tumhArI jAnakArI meM haiM ? seTha-jI hAM / magara vinA aparAdha sira kaTAne ke lie maiM unheM nahIM lA sktaa| zrApa nyAya karane kA vacana deM to hAjira kara sakatA huuN| rAjA-maiM vacana detA hU~ ki pradhAna ke gaurava kI rakSA kI naaygii| yahI nahIM varan cugalakhoroM kA mu~ha kAlA kiyA jaaygaa| seTha-mahArAja, aparAdha kSamA kareM / pradhAnajI mere ghara para haiN| rAjA-sAre nagara meM unakI badanAmI ho gaI hai / usakA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna [181 parimArjana karane ke lie unakA satkAra karanA cAhie / maiM svayaM unheM livAne calU~gA aura Adara ke sAtha hAthI para biThAkara le AU~gA / jisane apamAna kiyA hai, vahI mAna kare to apamAna miTa jAtA hai| ____ hAthI sajAkara rAjA, seTha ke ghara kI tarapha ravAnA huaa| seTha ne jAkara pradhAna se kahA-pradhAnajI, Apako darabAra meM padhAranA hogA! pradhAna-kyA giraphtAra karAoge ? seTha-kyA maiM pApI hU~? maharAja dvAra para A pahu~ce haiM aura Adara ke sAtha Apako le jaaeNge| ___ seTha ke sAtha bAhara Akara pradhAna ne rAjA ko muz2arA kiyaa| rAja ne hAthI para baiThane kA hukma diyaa| pradhAna zarmindA huzrA / taba rAjA ne kahA-jo honA thA, ho cukA / zarmAne kI koI bAta nahIM hai| mUkhoM kI bAtoM meM Akara maiMne tumhArA apamAna kiyA hai| magara aba kisI prakAra kI zaMkAmata rkkhaa| darabAra meM pahu~ca kara pradhAna ne nivedana kiyA-mere viruddha jo bhI Aropa haiM, unakI kRpA kara jAMca kara lIjie / isase merI nirdoSitA siddha hogI aura cugalakhoroM kA mu~ha Apa hI kAlA ho jaaygaa| jambUkumAra apanI patniyoM se kaha rahe haiM-kaho, mitra kaisA honA cAhie ? unakI patniyoM ne kahA-pahalA mitra to mu~ha dekhane yogya bhI nahIM hai / dUsare ne hRdaya ko nahIM pahaShree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182] [javAhara-kiraNAvalI ----------- cAnA aura anAvazyaka vastue~ peza kii| tIsare mitra ne hRdaya ko pahacAnA aura usI ke anusAra upAya kiyaa| isalie mitra ho to tIsare mitra ke samAna hI honA cAhie / jambUkumAra kahane lage-pradhAna ke samAna mere bhI tIna mitra haiN| nitya mitra yaha zarIra hai| ise pratidina nahalAtA dhulAtA hU~, khilAtA-pilAtA hU~ aura sajAtA hai| parantu kaSTa kA prasaMga Ane para, jarA yA roga ke Ane para saba se pahale zarIra hI dhokhA detA hai| itanA satkAra sanmAna karane para bhI yaha zarIra prAtmA ke baMdhana nahIM tor3a skaa| ataeva AtmA se zarIra ko bhinna aura aMta meM sAtha na dene vAlA samajhakara usa para mamatA rakhanA ucita nahIM hai| mAtA, pitA, patnI Adi kuTumbI jana parva mitra ke samAna haiN| patnI, pati para prIti rakhatI hai kintu jaba karma rUpI rAjA kA prakopa hotA hai taba vaha apane pati ko chur3A nahIM sktii| jA dina cetana se karma zatrutA kare tA dina kuTumba se kou garjana sare jisa dina karma cetanA ke sAtha zatrutA kA vyavahAra karatA hai, usa dina kuTumbI jana kyA kara sakate haiM ? vaha vyAkula bhale hI ho jAe~ aura sahAnubhUti bhale prakaTa kareM kintu kaSTa se chur3Ane meM samartha nahIM hote / jambUkumAra apanI patnI se kahate haiM-mere tIsare mitra Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna ] [183 sudharmA svAmI haiN| unhoMne AtmA aura karma kI bhinna-bhinna vyAkhyA karake usI prakAra samajhAyA hai, jaise seTha ne rAjA ko samajhAyA thaa| isa tIsare mitra kI badaulata hI AtmA duHkha se mukta hotA hai aura apane parama pada para pratiSThita hotA hai| appA kattA vikattA ya dukkhANa ya suhANa ya / he AtmA ! agara tU cAhe to duHkha kSaNa bhara bhI nahIM Thahara sktaa| magara tU dhana kI kuMjI bhI apane hAtha meM rakhanA cAhatA hai aura svarga kI kuMjI bhI apane hAtha meM rakhanA cAhatA hai| yaha donoM bAteM eka sAtha nahIM ho sktiiN| vastutaH sacA mitra vahI hai to upakAra karatA hai, saMkaTa se bacAtA hai aura jo sanmArga para le jAne kA prayatna karatA hai| mitra kA yaha svarUpa AdhyAtmika dRSTi se hI samajhane yogya nahIM hai kintu vyAvahArika aura naitika dRSTi se bhI samajhane yogya hai| prAcArAMgasUtra meM kahA hai purisA ! tumameva tuma mitta kiM bahiyA mitta micchasi / arthAt-he puruSa ! tU apanA mitra Apa hI hai| dUsare mitra kI abhilASA kyoM karatA hai ? isalie maiM kahatA hU~-mitro! zAstra ke isa bacana ko yAda rkkho| saMsAra-sAgara meM agara naukA kA Azraya lenA ho to zAstra kI ina sUktiyoM ko mata bhuulo| agara Apane isa tathya ko ki hama svayaM hI apane sukha-duHkha ke vidhAtA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184] [javAhara-kiraNAvalI haiM, samajha liyA to duHkha Apake pAsa phaTaka hI nahIM skegaa| balki isase AtmA ko apUrva lAbha hogaa| vAstava meM duHkha aura sukha kA kartA-hartA AtmA hI hai| lekina hama sukha aura duHkha donoM ke Ane para gafalata meM par3a jAte haiM / sukha ke samaya AtmA ahaMkAra meM DUba jAtA hai aura jaba duHkha hotA hai to bilabilAne lagatA hai| prAtmA jaba sukha ko putra, patnI, parivAra Adi kA diyA huA mAnatA hai te ahaMkAra ke sAtha usameM eka jaharIlI bhAvanA utpanna hotI haiM / maiM zreSTha hU~ aura dUsare mujhase hIna haiM, yaha bhAvanA viSailI bhAvanA hai / sukha ko dUsare kA diyA huA mAnakara isa viSamaya bhAvanA ko sthAna dene se AtmA amRta ko viSa aura dUdha ko zarAba banA letA hai| isake viparIta jaba duHkha pA par3atA hai to duHkha ke nimitta kAraNa para nirantara malIna vicAra karatA rahatA hai| phira apane hI paidA kiye hue duHkha se dukhI hokara apane ko anAtha mAna baiThatA hai aura apanI rakSA kI icchA se dUsaroM ko nAtha banAtA phiratA hai| vaha socatA hai ki bhairoM, bhavAnI, bhopA Adi kI zaraNa lene se mere duHkha kA anta A jAyagA aura maiM sukhI ho jaauuNgaa| isa prakAra tattva kA bodha na hone ke kAraNa prAtmA sukha meM ahaMkAra karatA hai aura duHkha meM dIna bana jAtA hai| isa prakAra sArA saMsAra apanI mithyA dhAraNA ke kAraNa parezAna ho rahA hai| saubhAgya se jaba kabhI koI zAnadhana milatA hai aura Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna ] [185 --------- ----- - -- -- -..--..-- -- ---- - - - usake milane para AtmA apane saMbaMdha meM vicAra karatA hai, taba usake netra khula jAte haiN| usa samaya usakI samajha meM prAtA hai appA kattA vikattA ya dukkhANa ya suhANa va / are mAnava ! tU bhrama meM kyoM par3A hai ? apane antaratara kI ora dekha / vahIM to vaha bar3A kArakhAnA cala rahA hai jahA~ sukha aura duHkha terI bhAvanAoM ke sA~ce meM Dhala rahe haiM ! aura tU bAhara kI ora dekhatA hai ? kastUrImRga kastUrI kI khoja ke lie idhara-udhara bhAgatA phiratA hai| use nahIM mAlUma ki kastUrI bAhara nahIM, usI ke bhItara hai| yahI dazA terI hai| tU mahAtmAoM kI vANI suna / vItarAga ke kathana para zraddhA kara aura samajha le ki apane sukha-duHkha kA dAtA tU Apa hI hai| tujhe sukha yA duHkha dene kA sAmarthya dUsare meM nahIM hai| agara sone-cAMdI meM sukha hotA to saba se pahale sone-cAMdI vAloM kI hI gardana kyoM kATI jAtI ? strI se sukha hotA to z2ahara kyoM diyA jAtA? ina saba vAhya vastuoM se sukha hone kA bhrama dUra kara de / nizcaya samajha le ki sukha terI zAnti, samatA, saMtoSa aura svasthatA meM samAyA hai| terI bhAvanAe~ hI sukha ko utpanna karatI haiN| strI, putra aura dhanavaibhava kA ahaMkAra chor3a de| duHkha ke viSaya meM bhI yahI bAta hai| samasta saMsAra kI zaktiyA~ saMgaThita hokara bhI tujhe dukhI nahIM banA sktiiN| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186] [javAhara-kiraNAvalI apane duHkha kA nirmANa to tU svayaM karatA hai| sira para aMgAre jala rahe haiM aura kolhU meM pila rahe haiM, taba bhI tattvajJAnI kyA kabhI anAtha bhAvanA utpanna hone dete haiM ? nhiiN| aise samaya meM ve jarA bhI duHkha kA vicAra karate to nAtha na rahate / magara unhoMne aisA vicAra hI nahIM kiyA / ve isa vicAra para dRr3ha the ki hama apanI hI AtmA kI zaraNa leMge; svayaM sanAtha bneNge| dUsare ko nAtha nahIM bnaaeNge| jo paristhiti utpanna huI hai vaha hamAre hI prayatnoM kA phala hai| hamAre hI prayatna se usakA anta hogaa| dIna banakara dUsare kA Azraya lene se kucha hAsila hone vAlA nahIM hai| yahI nahIM, aisA karane se duHkha bar3ha sakatA hai, ghaTa nahIM sktaa| dInatA svayaM eka vyAdhi hai| usakA Azraya lene se vyAdhi kaise miTa sakatI hai ? ___ matalaba yaha hai ki sukha, dukha, kAmadhenu, baitaraNI, kalpavRkSa aura kRTa zAlmali Adi saba vastue~ AtmA se hI utpanna hotI haiM / aba yaha bhI dekhanA cAhie ki AtmA ina saba ko kisa prakAra banAtA hai ? he AtmA ! tU antarmukha hokara vicAra kara / svarUpa kI ora dekha / tU kisa prakAra sukha banAnA hai aura kisa prakAra duHkha kA nirmANa karatA hai, isa bAta ko bhalIbhA~ti smjh| kaba samajhA jAya ki tU apane ke lie vaitaraNI banA rahA hai aura kaba samajhA jAya ki tUne nandana vana aura kAmadhenu kA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna ] [187 - - - - - nirmANa kiyA hai ?.isa bAta para vicAra kara / ___ mAna lo ki Apake pAsa eka vastu aisI hai jo dAhine hAtha meM lene para ratna bana jAtI hai aura bAyeM hAtha meM lene para koyalA ho jAtI hai / Apa usa vastu ko kisa hAtha meM lenA pasaMda kareMge? 'dAhine hAtha meM !' eka vastu dAhine hAtha meM lene para phUla kI char3I ho jAtI hai aura bAyeM hAtha meM lene para kAlI nAgina bana jAtI hai / Apa use kisa hAtha meM leMge? 'dAhine meM !' pratyeka AtmA meM aisI zakti vidyamAna hai ki vaha zreSTha se zreSTa vastu ko kaniSTha vanA sakatI hai aura kaniSTha se kaniSTha vastu ko zreSTha banA sakatI hai| appA naI veyaraNI, appA me kuuddsaamlii| appA kAyaduhA dheNU , appA me vaMdaNaM vaNaM // appA kattA vikattA ya, duhANa ya suhANa ya / appA mittamamitta ca, duppaTThiya supaTTio | -uttarA0 a0 201 arthAt merI AtmA vaitaraNI nadI hai, AtmA hI kUTazAlmali vRkSa hai, aAtmA hI kAmadhenu hai aura prAtmA hI nandana vana hai / sukhoM aura duHkhoM kA kartA aura hartA bhI AtmA hI hai| sanmArgagAmI AtmA hI mitra hai aura kumArgagAmI AtmA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18] hI zatru hai / zrI zrAcArAMga sUtra meM bhI yahI kahA hai ki- 'he puruSa ! tU hI terA mitra hai, bAhara ke mitra kI tarafa kyoM tAkatA hai!' isI vAkya ko palaTa kara kahA jA sakatA hai ki- 'he puruSa ! tU hI merA zatru hai tU dUsare ko kyoM zatru samajhatA hai ?' [ javAhara kiraNAvalI mitro jaba eka hI vastu phUla kI char3I bana sakatI hai aura nAgina bhI bana sakatI hai aura usakA banAnA bhI tumhAre hI adhIna hai to use nAgina kyoM banAte ho ? phUla kI char3I kyoM nahIM banAte ? AtmA kaba phUla kI char3I banatI hai aura kaba nAgina vanatI hai, isake lie kahA gayA hai duppaTTa supaTTi / AtmA jaba duSkarma meM lagatI hai to Apa hI apanA zatru bana jAtI hai / duSkarma meM saMlagna AtmA apane ApakA bairI hai / isI prakAra satkarma meM lagI huI AtmA apanA mitra hai| duSkarma meM lagane kA phala duHkha ke atirikta aura kyA ho sakatA hai ? AtmA duSkarma meM kisa prakAra pravRtta hotI hai aura satkarma meM kisa prakAra lagatI hai, isa bAta ko jarA spaSTa rUpa se samajha lIjie / pahale kAnoM ko hI liijie| ina kAneM se dharmopadeza sunA yA vItarAga bhagavAn kI vANI sunI to AtmA ne apane Apake mitra bnaayaa| isakA phala kyA huA ? Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna ] [186 - - --- -- --- taM mahapphalalaM khalu egassa vi prAyarissa, dhammiyassa subayaNa ssa savaNayAe / arthAt-tathA rUpa ke zramaNa nintha ke pravacana kA eka bhI vAkya suna le to usake phala kA pAra nahIM rhtaa| isake viparIta kAnoM ko agara vezyA kA gAna sunane meM lagAyA yA vikathA sunane meM lagA diyA to AtmA duHpratiSThita ho gyaa| ataeva manuSya ko vicAra karanA cAhie ki-ina kAnoM kI bar3I mahimA hai| ekendriya, dvIndriya, trIndriya aura caturindriya jIvoM kI avasthA meM ananta kAla taka AtmA rahA hai aura usa avasthA meM ule kAnoM kI prApti nahIM ho skii| kisI prakAra ananta puNya kA udaya hone para paMcendriya dazA prApta huI aura taba kAnoM kI prApti huI hai| prabala puNya kA vyaya karake AtmA ne kAnaindriya prApta kI hai so kyA isalie ki use pApa ke upArjana meM lagA diyA jAya ? nahIM ! inase paramAtmA kI vANI sunanA cAhie / yahI kAnoM kA sadupayoga hai| kahA jA sakatA hai ki dina bhara to dharmopadeza hotA nahIM hai: phira dina bhara inakA kyA upayoga kiyA jAya ? isakA uttara yaha hai ki jaba dharmopadeza sunane kA avasara na ho to AtmA kA nAda suno| bhagavAn ke smaraNa kA nAda AtmA meM calane do aura isI antarnAda kI bora kAna lagAye rho| itanA bhI na kara sako to paramAtmA kA bhajana suno| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160] [ javAhara-kiraNAvalI um. agara Agane isa tarapha sAvadhAnI rakkhI to thor3e hI dinoM meM Apa dekheMge ki ApakA kitanA vikAsa hotA hai ! rAte roja vicAro Aja kamAyA zu ahIM re / sUtA mana mahIM re // rAte0 / / khAvA pIvA prabhue dIdhu', te mAThe teM zu zu kIdhu; e khAto sarabhara kIdho che ke nahIM re / / rAte0 // pApa rUpi soM karaja thayo che, te sATe zu puNya karyo che ? badhU ghaTa ke sudhAryA zuM to mahIM re / / rAte0 // gujara tI kavi kahatA hai--Apa pratidina rojanAmacA likhate haiM / jamA-kharca, pote bAkI, lenA denA aura jamA pU~jI Adi dekhate haiN| saMsAra meM kahAvata hai ki jisakA hisAba barAbara ho, use kabhI hAni nahIM uThAnI pdd'tii| jo Aya-vyaya kA hisAba nahIM rakhatA, use Aya kama aura vyaya jyAdA ho to usakI dukAna kitane dina calegI? mitro ! Apa vyApArI haiM aura Aya-vyaya ke hisAba ke mahattva ko bhalIbhA~ti samajhAte haiN| Aya rupaye-paise kA . hisAba rakhate bhI haiM magara saMsAra se Age kI bhI bAta kabhI socate haiM ? usakA hisAba rakhate haiM ? ananta puNya kI pU~jI lagAkara Apane yaha mAnava bhava pAyA hai aura dUsarI sAmagrI pAI hai| aba isa sAmagrI se Apa kyA kamAI kara rahe haiM ? Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna ] [161 sone ke samaya rupayoM ke Aya-vyaya kA hisAba kara lete ho, lekina kabhI yaha bhI dekhate ho ki maiMne ananta pur| ke badale meM navIna kamAI kyA kI hai ? kahIM aisA to nahIM hai ki mUla pUMjI hI Apa samApta kara rahe hoM ? ___khAna-pAna kI sAmagrI zubha karma ke udaya se milatI hai aura zubha karma, kriyA se upArjita kiye jAte haiN| zramaNa ke nAma aura gotra ke zravaNa se bhI puNya kI prApti hotI hai| isakA artha yaha nikalA ki-'he prabho ! maiM tumhArA hI diyA khAtA huuN| isa prakAra kI bhAvanA se ahaMkAra kA tyAga hotA hai| aba yaha vicAra karanA ucita hai ki maiM bhagavAna ke ghara kA khAtA to hU~ parantu badalA kyA cukAtA hU~? maiMne kala upavAsa kiyA thaa| Aja dUdha pIne lagA to vaha dUdha bahuta svAdiSTa lgaa| usa samaya meM vicArane lagA ki isa eka-eka bUMTa dRdha kI kImata kyA hai ? yaha kaise paidA huA ? sAdhu hone ke kAraNa hama ise mA~ga lAye, anyathA hameM isake mA~gane kA kyA adhikAra hai ? gRhasthoM ne gAya pAla rakkhI hai / ve use khilAte-pilAte haiM aura badale meM dUdha lete haiM / parantu hamane kyA gAya pAla rakkhI hai ? magara tapa aura saMyama ke lie isa zarIra kI rakSA karanA hai, isalie mA~ga lAye / tapa-saMyama ke nAma para lAye hue dUdha ko pIkara agara pAramAtA saMyA meM lagA, tava to ucita hai, anyathA eka chUTa Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192] [ javAhara-kiraNAvalI -.- -.-.-.-- - -- kA badalA cukAnA bhI kaThina ho jAyagA / logoM ne yaha dUdha hameM tapa-saMyama pAlane ke lie diyA hai, vikAroM kA poSaNa karane ke lie nahIM diyA hai| dhannA muni vele-vele kA tapa karate hue pAraNe meM aisA AhAra lete the jise bhikhArI bhI pasaMda na kare / aisA AhAra karate hue bhI ve tapa karate the / he Atman ! vicAra kara ki ve to nIrasa aura rUkhA-sUkhA AhAra karake bhI tapa karate the aura tU kaisA AhAra karanA hai aura usake badale meM kyA karatA hai ? isa prakAra kA vicAra karane vAlA apanI jIbha para aMkuza rakha sakegA aura usakI dhAraNA bana jAyagI ki bhojana jIbha ko saMtuSTa karane ke lie nahIM hai, varana tapa aura saMyama kI vRddhi ke liye hai / bhojana karake jo tapa aura saMyama kA pAlana karatA hai, usakA bhojana karanA sArthaka hai| jo aisA nahIM karatA vaha apane mAthe para kaz2a car3hA rahA hai| dina aura rAtri saMbaMdhI pratikramaNa kA artha kyA hai ? inakI niyamitatA para zAstra meM jo jora diyA gayA hai, usa kA rahasya kyA hai ? jo gRhastha yA sAdhu pratikramaNa ke asalI rahasya aura uddezya ko samajhakara bhAvapUrvaka pratikramaNa karegA, usake jIvana meM utkrAnti hue binA nahIM raha sktii| jo jyAdA bar3hiyA khAnA khAtA hai aura bar3hiyA kapar3A pahanatA hai, use samajhanA cAhie ki mujhe isakA jyAdA badalA debhpdd'egaa| hoTala meM jAkara eka AdamI cane cabAtA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna] [163 --- ---- - - - -- 4 "-' - -- -- hai aura dUsarA pizte kI barphI khAtA hai| ina donoM meM se kise adhika dAma dete hoMge? 'pizte kI cakkI vAle ko !' __ isI prakAra khAnA mAtra parAyA hai / ataeva khAnA khAkara apane kartavya ko bhUla na jaao| mAthe para jo RNa * le rahe ho, use cukAne kI bhI cintA rakkho aura yathAzakti cukAte clo| agara tuma sAdhu ho to vAstavika sAdhutA prApta karo aura agara zrAvaka ho to sacce zrAvaka ke guNa prApta . kro| isI uddezya kI pUrti ke lie bhojana karane kI bhAvanA rakkho aura aDabaMDa khAnA chodd'o| zrAvaka mAMsa aura madirA kA sevana nahIM krtaa| kyoM? isIlie ki ina vastuoM ke khAna-pAna se prakRti sAtvika nahIM rahegI aura khAtA itanA bhArI ho jAyagA ki usakA cukatA karanA kaThina ho jaaygaa| __ sAdhu to dUsaroM ke ghara se AhAra lAte haiM para zrAvaka apane ghara kA khAte haiN| vaha soca sakate haiM ki hama apanI kamAI khAte haiM / parAI kamAI nahIM khAte / magara unheM yaha bhI socanA cAhie ki unakI kamAI kyA hai ? z2arA apanI kamAI kA vicAra to karo! tuma aisI kauna-sI cIz2a apane hAtha se utpanna karate ho, jisase tumhArI yA dUsaroM kI jIvana saMbaMdhI AvazyakatAoM kI pratyakSa pUrti hotI ho ? - kisAna ko aisA kahane kA adhikAra ho sakatA hai, kyoMki vaha miTTI meM se Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164] [javAhara-kiraNAvalI anAz2a nikAlatA hai| Apa kisa virate para aisA abhimAna kara sakate ho ? paisA kamA lenA apanI kamAI kA khAnA nahIM khlaataa| mitro ! mere kahane para vicAra kro| maiM pratidina kahatA hU~, isa kAraNa isa kathana ke prati upekSA mata kro| Apake jIvana kA utkarSa aisI bAtoM para gaharAI ke sAtha, ekAnta meM / vicAra karane se aura apane una vicAroM ko amala meM lAne se hI hogaa| nissaMdeha Apa puNyazAlI haiM / isI kAraNa Apako buddhi milI hai / puNya se milI buddhi ko dUsaroM ko apane phaMde meM pha~sAne ke kAma meM mata lgaao| buddhi ke do kAma haiM / prathama yaha ki kisI ko na phaMsAyA jAya aura dUsarA yaha hai ki pha~se hue ko nikAlA jaay| agara pha~sAne vAlA hI buddhimAn samajhA jAya to macchImAra ko saba se bar3A buddhimAn kahanA pdd'egaa| dUsare loga kabhI-kabhI kisI ko pha~sAte haiM kintu macchImAra kA pradhAna dhandhA hI machaliyoM ko pha~sAnA hai| macchImAra aisI caturAI se jAla banAtA hai ki makaliyA~ usameM pha~sa to jAtI haiM magara nikala nahIM sktiiN| phira bhI zAnapUrvaka vicAra karane se pratIta hogA ki pha~sAnA koI buddhimattA nahIM hai / phaMse hue ko nikAlane meM hI buddhimattA hai / isa tathya para vicAra karane se Apa apanI buddhi kA sadupayoga karanA siikheNge| ___ Apa jo khAte-pIte haiM, usakA kucha to badalA diijiye| mAphala to nahIM hA~kA sakate, parantu samabhAta makara saMsAra Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna ] [165 - - - - - - - ko zAMti to de sakate haiM ? pratyeka zvAsocchvAsa meM pApa lagatA hai| isakA badalA zrApa kisa prakAra cukAte haiM ? matalaba yaha hai ki Apako jo iMdriyA~ prApta haiM unakA Apa jaisA cAheM vaisA upayoga kara sakate haiN| pratyeka iMdriya kA burA upayoga bhI ho sakatA hai aura acchA upayoga bhI ho sakatA hai| Apa apane kAnoM se uttama puruSoM ke vacana bhI suna sakate haiM, apanA antarnAda bhI suna sakate haiN| isase ApakI AtmA supratiSThita hogii| yadi aisA na karake dUsaroM kI nindA aura vikathA sunane meM kAnoM kA upayoga kiyA to ApakI AtmA duHpratiSThita ho jAyagI / jinake kAna sAmAyika ke samaya bhI ThikAne nahIM rahate, samajhanA cAhie ki unhoMne AdhyAtmika sthiti nahIM pAI hai| isa prakAra jaba Apa phUla kI char3I banA sakate haiM to nAgina kyoM banAte haiM ? ApakI AtmA meM jo zakti hai vaha ananta puNya kA nirmANa kara sakatI hai, phira use aApa ghora, pApa ke nirmANa meM kyoM lagA rahe haiM ? inhIM A~khoM se saMta-mahAtmAoM ko dekha sakate ho aura inhIM se vezyA kA zRGgAra bhI dekha sakate ho| soco ki kisake dekhane meM tumhArA hita hai ? aura kisake dekhane se prAtmA kA patana hotA hai ? mitro ! AtmA ko vaitaraNI mata banAo, kAmadhenu bnaao| hAM, agara vezyA ko dekhakara hRdaya meM yaha vicAra AtA ho ki yaha bhI merI mAtA hai to bAta dUsarI hai / aisI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166] [ javAhara-kiraNAvalI sthiti meM usake dekhane se AtmA kA patana nahIM hogaa| mahAbhArata meM eka kathA hai / arjuna tapa kara rahe the| unheM DigAne ke lie eka apsarA AI / usane vikArajanaka hAvabhAva dikhAne meM jarA bhI kasara nahIM rakkhI / lekina arjuna ne usake raMgarUpa kI prazaMsA karate hue kahA-agara maiM isa peTa se janmA hotA to merA rUpa bhI aisA hI hotA! isa vicAra ke kAraNa arjuna ko jo siddhi bahuta dinoM meM prApta hone vAlI zrI vaha usI kSaNa prApta ho gii| bure kAma se bacane ke lie kaiyoM ne apanI AMkheM hI phor3a lI haiM / sUradAsa ke viSaya meM yaha bAta prasiddha hai| bhakta tukArAma kahate haiM pApAcI vAsanA nako dAu ddolaa| tyAtuna bAMdhalA barAca mI // vaha kahate haiM-prabho ! mujha para agara terI kRpA hai to tU itanA kara ki merI AMkhoM meM pApa kI bhAvanA na Ane pAve / agara tU itanA nahIM kara sakatA to mujhe aMdhA to banA de ! maiM andhA honA acchA samajhatA hU~ magara vikArayukta AMkhoM se parAI strI ko dekhanA pasaMda nahIM krtaa| ___ isa prakAra eka-eka iMdriya ke saMbaMdha meM vicAra karo aura caukasI karate raho ki vaha kahA~-kahA~ jAtI hai aura kyA-kyA karatI hai ? aisA karake .agara Apane iMdriyoM ko acche kAma meM lagA diyA to prAtmA kalpavRkSa bana jaaygaa| isa Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna ] [ 197 prakAra tumhAre donoM hAthoM meM se eka meM naraka kI aura dUsare meM svarga kI cAbI hai| jisakA dvAra kholanA cAho, khola sakate ho| apanI eka AMkha se kUTazAlmali vRkSa banA sakate ho aura dUsarI ko nandana vana banA sakate ho| donoM kA banAnA tumhAre adhIna hai| jo cAho, banA lo| ApakI zakti svarga aura apavarga kI ora bhI le jA sakatI hai / aura naraka evaM nigoda meM bhI ghasITa sakatI hai jisa ora jAnA cAho, jA sakate ho / agara apanI zakti kA upayoga karoge to kalyANa ke bhAgI hooge aura apane mAnavabhava ko saphala banA sakoge / GUYANE Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ IJ cAra bhAvanAe~ -::::()::::-- bhAratavarSa ke vibhinna sampradAyoM evaM panthoM meM tattvajJAna kI bar3I mahimA gAI gaI hai| kisI pantha ke zAstra ko uThAkara dekhiye, usameM tattvajJAna kA mahattva avazya batalAyA gayA hogaa| kaI - eka darzanazAstra to yahAM taka Age bar3ha gaye haiM ki unhoMne sirpha tattvajJAna kI prApti se mukti hone kA vidhAna kiyA hai / yaha ThIka hai ki cAritra kI paripUrNatA ke abhAva meM nirvANa kI prApti nahIM ho sakatI, maMgara cAritra kA prAdurbhAva tattvajJAna se hI hotA hai / aba taka dRSTi mithyA hai aura manuSya mithyAjJAna se ghirA huA haiM taba taka usameM jAgRti nahIM zrAtI / karma ke baMdhana jaba kabhI DhIle par3ate haiM aura tattvajJAna kA prAdurbhAva ho jAtA hai to manuSya ke netra khula jAte haiN| vaha jina vastuoM ko pahale jAnatA thA unhIM ko bAda meM bhI. jAnatA hai, lekina usake jAnane meM AkAza-pAtAla kA antara ho jAtA hai| akSarajJAna se zUnya bAlaka bhI pustaka ke akSara Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna ] [166 dekhatA hai aura akSarajJAna vAlA bhI dekhatA hai| para donoM ke dekhane meM kitanA antara hai ? yahI antara mithyAjJAnI aura tattvajJAnI ke jAnane meM hotA hai| tatva kA nirNaya karanA buddhi kA kAma hai| tattva kyA hai aura atatva kyA hai, isa bAta ko jAne vinA aAtmA jar3a ke samAna hai| tattva-atattva kA nirNaya kiye vinA buddhi kA pAnA aura na pAnA samAna hai aura aisA puruSa pazu se bar3hakara nahIM kahA jA sktaa| __ prazna ho sakatA hai ki tattvajJAna kahA~ se nikalatA hai aura usake prApta hone para AtmA ko kyA lAbha hotA hai ? tattvazAna kA prAdurbhAva hone para AtmA meM kyA viziSTa parivartana ho jAtA hai ? kyA koI aisI zakti prApta hotI hai jo pahale prApta na huI ho ? isa prazna ke uttara meM zAstra kahatA hai ki Atmatattva ke jAna lene para isase bhI bar3I bAta hotI hai| magara muMha se kaha dene mAtra se kucha nahIM hotaa| asaliyata kA patA to anubhava karane se calatA hai| jJAna ko jaba kriyA ke rUpa meM pariNata kiyA jAtA hai tabhI siddhi milatI hai| agara kriyA huI aura jJAna nahIM huA to aMdhAdhuMdhI clegii| ataeva yaha Avazyaka hai ki zAna aura kriyA kA samanvaya karake siddhi prApta kI bAya / ananta bAra naraka kI dussaha vedanA bhogane para bhI duHkhoM kA anta nahIM paayaa| aba kaba kA duHkha Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200] [javAhara-kiraNAvalI bhugatate rahane kI ThAnI hai ? kahA~ taka saMsAra meM aura naraka meM cakkara khAyA karoge? mitro ! AtmA ko saMsAra rUpI gar3ahe meM mata DAle rho| kisa prakAra AtmA gar3ahe meM se nikala sakatA hai, yaha bAta anyatra kahI jA cukI hai| 'appA mittamittaM ca / ' arthAt AtmA svayaM apanA mitra aura svayaM apanA zatru hai| aba taka tumane bahutoM para doSAropaNa kiyA hai, magara aba isa nizcaya para A jAo ki yaha AtmA hI duHkhoM kA sRSTA hai| jaba AtmA hI apane duHkhoM aura kaSToM kA kartA hai to vahI unheM miTA bhI sakatA hai| karma tumhAre kiye hue haiM to tumhIM unheM miTA bhI sakate ho| hathakar3iyA~ aura ber3iyAM tumane apane hAtha se apane hAthoM-pairoM meM DAla rakkhI haiM unheM tumhIM tor3a sakate ho| magara yaha saba hogA tabhI jaba AtmazAna kA teja apane meM Ane doge| jo karma kiye jA cuke haiM, unheM kisa prakAra naSTa kiyA jA sakatA hai ? isa prazna kA samAdhAna AtmA kI zakti ko pahacAna lene para anAyAsa hI ho jAtA hai| ____eka vezyA siMgAra karake puruSoM ko moha meM DAlane ke lie cala rahI hai / use dekhakara agara kisI ke citta meM vicAra paidA hotA hai to vaha Apa hI karma kA baMdhana bA~dhatA hai yA nahIM? 'bA~dhatA hai !' Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna ] [ 201 to jisameM karma bAMdhane kI zakti hai, vaha jJAna prApta karake dekhe aura apane mana ko palaTa kara usa vezyA ko burI dRSTi se dekhane ke badale mAtRbhAva se dekhe yA kalyANabhAva se dekhe to vaha kyA apane karma kA Apa hI nAza nahIM kara sakatA ? 'avazya kara sakatA hai !' vezyA nimitta rUpa se karma kA baMdha karA sakatI hai aura karma kA nAza bhI karA sakatI hai / vaha supratiSThita bhI karA sakatI hai aura duSpratiSThita bhI karA sakatI hai| Apako jJAnadhana bananA cAhie / saMsAra to yahI samajhatA rahegA ki vezyA naraka kA dvAra hai, kharAba pravRtti meM DAlane vAlI hai, ghora moha meM DubAne vAlI hai, lekina jJAnadhana vezyA ko bhI apane karmanAza kA kAraNa banA legA / isalie zAstrakAroM ne kahA hai -- satveSu maitrIM guNiSu pramodam, kliSTa Su jIveSu kRpAparatvam / mAdhyasthyabhAvaM viparItavRttau, sadA mamAramA vidadhAtu deva ! he deva ! agara tU mujhapara prasanna hai to maiM aura kucha nahIM cAhatA, kevala yahI cAhatA hU~ ki prANImAtra ke prati mere antaHkaraNa meM mitratA kA bhAva banA rahe / Apa kaha sakate haiM ki vezyA se maitrI kisa prakAra kI janma ? kintu vezyA kyA prANI nahIM hai ? kyA vezyA meM AtmA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202] [ javAhara-kiraNAvalI nahIM hai ? usameM AtmA hI na hotI to usakI saMgati kauna karatA? atmA hone se hI vaha burI yA bhalI hai| isa prakAra jaba usameM AtmA hai to usase mitratA karanA hI ucita hai| dhUla ko bAjIgara yadi dhUla hI batalAe to usakI vizeSatA kyA hai ? usakI vizeSatA to isa bAta meM hai ki vaha dhUla ko rupayA ke rUpa meM dikhalA de ! aisA karane para hI Apa use kuzala bAjIgara samajheMge / isI prakAra tattvajJAna kI kuzalatA isa bAta meM hai ki vaha vezyA ko jJAna-prApti kA sAdhana banA le / vezyA ko dekhakara vicAra karanA cAhie ki isane kaisA sundara zarIra pAyA hai, phira bhI kheda kI bAta hai ki yaha paise ke lobha meM phaMsakara apanA zarIra nIca se nIca puruSa ko bhI samarpita kara detI hai ! hAya ! paise kA lobha kitanA burA hai ! manuSya ko kitane ghora patana kI ora le jAtA haiM ! saMsAra ke adhikAMza pApa paise ke lie yA paise kI badaulata hI hote haiN| paise ke saMgraha kI lAlasA hI saMsAra ko vipatti meM DAla rahI hai / paise ke lie vezyA kor3hI, rogI aura nIca puruSa kA satkAra karatI hai| paise ke pAza meM phaMsakara hI vaha apanI prAtmA kI hatyA kara rahI hai ! jisake pAsa khar3A hone ko bhI mana nahIM cAhatA, use bhI vaha Adara detI hai / yaha burAI isa bAI kI nahIM, paise kI hai| he pAtman ! yaha vezyA tujhe upadeza de rahI hai ki 'maiM to paise ke lobha meM par3akara bigar3I so bigar3I, para tU mata bigaShree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna ] [ 283 r3anA / maiM paise ke lie hI nIca kAma karatI hU~ !' tuma vicAra karo ki paisA kitanA nIca hai ki tUne merI isa bahina ke jIvana ko barbAda kara diyA ! maiM tere cakkara meM nahIM AU~gA / isa prakAra vicAra karane se vezyA bhI mitra bana sakatI hai yA nahIM ? jise satsaMga kA lAbha prApta hai aura jisameM jJAna hai, usI ke lie vaha mitra hai, anyathA zatru to hai hI / jo paise ke lobha meM par3akara nIca kAma karatA hai, vaha vezyA ke hI samAna hai / jhUTha bolanA, bApa-beTe meM jhagar3A honA, bhAI-bhAI meM lar3AI unanA, yaha saba kisa kAraNa se hotA hai ? ina saba anarthoM kA pradhAna kAraNa paisA hI hai| paisA ghora se ghora artha karA DAlatA hai / vezyA to paise ke lobha meM par3akara nIca kI saMgati hI karatI hai magara kyA Apane nahIM sunA ki paise ke lobha ne bApa ke dvArA apane beTe kI hatyA taka karavAI hai ? isI lobha ke caMgula meM par3akara patnI ne kyA pati ko nahIM mAra DAlA ? jisake hRdaya meM vezyA ko dekhakara isa prakAra kI vicAradhArA bahane lagatI hai, samajhanA cAhie ki vahI jJAnI hai / jaba vezyA rUpa nimitta ko pAkara jJAna utpanna hotA hai to vezyA bhI mitra - hitakAriNI huI / jJAnI puruSa ko jaisI zikSA satI sItA ke ujjvala caritra se mila sakatI hai vaisI hI zikSA malIna AcaraNa vAlI vezyA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204] [javAhara-kiraNAvalI ke caritra se bhI milatI hai| jJAnI puruSa vicAra karatA hai AtmA to isa vezyA kA bhI vaisA hI hai, parantu durguNoM ke ke kAraNa usameM malInatA A gaI hai| durguNa AtmA ko patita kara dete haiM, isa sacAI kA pratyakSa udAharaNa vezyA hai / ataeva he Atman ! tU durguNoM dUra rahanA ! vezyA ke durguNoM ko aura patana ko dekhakara tu sAvadhAna ho jaa| sItA satkarma meM pravRtta karane ke kAraNa hitakAriNI hai aura vezyA (jJAnI ke lie ) duSkarma se se bacAne kA nimitta hone se hitakAriNI hai| jJAniyoM ne naraka ke jIvoM kA hAla batAyA hai yA nahIM ? . 'batAyA hai !' mRgAputra ne kahA hai: sAtoM narakA hU~ gayo ne ananta anantI bAra, chedana bhedana maiM sahyAjI sahI anantI bAra / re jananI ! anumati do mhArI mAMya // mRgAputra apanI mAtA se AjJA mAMga rahe haiN| Apa bhI kabhI aisI AjJA mAMgate haiM ? 'himmata nahIM !' himmata to hama dete haiM magara ApakI icchA kahA~ hai ? Apake antara meM bhI eka mAM hai| usase prAkSA mAMgakara kaho ki maiM naraka ke jIvoM kA mitra banatA huuN| agara naraka ke jIvoM kI ghora yAtanA jAnakara Apa naraka se bacane kA prayatna Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna ] karate haiM to naraka ke jIva Apake mitra hue yA nahIM ? loga sukhI ko mitra mAnate haiM, duHkhI ko mitra nahIM banAnA cAhate / lekina bhagavAn gautama, mahAprabhu mahAvIra se AzA prApta karake pratyakSa naraka dekhane gaye the ! mRgAlor3hA kA duHkha dekhakara gautama svAmI ke hRdaya meM apUrva vicAra utpanna huA / unhoMne mRgAlor3hA ko apanA mitra bnaayaa| kyA Apa bhI kisI aise ko apanA mitra banAte haiM ? loga maMdiroM, sthAnakoM aura girjAgharoM meM jAte haiN| magara kitane aise haiM jo katlakhAnA dekhane jAte haiM ? gautama svAmI ko vahAM jAne meM ghRNA nahIM huI jahAM mRgAlor3hA pratyakSa naraka bhoga rahA thA, phira Apako katlakhAne meM jAne mAtra se kyoM ghRNA hotI hai ? mRgAlor3hA rAjakumAra hote hue bhI naraka bhoga rahA thA / gautama svAmI kahate haiM ki maiMne naraka kA varNana sunA hI thA; naraka dekhA nahIM. thA / parantu aba sAkSAt dekha rahA hU~ / mRgA lor3hA ko dekhakara gautama svAmI ne prazna kiyA ki - 'prabho ! mRgA lor3hA naraka kyoM bhugata rahA hai ?' isa carcA kA nAma bhI zAstra rakkhA gayA hai ! jaba usakA zAstra banA hai to usase kucha lAbha to lenA cAhie ! kucha lAbha na hotA to zAstra meM isa carcA ko sthAna hI kyoM milatA ? [ 205 sokreTIz2a ( sukarAta ) eka bar3A AtmavAdI vidvAn ho gayA hai / usake jIvanacarita meM likhA hai- sukarAta ke hRdaya meM katlakhAne se jaisI jAgRti huI vaisI kisI dUsarI cIz2a se Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 ] [ javAhara - kiraNAvalI nahIM huI / vaha katlakhAne meM jAtA aura vahA~ katla ke lie lAI huI gAya, bhaiMsa Adi ko dekhatA / vaha dRzya kitanA karuNA hotA hogA ! use dekhakara hRdaya hila jAtA hogaa| zrApa loga mauja-maz2e meM par3akara aisI bAtoM ko nahIM dekhate, parantu pratyeka vastu ke do pahalU hote haiM / amara jJAnapUrvaka dekhA jAya to vidita hogA ki kasAIkhAne meM mAre jAne vAle pazu bhI hamAre mitra haiM / kasAIkhAne meM jAkara pazu kisa prakAra kATe jAte haiM, kaTate samaya pazuoM kI ceSTA kaisI hotI hai, ityAdi bAtoM ko sukarAta dekhA karatA thA / vaha mana hI mana socatAdUra khar3e hokara maiM isa dRzya ko dekhatA hU~, phira bhI mere roe~ khar3e ho jAte haiN| magara ina mArane vAloM ke citta para kucha bhI asara nahIM hotA / isakA kAraNa kyA hai kyA phaulAda kA banA hai ? magara manuSya mAtra kI mUla sthiti to eka hI sarIkhI hai / jAna par3atA hai, isa nirdayatA kA kAraNa lobha hai| lobha ke kAraNa inheM mArane para bhI dayA nahIM AtI aura mujhe dekhane mAtra se dayA AtI hai / / inakA dila matalaba yaha hai ki dayA nahIM utpanna hogI jahA~ svArtha na hogA / sukarAta ne vicAra kiyA prabho ! terI ananta dayA hai ki jisa tRSNA ke vaza hokara yaha loga pazuoM ko mAra rahe haiM aura inheM dayA nahIM AtI, maiM usa tRSNA se bacA huA hU~ / Apa to kisI para churI nahIM pherate ? Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna ] ' nahIM ' ApameM dharma aura jAti saMbaMdhI kucha aise saMska ra paramparA se cale Aye hue maujUda haiM ki Apa aise pratyakSa pApa se bace haiM / magara vicAra karo ki rUpAntara se to churI nahIM pherate ? kasAI to kasAI hI kahalAtA hai / use churI pherate samaya dayA nahIM AtI, lekina kalama phirA kara Apa to kisI kI gardana nahIM kATate ? agara kalama calAte samaya ApakA antaHkaraNa dayAhIna ho jAtA hai to usakA pradhAna kAraNa lobha hI hai / prANI mAtra ko apanA mitra mAna kara vicAra karo ki- are AtmA ! tere meM itanI tRSNA kyoM hai ? tU dUsare ke pApa dekhatA hai para apane pApa kyoM nahIM dekhatA ? jaba taka tRNA se hRdaya paripUrNa hai taba taka kasAI ko dayA kaise zrA sakatI hai ! tRSNA ke hone para dayA ur3a jAtI hai aura kevala svArtha sAdhane kI hI buddhi rahatI hai / [ 207 sampUrNa tRSNA to ucca avasthA prApta hone para hI jItI jA sakatI hai, magara anucita tRSNA para to isa avasthA meM bhI vijaya prApta kI jAnI caahie| paise kI AvazyakatA hone se kasAI pazu ko mAratA hai, lekina vaha cAhe to khetI karake bhI apanI AvazyakatA pUrI kara sakatA hai / magara vaha vivekahIna aura maryAdAhIna tRSNA meM par3a gayA hai / sunA hai ki dehalI meM eka mema tAMge meM baiThakara zarAba kI dukAna para zava lene gaI / pikaiTiMga karane vAloM ne vinamra Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208] [ javAhara-kiraNAvalI ------ - -- -- ........... - .. ..