Book Title: Dwisandhanam
Author(s): Dhananjay, Kashinath Pandurang Sharma,
Publisher: Nirnanysagar Press
Catalog link: https://jainqq.org/explore/022649/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyamAlA. 49. zrIdhanaMjayaviracitaM dvisNdhaanm|| badarInAthaviracitayA TIkayA sametam / jayapuramahArAjAzritamahAmahopAdhyAyapaNDitadurgAprasAdadArakakedAranAthakRpAGgIkRtazodhanakarmaNA zivadattazarmaNA, mumbApuravAsiparabopAbapANDuraGgAtmajakAzInAtha zarmaNA ca saMzodhitam / taca mumbayyAM nirNayasAgarAkhyayantrAlaye tadadhipatinA mudrAkSarairaGkayitvA prAkAzyaM nItam / 1895 (asya pranthasya punarmudraNAdiviSaye sarvathA nirNayasAgaramudrAyatrAlayAdhipatana revaadhikaarH|) mUlyaM sArtho rUpyakaH / Page #2 -------------------------------------------------------------------------- Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvisaMdhAna mahAkAvyasya bhUmikA / - - ayaM dvisaMdhAna mahAkAvyasya rAghavapANDavIyAparanAmakasya kartA dhanaMjaya mahAkaviH kadA katamaM bhUmimaNDalaM maNDayAmAseti na nizcitam . paraMtu 884 khristAbdaparyantaM kazmIrAnpAlayituravantivarmaNaH samakAlInayordhvanyAlokanirmAyakAnandavardhana- haracaritamahAkAvyaracayitaratnAkarayoH stAvakasya, 959 khristAbdaracitayazastilaka campUnirmAtR jainasomadevena stutasya, bAlarAmAnATakAdinirmAtRrAjazekharasya nAmnA jalhaNAdisaMgRhItasUktimuktAvalyAdiSu likhiteSu prAcIna kavivarNanA zlokeSu (sUktimuktAvali - subhASita hArAvalyoH ) 'dvisaMdhAne nipuNatAM sa tAM cakre dhanaMjayaH / yayA jAtaM phalaM tasya satAM cakre dhanaM jayaH // ' ityupalabhyamAnatvena 'rAjazekharakaveH prAcIno dhanaMjayakavirAsIt' iti, prakRtakAvye jainasamayamAtra prasiddha kathAnAM nibaddhatvAt 'jainaH saH' iti ca pratIyate. iti vijJApayataH 'pramANamakalaGkasya pUjyapAdasya lakSaNam / dvisaMdhAnakaveH kAvyaM ratnatrayamakaNTakam // kaverdhanaMjayasyeyaM satkavInAM ziromaNeH / pramANaM nAmamAleti zlokAnAM ca zatadvayam // ' iti dhanaMjaya nighaNTurUpa nAmamAlAyA darzanena akalaGkapramANa- pUjyapAdalakSaNa- nAmamAlA apyanena dhanaMjayena nirmitA iti pratIyate. akalaGka pUjyapAdayorgranthakartRtve tu dhanaMjayena dvisaMdhAnakAvyaM nAmamAlA ceti granthadvayaM nirmitamiti jJeyam. sabhaGgAbhaGgazleSapradhAnatayA kathAdvayavarNakasya tasya cAsya mahAkAvyasya TIkApi vinayacandrAntevAsinemicandreNa mahatI kRtAsIt tasyAzvAtIva vistRtatvAttataH sAramuddhRtya zrIbadarInAtheneva sakalasumanobhUSitena dAdhIcajayapura saMskRtapAThazAlAdhyApakavidvadarabadarInAtheneyaM sudhArUpA prakAzitA. ime ca 1895 khristAbde idaM jagadasAraM matvA paralokaM prasthitavantaH. tasya cAsya saTIkasya mahAkAvyasya zodhane yadAvayoH skhalanaM syAttatparamadayArdramanaskaH . zodhanIyaM kSantavyaM ca yataH gacchataH skhalanaM kApi bhavatyeva pramAdataH / isanti durjanAstatra samAdadhati sajjanAH // paNDita zivadatta - kAzInAthau. Page #4 -------------------------------------------------------------------------- Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyamAlA | mahAkavizrIdhanaMjayaviracitaM dvisaMdhAnam / zrIbadarInAthakRtayA TIkayA sametam / ** prathamaH sargaH / kIrtyA nirmalayandizo dazarathazlAghI samRddhodbhavaH saMgrAmaprakaTIkRtArjunayazAH zatrughnavIrAdRtaH / valgajAmbavatA prazaMsitamahAH prauDhAGgadodbhAsitaH zrImAnnIlaruciH zivaM dizatu vo rAmo'tha kRSNo'tha vA // AsIdasImaguNabhUmirabhUmiraMhaH saGghasya kRSNacaraNAmbujacazcarIkaH / dAdhIcajAtigatakautsakule prasUtaH sAhebarAma iti nAma dadhaddvijAyaH // anantapAdArcanalabdhasiddhiranantavANIpariniSThabuddhiH / anantavidvatkulazailasAnuranantarAmo'bhavadasya sUnuH // tasya kRSNaikabhakto'bhUcchoTIlAlAbhidhaH sutaH / sadAsukhamanIrAmakanIyAnpuNyabhAjanam // kAvyAdhyApanalabdhazuddhayazasA rAmAbhidhAjjyAyasA kuddAletyupanAmakena badarInAthena tatsUnunA / prAkTIkAmupalabhya caiva sugamA bodhAya vidyArthinAM TIkeyaM kriyate dhanaMjayakRte kAvye dvisaMdhAnake // tatra zrImAcchreSokticaturo dhanaMjayanAmA mahAkaviH prAripsitasya rAghavapANDavIyakathAnakayoH kutracijatukASThanyAyena kutracidekavRntagataphaladvayanyAyena sabhaGgAbhaGgazleSaprAdhAnyena pratipAdakasya dvisaMdhAnanAmakamahAkAvyasya nirvighnaparisamAptipracArAdiphalakaM ziSTAcAraprAptaM tIrthakRdAzIrUpaM maGgalamAcarati -- zriyaM jagadbodhavidhau vihAyasi vyadIpi nakSatramivaikamudgatam / sa yasya vastIrtharathasya suvrataH pravartako nemiranazvarIM kriyAt // 1 // zriyamiti // yasya bodhavidhau kaivalyajJAnAnuSThAne, vihAyasi gagane, udgatamekaM na - kSatramiva, jagad vyadIpi bhAti sma / sa tIrthamAgama eva rathaH, tasya nemizcakradhArA san; Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyamAlA / pravartakaH suvrato nAma vizastIrthakaraH, anazvarI nityAM mokSopalakSitAM zriyaM vo yuSmAkaM kriyAt vidheyAt // bhAratapakSe-nemiH zivAnandano dvAviMzastIrthakRdvizeSyaH / tasya, zobhanAni niraticArANi vratAni yasyetyarthakaM suvrata iti vizeSaNam / bodhavidhau bodhacandra iti vizeSaH / asminkAvye zleSa eva mukhyo'laMkAraH / tathApi tanmUlakAni alaMkArAntarANi tatra tatra jJeyAni / tatrAtropamArUpakayoH saMkarAlaMkAraH / sarge'sminvaMzasthaM nAma cchandaH-'jatau tu vaMzasthamudIritaM jarau' iti lakSaNAt // satI zrutaskandhavane vihAriNImanekazAkhAgahane sarasvatIm / gurupravAheNa jaDAnukampinA stuve'bhinanye vanadevatAmiva // 2 // satImiti // satI pUrvAparapramANabAdhArahitAm, anekazAkhAbhiH prAbhRtikAdipra. nthavizeSairgahane, jaDAnheyopAdeyavivekavikalAnanukampatItyevaMzIlena gurUNAM pravAheNa, abhi samantAnandanIye, zrutaskandho granthavizeSaH sa eva vanaM tasminviharaNazIlAm, sarasvatI vanadevatAmiva stuve / kIdRzIM vanadevatAm / satI sAGgopAGgasaMpUrNalakSaNAm, DalayorakyAjalAnukampinA gariSThapravAheNa, abhinanye'bhivardhanIye, anekAbhivRkSazAkhAbhinibiDe, zrutAH vikhyAtAH skandhAH prakANDA yatra tatra vane viharaNazIlAm / upmaalNkaarH|| ciraMtane vastuni gacchati spRhAM vibhAvyamAno'bhinavairnavapriyaH / rasAntazcittaharairjano'ndhasi prayogaramyairupadaMzakairiva // 3 // ciraMtana iti // navapriyaH nUtanAbhilASukaH, abhinavairnavInaiH, cittaharaizcetoraJjakaiH prayogaramyaiH zabdaracanAvizeSaramaNIyaiH rsaantraiH| zRGgArahAsyakaruNaraudravIrabhayAnakAH / bIbhatsAdbhutazAntAzca nava nATye rasAH smRtAH // ' ityukteSu raseSu ekaikasya nivRttAvuttarottaraM samutpanaiH / vibhAvyamAna AhAdyamAno jano lokaH, ciraMtane purAtane vastuni padArthe spRhAM vAJchAM gacchati prApnoti / kaiH kasminniva / prayogaramyaiH prakAravizeSotkarSamanoharaiH, abhinavaitanaiH, cittaharaimanohAribhiH, rasAntarairmadhurAmalalavaNakaTukaSAyatiktAnAM sAMkaryeNa vilakSaNarasatAmApanairupadaMzakairvyaanaiH, andhasi bhakta iva // sa jAtimArgo racanA ca sAkRtistadeva sUtraM sakalaM purAtanam / vivartitA kevalamakSaraiH kRtirna kaJcukazrIriva varNyamRcchati // 4 // sa iti // yadyapi sa eva bahutropalabdha eva jAtimArgo jagatyAdicchandaHpaddhatiH, cakAro'vadhAraNArthaH, saiva racanA padanyAsaH, saiva AkRtirgadyapadyabandhAdilakSaNa: saMsthAnavizeSaH, tadeva purAtanaM pUrvAcAryapraNItaM sakalaM samastaM sUtraM sUtryante racyante gumphyante kathArUpatayA arthA yena tatpuruSAzritacaritram / astIti zeSaH / tathApi kevalamakSarairvarNaiH kRtvA vivartitA parAvRttA satI kRtiH kAvyaM ki varSe zlAdhyatAM na Rcchati gacchati / api tu gacchatyeveti kAkuH / keva / kaJcukazrIriva / yathA kaJcukazrIH, akSaM dravyaM rAnti Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 sargaH ] dvisaMdhAnam / gRhNanti te'kSarAH sUcI jIvikA: zimpakAstaiH kartRbhiH kevalaM paraM vivartitA satI kiM lAdhyatAM na yAti / yadyapi sa eva jAtimArgo'GgavaGgAdidezodbhavajanAbhiprAyaH saiva racanA hastAvaraNAdyanekavinyAsaH, saivAkRtiH saMsthAnaM, sakalaM tadeva sUtraM tantujAlarUpaM ciraMtanamityarthaH // " kaverapArthAmadhurA na bhAratI katheva karNAntamupaiti bhAratI / tanoti sAlaMkRtilakSmaNAnvitA satAM mudaM dAzaratheryathA tanuH // 5 // keriti // apArthArthazUnyA, amadhurA mAdhuryaguNojjhitA, kaveH kathA, apArthArjunazUnyA, madhuM daityaM rAti hanti sa madhuro nArAyaNa: / 'rA dAne' ityatra dAnazabde 'do'vakhaNDane ' iti dhAtuniSpannatvAt / tathA coktam -- 'vijJaptastvaM