-... -.. tApUrvaka zarAba na kharIdane kA anurodha kiyaa| mema nahIM maanii| pikaiTiMga karane vAlA svayaMsevaka tAMge ke Age so gyaa| usane kahA-mere Upara se tAMgA hA~ka le jaao| svayaMsevaka apane vicAra meM jaisA pakkA thA, mema bhI apane vicAra meM vaisI hI pakkI thI ! mema ne apanA tAMgA svayaMsevaka ke Upara calavA diyA aura tAMge kA pahiyA usakI gardana para phira gyaa| itane para bhI svayaMsevaka ne paravAha nahIM kI aura vaha yahI kahatA rahA ki zarAba mata khriido| ____eka AdamI zarAba pIne vAloM ko rokane ke lie jAna dene ko tatpara hotA hai aura dUsarA zarAba pIne ke lie dUsare kI jAna lene ko tatpara hotA hai| aba dekhanA yaha hai ki isa antara kA kAraNa kyA hai ? mUla kI tarapha dekheM to pratIta hogA ki eka ko jJAna hai aura dUsare ko ajJAna hai| eka tRSNA ke kAraNa AtmavismRta hai aura dUsarA apane prANa dekara bhI usakI tRSNA ko rokanA ucita samajhatA hai| isa prANa dene vAle ko kauna burA kaha sakatA hai ? 'mUrkha !' bahuta-se aise loga bhI mileMge jo prANa dene vAle ko hI mUrkha kaheMge / gItA meM kahA hai yA nizA sarvabhUtAnAM tasyAM jAgati saMyamI / yasyA jAgrati bhUtAni sA nizA pazyato muneH // bhAnI lega jise mUrkha kahate hai, use prazAnI buddhimAn Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna ] [ 206 kahate haiM aura jJAnI jise buddhimAn kahate haiM use ajJAnI mUrkha kahate haiM / 1 jisake hRdaya meM prANImAtra ke prati maitrI bhAvanA utpanna ho jAtI hai, vaha svayaM kaSTa sahana karake bhI dUsaroM kI bhalAI karatA hai / maitrI bhAvanA vAlA puruSa apane svArtha meM pha~sakara dUsaroM ke hita kA ghAta nahIM karatA ataeva maitrI bhAvanA dhAraNa karo aura jagat ke hita meM apanA hita mAno / aisA mAnane se nizcaya hI ApakA hita hogA / aba pramoda bhAvanA kA vicAra kreN| jisa vezyA ke prati maitrI bhAva rakhanA hai, usa para pramodabhAva bhI rakkhA jA sakatA hai / vezyA ko dekhane para guNI janoM kI yAda AegI / pramodabhAvanA vAlA puruSa vicAra karegA - eka to yaha sundara zarIra vAlI hai aura dUsarI satI bhI sundaraM zarIra vAlI hai / lekina yaha apane saundarya se logoM ko naraka kI ora le jAtI hai aura satI naraka se nikAlatI hai / satI ke zarIra ke Tukar3e-Tukar3e kara diye jAe~ to bhI vaha anAcAra meM pravRtta nahIM ho sakatI / tAtparya yaha hai ki a~dhakAra dekhane para hI prakAza kI yAda AtI hai| Izvara ko bhI loga tabhI yAda karate haiM jaba duHkha hotA hai / isa prakAra vezyA ke prati bhI pramodabhAvanA dhAraNa kI jA sakatI hai / kaSTa meM par3e hue, vipadA ke satAye hue jIva para dayA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210] [javAhara-kiraNAcalI AtI hai, lekina jJAnI jana vezyA jaise patita samajhe jAne vAle jIva para bhI dayA kA bhAva rakhate haiM / aba madhyasthabhAvanA kI bAta AtI hai| saMsAra meM kAlA tilaka koI nahIM nikAlanA cAhatA! jo durAcArI hai, vaha bhI durAcArI nahIM kahalAnA caahtaa| aisA hote hue bhI vezyA apane ko vezyA kyoM kahatI hai ? isa prakAra kA vicAra karake madhyasthabhAvanA dhAraNa kro| madhyasthabhAvanA dhAraNa karane se zrAtmA kI unnati bar3e vega ke sAtha hotI hai| rAga-dveSa na honA madhyasthabhAva kahalAtA hai| aura jaba rAga-dveSa nahIM hotA to AtmA meM samatA kI sudhA pravAhita hone lagatI hai| usa sudhA meM aisI madhuratA hotI hai ki usakA AsvAdana karake manuSya nihAla ho jAtA hai| prAtmA ko sukhI aura zAMta banAne ke lie yaha bhAvanA atyanta upayogI hai| yaha cAra bhAvanAe~ agara Apane prApta kara lI to Apako sarvatra zAMti milegii| inase ApakA parama kalyANa hogA aura jIvana dhanya bana jaaygaa| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 bhaktAmara - vyAkhyAna ----::::()::::---- bhaktAmagpraNatamaulimaNiprabhANAm-udyotakaM dalitapApatamovitAnam / samyak praNamya jinapAdayugaM yugAdAvAlambanaM bhavajale pacatAM janAnAm ||1|| Cy Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212] [ javAhara - kiraNAvalI artha - bhaktiyukta devoM ke jhuke hue mukuToM meM lagI huI maNiyoM kI prabhA ko camakAne vAle, pApa rUpI aMdhakAra ke paTala kA nAza karane vAle aura isa karmayuga kI Adi meM, bhava- jala meM DUbane vAle manuSyoM ko sahArA dene vAle, jinendra bhagavAn ke caraNa-yugala ko praNAma karake-- yaH saMstutaH sakalavAGmaya udbhUtabuddhipaTubhiH bodhAt / suralokanAthaiH // stotraiH : jagattritayacittaharai rudAraiH / stoSye kilAhamapi taM prathamaM jinendram // 2 // artha- samasta Agama ke tattvajJAna se utpanna huI buddhi se kuzala indroM dvArA, tIna loka ke citta ko harane vAle stotroM dvArA jinakI stuti kI gaI hai, una jinendra bhagavAn kI maiM bhI stuti karU~gA / buddhyA vinA'pi vibudhArcitapAdapITha | stotuM samudyatamatirvigatatrapo'ham // bAlaM vihAya jalasaMsthitamindubimbamanyaH ka icchati janaH sahasA gRhItum ||3|| artha - prabho ! ApakA siMhAsana devoM dvArA pUjA gayA hai| maiM buddhihIna, nirlajja hokara ApakI stuti karane ko taiyAra huA huuN| jala meM pratibiMbita hone vAle candramA ko, bAlaka ke sivAya aura kauna pakar3ane kI icchA karatA hai ? Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna AdinAtha kI stuti karate hue AcArya mAnatuMga kahate haiM-jinakI stuti indra ne aise manohara stotra dvArA kI hai ki jisa para tInoM lokoM ke jIva mugdha ho jAveM. una bhagavAn kI stuti meM bhI kruuNgaa| una bhagavAn ke caraNoM para iMdra ne apanA mukuTa namAyA hai aura usake mukuTa kI maNiyAM bhagavAn ke caraNoM ke prakAza se prakAzita ho uThI haiN| prazna ho sakatA hai-ina jar3a vastuoM ko to sUrya bhI prakAzita kara sakatA hai| sUrya ke sAmane maNi camaka bhI uThatI hai| aisI sthiti meM bhagavAna ke caraNoM kI prabhA se agara maNi prakAzita ho uThI to isameM kauna-sI bar3I bAta ho gaI ! ___ stuti meM isa prazna kA samAdhAna kara diyA gayA hai| prAcArya kahate haiM-bhagavAn ke caraNa 'dalitapApatamovitAnam haiN| arthAt bhaya evaM ajJAna Adi rUpI moha-aMdhakAra bhI bhagavAna ke caraNoM ke prakAza se naSTa ho jAtA hai| jo bhavya puruSa bhAvapUrvaka bhagavAn ke caraNoM meM praNAma karatA hai, usake antaHkaraNa meM moha kA aMdhakAra nahIM Thahara sktaa| cAritra, AcaraNa, saMyama aura sadAcAra-ina cAroM ko Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 ] [ javAhara - kiraNAvalI 'caraNa' kahate haiM / bhagavAn kA cAritra, AcaraNa, saMyama aura sadAcAra itanA viitr| gatApUrNa hai ki unake caraNoM meM jhukate hI saMsAra ke jIvoM ko apUrva zAnti prApta hotI hai aura unake bhItara chAyA huA moha kA aMdhakAra tatkAla naSTa ho jAtA hai / yaha bhagavAn ke caraNoM kI vizeSatA hai / isake atirikta bhagavAn ke caraNa 'zrAlambanaM bhavajale patatAm janAnAm' haiM / arthAt bhava rUpI samudra meM girate hue manuSyoM ke lie zrAlambana haiN| jisa prakAra Upara car3hatA huA manuSya agara nIce girane lage aura use rassI kA sahArA mila jAya to vaha girane se baca jAtA hai, usI prakAra isa bhava-samudra meM girate hue jIvoM ko bacAne ke lie bhagavAn ke caraNa avalambana haiM / itanA hI nahIM, balki jaise koI puruSa kue meM gira par3A ho aura vaha rassI kA sahArA lekara bAhara zrA jAtA hai, usI prakAra isa bhava-samudra meM par3e hue ko bAhara nikAlane ke lie bhI bhagavAn ke caraNa avalambana haiM / kue meM par3A manuSya vinA sahAre ke nahIM nikala sakatA, usI prakAra isa bhavakUpa meM par3A huA manuSya bhI vinA sahArA pAye nahIM nikala sakatA / arthAt usakA uddhAra nahIM ho sakatA / zrAcArya kahate haiM- bhagavAn RSabhadeva ke caraNa isa bhava rUpa kUpa se nikAlane ke lie avalambana haiN| yaha bhI bhagavAn ke caraNa kI viziSTatA hai / ina vizeSatAoM ke kAraNa bhagavAn ke kharaNa sUrya se bhI viziSTa haiM / sUrya dravya prakAza to detA hai Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna ] [215 magara bhAvaprakAza nahIM de sktaa| bhagavAn ke caraNa bhAvaprakAza dete haiM aura usa prakAza kI lokottara AbhA meM prAntarika tama-moha vilIna ho jAtA hai / prabhu ke padayugala saMsArasAgara se pAra utArane vAlI naukA haiM / ___ yahAM eka prazna aura ho sakatA hai| bhagavAna ke caraNa bhava-kUpa se nikalane ke lie pAlambana haiM / bhagavAn trilokInAtha haiM, vItarAga haiM aura sabhI bhagavAn ko mAnate haiN| vItarAga hone ke kAraNa unheM kisI se prArthanA, anunaya yA AjIz2I karAne kI bhI AvazyakatA nahIM hai| unakA sarvatra samabhAva hai| phira bhI bhagavAn kI caraNa-naukA saba jIvoM kA uddhAra kyoM nahIM karatI ? saMsAra ke jIvoM ko duHkha meM par3A dekhakara to yahI jAna par3atA hai ki ina dukhiyA prANiyoM ko tArane vAlA koI nahIM hai ! agara koI tArane vAlA hotA to yaha becAre nAnA prakAra ke kaSToM se kyoM pIr3ita hote ? / isa prazna kA uttara yaha hai| mAna lIjie, eka manuSya kRpa meM gira par3A hai| usameM rassI laTakI huI hai / use AdhAz2a dI jA rahI hai ki-isa rassI ko pakar3a le to hama tujhe bAhara khIMca leNge| itanA hote hue bhI agara girA huA manuSya laTakatI huI rassI ko na pakar3e to kisakA doSa samajhA jAya ? "gire hue kA hI !' madhu-vindu ke lobha kA udAharaNa prasiddha hai / madhu ke bUMdoM ke lAma meM phaMse hue eka manuSya ko vimAna meM baiThane ke lie Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216 ] [ javAhara - kiraNAvalI bulAyA jAya / usase kahA jAya - 'bhAI, A jA / terA jIvana cAroM ora se khatare meM hai / tU zIghra hI nIce girane vAlA hai aura nIce girate hI bhayAnaka viSadhara tujhe DaeNsa legA / isalie tU isa vimAna meM baiTha jA / vimAna meM baiThakara tU sakuzala apane sthAna para pahu~ca jAyagA / ' magara vaha madhu kA lobhI madhu ke bU~doM para itanA adhika mohita ho gayA hai ki apane bhaviSya kI cintA nahIM krtaa| bU~doM kA lAbha nahIM chor3a sktaa| aisI dazA meM tAraka kyA kare ? vimAna kA avalambana dene ke lie jo taiyAra hai, usakA kyA aparAdha hai ? yahI bAta bhagavAn ke viSaya meM hai / bhagavAn vItarAga haiM / saba ke tAranahAra haiM / saba para samabhAva hone se kisI kI prArthanA kI bhI apekSA nahIM rakhate / parantu jaba tirane vAle kI icchA hI na ho to ve tAreM kaise ? vItarAga hone ke kAraNa bhagavAn kA na kisI para rAga hai, na dveSa hai / unake caraNakamala saba ke lie samAna haiN| vinA kisI bhedabhAva ke prANI mAtra prabhu ke caraNoM kA sahArA le sakate haiM / jo sahArA letA hai vaha tara jAtA hai aura jo sahArA legA, tara jAyagA / magara moha kI prabalatA ke kAraNa jo manuSya sahArA hI nahIM letA, balki lenA hI nahIM cAhatA, vaha kaise taregA ? aisI hAlata meM agara vaha tara nahIM sakatA aura duHkhoM kA pAtra banA hI rahatA hai to aparAdha una caraNoM kA nahIM hai / bhagavAn ke caraNoM kA zrAzraya lekara to asaMkhya manuSya tare haiN| bar3e-bar3e pApiyoM 1 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna] [217 ko bhI bhagavAn kI caraNa-naukA ne tAra diyA hai| prazna ho sakatA hai jisa samaya bhagavAn sazarIra vidyamAna the usa samaya unake caraNoM kA darzana ho sakatA thA aura caraNa pakar3e bhI jA sakate the| magara Aja kyA kiyA jAya ? Aja bhagavAn maujUda nahIM haiM aura unake caraNa pakar3e binA saMsAra-sAgara se tara nahIM sakate / to kyA aba ananta bhavasAgara meM hI gote lagAte rahanA par3egA ? isa prazna ke saMbaMdha meM pahale hI kahA jA cukA hai ki samyagjJAna ke sAtha pAlana kiyA jAne vAlA samyak cAritra hI asala meM caraNa hai| dayA rUpa mokSamArga hI bhagavAn kA caraNa hai| aura usa mokSamArga ko grahaNa karanA hI bhagavAna ke caraNa grahaNa karanA hai| samyagdarzana, samyagjJAna aura samyak cAritra ko grahaNa na kiyA jAya to bhagavAn ke sAkSAt mila jAne para bhI koI prayojana siddha nahIM hotaa| prayojana kI siddhi to isa ratnamaya kI prApti se hI ho sakatI hai| jo manuSya saMsAra-sAgara se tirane kI icchA rakkhegA vaha kabhI nahIM kahegA ki bhagavAn nahIM haiM yA unake caraNa nahIM haiN| jaba bhagavAn ke batalAye samyagjJAna, cAritra maujUda haiM to samajhanA cAhie ki bhagavAna ke caraNa hI maujUda haiN| .. jo jIva bhagavAna ke caraNoM kA prAthaya lenA cAhate haiM, unheM cAhie ki ve prAraMbha aura parigraha kI laharoM se bacakara bhagavAna ke caraNoM kA prAzraya leN| jinhoMne prabhu ke parama Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218] [javAhara-kiraNAvalI ----- - -- - pAvana pada-paMkaja kA Azraya liyA hai, saMsAra kI koI bhI zakti unheM dukhI nahIM kara sakI / hA~, eka bAta dhyAna meM rakhanI hogii| eka sAtha do ghor3oM para savAra hone kI ceSTA karane se lakSya kI prApti nahIM hotI / aisA karane vAlA saphalatA nahIM pA sktaa| isI prakAra dhana kA bhI avalambana cAhane se aura bhagavAn kA bhI avalambana cAhane se kAma nahIM clegaa| jo bhagavAn ke caraNoM kA AdhAra cAhatA hai use dhana kA AdhAra tyAganA pdd'egaa| jo dhana ke AdhAra para nirbhara hai use bhagavAna ke caraNoM kA AdhAra nahIM milegaa| ThANAMgasUtra meM kahA hai duve ThANe pAyA kevalIparaNataM dhammaM no babhejA sbnniyaae| arthAt do bAtoM ko burI samajhe vinA aura unake prati rAga kA tyAga kiye vinA sarvajJa bhagavAn dvArA prarUpita dharma kA zravaNa prApta nahIM hotaa| ve do bAteM haiM-prArambha aura parigraha / jaba taka ina donoM kI ora se prAtmA vimukha na ho jAya taba taka arihanta bhagavAn ke zaraNa meM nahIM phuNctaa| prazna kiyA jA sakatA hai kyA dharma aura Izvara kA dAyarA itanA saMkIrNa hai ? kevali dvArA prarUpita dharma ko agara prAraMbha aura parigraha kA tyAga kiye binA koI suna bhI nahIM sakatA to usakA AcaraNa kaise kara sakegA ? aisI dazA meM kevalI kA dharma sirpha sAdhuoM ke lie hI hai, gRhasthoM ke lie nahIM ? isa prazna kA utsara yaha hai ki kevali-kathita Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna] [219 dharma usI ko pyArA lagegA jisase prAraMbha-parigraha kA tyAga hogA, yaha kathana satya hI hai| magara yaha Avazyaka nahIM ki sabhI loga ekadama hI sampUrNa prAraMbha-parigraha tyAga deM / jaise kisI U~ce mahala para car3hane ke lie sIr3hiyA~ hotI haiM aura sarvasAdhAraNa kramazaH sIr3hiyoM para car3hate haiM, usI prakAra prAraMbha-parigraha tyAgatA calatA hai vahI kevali-kathita dharma kI ora utanA hI agrasara hotA jAtA hai aura utane hI aMzoM meM bhagavAna ke caraNoM para nirbhara banatA jAtA hai| ___ mahArAjA udAyI solaha dezoM para rAjya karate the, phira bhI vaha zrAvaka the / zrAvaka bhI vaha sirpha dharma kA zravaNa karane vAle nahIM varan ArAdhana karane vAle the| udAyI ke sivAya aura bhI aneka rAjA-mahArAjA hue haiM jinhoMne paramAtmA kI zaraNa lI hai| phira yaha kaise kahA jA sakatA hai ki pUrNataH prAraMbha-parigraha kA tyAga kiye vinA paramAtmA nahIM mila sakatA ? Ananda zrAvaka ke pAsa bAraha karor3a svarNa-mudrAe~ thiiN| cAra karor3a pRthvI meM gar3I thIM, cAra karor3a kI UparI sampatti thI aura cAra karor3a vyApAra meM lagI thiiN| yaha sampatti Ananda zrAvaka ke pAsa, bhagavAna mahAvIra ke samakSa vrata dhAraNa karane se pahale se hI thii| vrata dhAraNa kara lene para usane sampatti bar3hAne kA tyAga kara diyA thaa| aba Apako kebali-kathita dharma kA zravaNa karane para dhana sambandhI mamatA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220] [javAhara-kiraNAvalI - - - - - ghaTAnA cAhie yA bar3hAnA cAhie ? Ananda zrAvaka cAra karor3a svarNa-moharoM kI pU~jI se vyApAra karatA thA; magara sampatti bar3hAne kA usane tyAga kara diyA thaa| itanA vizAla vyApAra karate hue bhI vaha sampatti nahIM bar3hane detA thaa| aba Apa vicAra kIjie ki aAnanda ne kisa uddezya se aura kisa prakAra vyApAra kiyA hogA ? gaharAI se vicAra karo to Apako vidita hogA ki aAnanda kA vyApAra kaisA thA aura Aja kA vyApAra kaisA cala rahA hai ! Aja vyApAra ke nAma para garIboM kA kisa prakAra galA ghoMTA jArahA hai, yaha bAta usakI samajha meM A sakatI hai, jisake dila meM dayA kA vAsa ho| Aja ke vyApAriyoM ne vyApAra ko vyaktigata svArtha-siddhi kA sAdhana samajha rakkhA hai, jaba ki vaha sAmAjika lAbha kA dvAra honA cAhie / vyApAra bhI vahI Adarza samajhA jA sakatA hai, jisakI chApa duniyA para uttama par3e aura jisase nyAya-nIti kA prakAza ho| Aja lobha meM par3I duniyA vyApAra karatI hai, parantu dUsare kA galA ghoMTane ke lie hii| kadAcit kahIM aisI dukAna ho jahA~ naphA na liyA jAtA ho aura jo garIboM kA vizrAntisthala ho to kitanI acchI bAta ho! kahA jA sakatA hai ki vyApAra meM naphA lekara dharma kara dene-dAna de dene meM kyA hAni hai ? isakA uttara yaha hai ki pahale kIcar3a se hAtha bhare jAe~ aura phira dhoe jAe~; aisA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ . . - - - - - - - . .-----.- .. - -- - - -. --. -.-.. -.. bIkAnera ke vyAkhyAna [226 ------ --- karane se kyA lAbha hai? pahale hI naphA na lekara vastu dI jAe to kitanA sundara Adarza ho ! nItikAra bhI kahate haiM pradAlanAddhi paMkasya dUrAdasparzanaM gharam / arthAt-pahale kIcar3a lagAkara phira dhone kI apekSA to kIcar3a se dUra rahamA hI bhalA hai| Aja munAfA na lene vAlI yA maryAdita munAfA lene vAlI dukAna kahIM ho to usase janatA ko bar3I jabardasta / zikSA mila sakatI hai| kahA jA sakatA hai ki Aja isa prakAra kA vyApAra karane se divAlA nikala jAne meM kyA dera lagegI ? Aja itanI tejI-maMdI calatI hai ki na pUchie baat| yaha ThIka hai, magara Aja kA vyApAra, vyApAra nahIM, kAnUna dvArA sammata lUTa hai| amerikA kI kisI rAjanaitika ghaTanA kA prabhAva bhArata ke vyApAra para par3e aura vaha bhI acAnaka bijalI kI taraha par3e, bhalA yaha bhI koI vyApAra hai? isake atirikta aAja saTTe ke vyApAra kI hI sarvatra pradhAnatA dekhI jAtI hai| saTTA deza kA divAlA nikAlane kA sAdhana hai| pratApagar3ha meM pannAlAlajI mogarA nAmaka eka sajana the| vaha zrI rAjamala jI mahArAja ke bar3e bhakta the| eka dina unhoMne munijI se kahA-mahArAja, aAjakala vyApAra nahIM calatA, isalie dharmakArya karane meM bhI mana nahIM lgtaa| munijI ne uttara diyA-tuma zrAvaka hokara duHkha mAnate ho, yaha Azcarya kI bAta hai| lobha meM par3akara dugane-Dayor3he karanA cAhate ho, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222 ] [ javAhara-kiraNAvalI isI kAraNa tumheM lagatA hai ki vyApAra nahIM calatA ! pannAlAlajI ke mana meM munijI kI bAta baiTha gii| usI samaya unhoMne eka AnA prati rupayA se adhika naphA na lene kI maryAdA kara lii| vaha kapar3e kI dukAna karate the| unhoMne saba kapar3oM para aMka car3hA kara kImata nizcita kara dI / prAraMbha meM to unheM kucha asuvidhAoM kA sAmanA karanA par3A parantu kucha dinoM bAda aisA vizvAsa jamA ki loga unhIM kI dukAna se kharIda karane lge| bhIla bhI unhIM ke grAhaka bana gaye / pannAlAlajI kI aisI pratiSThA jamI ki lAkhoM rupayA kharca karane para bhI vaisI na jamatI / isa prakAra unakA vyApAra bhI khUba camaka uThA aura pratiSThA bhI camaka utthii| logoM meM yaha bAta phaila gaI ki pannAlAlajI jhUTha nahIM bolate ! prAnanda zrAvaka kI sampatti maryAdita thii| vrata grahaNa karane ke pazcAt usane apanA dhana nahIM bddh'aayaa| isake atirikta Ananda kA dhana usI ke bhoga-vilAsa ke lie nahIM thA, varan dUsare ko Apatti ke samaya sahAyatA pahu~cAne ke lie thaa| eka vyakti vaha hai jo apane dIpaka se dUsaroM ke dIpaka ko prajvalita karatA hai aura dUsarA vaha hai jo dUsaroM ke dIpakoM kA tela apane dIpaka meM ur3ela letA hai| ina donoM vyaktiyoM meM jo antara hai vahI prAyaH prAnanda ke aura mAdhunika vyApAriyoM ke vyApAra meM antara hai| kahane kA prAzaya yaha hai ki AraMbha aura parigraha kA syAga Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna] [223 kiye vinA kevali dvArA prarUpita dharma nahIM suhAtA / yaha pIlI aura sapheda miTTI (arthAt sonA aura cAMdI) hI dharma kA prAcaraNa karane meM bAdhaka nahIM hai varan logoM kI bar3hI huI tRSNA bhI bAdhaka hai| jJAnI jana kahate haiM ki sarvaza bhagavAn ke kathita dharma kA zravaNa karane se yaha lAlasA zAnta ho jAtI hai| jisane dharma ko sunakara usa para manana kiyA hogA vaha apanI sampatti ko apane bhoga-vilAsa ke lie nahIM samajhegA kintu saMsAra ke lAbha ke lie smjhegaa| aura aisA samajhane vAlA hI bhagavAna kA saccA bhakta ho sakatA hai / isalie maine kahA hai ki eka sAtha dhana kI aura bhagavAn kI sahAyatA nahIM mila sktii| sevA karane vAlA sevaka kahalAtA hai| jo bhagavAn kI sevA karanA cAhatA hai vaha jar3a padArthoM kI sevA nahIM kara sakatA / eka prazna Apa apane antaHkaraNa se pUchie-tU dhana kA sevaka hai yA svAmI hai ? agara Apa dhana ke sevaka nahIM hai no bhagavAn kI sevA kara sakate haiM aura yadi dhana ke sevaka haiM to phira bhagavAn ke sevaka nahIM bana skte| jo dhana kA gulAma hai use anyAya aura nyAya nahIM suujhtaa| use paisA hI paisA sUjhatA hai / aura jise paisA hI paisA sUjhatA hai use bhagavAn kaise sUjhegA? vaha bhagavAn kI sevA nahIM kara sktaa| usake lie paisA hI paramezvara bana jAtA hai| kAma karAne ke lie naukara rakhA jAtA hai| agaranIkara Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 ] [ javAhara - kiraNAvalI kI hI sevA karanI par3e yA usakI sevA kA uttaradAyitva Apake Upara A par3e to Apa yahI kaheMge ki yaha naukara kyA rakkhA hama svayaM isake naukara bana gaye ! Apa aise naukara ko rakhanA pasaMda nahIM kareMge aura alahadA kara deMge / yahI bAta dhana ke saMbaMdha meM hai / dhana ke dvArA Apane apanI zrAtmA kI kucha bhalAI kara lI taba to Apa usake svAmI haiN| agara dhana kI badaulata naraka meM pahu~cAne vAle kAma hue- dhana me Apako naraka kA pAtra banA diyA to Apa dhana ke svAmI kaise kahalAe ? cAra thAne ke lie jhUTha bolanA, kama taulanA, kama nApanA, acchI cIz2a meM burI milAkara becanA aura jhUThe dastAvez2a banAnA dhana kI gulAmI karanA nahIM hai to kyA hai ? aisA dhana dhanI ko bhogatA hai. dhanI usako nahIM bhogatA / dhana ke Age dharma pyArA na laganA dhana kI gulAmI kA artha hai / dharma kI paravAha na karake jo anIti aura chalakapaTa se dhana ekatrita karane meM lagA rahatA hai, vaha vItarAga kA mArga nahIM pA sktaa| jise vItarAga kA mArga pAnA hai use dhana ke lie anyAya - anAcAra karane kA parityAga karanA cAhie / jo puruSa aisA karane ke lie saMkalpa karake taiyAra ho jAyagA aura tAtkAlika kaThinAiyoM kI paravAha na karake apane saMkalpa para dRr3ha rahegA, vahI bhagavAn ke caraNoM kA Azraya pA sakegA / ke caraNa bhava- kupa meM DUbate ko avalambana haiM / bhagAna Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna ] [215 ----- ------- ----- prAcArya ne kahA hai ki maiM bhI uma caraNoM kI stuti kruuNgaa| prazna ho sakatA hai-tIna jJAna ke dhanI devarAja indra ne bhagavAna kI prabhAvazAlI stotroM dvArA stuti kI hai| kyA Apa usase bhI adhika prabhAvazAlI stuti kara sakate haiM ? agara nahIM kara sakate to phira kyoM vyartha ceSTA karate haiM ? isake uttara meM AcArya kahate haiM buddhayA vinA'pi vibudhArcitapAdapITha ! stotu samudyatamatirvigatatrapo'ham / bAlaM vihAya jalasaMsthitaminduvimbama anyaH ka icchati janaH sahasA gRhItum / / prAcArya kahate haiM-he prabho ! maiM buddhihIna huuN| indra se maiM buddhi meM U~cA nahIM hU~ ki usase bhI bar3hakara stuti kara skuuNgaa| phira bhI merI bAla-lIlA nahIM rukatI / he indra dvArA pUjita siMhAsana vAle ! jahA~ Apake caraNa par3ate haiM usa pATa ko bhI indra namaskAra karatA hai / mujhameM aisI buddhi nahIM hai ki Apake guNoM kA kIrtana kara sakU~ / phira bhI Apake guNakIrtana kI abhilASA aisI prabala ho uThI hai ki vaha roke nahIM ruktii| vidvattA mujhameM se nikala gaI hai aura meM bAlabhAva meM A gayA huuN| ataeva mujhe yaha zarma nahIM rahI ki mujhase stuti banegI yA nahIM banegI ! bAlaka nahIM socatA ki mujhase yaha kAma ho sakegA yA nahIM, phira bhI vaha kAma meM juTa jAtA hai| aisI hI avasthA merI hai| merI yaha stuti, nahIM, bAlaceSTA hai / jaise stuti Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226] [javAhara-kiraNAvalI bAlaka jala meM par3e hue candramA ke prativimba ko pakar3ane kI ceSTA karatA hai-taphalatA aura asaphalatA kA vicAra nahIM karatA, usI prakAra maiM bhI stuti-candra ko pakar3anA cAhatA huuN| vaha stuti-candra bhale hI pakar3a meM na Ave, parantu isa ceSTA se merA mana avazya hI prasanna hogaa| stuti ke isa kathana kA abhiprAya hameM samajhanA cAhie / * isameM gaharA matalaba bharA hai| ve kahate haiM-mujhe paMDita bananA nahIM AtA to kyA huA, bAlaka bananA to AtA hI hai| bhagavAn kI stuti karane ke lie stotA ko bAlaka bana jAnA caahie| loga bAlaka ko buddhihIna aura mUrkha samajha kara usakI upekSA karate haiM / parantu bAlaka jaise nirahaMkAra hote haiM, vaise agara Apa bana jAe~ to ApakA ber3A pAra ho jAe / buddhimattA kA DhAMga chor3akara agara Apa apane antaHkaraNa meM bAlasulabha saralatA utpanna kara leM to kalyANa Apake sAmane upasthita ho jAya / bAlaka kA hRdaya kitanA sarala hotA hai, yaha bAta ekaM dRSTAnta se samajhie / eka muhalle meM Amane-sAmane do ghara the / una donoM gharoM meM devakI aura yazodA nAma kI do lar3akiyA~ thIM / devakI aura yazodA nahIM jAnatI thI ki hama devakI aura yazodA haiM, para unake mAtA-pitA ne unheM yahI nAma de diye the| phAguna kA mahImA thaa| donoM bAlikAoM ke mA~-bApoM meM unheM acche Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna] [227 acche kapar3e pahanAye the| baccoM ko svabhAvataH ghara pyArA nahIM lgtaa| ve bAhara ghUmanA-phiranA aura khelanA bahuta pasaMda karate haiM / zAyada apane zarIra kA nirmANa karane ke lie unheM prakRti se yaha avyakta preraNA milatI hai| agara bAlakoM kI taraha Apa bhI ghara se utanA prema na rakkheM to Apako patA calegA ki isakA pariNAma kitanA acchA hotA hai| devakI aura yazodA kapar3e pahanakara apane-apane ghara se bAhara nikliiN| varSA hokara banda ho cukI thI kintu pAnI galiyoM meM aba bhI baha rahA thaa| devakI aura yazodA usI bahate pAnI meM khelane lgiiN| donoM ne pAnI meM apane-apane paira chpchpaaye| pairoM ke chapachapAne se kIcar3abharA pAnI uchalA aura kapar3oM para dhabbe par3a gye| donoM ke kapar3oM para dhabbe par3a gae haiM, yaha dekhakara donoM eka dUsarI ko Apasa meM ulahanA dene lgiiN| ulahanA detI huI vaha apane-apane ghara lauttiiN| kIcar3a se bhare kapar3e dekhakara aura bAlikAoM kA Apasa meM ulahanA denA sunakara donoM ghara vAle jhagar3ane lge| yadyapi jhagar3e kA koI Thosa AdhAra nahIM thA, aura agara doSa samajhA jAya to donoM bAlikAoM kA doSa barAbara hI thA; parantu donoM ke mA~-bApoM ke dila meM pahale kI koI aisI bAta thI ki unheM lar3ane kA bahAnA mila gayA / donoM ora se vAgyuddha ho rahA thA ki itane meM eka vRddhA vahA~ A phuNcii| usane donoM ghara vAloM se hAtha jor3akara kahA-Aja holI kA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 ] [ javAhara - kiraNAvalI tyauhAra hai | Ananda manAne kA dina hai / prasanna hone kA ava sara hai / phira Apa loga Apasa meM eka-dUsare kI holI kyoM kara rahe haiM ? Apa donoM par3osI haiN| eka ke binA dUsare kA kAma nahIM cala sktaa| donoM lar3akiyAM khela rahI thiiN| eka ke kUdane se dUsarI ke kapar3e gaMde ho gaye to kauna bar3I bAta ho gaI ? ina nAdAna baccoM ke pIche Apa bar3e-bar3e kyoM jhagar3ate haiM ? isase ApakI hI ha~sI hotI hai / vRddhA ke bahuta samajhAne para bhI ve na mAne / lar3AI kA joza itanA tIvra thA ki bur3hiyA kI bAta sunane kI kisI ne paravAha na kI / khUba tape hue tave para pAnI ke kucha bU~da koI asara nahIM karate / isI prakAra tIvra krodha ke utpanna hone para zAMti kI bAta vyartha ho jAtI hai / idhara donoM ghara vAle jhagar3a rahe the, udhara maukA dekhakara donoM lar3akiyA~ phira ghara se bAhara nikala pdd'iiN| ve vahA~ pahu~cIM jahA~ pAnI baha rahA thaa| bahate pAnI ko rokane ke lie donoM ne milakara reta kA bA~dha banAyA / pAnI ruka gayA / ruke pAnI meM donoM lar3akiyoM ne ghAsa kA tinakA yA lakar3I kA Tukar3A ddaalaa| use pAnI meM girate dekhakara donoM uchalane lagIM / eka ne kahA- dekha, dekha, merI nAva taira rahI hai ! dUsarI ne kahA- aura merI bhI taira rahI hai| dekha le na ! saMyogavaza vaha vRddhA udhara se hI nikala pdd'ii| usane dekhA - ina lar3akiyoM ko lekara udhara jhagar3A maca rahA hai, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna] [226 --- - ---- siraphuTauvala kI naubata A pahuMcI hai, aura idhara ye masta hokara khela rahI haiN| usane jhagar3ane vAloM ke pAsa jAkara kahA-are jhagar3anA banda karake eka tamAzA dekha lo ! par3osI ho, cAhoge tabhI jhagar3a loge, magara vaha tamAzA cAhe taba nahIM dekha pAoge / Ao, mere sAtha clo| tamAze kI bAta pyArI lagatI hI hai| phira vur3hiyA ke kahane kA DhaMga bhI kucha AkarSaka thaa| ataH jhagar3ane vAle bur3hiyA ke pIche ho liye aura vahA~ pahu~ce jahA~ donoM bAlikAe~ apanI-apanI nAva tirA rahI thiiN| donoM ghara vAloM ko dikhAte hue bur3hiyA ne kahA-yaha tamAzA dekho,pAnI meM lakar3iyoM ke Tukar3e taira rahe haiN| daraasala yaha nAva haiM ! ____eka jhagar3ane vAle ne kahA-yaha kauna-sA tamAzA huA ! tairAI hogI, kisI ne ! vRddhA-aura kisI ne nahIM, yazodA aura devakI ne tairAI haiN| itanA kahakara usane una lar3akiyoM se pUchA inameM kauna kisI kI nAva hai beTiyo ! jarA batAo to shii| donoM ne sAtha-sAtha uttara diyA-yaha merI hai, yaha merI hai! taba muskirAtI huI vRddhA ne kahA-dekho, donoM lakar3iyAM ikaTThI ho gaI haiM aura jinako lekara tuma lar3a rahe ho vaha lar3akiyA~ bhI mila gaI haiN| aba tuma kaba miloge? yaha to nAdAna bAlaka hokara bhI mila gaI aura tuma samajhadAra ho kara bhI jhagar3ate rahoge? vRddhA kI samayocita zikSA se donoM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230 ] [ javAhara kiraNAvalI ghara vAle zarmindA ho gaye / unakI lar3AI samApta ho gaI aura mela-milApa se rahane lage / mitro ! bAlaka lar3a-jhagar3a kara eka ho jAte haiM, isI prakAra agara Apa loga bhI Apasa meM ekatA pUrvaka raheM to kaisA Ananda ho ? ekatA Apako itanI zakti pradAna karegI ki Apa apane ko apUrva zaktizAlI samajhane lgeNge| magara bar3e logoM kI lar3AI bhI bar3I hotI hai / ve lar3akara Apasa meM milate taka nahIM hai / yahA~ taka ki dharmasthAna meM agara pAsapAsa baiThanA par3a jAya to bhI eka dUsare ko dekhakara gAla phulAne lagate haiM ! yaha kahA~ taka ucita hai ? aise karane vAle bar3e acche yA aisA na karane vAle nAdAna bAlaka vAstava meM hI saralahRdaya hote haiM / bAlaka acche ? isI kAraNa AcArya kahate haiM---jaba maiM bAlaka huA tabhI mujhase stuti bnii| bar3A banA baiThA rahatA to stuti banatI hI nahIM / isa prakAra apanI buddhimattA kA DhoMga chor3a kara jo bAlaka ke samAna sarala bana jAtA hai, usake klezoM kA aMta zrA jAtA hai / jaba Apa sacca antaHkaraNa se apane aparAdha ke lie kSamA yAcanA kareMge aura udAratA ke sAtha apane aparAdhI ko kSamAdAna deMge to Apake hRdaya kA zalya nikala jAyagA aura Apa aisI zAMti pAe~ge, jo anubhava karane kI cIz2a hai / Apasa meM vaira bhAva rakhanA aura adAlata kI zaraNa lenA dharmapriya logoM ke lie ucita nahIM hai / adAlata kA zaraNa lene se Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna ] [ 231 adAvata kA anta nahIM hotaa| aisA karane meM lAkhoM-hajAroM rupayoM kA pAnI ho jAtA hai aura anta meM adAvata kaI gunI bar3ha jAtI hai| agara dUsarA dharma chor3atA hai to usakA anukaraNa mata kro| tuma apanA dharma mata chor3o / bAlaka mAtA ke peTa meM se kucAleM sIkhakara nahIM Ate, yahA~ mA~-bApa se hI sIkhate haiM / isalie unake sAmane zAMti aura prema kA Adarza upasthita karo / dharma aura sadAcaraNa hI prabhu ke caraNa haiN| unakI zaraNa ghe| aura unheM apane hRdaya meM sthApita kro| bAlasvabhAva dhAraNa karake saralatA, zAMti aura sneha kI bhAvanAe~ bar3hAo / vaira-virodha ko pAsa mata phaTakane do| isase ApakA anta:karaNa halkA hogA aura antaHkaraNa halkA hogA to AtmA gurutA AegI / meM bIkAnera, 11-7-30. 25 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ (2) * vaktu N guNAn guNasamudra ! zazAGkakAntAn, kaste samaH suragurupratimo'pi buddhayA // kalpAntakAla pavanoddhRtanakra cakram, ko vA tarotumalamambunidhiM bhujAbhyAm || / artha- he guNoM ke sAgara / tere candramA ke samAna nirmala guNoM kA bakhAna karane meM, buddhi se vRhaspati ke samAna hokara bhI kauna samartha ho sakatA hai ? pralaya kAla ke pavana se magara maccha jisameM uchala rahe hoM, usa samudra ko apanI bhujAoM se kauna pAra kara sakatA hai ? X X stuti karane vAle ke antaHkaraNa meM yaha vicAra honA Avazyaka hai ki vaha kisakI stuti karatA hai aura stuti karane kA usakA dhyeya kyA hai ? ina bAtoM para samucita vicAra karane ke bAda kI gaI, stuti kalyANakAraka hotI hai / dekhAdekhI kI jAne vAlI stuti se bhI kalyANa to hotA hai, magara mokSa nahIM prApta hotA / X AcArya mAnatuMga kahate haiM- prabho ! buddhi meM sAkSAt devaguru vRhaspati ke samAna hone para bhI tumhAre guNoM kA kathana karane meM koI samartha nahIM ho sktaa| Apake guNa candramA kI kAMti Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna ] [233 ke samAna nirmala avazya haiM, magara Apa guNoM ke sAgara haiM aura unakA jo bakhAna karanA cAhegA vaha vRhaspati ke samAna buddhizAlI hone para bhI parimita buddhi vAlA hI hogA ! aisI avasthA meM samasta guNoM kA varNana kara sakanA kisI ke lie kaise saMbhava hai ? Apake guNoM kA varNana karanA isI prakAra asaMbhava hai jaise kalpAntakAlapavanoddhatanakracakra, ko vA tarItumalamambunidhi bhujAbhyAM / samudra meM jaba pralayakAla kA tUphAna calatA hai taba usameM ke jIvajaMtuoM meM uthalaputhala maca jAtI hai| jaba aisA tUphAna AyA ho taba kisakI zakti hai ki vaha apanI bhujAoM ke bala se samudra ko pAra kara jAya ? aisA karanA asaMbhava hai / isI prakAra Apake guNasamudra ko kathana dvArA pAra karanA mAnava kI zakti se pare hai| prazna kiyA jA sakatA hai jaba bhagavAn kI stuti karanA itanA asaMbhava kArya hai to phira use AraMbha hI kyoM karate haiM ? isa prazna ke uttara meM prAcArya kahate haiM- stuti ke isa asaMbhava kArya ko kyoM prAraMbha kiyA hai, yaha bAta merA hI dila jAnatA hai| dUsarA koI isakA marma nahIM samajha sktaa| agara koI manuSya pralayakAla ke tUphAna se kSubdha samudra meM par3a gayA ho to use usI meM par3e-par3e mara jAnA cAhie yA kinAre lagane kA prayatna karanA cAhie ? samudra ko pAra karane kA prayatna Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 ] [ javAhara - kiraNAvalI karane vAlA apane karttavya kA pAlana karatA hai / jo karttavya kA pAlana na karake samudra meM hI par3A par3A mara jAtA hai, nikalane kI ceSTA hI nahIM karatA, vaha mUrkha ginA jAtA hai / yaha saMsAra - samudra bhI pralayakAla ke tUphAna se kSubdha samudra ke samAna hai / saMsArasamudra meM karma rUpI pralayakAlIna pavana se tUphAna uTha rahA hai aura kuTumba parivAra rUpI maccha- kaccha jIva haiM / isa saMsAra - samudra ko bhI apanI bhujAoM se pAra karanA kaThina hai, phira bhI koziza karanA merA karttavya hai / mitro ! isa prakAra himmata karane vAle hI kaThina kaThina kAryoM meM bhI saphalatA pAte haiN| jo kAyara puruSa, pahale se hI himmata hArakara baiThA rahatA hai aura kahatA hai ki bhaI, yaha kAma to mujhase nahIM ho sakegA, vaha sAdhya kArya meM bhI saphalatA nahIM pA sakatA / mahAjAtaka kI kathA par3hI kisI seTha kA eka lar3akA jahAz2a kI musAphirI ke lie taiyAra huA / usake pitA ne use bahuta smjhaayaa| kahAbeTA ! apane ghara meM bahuta dhana hai| jahAz2a meM musAphirI karanA khataranAka hai / tU kyoM vyartha kaSTa sahana karatA hai ? magara lar3akA bar3A udyogazIla thA / usane pitA ko uttara diyAM-pitAjI, ApakA kathana satya hai, kintu isa dhana ko upArjana karane meM Apane bhI to kaSTa sahana kiye hoMge ? phira kyA mere lie yaha Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com eka bauddha sampradAya ke grantha thI / usakA sAra yaha hai
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna] [235 ucita hogA ki maiM svayaM parizrama kiye vinA hI isakA bhoga karU~! agara maiM isa dhana ko, vinA parizrama kiye hI khAne lagA aura gulachareM ur3Ane lagA to kisI dina Apa hI mujhe kapUta kahane lgeNge| kadAcit pitRprema ke kAraNa Apa na kaheMge to bhI duniyA kA mu~ha kauna banda karegA ? phira isa dhana kA upArjana karake Apane jo khyAti prApta kI hai, vaha khyAti maiM kabhI nahIM pA skuuNgaa| vinA kamAye khAne se maiM miTTI ke putale ke samAna bana jaauuNgaa| jaba maiM udyoga kara sakatA hU~ to phira vinA kamAye khAnA-pahananA mujhe ucita nahIM mAlUma hotaa| ataH Apa kRpA karake prAjJA dIjie aura AzIrvAda diijie| __ apane putra kI kAryaniSThA aura sAhasa dekhakara pitA ko saMtoSa huA / usane kahA-ThIka hai| suputra kA yahI kartavya hai ki vaha apane pitA ke yaza aura vaibhava meM vRddhi kare / udyogazIla honA manuSya kA kartavya hai| tumhArI prabala icchA hai to maiM rokanA nahIM caahtaa| sAhUkAra ke lar3ake ne jahAz2a taiyAra krvaayaa| samudra meM jahAz2a kisa prakAra tUphAna se ghira jAtA hai aura usa samaya kina-kina vastuoM kI AvazyakatA hotI hai, isakA vicAra karake usane saba Avazyaka vastue~ jahAz2a meM rakha lI aura yAtrA ke lie prasthAna kara diyA / calate-calate jahAz2a bIca samudra meM pahu~cA to acAnaka tUphAna ghira AyA / jahAja ke Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236] [ javAhara-kiraNAvalI .. --- -- - - - - --.. DUba jAne kI sthiti A pahu~cI / mallAhoM ne tana tor3a parizrama kiyA magara jahAja kI rakSA karane meM saphala nahIM ho sake / anta meM ve bhI hAra gye| unhoMne kaha diyA-aba hamArA vaza nahIM cltaa| jahAja thor3I dera meM DUba jAyagA / jise bacane kA jo upAya karanA ho kre| aise vikaTa prasaMga para kAyara puruSa ko rone ke sivAya aura kucha nahIM sUjhatA / kAyara nahIM socatA ki ronA vyartha hai / rone se koI lAbha na hogA / agara bacAva kA koI rAstA nikala sakatA hai to sirpha udyoga karane se hii|| mallAhoM kA uttara sunakara sAhUkAra kA lar3akA pahale zaucAdi se nivRtta huaa| usane apanA peTa sAfa kiyA / phira usane aise padArtha khAye jo vajana meM halke kintu zakti adhika samaya taka dene vAle the / isake bAda usane apane sAre zarIra meM tela kI mAliza kI, jisase samudra ke khAre pAnI kA camar3I para asara na pdd'e| phira usane zarIra se saTA huA camar3e kA vastra pahanA jisase maccha-kaccha hAni na pahuMcA sakeM / itanA karane ke bAda vaha eka takhtA lekara samudra meM kUda par3A / usa takhte ke sahAre vaha kinAre lagane ke uddezya se tairane lgaa| sAhUkAra ke lar3ake ne socA-aise samaya meM jahAja bar3A nahIM, aAtmA bar3A hai / isalie jahAja ko chor3a denA hI ThIka hai / jahAja chor3a dene para bhI mRtyu kA bhaya to hai hI, lekina Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna [237 udayoga karanA Avazyaka hai| ___ manuSya ke jIvana meM kaI bAra aise vikaTa saMkaTamaya avasara A jAte haiM, jaba usakI buddhi thaka jAtI hai| kisI prakAra kA nirNaya karanA kaThina ho jAtA hai / eka ora kutrA aura dUsarI ora khAI dikhAI detI hai| aise prasaMga kara apanI buddhi ko ThikAne rakhanA hI buddhimattA hai / 'paricchedo hi pAMDityam' arthAt jo do mArgoM meM se eka mArga apane lie cuna letA hai; kyA kartavya hai aura kyA akartavya hai, yaha nirNaya kara letA hai, vahI vAstava meM paNDita puruSa hai| jo vipatti ke samaya apanI buddhi kho baiThegA aura karttavya-akarttavya kA nirNaya na kara sakegA, vaha vipatti ko aura adhika bar3hA legA aura burI taraha cakkara meM par3a jaaygaa| ___ yaha bAta kevala lokavyavahAra ke lie hI nahIM hai, varan dharma, artha, kAma aura mokSa-sabhI puruSArthoM ke viSaya meM lAgU hotI hai| 'saMzayAtmA vinazyati / ' saMdeha meM par3e rahanA aura nirNaya na karanA apanA nAza karanA hai| nirNaya kiye vinA siddhi prApti nahIM hotii| sAhUkAra ke lar3ake ke sAmane isa samaya do bAteM upasthita thiiN| eka to jahAja ko bacAne kI aura dUsarI apane Apako bacAne kI / jaba jahAja kA bacanA saMbhava na rahA to usane vinA kisI duvidhA ke AtmarakSA karane kA nirNaya kara liyaa| usane vicAra kiyA-jaba jahAja meM rahane para bhI maiM mara jAU~gA to Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ 23-] [javAhara-kiraNApalI kAyaroM kI taraha kyoM marU~ ? maranA hI hogA to mardAnagI ke sAtha mruuNgaa| yadyapi isa vizAla samudra se taira kara pAra honA azakya hai, lekina prANa chUTane taka hAtha-paira hilAte hue mruuNgaa| kAyara kI mauta maranA ucita nhiiN| saphalatA mile yA na mile, maiM apanA udyoga nahIM chaaduuNgaa| kArya meM jo saphalatA kI hI prAzA rakhatA hai, balki sapha. latA kI khAtirI karake hI jo kArya karanA cAhatA hai, vaha kArya nahIM kara sktaa| bhUla cUka se kArya ko AraMbha kara detA hai aura jaba saphalatA nahIM pAtA to usake pazcAttApa kA pAra nahIM rhtaa| vaha nirAzA ke gahare kUpa meM gira par3atA hai| isIlie kahA hai karmaNyevAdhikAraste mA phaleSu kadAcana / / arthAt-tujhe kArya karane kA adhikAra hai, phala kI lAlasA karane kA adhikAra nahIM hai / tU niSkAmabhAva se apanA kartavya pAla / phala tujhe khojatA phiregA / tU phala kI AzA kI bhArI gaTharI sira para lAda kara calegA to cAra kadama bhI nahIM cala skegaa| sAhUkAra kA lar3akA paTiyA ke sahAre hAtha-paira mAratA huA samudra meM baha rahA thaa| usa samaya samudra kA deva usake udyoga ko dekhakara socane lagA-isase pUchanA to cAhie ki jaba mauta sAmane mu~ha phAr3e khar3I hai, taba yaha samudra ko pAra karane kI niSphala ceSTA kyoM kara rahA hai ? deva ne pAkara pUchAShree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke [ 236 zro puruSa ! nirarthaka zrama karane vAlA mUrkha hotA hai / samudra ko taira kara pAra karanA saMbhava nahIM hai aura phira tUphAna ke samaya kI to bAta hI kyA hai / mRtyu ke samaya anAvazyaka parizrama kyoM kara rahA hai ? aba hAtha-paira hilAnA chor3a de aura icchA ho to bhagavAn kA nAma japa | mahAjAtaka hAtha-paira hilA rahA thA / deva kI salAha sunakara bhI vaha nirAza nahIM huA / usane deva se pUchA- Apa kauna haiM ? deva ne kahA- maiM samudra kA deva hU~ / mahAjAtaka - Apa deva hokara bhI kyA hama manuSyoM se gayebIte haiM ? ApakA kAma to udyoga karane ke lie upadeza dene kA hai, lekina Apa to udyoga chor3akara DUba marane kA upadeza dete haiM ! Apa apanA kAma kariye aura kisI kA bhalA ho sakatA ho to vaha kIjiye / mujhe bhulAve meM mata DAliye / maiM apane udyoga meM lagA hU~ / rahI bhagavAn kA nAma japane kI bAta | so mauta se bacane ke lie bhagavAn kA nAma japanA maiM kAyaratA samajhatA hU~ / yoM apane kalyANa ke lie aura mRtyu se duHkha na pahu~cane dene ke lie maiM paramAtmA kA smaraNa avazya karU~gA / mahAjAtaka ne deva se dUsaroM kA bhalA karane ke lie to kahA; magara apane lie sahAyatA na mA~gI / mahAjAtaka kA uttara prabhAvita karane vAlA thA / usane * socA- yaha manuSya aise vikaTa samaya meM bhI udyogazIla aura Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 ] [ javAhara - kiraNAvalI mRtyu kI ora se nirbhaya hai ! isake vicAra kitane ucca haiM ! deva ne phira kahA- bhAI, udyoga karanA to acchA hai, magara usake phala kA bhI to vicAra kara lenA caahie| phala kI prApti kI saMbhAvanA na ho to udyoga karanA vRthA haiM / mahAjAtaka - maiM phala dekhakara hI udyoga kara rahA hU~ / udyoga kA pahalA phala to yahI hai ki mujhe jo zakti milI hai, usakA upayoga kara rahA hU~ / dUsarA phala ApakA milanA hai / agara maiM jahAja ke sAtha hI DUba maratA to Apake darzana kaise hote ? maiMne sAhasa kiyA, udyoga kiyA to Apa mile / aisI dazA meM merA zrama kyA vRthA hai ? mahAjAtaka kA uttara sunakara deva bahuta prasanna huA / usane kahA- tumane mujhase bacA lene kI prArthanA kyoM nahIM kI? mahAja taka maiM jAnatA hU~ ki devatA kabhI prArthanA karavAne kI garaz2a nahIM rakhate / udyoga meM lage rahane se merA mana prasanna hai aura yahI devatA kI prArthanA hai / jisakA mana prasanna aura nirvikAra hogA usa para devatA svayaM prasanna hoMge / isake atirikta mere prArthanA karane para agara Apa mujhe baccAe~ge to Apake karttavya kA gaurava kama ho jAyagA / vinA prArthanA ke Apa merA upakAra kareMge to usa upakAra kA mUlya bar3ha jAyagA / maiM Apake karttavya kI mahattA ko kama nahIM karanA cAhatA aura na yahI cAhatA hU~ ki Apake upakAra kA mUlya kama ho jAya / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna ] [241 - --- loga kahate haiM-devatA ko phUla car3hAo to vaha prasanna hoNge| lekina phUla kA dUsarA nAma 'sumana' hai| 'sumana' kA artha hai-acchA mana-prazasta vicAra / tAtparya yaha hai ki mana ko pavitra rakhane se deva prasanna hote haiN| mahAjAtaka kI bAta se deva atyanta prasanna huaa| usane jahAja ke sAtha use kinAre lagA diyaa| phira mahAjAtaka para puSpavarSA karake deva ne kahA-tumhArA sarIkhA dhIra aura gaMbhIra dUsarA puruSa to kyA deva bhI kahIM nahIM dekhA / vAstava meM hama devatAoM kI apekSA manuSyoM kI zakti bar3I hai| deva, manuSya kI udyoga zakti ke dAsa haiN| zrI mAnatuMgAcArya kahate haiM-paramAtmA kA guNagAna karanA bhujAoM se samudra ko pAra karane ke samAna kaThina hai| phira koI pUche ki isa kaThina kArya meM unhoMne kyoM hAtha DAlA, to maiM yahI kahU~gA ki isa prazna kA uttara mahAjAtaka se puucho| stutikAra kahate haiM-jaise seTha ke lar3ake (mahAjAtaka) ne uttara diyA thA ki cAhe pAra hoU~, yA na hoU~, udyoga karanA merA kAma hai| udyoga se uparata ho jAnA kAyaroM ko zobhA detA hai| isI prakAra meM socatA hU~ ki zabda cAhe jaise hoM, lagAnA cAhie unheM paramAtmA kI stuti meM hI paramAtmA ke guNa-sAgara ke pAra pahuMcanA cAhe asaMbhava ho, phira bhI pahu~cane kA udyoga karanA to asaMbhava nahIM hai| ataeva jisa prakAra mahAjAtaka paTiyA lekara kUda par3A thA, usI prakAra maiM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242] [javAhara-kiraNAvalI bhI kUda par3A huuN| pAra honA yA na honA dUsarI bAta hai, lekina merA karttavya yahI hai| mujhe yahI udyoga karanA cAhie / ___ loga saMsAra-samudra meM par3e cakkara lagA rahe haiM / kAyaratApUrvaka rote rone se isa cakkara se chuTakArA nahIM hogaa| cakkara se bAhara nikalane kA upAya udyoga karanA hI hai aura vaha udyoga yogya dizA meM vivekapUrvaka karanA caahie| jaise tUfAna ke samaya samudra ko pAra karane ke lie adhika hAtha-paira hilAye jAte haiM, usI prakAra saMkaTa ke samaya purupArtha na khokara paramAtmA meM citta ko adhika lagA dene se saMkaTa se pAra ho lakate ho| puruSArtha karane se to kucha na kucha phala nikala sakatA hai, magara ronA to apane Apako DubAnA hI hai| ___adhikAMza loga paramAtmA kA nAma isalie lete haiM ki unheM udyoga kiye binA hI dhana mila jAya / Alasya meM par3e rahane para bhI dhana mila jAya to ve samajhate haiM ki bhagavAn bar3e dayAlu haiM ! lekina jaba udyoga karanA par3atA hai to bhagavAn ko bhUla jAte haiN| magara yAda rakkho, bhagavAn kAyaroM kA sAtha nahIM dete| udyogI hI unakI sahAyatA se siddhi prApta karate hai| zAstra meM kahA hai ki zrAvaka loga devatAoM kI bhI sahAyatA nahIM lese aura kahate haiM hama kyA devoM se kara haiM ? jinakA jahAja samudra meM DUbA jA rahA thA, meM bhI nahIM ghabarAye to Apako ghabarAne kI kyA AvazyaShree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna ] [243 - ... .. - - - --------.. -- katA hai? ____bahutere IrSAlu loga hai, jo dUsaroM kI Rddhi dekhakara jalate haiM aura socate haiM ki aisI Rddhi mere yahA~ kyoM nahIM hai ? kyA RddhimAn ke prati IrSA karane se Apa RddhizAlI ho jAe~ge? athavA vaha RddhizAlI, RddhihIna ho jAyagA? agara ApakI IrSA ina donoM meM se koI bhI parivartana nahIM kara sakatI to phira usase lAbha kahA hai ? IrSA karane se lAbha to kucha bhI nahIM hotA, ulaTI hAni hotI hai| IrSAlu puruSa apane Apako vyartha jalAtA hai aura apane viveka kA vinAza karatA hai| vAstava meM Rddhi kA bIja puruSArtha hai| puruSArtha karane vAle hI Rddhi ke pAtra banate haiN| ___ loga socate haiM ki svarga ke devoM ko kucha bhI puruSArtha nahIM karanA par3atA aura phira bhI unheM saba prakAra ke sukha prApta hote haiN| kyA devaloka meM pAlasiyoM kA samUha ikaTThA huA hai ? nhiiN| unhoMne pahale hI bahuta udyoga kiyA hai aura usI udyoga kI badaulata ve sukha bhoga rahe haiM, ThIka usI prakAra jaise yuvAvasthA meM kamAI karane ke bAda koI vRddhAvasthA meM usakA phala bhogatA hai / kahA bhI hai devaloka meM apsarA re, pratyakSa jor3e hAtha / kyA karaNI kisa kAma se re, hudhA hamArA nAtha ? Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ 244] [javAhara-kiraNAvalI prathara tU mAna kahayo re, mata kara magarUrI bhUrI jiMdagI // zrAcAraja kI mahara se re, hudhA tumhArA nAtha / prathama ndaM hama jAya ke re, tuma calo hamAre sAtha / tU mAna kahayo re, mata kara magarUrI jhUThI jiNdgii|| tAtparya yaha hai ki deva jaba devaloka meM utpanna hotA hai, usI samaya devAMganAe~ hAtha jor3akara usase prazna karatI haiM'mahAnubhAva ! Apane kauna-sA puruSArtha kiyA thA, jisase Apa hamAre nAtha hue haiM ?' isa prazna se yahI natIjA nikalatA hai ki devatva kI prApti puruSArtha kA hI phala hai| saccA puruSArthI kabhI hAra nahIM mAnatA / vaha agara asa-- phala bhI hotA hai to usakI asaphalatA hI use saphalatA prApta karane kI preraNA karatI hai / isI prakAra puruSArthI manuSya na to apanI asamarthatA kA ronA rotA hai aura na kArya kI asaMbhAvanIyatA kA hI vicAra karatA hai / vaha apanI thor3I sI zakti ko bhI samagratA ke sAtha prayukta karatA hai aura kArya kI siddhi kara letA hai| yaha ThIka hai ki bhagavAna ke guNa ananta hai aura unakI pUrI taraha stuti nahIM kI jA sakatI / parantu isI kAraNa apanI zakti ke anusAra stuti na karanA ucita nahIM kahA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna ] [ 245 jA sakatA / sampUrNa AkAza ke lAMghanA kisI ke lie saMbhava nahIM hai, phira bhI loga AvazyakatA para yathAzakti lAMghate hI haiM / mukti kA mArga lambA hai aura kaThina bhI hai, yaha socakara usa ora paira hI na bar3hAnA eka prakAra kI kAyaratA hai / mArga kitanA hI lambA kyoM na ho, agara dhIre-dhIre bhI usI dizA meM calA jAyagA to eka dina vaha taya ho hI jAyagA, kyoMki kAla bhI ananta hai aura AtmA kI zakti bhI ananta hai / isa dRr3ha zraddhA ke sAtha jo bhagavAn ke mArga para calegA aura nirAza na hokara calatA hI jAegA, use avazya hI akSaya kalyANa kI prApti hogI / vIkAnera, 7-8 30 LEVERDIVA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ so'haM tathApi tava bhaktivazAnmunIza ! katu stavaM vigatazakripi pravRttaH / prItyAtmavIryamavicArya mRgI (go) mRgendrama, nAbhyeti kiM nijazizoH, paripAlanArtham // 5 // artha he muniyoM meM zreSTa ! maiM ApakI bhakti ke vaza hokara azakta hone para bhI ApakI stuti karane meM pravRtta huA huuN| kyA mRgI (mRga) apanI zakti kA vicAra na karake, apane bacce kI rakSA karane ke nimitta siMha kA sAmanA nahIM karatI ? jisa prakAra samudra ko taira kara pAra karanA aura jala meM par3ate hue candramA ke prativimba ko pakar3anA azakya hai, isI prakAra prabho ! tere guNoM kA varNana karanA mere lie azakya kArya hai| maiM apanI isa kamaz2orI ko jAnatA huuN| phira bhI terA guNagAna karane ke lie maiM taiyAra huA huuN| isakA kAraNa yaha hai ki terI bhakti mujhe vivaza kara rahI hai| bhaktibhAva kI tIvratA ke kAraNa mujhameM yaha vicAra hI nahIM raha gayA hai ki Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna] [247 - - - - maiM apanA yogyatA-ayogyatA athavA zakti-azakti kA khayAla kiiN| basa, isI hetu maiM ApakA stotra karane meM pravRtta ho gayA hU~ aura apane hRdaya ke udgAra prakaTa kara rahA huuN| prazna ho sakatA hai-kyA bhakti ke vaza hone para manuSya ko apanI zakti-azakti kA bhI vicAra nahIM rahatA? kyA vaha apanI ayogyatA ko bhI bhUla jAtA hai ? isakA uttara yaha hai ki paramAtmA kI bhakti kA to kahanA hI kyA hai, santAna prema se bhI manuSya aisA vivaza ho jAtA hai ki jisa kAma ko karane kI usameM zakti nahIM hotI, usa kAma ko bhI karane meM pravRtta ho jAtA hai ! tAtparya yaha hai ki manuSya ke hRdaya meM jaba taka kisI bhAvanA kI prabalatA nahIM hotI taba taka to usameM saMkalpa-vikalpa banA rahatA hai, magara jaba eka bhAvanA utkaTa rUpa dhAraNa kara letI hai to usake saMbaMdha meM saba prakAra ke saMkalpa-vikalpa samApta ho jAte haiM / aura na kevala manuSyoM meM hI, varan pazu-pakSiyoM meM bhI bhAvanA kI yaha utkaTatA pAI jAtI hai| pazu-pakSI bhI saMtAna prema kI utkaTatA ke vaza meM hokara apanI zakti-azakti kA aura kArya kI zakyatA-azakyatA kA khayAla bhUla jAte haiM aura jisa kArya ke lie ve samartha nahIM hai, usI meM juTa par3ate haiM / jisa samaya siMha hirana ke bacce para hamalA karane ke lie udyata hotA hai, usa samaya usake mAtA-pitA meM yaha zakti nahIM hotI ki ve siMha kA sAmanA karake apane bacce kI rakSA kara sakeM, phira bhI saMtAnaShree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ 248] [ javAhara-kiraNAvalI prema kI prabalatA hiraNa-hiraNI ko apanI asamarthatA kA vicAra karake cupacApa nahIM baiThane detii| ve apanI zakti kA vicAra na karake siMha kA samAnA karate haiM aura apane bacce kI. ratA karane kA prayatna karate haiM / __ AcArya kahate haiM-pazu bhI saMtAnaprema meM matavAlA hokara apane bala abala kA dhyAna bhUla jAtA hai, to paramAtmA kI bhakti kA lokottara prema mujhe bala-abala kA dhyAna kaise rahane degA ? ataeva paramAtmA ke guNa-samudra ko pAra karane kI zakti na hone para bhI maiM usakI stuti karane ko usI prakAra lalacAyA hU~, jisa prakAra mRga apane bAlaka kI siMha se rakSA karane ke lie lalacAtA hai| vAstava meM meM stuti karane meM asamartha hU~ kintu kevala bhakti se vivaza hokara pravRtta huA huuN| ___ AcArya kA yaha kathana marma se bharA huA hai / isake marma ko samajhane kA hameM prayatna karanA caahie| AcArya vidvAn the| ve stuti-kArya ko karane kI bahuta kucha zakti rakhate the| phira bhI apane Apako azakta vatAkara unhoMne kahA ki maiM guNagAna ke kArya meM pravRtta hotA huuN| prAcArya kA yaha kathana unake liye hai yA hamAre aura Apake lie ? unake isa kathana se spaSTa hai ki jisameM bhakti hai usameM zakti Aye vinA nahIM rhegii| jisameM vAstavika bhakti hogI vaha kArya meM lagegA hii| jo kArya meM nahIM lagatA, samajhanA cAhie ki usameM bhakti hI nahIM hai / mRgI agara apane vazca ko bacAne ke lie siMha kA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna] [246 sAmanA na kare to yahI samajhA jAyagA ki usameM putraprena hI nahIM hai / cir3iyA apane bacce kI rakSA karane ke lie bAja kA sAmanA karatI hai| matalaba yaha hai ki zakti alpa hone para bhI saMtAnaprema se prerita hokara pazu-pakSI bhI usa kArya meM juTa jAte haiM, jise karane meM ve asamartha hote haiM / aisI dazA meM agara hamAre hRdaya meM bhakti hai to kyA hama paramAtmA kA guNagAna kiye vinA raheMge ? ataeva svayaM apane hRdaya ko TaTolo ki mujhameM bhakti hai yA nahIM? maiM yaha nahIM kahanA cAhatA ki ApameM bhakti hai hI nhiiN| aisA hotA to Apa mere pAsa Ate hI kyoM aura bhakti saMbaMdhI upadeza sunate hI kyoM ? magara apanI truTi ko dekho| soco-hamArI bhakti-bhAvanA meM kahA~ kamI hai aura kyA truTi hai ? maiM bhI apane saMbaMdha meM vicAra karatA hU~ aura Apa bhI vicAra kiijie| eka hI kAma meM saba tallIna ho jAe~ge to apUrva rahasya niklegaa| __maiM apane viSaya meM socatA hU~ to bhItara se uThane vAlI antardhvani mujhe suna par3atI hai aura vaha merI aneka truTiyA~ mujhe batalAtI hai / maiM apanI kamI kA varNana kahA~ taka karU~ ? maiM mana hI mana socatA hU~-he Atman ! tUne saMyama grahaNa kiyA hai / gRhastha to kadAcit chuTakArA pA sakate haiM lekina tU kyA kahakara apanA bacAva kara sakatA hai ? tisa para bhI tere Upara prAcArya pada kA uttaradAyitva hai| agara tU bhakti meM laga jAya aura usI meM tallIna rahe to koI bhI truTi zeSa na Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 ] [javAhara-kiraNAvalI ---- rahe / jaba tujhe kisI para krodha na Ave, jaba tU dUsare ke kahe hue kaTuka vacanoM ko amRta mAnane lage, aisI adbhuta jAgRti terI antarAtmA meM A jAya, tabhI samajhanA cAhie ki tujha para bhakti kA rasa car3hA hai| jahA~ prabhubhakti hai vahA~ krodha nahIM ho sakatA / bhakta para agara koI julma karatA hai to bhakta kahIM phariyAda karane nahIM jaataa| paramAtmA hI bhakta kA nyAyAdhIza hai aura paramAtmA kA darabAra hI usakA nyAyAlaya hai / bhakta agara kisI dUsare ke pAsa phariyAda karane jAtA hai to samajhanA cAhie ki usane abhI taka paramAtmA ko pahicAnA hI nahIM hai| jaise sAMbhara jhIla meM par3I huI saba vastue~ namaka bana jAtI haiM, usI prakAra bhakta ke kAnoM meM par3A huA pratyeka zabda amRta bana jAtA hai, cAhe dUsaroM ko vaha vANa sarokhA tIkhA yA viSa ke samAna kaTuka bhale pratIta ho / bhakta gAlI sunakara socatA hai ki gAlI dene vAlA merI sahanazIlatA kI parIkSA kara rahA hai| mujhe isa parIkSA meM uttIrNa honA caahie| zAstra meM zamA ko muni kA pradhAna lakSaNa batalAyA gayA hai| bhakti jitanI gAr3hI hogI, kSamAbhAvanA utanI hI prabala hogii| bhakta ko krodha nahIM A sktaa| aura vinA kSamA ke bhakti nahIM hotii| varSA Rtu meM jaba varSA honI aura kIcar3a kI adhikatA ke kAraNa AnA-jAnA ruka jAtA-koI khAsa kAma na rahatA, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna ] [251 taba mere saMsArAvasthA ke mAmAjI dukAna para gehU~ bheja dete| ve kahalAte-baiThe-baiThe kyA karoge, gehU~ bInA / lekina bInanA kyA thA-gehU~ yA kaMkara ? gehU~ to acche hI haiM, lekina kaMkaroM para naz2ara na rahI to gehuoM meM kaMkara raha jAe~ge, pisa jAe~ge, peTa meM jAe~ge aura phira patharI kI bImArI paidA kreNge| isI prakAra AtmA ke guNoM para dhyAna na dekara doSoM para dhyAna denA Avazyaka hai / yaha dekhanA cAhie ki AtmA kahA~ bhUla karatA hai ? isa bAta para dhyAna rakkhA jAya aura jaise gehuoM meM se kaMkara nikAla diye jAte haiM, usI prakAra AtmA ke doSoM ko, truTiyoM ko, bhUloM ko nikAla diyA jAya to AtmA kI zuddhi ho sakatI hai| jina logoM para tumhArA vaza nahIM calatA, una para krodha na karanA tumhArI kSamAzIlatA kI kasauTI nahIM hai / jo tumhAre adhIna haiM, tumhAre mukhApekSI hai, jinako tuma banA-bigAr3a sakate ho. una para bhI krodha na Ane do| unake kaTuka vacana ko bhI amRta samajha lo / yaha tumhArI kSamAzIlatA kI kasauTI hai / jo isa kasauTI para khare utarate haiM ve dhanya haiN| bicchU kA viSa dUsaroM ko car3hatA hai, lekina maMtravAdI kahatA hai ki mujhe nahIM cddh'taa| aba agara maMtravAdI ko bhI z2ahara car3ha gayA to vaha maMtravAdI hI kyA rahA ? sA~pa-bicchU kA z2ahara utara jAnA utanA kaThina nahIM hai, jitanA krodha bhare kaTuka zabda rUpI vANoM kA z2ahara utaranA kaThina hotA hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252] [ javAhara-kiraNAvalI magara bhakta vaha hai jo isa z2ahara ko car3hane hI nahIM detaa| vAstava meM jisake hRdaya meM durvacana sunakara bhI krodha nahIM hotA aura jisake mana meM vikAra nahIM AtA, vaha mahApuruSa koTikoTi dhanyavAda kA pAtra hotA hai| bhakti ke viSaya meM mIrAM bAI kahatI hai aba to mero rAma nAma dUsaro na koI / mAta chor3e tAta chor3e chor3e sage sAI / / saMtana saMga baiTha baiTha loka lAja khoI / anta meM se tantu kAda pIche rahI soI // rANA melyA viSanA pyAlA / pI ke masta hoI // aba to0 // mIrAM kahatI hai-isa saMsAra meM paramAtmA ke sivAya merA koI nahIM hai|' ise kahate haiM bhakti ! jaba mRgI apane bacce kI rakSA ke lie siMha ke sAmane jAtI hai taba use saMsAra meM bacce ke sivAya aura kucha nahIM dIkhatA / usa samaya vaha apane prANoM ko bhI tuccha samajhatI hai| isI prakAra hRdaya meM agara paramAtmA kI saccI bhakti ho to dUsarI bAta yAda hI nahIM AnI caahie| agara dUsarI bAta yAda AI to samajha lo ki bhakti meM kamI hai| mIrAM kahatI hai-saMsAra meM paramAtmA ke sivAya aura koI nahIM hai| saMsAra, zarIra aura zarIra se saMbaMdha rakhane vAlI saba vastue~ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna] [253 .. - .---... anitya haiM, kevala AtmA nitya hai / isa saMsAra rUpI chAcha meM se maiMne avinAzI rUpI makkhana nikAla liyA hai| aba mujhe isa chAcha kI cintA nahIM rahI / anitya meM se nitya ko pAkara maiM nizcinta ho gii| rANA ne mIrAM ke pAsa viSa kA pyAlA bhejaa| kahalA bhejA-tuma sAdhuoM aura bhikhAriyoM ke pAsa baiTha-baiTha kara mujhe lajita karatI ho| tumhArI bhakti mujhe pasaMda nahIM hai| isalie saMsAra meM rahanA hai to rAjakula kI maryAdA ke anusAra niyama pUrvaka rAjagharAne meM raho anyathA viSa kA yaha pyAlA pIkara saMsAra se vidA lo| rANA ne spaSTa kahalA diyA thA ki yaha viSa kA pyAlA hai| phira bhI mIrA ne kahA-mere lie yaha viSa nahIM, amRta hai| pahale to ise mere una prANanAtha ne bhejA hai, jinheM bhakti meM hotI huI bhI maiM nahIM bhUlI huuN| isake atirikta unase bhI bar3e pati-paramAtmA kI bhakti ke lie yaha z2ahara pInA par3a rahA hai| agara corI yA anyAya ke aparAdha ke daMDa meM jahara pInA par3atA to duHkha kI bAta thI; magara bhakti ke lie aura vaha bhI paramAtmA kI bhakti ke puraskAra meM viSa kA pAna karanA kyA burA hai ? kahA hai jisakA pardA duI kA dUra hunaa| phira usameM khudA meM pharaka hI nahIM // na to zrAve havA na prAtiza vaa| koI mere sivA to vazara hI nahIM // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2541 [ javAhara-kiraNAvalI Apa bhI kahate haiM tU so prabhu prabhu so tU hai| dvata-kalpanA meMTo // jahA~ yaha bheda miTA aura pudgala kA bhAva gayA, vahA~ cidAnanda aura paramAtmA meM koI antara nahIM raha jAtA / phira jahA~ dekho, paramAtmA hI paramAtmA hai| kabhI aisA prasaMga upasthita ho jAya ki Apako makkhana aura cAla meM se eka cIz2a ko chor3anA Avazyaka ho jAya aura Apa yaha jAnate haiM ki makkhana sArabhUta padArtha hai, chAcha nissAra hai to Apa kise lenA pasaMda kareMge aura kise chor3anA cAheMge? 'chAcha chor3anA cAheMge !' lekina samaya Ane para Apa chAcha ke lAlaca meM par3akara makkhana ko chor3a dete haiM / arthAt pudgala ke lobha meM phaMsakara AtmA kI upekSA kara dete haiN| isakA artha yaha hai ki Apa bhakti kI bAta kahate-sunate to haiM magara abhI usase dUra haiM / jisa samaya Apa bhakti ke nikaTa pahu~ca jAe~ge, usa dina aisI. bhUla kadApi nahIM kreNge| ___ mIrAM kahatI hai-'maiMne anitya meM se nitya ko alaga kara liyA hai| aba yaha anitya rahe yA na rahe, mujhe isakI paravAha nahIM hai|' __ mitro! Apako bhI eka z2ahara pIne kA abhyAsa karanA cAhie / maiM usa z2ahara ko pIne ke lie nahIM kahatA, jo mIrAM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ - --- - - ----- - bIkAnera ke vyAkhyAna ] [255 -------- ne piyA thaa| mIrAM ko bhI use pIne kI AvazyakatA nahIM thii| vaha to maukA A jAne ke kAraNa pInA par3A thaa| maiM kaTuka zabda rUpI viSa ko pIne ke lie kahatA huuN| jaba Apake kAna rUpI pyAle meM kaTuka zabda rUpI viSa par3e, taba Apa use amRta samajha kara pI jAe~ / agara Apa meM itanI zakti A jAya to samajha lIjie ki Apake hRdaya meM bhakti AgaI hai| dhIra vIra aura gaMbhIra puruSa hI isa viSa kA pAna kara sakate haiM aura phira saba RddhiyA~ unakI dAsI bana jAtI haiN| tAtparya yaha hai ki bhakti kI Antarika preraNA zakti se pare kA bhI kArya karane ko vivaza kara detI hai / jaba eka mRga jaisA pazu bhI apanI saMtati ke prema ke vaza hokara apane prANoM kI mamatA chor3akara, apanI zakti kA vicAra na karake siMha ke mukha se apane bAlaka ko chur3Ane ke lie taiyAra ho jAtA hai to jisa manuSya meM paramAtmA ke prati prakRSTa prema hai, jisake citta meM bhagavAn kI bhakti kI lahareM uThatI haiM vaha kyoM vivaza na hogA? subukutagIna bAdazAha kA vRttAnta itihAsa meM AyA hai| vaha aphagAnistAna kA bAdazAha thaa| vaha eka gulAma khAnadAna meM paidA huA thA aura sipAhI thaa| eka bAra vaha IrAna se aphagAnistAna kI ora ghor3e para savAra hokara A rahA thaa| mArga kI thakAvaTa se yA kisI anya kAraNa se usakA ghor3A mara gyaa| jo samAna usase uTha sakA vaha to usane uThA liyA aura zeSa vahIM chor3a diyaa| magara use bhUkha itanI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ javAhara-kiraNAvalI tez2a lagI ki vyAkula hone lgaa| isI samaya sAmane kI ora se hiranoM kA eka jhuNDa A niklaa| usane jhapaTa kara usa jhuNDa meM se eka bacce kI TAMga pakar3a lI / bhuNDa ke aura hirana to bhAga gaye magara usa bacce kI mA~ vahIM ThiThaka gaI aura apane bacce ko dUsare ke hAtha meM par3A dekha kara A~sU bahAne lgii| apane bAlaka ke lie usakA dila phaTane lagA! ___ bacce ko lekara subukutagIna eka per3a ke nIce pahu~cA aura use bhUna kara khAne kA vicAra karane lgaa| usane rUmAla se bacce kI TAMgeM bAMdha dI tAki vaha bhAga na jAya / isake bAda vaha kucha dUra eka patthara ke pAsa jAkara apanI churI painI karane lgaa| itane meM mugI apane bacce ke pAsa A pahu~cI aura vAtsalya ke vaza hokara bacce ko cATane lagI, rone lagI aura apanA stana usake muMha kI ora karane lgii| baccA becArA ba~dhA huA tar3apha rahA thaa| vaha apanI mAtA se milane aura usakA dUdha pIne ke lie kitanA utsuka thA, yaha kauna jAna sakatA hai ? magara vivaza thaa| TAMgeM ba~dhI hone ke kAraNa vaha khar3A bhI nahIM ho sakatA thaa| apane bacce kI yaha dazA dekhakara mRgI kI kyA hAlata huI hogI, yaha kalpanA karanA bhI kaThina hai| mAtA kAbhAvuka hRdaya hI mRgI kI avasthA kA anumAna kara sakatA hai| magara vaha bhI lAcAra thii| vaha A~sU bahA rahI thI aura idhara-udhara dekhatI jAtI thI ki koI kisI ora se Akara mere bAlaka ko bacA le! Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna ] [257 isI samaya churI painI karake subukutagIna lauTa AyA / bacce kI mAM hiranI yahAM bhI usake pAsa A pahu~cI hai, yaha dekhakara usa ko Azcarya huaa| harSa aura viSAda kI anubhUti hRdaya meM hotI hai magara cehare para usa anubhUti kA asara par3e vinA nahIM rhtaa| usane hiranI ke cehare para gahare viSAda kI parachAI dekhI aura netroM meM AMsU dekhe / yaha dekhakara usakA hRdaya bhI bhara aayaa| vaha socane lagA-maiM ina mRgoM ko nAcIz2a samajhatA thA, bejAna mAnatA thA aura socatA thA ki yaha manuSya ke khAne ke lie hI khudA ne banAye haiM ! magara Aja mAlUma huA ki meM bhArI bhrama meM thaa| kauna kaha sakatA hai ki isa hiranI meM jAna nahIM hai ? jo ise bejAna kahate haiM, samajhanA cAhie ki vaha khuda hI bejAna haiN| agara hiranI meM jAna nahIM hai to iMsAna meM bhI jAna nahIM hai| agara insAna meM jAna hai to phira hiranI meM bhI jAna hai| agara hiranI ko manuSya kI bhASA prApta hotI aura maiM isase pUchatA to yaha tIna loka ke rAjya se bhI apane bacce ko bar3A btlaatii| mere lie yaha baccA dAla-roTI ke barAbara hai, magara jisake hRdaya meM isake prati gaharA prama hai, usakA hRdaya isa samaya kitanA tar3aphatA hogA ? apanA khAnA-pInA chor3akara aura prANoM kI paravAha na karake hiranI yahA~ taka bhAgI AI hai| isa bacce ke prati isake hRdaya meM kitanA prara hogA? dhikkAra hai mere khAne ko ! jisase dUsare ko ghora vyathA pahu~canI ho, vaha Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ 258 ] [ javAhara - kiraNAvalI bhalemAnusa kA khAnA nahIM ho sakatA / agara maiM apanA peTa bharane ke lie isa bacce kI jAna le lU~gA to isakI isa snehamayI mAtA ko kitanI vyathA hogI ! aba cAhe maiM bhUkha kA mArA mara jAU~, magara isa apanI mAtA ke dulAre ko nahIM khAU~gA / Akhira usane bacce ko chor3a diyA / baccA apanI mAtA se aura mAtA apane bacce se milakara uchalane lage / yaha svargIya dRzya dekhakara subuktagIna kI prasannatA kA pAra na rahA / isa prasannatA meM vaha khAnA-pInA bhUla gayA / zrAja hI usakI samajha meM AyA ki prANI para dayA karane se kitanA zrAnanda hotA hai / jaMgalI pazuoM ke Dara se subuktagIna rAta ke samaya per3a para car3ha kara soyA karatA thA / usa dina bhI vaha per3a para hI soyA thA / svapna meM usake paigambara ne usase kahA- 'tUne bacce para dayA karake bahuta acchA kAma kiyA hai| tU aphagAnastAna kA bAdazAha hogA / ' usake paigambara kI bhaviSyavANI saccI huI / kucha dinoM bAda vaha sacamuca hI aphagAnastAna kA bAdazAha bana gayA / * aba Apa vicAra kIjie ki bacve se utkaTa prema hone ke kAraNa hiranI ne prANa kI paravAha nahIM kI to paramAtmA se prema hone para manuSya ko kaisA honA cAhie ? jisake hRdaya meM paramAtmA ke prati saccI bhakti hogI vaha dhana-daulata ko bar3I Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. ... - -- ------ bIkAnera ke vyAkhyAna ] [256 - - - - - - - - cIz2a nahIM smjhegaa| usakI buddhi jhUTha-kapaTa Adi bure kAmoM kI ora kabhI nahIM jAegI / bhakta hRdaya bhalIbhAMti samajhatA hai ki yaha saba kutsita kAma bhakti kA vinAza karane vAle haiM / jo aisI bhakti taka pahu~ca jAtA hai, usakA kalyANa hI kalyANa hotA hai| . pAtra ke bheda se bhakti aneka prakAra kI hai| magara itanA vivecana karane kA samaya nahIM hai| sAhityazAstra meM aneka rasoM meM se bhaktirasa bhI alaga mAnA gayA hai| bhaktirasa meM apUrva miThAsa hai| bhaktirasa kI madhuratA hRdaya meM adbhuta aAhlAda utpanna karatI hai| jisake antaHkaraNa meM bhagavadbhakti kA akhaNDa srota vahatA hai vaha puruSa bar3A bhAgyazAlI hai| usake lie tIna loka kI saMpadA-nikhila vizva kA rAjya bhI tuccha hai| prahalAda ne, dhruva ne aura kAmadeva ne bhaktirasa ke mahattva ko samajhA thA aura isIlie unhoMne bar3e se bar3e saMkaTa ko bhI tuccha mAnA thA / dUsare rasa 'kSaNika Ananda dene vAle haiM magara bhaktirasa zAzvata sukha utpanna karatA hai| jaise mAmUlI vastu bhI nadI ke pravAha meM bahatI huI samudra meM mila jAtI hai, usI prakAra bhakti ke pravAha meM bahane vAlA manuSya Izvara meM mila jAtA hai arthAt svayaM paramAtmA bana jAtA hai| bhakti vaha alaukika rasAyana hai jisake dvArA nara nArAyaNa ho jAtA hai bhakti se hRdaya meM apUrva zAMti aura asAdhAraNa sukha prApta hotA hai / bhakti kA mArga sarala aura sugama hai / sabhI mumuca isakA avalambana le sakate haiN| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260] [javAhara-kiraNAvalI jo bhaktimArga kA avalambana lekara apanI AtmA kA kalyANa karanA cAhate haiM, ve anAyAsa hI aisA kara sakate hai / merI kAmanA hai ki Apa viveka ke sAtha bhaktirasa kA pAna kareM aura apanA klyaann-saadhnaakreN| tathA'stu / bIkAnera, 1.