vadasi bahudhA dIyate dvau dAnArthI dvayamapi tathA khaNDane pAlane ca / dArUpANAM bhavati niyataM rUpamekaM caturNA no jAnImaH kathayati bhavAnkasya dhAtoH prayogam // ' iti / tena rahitA bhAratI kathA karNasya rAdheyasyAntaM vadhamiva, karNasya zrotrasyAntaM sAmIpyaM nopaiti / alaMkRtiralaMkAraH, lakSma vyAkaraNam, tatsamAhAreNAnvitA sA kathA, subhUSitasaumitriNAnvitA dAzarathe rAmasya tanuH zarIramiva, satAM satpuruSANAM mudaM tanoti / zleSopamA // hRto'pi citte prasabhaM subhASitairna sAdhukAraM vacasi prayacchati / kva ziSyamutsekabhiyAvajAnataH padaM gurordhAvati durjanaH kva saH // 6 // hRta iti // yaH subhASitaiH sUktaiH citte hRdaye prasabhaM balAtkAreNa hRto gRhIto'pi kApi vacasi sAdhukAraM na prayacchati, sa durjana utsekabhiyA garvabhayena ziSyaM vineyam avajAnato 'valayataH guroH padaM padavIM kva dhAvati, api tu na / viSamAlaMkAraH // tato'dhike tAdRzi vA kRtazramaH paraiH kRtaM nindatu tatra kA vyathA / byalIka vaidagdhya hate'pavAdini jvalatyanAzvAnapi manyunA tapan // 7 // tata iti // tataH parakRtAd adhike, tAdRzi vA kRtazramo vihitAbhyAsaH san parairitaraiH kRtaM kAvyaM nindatu dUSayatu, tatra nindake kA vyathA pIDA / api tu na kApi / yuktametat / paraM vyalIkavaidagdhyahate asatyacAturIjarjarIbhUte apavAdini pasdoSagrAhake tapaMstapasyan anAzvAn tapasvI manyunA kopena jvalati dIpto bhavati / arthAntaranyAsaH // kRtAvatArAyatipuNyanAyakairajAtazatru pramukhairiyaM kRtiH / navArNyate kena narAghavAribhirnarottamaiH koTizileva cAlitA // 8 // kRteti // AyatiruttarakAlastena puNyasya nAyakaiH, na jAtAH zatravaH pramukhAH saMmukhA yeSAM taiH, rAghavAribhI rAmarAvaNAdibhiH kRto vihito'vatAro'vataraNaM yasyAM sAyatiSu vratiSu puNyaiH pradhAnairnAyakaiH svAmibhirnarottamaijinasenAdibhizcAlitA carcitA iyaM , Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 kAvyamAlA | kRti: kRtAvatArAyatipuNyanAyakai vihitAvatAradIrghadevapradhAnairajAtaripusaMmukhairnarottamairnArAyacAlitA koTizileva kena vA iva na na arcyate, pUjyata eveti bhAvaH // bhAratIyapakSe - ajAtazatrupramukhairyudhiSThirapramukhaiH, naro'rjunaH aghaM vighnaM vArayati nirAkaro - tItyevaMzIlo yeSAM taiH / ' rAjJi dharmiNi dharmiSThAH pApe pApAH same samAH / rAjAnamanuvartante yathA rAjA tathA prajA // ityuktaH, narANAM manuSyANAmaghaM vArayatItyevaMzIlairvA narottamairdhIrodAttAdiguNAspadaiH kRtAvatArA navA nUtanA kRtiH narottamaiH samantabhadrAdibhicAlitA koTizileva kena sukhenArcyate / zleSopamA // athAparAgo'pyaparAgatAM gataH sa pazcimo'pi prathamo vipazcitAm / anujJayA vIrajinasya gautamo gaNAgraNIH zraiNikamityavocata // 9 // atheti // athazabdo maGgalavAcI / api yasmAtkAraNAdapagatarAgatAM prItirAhityaM rasa vAparAga enomalarahitaH, vipazcitAM viduSAM prathama Adyo'pi vIrajinasyApekSayA pAzcAtyaH, gaNAgraNIrgautamo gaNadharaH zreNikaM magadhadezasvAminam iti vakSyamANaM vIra - jinasya vardhamAnasya caturviMzasya tIrthakarturAjJayA avAdIt / aparAgatAM vAcyatAM gato'pi kathamaparAgo malarajorahito bhavatIti, vipazcitAmAdyo'pi san kathaM pazcima iti ca virodhaH / parihArastUktaH / virodhAlaMkAraH // ihaiva jambUtarumAlavAlavatpayuSo cairbharate'bdhinA vRte / nivastumiSTA stimitAryakiMnarairnagaryayodhyAsamahAstinAkhyayA // 10 // iti // he Arya, jambUtarumuccaiH parIyuSA veSTitavatAndhinA samudreNAlavAlena sthAnakenevAvRte veSTite'sminneva bharate bhArate kSetre stimitA nizcalA naraiH nivastuM sthAtumiSTA abhilaSitA samahA sotsavA AkhyayA nAmnA ayodhyA nagarI kiM nAsti, api tvastyeva / bhAratIyapakSe - he asama evaMbhUte bhArate mitA yojanAyAmaviSkambhasaMmitA kiMnaraiH yakSaiH, AryakiMnaraiH pradhAnayakSairvA nivastumiSTA ayodhyA parairyoddhumazakyA AkhyayA hAstinA nagarI asti / zleSAlaMkAraH // purI payodhI kulaparvatAnapi prasAdhayantI karazuddha maNDalA / vibharti sAketaka gotrasUcitA sarassu lakSmIM pratimA raveriva // 11 // purIti // kareNa siddhApena zuddhaM viTamattajanAdirahitaM maNDalaM dezo yasyAH sA taM - thoktA, sAketaM kAyati tena kathayatA sAketakena gotreNa nAmnA sUcitA sAketaparyAyeNa prasiddhAyodhyA purI, payodhInsamudrAn kulaparvatAMzca, prasAdhayantI AtmagAnkurvatI satI, karaiH kiraNaiH zuddhaM maNDalaM yasyAH sA, ketakAnAM gotrasya saMtAnasya sUcitA prAdurbhAvo yasyAH sakAzAt sA, raveH pratimA bimbaM payodhIn samudrAn kulaparvatAMzca prasAdhayantI AtmagAnkurvatI satIva, sarassu sarovareSu lakSmIM zobhAM bibharti | bhAratIyapakSe - purI hAstinA, sAketakAnAM rAjaputravizeSANAM gotrAya anvayAya suSTracitA yogyeti vizeSaH / zleSopamA // Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 sargaH ]. visAribhiH snAnakaSAyabhUSitairvibhISiteva priyagAtramaGganA / zucau samAliGgati yatra sArakhe hade tarantI kalahaMsasaMkule // 12 // visArIti // yatra nagaryo zucau grISme, kalahaMsasaMkule, sArave sarayUbhave, hRde, tarantI aGganA, snAnakaSAyabhUSitaiH snAnArtha kaSAyaiH kuGkumAdibhirbhUSitaiH, visAribhirmatsyairbibhISitA bhayaM nIteva satI priyagAtraM samAliGgati // bhAratIyapakSe - sArakhe sasvane / utprekSA // arAnghaTIyantragatAngatazramaH payaH kaNairagrapadena pIDayan / dvisaMdhAnam / sa yatra kacchI satanuH surAlayaM prayujya niHzreNimivArurukSati // 13 // arAniti || yatra nagaryo payaH kaNairudabindubhiH gatazramo vigatakhedaH sa kacchI mAlAkAraH agrapadena agracaraNena ghaTIyantragatAJjalapAtrAzritAn, arAnkASThakIlakAn, pIDayan kadarthayan san niHzreNi, prayujya