-8-30. | HIMSHIMMINAHILAIMIMIFIMHAMIN IIIIIIIIIMIMES INDIATIMI SCALARTAIKATHIYAN Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ (4) alpazrutaM zrutavatAM parihAsadhAma / tvadbhaktireva mukharIkurute balAnmAm // yatkokilaH kila madhau madhuraM virauti / taccArucUtakAlikAnikaraikahetuH // 6 // artha meM alpajJa huuN| zAstravettAoM ke upahAsa kA pAtra hU~, lekina ApakI bhakti hI mujhe stuti karane ke lie jabardastI praraNA karatI hai / vasanta Rtu meM koyala jo madhura zabda karatI hai so usakA kAraNa sundara zrAma kI maMjariyoM kA samUha hI hai| ___ prAcIna kAla ke prAcArya apanI laghutA prakaTa karane meM gurutA samajhate the, lekina aAja ke adhikAMza loga apanI laghutA batAne meM laghutA samajhate haiN| ina donoM bhAvanAoM meM bar3A antara hai / jo paramAtmA nahIM bana gayA hai vaha apUrNa hai aura jo apUrNa hai usameM laghutA avazya rahatI hai / jo apanI laghutA ko samajhatA hai aura use vinA saMkoca prakaTa kara detA hai, samajhanA cAhie ki vaha apanI laghutA ko tyAganA cAhatA hai aura pUrNatA prApta karane kA amilApI hai| usake pariNAmoM meM itanI saralatA hotI hai ki yaha jaisA hai vaisA hI apane Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262 ] [ javAhara - kiraNAvalI ko prakaTa karatA hai vaha DhAMga nahIM karanA cAhatA / isa kAraNa vaha nirantara apanI laghutA ko kama karatA rahatA hai, gurutA prApta karatA rahatA hai aura eka dina vaha pUrNatA bhI prApta kara legA / magara jo vAstava meM laghu hai kintu apanI laghutA ko samajhanA hI nahIM cAhatA athavA samajha kara bhI chipAnA cAhatA hai, apamAna ke bhaya se prakaTa nahIM karanA cAhatA, balki apanI gurutA prakaTa karatA hai; usakA hRdaya sarala nahIM hai / usake hRdaya meM kapaTa hai / vaha apane DhoMga ke kAraNa Upara nahIM car3hegA / usakA patana avazyaMbhAvI hai / use samajhanA cAhie ki apUrNatA honA anokhI bAta nahIM hai / vaha to manuSya mAtra meM hotI hai| lekina jo manuSya apanI pUrNatA ko sarala hRdaya se svIkAra karatA hai aura use dUra karane kI nirantara ceSTA karatA rahatA hai, vaha avazya hI use dUra kara detA hai / AcArya mAnatuMga ne bhaktAmarastotra kI racanA karate hue apanI jo laghutA prakaTa kI hai, usase kyA unake gaurava ko kSati pahu~cI hai ? nahIM / isase unakA gaurava ghaTA nahIM, bar3hA hI hai / unake laghutAprakAzana se unakI saralatA, nirabhimAnatA aura mahattA hI prakaTa hotI hai aura aise mahAnubhAva janatA ke Adara ke pAtra bana jAte haiM / AdinAtha RSabhadeva kI stuti karate hue AcArya kahate haiM- maiM bahuta kama jAnatA hU~ / itanA kama jAnatA hU~ ki Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna] [263 vidvAn paMDita mere zabdoM kA upahAsa kareMge / arthAt vidvAnoM ke sAmane maiM ha~sI kA pAtra bnuuNgaa| ve kaheMge ki mAnatuMga kucha na jAnatA huA bhI stuti karane ko taiyAra ho gayA ! lekina una vidvAn paMDitoM kI ha~sI se merI kucha bhI hAni nahIM hai, balki lAbha hI hogaa| ha~sane vAloM ko bhI lAbha hogaa| ve mujhe ha~sI kA banAkara agara prasanna ho leMge to kyA hAni hai ? agara maiM kisI ko rijhAne ke lie stuti karane kA udyama karatA hotA to kadAcit mere lie lajjA kI bAta hotii| magara merI yaha stuti na kisI ko rijhAne ke lie hai aura na kisI ko batAne ke lie hai| mere hRdaya meM paramAtmA ke prati jo prabala preraNA kA udaya huA hai, usI kA yaha phala hai ki maiM stuti kara rahA huuN| AcArya kahate haiM-prabho ! merI yaha stuti kisI vAsanA yA tRSNA kI pUrti ke lie nahIM hai| ApakI bhakti kI preraNA merA mu~ha banda nahIM rahane detii| usa preraNA ne mujhe vAcAla banA diyA hai| aba mujhase vinA bole nahIM rahA jaataa| isa para agara koI ha~satA hai to ha~sa le / lekina bhakti to ho hI jaaygii| ___ saMsAra meM sarvatra svArtha kA sAmrAjya hai / jo bolatA hai seo yA to kisI ke dabAva meM Akara yA kisI AzA se hI bolatA hai| kyA koI udAharaNa aimA mila sakatA hai ki koI vinA khuzAmada kI bhAvanA ke sirpha niSkAma bhakti se hI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264] [javAhara-kiraNAvalI - --- bolatA ho ? mitro! jaba RturAja vasanta kA Agamana hotA hai taba Amra ke bagIce phUla uThate haiN| AmoM meM maMjariyA~ A jAtI haiM / prakRti anokhe saundarya se saja jAtI hai ! usakI racanA hai| kucha alabelI ho jAtI hai| usa samaya prakRti ke saundarya ke upAsaka AmravRkSoM para Akara kilola karate haiN| unameM koyala nAmaka eka pakSI bhI hotA hai| jaba grAma kI maMjariyoM kA saurabha vAyumaMDala ko suvAsita karatA hai, taba vaha koyala apane sumadhura kaMTha se paMcama svara meM pAlApatI hai| zAstra meM paMcama svara kA bar3A mAhAtmya batalAyA gayA hai aura bhagavAn ke zabdoM kI upamA paMcama svara se dI gaI hai| __ koyala ke usa madhura AlApa meM kyA rasa hai aura kitanI miThAsa hai, yaha to koI anubhavI hI jAna sakatA hai yA koI vaijJAnika samajha sakatA hai| dUsaroM ko usakA patA calanA kaThina hai| vaijJAnika kahate haiM ki koyala ke svara kA mukAbilA anya svara nahIM kara skte| magara dekhanA yaha hai ki koyala usa samaya jo rAga AlApatI hai so kyA kisI kI khuzAmada ke lie? koI usake rAga ko sune yA na sune, cAhe koI dhanika sune yA garIba sune, koI nindA kare yA prazaMsA kare, koI gAne ko kahe yA baMda karane ko kahe, koyala apanI icchA ke anusAra gAtI hai aura apanI icchA ke anusAra hI gAnA baMda karatI hai| yaha kisI ke kahane sunane kI yA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna] [265 - - - --- * -- nindA prazaMsA kI paravAha nahIM krtii| usake rAga AlApane kA aura koI hetu nahIM hai| AmravRkSa ke phUlane para usake hRdaya meM anurAga utpanna hotA hai aura anurAga meM masta hokara vaha gAne lagatI hai| anurAga kI vaha mastI roke nahIM ruktii| koyala jaba gAtI hai to kauve use mArane daur3ate haiM ? vicArane kI bAta yaha hai ki koyala ne kauvoM kA kyA vigAr3A hai jo ve use mArane daur3ate haiM ? saMbhava hai, apane rAga kI karkazatA ke vicAra se unheM koyala ke prati IrSA hotI ho| lekina unheM yaha bhI socanA cAhie ki kahA~ to gaMdagI khAne vAle ve aura kahA~ Ama kI maMjariyoM kA rasa cUsane vAlI koyala ! aisI avasthA meM agara kauvA aura koyala ke svara meM antara ho to Azcarya hI kyA hai ? __ kauve jaba koyala ko satAne lagate haiM, taba bhI koyala 'kuhU kuhUM' karatI huI Ama kI eka zAkhA se dUsarI zAkhA para jA baiThatI hai aura vahA~ phira apanA rAga AlApane lagatI hai| matalaba yaha hai ki jaba vaha gAnA cAhatI hai to kisI ke mArane se bhI nahIM rukatI aura jaba nahIM gAnA cAhatI to kisI ke mArane para bhI nahIM gAtI / vaha Ama kI maMjariyoM kI sugandha se prerita hokara gAtI hai aura usI samaya gAtI hai jaba Ama meM maMjariyAM hotI haiN| isase spaSTa jJAta hotA hai ki koyala Ama kI maMjariyoM ke prema ke Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266 ] [ javAhara - kiraNAvalI kAraNa hI gAtI hai| usake gAne kA aura koI abhiprAya nahIM hai / AcArya kahate haiM ki yaha stuti kisI kI preraNA se nahIM kI jA rahI hai aura na kisI kI khuzAmada ke lie hI kI jA rahI hai / prabhu-bhakti kI preraNA mere antaHkaraNa ko stuti karane ke lie vivaza kara rahI hai| mitro ! eka bhakti karane vAle mahAtmA ne bhagavAn kI stuti kA jo prayojana prakaTa kiyA hai, vaha sabhI ke lie mArgadarzaka honA cAhie / unhoMne batalA diyA hai ki bhakti, cAhe use sevA kaho, ArAdhanA kaho, upAsanA kaho, kaisI honI cAhie ? bhaktAmara stotra kI stuti bhaktimArga ko dikhalAne kA sAdhana hai / jaise ratna kI parIkSA jauharI hI kara sakatA hai, usI prakAra isa stuti kA tattva ThaNDe dimAga se vicAra karane vAle ko hI mAlUpa ho sakatA hai / isake tattva kA varNana karanA mere lie zakya nahIM hai| phira bhI yathAzakti apane bhAvoM ko prakaTa karatA hU~ / AcArya bhI bhakti kara rahe haiM aura Apa loga bhI bhakti karane ke lie utsuka haiM, magara bhakti karane se pahale yaha samajha lenA Avazyaka hai ki bhakti kisa prakAra hotI hai ? - kisI kA yaha vicAra ho ki vidvAn loga hI bhakti kara sakate Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna ] [ 267 haiM, to AcArya ne yaha kaha kara ki maiM alpakSa hU~- maiM kucha nahIM jAnatA, yaha spaSTa kara diyA hai ki bhakti ke lie paMDitAI kI anivArya AvazyakatA nahIM hai / vidvAn aura ajha sabhI samAna rUpa se bhakti rasa ke amRta kA pAna kara sakate haiM / jaba avidvAn bhI bhakti kara sakatA hai to vidvAn kA to kahanA hI kyA hai ? vinA dAMta vAlA bhI jisa vastu ko khA sakatA hai, use khAne meM dAMta vAle ko kyA kaThinAI ho sakatI hai ? ataeva sarvasAdhAraNa ko yaha bhrama dUra kara denA cAhie ki vidvAn na hone ke kAraNa bhakti nahIM ho sakatI / dUsarA bhrama bhakti ke uddezya ke sambandha meM dUra hone kI AvazyakatA hai / yadyapi isa bAta para pahale prakAza DAla diyA gayA hai, phira bhI spaSTa kara denA anucita nahIM hai ki tuma jo bhakti karo, apanI antaHpreraNA se karo / dUsare ke dabAva se yA dUsare ko khuza karane ke uddezya se bhakti mata kro| aisA karane meM paramAtmA kI bhakti se vaMcita raha jAnA par3atA hai / bahuta-se loga cakravartI kI mahimA, pratiSThA aura vibhUti dekhakara, use prApta karane kI AzA se abhavya hote hue bhI sAdhu bana jAte haiM / ve mAsa- khamaNa Adi tapasyA bhI khUba karate haiM / ve aisI acchI kriyA karate haiM ki vahI kriyA agara zuddha mana se kI jAya to mokSa pahu~cA de ! magara unakI kriyA unheM mokSa nahIM pahu~cAtI / isakA kAraNa yahI hai usa kriyA ko ve svataMtrabhAva se, nirIha vRtti se nahIM karate haiM; mahimA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268 ] [ javAhara kiraNAvalI pratiSThA Adi ke lobha se karate haiN| isa prakAra kI azuddha bhAvanA se kI huI kriyA manuSya ko svarga meM bhale hI pahu~cA de, magara usase mokSa prApta nahIM ho sakatA / yaha Avazyaka nahIM ki bhakti yA stuti ke zabda ucca zreNI ke hoM, bhASA kI dRSTi se sundara hoN| aisA ho to bhI koI hAni nahIM hai / zabda bhale hI TUTe phUTe hoM, lekina nindAprazaMsA kI paravAha na karake svAdhIna aura mispRha bhAva se bhakti kI jAnI cAhie / bhakti karanA hI bhakta kA eka mAtra uddezya honA cAhie / bhakti ke laukika phala kI ora agara usakI bhAvanA daur3a gaI to samajha lIjie ki bhakti azuddha ho gaI / iha loka ke sukha, paraloka ke cakravarttI - indra Adi ke sukha, kAmabhoga, jIvanamaraNa, ityAdi meM se kisI bhI bAta kI icchA na rahe; pUrNa niSkAma bhAva se bhakti kI jAya to mahAn phala kI prApti hotI hai| jaise koyala apane gAna ke badale meM kucha nahIM cAhatI, usI prakAra Apa bhI bhakti ke badale meM kucha na cAheM / loga kahate haiM- kalakattA kI gauharajAna nAmaka vezyA kA rAga bahuta U~cA hai / usake gAne kI phIsa bhI bahuta hai / usakA gAnA sunane ke lie logoM kI bhIr3a TUTa par3atI hai / kaI eka raIsa to usake pIche apanA ghara barbAda kara cuke haiN| mitro ! yaha kitanA ajJAna hai ! kaisI bhraSTatA hai ! paise kI lobhinI ho aura viSayoM kI kIr3I ho, phira vaha koI bhI kyoM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com *
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna ]. [ 266 na ho, usakA rAga acchA kaise ho sakatA hai ? usake rAga meM kalyANa kA madhura rasa aura nirmalatA kI miThAsa kisa prakAra saMbhava ho sakatI hai ? maiM kahatA hU~- usake rAga meM hajAroM viSayavikAra ke viSaile kIr3e bhare haiM ! rAga to koyala kA hai jo apane gAne ke badale kucha bhI nahIM cAhatI ! na mAnapratiSThA cAhatI hai, ma dhana-daulata cAhatI hai, na kisI ko rijhAnA cAhatI hai, na lUTanA cAhatI hai, na kisI ke dvArA nindA karane para duHkha mAnatI hai / matalaba yaha hai ki AtmA ko nispRha, niSkAma, nirIha banAye vinA saccI bhakti nahIM hotI / sAdhu kA veSa dhAraNa kara lenA sarala hai, lekina hRdaya ke vikAroM para vijaya prApta kara lenA sarala nahIM hai / bhakta kahatA hai mAdhava ! moha pAza kima TUTe, bAhara koTi upAya karata hauM / abhyantara gAMTha na chUTe || mAdhava0 || isa bhajana ko sunakara Apa zAyada socate hoMge ki maiM RSabhadeva kI stuti karanA chor3akara anyatra calA gayA / magara aisI bAta nahIM hai / maiM bhagavAn RSabha kI hI stuti kara rahA hU~ / saMskRta bhASA meM 'mA' zabda kA artha lakSmI hotA hai aura 'dhava' pati ko kahate haiM / isa prakAra mAdhava kA artha - lakSmIpati | Apa kaha sakate haiM ki hama lakSmIpati ko mAnate hI kaba haiM ? lekina Apa yaha dekheM ki isa prArthanA meM kyA bAta Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ 27.1 170 / - [ javAhara-kiraNAvalI kahI gaI hai ? isameM mAdhava se mohapAza tor3ane ke lie kahA gayA hai| isalie jisane anantadarzana, anantajJAma ananta cAritra aura ananta sukha pA lie hai vahI vAstava meM mAdhava hai| jo svayaM strI kA svAmI hogA vahI mohapAza kA nAza kaise kara sakatA hai ? jisane apane moha ke samasta pAzoM ko chinnabhinna karake haTA diyA hai, jo pUrvokta ananta catuSTaya rUpI alaukika lakSmI kA svAmI bana gayA hai, vahI saccAmAdhava hai| ___ isa bhajana meM kahA gayA hai ki bAhara ke karor3oM upAya karane para bhI moha kI gAMTha nahIM khulI hai| yathApravRttikaraNa usa gAMTha ke pAsa ananta bAra jA AyA, phira bhI gAMTha ma na khulI / aura usa gAMTha ke khule vinA mokSa milanA to dUra rahA, mithyAtva bhI nahIM htttaa| koI sAdhu ho gayA hai, isakA yaha artha nahIM ki usane mAha kI graMthi tor3a DAlI hai ! moha graMthi ke TUTa jAne kI pahicAna hai-apanI prazaMsA sunakara prasanna na honA aura nindA sunakara dukhI na honA / isa kasauTI para sabhI jijJAsu apanI-apanI antarAtmA ko kasa sakate haiN| prAtmA jaba koyala kI bhA~ti nirapekSa bana jAya, vinA kisI AzA-abhilASA ke paramAtmA ke svarUpa meM tallIna rahane lage aura mAnasanmAna kI kAmanA na kare, tabhI samajhanA cAhie ki moha kI gA~Tha TUTa gaI hai| agara Apa samAja meM pratiSThA pAne ke uddezya se sAmAyika karate haiM, kIrti ke lie upavAsa karate Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna ] [271 - ----- - --- haiM aura sanmAna pAne ke lie bhakti karate haiM to samajha lIjie ki abhI moha kI graMthi nahIM khulI hai| agara Apa niSkAma bhakti kareMge to Apake zalya naSTa ho jAe~ge aura devatA bhI aApakI pUjA kreNge| isalie mitro ! maiM bAra-bAra doharAtA hU~ ki kAmanA kA parityAga kara do aura niSkAma bhAva se bhakti karo / kAmanA karane se hI kriyA kA phala to mila nahIM sakatA, aura kriyA kA phala kAmanA na karane para bhI milatA hai| phira kAmanA karake phala ko kyoM tuccha banAte haiM ? hRdaya meM zalya kyoM paidA karate haiM ? mAna lIjie, eka AdamI iSTa deva kI pUjA ke lie ma~jI huI thAlI meM pUjA kI sAmagrI sajAkara, snAna Adi karake pUjA karane claa| bIca meM use eka bhaMgI milaa| vaha kahane lagA-pUjA kI yaha sAmagrI mere Tokare meM bhI DAla dIjie / to kyA koI pujArI DAla degA ? ___ 'nahIM!' kadAcit dUsare ko uThAne ke lie to de bhI sakatA hai, magara bhaMgI ke Tokare meM kyoM nahIM DAlatA ? isIlie ki Tokare meM malIna cIz2a bharI hai aura devatA ko car3hane vAlI pavitra cIz2a kA sparza usase kaise hone diyA jAya ? mitro! aura loga to apane deva ko phUla-pattI, itra Adi se prasanna karate haiM, magara Apake bhagavAn to vItarAga haiM / ve ina cIjoM se bhI prasanna nahIM ho sakate / unheM prasanna karane ke Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ 272 ] [ javAhara - kiraNAvalI lie zuddha antaHkaraNa kI AvazyakatA hai / usa antaHkaraNa meM dAna, zIla, tapa aura bhAvanA kI sAmagrI bharI ho magara ho vaha pavitra hI / inheM apavitra kara dene para paramAtmA se bheMTa nahIM ho sakatIM / kalpanA kIjie ki Apane dAna kiyA / lekina dAna ke sAtha agara abhimAna A gayA to samajha lIjie ki ApakI pavitra vastu ko cANDAla kA sparza ho gayA ! phira vaha apavitra vastu bhagavAna ko car3hAne yogya nahIM rahI / isI prakAra agara stuti ke badale kaldAra kI kAmanA kI to vaha bhI apavitra ho gaI / vaha bhagavAn ko arpaNa karane yogya nahIM rahI / loga manuSya ke zarIra ko achUta mAnakara usase parahez2a karate haiN| magara hRdaya kI apavitra vAsanAoM se utanA parahez2a nahIM karate / vAstava meM apAvana vAsanAe~ hI manuSya ko girAtI haiM aura usakI chUta se atyadhika bacane kI AvazyakatA hai / kAmanA karane se vastu nahIM milatI / niSkAma bhAvanA se kriyA karane para hI abhISTa kI prApti hotI hai / susarAla meM jAkara agara koI pakavAna mA~ge to kadAcit eka bAra mila jAe~ge, lekina na mA~gane para jaise bAra-bAra aura zrAdara ke sAtha milate haiM vaise mA~gane para nahIM milte| dhairya ke sAtha paramAtmA meM apane mana ko lIna kara do| phira svayaM hI apUrva Ananda kA jharanA bahane lgegaa| usa samaya Apako anirva Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna ] [273 canIya tRpti aura zAMti kA anubhava hogaa| kAmanA kI Aga meM jalate rahane se kucha bhI lAbha nahIM hotaa| ataeva eka mAtra bhagavadabhakti ke prayojana se paramAtmA kI stuti karo to Apa kA kalyANa avazya hogaa| bIkAnera, / 11-8-30 / ONLY RATA MITRAWAN Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ tvatsaMstavena bhavasantatisagnivaddham / pApaM kSaNAt kSayamupaiti zarIrabhAjAm / / aAkrAntalokamalinIlamazeSamAzu / sUryAMzubhinnamiva zAvaramandhakAram / / 7 / / bhavabhavAntara meM ba~dhe hue prANiyoM ke pApa ApakI stuti se isa prakAra naSTa ho jAte haiM, jisa prakAra saMsAra meM phailA huA, bhore ke samAna kAlA-kAlA aMdhakAra sUrya kI kiraNoM se tatkAla naSTa ho jAtA hai| __ stutikAra AcArya mAtatuMga kahate haiM-he nAtha ! maiM bhavabhava meM utpanna kiye hue pApoM ke samUha ko apane prAtmA ke sAtha bAMdhe hue huuN| eka bhava ke pApoM kA hI pAra nahIM hotA to bhava-bhava ke pApoM kA pAra kaise ho sakatA hai ? vaha apAra pApa merI AtmA ko satA rahA hai| magara jaise cirakAla ke rogI ko mahAn kuzala vaidya ke mila jAne para Ananda hotA hai aura vaha mAna letA hai ki aba merA roga naSTa ho jAyagA, usI prakAra bhava-bhava meM kaSTa sahane ke bAda aba ApakA saMyoga milA hai| maiM apane pApoM kI gurutA ko dekhakara nirAza ho Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna ] [275 jAtA thA aura vipulatA ko dekhakara DaratA thA ki inase kisa prakAra chuTakArA pA sakU~gA ! magara ApakI aura Apake stotra kI zakti ko dekhakara mujhe bahuta zrAzvAsana milA hai| aba pApoM se chuTakArA pAne kI pAzA ba~dha maI hai| isalie maiM bahuta prasanna huuN| maiMne sunA hai ki Apake guNoM meM tanmaya ho jAne vAle dehadhArI ke aneka bhavoM ke pApa kSaNa bhara meM naSTa ho jAte haiM / aba mujhe una pApoM se Dara nahIM lagatA ____ kahA jA sakatA hai ki paramAtmA ke guNoM meM tanmaya ho jAne vAle ke pApa eka kSaNa meM kisa prakAra naSTa ho jAte haiM ? isa prazna kA uttara dete hue prAcArya kahate haiM saMsAra bhara ko jisane vyApta kara liyA hai, vaha rAta bhara kA ikaTThA huA aMdhakAra aura upAyoM se agara naSTa huA bhI to thor3e-se bhAga kA naSTa hotA hai, sAre saMsAra kA aMdhakAra naSTa nahIM hotA / eka zakti ko chor3a kara aura koI zakti nahIM hai jo saMsAra bhara ke aMdhakAra kA nAza kara sakatI ho / hA~, eka zakti aisI hai jo dekhate-dekhate usa aMdhakAra ko samApta kara detI hai| sUrya kI kiraNoM ke phailate hI aMdhakAra kahA~ vilIna ho jAtA hai, patA nahIM calatA / prakRti kI yaha ghaTanA pratyakSa dekhakara mujhe vizvAsa ho gayA hai ki jaba eka sUrya saMsAra bhara ke aMdhakAra ko naSTa kara DAlatA hai to jisake. sAmane ananta sUrya bhI tuccha haiM, aise paramAtmA kI stuti meM jaba maiM tallIna ho jAU~gA, paramAtmA ke sAtha AtmA ko milA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ 276] [ javAhara-kiraNAvalI --------- ----- dU~gA, taba pANa-timira kisa prakAra Thahara sakegA ? ___ AcArya ne yaha bAta kisa bhAvanA se kahI hai, yaha to koI pUrNa puruSa hI jAna sakatA hai / lekina jaba paMkha mile haiM to ur3ane kA adhikAra bhI milA hai| ataeva pratyeka vyakti isa viSaya para vicAra kara sakatA hai| yahA~ vicAraNIya yaha hai ki sUrya se aMdhakAra ke nAza hone kI bAta anubhava se siddha hai / hama nitya aisA dekhate haiM / magara paramAtmA kI stuti kI hai lekina pApoM kA nAza aba taka bhI nahIM huA ! agara bhagavAn ananta prakAza ke anupama puMja haiM aura unake lokottara prakAza ke sAmane pApa nahIM Thahara sakate to phira saMsAra kA saba pApa naSTa kyoM nahIM ho gayA? isa prakAra bhagavAn kI stuti se hI pApoM kA nAza ho jAtA hai to sAdhu bananA, zrAvaka ke vrata dhAraNa karanA, tapasyA karake zarIra ko sukhAnA, dhyAna-mauna Adi kA AcaraNa karanA vRthA hai / kAma, krodha, moha Adi ko jItane ke lie kaThora sAdhanA karane kI bhAvazyakatA hI kyA hai ? basa, bhagavAn kI stuti kI aura pApa samApta ho jAne caahie| agara pApoM kA nAza nahIM hotA to phira stuti ke viSaya meM yaha kahanA kaise ThIka hogA ? isa prakAra saMdeha karane vAloM meM kucha loga ve haiM jinheM paramAtmA para bharosA nahIM haiM / bahutoM ko paramAtmA sambandhI aura prAtmA saMbaMdhI AsthA hI nahIM hai / ve nAstika haiN| kucha Astika loga bhI haiM jo aisA samdeha karate haiN| jinheM paramAtmA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIkAnera ke vyAkhyAna ] [277 - ... . -.- .. - -. - - para hI AsthA nahIM hai, unheM paramAtmA kI mahimA samajhAnA kaThina hai / alabattA jo jijJAsubhAva se zaMkA prakaTa karate haiM ve samajha sakate haiN| ___ukta saMdeha ke viSaya meM pahalI bAta yaha hai ki sUrya kaise hI prakAzamAna kyoM na ho, jisane apane dvAroM ke kivAr3a baMda kara rakkhe haiM, sUrya kI kiraNe jahA~ praveza nahIM pA sakatI, jahA~ sUrya kI kiraNoM kA virodha kiyA jAtA hai, vahA~ kA aMdhakAra agara naSTa nahIM hotA to kisakA doSa samajhA jAya ? __ dUsarI bAta bhI hai| kaI jIva sUrya se viruddha prakRti vAle bhI haiM / sUrya sabako prakAza detA hai lekina ullU camagIdar3a Adi kaI aise jIva haiM jo aMdhakAramayI rAtri ko hI prakAza mAnate haiM aura sUrya ke nikalane para unake lie adhakAra ho jAtA hai| aba agara ve kahane lage ki sUrya kisa prakAra prakAza detA hai, yaha hameM dikhalAo to kaise dikhalAyA jAya ? jaba taka unakI A~khoM kI rozanI na badale taba taka unheM sUrya yA usa kA prakAza kaise dIkha sakatA hai ? tIsare, sUrya kA prakAza phailA hone para bhI jisane aAMkheM maMda rakkhI haiM, use aAMkheM khole binA prakAza dikhAI de sakatA hai? jise sUrya ke prakAza ko dekhanA hai, samajhanA hai aura usake mahattva ko jAnanA hai use apane dvAra khule rakhane hoMge, apane netra khule rakhane hoMge aura apanI virodhI prakRti kA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ 278 [javAhara-kiraNAvalI parityAga karanA hogaa| isa viSaya meM zAstrakAroM kA kathana hai ki agara kisI ko paramAtmA kA prakAza lenA hai to use apanA mana taiyAra karanA caahie| mana kA DAMvADola honA prakRti kA ulaTA kara lenA hai athavA AMkheM yA dvAra baMda kara lene ke samAna hai| jaise AMkheM aura kivAr3a baMda kara lene para yA prakRti viparIta hone para sUrya naz2ara nahIM AtA, isI prakAra jaba taka tumhArA mana asthira hai taba taka tumheM paramAtmA kA prakAza nahIM mila sktaa| matalaba yaha hai ki tumane apane jJAnacakSuoM para pardA DAla rakkhA hai aura carmacanuoM se, jinase sirpha sthUla bhautika padArtha hI dIkha sakate haiM, paramAtmA ko dekhanA cAhate ho| yaha kaise ho sakatA hai ? jina zrAMkhoM se jo vastu dekhI jA sakatI hai, unase vahI vastu dekhane kA prayatna karanA cAhie / AdhyAtmika vastu jJAna-cakSu se hI dikha sakatI hai, carmacanu se nhiiN| usa jJAnacakSu para tumane pardA DAla rakkhA hai| taba paramAtmA kA prakAza tumheM kaise mila sakatA hai / zabda kI upalabdhi AMkha se nahIM ho sakatI, rasa kA jJAna nAka se nahIM ho sakatA, sparza kA jJAna kAna se nahIM hotaa| yadyapi ina saba indriyoM meM eka AtmA kI zakti hI kAma karatI hai, phira bhI indriyAM apane yogya viSaya ko hI jAnatI haiN| paramAtmA rUpa, rasa, gaMdha aura sparza se rahita hai, isalie vaha kisI bhI iMdriya kA viSaya nahIM hai| use jAnane-pahacAnane ke lie jJAnacakSu cAhie / usa para Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna ] [ 276 jaba taka pardA DAla rakkhA hai taba taka paramAtmA kA jJAna nahIM hogA / prazna ho sakatA hai - jJAnacakSu para pardA kaise DAla rakkhA hai ? isa prazna kA samAdhAna vicAra karane para Apa hI Apa ho sakatA hai / kyA pardA par3A hai, yaha bAta to spaSTa hai, parantu logoM ne apanI ulaTI samajha ke kAraNa use ulaTA samajha rakkhA hai / svAbhAvika jIvana jInA svAbhAvika bAta hai / bhagavAn RSabhadeva ne svAbhAvika jIvana kA patA lagAkara prajA ko samajhAyA hai aura batalAyA hai ki merI prajA ko kisa prakAra rahanA cAhie ? " bhogabhUmi kaho yA akarmaNyabhUmi kaho yA akarmabhUmi kaho, usakA artha yaha hai ki khAnA, pInA aura mauja to karanA magara khAne pIne aura mauja karane ke lie paidA kucha bhI na karanA / yugaliyoM ko saba vastuoM kI zrAvazyakatA hotI hai lekina vaha saba kalpavRkSoM se unheM mila jAtI haiM / unake lie unheM udyama nahIM karanA par3atA / aisI sthiti meM yugaliyoM ko udyogI kaise kahA jA sakatA hai ? ve akarmaNya hI kahalAte haiN| ve kalpavRkSoM se bhIkha mAMga-mAMga kara hI apanI jindagI vyatIta karate haiM / isa akarmaNya dazA meM unheM mokSa prApta ho sakatA hai ? nahIM ! hAM, prakRtijanya karma ke vikAra unameM nahIM haiM, kyoMki unheM kisI cIz2a kI kamI nahIM pdd'tii| kalpavRkSoM se saba kI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260 ] [javAhara-kiraNAvalI - - -. -- -.-.- -- saba aAvazyakatAe~ anAyAsa hI pUrI ho jAtI haiM / isa kAraNa ve corI Adi kukarmoM se bace rahate haiM aura isI kAraNa ve naraka evaM tiryaMca gati se bhI bace rahate haiN| phira bhI unheM mokSa nahIM miltaa| ananta bAra yugaliyoM ke bhoga bhoga lene para bhI AtmA kA prayojana siddha nahIM huaa| jugaliyoM kI isa avasthA meM bhagavAn RSabhadeva kA janma huA / unake janma lete hI saMsAra palaTa gayA / kalpavRkSoM ne phala denA banda kara diyA jaise pahale mAMgane se saba kucha mila jAtA thA, aba milanA banda ho gyaa| __ koI kaha sakatA hai ki bhagavAn ke janma se pahale AnaMda thA, zAMti thI, magara bhagavAn ke janma lete hI hAya-hAya maca gaI ! aisI hAlata meM bhagavAn kA janma azAntikAraka ho gayA ! lekina gItA meM kahA hai yadA yadA hi dharmasya glAnirbhavati bhArata / abhyutthAnamadharmasya tadA''tmAnaM sRjAmyahaM / / jainadharma ke anusAra isa zloka kA artha dUsare prakAra se hI ho sakatA hai| yahA~ isakA tAtparya yaha hai ki jaba dharma kI glAni aura adharma kA prasAra bar3ha jAtA hai to koI mahApuruSa janma letA hI hai| kahA jA sakatA hai ki bhagavAn RSabhadeva se pahale dharma kI kauna-sI glAni huI thI ki unakA janma huA? vinA prAraMbhasamAraMbha kiye sIdhI taraha khAne-pIne ko mila jAtA thA, saba Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna ] [281 loga maje meM rahate the aura mauja karate the| dharma kI isameM kyA glAni huI ? tIrthakara jaise paramotkRSTa puNyazAlI puruSa kA janma hone para to kalpavRkSoM kI zakti adhika bar3hanI cAhie thI, magara unhoMne to, jo pahale dete the, vahI denA banda kara diyA / isakA kyA kAraNa hai ? mitro ! loga aise hI cakkara meM par3e haiM / AtmA jisa sukha ke lie lalacA rahA hai, jisa sukha ko bhogane kI ise Teva par3a gaI hai, usameM kamI hote hI yaha cillAne lagatA hai, hAya-hAya karane lagatA hai| pahale kalpavRkSa vastue~ dete the aura phira unhoMne denA baMda kara diyaa| aisI dazA meM hAya-hAya honA svAbhAvika hai / aura usa hAya-hAya ko miTAne ke lie mahApuruSa kA janma honA bhI svAbhAvika hai| tIrthakara aneka labdhiyA~ lekara janmate haiM / unameM Azcarya-- janaka zaktiyA~ maujUda rahatI haiN| phira bhI unhoMne saMsAra kI hAya-hAya miTAne kA upAya kRtrima batalAyA hai yA akRtrima batalAyA hai ? mahApuruSa kA janma aura karma kitanA divya hotA hai, yaha bAta pUrI taraha to divya dRSTi prApta hone para hI jAnI jA sakatI hai| zAstroM meM vaha divyatA,prakaTa kI gaI hai lekina sarvasAdhAraNa kI samajha nirAlI hotI hai / bhagavAn RSabhadeva divya jJAnI the / ve aise pole upAya nahIM batalA sakate the ki amuka maMtra japa lo aura tumhArI manacAhI cIz2a tumheM mila jAyagI / bhagavAn kA janma akarmaNyabhUmi miTAkara karmabhUmi Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2=2 ] [ javAhara - kiraNAvalI banAne ke lie huA thA / yaha bAta prAcIna hai aura samajha kI kamI ke kAraNa use samajhanA kaThina ho rahA hai| stuti meM kahate haiM ---- zrI AdIzvara svAmI ho, praNam sira nAmI tuma bhaNI / zrAdi dharamaprabhu zrantaryAmI zrApa kIdhI ho, bharata khetara sarpiNi kAla meM || nivAra, koI jugalyAdharma pelA namvara munivara ho || tIrthaMkara jina huA kevalI, prabhu thApyA tIratha cAra || zrI0 // kucha loga kaheMge ki bhagavAn ne 'jugalyAdharma' miTAkara kauna-sA acchA kAma kiyA ? maz2e meM vinA hAtha paira hilAye sIdhA khAnA-pInA milatA thA / phira karmabhUmi calAne se kyA lAbha huA ? kucha loga to yahA~ taka kahate haiM ki bhagavAn RSabha-deva ne AraMbha-samAraMbha karanA hI sikhalAyA hai ! ghara banAnA, khetI karanA, varttana aura kapar3e bananA Adi kAma batalAkara nirAraMbhI jIvana meM bAdhA DAla dI hai / * vAstava meM saMkIrNa vicAra vAle loga dharma ke tatva kA nahIM samajha skte| pahale kahA jA cukA hai ki naitika jIvana ke abhAva meM dhArmika yA AdhyAtmika jIvana nahIM bana sakatA / magara loga naitika jIvana ke mahattva ko nahIM sama , Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna ] [ 283 bhate / para bhagavAn ne saba se pahale naitika jIvana kI ora hI dRSTi kiyaa| unhoMne socA ki yaha loga agara AlasI bane raheMge to inakI AtmA U~cI nahIM car3ha skegii| ataeva sarvaprathama inakA Alasya miTAkara inake jIvana ke nItimaya banAnA Avazyaka hai| jaba manuSya meM sAmarthya hai to usakA upayoga honA cAhiye / bhagavAn ne usa samaya kI prajA se kahA - are manuSyo ! tumhAre hAtha-paira haiM, nAka-kAna haiM, tumhAre bhItara zakti bharI huI hai, phira Alasya meM kyoM par3e rahanA cAhate ho ? kyoM kisI kI bhIkha ke sahAre jInA cAhate ho ? apanI zakti ke pahacAnA aura apanI zakti ke sahAre rahA / aisA karane se prakRti tumhArA sAtha degI / tuma hAtha meM hala pakar3oge to baila bhI tumhArI madada kreNge| agara tuma hAtha-paira hI na hilAoge to prakRti kaise madada karegI ? isalie Alasya chor3o, phitUra mata bar3hAo, sAdagI se rhe| aura apanA bhAra dUsaroM para mata DAlo | apane lie Apa hI udyoga kara lo| jaba jIvana meM itanI naitikatA A jAegI to jIvana AdhyAtmikatA kI ora bhI agrasara ho sakegA / bhagavAn kI yaha bAta yugaliyoM ne svIkAra kI magaramahAjano yena gataH sa panthAH / isa kahAvata ke anusAra bhagavAn ko saba kAma apane hAtha se karake batalAne pdd'e| bahuta se kAma zrA~khoM se dekhakara Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com -