saMbadhya, satanuH sazarIraH surAlayaM svargam, ArurukSatIva AroDhumicchatIva / utprekSA // udarkasaMklezabharaM svayaM vahatparasya saMtApaharaM phalapradam / yutaM vijAtyApi vilaGghaya sajjanaM vibhAti yatropavanaM samantataH // 14 // udarketi // yatra, samantataH sAmastyena, udarkAdUrdhvasthitArkAtsaMklezabharaM saMtApabhAram, svayaM vahat parasya janasya saMtApaharaM phalapradam, sajjanaM vilaGghaya atikramya vInAM jAtyAyutam upavanaM vibhAti / arthavazAdvibhaktivipariNAmena -- udarke uttaraphale saMkkezabharaM svayaM vahan parasya saMtApahArakaH phalapradaH, 'mAtRpakSo bhavejjAti: pitRpakSaH kulaM bhavet' ityukterviziSTayA lAJchanarahitayA jAtyA mAtRpakSeNa yuta upavanamatikramya sajjano'pi vibhAti / sajjanAtikrAmI viziSTajAtiyutaH kathamiti virodhaH / parihArastUktaH / virodhAlaMkAraH // dazAM dadhAnAH khalu gandhadhAriNIM mahAdrumaskandhanibaddha kaMdharAH / svabandhavairoddhayeva sindhurAH zirAMsi yasyAM dhunate'ruNekSaNAH // 19 // dazAmiti // yasyAM khalu nizcayena gandhadhAriNIsaMjJitAM dazAmavasthAM dadhAnAH, mahAdrumANAM skandheSu nibaddhA yantritA kaMdharA grIvA yeSAM te, aruNekSaNA lohitalocanA:, sindhurA hastinaH svabandhena vairamudghATayitukAmA iva zirAMsi dhunate / uktaM ca---- - 'saMjAtatilakA pUrvA dvitIyArdhakapolikA / tRtIyArdhanibaddhA tu caturthI gandhadhAriNI // paJcamI kodhinI jJeyA SaSThI caiva pravartikA / saMprabhinnakapolAtha saptamI sArvakAlikA // iti / utprekSA / / kuzAsanodIritacetasazcalA manojavA meghapathe'tivartinaH / prasahya nItA gurubhirmahApathaM naro'tidAmyantyapi yatra vAjinaH // 16 // kuzeti // yatra kuzAsanaiH kuzikSAdAyibhirudIritamudIrNamuddhalitaM ceto hRdayaM yeSAM Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| te, 'tamaH khalu calaM nIlam' iti vacanAcalAstamasvinaH, manojavAme kaMdarpAnukUle aghapathe pApamArge atizayena vartamAnAH, gurubhirupAdhyAyaiH, prasahya haThAt , mahApathaM sanmArga, nItAH prApitAH, naro mnussyaaH| kuzayAvalgayAsane sthAnakavizeSe udIritaM dattaM ceto yaiste, calAzcaJcalAH,manojavA manoveginaH, meghapathe nabhaHsthale, ativartinaH utlavanazIlAH, vAjino'zvA api gurubhirazvavAraiH prasahya mahApathaM vAhyAlI nItAH / atidAmyanti suzikSitA jAyante / zleSaH // prabhAvirAmasya sapatnasaMtateH zarAsanAbhyAsapadaM kirITinaH / bahiryato'dyApi nicAyya dUragaM madaM vimuJcanti zaraM na dhanvinaH // 17 // prabheti // yataH bahirbAhyapradeze'dyApi sAMpratamapi kirITino mukuTavato rAmasya zarANAmasane prakSepe'bhyAsapadaM dUragaM viprakRSTaM sapatnAnAmarINAM saMtateH prabhavanazIlaM nicAyya Alokya dhanvinazcApadharAH zarAsanasyAbhyAse padaM niSThA yasya, zatrUNAM prabhavanazIlaM dUragaM zaraM bANaM na muJcanti, api tu