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2=4 ] [ javAhara - kiraNAvalI hI sIkhe jAte haiM, tadanusAra bhagavAn ne saba kAma asalI taura para usa samaya kI prajA ko sikhalAe | bhagavAn ne AraMbha-samAraMbha karanA kyoM sikhalAyA ? isa sambandha meM yahI kahA jA sakatA hai ki jIvana sarvathA nirArambha na huA hai, na hai aura na hogaa| AraMbha ke abhAva meM jIvana Tika hI nahIM sktaa| aisI sthiti meM AraMbha kI taratamatA kA vicAra karanA par3atA hai aura jo kArya kama AraMbha kA ho use apanAnA par3atA hai / AtmaghAta karane vAlA dharmAtmA nahIM ho sakatA / ataeva jIvana nibhAne ke lie kiye jAne vAle anivArya AraMbha kA virodha karanA buddhimattA nahIM hai / bhagavAn RSabhadeva para yaha Aropa lagAnA ki unhoMne pApa karanA sikhalAyA hai, nirI mUrkhatA hai / kalpavRkSoM se jIvanapayogI vastue~ milanA baMda ho gayA thA, aisI dazA meM bhagavAn logoM ko agara AryakalAoM ke dvArA jIvana dhAraNa karane kI zikSA na dete to loga anArya kalAoM kI zrIra jhukate, unameM pravRtta hote aura phira unake jIvana kA patana kahA~ jAkara rukatA ? usa samaya kI jarA kalpanA kIjie ki kalpavRkSoM ne denA banda kara diyA aura prajA ko kalAoM kA jJAna nahIM thA ! usa samaya kI prajA para yaha kitanA ghora saMkaTa thA ! una para jo bItI hogI use kauna anubhava kara sakatA hai ! usa samaya bhI agara bhagavAn kalAe~ na sikhalAte to Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna) [285 --- ----- --- saMsAra meM ghora pApa chA jaataa| yahA~ taka ki AtmaghAta kI nauvata A jAtI yA manuSya, manuSya ko khAne lgtaa|kyaa aisA karanA ghoratara pApa na hotA ? zAstra meM kahA hai ki anna-pAnI ke vinA jo vilavilAhaTa karatA huA maratA hai vaha akAmamaraNa maratA hai aura ananta saMsAra bar3hAtA hai| eka ora usa samaya kI prajA ke bhUkhoM marane kA prazna thA aura dUsarI ora mahAraMbha hone kI saMbhAvanA thii| taba bhagavAn ne vicAra kiyA ki mahAraMbha se bacakara jIvana nItimaya aura dharmamaya kisa prakAra bana sakatA hai aura phira AdhyAtmika pragati kaise ho sakatI hai ? jIvana dhAraNa karane kA alpAraMbha ke atirikta aura koI mArga hI nahIM thA aura na Aja hai| ataH alpAraMbha kA mArga sikhAkara bhagavAn ne prajA ko mahAraMbha ke mahApApa se bacAne kA upAya kiyaa| 'annaM vai prANAH' arthAt anna prANa haiM / zarIra ke lie anna kI anivArya AvazyakatA hai aura khetI ke vinA anna prApta nahIM ho sktaa| isalie bhagavAn ne anna utpanna karane kI kalA batalAI / khetI ke kArya meM prAraMbha to hai hI, lekina bhagavAn kahate haiM ki zarIra nibhAne ke lie khetI karane vAlA alpAraMbhI hai / alabattA jo dhanavAna banane ke uddezya se khetI karatA hai vaha avazya mahAraMbhI hai| isI prakAra apanA tana ha~kane tathA garmI-sardI aura varSA se bacane ke lie vastra Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ [javAhara-kiraNAvalI banAne vAle ko alpAraMbhI aura dhana ke lie mila calAne vAle ko mahAraMbhI kahA hai / matalaba yaha hai ki jIvana kI rakSA ke lie jo kArya Avazyaka haiM aura jinake vinA jIvana kI rakSA nahIM ho sakatI, una kAryoM meM hone vAle AraMbha ko bhagavAnne alpAraMbha kahA hai aura bhoga-vilAsa Adi kI abhilASA se kiye jAne vAle anAvazyaka sAvadha vyApAra ko mahAraMbha kahA hai| mahAraMbha se bacAne ke lie hI bhagavAn ne puruSoM ko bahattara kalAe~ aura striyoM ko cauMsaTha kalAe~ sikhalAIM, jisase ki sukhapUrvaka naitika jIvana vyatIta ho sake aura AdhyAtmika jIvana meM pragati ho ske| jaba AdhyAtmika jIvana meM praveza ho cuke taba ina inhIM kAmoM ko bhagavAn ne tyAjya batalAyA hai| AdhyAtmika jIvana kI sAdhanA ke patha para ArUr3ha hone ke pazcAt zarIra para bhI mamatA na rakhane kA vidhAna kiyA gayA hai / bhagavAn ne kahA hai ki pUrI taraha mamatA kA tyAga kara do aura AtmA para hI dhyAna rakkho aura soco ki maiM avinAzI huuN| isa rIti se bhagavAn ne AdhyAtmika vicAra phelAyA, jisase bahuta se logoM ne apanI AtmA ko U~cA car3hAyA, apanA kalyANa kiyaa| sArAMza yaha hai ki Apa yaha to kahate haiM ki bhagavAn RSabhadeva ke stotra se pApoM kA nAza hotA hai to phira hamAre pApoM kA nAza kyoM nahIM huA, parantu stotra ke anusAra Apa Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna ) [287 ---- -- kArya nahIM karate / Apa bhagavAn RSabhadeva ke kathana ke viruddha jIvana yApana karate haiM / Apa pratyeka vastu ko bhoga kI tarAjU para tolate haiM, kamAte nahIM haiN| jaba zarIra ko vastu kI AvazyakatA hai taba binA paidA kiye usa vastu kA bhoga kaise hogA ? jaba taka yaha bAta Apa bhalIbhAMti nahIM samajha leMge taba taka AdhyAtmika jIvana ko kaise samajhege? aura jaba taka AdhyAtmika jIvana ko nahIM samajheMge taba taka stotra bola lene mAtra se pApoM kA nAza kaise ho sakatA hai ? jisane pakSapAta aura svArtha kI dRSTi kA tyAga kara diyA hai, usake pApa bhagavAna ke stotra se avazya hI naSTa ho jAte haiN| eka AdamI dUsare garIba ke kaMdhe para car3hA hai aura kaMdhe ko isa taraha dabAtA hai ki jidhara cAhe udhara hI use le jAtA hai| tisa para bhI savAra kahatA hai ki maiM isa garIba para dayA karatA huuN| maiM na hAU~ to isakI na jAne kyA dazA ho ! magara kaMdhe para car3hane vAle se pUchA jAya ki jaba tujhe kaMdhe para biThAne vAlA nahIM milegA to terI kyA dazA hogI? Aja karIba-karIba yahI dazA ho rahI hai| amIra loga garIboM para savAra haiM, unake dhana kA zoSaNa kara rahe haiM; tisa para aihasAna karate haiM ki hama garIboM para dayA kara rahe haiM ! samyagdRSTi puruSa apane upakArI kA upakAra karane kA hI vicAra karatA hai| kipI se udhAra lekara na denA samyagdRSTi kA kAma nahIM hai| lekina apane aiza-ArAma ke lie garIboM ke prati Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ 288] [ javAhara-kiraNAvalI anyAya karanA aura phira usa anyAya ko garIboM para dayA karanA kahanA AtmA aura paramAtmA ke bIca dIvAla khar3I karanA hai / jaba taka yaha dIvAla nahIM haTegI aura hRdaya sApha nahIM hogA taba taka paramAtmA kA darzana kisa prakAra ho sakegA ? prArambha-parigraha kA tyAga na kara sako to kama se kama upakArI ke upakAra ko to svIkAra kro| Aja samaya badala rahA hai to loga rote haiM, jaise yugaliyA rote the| yaha ronA aura hAya-hAya kevala bhoga ke lie hai| aiza-ArAma meM kamI ho jAne ke Dara se hI yaha ronA hai| magara mitro! bhoga ke lie kyoM rote ho ? jarA bhagavAn RSabhadeva ko yAda kro| dhanika loga socate haiM ki hamane puNya kiyA hai| usakA phala bhoga rahe haiN| aba udyoga karane kI zavazyakatA hI kyA hai ? unake kathana kA Azaya yaha hai ki jo parizrama na kare vaha dharmAtmA hai aura jo parizrama karake khAtA hai vaha pApI hai / yaha samajha kI bar3I bhUla hai| aba samaya palaTa rahA hai| samaya kI pragati ko dekho aura apane dharma kA bhI vicAra kro| Apako sahI gastA mila jaaygaa| agara ApakA bigar3A huA naitika jIvana sudhara jAegA aura AraMbhaparigraha ke prati ApakI ugra mamatA chUTa jAegI to paramAtmA kI stuti Apake pApoM kA nAza kara degI aura Apa niSpApa bana jAe~ge / ApakA kalyANa hogaa| bIkAnera, 14-8-30. . Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ (6) matveti nAtha! tava saMstavanaM mayedamArabhyate tanudhiyA'pi tava prabhAvAt / ceto hariSyati satAM nalinIdaleSu, muktAphalayatimupaiti nanUnda vinduH ||8|| he nAtha, aisA mAnakara alpabuddhi vAlA bhI maiM Apake prabhAva se stuti prAraMbha karatA huuN| yaha stuti ( Apake prabhAva se) satpuruSoM ke citta ko haraNa kregii| jala kA bU~da kamalinI ke patte para motI kI kAnti prApta karatA hai ! I zrImAnatuMgAcArya kahate haiM - he nAtha ! maiM Apake pratApa sezrApa ke bala para hI stuti banAnA prAraMbha karatA hU~, apane buddhibala ke sahAre nahIM / maiM apane buddhibala ke saMbandha meM to pahale hI kaha cukA hU~ ki mujhameM alpabuddhi hai / aisI sthiti meM maiM Apake sahAre hI stuti karane ko udyata ho rahA huuN| mere dvArA kI gaI ApakI stuti avazya hI sajjanoM ke citta ko haraNa karane vAlI hogii| isakA kAraNa yaha nahIM hai ki maiM apane buddhikauzala se sundara racanA karU~gA, balki yaha stuti ApakI hai| ApakI stuti, jo pAramAtmika bhAva se hotI hai, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260] [ javAhara-kiraNAvalI sajanoM ke mana ko haraNa karane vAlI honI hI cAhie / jala kA bUMda jaba kamalinI ke patte para ThaharA hotA hai taba motI kI taraha camakane lagatA hai, yaha bAta chipI nahIM hai| yaha bar3AI usa pAnI kI nahIM hai kintu usa sthAna kI hai, jise pAkara vaha camakane lagatA hai| mere zabda bhI pAnI ke samAna haiM kintu ApakA AdhAra pAkara arthAt ApakI stuti ke kAma meM Akara ve motI ke samAna ho gaye haiN| mitro ! mAnatuMgAcArya ke kAvya kI uttamatA ko dekhate hue yaha nahIM kahA jA sakatA ki ve vidvAn nahIM the yA unakA kAvya sAdhAraNa koTi kA hai| unakI kavitA se prakaTa hai ki ve asAdhAraNa vidvAn the / aisA hote hue bhI unhoMne jo namratA prakaTa kI hai, vaha hama logoM ko mArga dikhAne ke lie hai| prAcArya diggaja vidvAn aura bhakta kavi the| aisI sundara racanA karanA sAdhAraNa kavi kA kAma nahIM hai| isameM bhASA kI sundaratA ke sAtha bhAvoM kI jo viziSTa sundaratA hai, use dekhate hue kahA jA sakatA hai ki isake raciyatA asAmAnya bhakta vidvAna the| phira bhI unhoMne jo namratA prakaTa kI hai usase hama logoM ko yaha sUcanA milatI hai ki apanI zakti kA ahaMkAra taja do / zabda cAhe jaise hoM, paramAtmA ko samarpita kara do| mujha alpabuddhi vAle ke zabda bhI prabhu kI stuti meM lagane ke kAraNa sajjanoM kA mana haraNa kareMge. yaha kahakara prAcArya prakaTa karate haiM ki manuSya ko dekhanA cAhie ki usake zabda Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna] [261 kidhara jAte haiM ! zabda bhale hI TUTe-phUTe hoM phira bhI yadi ye paramAtmA ke prati samarpita hoMge to uttama hI haiM aura sajjana puruSoM ko manohara pratIta hoNge| ___ bahuta-se loga devatA ko phUla phala-pattA car3hAte haiM aura kaI anArya puruSa bakarA tathA bhaiMsA jaise trasajIvoM kI bali dete haiM / yaha saba ADambara hai / devatA sajana haiM / unheM prasanna karanA hai to paramAtmA ko apanI vANI car3hAo / aisA karane se devatA svataH prasanna ho jAe~ge, kyoMki ve bhI paramAtmA ke bhakta aura dAsa haiN| mahAmahima paramAtmA kI stuti karane se devatAoM kA prasanna ho jAnA svAbhAvika hai| ___ AdhAra-.prAdheya kA vicAra karake dekhanA cAhie ki vastu kahA~ jAtI hai ? vidvAnoM ne vastu kI gati tIna prakAra kI batalAI hai| eka hI vastu uttama sthAna para jAne se uttama ho jAtI hai, madhyama sthAna para jAne se madhyama ho jAtI hai aura nIca sthAna para jAne se nIca bana jAtI hai / bhRrtRhari ne jala ke sambandha meM kahA hai - saMsaplAyasi saMsthitasya payaso nAmApi na jJAyate, muktAkAratayA tadeva nalinIpatrasthi - rAjate / svAtyAM sAgarazuktimadhyapatitaM tammauktikaM jAyate, prAyeNAghamamadhyamottamaguNAH saMsargato dehinAm / / yoM pAnI ke vindu kI koI kImata nahIM krtaa| lekina vahI pAnI kA vindu jaba svAti nakSatra meM sIpa ke mukha meM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262] [javAhara-kiraNAvalI giratA hai to motI bana jAtA hai| taba yaha Adara pAtA hai aura use dhAraNa karane ke lie rAjA apanA kAna chidavAtA hai aura rAnI apanI nAka chidavAtI hai| vaha motI hai usI pAnI kA pratApa, magara pAnI jaba sIpa se milA tabhI use yaha pratiSThA milii| uttama pAtra ko pAkara pAnI bhI uttama ho gyaa| jala ke bUMda kI dUsarI gati hai kamala ke patte para giranA / kamala ke patte para girane vAlA pAnI motI to nahIM banatA, lekina motI sarIkhA dikhAI detA hai| usakI kImata to nahIM zrA sakatI phira bhI dekhane se citta ko vaha prasanna avazya karatA hai| ___ jo jala-vindu sIpa meM par3akara motI bana jAtA hai, kamala ke patte para par3akara motI sarIkhA dikhAI dene lagatA hai, vahI agara garama tave para par3a jAya to tatkAla bhasma ho jAtA hai| yaha usakI tIsarI gati huii| jala-vindu kI yaha tIna bar3I gatiyA~ batalAI gaI haiN| usakI avAntara dazAe~ to bahuta-sI haiM / jaise-vaha anna meM par3akara anna-sA ho jAtA hai, ikSu meM pahu~cakara madhura ho jAtA hai, nIma meM pahu~cakara kaTuka bana jAtA hai aura sA~pa ke mu~ha meM par3akara z2ahara bana jAtA hai| isa prakAra kI aneka avasthAe~ usakI hotI haiM / magara tIna avasthAe~ usakI dhyAna AkarSita karane vAlI haiM / ina tIna avasthAoM meM se stutikartA ne yahA~ madhyama avasthA pakar3I hai| madhyama ke sahAre Adi aura anta Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna 1 [ 263 kI avasthA bhI pakar3I jA sakatI hai| AcArya kahate haiMmere zabda bhale hI kaur3I ke barAbara hoM lekina stuti meM laga jAne se motI bana gaye haiM / bhagavAn kI vacana aura kAya hama logoM ko puNya ke udaya se mana, kI prApti huI hai / vaha purAya tIvra thA, isa kAraNa Arya kSetra milA, manuSyagati milI' aura dUsarI saba uttama sAmagrI milii| vaise dekhA jAya to ina saba kI koI kImata nahIM hai, phira bhI yaha mahAna durlabha vastue~ haiM / logoM kA dRSTikoNa itanA arthapradhAna bana gayA hai ki artha ke sAmane kisI dUsarI cIz2a kI koI kImata hI nahIM hai ! mahattva usI kA samajhA jAtA hai jisake badale meM paisA cukAnA par3atA hai / yaha ekadama bhautika dRSTikoNa apane Apa ko bhulAve meM DAlane vAlA hai / dhanavAn kI koI kImata nahIM, jo kucha hai dhana kI hI kImata hai ! dhana ke sAmane jIvana tuccha hai, AtmA nAcIz2a hai ! yaha dRSTikoNa itanA vyApaka ho gayA hai aura isakA asara logoM para itanA adhika ho cukA hai ki isase bhinna dUsarI bAta socanA bhI unake lie kaThina ho gayA hai / magara manuSya apanI manuSyatA ko bhUla jAya, yaha kitane saMtApa kI bAta hai ! Arthika mUlya na cukAne para bhI dekhanA cAhie ki vastu kA mahattva kitanA hai ? isa dRSTi se apane vacana aura kAya kI kImata samajhanI cAhie / inake lie hameM paisA nahIM denA par3A hai, yaha sahI hai, magara Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264] [javAhara-kiraNAvalI yaha muphta meM bhI nahIM mile haiN| inake lie pahale se saMcita puNya kI eka bar3I rAzi kharca karanI par3I hai aura puNya kI pUjI paise kI pUMjI se halkI nahIM varan bahuta jyAdA kImatI hai / kahanA cAhie ki puNya kI pUjI se hI paise kI pUjI prApta hotI hai / jaba puNya samApta ho jAtA hai taba z2amIna khodakara gAr3A huzrA dhana bhI koyalA ho jAtA hai, motiyoM kI mAlA bhI sAMpa bana jAtI hai| isa prakAra puNya hI saba prakAra kI sampatti kA Adya srota hai| jisa vastu ke lie puNya ko vyaya karanA par3atA hai vaha bar3I kImatI vastu hai ! isa dRSTi se vicAra karane para jJAta hogA ki gaMgA, yamunA aura sarasvatI ke saMgama kI apekSA bhI mana, vacana aura kAya kA saMgama honA kaThina hai| gaMgA yamunA aura sarasvatI ke eka hI jagaha milane se usa sthAna ko triveNI kahate haiM aura loga use tIrtha mAnate haiM / isI prakAra mana, vacana aura kAya kA jahA~saMgama hai, vaha kyA tIrtha se kama hai ? yaha tIrtha saJcA tIrtha hai, jisake dvArA bhavasAgara tirA jA sakatA hai| magara ina tInoM ke lie Apako isa samaya paisA nahIM denA par3A hai, isIlie Apa inakI kadra nahIM karate ! phira bhI vicAra karane para mAlUma hogA ki yaha kitanI uttama vastue~ haiN| Apake mana, vacana aura tana kI Arthika dRSTi se kitanI kImata hai ? kitanA dhana lekara Apa apanA mana beca sakate haiM ? kitane rupaye pAkara Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna [265 Apa vacana beca deMge aura gUMgA honA svIkAra kara leMge ? aura ApakI kAyA kI kImata kyA hai ? kitanA mUlya lekara Apa apanI kAyA tyAga sakate haiM ? ina praznoM para vicAra karo to asalI bAta samajha meM aaygii| jaba inakA mahatva itanA adhika hai aura yaha uttama vastue~ haiM to inheM uttama kAma meM hI lagAnA cAhie yA nIca kAma meM lagAnA cAhie ? kisI pAgala ko rAjya dene lago to usake kisa kAma kA? arthAt mana rAjya se bhI mUlyavAn hai| vANI kI mahimA kisI gUMge se puucho| use vANI aura motiyoM kI mAlA meM se eka cIz2a denA cAho to vaha mAlA pasanda nahIM karegA; vANI hI lenA cAhegA / aura kAyA ke sahAre to yaha saba khela hI hai! yaha tInoM cIjeM Apako milI haiM aura ve bhI durusta hAlata meM milI haiM, yaha kitane Ananda aura saMtoSa kI bAta hai ! jinheM yaha prApta nahIM haiM, unake sAtha apanI tulanA karake dekho to jJAta ho ki yaha apUrva aura amUlya vastue~ haiN| kintu vAdAmapAka khAte-khAte jise ajIrNa ho gayA hai vaha roTI kI kImata nahIM samajhatA, usI prakAra Apa bhI isa apUrva sampatti kI kImata nahIM smjhte| ___ mana vacana aura kAya atyanta tIvra puNya ke udaya se mile haiM aura dharma rUpI sIpa hamAre sAmane mu~ha phAr3e khar3A hai, to hama inheM pAnI ke bUMda kI taraha dharma-sIpa ke hI mu~ha meM kyoM na DAla deM ? dharma aura paramezvara eka hI haiM, do nahIM / use Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ 296 ] [ javAhara - kiraNAvalI dharma bhI kaha sakate he| aura paramezvara bhI kaha sakate ho| 'sacaM bhagavo' (satya bhagavAn ) bhI kaha sakate ho| usa satya kI sIpa meM apane mana, vacana, kAya ko DAla doge to ye motI bana jAe~ge / ye aise motI baneMge jo rAjA-mahArAjAoM ke Adara ke hI pAtra nahIM baneMge varan devatA bhI inakI pUjA kareMge / devA vitaM namasaMti jassa dhamme sathA maNo / arthAt jisake mana meM sadaiva dharma kA vAsa hotA hai use deva bhI namaskAra karate haiM / isa prakAra kAMkSAhIna hokara agara Apa bhagavAn kI bhakti kareMge to devatA bhI Apako namaskAra kareMge / vinayacandrajI kahate haiM zrAgama - sAkha suNI che ehavI, jo jinasevaka thAya ho subhAgI / tehamI AzA pUre devatA, cauMsaTha indrAdika sAtha ho subhAgI // zrIzAnti jinezvara sAyaba solavAM, zAntidAyaka tuma nAma ho subhAgI / tana mana vacana ho zudha kara dhyAvatAM, pUre sagalI hAma ho subhAgI || zrI 0 || yaha Agama kI sAkSI hai ki jo tana, mana aura dhana kA ahaMkAra tyAga kara unheM paramAtmA ko samarpita kara detA hai aura phira bhI niSkAma banA rahatA hai, usakI AzA devatA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna ] [ 267 pUrNa karate haiN| Apa devatAoM se AzA rakhate haiM, isI kAraNa ve ApakI AzA pUrI nahIM karate / agara Apa tana, mana, dhanaparamAtma-samarpaNa kara deM to devatA ApakI AzA pUrI kareMge aura indra dAsa ho jAe~ge / mana rAta-dina ghor3e kI taraha daur3a lagAtA rahatA hai / lekina yaha dekhanA Avazyaka hai ki paramAtmA kI ora kitanA daur3atA hai aura nIca kAmoM kI ora kitanA daur3atA hai ? yaha apUrva cIz2a Apako milI hai / kSaNa bhara ke lie bhI isakA durupayoga mata hone do| sote-baiThate saba samaya paramAtmA meM hI mana saMlagna rahanA cAhie / suttA muhiyA jitAtmA saMyamI muni jaba sote haiM taba bhI unake yoga usI prakAra kAma karate rahate haiM, jaise ki jAgRta avasthA meM karate haiM / kumbhAra kA cAka vega ke sAtha ghumAkara chor3a diyA jAtA hai to thor3I dera taka binA ghumAye ghUmatA rahatA hai / isI prakAra jisane jAgate samaya mana ko paramAtmA meM sampU-rNatA ke sAtha lagAyA hai, usakA mana sote samaya bhI vahA~ lagA rhegaa| jo nirantara paramAtmA kI bhAvanA se hRdaya ko bhAvita karatA rahegA, usakA mana suSupti dazA meM anyatra jA hI nahIM sakatA / Aja adhikAMza loga UparI dikhAve ke lie paramAtmA ke bhakta banate haiM / jaise koI acchA makAna banAne vAlA samajhatA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268 ] [ javAhara kiraNAvalI hai ki pharnIcara ke vinA isa makAna kI ijz2ata nahIM hogI aura yaha socakara vaha dikhAve ke lie pharnIcara basA letA hai; isI taraha loga socate haiM- duniyAdArI ke saba kAma - kAja karate haiM, agara dharma na kareMge to acchA nahIM lagegA / karIba-karIba aise hI vicAroM se loga dharmakriyA karate haiM / magara jo dharmAtmA hai, jisane dharma kA marma samajha liyA hai, usake vicAra nirAle hote haiM / vaha socatA hai - saMsAravyavahAra ke kAma mAthe A par3e haiM to makAna meM pharnIcara basAne kI taraha karane par3ate haiM, lekina dharma to makAna hI hai / pharnIcara ke cakkara meM pha~sakara makAna kI upekSA nahIM kI jA sakatI / makAna hI na hogA to pharnIcara kisameM basAe~ge ? jala meM rahane vAlI machalI khAtI to hai, magara usake bhItara hI bAhara nahIM / vaha dekhatI bhI hai, magara jala ke bhItara hI / jala ke bAhara to usake lie ghora aMdhakAra hai / vaha calatI-phiratI bhI hai, magara jala ke bAhara nahIM / isI prakAra jisameM saccI dharmabhAvanA hogI vaha dharmabhAvanA se bAhara kabhI nahIM nikalegA / use dharmabhAvanA se bAhara nikalanA usI prakAra arucikara hogA, jisa prakAra jala se bAhara nikalanA machalI ke lie rucikara hotA hai / aisI pragAr3ha dharmabhAvanA kI prazaMsA indra bhI karate haiM / indra paudhazAlA meM baiThe hue kI prazaMsA kare taba to ke|ii bAta hI nahIM, magara indra jahAja meM baiThe hue dharmAtmA kI, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIkAnera ke vyAkhyAna] [266 jahA~ prAraMbha hI AraMbha hai, prazaMsA kyoM karatA hai ? isakA kAraNa yahI hai ki jahAja meM baiThe hue bhI dharmAtmA kI bhAvanA paramAtmA meM hI lagI hai| dharmabhAvanA vAlA puruSa cAhe jahAja meM baiThA ho, cAhe pauSadhazAlA meM baiThA ho, mana usakA paramAtmA meM hI lagA rahatA hai| isI kAraNa vaha indra dvArA prazaMsanIya ho jAtA hai| __ Apa yaha na samajhe ki dharma kevala pauSadhazAlA meM hI hai, anyatra pApa hI pApa hai| isa prakAra kI bhAvanA se pApa kI adhika vRddhi hotI hai| ApakA vicAra yaha honA cAhie ki maiM dharmI hU~ aura dharma kI AjIvikA karatA. huuN| pauSadhazAlA to dharma kI zikSA-zAlA hai| usa zikSA kA upayoga to bAhara hI hotA hai agara Apane pAThazAlA meM pA~ca aura pA~ca dasa gine aura pAThazAlA se bAhara nikalate hI gyAraha ginane lage, to ApakAsIkhanA nirarthaka huA / isI prakAra agara pauSadhazAlA meM dharma kI zikSA lI aura bAhara jAkara use bhUla gaye aura adharma meM pravRtta ho gaye, kapaTa karane lage, jhUTha bolane lage, to ApakI vaha zikSA vyartha huii| dharma kA saMskAra dharmasthAna se aisA grahaNa karo ki vaha jIvana vyavahAra meM kAma Ave / kadAcit zrApa socate hoM ki vyavahAra meM dharma kA anusaraNa karane se kAma nahIM calegA, vyavahAra caupaTa ho jAyagA, to Apa apane hRdaya se yaha bhrama dUra kara dIjie | dharma kA ghyAvahArika anusaraNa karane vAle kabhI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ 300 ] [javAhara-kiraNAvalI bhUkhoM nahIM mrte| bahuta loga dharma ke sambandha meM eka bhrama meM par3e haiM / unakA yaha abhiprAya hai ki dharma vyavahAra kI vastu nahIM hai ? agara dharma vyavahAra meM lAne kI vastu na hotI to usakA itanA mAhAtmya hI na hotA / prAcIna kAla ke aneka carita hamAre sAmane haiM, jinase bhalIbhA~ti samajhA jA sakatA hai ki lokavyavahAra meM dharma kA AcaraNa karane vAloM kA vyavahAra kabhI nahIM rukA hai / dharma na dikhAve kI vastu hai aura na kIrti upArjana kA sAdhana hai| yaha bAta dUsarI hai ki dharmAtmA kI kIrti svataH saMsAra meM phaila jAtI hai, para dharma kA uddezya kIrti upArjana karanA nahIM hai| dharma to AcaraNa kI vastu hai| dharmasthAna kA jIvana aura dukAna kA jIvana alaga-alaga nahIM hai| vaha eka hai, avibhakta hai / ataeva dharmasthAna aura dukAna ke jIvana-vyavahAra meM bhI ekarUpatA honI cAhie / jIvana meM ekarUpatA lAne ke lie sadA sarvadA paramAtmA kI bhakti meM lIna rahanA cAhie vyAvahArika kArya karate samaya bhI paramAtmA antaHkaraNa meM maujUda rahanA cAhie / paramAtmA ko bhulAnevAlA arthAt paramAtmA ke AdezoM ke viruddha vyavahArakarane vAlA bhakti ke marma ko nahIM samajhA hai| jo bhakti ke marma ko aura prabhAva ko samajha jAyagA vaha kSaNa bhara ke lie bhI paramAtmA ko vismaraNa nahIM karegA / vahI kalyANa kA pAtra bnegaa| / bIkAnera, 12-8-30. / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAstAM tava stadanamastasamastadoSaM, tvatsaMkathA'pi jagatAM duritA nihanti | dUre sahasrakiraNaH kurute prabhava, padmAkareSu jalajAni vikAzabhAnji / / 6 / / arthasUrya kI bAta to jAne dIjie, usakI prabhA se hI sarovaroM meM kamala khila jAte haiN| isI prakAra samasta doSoM se rahita ApakI stuti kI to bAta hI kyA, ApakA nAma lene se hI jIvoM ke pApoM kA nAza ho jAtA hai| ___ bhagavAna RSabhadeva kI stuti karate hue prAcArya mAnatuMga kahate haiM ki sAdhAraNa vastu bhI jaba kisI viziSTa vastu kA Azraya letI hai to usakI sAdhAraNatA miTa jAtI hai aura usameM asAdhAraNatA A jAtI hai| Azraya kI vizeSatA vastu meM vizeSatA utpanna kara detI hai| isI prakAra acchI vastu agara durI vastu kA Azraya lenI hai to vaha bhI burI bana jAtI hai| mujhe jo sAmAnya vastu milI hai, use agara paramAtmA kA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ 302 ] [ javAhara - kiraNAvalI zrAzraya prApta ho jAya, agara vaha prabhu ke prati samarpita ho jAya to vaha asAdhAraNa bana jAyagI / paramAtmA kA yaha AhvAna hai ki tU jaisA hai vaisA hI mere pAsa A / yaha mata vicAra ki mere pAsa Rddhi, sampadA yA vidvattA nahIM hai to maiM paramAtmA ke paMtha para kaise pA~va rakha sakU~gA ! isa vicAra ko chor3a de aura jaisA hai vaisA hI paramAtmA kI zaraNa meM jA / jaise kamala ke patte kA saMyoga pAkara jala kA sAdhAraNa bU~da bhI motI kI kAnti pA jAtA hai, usI prakAra tU paramAtmA kA saMyoga pAkara asAdhAraNa bana jAyagA / aba yaha prazna upasthita hotA hai ki agara kisI meM stotra banAkara gAne kI zakti na ho to use kyA karanA cAhie / stotra chandabaddha hone ke kAraNa bar3oM kA arthAt vidvAnoM kA mana cAhe hara le, lekina choToM kA isase kyA lAbha hogA ? lekina stotra se agara vidvAnoM kA hI manoraMjana hotA ho aura choToM ko usase lAbha na pahu~ce to vaha stotra hI kyA ? javAra motiyoM se kama kImatI hone para bhI adhika kImatI hotI hai, kyoMki usase garIba aura amIra- saba kA kAma calatA hai / motI to sirpha amIroM ke hI kAma Ate haiM / isI prakAra vahI stotra mUlyavAn hai jisase saba loga lAbha uThA sakate haiN| / magara jo loga chandabaddha stotra se lAbha nahIM uThA sakate ve apane mana, vacana aura kAyA paramAtmA ko kisa prakAra arpita kara sakate haiM ? Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna ] [ 303 isa saMbaMdha meM AcArya kahate haiM ki jisake prabhAva se saba pApa dhula jAte haiM, usa prabhu kI prasaMgakathA bhI saba pApoM kA nAza kara sakatI hai, yahA~ taka ki usakA nAmakIrtana bhI pApoM ko naSTa kara detA hai / jisa prabhu kA nAmakIrtana aura prasaMgakathA bhI pApamocinI hai usake stotra ke prabhAva kA kahanA hI kyA hai ! prabhu ke stotra meM vaha zakti hai ki antaHkaraNa kI balavatI preraNA se stotra banAne vAlA svayaM indra kI stuti kA pAtra bana jAtA hai / jinake stotra banate haiM unakI kathA bhI mahAn hotI hai / isI kAraNa stotra bhI mahAna banate haiM / 1 itihAsa vaha hai jisameM bItI bAtoM kA varNana ho / itihAsa ke likhane meM to thor3I hI dera lagatI hai aura parizrama bhI kama karanA par3atA hai, lekina itihAsa meM varNita kAryoM ko karane meM kitanA parizrama huA hogA ? kitanA samaya lagA hogA ? kisI vyakti ke carita ko hI lIjie / carita kI racanA to sahaja hI kI jA sakatI haiM magara carita meM likhita bAtoM kA amala karane meM caritanAyaka ko kitanA parizrama karanA par3A hogA ? kalpanA kIjie - kisI rAjA ne eka sundara aura vizAla mahala bnvaayaa| dUsare AdamI ne usakA varNana likhA ki isa mahala meM itane kamare, itanI khir3akiyA~ aura itane dvAra haiM, Adi -Adi / basa, makAna kI kathA to itane meM hI samApta ho gaI; magara vicAra kIjie ki mahala Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ 304] [ javAhara-kiraNAvalI -- --- ------- - " ---------.. vanAne meM kitanA zrama aura samaya lagA hogA ? isa prakAra vicAra karane para Apako bhagavAn kI kathA kI mahimA jJAta hogii| mahApuruSoM kI kathA pApoM ko haraNa karane vAlI hotI hai| aura jinakI kathA pApoM ko haraNa karane vAlI hotI hai, unhIM kA stotra mahAna kalyANakArI hotA hai| AcArya kahate haiM - paramAtmA sambandhI kathA bhI pApoM kA vinAza karane vAlI hotI hai| jaise kamala ko vikasita karane ke lie sUrya to dUra rahA, usakI prabhA hI paryApta hai, usI prakAra bhagavAn kI stuti kA to kahanA hI kyA hai, unakI kathA bhI pApoM kA nAza karane vAlI hai| jisakI kathA bhI pApoM ko haraNa kara sakatI hai, usakA stotra pApoM kA kyoM vinAza karegA? tAtparya yaha hai ki stotra sUrya ke samAna hai aura kathA prabhA ke samAna / ataeva pApoM ko harane ke lie kathA hI kAphI hai| gItA meM kahA hai janma karma ca me divyaM-mevaM yo vetti nanvataH / syakravA devaM punarjanma naiti mAmeti so'juna / / arthAt-jisa divya dRSTi se merA janma aura karma jAnane yogya hai, usa divya dRSTi se jo mere janma aura karma ko jAna letA hai, vaha deha tyAga kara punarjanma dhAraNa nahIM krtaa| jinakI kathA se pApa-nAza hotA hai aura phira janma nahIM lenA par3atA, unakI kathA kaisI hotI hai, yaha bhI jAna lenA kAvazyaka hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna ] [ 305 koI bhI lokottara zaktisampanna mahApuruSa, yakAyaka mahApuruSa nahIM bana jAtA / AtmA nitya hai aura vaha eka bhava ke pazcAt dUsare bhava ko grahaNa karatA hai / dUsare bhava meM pahale bhava kA zarIra nahIM rahatA magara saMskAra avazya rahate haiM / isa prakAra eka AtmA apane pUrvabhava ke saMskAroM ke sAtha agalA bhava grahaNa karatA hai / aura usa bhava meM apane pUrvakAlIna saMskAroM meM vRddhi karatA hai, unheM adhika ucca aura pavitra banAtA hai| isa prakAra kramazaH ucca aura pavitra banate hue saMskAra jisa janma meM bahuta vikasita ho jAte haiM, usI bhava meM AtmA mahApuruSa kI padavI prApta karatA hai / kisI bhI mahApuruSa kI mahattA usake varttamAn jIvana kI sAdhanA kA hI pariNAma nahIM hai, kintu bhavabhavAntara kI cira sAdhanA kA phala hai / * cAhe bhagavAn RSabhadeva kI kathA lo, cAhe kisI dUsare mahApuruSa kI, use pUrvajanma kI sahAyatA prApta hotI hai / pUrvajanma meM unhoMne mahAn tapa aura dharma kA AcaraNa karake saMsAra ke kalyANa meM bhAga liyA hai / usa samaya unakI kriyA jaba utkRSTa dazA ko pahu~ca gaI, taba unhoMne navIna janma dhAraNa kiyA / isa prakAra bhagavAn RSabhadeva ko pahacAnane ke lie unake teraha bhavoM kI kathA dekhane kI AvazyakatA hai / unhoMne RSabhadeva ke bhava meM jo mahimA aura siddhi prApta kI hai, usake lie pahale ke bAraha bhavoM meM sAdhanA kI thI / taba kahIM terahaveM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ 306 ] [ javAhara - kiraNAvalI bhava meM ve RSabhadeva hue| jo bhavya puruSa una kathAoM ke sAtha apane jIvana kI tulanA karegA, unake Adarza kA anusaraNa karegA, vaha avazya hI saMsAra ke janma-maraNa rUpa duHkhoM se mukta hogA / eka pUrvabhava meM bhagavAn RSabhadeva gAthApati the / usa samaya unakA jIvana aisA divya thA ki zrImanta hote hue bhI ve garIboM se bhedabhAva nahIM rakhate the / zrAja to bar3hiyA khAne aura bar3hiyA pahanane meM hI zrImaMtAI samajhI jAtI hai, lekina isa bar3hiyA khAne-pahanane ke kAraNa zrImantoM aura garIboM ke bIca eka jabardasta dIvAra khar3I hai| gaI hai / yahI kAraNa hai ki Aja vargayuddha ho rahA hai aura samAja paMgu bana rahA hai / mitro ! satya kI khoja karo aura satya ko hI apanAo / kathA ko sunakara yaha dekho ki mujhameM satya kitanA hai ? kathA sunane kA yahI prayojana hai / maiM pUchatA hU~ - jo puruSa bar3hiyA kapar3e pahanegA, vaha garIboM ke sAtha rahegA ? * 'nahIM !' to socie ki usakI zrImaMtAI garIboM kA sAtha dene ke lie hai yA garIboM se dUra bhAgane ke lie hai ? bar3hiyA caTakIle kapar3e pahana lene para garIboM kI to mAnoM chUta lagatI hai ! magara smaraNa rakkho, sampatti hone para jo garIboM se dUra bhAgatA hai Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna] [307 usakI sampatti pApa rUpa ho jAtI hai| sampatti meM prAyaH yaha bAta pAI jAtI hai, isI kAraNa sampatti-parigraha-kI gaNanA pApa meM kI gaI hai| pApa sonA-cA~dI meM nahIM baiThA hai, kintu dhana kI mamatA meM pha~sakara garIboM se dUra rahane aura garIboM kA raGgazoSaNa karake bhana bar3hAne kI tRSNA meM pApa hai| kalpanA kIjie-eka seTha bagghI meM baiThA jA rahA hai aura eka kisAna apanI bailagAr3I meM baiThA A rahA hai |maan meM eka tIsarA garIba aura behAla thakA huA pathika milA / vaha agara bagghI aura gAr3I meM apane ko biThA lene kI prArthanA kare to use kauna baiThA legA? 'kisAna !' bagghI vAle ko to vaha thakA huA baTeAhI bhUta-sA dikhAI degaa| lekina kisAna ke dila meM dayA upajegI aura vaha apanI gAr3I meM use viThA legA / ina donoM meM se kise puNyavAn samajhanA cAhie ? isIlie kahA hai dayA dharma pAce to koI puNyavaMta pAve / jAne dayA kI bAta suhAve jI / bhArI karmA ne ananta saMsArI, Are dayA dAba nahiM bhAveM jI // dayA0 / / garIboM aura amIroM ke bIca medabhAva kI dIvAla khar3I ho gaI hai, jisase amIra loga garIboM se alaga rahate haiN| isa Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ 308 ] [ javAhara-kiraNAvalI dIvAla ko girAne ke lie hI saMta mahAtmA kahate haiM ki garIboM ke anukUla raho, pratikUla mata rho| anukUla rahane vAlA hI puNyavAna hai| ____ amIroM ko yaha nahIM socanA cAhie ki hameM garIboM kI kyA paravAha hai ! unake vinA hamArA kauna-sA kAma aTakatA hai ? vAstava meM amIra loga garIboM kI sahAyatA ke vinA eka dina bhI nahIM jI skte| dharma to U~dhI cIz2a hai| para maiM maitika jIvana ke lie hI kahatA huuN| naitika jIvana meM garIboM kI sahAyatA kI pada-pada para AvazyakatA rahatI hai| amIroM kI vizAla aura sundara haveliyA~ garIboM ke parizrama ne hI taiyAra kI haiM, amIroM kA SaTsa bhojana garIboM ke pasIne se hI banA hai| amIroM ke bArIka aura mulAyama vastra garIboM kI mihanata ke tAroM se hI bane haiN| yAda rakkho, AdhyAtmika jIvana kA pAyA naitika jIvana hai| jisakI sahAyatA ke vinA eka dina bhI kAma nahIM cala sakatA usakI sahAyatA ko bhulA denA aura yaha kahanA ki garIboM ke binA hamArA kyA kAma aTakatA hai, ghora kRtaghnatA hai / yaha kRtaghnatA naitika patana ko sUcita karatI hai| jaina zAstroM meM pRthvI pAnI Adi kI dayA isalie bhI batalAI gaI hai ki unakI sahAyatA se hI jIvana TikatA hai| jinakI sahAyatA para jIvana nirbhara hai, samaya para unakI yAda na karanA kRtaghnatA hai| vivAha ke avasara para garIboM kA cAhe Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna ] [306 cUrA ho jAve, lekina loga amIroM kI hI sevA karate haiM aura unake lie hI thAla sajAte haiN| para garIboM ke prati dhyAna nahIM dete / yaha bar3I kRtaghnatA hai| amIra aura garIba ke bIca kI dIvAla girAne ke lie hI zAstra kI kathAe~ haiN| zrIkRSNAjI ne garIba bUr3he kI ITeM uThavAI to aisA karane se vaha dIvAsa maz2abUta huI yA TTI ? 'TI!' gharakA koI AdamI bImAra ho jAya to chaila chabIle logoM ko vaha bhI pyArA nahIM lmtaa| aise samaya meM garIba hI sevA karate haiN| chaila chabIlI bAI ko bImAra sAsU ko sevA kaba acchI lagegI ? bahuta huA to vaha kisI naukarAnI ko rakha degI, magara naukarAnI bhI to garIbinI hI hai / to phira dayA kisa para honI cAhie-garIboM para yA amIroM para? kauna adhika dayA kA pAtra hai ? __ Apa mainacesTara kA malamala pahanane meM apanA gaurava samajhate haiN| aura khAdI pahanane meM gauravahInatA mAnate haiN| to Apake dila meM dayA kahA~ rahI ? jisa dina Apake dila meM dayA upajegI usa dina Apake zarIra para bArIka vastra nahIM rheNge| bhArata kI bahuta-sI bahineM, videzI vastroM para pikeTiMga karane ke kAraNa apane komala zarIra para lAThiyA~ aura beMta sahana karatI haiM aura Apa marda hokara bhI beparavAha haiM ? agara Apa pikeTiMga nahIM kara sakate to kama se kama svayaM to carvI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ 310] [ javAhara-kiraNAvalI lage videzI vastroM ke pahanane kA parityAga kara sakate haiM ? videzI vastroM ke vyavasAya kA tyAga to kara sakate haiM ? magara Apako to paisAcAhie, deza rahe yA DUbe, isa bAta kI cintA hI kyA hai ? dharanA dene vAlI bahineM jo burI taraha mAra khA rahI haiM unakI usa mAra-pITa kA kAraNa kauna hai ? vyApArI amara videzI vastra na ghece aura kharIdadAra na kharIdeM to unheM kyoM itanA kaSTa sahana karanA par3e ? magara loga paise ke lobha meM par3akare dayA bhUla gaye haiM, dharma ko visara gaye haiM / zrApa marda haiM aura ApakI mAM-bahine pApamaya videzI vastroM kA vyavahAra banda karAne ke lie mAra khA rahI haiM / phira bhI Apako lajjA nahIM AtI? yahAM taka ki Apa una vastroM kA tyAga nahIM kara sakate / ahaMkAra tyAga kara deza kI bhalAI ke lie mAra khAne vAlI bahinoM kI tapasyA kama nahIM hai| mahArAnI devakI vinA aparAdha hathakar3I-ber3I pahanakara kArAgAra meM rahIM, candanabAlA vinA aparAdha hathakar3I-ber3I meM jakar3I bhauMyare meM banda rahI, aMjanA ne vinA aparAdha ghora apamAna sahana kiyA, to kyA ina deviyoM ke nAma prAtaH-smaraNIya nahIM ho gaye ? jina deviyoM ne ghora saMkaTa sahakara bhI satya ko nahIM chor3A hai, unameM kaisI zakti rahI hogI, isa bAta para vicAra kro| thor3e dinoM pahale kisI ko khayAla hI na hogA ki bahineM isa prakAra lAThiyA~ kI mAra khAe~gI, para satya na mAlUma kaba kisa rUpa meM prakaTa hotA hai ! Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna] [ 311 bahino, agara Apako aMjanA, draupadI Adi satiyoM kI bAta yAda ho to Apa apane dharma kA vicAra kro| apane dharma kA vicAra karane aura use vyavahAra meM lAne se hI caritakathA sunane kA lAbha milegaa| __Apako candanabAlA kI kauna sI pozAka mahatvapUrNa mAlUma hotI hai ? devoM dvArA pahanAI huI yA hathakar3I-ber3I ke samaya kI ? candanabAlA ke jIvana meM eka samaya vaha thA jaba usakA sira mur3A huaAthA aura hAtha-paira hathakar3iyoM ber3iyoM se usake jakar3e hue the aura vaha bhauyare meM ba~dhI par3I thii| dUsarA samaya vaha thA jaba devoM ne use pozAka pahanAkara siMhAsana para virAjamAna kiyA thaa| Apako ina donoM avasthAoM meM se kauna-sI avasthA acchI lagatI hai ? 'hathakar3I-ber3I vAlI!' bhAiyo, tapa durlabha hai| na mAlUma usakA tapa kitane mahattva kA thA ki usa avasthA meM bhI use prAnanda kA hI anubhava huzrA / vaha samajhatI thI ki dharma kI sajA bhugatane meM to Ananda hI hai ! pazcAttApa to taba ho jaba maiM pApa kI sajA bhugatU ! yaha bhAvanA aura dayA ApameM kahA~ hai ? isIlie to amIroM aura garIboM ke bIca dIvAla khar3I hai| isI kAraNa to amIra loga garIboM para nirbhara hote hue bhI unake sukha-dukha kI paravAha nahIM karate ! Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ 312] [ javAhara-kiraNAvalI parigraha meM Adi se hI pApa hai| isa pApa ko miTAne ke lie hI mahApuruSoM ne parigraha ke tyAga kI kathA banAI hai| zrIkRSNa meM aisI zakti thI ki ve garbha meM rahe hue kaMsa ko mAra sakate the| phira bhI ve gvAloM ke sAtha rahe, gvAloM kA kAma karate rahe, gvAloM ke vastra pahanate rhe| isakA uddezya kyA thA ? sAdagI kA mahattva prakaTa karane ke lie hI unhoMne aisA kiyaa| unhoMne samAja meM bar3e samajhe jAne vAloM kA samparka garIboM ke sAtha kara diyA / garIba-amIra ke bIca kI dIvAla tor3a dI aura yaha dikhA diyA ki sAdagI meM hI dharma hai| isI lie kaviyoM ne unake stotra banAye haiM / eka kavi kahatA hai mora mukuTa sira para dhareM, ura gujana kI mAla / vAvavi mere ura baso, sadA vihArIlAla / / kavi vihArIlAla kahate haiM-mere hRdaya meM vahI veSa basA rahe jisameM sira para mora-paMkha kA mukuTa hai, gale meM cirmiyoM kI mAlA hai aura kamara meM laMgoTA hai ! kavi ne yahA~ usa rUpa kI kAmanA kI hai jisake lie dhana kI AvazyakatA nahIM hotii| usane dhanikoM ke veSa kI kAmanA nahIM kI / zrIkRSNa ne dhanikoM aura garIboM ke bIca kI dIvAla tor3ane ke lie hI yaha carita racA thA / zrImaMtoM aura garIboM ke bIca kI dIvAla tor3ane vAle mahApuruSoM meM bhagavAn RSabhadeva saba se prathama haiN| unhoMne usa samaya ke nirudyama logoM se kahA thA ki kalpavRkSa kI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna ] [313 AzA chor3akara udyogI bno| unhoMne svayaM kalA aura vijJAna dvArA logoM ko svAvalambI bananA sikhalAyA thaa| isI se prajA svataMtra jIvana kA lAbha lene vAlI bana sakI / unhoMne apane lambe jIvana kA eka bar3A bhAga prajA ke naitika jIvana kA sudhAra karane meM lgaayaa| jaba ve naitika jIvana kI zikSA de cuke to bAda meM unhoMne dhArmika aura AdhyAtmika jIvana kA pATha pddh'aayaa| naitika jIvana ke abhAva meM dhArmika jIvana vyatIta nahIM kiyA jA sktaa| isI kAraNa bhagavAn ne dhArmika jIvana kI zikSA dene se pahale jIvana ko nItimaya banAne kI zikSA dI thii| AdhyAtmika jIvana U~cA avazya hai para usakA aAdhAra to naitika jIvana hI hai ! dhannA seTha ne DhiMDhorA piTavA diyA thA ki jisake pAsa kapar3A, bhojana, pUMjI yA savArI na ho, vaha mujha se le le| mere sAtha jo calanA cAhe, cala sakatA hai| paradeza meM jo kharca hogA, merA hogA aura jo AmadanI hogI, kamAne vAle kI hogii| aisA karane se garIba-amIra ke bIca kI dIvAla TUTI yA maz2abUta huI ? isalie mAnatuMgAcArya kahate haiM-'prabho! ApakI kathA kA rahasya samajhane vAle ke bhI pApa dhula jAte haiN|' agara Apa apane pApa dhonA cAhate haiM to Apa bhI garIboM kI sudha liijie| eka garIba Apake pAsa bhUkha kA mArA tar3aphar3AtA rahe aura bAdAmapAka ur3AtA rahe, dUsarA kar3Ake kI sardI meM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ 314] [javAhara-kiraNAvalI sikur3atA aura kA~patA rahe aura ApakI peTiyA~ kapar3oM se bharI par3I raheM, yaha kitanI ghora niSThuratA hai ? aisA niSThura vyakti kabhI dayAdharma pA sakatA hai ? 'nahIM !' Azcarya kI bAta to yaha hai ki Ajakala ke katipaya dharmaguru kahalAne vAle loga bhI yaha zikSA dete haiM ki tuma to mauz2a karo aura dUsare marate haiM to unheM marane do| unakA kathana hai ki jo moTara yA bagghI meM baiThA hai vaha puNyavAna hai aura jo thakA huA par3A hai vaha pApI hai| parapI apane karma khapAtA hai| use sahAyatA dekara karma khapAne meM bAdhA kyoM pahu~cAte ho ? kaisI anokhI zikSA hai ? aise pAkhaMDoM ko calate bhI dekhoge aura DUbate bhI dekhoge| vAstavika bAta to yaha hai ki jisakA naitika jIvana patita hai usakA AdhyAtmika jIvana U~cA ho hI nahIM sakatA / ataeva jIvana ko nItimaya banAo / hRdaya meM dIna-dukhiyoM ke prati prema rakkho, satya kA AcaraNa karo, sAdagI se raho aura paramAtmA kI kathA kA mmaraNa kro| apane saMgha ko sAtha lekara jaba dhannA seTha vyApAra ke lie jA rahe the, taba eka muni ne kahA-isa jaMgala ko pAra karane ke lie hama bhI tumhAre sAtha calate haiM / dhannA seTha ne kahAavazya clie| Apake sAtha calane se bar3hakara bAta aura kyA hogI / merA ahobhAgya hai ki Apa sAtha cala rahe haiN| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna ] [315 ----- -- -- - -- - jaMgala meM seTha ne apane saba sAthiyoM kI rakSA kI / saba ko apane kheme meM rakkhA / saba kI sAra-saMbhAla kI / parantu muni guphA meM baiThe the, isa kAraNa dhannA seTha unakI saMbhAla nahIM kara sake / isa kAraNa rAta bhara unheM muni kI cintA lagI rahI / prAtaHkAla hote hI seTha, muni ke pAsa pahuMce aura A~khoM meM A~sa bhara kara unase kSamAprArthanA karane lge| muni ne kahA-hama terI sahAyatA se bar3e maz2a meM Aye haiM / tU cintA kyoM karatA hai ? ina muni kI sevA ke prabhAva se dhannA seTha ne tIrthakara gotra kI nIMva DAla lii| mitro ! unakI yaha kathA pApa ko haraNa karegI yA nahIM? Apa garIboM kI ora dhyAna do aura aisA upAya karo ki koI bhUkhoM na mare / garIboM meM Aja jo azaktatA hai vaha Apa logoM meM sAdagI na hone ke kAraNa hai| Apa sAdagI ko apanAe~ to garIboM kI durdazA bahuta kucha dUra ho sakatI hai| aisA karane para hI paramAtmA kI bhakti sArthaka hogii| prabhu kI kathA kA yahI Adeza hai| prANImAtra ke sukha ke lie yatnazIla honA aura svArthabhAvanA kA parityAga kara denA hI paramAtmA kI bhakti karanA hai| aisA karane vAle niSpApa aura nistApa banate haiN| bIkAnera, 13-8-30 / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ (8) nAtyadbhutaM bhuvanabhUSaNa ! bhUtanAtha ! bhUtairguNaibhuvi bhavantamabhiSTuvantaH / tulyA bhavanti bhavato nanu tena kiM vA, bhUtyAzritaM ya iha nAtmasamaM karoti // 10 // artha-he loka ke bhUSaNa ! he prANiyoM ke nAtha ! Apake vAstavika guNoM ke dvArA ApakI stuti karane vAle bhakta Apake hI samAna ho jAte haiM; yaha koI adbhuta bAta nahIM hai| Akhira usa svAmI se lAbha hI kyA hai jo apane Azrita jana ko apane samAna vaibhava vAlA nahIM banA detA hai ! dRSTvA bhavantamanimeSavilokanIyaM, nAnyatra toSamupayAti janasya cakSuH / pItvA payaH zazikaradya tidugdhasindhoH, cAraM jalaM jalanidherasitum ka icchet // 11 // artha-prabho! Apa TakaTakI lagAkara dekhane yogya haiN| Apako dekha lene ke bAda bhakta ke netra kisI dUsare ko dekhakara saMtoSa nahIM pAte / candramA kI kiraNoM ke samAna dhavala kSIrasAgara kA jala pI lene ke pazcAt sAdhAraNa samudra kA jala kauna pInA cAhegA? Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna] [317 he bhuvanabhUSaNa ! he bhUtanAtha ! mujhe isa bAta se Azcarya nahIM hotA ki Apake guNoM kA abhyAsa karane vAlA, Apake guNoM meM tallIna ho jAne vAlA, aura ApakA smaraNa karane vAlA zrApa sarIkhA hI ho jAtA hai| aisA honA koI adbhuta bAta nahIM hai / saMsAra meM bhI dekhA jAtA hai ki lakSmIvAna kI sevA karane vAle ko lakSmIvAn apanA--sA banA letA hai / phira jo terA bhajana karake terI zaraNa meM Ae, vaha agara tere hI samAna bana jAe to isameM Azcarya hI kyA hai ? samudra meM par3e hue ko jaba koI AdhAra na mila rahA ho, taba acAnaka hI agara naukA kA Azraya mila jAya to usake Ananda kA pAra nahIM rhtaa| vaha naukA pAkara atyanta prasanna hotA hai| isI prakAra bhavasAgara meM par3e hue prANiyoM ke lie paramAtmA parama AdhAra hai aura bhakta jana isa AdhAra ko pAkara asIma aura anirvacanIya Ananda anubhava karate haiM ! kisI seTha kI sevA karane para seTha sevaka para prasanna hokara usake dAridraya dUra kara detA hai| seTha kI saccI seThAI isI meM hai ki vaha apane upakAraka yA sahAyaka ke upakAra ke prati kRtajJatA prakaTa kare aura use apanA-sA banA le| jo seTha apane sevaka kI sampUrNa zaktiyoM ko apane hita meM prayukta karatA rahatA hai, usake dvArA dhana-daulata, yaza, pratiSThA Adi Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ 398] [javAhara-kiraNAvalI prApta karatA hai, kintu usa sevA kA badalA apanI ora se ucita rUpa meM nahIM detA, use kRtajJa yA kartavyaniSTa nahIM kahA jA sakatA / sacA zrImAn aisA nahIM kregaa| isI prakAra grAmasvAmI, dezasvAmI aura cakravartI kI sevA se adhika-adhika lAbha hotA hai| cakravartI kI sevA karane para cakravartI rAjA kA bhI pada de detA hai / aura cakravartI bhI apane rAjya kI unnati kI prAzA se indra kI sevA karatA hai / arthAt cakravartI bhI indra kI prAzA rakhatA hai aura he prabho! indra bhI terA dAsa hai| aisI sthiti meM agara mujhe Apa milagaye to phira kyA prApta karanA zeSa raha gayA ? garIba loga seTha kI sevA karate haiM aura seTha grAmadhanI kI sevA karatA hai / vaha jAnatA hai grAmadhanI grAma kA svAmI hai| merA vaibhava usI ke anugraha para nirbhara hai| vaha cAhegA to raha sakU~gA, nahIM cAhegA to gA~va chor3akara bhAganA pdd'egaa| aisA socakara seTha, grAmadhanI kI sevA karatA hai / aura grAmadhanI, dezadhanI kI sevA karatA hai| dezadhanI cakravartI kI AzA rakhatA hai aura socatA hai ki cakravartI kI kRpA rahane para hI maiM rAjA raha sakatA huuN| magara cakravartI bhI deva kI bhAzA rakhatA hai| vaha samajhatA hai ki merA akhaMDa ekachatra rAjya daivI kRpA para hI nirbhara hai| daivI kRpA se anAyAsa hI jo kArya ho jAtA hai vaha daivI kRpA ke abhAva meM bahuta kucha prayatna karane para bhI nahIM ho sktaa| isa kAraNa cakravartI, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna ] [ 316 indra kI AzA rakhatA hai / aura cakravarttI kA ArAdhya devarAja indra bhI terI ArAdhanA meM hI apanI kRtArthatA samajhatA hai / aura saba to bhautika lAlasA se eka-dUsare kI sevA karate haiM, parantu indra ko bhagavAn se kyA lAlasA pUrI karanI hai ? prame ! indra kisa AzA se terI sevA karatA hai ? indra bhagavAn kI sevA karatA hai, isa bAta para vicAra karane se vidita hotA hai ki indra bana jAne para bhI aura indra kI sevA karane para bhI AtmA sanAtha nahIM ho sakatA / indra svarga kA svAmI hai, devagaNa kA rAjA hai, lokottara zaktiyoM kA nidhAna hai, anupama vaibhava use prApta hai, phira bhI vaha - sanAtha nahIM hai / jaba indra kI Ayu pUrNa ho jAtI hai aura vaha apane pada se cyuta hotA hai to use AdhAra dene vAlA dUsarA koI nahIM hai / indrANI apane svAmI kI rakSA nahIM kara sakatI / sAmAnika deva, lokapAla yA AtmarakSaka deva dekhate raha jAte haiM, magara indra ko girane se nahIM bacA skte| usa samaya indra bhI anAtha ho jAtA hai| jo apane kRpAkaTAkSa se eka dina dUsaroM ko nihAla kara detA thA, kAla Ane para use koI bacA nahIM sakatA aura na vaha Apa hI baca sakatA hai / isI kAraNa indra bhI kAlavijetA paramAtmA kI zaraNa meM jAtA hai / paramAtmA kI zaraNa grahaNa karane ke pazcAt kAla kA jora nahIM calatA / isa prakAra isa vizAla vizva meM eka para dUsare kI lattA + Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ 320] [ javAhara-kiraNAvalI cala rahI hai, parantu eka sattA vaha hai jisa para kisI kI sattA nahIM calatI:) usa sattA kA zrAzraya samasta duHkhoM kA anta karane vAlA hai| vaha svataH maMgalamayI sattA apane Azrita ko maMgalamaya banA letI hai| vaha sattA kyA hai ? ananta jinezvara nita namU, adbhuta jyoti alekha / nA kahiye nA dekhiye, jAke rUpa na rekha // ananta / / yahA~ bhagavAn anantanAtha ko namaskAra kiyA gayA hai| bhagavAn ko cAhe anantanAtha kaho, cAhe AdinAtha kaho, bAta eka hI hai| bhaktAmarastotra meM hI isakA spaSTIkaraNa kara diyA gayA hai: svAmavyayaM vibhumacintyamasaMkhyamAdyam, brahmANamIzvaramanantamanaGkaketum / yogIzvaraM viditayogamanekamekaM, . jJAnasvarUpamamalaM pravadanti santaH // arthAt-he prabho! saMta puruSa aneka nAmoM se terI upAsanA karate haiN| koI tujhe avyaya (acyuta ) kahatA hai, koI tribhu, acintya, asaMkhya, Adha, brahmA, Izvara, ananta, anaMgaketu, Adi nAmoM se tujhe pukAratA hai| magara tU vAstava meM eka hai / ina saba nAmoM meM terI hI zakti vyApta hai / paramAtmA ke vAcaka sabhI zabda tere hI guNoM para prakAza DAlate haiN| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna] [321 vaha paramAtmazakti bar3I adbhuta hai| na A~kha use dekha sakatI hai, na jihvA use kaha sakatI hai| vahA~ kisI indriya kI pahu~ca nahIM ho paatii| prazna ho sakatA hai jaba vaha zakti itanI agama agocara hai to hameM usakA patA kisa prakAra laga sakatA hai ? hama use kaise dhyAna meM lAveM? Aja saMyogavaza zarapUrNimA hai ? graMthoM meM Aja kI pUrNimA kI bar3I mahimA gAI gaI hai| graMthoM ke kathanAnusAra Aja vanaspati meM rasa AtA hai| Aja Apake antaHkaraNa meM bhI aisA rasa utpanna honA cAhie, jisase lohA bhI kaMcana bana jAtA hai| isa rasAyana ko banAne ke lie merI bAta para dhyAna do| agara Apane dhyAna diyA to rasAyana avazya bnegii| jo zakti A~khoM se dekhI nahIM jA sakatI aura jisakA vANI dvArA varNana nahIM ho sakatA, usa para vizvAsa huA, vaha zakti prApake dhyAna meM A gaI to Apake bhItara eka abhUtapUrva aura adbhuta zakti paidA hogI / vahI zakti to rasAyana hai ! use dekha kara kaha nahIM sakate phira bhI usakI sattA akhaMDa aura abAdhita hai| dRzya zakti meM adRzya zakti kAma karatI hai / usa adRzya zakti ko pahicAna lo to basa rasAyana bana gaI / lekina usa zakti kI ora ApakA dhyAna nahIM jAnA / zrApakI prAtmA to indriyoM kA khela dekhane meM hI lagI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ 322] [ javAhara-kiraNAvalI rahatI hai| use usa adRzya sattA ko pahicAnane kA avakAza nahIM miltaa| phira vaha jJAna meM Ave kaise ? adRzya zakti ko jAnane ke lie eka udAharaNa lIjie eka seTha kalakattA meM hai aura seThAnI ghara para hai| seTha kalakattA meM dhana kamAtA hai aura seThAnI bIkAnera meM, apanI havelI meM baiThI rahatI hai| phira bhI seTha kI kamAI meM seThAnI kI zakti kucha kAma karatI hai yA nahIM ! 'karatI hai!' seThAnI kamAI ke lie koI kAma karatI ho, yaha nahIM dekhA jAtA aura na seThAnI kI zakti hI dekhI jAtI hai, phira kaise mAna liyA ki seThAnI kI zakti kalakatte meM bhI adRzya rUpa meM kAma karatI hai ? Apa yahA~ baiThe haiN| Apako mAlUma nahIM ki mere ghara khAne ko kyA banA hai| lekina Apa bhojana karane baiThe aura meve kI khicar3I Apake sAmane AI, jo Apako priya lagI / aba Apa vicAra kIjie ki ApakI zakti ne meve kI khicar3I banAne meM kucha bhAga liyA hai yA nahIM? 'liyA hai !' iSTa gaMdha, iSTa rasa aura iSTa sparza Adi viSaya puNya ke prabhAva se prApta hote haiN| vaha puNya kyA hai ? ApakA puNya ApakI hI zakti hai, jisake dvArA nAnA dezoM meM Apake lie. nAnA prakAra ke upabhoga ke yogya padArtha taiyAra hote haiM / jise Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna ] [ 323 padArtha meM ApakI zakti ne kAma nahIM kiyA hogA vaha Apako mila hI nahIM sktaa| magara dekhanA to yaha cAhie ki vaha kisa prakAra apanA kAma karatI hai / ina udAharaNoM ke zrAdhAra se adRzya zakti ko pahacAnane kA prayatna karo aura kahoananta jinezvara nita namU, zradbhuta jyoti zralekha ! nA kahiye nA dekhie, jA ke rUpa na rekha // maiM anantanAtha yA AdinAtha bhagavAn kI jisa zakti ke viSaya meM kaha rahA hU~, aha ananta hai / ApakI zakti kA anta hai, magara usa zakti kA anta nahIM hai / vaha kAla se ananta hai aura parimANa se bhI ananta hai| aisI zakti kitanI adbhuta hogI, z2arA isa bAta para vicAra kIjie / apane mana ko usa zakti kI ora khIMca le jAie / usa zakti kI ora mana kI gati kisa prakAra ho sakatI hai ? isa prazna kA uttara zabdoM dvArA denA kaThina nahIM hai, yadyapi una zabdoM ke anusAra sAdhanA karane meM kaThinAI ho sakatI hai / para vaha kaThinAI AraMbha meM hI mAlUma hogI, Age nahIM / Alasya se yaha kAma na hogA / vaha zakti tumhAre udyoga aura tumhArI niSThA meM hai| zuddha niSThA rakhakara udyoga meM lagane se hI usa zakti ke darzana ho sakate haiM / bhArata meM aMgarejI rAjya ke saMsthApaka lArDa klAiva ke www.umaragyanbhandar.com Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ 324 ] [ javAhara - kiraNAvalI saMbandha meM eka bAta sunI thI / usane eka bAra DhAkA ke navAba se milane kI icchA prakaTa kI / navAba ne milane kA samaya diyA aura sAtha hI kahalA bhejA ki tumheM nIce khar3A rahanA par3egA / klAiva ne uttara diyA- mujhe jahAM khar3A karoge vahIM khar3A raha jAU~gA / navAba ne klAiva se milane kI taiyArI kii| usane apane gulAmoM ko acchI pozAka pahanAkara katAra meM khar3A kiyA / gulAma niyamAnusAra hAtha bAMdha kara aura sira nIcA karake khar3e ho gaye / klAiva ko nIce sthAna para biThalAyA gayA aura navAba sAhaba rauva ke sAtha takhta para virAjamAna hue / navAba kI dhAraNA thI ki jisake pAsa jitane jyAdA gulAma hoM, vaha utanA hI bar3A AdamI hotA hai / ataeva navAba ne klAiva se pUchA- tumhAre bAdazAha ke yahAM kitane gulAma haiM ? klAiva - gulAma haiM hI nahIM / navAba - tumhArA bAdazAha itanA bar3A hai aura gulAma haiM hI nahIM ? klAiva ne apanA vicAra palaTa kara kahA- nahIM, haiM to sahI / navAba - kitane haiM ? klAiva - unakI koI nizcita saMkhyA nahIM hai / navAba - paraspara virodhI bAteM kaise kaha rahe ho ? klAiva - samajha meM pharka hai; bAteM virodhI nahIM haiN| navAba - samajha meM pharka kaisA ? Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna] [325 klAiva-hamAre bAdazAha ke yahA~gulAma to haiM, para jisma ke nahIM, dila ke gulAma haiN| navAba ko kucha navInatA mAlUma huI / usane pUchA-kyA matalaba hai ? dila ke gulAma kaise hote haiN| klAidha-jisma kA gulAma gulAmI ke badale meM dhana cAhatA hai aura vaha tabhI taka gulAma rahatA hai jaba taka use rakAviyoM meM acchA khAnA milatA rahatA hai / lekina dila kA gulAma aisA hai ki gulAmI chor3a dene ke lie usake Tukar3eTukar3e kara diye jAe~ to bhI vaha apane mAlika se nahIM badalatA / unhIM gulAmoM meM se eka maiM bhI huuN| mitro! Apako bhI usa adRzya zakti ke isI prakAra ke dAsa bananA cAhie / kahA gayA hai dInadayAla dInabandhu ke| khAnAjAda kahAsyAM rAja // tana dhana prANa samarphI prabhu ne / ina para vegi rimAsyAM rAja // aAja mhArA saMbhava jinajIrA / hita cita se guNa gAsyAM raaj| parama prabhu ke aise gulAma bano to saMsAra tuccha jAna par3egA aura prANa jAne para bhI svAmI se vimukha na hooge| hRdaya meM paramAtmA kA vAsa hote hI rasa kA aisA pravAha bahane lagegA mAno zarapUrNimA ke candra kA rasa prApake hI hapaya meM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ 326] [javAhara-kiraNAvalI A gayA hai / magara vizvAsa kA honA atyanta Avazyaka hai| __ mahAbhArata ke anusAra arjuna aura duryodhana zrIkRSNa ko apanI-apanI ora se yuddha meM sammilita hone kA nimaMtraNa dene gaye the| kRSNa usa samaya so rahe the| unheM jagAne kA to kisI meM sAhasa nahIM thA, ataeva donoM unake jAgane kI pratIkSA karane lge| arjuna meM kRSNa ke prati sevakabhAva thA, ataeva usane unake caraNoM kI ora khar3A rahanA ucita samajhA / vaha caraNoM kI ora hI khar3A ho gyaa| duryodhana meM ahaMkAra thA / vaha socatA thA-maiM rAjA heokara pairoM kI ora kaise khar3A raha sakatA hU~? isa abhimAna ke kAraNa vaha kRSNa ke sira kI ora khar3A huaa| kRSNa jaage| koI bhI manuSya jaba sokara uThatA hai to svAbhAvika rUpa se pairoM kI ora vAle manuSya ke samIpa aura sira kI aura vAle manuSya se dUra ho jAtA hai| isake atirikta pahale usI para dRSTi par3atI hai jo pairoM kI ora khar3A hotA hai| isa niyama ke anusAra arjuna, kRSNa ke naz2adIka ho gaye aura arjuna para hI unakI dRSTi pahale pdd'ii| duryodhana pazcAttApa karane lagA ki sira kI tarapha kyoM khar3A ho gayA! hAya ! maiM pairoM kI tarapha kyoM nahIM khar3A huA ! arjuna, kRSNa se pahale mila rahA hai / kahIM aisA na ho ki ve usakA sAtha denA svIkAra kara leM / maiMne itanI daur3a dhUpa kii| kahIM aisA na ho ki merA pAnA vRthA ho jAya ! Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna] [327 isa prakAra socakara duryodhana ne kisI saMketa dvArA kRSNa para apanA AnA prakaTa kara diyA / arjuna ke praNAma karane para zrIkRSNa ne Ane kA kAraNa pUchA / arjuna ne kahA-kauravoM ke sAtha yuddha honA nizcita ho cukA hai| ataeva maiM Apako yuddha kA nimaMtraNa dene AyA huuN| zrIkRSNa-mujhe jo AmaMtrita kare, maiM usI ke yahA~ jAne ko taiyAra hU~ / lekina duryodhana bhI pAyA hai| use bhI nirAza karanA ucita nahIM hogaa| isalie eka ora maiM hU~ aura dUsarI aura merI senA hai| donoM meM se jise cAho, pasaMda kara lo| arjuna ko zrIkRSNa para vizvAsa thaa| usane kahA-maiM Apako hI cAhatA huuN| ___ arjuna kI mA~ga sunakara duryodhana bahuta prasanna huaa| vaha mana meM socane lagA-merA bhAgya acchA hai, isI kAraNa to arjuna ne senA nahIM maaNgii| yuddha meM to Akhira senA hI kAma shraaegii| akele kRSNa kyA kareMge? arjuna ke bAda duryodhana kI bArI aaii| usase bhI pAne kA prayojana pUchA gyaa| duryodhana ne bhI yahI kahA ki maiM bhI yuddha kA nimaMtraNa dene AyA huuN| zrIkRSNa ne kahA- ThIka hai| eka ora maiM ora dUsarI aura merI senA ! arjuna ne mujhe mAMga liyA hai / tuma kyA cAhate ho ? duryodhana mana meM soca rahA thA ki maiM akele kRSNa ko lekara kyA karU~gA ? mujhe to senA cAhie jo kAma aaeNgii| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ 328 ] [javAhara-kiraNAvalI magara prakaTa rUpa meM vaha aisA nahIM kaha sakA / usane kahAjise arjuna ne mAMga liyA hai use mAMgane se kyA lAbha ? mAMgI huI cIz2a ko phira mAMganA kSatriyoM kA kAma nahIM hai| ataeva Apa apanI senA mujhe de dIjie / kRSNa bar3e catura the| duryodhana kI samajha para mana hI mana vaha ha~se aura socane lage-duryodhana ko mujha para vizvAsa nahIM hai, merI senA para vizvAsa hai ! Akhira unhoMne kahAarjuna maiM tumhArA hU~ aura duryodhana ! senA tumhArI hai| arjuna ko kRSNa para aura duryodhana ko senA para vizvAsa thaa| phala kyA huA ? gItA ke anta meM kahA hai yatra yogezvaraH kRSNo yatra pArtho dhanurdharaH / saMjaya dhRtarASTra se kahate haiM-Apa yuddha ke viSaya meM kyA pUchate haiM ? yaha nizcita samajhie ki jisa ora yogezvara kRSNa aura dhanurdhara arjuna haiM, vijaya usI pakSa kI hogii| virodhI pakSa ko vijaya milanA asaMbhava hai| gItA kI AlaMkArika bhASA meM ulajhA rahane vAlA yahI samajhegA ki gItA lar3AI ke lie utsAhita karane vAlI pustaka hai| lekina alaMkAroM ke AvaraNa ko dUra karake usake tathyoM ko samajhane vAlA hI usake marma ko samajha sakatA hai / gItA agara sirpha mahAbhArata yuddha ke lie hI thI to aba kisa kAma kI ? aura lar3AI karAne vAlI pustaka ko hAtha meM lene kI AvazyakatA hI kyA hai ? magara bAta aisI nahIM hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna ] [ 326 samyagdRSTi ke sAtha use samajhane kA prayatna karane para usameM kaI khUbiyAM milatI haiM / zAstra vaha hai jisake sunane para AtmA meM navIna jyoti jAgRta hotI hai / jisake suna lene para bhI navIna jyoti nahIM jAgatI, use sunA bhale hI, para jyoti jAgane para kucha nirAlI hI bAta hotI hai / gAMdhIjI ne gItA kI antima TippaNI meM likhA haiyogezvara kRSNa kA artha hai, anubhavasiddha zuddha jJAna aura arjuna kA Azaya hai-usa zuddha jJAna ke anusAra kI jAne vAlI kriyA / thothA jJAna kAma kA nahIM / thothIM kriyA bhI nikammI hai / anubhavasiddha zuddha jJAna se yukta zuddha kriyA hI suphaladAyinI hotI hai| jahAM donoM kA samanvaya hai, vahA~ siddhi hAtha bAMdhe khar3I rahatI hai / zrIkRSNa ne kahA thA- hama zastra nahIM uThAe~ge, kevala jJAna deMge / isakA artha yahI hai ki jJAna prApta karake kriyA karane se hI siddhi prApta hotI hai / hataM jJAnaM kriyAhInaM, hatA cAjJAninAM kriyA / kriyA se zUnya jJAna aura zAna se zUnya kriyA- donoM bekAra haiM / sArAMza yaha hai ki usa adRzya zakti para vizvAsa rakhakara niSkAma bhAva se jJAnayukta kriyA karoge to ber3A pAra hue vinA nahIM rahegA / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ 330] [ javAhara-kiraNAvalI - - - -- -- - -- - -- - - - - -- -- -- - - AcArya mAnatuMga kahate haiM-he bhuvanabhUSaNa ! mujhe isa bAta meM koI Azcarya nahIM jAna par3atA ki ApakI stuti karane vAlA Apa jaisA bana jAtA hai| aisA honA to svAbhAvika hai| yA to anahonI bAta ho jAne para Azcarya hotA hai yA jisase jo kAma honA saMbhava na pratIta hotA ho, phira bhI vaha use kara DAle / vinIta putra pitA kI aura pativratA strI pati kI sevA kare to Azcarya nhiiN| Azcarya to taba hai, jaba avinIta putra pitA kI aura asatI strI pati kI sevA kare ! isa kathana ke anusAra paramAtmA ke guNoM kA stavana karane se, stavana karane vAlA agara svayaM paramAtmA bana jAtA hai to Azcarya hI kyA hai ! prazna kiyA jA sakatA hai-paramAtmA anAdi aura anaMta hai / aisI sthiti meM paramAtmA ke guNoM kA stavana karane vAlA paramAtmA kisa prakAra bana sakatA hai ? kyA AtmA meM aise guNa haiM ki vaha paramAtmA ke sAtha ekAgratA sAdha kara paramAtmA bana jAe ? AtmA aura paramAtmA jaba alaga-alaga haiM to AtmA kA paramAtmA bana jAnA acaraja kI bAta kyoM nahIM haiM ? jaba taka vastu kA ThIka-ThIka svabhAva mAlUma nahIM hotA taba taka bhrama banA hI rahatA hai / parantu gambhIra vicAra karake Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna ] [ 331 I vastusvarUpa samajha lene para bhrama haTa jAtA hai / AtmA aura paramAtmA ke viSaya meM pahalI bAta yaha samajha lenA Avazyaka hai ki vAstava meM donoM meM koI maulika antara nahIM hai / maiM aneka bAra kaha cukA hU~ ki AtmA jaba taka AvaraNoM se lipaTA hai, jaba taka usakI ananta zaktiyA~ kuMThita haiM, taba taka vaha AtmA hai| AtmA kI sampUrNa malInatA haTa jAtI hai, AtmA apanI zuddha dazA meM zrA jAtA hai, taba usameM 'parama' vizeSaNa lagA diyA jAtA hai / arthAt zrAtmA parama - AtmA-paramAtmA kahalAne lagatA hai / paramAtmA ko anAdi mAnanA bhramapUrNa hai / agara AtmA lAkha prayatna karane para bhI paramAtmA nahIM bana sakatA to usakA puruSArtha vyartha hI siddha hotA hai / ataeva yaha nizcita hai ki AtmA, paramAtmA ke prati jaba ekAgra bana jAtA hai to vaha svayaM paramAtmA kA rUpa dhAraNa kara letA hai / Apa bhojana karate haiM / meojya padArthoM meM kisI kA nAma roTI hai, kisI kA nAma bhAta hai, kisI kA aura kucha / ina bhAjya vastuoM ko jaba Apa grahaNa karate haiM to vaha zarIra kA rUpa dhAraNa kara letI haiN| pahale jo AhAra ke rUpa meM thIM vahI aba zarIra ke rUpa meM pariNata ho jAtI haiN| zarIra meM bhI unake nAnA rUpa banate haiM, jaise rakta, majjA haDDI Adi ! yaha saba dhAtue~ anna se hI banI haiM / anna meM yaha jo vilakSaNa parivartana huA hai so ApakI caitanyazakti ke pratApa se hI huA hai / murde ke peTa meM roTI ThUMsa dI jAya to vaha sar3a - gala jAyagI / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ 332 ] [ javAhara - kiraNAvalI usase rasa, rakta Adi nahIM banegA / caitanya zakti ke saMyoga se anna ke dvArA rakta Adi dhAtuoM ke nirmANa kA kArya pratidina, yahA~ taka ki pratikSaNa, hotA rahatA hai| apanI cetanA meM aisI. adbhuta zakti hai / magara hama loga isakA vicAra hI nahIM karate ki cetana AtmA meM kaisI-kaisI zaktiyA~ bharI haiN| roTI se rakta banatA hai, isa bAta ko chor3a kara aba Age kI bAta para vicAra kIjie / yaha dekhie ki usa roTI se AtmA meM kauna-kauna-sI zaktiyA~ nikharatI haiN| dUdha kA AhAra nahIM kiyA gayA ho aura vaha pAtra meM par3A ho to jagat ke kisI bhI vaijJAnika meM yaha zakti hai ki vaha use A~kha ke rUpa meM pariNata kara sake ? jina AMkhoM se zrApa dekhate haiM, unheM banAne kI kisI meM tAqata hai ? lekina ApakA cidAnanda nitya hI banAtA rahatA hai / . jaba Apa caitanya zakti ke dvArA jar3a se bhI saba kAma karA sakate haiM, jar3a bhI ApakI cetanya zakti se mila jAtA hai aura usa jar3a kA bhI Apake caitanya se zakti milatI hai / to phira kyA Azcarya hai ki AtmA, paramAtmA se lagakara paramAtmA bana jAtA hai ? jaba usa anna ko ApakI AtmA zakti pradAna karatI hai to AtmA ko paramAtmA zakti kyoM nahIM degA ? mitro ! saMsAra kI samasta zaktiyoM se ApakI caitanya zakti bar3hakara hai aura alaukika hai| jar3a zaktiyoM ko ekatrita karake agara Apa caitanya zakti se toleMge to patA calegA ki anya Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna ] [333 ---- ---- - -- - zaktiyA~ caitanya zakti ke sAmane kucha bhI nahIM haiM- nagaNya haiN| DAkTara nakalI A~kha banAte haiM, lekina usase dikhAI nahIM detA / parantu jina A~khoM se Apa dekha sakate haiM, jinakI utpatti svAbhAvika rUpa se, anna se, yA mAtA-pitA ke rakta se huI hai, jo A~kheM ApakI Antarika zakti se banI haiM, una sarIkhI A~kheM koI banA sakatA hai ? 'nahIM' cIMTI aura rela meM se kisa kI zakti adhika hai ? 'rela kI!' kyoMki Apa samajhate haiM ki rela savArI kA kAma detI hai aura hajAroM mana bojha khIMcatI hai lekina cIMTI to becArI cIMTI hI rahI ! lekina yaha uttara dete samaya Apane apanI buddhi kA ThIka upayoga nahIM kiyaa| vAstava meM jo zakti cIMTI meM hai vaha rela meM kadApi nahIM ho sktii| rela jar3a hai| vaha ghumAne se ghUmatI hai, calAne se calatI hai| use calAne ke lie paTarI, DrAivara Adi kI AvazyakatA hotI hai aura iMjiniyara use banAtA hai| cIMTI binA kisI kI sahAyatA ke svayaM hI dIvAla para caDha jAtI hai aura utara AtI hai / kyA rela isa prakAra car3ha-uttara sakatI hai ? 'nahIM' to phira vicAra karanA cAhie ki cIMTI aura rela meM svataMtra zaktisampanna kauna hai ? Apa parataMtratA ke saMskAroM meM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ 334] [javAhare-kiraNAvalI - -- --- par3akara svataMtratA ko bhUla gaye haiN| magara aApa vicAra kareMge to cIMTI ke sAmane rela tuccha dikhAI degii| cIMTI kyA-kyA karatI hai, kisa-kisa prakAra se kaisI-kaisI bAtoM kA patA lagAtI hai, aura kisa prakAra saMgaThita hokara kArya ko sampAdita karatI hai, ityAdi bAtoM para vicAra kareMge to cIMTI ke sAmane manuSya ko bhI lajita ho jAnA pdd'egaa| . __ kahane kA Azaya yaha hai ki jaba dUdha kA khUna Adi bana jAtA hai to yaha siddha hai ki AtmA meM zakti hai| prazna yahI hai ki usa zakti kA upayoga kahA~ kiyA jAya ? isa sambandha meM vidvAnoM aura zAstrakAroM kA mata hai ki jar3a padArthoM ke prati jo ahaMkAra hai, use haTA liyA jAya aura AtmA kI samasta zakti use UrdhvagAmI banAne meM hI lagAI jAya / aisA karane se AtmA kI zakti bar3hegI aura vaha paramAtmA bana jAyagA / kala eka sajana (zrI rAmanareza tripAThI) ke sAmane maiMne TAlsaTAya kA jikra kiyA / taba unhoMne usake jIvana kI eka bAta mujhe sunaaii| usake patita jIvana kA utthAna kisa prakAra huA, yaha dikhalAne ke lie hI maiM usa ghaTanA kA ullekha kara rahA hU~ / TAlsaTAya kA patana itanA adhika ho cukA thA ki usake kukRtyoM kI parAkaSThA ho cukI thii| zAyada hI koI kukarma zeSa rahA hogA, jisakA TAlsaTAya ne sevana na kiyA ho| aisI patita AtmA eka vezyA kI ghaTanA se jAgRta ho utthii| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna ] [ 335 dhana eka sundarI kuMvArI kanyA ko TAlsaTAya ne dhana kA lobha dekara bhraSTa kiyA thaa| vaha usa samaya yuvaka to thA hI, bhI usake pAsa cAlIsa lAkha rUbela kA thA aura sAtha hI sattA bhI prApta thI / eka rUbela karIba Der3ha rupaye ke barAbara mAnA jAtA hai / TAlsaTAya rAjagharAne meM janmA thA, ataeva adhikAra bhI use prApta thA / yauvanaM dhanasampattiH prabhutvamavivekitA / ekaikamapyanarthAya kimu yatra catuSTayam ? javAnI, dhana, adhikAra aura aviveka meM se koI eka bhI anartha kA kAraNa ho jAtA hai| jahA~ cAroM mila jAe~ vahA~ to kahanA hI kyA hai ? yaha cANDAla caukar3I sabhI anarthoM kA kAraNa bana jAtI hai / prathama to yuvAvasthA ko hI zAntipUrvaka vitAnA kaThina hai / phira Upara se dhana-sampatti aura adhikAra mila jAya to usakI anarthakarI zakti vaise hI bar3ha jAtI hai, jaise tIna ikAiyA~ mila jAne para eka sau gyAraha ho jAte haiN| ina tInoM ke hone para bhI agara viveka huA to vaha inheM ThIka rAste para lagA detA hai| agara aviveka huA to mata pUchiye bAta ! phira to anartha kI sImA nahIM rahatI / TAlsaTAya ko tInoM zaktiyA~ prApta thIM aura Upara se avivetra thA / isa kAraNa usane kuMvArI kanyA ko bhraSTa kara diyA / kanyA garbhavatI ho gaI / ghara vAloM ne sagarbhA samajha kara use ghara se nikAla diyA / kucha dina taka to vaha idhara-udhara bhaTaShree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ 336] [ javAhara-kiraNAvalI katI rahI, magara dUsarA mArga na milane se usane vezyAvRtti aMgIkAra kara lii| kahA hai vivekabhraSTAnAM bhavati vinipAtaH zatamukhaH / jo eka bAra viveka se bhraSTa ho jAtA hai usakA patana hotA hI calA jAtA hai| koI bhI strI jaba patita hotI hai aura usakI pavitratA malInatA ke rUpa meM pariNata ho jAtI hai to phira usake patana kA ThikAnA nahIM rahatA / vezyA ke saMbaMdha meM bhI yahI bAta hai| vezyA kina-kina nIca kAryoM meM pravRtti nahIM karatI, yaha kahanA kaThina hai| isa vezyA ne bhI kisI dhanika ko apane caMgula meM phAMsa liyA aura dhana ke lobha meM par3akara use mAra ddaalaa| pulisa ne patA lagA liyA aura vezyA adAlata meM peza kI gii| saMyogavaza usa adAlata kA nyAyAdhIza vahI TAlsaTAya thA, jisane use bhraSTa kiyA thA aura jisakI badaulata use vezyAvRtti svIkAra karane ke lie bAdhya honA par3A thaa| vezyA ne to use nahIM pahacAna pAyA, magara vaha vezyA ko pahacAna gayA / TAlsaTAya ne usa vezyA ko dhairya bandhAkara hatyA ke viSaya meM puuchaa| vezyA ne hatyA karane kA aparAdha svIkAra karate hue kahA-'mujhe eka pApI ne dhana kA lobha dekara bhraSTa kiyaa| usa samaya maiM abodha thI aura usa pApa ke pariNAma ko nahIM samajha sakI thii| isI kAraNa maiM usake caMgula meM A gii| maiM garbhavatI huii| ghara se nikAlI gii| nirupAya hokara maiMne vezyAvRtti svIkAra kara Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna] [337 lii| eka dUsarI vezyA kI bAtoM meM Akara dhana ke lie maiMne isa dhanika kI hatyA kI / ' vezyA yA bayAna sunate-sunate TAlsaTAya ghabarA utthaa| usakI antarAtmA prazna karane lagI-isa hatyA ke lie kauna uttaradAyI hai-vezyA yA maiM ? vAstava meM isa pApa ke lie yaha aparAdhinI nahIM hai / aparAdhI maiM huuN| loga apane aparAdhoM ko chipAnA jAnate haiM, unheM svIkAra karanA nahIM aataa| isa avidyA se Aja saMsAra patita ho rahA hai| TAlsaTAya apane pApa kI bhISaNatA kA vicAra karake itane ghabarAye ki pasIne se tara ho gye| pAsa meM baiThe hue dUsare nyAyAdhIza usakI yaha dazA dekhakara Azcarya karane lge| TAlsaTAya kI parezAnI aura ghabarAhaTa kA kAraNa samajha meM nahIM prAyA / TAlsaTAya ne apanA Asana chor3a diyaa| unakI jagaha dUsarA jaja abhiyoga kA vicAra karane ke lie baitthaa| TAlsaTAya ne jAte hue apane sthAnApanna jaja se kahA-kisI bhI upAya se isa vezyA ko phAMsI se bacA lenaa| TAlsaTAya ekAnta meM jAkara jI bhara roye aura apane aparAdha ke lie pazcAttApa karane lge| vaha socane lage-isa vezyA ke samasta pApoM kA kAraNa maiM hI huuN| vezyA pApinI nahIM, maiM pApI huuN| maiMne hI ise pApakArya meM pravRtta kiyA hai| Izvara kA upadeza dUsarI jagaha nahIM, una bandhuoM se hI mila Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ 338 ] [ javAhara - kiraNAvalI sakatA hai, jinheM hamane hAni pahu~cAI hai / jinheM hamane hAni pahu~cAI hai, ve hamAre viSaya meM kyA kahate hoMge ? isa vezyA ne yathArtha hI kahA hai / adAlata ne vezyA ko sAiberiyA bheja diyaa| sAiberiyA rUsa kA vaha bhAga hai jo vahA~ kA kAlA pAnI samajhA jAtA hai aura jahA~ zIta adhika par3atA hai / TAlsaTAya socane nage - vezyA ko to daMDa mila gayA / para asalI aparAdhI baca gayA / magara dUsare kI nigAhoM se baca gayA to kyA huA, maiM apanI nigAha se kaise baca sakatA hU~ ? TAlsaTAya ne sAiberiyA ke adhikAriyoM se mila-jula kara usa vezyA ko sahAyatA pahu~cAnA AraMbha kiyA / usane yaha bhI prabandha kara liyA ki vezyA ke samAcAra use milate raheM / yadyapi TAlsaTAya usakI yathAyogya sahAyatA kara rahA thA, kintu kisI ke pUchane para vaha yahI uttara detI thI ki eka duSTa ne mujhe bhraSTa kara diyA thA aura usI pApI kA pApa maiM yahA~ bhoga rahI hU~ / vezyA ke yaha udgAra TAlsaTAya ko mAlUma hote rahate the / dUsarA hotA to kaha sakatA thA - kyA maiM akelA hI pApI hU~ ? usane bhI to pApa kiyA thA / usa pApinI kI maiMne jAna bacAI aura sahAyatA bhI kara rahA hU~, itane para bhI vaha aisA kahatI hai ! lekina isa ghaTanA se TAlsaTAya kI A~kheM khula cukI thiiN| vaha usa vezyA kI bAteM sunakara pazcAttApa karate Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna ] [ 339 aura usakI adhikAdhika sahAyatA karate the| vaha socatemerA hI pApa usake pAsa pahu~cakara aisA kahalA rahA hai| vaha mujhe apazabda nahIM kahatI varan maMgala-upadeza de rahI hai| dhIre-dhIre TAlsaTAya ke jIvana meM AmUla parivartana ho gyaa| ___ saMdeha kiyA jA sakatA hai ki kahIM gAliyoM se yA vezyA se bhI upadeza mila sakatA hai ? isakA uttara yahI hai ki hama saba meM aura vezyA meM mUla tattva to eka hI hai| magara use samajhane ke lie gaharAI meM ghusanA par3atA hai| isI prakAra AtmA aura paramAtmA meM bhI mUla tattva samAna hai / use khoja lene, usa taka pahu~cane aura prApta karane ke lie jisa upAya kI AvazyakatA hai, vaha prAcArya mAnatuMga ne prakaTa kara diyA hai| mitro! Apa loga dUsaroM kI burAI dekhanA chor3akara apanI burAiyA~ dekho / yaha dekho ki Apane dUsaroM ko patita hI kiyA hai yA kisI kA utthAna bhI kiyA hai ? isa bAta para vicAra karane se ApakA utthAna hogaa| Izvara dUra nahIM hai| jinako tumane patita kiyA hai, unake antaHkaraNa se nikalane vAlI dhvani apane kAnoM se suno aura soco ki vaha tumhAre viSaya meM kyA kahate haiM ? TAlsaTAya ne vezyA ko bhraSTa kiyA thaa| agara Apake jIvana meM aisA koI kAlA dhabbA nahIM hai to Apa bhAgyazAlI haiM ! lekina dUsare padArthoM ko to Apa bhraSTa karate hI haiN| yaha Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ 340] [ javAhara-kiraNAvalI - - - kapar3e jaba taka Apane nahIM pahane the, pavitra mAne jAte the, magara Apake pahana lene para yaha nirmAlya ho gaye / isI prakAra zrApa svAdiSTa aura sugaMdhita bhojana peTa meM DAlate haiN| magara peTa meM pahu~cakara usakI kyA sthiti ho jAtI hai ? kyA Apa pavitra vastu ko apavitra karane ke lie hI paidA hue haiM ? mitro ! dUsare ke kalyANa meM apanA kalyANa mAnane se AtmA kA uddhAra hone meM dera nahIM lgtii| isalie zAstra meM kahA gayA hai paropakArAya satAM vibhUtayaH / / arthAt-satpuruSoM kI vibhUtiyA~ paropakAra ke lie hotI haiN| TAlsaTAya ne dhIre-dhIre hI sahI, para apanI sampatti kisa prakAra paropakAra meM lagAI, yaha dekhane yogya hai| Apa sadA mAla khAte haiN| Apake khAne ke samaya eka dina koI bhUkhA A gayA aura Apane use thor3A-sA de diyA to burA nahIM hai, para aisA karane meM ApakI koI vizeSatA bhI nahIM hai| vizeSatA to taba hai jaba Apa isa bAta kA vicAra kareM ki-'yaha bhUkhA kyoM mara rahA hai ? eka jUna kA bhojana to maiMne diyA hai, para isase kyA isa kI daridratA jIvana bhara kI dUra ho jAyagI ? isakA yaha duHkha kisa prakAra dUra ho sakatA hai ? agara Apa isa prakAra vicAra kareMge aura Apake hRdaya meM thor3I-bahuta bhI dayAbhAvanA hogI to ApakAkhAnAShree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna ] [341 -- - -- -- -- - --- - - - - ------- pInA chUTa jAyagA aura unakA duHkha dUra karane kI cintA laga jaaygii| isI prakAra vicAra kara bar3I-bar3I Rddhi vAle apanI Rddhi chor3a dete haiN| dhannAjI battIsa koTi dInAroM kA tyAga karake muni bane the| muni hone ke bAda ve aisA bhojana karate the jaisA garIba se garIba bhI karanA pasaMda nahIM kara sktaa| Aja yaha bAteM Apako adbhuta mAlUma hotI haiM aura ApakI kalpanA meM bhI nahIM AtIM, lekina jaina kathAoM para vicAra karo ki ve kyA saMdeza detI haiM ? unase kyA pariNAma nikalatA hai ? battIsa koTi dInAroM ke svAmI kA bhojana kaisA rahA hogA? aura aba vahI do dina ke bAda tIsare dina bhojana karate haiM aura vaha bhI rUkhA-sUkhA, nIrasa, bacA-khucA, jise bhikhArI bhI khAnA pasaMda na kre| yaha bAta Aja kalpanA meM bhI AtI hai ? thor3I dera ke lie ise kalpanA hI mAna lo, phira bhI TAlsaTAya Adi ke siddhAntoM para dRSTi DAlate hue vicAra kiyA jAya to mAlUma hogA ki yaha kalpanA bhI kitanI sahRdayatApUrNa, satya, ziva, sundara aura buddhimattA se paripUrNa hai ! lekina eka bAta Apa dhyAna meM rakhie / kalpanA kisI sarvathA asat padArtha kI nahIM kI jaatii| jo vastu kisI aMza meM vidyamAna hotI hai, jisakA kisI rUpa meM silasilA cAlU hotA hai, usI kI kalpanA kI jAtI hai / kalpanA ke lie koI AdhAra to honA hI cAhie / nirAdhAra kalpanA saMbhava nahIM hai| dhannA (dhanyakumAra ) muni Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ 342 ] [ javAhara - kiraNAvalI ke isa carita se prakaTa hotA hai ki usa samaya aneka mahAtmAoM ne Azcaryajanaka sAdagI dhAraNa kI thI / rAma ne janaka ke ghara aura apane ghara kaise-kaise bar3hiyA bhojana kiye hoMge ? parantu vanavAsa ke samaya ve apane sAtha kucha le gaye the ? 'nahIM / ' unhoMne vana meM khaTTe-mIThe, kaTuka- kasaile vanaphala khAye the / una phaloM ko pakAne vAlI sItA thI aura lAne vAle lakSmaNa the | kyA Aja ke dhanika loga isa prakAra kA jIvana vyatIta kara sakate haiM ? Aja to aisI sthiti kI kalpanA mAtra se hI logoM kA galA sUkhane lagatA hai ! rANA pratApa aThAraha varSa taka apanI rAnI aura apane bAlabaccoM ke sAtha vana meM bhaTakate rahe / jaGgalI anna aura phaloM se guz2ArA karate rhe| usa rUkhe-sUkhe bhojana ke samaya bhI jaba zatru A pahu~cate to bhojana tyAga kara unakA sAmanA karate rhe| Aja ke loga bhogoM ke kIr3e bana rahe haiM, isI se unheM yaha ghaTanAe~ kalpita mAlUma par3atI haiM / rAmacandra ko vana ke kaTuka phala kyoM acche lage the ? kyA kAraNa thA ki bharata aura kaikeyI ke ayodhyA lauTane ke graha ko ThukarAkara unhoMne vanavAsa ke kaSToM ko svecchApUrvaka aMgIkAra kiyA ? rAma samagra bhArata ke samakSa eka Adarza upasthita karanA cAhate the / isI lie unhoMne ha~sate-ha~sate Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna ] [343 saMkaToM kA sAmanA kiyaa| Aja Apa loga cAhe jitanI kAyaratA dikhalAe~, magara isa bhAratabhUmi para una mahAtmAoM ke caraNa par3a cuke haiM / ataeva bhArata meM kaba kauna-sI zakti AjAegI, yaha nahIM kahA jA sktaa| jaise TAlsaTAya ne vicAra kiyA thA ki isa bAI ko vigAr3ane vAlA kauna hai, usI prakAra rAma bhI vicArate the ki merI mAtA ke pavitra hRdaya ko vigAr3ane vAlA kauna hai ? ___meM bhI prApase prazna karatA hU~ ki hindustAna ko vigAr3ane vAlA kauna hai ? agara Apa parAvalambI jIvana kA tyAga kara deM, svataMtrajIvI baneM, phijUla ke khAne-pIne aura pahanane-or3hane ke cakkara meM na par3eM tathA apane kartavya kA vicAra kara pAlana kareM to deza meM pApa A sakatA hai ? 'nahIM' kauna isa bAta ko asvIkAra kara sakatA hai ki hamAre karttavya na pAlane se hI deza meM pApa prA ghusA hai ? rAma ne vicAra kiyA ki mAtA kaikeyI ke mana meM yaha bheda bhAva kyoM pAyA ki rAma hamArA beTA nahIM hai, bharata hamArA beTA hai; rAma ko rAjya milegA to kauzalyA prasanna hogI aura bharata ko rAjya milegA to maiM prasanna hoU~gI ! Apa kaikeyI ko burI kaha dene meM dera nahIM lagAte, magara rAma ne use burI kyoM nahIM kahA, agara yaha samajha leM to Apa kA duHkha hI miTa jaay| jisa dina saMsAra rAma ke isa kArya Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ 344] [ javAhara-kiraNAvalI kA marma samajha legA usa dina saMsAra svarga bana jAyagA / rAma agara rAma sarIkhe hI na hokara jaisA Apa socate haiM vaise ho to unake rAjya ko chInane kI kisI meM zakti nahIM thii| kaikeyI ko chor3akara sabhI unake pakSa meM the| rAma kaha sakate the-'tuma strI ho| ghara kA kAma sNbhaalo| rAjya hamArA hai aura hamArA hI rhegaa|' para unhoMne aisA nahIM khaa| rAma agara bharata ke lie apane adhikAra kA rAjya na chor3ate aura ayodhyA meM hI mauja ur3Ate rahate to Aja unakA nAma kauna letA? magara unhoMne kaikeyI ke hRdaya ko pahacAnA aura usameM paidA hone vAlI duI ko bhI samajha liyaa| vaha kahane lage-jisa ghara meM maiM paidA huA hU~, usa ghara meM mAtA ke hRdaya meM isa prakAra ke vicAra utpanna honA merA durbhAgya hai| mAtA kI yaha durbhAvanA merI tapasyA se hI dUra hogI / yahA~ ke rAjya kA kArya to bharata saMbhAla hI legA, magara saMsAra kI zuddhi kA kAma mujhe hI karanA hogaa| agara maiMne sAdagI dhAraNa na kI, garIboM ke yogya vastra na pahaneM aura garIboM jaisA bhojana na kiyA tathA rAjamahala ko na tyAgA to mere dvArA garIboM kA kalyANa na hogaa| ina mahAn AdarzoM para hI TAlsaTAya Adi ke vicAra bane haiM / lekina hamArA deza kitanI patana-avasthA meM pahu~ca gayA hai ki ina kathAoM ko hI asaMbhava mAnatA hai ! rAma ko agara rAvaNa kA parAjaya hI karanA abhISTa honA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna ] [ 345 to isa uddezya kI pUrti ke lie vana meM jAne kI kyA AvazyakatA thI ? ayodhyA meM rahate hue hI use parAsta karane kI taiyArI ve kara sakate the / ayodhyA meM senA sajAkara rAvaNa para car3hAI kara sakate the aura use jIta sakate the| phira aisA . na karake vana meM jAkara naMge paira ghUmane, vanaphala khAne, sardIgarmI aura varSA kA kaSTa sahane, mahala chor3akara jhAr3oM ke nIce sone aura kuTiyA meM rahane kI kyA AvazyakatA thI ? kyA rAma ko, jo rAjakumAra the aura rAjya ke uttarAdhikArI the, aisA karanA zobhA detA hai ? para isakA rahasya to vahI samajha sakatA hai jisane zuddha citta se manana kiyA ho| dukhI jIvana meM kisa prakAra utthAna bharA hai, yaha dekhane ke lie rAma kA jIvana svaccha darpaNa hai| ve logoM ko tyAga kI mahimA dikhalAnA cAhate the aura apanI jIvanI se hI batalAnA cAhate the ki jo kAma zastroM se bhI saMbhava nahIM hai vaha tyAga ke prabhAva se sahaja hI ho sakatA hai / rAma ne bar3I khUbI ke sAtha yaha dikhalA diyA hai| rAma kI mahimA rAvaNa ko mArane se nahIM, tyAga ke kAraNa hai / vana-bhramaNa ke kaSToM se unakA zarIra to avazya dubalA huA hogA para AtmA to unakA balavAn hI huA / AtmA ko balavAna banAne kI yaha sIdhI caryA sikhAne se hI rAma khaba ke hRdayezvara hue haiN| agara rAma ne zastroM se hI kAma liyA hotA to ve cAhe bar3e-rAjA ho jAte para Aja jaise saba ke Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ 346] [javAhara-kiraNAvalI - - - --...-- - -- -- -- smaraNIya bane hue haiM, vaise na ho sake hote| bhagavAna mahAvIra kI tarapha khayAla kro| unhoMne tapa kA kaSTa kyoM sahana kiyA ? unheM karma hI khapAne the to karma khapAne ke lie zukladhyAna Adi sAdhanoM ko ve bhalIbhA~ti jAnate the| magara bhagavAn ne vyavasthita rUpa se dharmazAsana cAlU raha sake, isa uddezya se saMgha kI sthApanA kI aura saMgha kA uddhAra karane ke lie, janatA ko sikhAne ke lie tapa kiyaa| isI hetu bhagavAn ne pA~ca mAsa aura paccIsa dina ke mahAn upavAsa ke pAraNe meM ur3ada ke chilake khAye / aisA karake unhoMne tapa, tyAga aura sAdagI kA Adarza sthApita kiyaa| aisI sthiti meM Apa loga sAdagI na dhAraNa karake mauja-zauka meM rahate hue hI dharma mAne to kahanA hogA ki abhI Apa dayAdharma se dUra haiN| jo bhAvanAzIla vyakti saMsAra ke duHkhoM ko apanA hI duHkha mAnatA hai, use apanA vyaktigata duHkha jAna hI nahIM pdd'taa| roga hone para Apa dugaMdhayukta aura kaDuvI davAI gale ke nIce utAra jAte haiM / Apa jAnate haiM ki hamAre peTa meM roga hai aura yaha davA hameM zAMti pahu~cAyagI / isI vicAra se Apa davA pI jAte haiM aura vaidya ko puraskAra dete haiN| aisI hI nAta mahApuruSoM ke kaSTasahana meM bhI hai / antara hai to yahI ki Apa sirpha apane hI duHkha ko duHkha samajhate haiM aura mahApuruSa saMsAra ke duHkha ko apanA duHkha mAnate haiN| rAma ko apanI mAtA kA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna] [347 - - -- --. - -. --- -. .-- -. ... . ....... - - - - - - -- ... - - - - - - - hRdaya zuddha karanA thaa| mahAvIra svAmI ko sAdhu, sAdhvI, zrAvaka aura zrAvikA kA saMgha calAkara unake duHkhoM kA anta karanA thaa| dhanyakumAra (dhanA ) muni ko dUsare muniyoM ke sAmane Adarza upasthita karanA thaa| isIlie to caudaha hajAra muniyoM meM yaha bahuta uttama muni mAne jAte the| matalaba yaha hai ki dUsaroM ke duHkha ko apanA duHkha mAnakara unakI sahAyatA karanA aura apanI saMkIrNa vRttiyoM ko vyApaka banA lenA hI adhyAtmika utkarSa kA upAya hai| AdhyAtmika utkarSa kI carama sImA hI paramAtmadazA prApta honA hai| bhagavAn kI stuti aura bhAvanA se usakI prApti hotI hai| stutikAra ne bhagavAn RSabhadeva kI stuti karate hue unheM bhuvanabhUSaNa aura bhUtanAtha kahakara saMbodhita kiyA hai| bhagavAn kI stuti aisI pyArI vastu hai ki hArdika bhAvanA ke sAtha usa para vicAra karane para aisA Ananda hotA hai ki kahA nahIM jA sktaa| hRdaya apUrva Ananda kA kendra bana jAtA hai| hRdaya kI durbalatA bhI usase dUra ho jAtI hai| zarIra ke zrRMgAra ke lie bahuta se AbhUSaNa pahine jAte haiN| vizeSatayA striyAM hAtha, kAna Adi avayavoM ko siMgAratI haiM / yaha bhUSaNa zarIra ke bhUSaNa haiM aura zarIra ko siMgArate haiN| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ 348 ] [ javAhara - kiraNAvalI isI prakAra ghara kA bhUSaNa ghara ko, kula kA bhUSaNa kula ko, grAma kA bhUSaNa grAma ko, nagara kA bhUSaNa nagara ko aura deza kA bhUSaNa deza ko siMgAratA hai / isI taraha jo jagat kA bhUSaNa hai vaha jagat ko siMgAratA hai / loga apane-apane AbhUSaNa se prema karate haiM / gRhabhUSaNa se gRhavAloM kA aura rASTrabhUSaNa se rASTra kA prema hotA hai / aisI dazA meM vicAraNIya bAta yaha hai ki jo akhila vizva kA bhUSaNa hai aura jise hama isI rUpa meM mAnate haiM, usase kisa prakAra prema kiyA jAya ? agara hama yaha stuti hRdaya se karate hoM taba to jagadbhUSaNa kA vicAra bahuta vizAla ho sakatA hai / magara hama loga yaha bhUla kara rahe haiM ki hama jagadbhUSaNa kI stuti to karate haiM kintu sAtha hI unake kAmoM kA virodha bhI karate haiM / vAstava meM vizva ke kalyANa meM hI paramezvara kA vAsa hai / saMsAra ke kalyANa kI Antarika kAmanA hI paramezvara kA darzana karAtI hai / agara hama hRdaya se bhuvana bhUSaNa kA smaraNa kareM aura unake kAmoM meM bAdhA na DAleM to koI truTi hI na raha jAya / Apa jAnanA cAhate hoMge ki hama bhuvanabhUSaraNa ke kAmameM kyA bAdhA DAla rahe haiM ? yaha batalAne ke lie maiM saMsAravyavahAra saMbaMdhI kAmoM meM se hI kucha udAharaNa detA hU~ / unase zrApa samajha jAe~ge ki Apa kisa prakAra bAdhA DAla rahe haiM ! rAjA Apako muphta meM bijalI de de to Apa apanA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIkAnera ke vyAkhyAna ] [ 346 gaurava samajheMge / ApakI prasannatA kA pAra nahIM rahegA / magara rAjA udAra hokara sabhI ke ghara agara muphta bijalI pahu~cA de to Apako utanA Ananda hogA ? 'nahIM / ' kyoM ? kyA saba ke ghara bijalI calI jAne se Apake ghara kI bijalI kA prakAza kama ho gayA ? aisA nahIM hai to prasannatA kyoM nahIM hotI ? isI kAraNa na ki Apa yaha cAhate haiM ki mere yahA~ ho aura dUsaroM ke yahAM na ho ! rAjA ne saba ke ghara bijalI bhejakara Apake yahAM aMdhakAra nahIM kara diyA haiM / Apake ghara bhI ujAlA hai aura dUsaroM ke ghara bhI / phira ApakI prasannatA kyoM miTa gaI ? hRdaya kI saMkIrNatA ne Apake Ananda ko naSTa kara diyA / basa bhuvanabhUSaNa ko pahicAnane meM bhI hRdaya kI saMkIrNatA, hRdaya kI durbalatA aura hRdaya kI kSudratA hI bAdhA DAlatI hai / kSudra hRdayadaurbalyaM tyaktvottiSTha parantapa / he arjuna ! hRdaya kI kSudra durbalatA ko chor3akara taiyAra ho jA / yaha hRdaya kI durbalatA hI hai jo Apa se kahalAtI hai ki bijalI dUsaroM ke ghara na ho sirpha mere ghara ho / tabhI maiM sukha kA anubhava karU~gA / Apane kAna meM motI pahine haiM / aba kisI garIba ko bhI motI mila jAyeM aura vaha bhI kAna meM pahana le to Apako Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ 350 ] prasanna honA cAhie yA aprasanna honA cAhie ? 'prasanna honA cAhie !' lekina Apako prasannatA nahIM hotii| yahI nahIM, usa samaya ApakI kSudratA jAga uThatI hai aura abhimAna milamisAne lagatA hai| kaI jagaha to harijanoM kI striyoM ko sirpha isalie pITA gayA hai ki unhoMne pairoM meM cAMdI ke gahane pahana liye ! isa abhimAna aura kSudratA kI koI sImA hai ! agara isa prakAra kI kSudratA mana meM rakhanA hai to phira bhuvana bhUSaNa ke guNa gAne kI AvazyakatA hI kyA hai ? Apa apane hI bhUSaNoM ke guNa kyoM nahIM gAte? isa taraha kI vicAradhArA rakhakara paramAtmA ke guNa gAne vAle ko paramAtmA nahIM mila sakatA | bahinoM kA bhI yahI hAla hai / ve bhI yahI socatI haiM ki mere hI hAthoM meM motiyoM kI ba~gar3iyA~ raheM aura dUsarI ke hAtha meM na rheN| agara unhIM ke hAtha meM rahIM to unakA seThAnIpana kAyama rahegA aura dUsarI ke hAtha meM bhI ho gaI to seThAnIpana DUba jAegA ! mitro ! hRdaya kI durbalatA ke hI kAraNa isa prakAra ke vicAra Apake mastiSka meM paidA hote haiM ! Apa dUsaroM ke sukha ko apanA sukha nahIM samajhate balki duHkha samajhate haiN| sirpha Apa sukhI bananA cAhate haiM aura cAhate haiM ki saMsAra kA sArA sukha Apake hI ghara meM Akara jamA ho jaay| kisI dUsare Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com [ javAhara - kiraNAvalI -
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna ] [351 ke hisse meM na jAve ! ___ acchA Apa batalAie ki sUrya kA prakAza adhika hai yA bijalI kA ? 'sUrya kA! vijJAna dvArA lAkha prayoga karake bhI sUrya ke samAna dUsarA prakAza nahIM banAyA jA sktaa| kadAcit sUrya ke samAna prakAza dene vAlI bijalI koI banA bhI de to bhI usase bhayakara bImAriyoM ke utpanna hone kI saMbhAvanA hai| Aja jo vijalI prakAza de rahI hai usase bhI aneka hAniyA~ huI haiN| candramA phaloM meM jaisA rasa utpanna karatA hai, sUrya unheM jisa prakAra pakAtA hai, vaisA dUsarA koI nahIM kara sktaa| isI lie sUrya ko jagatpoSaka kI padavI milI hai / yaha padavI sUrya ne svayaM nahIM mA~gI, kintu bar3e-bar3e RSiyoM ne, vidvAnoM ne aura tattvavetAoM ne gaMbhIra anusaMdhAna karane ke pazcAt sUrya ko jagatpoSaka Adi padaviyA~ pradAna kI haiM zarIra meM rakta kA begavAn saMcAra ho rahA hai, indriyoM meM jo vikAsa hai, zabda dUsaroM ke kAnoM taka pahu~ca kara sunAI detA hai, ina saba kA nimitta kAraNa sUrya hai| sUrya na ho to na zarIra meM khUna daur3e, na zabda sunAI de aura na jIvana hI sthira rahe / eka vRkSa aisI jagaha ho jahA~ sUrya kI kiraNe na pahu~ca pAtI hoM; aura dUsarA aisI khulI jagaha meM ho ki jahA~ vinA rukAvaTa sUrya kI kiraNe pahu~catI ho: to ina donoM meM se kauna-sA vRkSa harA-bharA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ 352] [javAhara-kiraNAvalI - - - ---------- - --- rahegA aura bar3hegA? 'jisake pAsa kiraNeM pahu~catI haiM !' vaijJAnikoM kA kahanA hai ki raMga bhI sUrya kI kiraNoM se hI banatA hai| sUrya kI kiraNoM ke AdAna-pradAna para hI raMga kI vizeSatA nirbhara hai| sUrya kisI phUla ko apanI jitanI kiraNe detA hai, una saba kiraNoM ko agara phUla lauTA detA hai to vaha phUla sapheda hotA hai| sapheda raMga saba raMgoM meM acchA samajhA jAtA hai| isa raMga ko prApta karane vAle phUla sUrya kI jitanI kiraNeM lete haiM, utanI yA usase bhI adhika sUrya ko lauTA bhI dete haiM / phira jo phUla kiraNe lete jyAdA haiM, aura lauTAte kama haiM, unameM lauTAne kI kamI ke anupAta se hI raMgabheda ho jAtA hai| gulAba kA phUla sUrya se jitanI kiraNe grahaNa karatA hai utanI vApisa nahIM lauTAtA, kama lauTAtA hai| isa kAraNa usakA raMga gulAbI hotA hai| jo phUla jitanI kiraNeM kama lauTAtA hai usakA raMga utanA hI kharAba hotA jAtA hai| jo phUla sUrya kI kiraNeM letA to hai magara lauTAtA bilakula nahIM, usakA raMga kAlA ho jAtA hai| sUrya kI kiraNoM ke AdhAra para phUloM ke raMgoM meM vaijJAnikoM ne jo bheda batalAye haiM, vaise hI bheda jJAniyoM ne lezyA ke batalAye haiN| sapheda phUla ke jo guNa batalAye gaye haiM vahI guNa udAra puruSa meM hote haiN| isI prakAra una logoM ko kAle phUla ke samAna batalAyA gayA hai jo prakRti kI sahAyatA lete to Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna ] [ 353 haiM magara dene ke samaya kaha dete haiM ki hameM isake bApa kA kyA denA hai ! phoTo khIMcate samaya kAlA kapar3A Dha~kane kA kAraNa yahI batalAyA jAtA hai ki kAlA kapar3A sUrya kI kiraNoM ko kaimare meM praveza nahIM karane detA, Apa hI haz2ama kara jAtA hai / tAtparya yaha hai ki jisameM kAlimA hogI, jisakA hRdaya kAlA hogA, vaha le to legA parantu degA nahIM / sUrya kI kiraNoM meM alaukika guNa haiN| unhIM guNoM ke kAraNa vaha jagat kA cakSu ho rahA hai / sUrya Apako prakAza detA hai so badale meM kyA kucha letA bhI hai ? 'nahIM !' agara Apako vijalI muphta meM mila jAya to Apa vijalI dene vAle kA upakAra mAnate haiM aura use bar3A samajhate haiM, lekina sUrya kA prakAza muphta meM lekara ke bhI kabhI sUrya kA upakAra mAnA hai ? agara sUrya sirpha Apako hI prakAza detA aura dUsaroM ko na detA to Apake ghamaMDa kA anta na rahatA / Apa itanA Ananda mAnate ki phUle na samAte / Apa apane ko Izvara samajhane lgte| lekina sUrya sabhI ko prakAza detA hai, yaha bAta Apake lie AnandadAyaka nahIM hai / isIlie Apa sUrya ke prati kRtajJa nahIM hote / Apa the|r3A vicAra to kIjie ki sUrya ne saba ko prakAza Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ 354 ] [ javAhara-kiraNAvalI diyA to ApakI kyA hAni ho gaI ? Apake hisse kAprakAza to sUrya ne dUsaroM ko nahIM diyA hai ! sUrya ne samAna rUpa se saba ko prakAza diyA hai, yaha usakI mahimA hai yA burAI hai ? 'mahimA hai !' to phira sUrya kA prakAza pAkara Apa prasannatA kA anubhava kyoM nahIM karate ? Apako prakRti para dhyAna dekara vicAra karanA cAhie ki mujhe sUrya, candra, pRthvI Adi se Ananda milA hai to maiM inakA upakAra kyoM na mAnU~ ? lekina hRdaya kI kSudratA ApakI prasannatA ko utpanna hI nahIM hone detI / isIlie prAcArya kahate haiM ki Apa bhuvanamUSaNa ke guNa jAnoge to na AtmA meM dveSa utpanna hogA, na garva hogA aura na dInatA hI aaegii| Apako saMtoSa prApta hogaa| paramAtmA kI stuti se darpa aura dInatA donoM dUra ho jaaeNge| ___ apane manobhAvoM ko Apa para prakaTa karane ke lie maiM adhika se adhika sarala paddhati se kAma letA huuN| Apa mere bhAva ko samajha gaye hoNge| phira bhI eka udAharaNa aura liijiye| Apake Upara paMkhA kiyA jAya yA ca~vara DhorA jAya to Apako Ananda hotA hai, lekina prakRti ne sabhI ko samAna rUpa se paMkhA kara diyA to Apako Ananda kyoM nahIM hotA? kyA saba para paMkhA hone se ApakI kucha hAni ho gaI ? phira ApakA prAnanda kyoM calA gayA ? magara Apa socate haiMShree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna ] [355 ------ ---- - ---- prAkRtika paMkhA arthAt pavana to sabhI ke lie samAna hai / isa meM aAnanda kI kyA bAta hai? Apa usI vastu meM Ananda mAnate haiM jo sirpha Apake lie hI ho, auroM ke lie na ho! ___akRtrima pavana meM jo guNa haiM ve kyA kRtrima paMkhe ke pavana meM ho sakate haiM ? 'nahIM!' phira bhI Apanaisargika pavana meM Ananda na mAnakara kRtrima meM Ananda mAnate haiM / Apane kabhI socA hai ki Apake hRdaya kI kauna-sI bhAvanA isameM kArya kara rahI hai ? aisA karake Apa saMsAra ke kalyANa kA parokSa rUpa meM virodha karate haiM / smaraNa rakhanA cAhie ki vizva-kalyANa kA virodha na karane vAlA hI paramAtmA ko pahicAna sakatA hai| ApakI jIbha 'IzvaraIzvara' bhale hI japatI ho parantu ApakA hRdaya Izvara ko bhUlA huA hai aura mastiSka Izvara ke virodhI kAmoM meM ulajhA huA haiM / hRdaya aura mastiSka donoM jaba paramAtmA ke Adeza ko zirodhArya karate haiM tabhI kalyANa hotA hai| hadaya aura mastiSka kA antara samajha lene kI AvazyakatA hai| hRdaya ke kAma prAyaH jagat-kalyANa ke lie hote haiM aura mastiSka ke kAma prAyaH jagat ke akalyANa ke lie huA karate haiN| kapaTAcAra mastiSka kI upaja hai, jisameM dikhalAyA kucha jAtA hai aura kiyA kucha aura jAtA hai ! yathAvijalI ke viSaya meM kahA to yaha jAtA hai ki logoM ke ArAma Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ 356] [javAhara-kiraNAvalI ke lie isakI khoja kI gaI hai parantu vAstava meM yaha apanA svArtha sAdhane aura logoM ko parAdhIna rakhane kA sAdhana hai| isa prakAra kI bAteM saMsAra ko kharAba kara rahI haiN| vijalI, rela, kala, kArakhAne Adi mastaka kI upaja haiN| yaha hRdaya kI upaja nahIM haiM / hRdaya kI upaja ke kAma to bhagavAna RSabhadeva ne batalAye haiN| eka hala bailoM se calatA hai aura dUsarA eMjina se / bailoM se calane vAle hala kI upaja hRdaya kI hai aura eMjina se calane vAle hala kI upaja mastiSka kI hai| hRdaya kI upaja aura mastaka kI upaja ke kAmoM kI pahacAna yaha hai ki jisa kAma se apanA bhI bhalA ho aura dUsare kA bhI bhalA ho vaha kAma hRdaya kI upaja hai| jina kAmoM se apanA hI svArtha siddha karanA hotA hai, dUsare ke kalyANa kI aora dRSTipAta nahIM kiyA jAtA kintu dUsaroM ko paMgu banAnA abhISTa hotA hai, ve kAma mastiSka kI upaja haiN| mastiSka kI upaja ke kAma rAkSasI rAjya ke haiM aura hRdaya kI upaja ke kAma rAmarAjya ke haiM / sikkA bhI mastaka kI upaja kA namUnA hai| usake saMbandha meM kahA to yaha jAtA hai ki sikke se duniyA ke vyavahAra meM bar3A subhItA hotA hai aura isIlie usakA nirmANa kiyA gayA hai| lekina vAstavika bAta yaha nahIM hai| thor3I dera ke lie yaha kathana sahI mAna liyA jAya to sikkA banA lene kI chUTa saba ke lie kyoM nahIM hai ? prAcIna kAla meM sonaiyA ( svarNa mohareM ) the| magara Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIkAnera ke vyAkhyAna ] [357 - -- - - --- --- - ---- ... ---- ---- - - - --- --- - -- ----- ----- unakA mUlya kalpita nahIM thA, ataeva unase koI hAni nahIM hotI thii| magara kalpita mUlya ke sikkoM ne jagat ko bar3I hAni pahu~cAI hai| sikkoM ke pratApa se Aja vizva meM Arthika viSamatA rUpI pizAcinI kA bhairavanRtya ho rahA hai ! yaha hRdaya aura mastiSka ke saMbaMdha meM vyAvahArika dRSTi se vicAra kiyA gayA hai| AdhyAtmika kAryoM meM bhI isI prakAra vicAra kiyA jA sakatA hai| hRdaya aura mastaka ke kAryoM kI tulanA kI jAya to donoM kA bheda anAyAsa hI samajha meM A jAyagA / hRdaya meM dayA, karuNA, paropakAra, saMvedanA, sahAnubhUti, sahRdayatA Adi guNa bhare haiM / mastiSka jaba hRdayazUnya hotA hai to svArthabuddhi kI prabalatA ke kAraNa ina saba divya aura mRdula bhAvanAoM ko naSTa kara detA hai / vaha svArtha bhI thor3e hI dinoM kA mehamAna hotA hai| kucha dinoM bAda svArtha bhI naSTa ho jAtA hai aura sArA saMsAra cakkara meM par3a jAtA hai| ThaMDAI, zarbata, zarAba Adi se svAsthyanAza ke sivAya kucha bhI lAbha nahIM hai| kyA pAnI ke vinA jIvana nibha sakatA hai ? 'nahIM' phira bhI Apa pAnI meM aAnanda na mAnakara gulAba ke zarbata meM hI prAnanda mAnate haiM / yaha saMsAra ke kalyANa se viruddha hai yA nahIM? ekAnta rUpa se dharma kA AcaraNa karane vAloM ko bhI pA~ca Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ 358] [javAhara-kiraNAvalI ------ ---- vastuoM kA upakAra nahIM bhUlanA cAhie, aisA zAstra kA Adeza hai / unameM se chaha kAya kA bahuta bar3A upakAra batalAyA gayA hai| kyA pRthvI kI sahAyatA ke vinA saMyama pala sakatA hai ? 'nahIM!' isIlie bhagavAn mahAvIra kahate haiM ki pRthvI kA upakAra maano| jisa bhUmipara paira Teka kara khar3e ho vaha svarga se bhI bar3I hai / bhUmi kahIM kI ho, lekina jo hamArA vajana uThA rahI hai aura jisa bhUmi para hamArI saMyama kI kriyA pala rahI hai, use agara svarga se hIna mAneM to usa para paira dharane kA kyA adhikAra hai ? isa bhUmi para Apa sAmAyika karate haiM / kyA svargabhUmi meM sAmAyika kI jA sakatI hai ? 'nahIM!' yahA~ ke pavana se aura pudgaloM se ApakA zarIra pala rahA hai, ApakA dharmadhyAna ho rahA hai, phira Apa apanI janmabhUmi kI mahimA na samajhakara svarga kI bhUmi ko bar3I samajheM, yaha kaise ucita kahA jA sakatA hai ? / rAmanarezajI tripAThI ne eka grAmyagIta sunaayaa| usakA Azaya yaha hai ki-eka ora rAjA kA mahala hai jisameM saba prakAra kI taiyArI ke sAtha prakAza jagamagA rahA hai aura dUsarI ora eka kisAna kA TUTA jhoMpar3A hai, jisameM zIta, tApa aura varSA nahIM rukatI / kisAna itanA garIba hai ki ghara meM jalAne ke lie dIpaka taka nahIM hai| phira bhI kisAna khar3A huA mastI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna] [356 ke sAtha gA rahA hai| vaha kahatA hai-prabho ! tUne rAjA ke ghara to dIpaka kA prakAza kiyA parantu mere ghara kA to aMdhakAra hI hara liyA ! garIba kisAna aisI avasthA meM, jaba ki usakI jhoMpar3I TUTI-phUTI hai, aura sAmane rAjamahala hai, kyoM masta hokara gA rahA hai ? jo loga mastaka se hI vicAra karate haiM unheM isakA kAraNa mAlUma nahIM ho sktaa| ahiMsA, saMyama aura tapa hRdaya kI upaja haiM / kore mastiSka kI sahAyatA se inakA mahattva aura rahasya kaise samajhA jA sakatA hai? kisAna ke gAne meM kauna-sI preraNA kAma kara rahI hai, yaha kauna kaha sakatA hai ? phira bhI kalpanA kI jA sakatI hai| vaha daridratA kI avasthA meM dUsaroM kI taraha paramAtmA ko gAliyA~ na dekara unakA upakAra mAna rahA hai| upakAra isalie ki rAjA ke ghara meM saMsAra ke samasta anyAyoM kA paisA hai| vezyA, zarAbI, kasAI, cora, DAkU, nissaMtAna Adi saba kA paisA rAjA ke ghara meM jAtA hai| unhIM pesoM se rAjA ke ghara meM dIpaka jaga-magA rahe haiN| kisAna aise dIpakoM kI maujUdagI meM bhI aMdhakAra hI mAnatA hai / vaha prasanna hai, kyoMki vaha anyAya aura atyAcAra se dUra hai| vaha kisI dUsare ke parizrama kA nahIM khaataa| svayaM parizrama karatA hai aura usake badale meM jo kucha pAtA hai, saMtoSa ke sAtha khA letA hai| jo sahadaya hogA vaha avazya hI vicAra karegA ki mere, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ 360 ] [javAhara-kiraNAvalI --------- kisI bhI kArya se dUsare ko duHkha na uThAnA pdd'e| jina kAryoM meM karuNA kA abhAva hogA ve hRdaya kI nahIM varan mastiSka kI upaja hoNge| hRdaya meM karuNA hone para hI bhuvanabhUSaNa ko pahicAnA jA sakatA hai| dayAdharma ko pAne vAlA hI puNyavAn hotA hai| jisakA hRdaya dayA se bharapUra hai, vaha svargIya sampatti se suzobhita hai| Apa UparI vaibhava dekhakara hI kisI ko puNyavAn mAna lete haiM, para hRdaya ke vicAroM se patA lagatA hai ki vAstava meM kauna puNyazAlI hai aura kauna nahIM ? ___ eka karor3apati gahanoM aura kapar3oM se sajA huA moTara meM baiThA huA hai| moTara tejI ke sAtha jA rahI hai| kisI garIba ko moTara kI Thesa lagI / idhara to moTara kI Thesa lagI, udhara seThajI use DATakara kahane lage-'mUrkha kahIM kA ! dekhatA nahIM moTara A rahI hai ! eka kinAre haTane ke badale sAmane AtA hai aura hameM badanAma karanA cAhatA hai ! itanA kahakara seThajI cale gye| usa coTa khAye garIba ko uThAnA yA sahAnubhUti prakaTa karanA unhoMne Avazyaka nahIM smjhaa| itane meM dUsarA garIba vahA~ A phuNcaa| usane Ahata garIba ko uThAkara chAtI se lagAyA, cikitsAlaya meM pahu~cA diyA aura usakI yathocita sevA kii| aba ApakA hRdaya kise puNyavAn kahatA hai-usa amIra ko yA isa garIba ko ? ..'garIba ko ! ." Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna ] isa nirNaya meM Apako zaMkA to nahIM hai ? 'nahIM !' yadyapi hRdaya garIba ko puNyavAn svIkAra karatA hai, lekina jaba mastiSka ke vicAra hRdaya kI bhAvanA ko dabA lete haiM taba usa amIra ko hI puNyazAlI mAna liyA jAtA hai / yaha viveka hai / [ 361 bhagavAn ke lie bhUtanAtha zabda kA bhI prayoga kiyA gayA hai / isa zabda meM kyA bhAva bharA hai, yaha samajhAne ke lie bahuta samaya caahie| saMkSepa meM abhI itanA hI kahatA hU~ ki prabhu prANImAtra ke nAtha haiM / bhagavAn jaba prANImAtra ke nAtha haiM to kisI bhI prANI ko kaSTa pahu~cAnA, usake sukha meM bAdhA DAlanA athavA apane svArtha meM aMdhe hokara dUsare ke sukha-duHkha kI paravAha na karanA ucita nahIM / aisA karane vAlA bhagavAn kA saccA bhakta nahIM ho sakatA / bhagavadbhakti kI prAthamika bhUmikA bhUtamAtra ko apanA bhAI mAnakara usake prati sahAnubhUti rakhanA hai / prANImAtra ke prati AtmabhAva rakhakara bhagavAn kI stuti karane se kalyANa kA dvAra khulatA hai / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ he prabho ! Apake vidyamAna guNoM kA yathAvasthita rUpa se abhyAsa karane vAlA Apa sarIkhA ho jAtA hai, isa bAta meM mujhe koI Azcarya nahIM lgtaa| yaha to saMsAra meM bhI dekhA jAtA hai ki kisI lakSmIvAn kI sevA karake sevaka svayaM lakSmIvAn bana jAtA hai| sAdhAraNa manuSya bhI apane sevaka ko apanA sarIkhA banA letA hai to Apake guNoM meM lIna ho jAne vAlA agara Apa sarIkhA hI ho jAtA hai to isameM Azcarya hI kyA hai ? prazna ho sakatA hai ki bhagavAn ke guNoM kA abhyAsa kisa prakAra kiyA jAya ? bhagavAn arUpI sattA haiM, unake ananta guNa haiM, aisI dazA meM unake guNoM kA abhyAsa karane kI kyA vidhi ho sakatI hai ? ___isa prazna ke uttara meM jJAniyoM kA kahanA hai ki bhagavAn ke guNoM kA abhyAsa karanA kaThina nahIM hai| lekina logoM ne UparI ADambara meM par3akara kaThinAI mAna lI hai, isI kAraNa kaThinAI mAlUma hotI hai| bhagavAna meM jo guNa haiM ve unake nAma se acchI taraha prakaTa ho jAte haiN| bhagavAn ke 'bhuvanabhUSaNa' nAma ke viSaya meM kala kahA jA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna ] [363 -- - -- - cukA hai| bhagavAn ko 'bhUtanAtha' bhI kahA hai| arthAt paramAtmA prANImAtra kA mAlika hai| abhyAsa karane ke lie eka hI vastu kAphI hotI hai| eka hI vastu para vicAra karake abhyAsa kiyA jAya to yaha zaMkA nahIM raha sakatI ki bhagavAn dikhAI nahIM dete, unake guNa hamArI buddhi meM nahIM Ate, aisI dazA meM hama bhagavAn kI sevA kaise kareM aura unake guNoM kA abhyAsa kaise kareM ? bhagavAn arUpI sattA haiM, use dekhe vinA usakI upAsanA kisa prakAra ho sakatI hai, isa tarka ko miTAne ke lie Izvara kI mUrti banAkara usake dvArA Izvara kI upAsanA karane kI paddhati svIkAra kI hai| avyakta kA dhyAna karanA kaThina hai, isa vicAra se loga mUrti sthApita karate haiN| lekina merA kathana yaha hai ki jaba paramAtmA kI mUrti binA banAye hI maujUda hai to phira dUsarI mUrti ke badale kyoM nahIM usI para apanA lakSya sthApita karate ? paramAtmA kI mUrti kisa prakAra vidyamAna hai, yaha samajha lenA cAhie / Izvara manuSyadeha meM hI huA hai aura manuSya Aja bhI maujUda haiN| manuSyazarIra svAbhAvika rIti se banI huI Izvara kI prAkRti hai| lAkha prayatna karane para bhI koI kArIgara aisI prAkRti nahIM banA sakatA / java manuSya paramAtmA kI mUrti haiM to inheM dekhakara paramAtmA kA dhyAna AnA cAhie / socanA cAhie ki yaha zarIra vaha hai jisameM paramAtmA huA thaa| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ 364] . [javAhara-kiraNAvalI Izvara kI mUrti kI koI avajJA karegA? 'nahIM!' to yaha manuSyazarIra Izvara kI mUrti hai, aisA samajhakara manuSyoM kI avahelanA yA ghRNA na karanA hI saccI mUrtipUjA hai| paramAtmA kI mUrti kI avahelanA kisa prakAra nahIM karanA cAhie, isake lie sarvaprathama to prANAtipAta kA tyAga karanA Avazyaka hai / aisA karane se paramAtmA kI ArAdhanA hogii| kyoMki manupya paramAtmA kI mUrti haiM, isalie inakI hiMsA na karanA, na karAnA aura na hiMsA kA anumodana karanA caahie| aisA karake usa ahiMsA ko paramAtmA ke lie samarpita kara dene se Izvara kI pUjA ho jaaygii| manuSya kI hiMsA tyAgane ke lie kahA gayA hai so isakA artha yaha nahIM samajhanA cAhie ki anya prANiyoM kI hiMsA tyAjya nahIM hai| hiMsA to prANImAtra kI tyAjya hai| lekina manuSya, manuSya kI vizeSa aura anya prANiyoM kI sAmAnya hiMsA karatA hai| isI kAraNa yahA~ manuSyahiMsA ke tyAga para jora diyA gayA hai| manuSya vizeSa mUrti hai aura anya jIva sAmAnya mUrti haiN| yoM to sabhI zarIra mUrti hI haiM / bhagavAn ne kahA hai puDhayIkAyamahago ukkasaM jIvo u sNvse| . kAlaM saMkhAIyaM, samayaM goyama ! mA pamAyae / / he gautama ! hamArA-tumhArA yaha jIva asaMkhyAta kAla Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIkAnera ke vyAkhyAna ] [365 taka pRthvIkAya meM rahA / isa prakAra bhagavAna kI AtmA kabhI pRthvIkAya meM rahI aura kabhI manuSya zarIra meM / ataeva socanA cAhie ki sannikara meM to manuSyazarIra ko bhagavAna mahAvIra kA svarUpa mAna aura dUra meM pRthvI meM bhI IzvarIya sattA mAneM / aisA samajhakara kisI kI hiMmA na karane se paramAtmA kI pUjA ho jaaygii| jaba bhagavAn bhUtanAtha haiM to pRthvIkAya ke bhI nAtha haiN| kadAcitU Apa paramAtmA ko nahIM dekha sakate to bhI ve jinake nAtha haiM, unheM to dekhate haiM ? ataeva paramAtmA ke nAte se hI saba prANiyoM ke sAtha salUka karo / prANiyoM kI sevA karane se Izvara kI sevA ho jaaygii| IzvarIya Adeza kA pAlana hI Izvara kI saccI sevA hai / aura Izvara kA Adeza hai ki kisI bhI prANI ko kaSTa mata phuNcaao| / , manuSya kA manuSya kA sAtha vizeSa sambandha hai, isalie manuSya kI hiMsA tyAgane ke lie vizeSa rUpa se kahA jAtA hai| jo manuSya para dayAbhAva rakkhegA vaha dUsare jIvadhAriyoM para bhI dayA rkkhegaa| magara manuSya hI manuSya ko adhika satAtA hai| pazuoM ko to kevala hAr3a, mAMsa, carvI Adi ke lie mArA jAtA hai, lekina manuSya, manuSya kA saikar3oM taraha se ghAta karatA hai / manuSya ko manuSya se jitanA bhaya lagA rahatA hai, utanA kisI pizAca aura rAkSasa se bhI nahIM lgtaa| yaha Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ 366 ] [javAhara-kiraNAvalI - - .. -. mazInaganeM, topa, baMdUka Adi kisalie bane haiM ? 'manuSyoM ko mArane ke lie !' manuSyoM ne manuSya ko mArane ke lie jitane upAya race haiM, utane upAya pazu ko mArane ke lie nahIM race / manuSya ko manuSya para jitanA dveSa hotA hai aura manuSya, manuSya ko jitanI hAni pahu~cAtA hai, utanI pazu ko nahIM pahu~cAtA aura na pazu hI pazu yA manuSya ko pahu~cA sakatA hai| pazu manuSya ko kadAcit hAni pahu~cAtA hai to alpa hI pahu~cAtA hai| isI kAraNa manuSyoM para vizeSa rUpa se dayA karane kI AvazyakatA hai| jo manuSya para dayAvAn hogA use anya sattAha pApa bhI chor3ane hoNge| manuSya kI dayA karane vAle ko saba se pahale jhUTha kA tyAga karanA par3egA; kyoMki jhUTha manuSya se hI bolA jAtA jAtA hai, pazu se nahIM / jhUTha kapaTa Adi pApoM kA sevana manuSya, manuSya ko Thagane ke lie hI karatA hai| aisA sAhitya to mila sakatA hai jisase lAkhoM-karor3oM manuSya bhraSTa ho gaye hoM, lekina kyA aisA bhI koI sAhitya mila sakatA hai jisase pazu bhraSTa ho gaye hoM ? 'nahIM!' to jo aisA sAhitya nahIM racatA hai aura manuSyajAti ke utthAna ke lie sAhitya kI racanA karatA hai vaha kyA paramAtmA kI sevA nahIM karatA ? Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna ] - -------- --- niyamita rUpa se satya vahI bolegA jo manuSya ke prati ahiMsaka hogaa| jisake hRdaya meM manuSya ke prati dayA hogI vaha jhUTha nahIM bolegaa| jo kapaTa karegA usameM hiMsakatA Aye vinA nahIM rhegii| saMsAra meM pracaNDa hiMsA ke prasAra kA pradhAna kAraNa yahI hai ki manuSya, manuSya ke sAtha jhUThakapaTamaya vyavahAra kara rahA hai| __ manuSya mukhya rUpa se manuSya kI hI corI karatA hai| vaha pazuoM ko curAtA hai to ve pazu bhI Akhira manuSya ke hI . hote haiN| jo manuSya, manuSya para dayAlu hogA vaha kisI kI vastu curAkara use duHkhI na kregaa| ____ agara Apake hRdaya meM isa prakAra kI bhAvanA baddhamUla ho gaI ki manuSya Izvara kA pratinidhi hai aura usake prati durvyavahAra karanA paramAtmA ke prati durvyavahAra karanA hai to Apa thor3e hI dinoM meM dekheMge ki Apake antaHkaraNa meM apUrva bhaktibhAva paidA hogA aura Apa paramAtmA ke sacce upAsaka bana jaaeNge| pASANa kI banI paramAtmA kI mUrti kI pUjA karatA huA bhI agara koI manuSya rUpa mUrti kI corI karatA hai to sapajhanA cAhie ki vaha paramAtmA kI upAsanA ke marma ko nahIM smjhtaa| isI prakAra jisake hRdaya meM dayA hogI vaha dUsare kI strI kI tarapha kadApi burI dRSTi se nahIM dekhegaa| vaha kabhI kisI strIko bhraSTa karane kI icchA nahIM kregaa| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ 368] [ javAhara-kiraNAvalI jisakA antaHkaraNa dayA se dravita rahatA hai vaha kabhI anucita saMgraha nahIM kregaa| vaha dUsaroM kA bhAga har3apane kI / ceSTA se saMdA ghRNA kregaa| dUsare ko dukhI karake Apa moTA banane kI icchA nahIM kregaa| ____ jahA~ parigraha hai vahA~ AraMbha hai| bahutere parigrahazIla vyakti itanA amaryAda saMgraha karate haiM ki vaha saMgraha na unake kAma AtA hai, na dUsaroM ke kAma A pAtA hai| hRdaya meM ahiMsA yA karuNA na hone ke kAraNa hI loga cAhate haiM ki maiM hI saba kA mAlika banA rhuuN| dUsare marate haiM to mreN| unheM marane vAloM kI paravAha nhiiN| manuSya. dUsare manuSyoM kA hI hissA chInakara saMgraha karatA hai aura dUsaroM ke prati dayA na hone ke kAraNa hI saMgraha karatA hai| isI kAraNa mahAtmA puruSa pUrNa rUpa se niSparigraha bana kara jaMgala meM jAkara tapa karate haiM aura vaha tapa bhI kitanA kaThAra ! kahA hai zIta par3e kapi-mada bhare, dAmai saba vanarAya / tAla taraMgini ke nikaTa ThAr3e dhyAna lagAya / ve guru mere mana baso tAraNa taraNa jahAja || jisa mahAnubhAva ke citta meM Izvara kA divya svarUpa basa jAtA hai, jo dayA se bhUSita hai, ahiMsA kI bhAvanA se jisa kA hRdaya unnata hai, vaha kabhI kisI prANI kA aniSTa nahIM karatA / agara koI usakA aniSTa karatA hai to bhI vaha usase Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna ] [ 366 badalA lene kA vicAra nahIM karatA / vaha socatA hai - yaha merA aniSTa nahIM kara rahA hai kintu merA adRSTa hI mujhe satA rahA hai / yaha manuSya jisa krodha ke vaza hokara mujhe pIr3A pahu~cA rahA hai vaha krodha mere antaHkaraNa meM AvirbhUta na ho to mere lie bahuta hai / agara mujhameM bhI kAma-krodha A gayA to maiM bhI bhraSTa ho jAU~gA / ataeva apane antaHkaraNa meM kisI prakAra kA vikAra na utpanna hone denA paramAtmA kI saccI upAsanA hai / jIvanavyavahAra jaba ahiMsAmaya bana jAtA hai to kAma, krodha Adi vikAra sahaja hI jIte jA sakate haiM / jo puruSa, manuSya ko Izvara kA pratinidhi mAnegA vaha usake prati asatyamaya vyavahAra kaise karegA ? candana paDyo camAra ghara, nita uTha cIre cAma / kaha candana ! kaisI bhaI par3ayo nIce se kAma | jo candana devatA para car3hAyA jAtA hai, lalATa para lagAyA jAtA hai aura pavitra kAryoM meM, vyavahRta hotA haiM, usa candana kA vRkSa eka camAra ke ghara thA / camAra usa para camar3A sukhAyA karatA thA / kisI ne candana se pUchA- kaho candana, kaisI bItI ! candana ne kahA- jisake ghara rahate haiM, vaisA hI guNa zrA jAtA hai ! candana ke vRkSa para camAra camar3A sukhAtA hai, isase candana kI mahimA nahIM ghaTI, varan camAra kI hI mahimA ghttii| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ 370] [ javAhara-kiraNAvalI aisA karane vAle camAra ko Apa burA kaha sakate haiM lekina Apa apanI tarapha bhI dekheM / yaha tumhArA manuSyazarIra jo Izvara ko milA thA aura jo samasta zarIroM meM uttama hai, candana ke samAna hai| lekina yaha camAra ke ghara par3A hai| camAra ke ghara kisa prakAra par3A hai, yaha bAta maiM bhaktoM kI hI vANI meM kahatA huuN| tulasIdAsa jI kahate haiM caturAI cUlhe par3o, dhik dhik par3e acAra / tulasI hari ke bhajana vina, cAroM varNa camAra / jo loga Upara se caturAI karate haiM; lekina jinake hRdaya meM dayA nahIM hai-bhakti nahIM hai, jo UparI prAcAra-vicAra se hI Izvara ko prasanna karanA cAhate haiM, aise logoM kI gaNanA tulasIdAsajI camAra meM hI karate haiM, cAhe vaha kisI bhI varNa kA ho| ____ koI dUsare ko to cANDAla kahate aura ghRNita samajhate haiM, lekina svayaM krodha karake cANDAla banate haiM / unheM isakA patA hI nahIM hotA! paramA-yA Upara kI caturAI se kabhI nahIM rIjhatA / maiM bAharI AcAra yA caturAI kI burAI nahIM karatA, lekina antaHkaraNa kI pavitratA ke abhAva meM, lokadikhAve ke lie kiye jAne vAle yAhyAcAra se Izvara prasanna nahIM ho sktaa| ataeva aAntarika zuddhatA para dhyAna dene kI bar3I AvazyakatA hai| tulasIdAsajI kahate haiM-jisane UparI caturAI to kI, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna ] [371 / ADambara dikhAne ke lie dravya AcAra to pAlA, lekina hRdaya se bhakti nahIM kI vaha dUsare varNa meM hotA huA bhI camAra hI hai| mAlA phera lenA hI bhakti nahIM hai kintu paramAtmA ke mArga para calane ke lie tana, dhana, prANa dene ke lie taiyAra honA hI bhakti hai| sudarzana seTha Adarza bhakta thaa| use ghara meM baiThakara mAlA pherane se koI rokatA nahIM thaa| phira vaha marane kA khatarA uThAne ke lie kyoM gayA ? vaha bhI Ajakala ke logoM kI taraha bahAnA kara sakatA thA ki Ane-jAne meM kriyA lagatI hai, isalie maiM ghara baiThA-baiThA hI vandanA kara letA huuN| magara isa kriyA ko bacAnA vAstava meM kriyA bacAnA nahIM, magara prANa bacAne ke lie bahAnA karanA hI hogaa| bahuta se loga dAna karane meM pApa lagane kA bahAnA karate haiM, magara ve loga pApa ko dekhate hote to vyAha hI na karate / saca to yaha hai ki isa prakAra kI bahAnebAz2I se dharma kI ghora nindA hotI hai aura loga samajhane lagate haiM ki dharma svArthasAdhana kA upAya hai / tulasIdAsa jI ke kathanAnusAra bhagavAn kA bhajana na karane vAle cAroM varNa camAra haiN| camar3e kA dhonA, raMganA aura sajAnA camAra kA kAma hai| camAra yaha kAma apane lie nahIM, dUsarA ke lie karate haiN| camAra apanA kAma chor3a baiThe to logoM ko bar3I kaThinAI ho jAya / aisI hAlata meM agara Apa camAra ko ekAMtataH Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ 372] [ javAhara-kiraNAvalI burA hI kaheMge to Apako jUte pahinanA chor3anA hogaa| camAra ko burA kahane vAle jarA aMpanI aora dekheM / ve kyA kara rahe haiM ? kyA ve camAra kI taraha hI zarIra ke camar3e ko nahalAnedhulAne aura siMgArane meM hI nahIM lage rahate haiM ? kyA yaha kAma carmakAra kA kAma nahIM hai ? bar3hiyA-bar3hiyA kapar3e aura motiyoM ke gahane kyA camar3I ko sajAne ke lie hI nahIM pahane jAte ? agara Apa apane zarIra ke camar3e ko siMgAra kara dayAbhAva rakkheM, bhakti kareM, zarIra ko dUsaroM kI sevA aura paropakAra meM lagAveM, taba to ApakA camar3A raMganA camArapana nahIM kahalAegA; aura yadi yaha kucha bhI na kiyA, sirpha camar3I kI sajAvaTa meM hI lage rahe to tulasIdAsajI kA kathana Apa para bhI lAgU hogA hii| ___kaI loga kahate haiM hamase khAdI nahIM pahinI jAtI / vaha camar3I meM cubhatI hai| aise logoM ko camar3I kA bhakta kahA jAya yA nahIM ? mahIna kapar3oM ke lie cAhe paMcendriya pazuoM kI camar3I utArI jAya, carbI nikAlI jAya aura cAhe deza barbAda ho jAya, para inakI camar3I kI sukumAratA kAyama rahanI cAhie ! inakI camar3I khAdI se nahIM chilanI cAhie ! aisA vicAra karane vAle logoM ke dila meM dayA kA vAsa kaise ho sakatA hai ? kisI pativratA strI ne zRMgAra kiyA aura vaha zrRMgAra pati ko priya na lagA to vaha zrRMgAra bhI koI zRMgAra hai ? isI prakAra jina vastroM ke pahinane se dayA kA ghAta hotA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna ] [ 373 hai aura dayA kA ghAta hone se jo paramAtmA ke pratikUla haiM, ve kapar3e kyA pahanane yogya haiM ? 'nahIM !' prema, dayA, ahiMsA, paropakAra, saMyama aura sAdagI kA nirvAha khAdI pahanane se adhika ho sakatA hai yA mainceSTara ke hiMsAmaya vastroM ke pahanane se ? khAr3I pahanane se garUra kama hotA hai, bhAvanA meM sAtvikatA AtI hai, deza-prema jAgRta hotA hai / miloM kA banA vastra rAkSasI vastra hai jo saMyama aura sAdagI kA vinAza karatA hai, prema kA anta kara detA hai / ina vastroM ke kAraNa pazuoM kI hI nahIM, manuSyoM kI bhI hiMsA hotI hai / aba maiM apanI mUla bAta para AtA huuN| Upara ke vivecana se samajhA jA sakatA hai ki jisake hRdaya meM manuSyoM ke prati dayAbhAva hogA prAyaH vaha na hiMsA, karegA na jhUTha bolegA, na corI karanA, na parastrIgamana karegA aura na anucita saMgraha hI karegA / krodha, mAna, mAyA, lobha, rAga, dveSa kleza Adi mAnasika vikAroM kI utpatti prAyaH manuSya ke prati hI hotI hai / hRdaya meM mAnava - dayA utpanna hone para ina saba vikAroM para tuSArapAta ho jAtA hai aura jo ina saba pApoM evaM vikAreM se baca jAyagA, svAbhAvika hai ki vaha paramAtmA ke nikaTa pahu~cegA / isalie maiM kahatA hU~ ki ina pApoM kA parityAga karo / agara yakAyaka pUrNa rUpa se tyAga nahIM kara sakate to dhIre Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ 374] [javAhara-kiraNAvalI dhIre karo / pApoM ke parityAga ke patha para eka kadama bhI jo calegA aura usI patha para Age bar3he calane kI bhAvanA rakkhegA vaha eka dina apanI maMz2ila pUrI kara legaa| magara aise kAma to sarvaprathama tyAgane yogya haiM jinase manuSyoM kA ghAta hotA ho| aisA mata karo ki parAyA bhojana chInakara Apa mauz2a kareM aura vaha becArA bhUkhA mre| jyAdA kucha na kara sako to kama se kama paropakAra ko to pApa mata mAno ! AvazyakatA se adhika saMgraha to na karo / isa bAta ko mata bhUlo ki antataH dhana-dolata kAma nahIM aaygii| zAstra meM kahA hai vittaMNa tANaM na labhe pamatta / arthAt-pramAdazIla puruSa dhana-daulata ke dvArA apanA bacAva nahIM kara sktaa| mata bhUlo ki Aja jo lakhapatI hai, vahI kala kaMgAla ho jAtA hai| phira paropakAra karane meM kyoM kRpaNa banate ho ? kRpaNatA karake bacAyA huA dhana sAtha nahIM jAyagA, kintu kRpaNatA ke dvArA lagane vAlA pApa sAtha jaaygaa| yaha jAnate hue bhI loga jaba kharca meM kamI karanA cAhate haiM to saba se pahale paropakAra ke hI kAma baMda karate haiN| mitro ! yaha paramAtmAprApti kA mArga nahIM hai / udAra hRdaya se, zuddha buddhi se aura nirmala mastiSka se paramAtmA ke AdezoM ko samajho aura pAlana kro| aisA karane se Apa paramAtmA ke hI samAna bana jaaeNge| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ (10) yaiH zAntarAgarucibhiH paramANubhisvaM, nirmApistribhuvanaikalalAmabhUta! tAvanta eva khalu te'pyaNavaH pRthivyAM, yatta samAmamaparaM na hi rUpamasti ||12|| tInoM lokoM meM advitIya sundara prabho ! jina zAnta aura sundara paramANuoM ke dvArA ApakA nirmANa huA hai, jAna par3atA hai ki pRthvI para ve paramANu utane hI the / kyoMki tumhAre samAna dUsarA koI rUpa nahIM hai| vaktraM va te suranaroraganetrahAri, niHzeSanirjitajagatritayopamAnam / vimbaM kalaGkamalinaM kva nizAkarasya, yadvAsare bhavati pANDupalAzakalpam ||13! / artha-pramA! sura, nara aura nAgakumAroM ke netroM ko haraNa karane vAlA aura tIna loka kI samasta upamAoM ko jItane vAlA kahA~ to ApakA mukha aura kahA~ kalaMka se malIna candramA kA vimba ! candramA kA vimba to dina meM DhAka ke sUkhe patte ke samAna phIkA par3a jAtA hai ! usake sAtha Apake mukha kI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ 376] [javAhara-kiraNAvalI tulanA nahIM kI jA sktii| prAcArya mAnatuMgajI ne bhagavAn RSabhadeva kI stuti karate hue yahA~ unake zarIrasaundarya kA AlaMkArika varNana kiyA hai| kahA gayA hai ki bhagavAn kA rUpa, jise dekhakara caNDakauzika jaise krUra prANiyoM ko bhI zAMti milI hai, aise pudgala-paramANuoM se banA hai jo tIna loka meM sarvazreSTha the| maiM anumAna karatA hU~ ki jina paramANuoM se terA zarIra banA hai ve paramANu saMsAra bhara meM utane hI the| unase adhika nahIM the / adhika hote to tere zarIra ke samAna koI dUsarA zarIra bhI banA hotA / lekina tere zarIra ke samAna zAMtimaya aura sundara zarIra dUsarA nahIM hai| isa kAraNa yahI anumAna hotA hai ki jitane zreSTha paramANu tere zarIra meM lage haiM, utane hI saMsAra meM the| yaha paramAtmA kI stuti hai / stuti vaha hai jisake uccAraNa se AtmA kI paramAtmA ke prati prIti jAgRta hokara ba~dha jAya / Aja jo stuti kI gaI hai usameM batalAyA gayA hai ki kahA~ to ApakA vaha sura nara uraga ke netroM ko haraNa karane 'vAlA aura dekhane para bhI tRpti na ho aisA, saMsAra ko Ananda dene vAlA mukha aura kahA~ candramaNDala ! saMsAra kI kisI bhI zreSTha aura sundara vastu se Apake mukha kI upamA dI jAya kintu vaha upamA ThIka nahIM baiThatI / ApakA mukha sabhI upamAoM ko jIta cukA hai| saMsAra kI koI bhI vastu Apake mukha kI samA'natA nahIM kara sktii| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna] [ 377 kahA jA sakatA hai ki candramA saumya, zItala aura AhlAdajanaka hai| phira bhagavAn ke mukha ke sAtha usakI tulanA kyoM nahIM kI jA sakatI ? lekina prAcArya mAnatuMga candramaNDala ko ghRNApUrvaka dekhakara kahate haiM ki yaha candra-bimba to spaSTa hI kalaMka se malIna hai| isake atirikta candramA kI kAMti tabhI taka rahatI hai jaba taka sUrya kA udaya nahIM hotaa| sUrya kA udaya hote hI vaha sUkhe patte ke samAna kAntihIna phIkA par3a jAtA hai / candramA ko rAhu bhI grasa letA hai| isa prakAra kahA~ to eka sthiti meM na rahane vAlA candramA kA vimba aura kahA~ bhagavAn kA mukhamaNDala ! vaha mukhamaNDala jo sura nara aura uraga ke netroM ko bhI haraNa karane vAlA hai| isalie pramo ! Apake mukha ke sAmane tInoM bhuvana ke padArtha tuccha dikhAI dete haiM aura ApakA mukha anupama hai, advitIya sauMdarya se yukta hai| isa bhaktAmarastotra ke dvArA paramAtmA se bheMTa karanA sabhI ko iSTa hai| isa stotra ko digambara, zvetAmbara mUrtipUjaka aura amUrtipUjaka sabhI mAnate haiN| sabhI parama prIti ke sAtha isakA pATha karake zAMtilAbha karanA cAhate haiM / ataeva isake bhAvoM ko dhyAnapUrvaka samajhanA caahie| ____prAcArya ne yahA~ jo kucha kahA hai, yadi vaha satya hai to usa para gaMbhIratApUrvaka vicAra kro| aAja hameM sthUla dRSTi se paramAtmA ke darzana nahIM ho sakate, phira bhI candramaNDala to Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ 378 ] [ javAhara-kiraNAvalI dikhAI detA hI hai| vaijJAnikoM ne sarca lAiTa Adi nAnA prakAra ke prakAzoM kA AviSkAra kiyA hai lekina candramA kI samatA karane vAlA eka bhI prakAza ve nahIM banA sake haiM / isa para se he manuSya ! tU apanI apUrNatA aura azakti kA vicAra kr| apanI zakti para garva mata kara / saca to yaha hai ki jahA~ sUrya aura candramA vidyamAna haiM vahA~ dUsare prakAza kI AvazyakatA hI nahIM hai| koI kitanA hI prayatna kare lekina candramA aura sUrya ke samAna prakAza nahIM bana sakatA / yaha vicAra kara khaTapaTa meM par3ane kI AvazyakatA nahIM thI lekina manuSya gaz2aba kA prANI hai ! usameM IzvarIya zakti vidyamAna hai| ataeva vaha prakRti se bhI lar3AI kara rahA hai| manuSya prakRti se bhI lar3AI kara rahA hai| manuSya prakRti para vijaya pAnA cAhatA hai aura prakRti ko nIcA dikhAnA cAhatA hai| prakRti se lar3AI karane vAloM ko socanA cAhie ki maiMne vijJAna ke dvArA jo vastue~ banAI haiM, unase pahale kI vastuoM kA vikAza hai yA vinAza huA hai ? kalpanA kIjie, kisI ke ghara meM bijalI kA sundara prakAza ho parantu ghara meM koI cImAra par3A ho| eka ora vImArI bar3hatI jAya aura dUsarI ora vijalI kA prakAza bar3hatA jAya / aisI sthiti meM prakAza kA bar3hanA kisa kAma kA ? agara vijalI kA prakAza na ho aura sUrya-candra kI kiraNoM se hI zAnti pahu~catI ho to samajhanA cAhie ki hameM kisI kI ora se yaha saMketa mila rahA hai ki Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna ] [376 tumheM prakRti ke hI bharole rahanA caahie| prakRti ke viruddha AcaraNa karane se vikRti bddh'egii| Apake pUrvajoM ke sAmane vijalI kA prakAza nahIM thaa| nakalI ghI aura nakalI zrATA Adi bhI nahIM thaa| lekina zArIrika bala meM, bauddhika vikAsa meM aura mAnasika cintana meM ve bar3e the yA Apa bar3e haiM ? . 'pUrvaja bar3e the|' unheM moTara, bijalI, nakalI ghI Adi cIjeM pasaMda hI nahIM thiiN| ve ina cIjoM se ghRNA karate the aura Apa inase prema karate haiN| Apane ina saba ko apanAyA hai sahI, para isakA pariNAma kyA huA hai ? yahI ki pahale ke logoM ko vRddhAvasthA meM bhI cazme kI AvazyakatA nahIM hotI thI lekina Ajakala ke bahuta se navayuvakoM ko bhI cazmA lagAnA par3atA hai| isa antara kA kyA kAraNa hai ? Aja 'ilekTrika lAiTa' kA AviSkAra huA to netroM kA prAkRtika prakAza kahA~ vilIna ho gayA ? pahale ke loga kyA Ajakala kI taraha davAiyoM kA sevana karate the ? ve dahI aura bAjare kI roTiyA~ khAte the, phira bhI unameM jaisI zakti thI vaisI Apa mAla-malIdA khAne vAloM meM hai ? 'nahIM!' Apa loga prakRti se lar3AI karake cAhe Age bar3hane kI aAkAMkSA kareM aura cAhe 'vaijJAnika' nAma dharAkara abhimAna Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ 380] [javAhara-kiraNAvalI --- - kareM, lekina Apa prakRti ke vijJAna kA mukAbilA nahIM kara sakate / jahA~ sUrya kA prakAza nahIM pahu~catA vahA~ kI havA to gandI hotI sunI jAtI hai lekina jahA~ bijalI kA prakAza na ho vahA~ kI havA gandI hotI sunI hai ? 'nahIM!' itanA hI nahIM, balki jahA~ bijalI kA pracura pracAra hai vahAM kI havA gandI ho jAtI hai, aisA sunA gayA hai| nayInayI vastue~ dekhakara ApakA mana phisala jAtA hai aura Apa unheM apanAne ke lie taiyAra ho jAte haiM parantu yaha kyoM nahIM dekhate ki ye vastue~ prakRtipradatta lAbhoM ko bar3hAne vAlI haiM yA ghaTAne vAlI ? saMsAra meM agara bijalI kI rozanI, bijalI ke paMkhe, bijalI kI sahAyatA se taiyAra hone vAlI davAiyA~ na hoM to manuSya kI mUla prakRti ko koI hAni pahu~cane vAlI nahIM hai| yahI nahIM, varan inake abhAva meM manuSya jyAdA sukhI, jyAdA samRddha aura jyAdA saMtuSTa hogaa| lekina agara prakRti dvArA pradatta vastue~ na hai| to kaisI bItegI? agara sUrya aura candramA kA prakAza na ho to manuSyoM kI kyA sthiti hogI ? sunate haiM, dakSiNI dhruvapradeza kI talAza karane ke lie kaI aMgrejoM ne jAne kA sAhasa kiyA aura ve kucha dUrI taka gaye bhI, phira bhI unheM saphalatA nahIM milii| sUrya kA prakAza na milane ke kAraNa unheM mRtyu kA prAliMgana karanA par3A / tAtparya Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna ] [381 - - -- - ----- yaha hai ki jahA~ niyamita rUpa se sUrya aura candramA kA prakAza pahu~catA hai vahIM manuSya jIvita raha sakatA hai| jahA~ yaha prakAza nahIM milegA vahAM manuSya lambe samaya taka prANa dharaNA nahIM kiye raha sktaa| bhagavAn ne indriyoM kA svarUpa batalAne ke sAtha hI unake nigraha kA bhI svarUpa batalAyA hai| praznadhyAkaraNasUtra meM bhagavAn ne muni ke lie nATaka dekhane kA niSedha kiyA hai para kahIM sUrya aura candramA ke prakAza ko bhI dekhane kA niSedha kiyA hai ? 'nahIM!' 'kyoM ?' kyoMki isake vinA kAma nahIM calatA aura isase netroM meM vikAra bhI utpanna nahIM hotaa| duniyA kA koI bhI dharmazAstra prakRti kI bAtoM ko rokane kI himAyata nahIM karatA / sUrya aura candramA kAprakAza jIvana kI anivArya vastu hai| usake binA jIvana kA nirvAha saMbhava nahIM hai| aisI dazA meM agara koI sUrya-candra ko dekhane kA niSedha karatA hai to vaha ajJAnI hI samajhA jaaygaa| jo manuSya haThapUrvaka sUraja ke prakAra se bacane kI koziza karegA usakA jIvana hI kaThina ho jaaygaa| bhagavAn ne sAdhuoM ko dIpaka Adi ke kRtrima prakAza ke upayoga kI manAI kI hai, magara sUrya-candra ke naisargika prakAza ke upayoga kI manAI nahIM kI hai| agara sAdhu dIpaka ke Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ 382] [javAhara-kiraNAvalI ----- -- ---------------- prakAza kA upayoga kare to vaha saMyama se cyuta ho jAtA hai| lekina vaha yadi sUrya ke prakAza kA upayoga na kare to saMyama kA pAlana nahIM ho sktaa| sUrya kI sAkSI se hI hama loga bhojana kara sakate haiM aura saMyama kA paripAlana kara sakate haiN| sUrya kI sAkSI ke abhAva meM sAdhu ko bhojana karane kA niSedha hai| ApameM samabhAva hotA to Apa bijalI kI apekSA sUryacandra se adhika prasanna hote / bijalI, sUrya aura candra kI taraha vyApaka nahIM hai, jIvana ke lie anivArya bhI nahIM hai aura lAbhadAyaka bhI nahIM hai, phira bhI Apako usakI kImata denI par3atI hai, isI kAraNa Apa usakI kadra karate haiM / sUrya aura candramA kI kImata nahIM denI par3atI. isa kAraNa usakI kadra nahIM kI jAtI aura na usakA upakAra hI mAnA jAtA hai| prakAza asala meM prakRti kI dena hai| use rAjA apanI milkiyata samajhe, yaha rAjadharma na jAne kahAM se nikala par3A hai ? rAjA samAja kI zakti ke lie hotA hai| agara vaha dhIre-dhIre saba Avazyaka vastuoM ko apane kabje meM kara le aura apanI nijI cIz2a samajha kara manacAhA kara lagA de to saMsAra kA kAma kisa prakAra calegA? viziSTa puNya kA udaya hone para manuSya rAjA banatA hai| ataeva use prakRti ke niyamoM kA viziSTa rUpa se pAlana karanA caahie| dUsare kI bhUloM se utanI hAni nahIM hotI, jitanI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna ) [383. -- ---- - - rAjA kI bhUla se| IsAI logoM kI mAnyatA ke anusAra rAjA Izvara kA bhejA huA hotA hai| Izvara ke dvArA bhejA huA puruSa koI bhUla nahIM kara sktaa| ataeva vaha jo bhI kucha karatA hai, ucita hI karatA hai / magara yaha vicAra bhramapUrNa hai / maiM AcArya huuN| agara maiM kahane lagUM ki mujhe Izvara ne prAcArya banAyA hai, isalie maiM apanI icchA ke anusAra kArya karU~gA aura jo kucha bhI karU~gA vahI ucita samajhA jaaygaa| to Apa kyA kaheMge? Apa phaurana kaheMge ki Izvara ne nahIM; saMgha ne Apako AcArya banAyA hai aura saMgha ko adhikAra hai ki vaha zAstra ke viruddha AcaraNa karane para prAcArya kI padavI chIna le| agara koI vyakti aparAdha karatA hai to vaha aparAdha usI vyakti kA samajhA jAtA hai| lekina AcArya ke viSaya meM yaha bAta nahIM hai / AcArya aparAdha kare to vaha na sirpha prAcArya kA hI kintu usa saMgha kA bhI samajhA jAyagA, jisa saMgha kA vaha prAcArya hai| kyoMki saMgha ne hI prAcArya ko niyata kiyA hai| yahI bAta rAjA ke viSaya meM hai| prakRti ke niyamoM kA pAlana karake saba ko suvidhA pahu~cAnA rAjA kA dharma hai| isake badale vaha prakRti kA mAlika bana baiThe aura kahane lage ki maiM jaise pRthvIpati hU~ usI prakAra sUryapati, candrapati jalapati aura vAyupati bhI hU~, to yaha rAjA kA anyAya samajhA jaaygaa| rAjA jIvana kI suvidhAoM kA svAmI nahIM bana Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ 384 ] [ javAhara - kiraNAvalI sakatA aura na unase kisI ko vaMcita hI kara sakatA hai / aprAkRtika vastuoM kA svAmI banakara una para bhale hI vaha Taiksa lagA de, para prAkRtika vastuoM para, jo jIvana nirvAha ke lie anivArya rUpa se upayogI haiM, Taiksa lagAnA ucita nahIM aura na pUrI taraha zakya hI hai| bijalI kA Taiksa na cukAne para bijalI rokI jA sakatI hai, kyoMki usakI cAbI rAjA ke hAtha meM hai / agara vaha sUrya ke prakAza para yA pavana para kara lagA de aura prajA kara denA asvIkAra kara de to rAjA sUrya yA pavana ko roka dene meM samartha nahIM hai / inakI cAbI usake hAtha meM nahIM hai / yaha bAta dUsarI hai ki prajA apanI kamajorI ke kAraNa ina vastuoM kA bhI kara detI rahe ! aisI nirvIrya prajA to zAyada zvAsa lene kA bhI kara dene ko taiyAra ho jAegI / mere kahane kA Azaya yaha hai ki prAkRtika padArthoM meM jaisA saundarya hotA hai aura ve jaise lAbhadAyaka hote haiM vaise kRtrima padArtha nahIM ho sakate / sUrya aura candramA nisarga ke sarvottama upahAroM meM hai / ataeva AcArya mAnatuMga ne candramA ke sAtha bhagavAn ke mukha kI tulanA kI hai| AcArya kA kathana hai ki paramAtmA ke mukha kI samAnatA candramA mI nahIM kara sakatA / candramA, sUrya kA udaya hone para pIle patte ke samAna nisteja aura phIkA par3a jAtA hai / ataeva usase bhagavAn ke mukha kI upamA kaise dI jAya ! jaba prakRti - rAnI kA sarvotama zRMgAra candramA zrI bhagavAn ke mukha ke sAmane nagaNya Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna ] [385 ...--- --.-... --- -------- - - - - - hai to manuSya ke dimAga se upajane vAlA koI bhI kRtrima padArtha usakI barAbarI kaise kara sakatA hai ? bhagavAn kA svarUpa kitanA sundara aura manorama hai, yaha bAta isa kAvya se bhalIbhA~ti mAlUma ho jAtI hai| usa saundarya ko parakhane ke lie dRSTi nirmala honI cAhie / nirmala dRSTi se aura sAtha hI svaccha antaHkaraNa se agara Apa paramAtmA ke svarUpa para vicAra kareMge to saMsAra ke padArtha zrApa ko nissAra pratIta hue vinA nahIM raha skte| isalie merA kathana hai ki pakSapAta kI dRSTi dUra karake IzvarIya prema ko apanAo / IzvarIya prema ko apanAne ke lie cAra upAya haiM aura ve kAmadhenu ke samAna haiN| inameM pahalI maitrIbhAvanA dUsarI pramoda bhAvanA, tIsarI karuNAbhAvanA aura cauthI madhyasthabhAvanA hai| maitrI bhAvanA kA artha cUramA khAne-khilAne vAle mitra banAnA nahIM hai / saMsAra meM aise bhI mitra hote haiM jinake viSaya meM yaha kahA gayA hai ki pAtro miyAMjI khAnA khAo, karo visamilkhA hAtha dhulaashro| pAzrI miyAMjI chappara uThAo, hama buDDhe koI jvAna bulaayo|| isa prakAra kI mitratA vAstavika mitratA nahIM hai| mitratA sUrya ke prakAza ke samAna hotI hai| sUrya samAna rUpa Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ 386] [javAhara-kiraNAvalI se samasta saMsAra ko prakAza detA hai| kisI ko kama aura kisI ko adhika nahIM detaa| yA kisI ko prakAza de aura kisI ko na de, aisA bhI nahIM krtaa| isI prakAra manuSya ke hRdaya rUpI AkAza meM jaba maitrIbhAva kA sUrya udita hotA hai to usakA prakAza prANI mAtra ko samAna rUpa se milatA hai| jisakA antaHkaraNa maitrIbhAvanA se ujjvala ho jAtA hai, vaha pratyeka prANI ko apanA mitra samajhatA hai| kisI ke prati usake citta meM durbhAvanA nahIM ho sktii| isa prakAra maitrIbhAvanA kI ArAdhanA ke lie Apako prANI mAtra kA mitra bananA caahie| prazna ho sakatA hai ki gRhastha saba prANiyoM kA mitra kaise bana sakatA hai ? use lena-dena karanA par3atA hai, kahanAsunanA par3atA hai aura pacAsoM kAma karane par3ate haiM, jisase prANI mAtra ke prati maitrIbhAvanA meM bAdhA par3atI hai| aisI sthiti meM maitrIbhAvanA kI bAta sAdhuoM ko bhale hI upayogI ho, gRhasthoM ke lie vaha upayogI nahIM ho sktii| isa taraha kA vicAra bhramapUrNa hai| gRhastha agara maitrIbhAvanA ko dhAraNa nahIM kara sakatA to isake mAyane yaha hue ki vaha dharma kA hI pAlana nahIM kara sktaa| kyA dharma itanA saMkIrNa hai ki sarvasAdhAraNa usase lAbha nahIM uThA sakate ? nahIM, aisA nahIM hai / dharma kA prAMgaNa bahuta vizAla hai| usameM sabhI ke lie sthAna hai| agara gRhastha samajhadArI se kAma Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna ] [387 le to maitrIbhAvanA kI ArAdhanA usake lie kaThina nahIM hai| gRhastha ko gRhastha kI bhAMti, sAdhu ko sAdhu ke samAna aura vItarAga ko vItarAga kI taraha maitrIbhAvanA rakhanI hotI hai| rAjA rAjya karate hue bhI maitrIbhAvanA kA pAlana kara sakatA hai| kahA jA sakatA hai ki rAjA kisI ko phA~sI detA hai aura kisI ko jAgIra detA hai| taba usameM maitrIbhAvanA kahA~ rahI? lekina rAjA phA~sI dete aura jAgIra dete samaya yaha samajhatA hai ki maiM prajA kA mitra hU~, prajA kI sevA karanA, rakSA karanA aura isa prakAra apane rAjadharma kA pAlana karanA hI merA kartavya hai| maiM kisI ko daNDa detA hU~ aura kisI kA satkAra karatA hU~, magara yaha saba mitra banakara hI karatA hU~, zatru banakara nhiiN| kisI ke prati mere antaHkaraNa meM pakSapAta nahIM hai, zatrutA nahIM hai, dveSabhAva nahIM hai| phira aisA kauna-sA puNyamaya divasa hogA jaba maiM isa kartavya kA bhI tyAga karake isase bhI bahuta U~cI zreNI ke kartavya kA pAlana karane meM samartha ho sakU~gA / he prabho ! mere hRdaya meM aisA bhAva bhara do ki maiM kisI ke prati anyAya na kruuN| rAjasattA kA mada mere mana ko malina na hone de| maiM prajA kI sukha-zAMti ke lie apane svArthoM ko tyAgane ke lie sadaiva udyata rhuuN| isa prakAra kI niSpakSa aura udAra bhAvanA se jo rAjA rAjya karegA vaha avazya hI maitrIbhAvanA kA adhikArI ho sakatA hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________ 388] [javAhara-kiraNAvalI - . -- - ---.. -... mAtA apane putra para maitrIbhAvanA rakhatI hai, phira bhI samaya para use daMDa dene se nahIM cuuktii| usakI daMDa dene kI kriyA meM putra ke kalyANa kI hI bhAvanA hotI hai| vAstava meM cAhe koI tyAgI ho yA gRhastha ho, rAjA ho yA vyApArI ho, kisAna ho yA sarApha ho, agara usake antaHkaraNa meM nyAya kA bhAva hai, niSpakSatA hai aura svArthasAdhana ke lie dUsaroM kA aniSTa karane kA irAdA nahIM hai to avazya hI vaha maitrIbhAvanA kI ArAdhanA kara sakatA hai| samAja rUpa virATa puruSa kI sevA kA jo bhI kAma kisI ne apane hAtha meM liyA ho, use prAmANikatApUrvaka karane para hI maitrIbhAvanA hotI hai| jisake hRdaya meM maitrIbhAvanA jAgRta hogI vaha kisI ko dhokhA nahIM degaa| vaha kisI se IrSA-dveSa nahIM rkkhegaa| sacAI aura saralatA ke sAtha hI vaha sabake prati bartAva karegA / vaha daMDa degA to AtmA ko zuddha karane ke lie hI degaa| __ dUsarI pramodabhAvanA hai / yaha bhAvanA sadA guNI janoM kA dhyAna karAtI hai| eka AdamI zatru hai magara muni bana gayA hai aura dUsarA mitra hai magara patita ho gayA hai| pramodabhAvanA vAlA puruSa ina donoM meM se guNI ko hI apanAegA, guNI kA hI Adara kregaa| ghara meM bhI guNa ke Adara kI AvazyakatA hai, kevala haDDiyoM ke Adara kI nahIM / bhAI kA lar3akA guNI hai phira bhI use parAyA mAno aura usakA Adara na karo aura apane nirguNa lar3ake kA bhI Adara karo aura use apanA mAno, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna]] [386 --- - --- --- ------- - - - yaha pramodabhAvanA ke viruddha hai| pramodabhAvanA kA vikAza karake guNI kI pUjA-sevA kI vRddhi karo to Apa svayaM guNamaya bana jAe~ge aura Apako pramoda kI prApti hogii| ataeva guNIjanoM kA satkAra karo, unake guNoM ko apnaayo| agara unameM koI truTi dIkhatI ho to usakA anukaraNa mata kro| kahA jA sakatA hai ki yaha paraspara virodhI upadeza hai| eka ora prANI mAtra para maitrIbhAvanA rakhane kA upadeza diyA jAtA hai aura dUsarI ora guNIjanoM ke Adara kA upadeza diyA jAtA hai / yaha donoM upadeza kaise saMgata ho sakate haiM ? gAya ke cArapaira aura cAra hI stana hote haiN| gAya laMgar3I ho to usake stanoM meM bhI truTi ho jaaygii| ataeva laMgar3I gAya utane kAma kI nahIM hotI / isIlie karuNA bhAvanA kahI hai / jisameM guNa na hoM usake prati karuNA bhAvanA dhAraNa kro| .kisI ko dukhI mata karo aura koI dukhI dikhAI de to usa para karuNA bhAva laao| karuNA itanI udAra hotI hai ki vaha guNa-avaguNa nahIM dekhatI / guNI kI pUjA hotI hai aura dukhI para karuNA kI jAtI hai| muni ko AhAra diyA jAtA hai soM karuNA se nahIM varan guNapUjA ke bhAva se diyA jAtA hai| guNapUjA hI muni ko vaMdanA karane ke lie prerita karatI hai| isa prakAra pramodabhAvanA guNI janoM ke prati aura karuNA bhAvanA dIna-dukhiyoM ke prati dhAraNa kI jAtI hai| bhagavAn RSabhadeva ne manuSyoM ko dukhI dekhakara hI isa Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________ 360 ] [ javAhara - kiraNAvalI sthiti para pahu~cAyA thA, kahA jA sakatA hai ki isa sthiti para pahu~cAne se to AraMbha-samAraMbha bar3ha gayA ! parantu karuNA meM DUbA huA AraMbha-samAraMbha yA bhUta- bhaviSya ke vicAra se apane karttavya kA parityAga nahIM karatA aura na apanI maryAdA kA hI lopa karatA hai / vaha parAye duHkha ko bhI apanA hI duHkha mAnatA hai aura jaba taka use dUra nahIM kara detA taba taka caina nahIM letA / aisI bhAvanA vAlA saba kA mitra bana sakatA hai / hA~ jisake dila meM yaha vicAra hogA ki amuka kI dayA karU~ aura amuka kI nahIM, vaha pakSapAtI hai / karuNA sarvabhUtI honI cAhie / kalpanA karo ki Apake zatru kA lar3akA aura ApakA lar3akA- donoM sAtha-sAtha khela rahe haiM / zatru kA lar3akA kisI gAr3I kI Takkara lagane se gira pdd'aa| aise samaya para Apa kyA kareMge ? agara Apake hRdaya meM karuNAbhAva hai to Apa usa samaya vaira kA vicAra nahIM kreNge| agara donoM lar3ake gira par3e hoM aura apanA lar3akA dUra tathA zatru kA lar3akA pAsa ho to karuNAbhAva vAlA manuSya pahale zatru ke lar3ake ko hI uThAyegA / agara vaha pAsa meM par3e hue lar3ake kI upekSA karatA hai to pakSapAta karatA hai / ke cauthI madhyasthabhAvanA hai / sArA saMsAra ApakI icchA anusAra kabhI nahIM bana sakatA / tIrthakaroM ke samaya meM bhI saMsAra eka-sA nahIM huA to zraba kyA hogA ? zrataeva kisI kA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke vyAkhyAna ] [361 apane se viruddha mArga para calate dekho, koI dharma ke mArga meM kA~Te vikheratA dikhAI de to bhI usa para samabhAva rakhanA caahie| ina cAra bhAvanAoM kA sevana karane vAlA bhagavAn RSabhadeva ke patha para agrasara ho sakatA hai aura apane jIvana ko dhanya banA sakatA hai| bhagavAn kI stuti karane ke sAtha unake mArga para calane vAlA hI kalyANa kA bhAgI hotA hai| maMgalaM bhagavAn vIro maMgalaM gautama gnnii| maMgalaM sthUlibhadrAcA jainadharmo 'stu maMgalam // samApta Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________ W Tuirrvel3ypaar 10ll inningum Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI yaza javAhara-sAhitya ke prA bhAvanagara DIRTA [1] zrI javAhara vidyApITha, bhInAsara (bIkAnera) ([2] hitecchu-zrAvaka-maMDala, ratalAma (mAlavA) [3] zrI jaina javAhira mitra-maNDala, byAvara ( rAjapUtAnA) [4] zrI cimmanasiMhajI lor3hA byAvara ( rAjapUtAnA) inake atirikta jinakI ora se jo pustaka 17 prakAzita huI hai, vaha unake pAsa se bhI mila sakatI hai| CEO vyAvara chapAI kA uttama sAdhana Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com