madam // bhAratIyapakSe-zatrusaMtateH prabhAyAH virAmo'nto yasmAttasya kirITino'rjunasyeti vizeSaH / zleSAlaMkAraH // prapAsabhAsArthanaTAzramatrajairjanAkulairbhAnti bhRzaM bahirbhuvaH / prajAH kutazcitparadezabhaGgato vilolitA yAM zaraNaM gatA iva // 18 // prapeti // bahirbhuvo bahirdezAH bhRzamatyartham, janAkulaiH / prapA jalasthAnam, sabhA niyoginAM dharmavicArasthAnam, sArthA vaNigjanAnAM samUhAH, bahurUpiNaH, AzramAstapasvinAM maThAH, vrajA gokulAni, taiH kutazcitparadezabhaGgataH kasmAccicchatrumaNDalAd vilolitAH kadarthitAH prajAH kArukAdayo janA yAM nagarIM zaraNaM gatA iva bhAnti bhAsante / utprekSA // asUyayAgamya nizAmya yAM puro vilajjayAmbhaHpariNAminI dazAm / gatA ivAbhAnti kulAdripezalAzcaraNyulolAH parikhAmbuvIcayaH // 19 // asUyeti // kulAcalasadRzAH, caraNyulolA anilacaJcalAH parikhAmbuvIcayaH asU. yayA paraguNAsahanena, Agamya Agatya, yAM nagarI, nizAmya vilokya, puro'nyA nagaryaH, vilajjayA ambhaHpariNAminI ambhasaH pariNAmaH paryAyo'styasyAH tAM jalarUpapariNamanazIlAM dazAmavasthAM gatA iva AbhAnti / utprekSA // itastato'bhraMlihazRGgakoTayo vibhAnti yasyAM puri vaprabhUmayaH / gajendradantAhatigADhagahvarairgavAkSajAlairiva harmyapatayaH // 20 // 1. anena tamasi kriyAvattvasyaiva pUrvapakSitatvena calazabdasya tamaHparyAyatAyAM mAnA. bhAvAccintyamidam. Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 sargaH ] dvisaMdhAnam / ita iti // svAm itastataH pradezeSu vaprabhUmayo giritaTAvanayaH abhraMliha zRGgakoTayo gaganatalasparzizikharAH gajendradantAhatigADhagahvarairdantIndradantaprahAra gADhacchidaiH, harmya - paGkayaH gavAkSajAlairvAtAyanakadambakairiva, vibhAnti / zleSopamA // samucchrite yatparidhau hiraNmaye prahAvivAgAdhatame tamoripuH / bhavatyanUcAna ivogracaryayA sa dRSTanaSTo'hani madhyame caran // 21 // samucchriteti // samucchrite samunnate hiraNmaye kAJcanamaye yasyAH paridhau prAkAre, ugracaryayA tIvragatyA caran tamoripuH sUryaH madhyAhne pUrva dRSTaH pazcAnnaSTa: vilokitatirohitaH, agAdhatame prau kUpe ugracaryAyA tIvravratAcaraNena caran anUcAnaH tapasvIva, bhavati / upamA || sapuSpazayyAjagatIlatAgRhAH sahemasopAnapathAH sanirjharAH / sphuTaM tathA yatra suropasevyatAM vrajanti meroriva kRtrimAdrayaH // 22 // puSpeti // yatra puSpazayyAH kusumazayanAni jagatyo vedikAH, latAgRhA vallImandirANi taiH saha vartamAnAH, sahemasopAnapathAH kanakapAdasthAnIyamArgaiH sahitAH, nirjaraiH sahitAH, kRtrimAdrayaH krIDAcalAH, madirAnuzIlatvam, evaM vizeSaNaviziSTA meroH taTAH sAnavaH devAzrayaNIyatAm iva sphuTaM vrajanti / upamA // anekamantarvaNavAritAtapaM tape'pi yantroddhRtavAripUritam / zikhAvalAnyatra vaha praNAlikaM karoti dhArAgRhamandazaGkinaH // 23 // aneketi // yatra vividhaprakAram, vanamadhyanirAkRtoSNam yantroddhRtavAripUritaM vaha - tpraNAlikaM dhArAgRhaM tape grISme'pi abdazaGkinaH jaladharavitarkiNaH zikhAvalAn mayUrAn karoti / bhrAntimAnalaMkAraH // vizAlakUTAH sukhavAsahetavaH samunnatA yatra sudhAlayAlayaH / jvalanti jAlodgatadhUmayaSTayaH purasya dhUpodgamakuNDikA iva // 24 // vizAleti // yatra vizAlakUTA vistIrNazikharAH, sukhAvAsahetavaH sukhasthitikAraNAni, jAlodgatadhUmayaSTayo vAtAyana nirgatadhUmamaJjaryaH, samunnatA uccAH, sudhAlayAlaya zrUzubhramandira zreNayaH, vizAlakUTAH vistIrNakaNThAH, sukhavAsahetavaH sukhaparimalanimittAni, jAlodgatadhUmayaSTayo gavAkSarandhrodgIrNadhUmayaSTayaH uccAH purasya nagarasya dhUpArthamudgamaH prAdurbhAva yAsAM tAH kuNDikA iva, jvalanti bhAnti / utprekSA // suvarNamayyaH zuciratnapIThikA harinmaNInAM phalakaiH kRtasthalAH / kalApinAM yatra nivAsayaSTayaH sphuranti mAyUrapatAkikA iva // 29 // suvarNeti // yatra, kanakavikArAH, zuciratnapIThikA: sphATikamaNipIThikAH, harinmaNInAM marakatamaNInAM, phalakaiH paTTikAbhiH kRtasthalA vihitAspadAH, kalApinAM ma Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 kAvyamAlA | yUrANAM kaM sukhaM lapantItyevaMzIlAnAM satpuruSANAM vA nivAsayaSTayaH gRhavaraNDikA harmyapaGkayo vA, mAyUrapatAkikA mAyUravaijayantya iva, sphuranti / upamA // sitAsitAmbhoruhasAritAntarAH pravRttapAThInavivartanakriyAH / samAyatA yatra vibhAnti dIrghikAH kaTAkSalIlA iva vArayoSitAm // 26 // siteti // yatra sitAsitAmbhoruhasAritAntarAH zvetanIlakamalapUritamadhyAH, pravRttAH saMjAtAH pAThInAnAM mInAnAM vivartanakriyA yAsu tAH samAH samakoNA AyatA dIrghA dIrghikAH krIDAvApyaH, zuklazyAmAmbujairiva saMvalitamadhyAH pravRttAH pAThInAnAmiva vivartanakriyA yAsAM tAH paNyAGganAnAM kaTAkSalIlA apAGgapAtazobhA iva vibhAnti / upamA || adRzyapArApatanAbhihetuSu sthirAndhakAreSu jalAvagAhiSu / adhogatiM saMpratipannavatsu yA na kUpadezeSvapi satsu dUSitA // 27 // adRzyeti // adRzyApArA anirIkSyaparyantA, yA nagarI, patanAbhihetuSu gRhItavratapracyavanAbhikAraNeSu, sthirAndhakAreSu sthirapApeSu, jaDAvagAhiSu, adhogatiM nindyAcaraNaM saMprAptavatsu, kutsitopadezeSu satsvapi na dUSiteti virodhaH / adRzyAH pArApatAH pakSiNo yatra tasyA nAbhermadhyasya hetuSu vRddhiMprApakeSu, sthirAndhakAreSu stimitatamaH stomeSu, jalamavagAhiSu, adhogatimadhastAdvivaramArge saMpratipannavatsu, kUpadezeSu prahipradezeSu satsvapi yA na dUSiteti parihAraH / virodhAlaMkAraH // 'azoka saptacchadanAgakesaraiH sumAdhikairAtatapuSpavAsanaiH / prayAntyabhijJAtapathAH kathaMcana kSapAsu yasyAM priyavAsa'maGganAH // 28 // azoketi // yasyAM, kSapAsu, aGganA: kamanIyakAminyaH, sumAdhikaiH, puSpAdhikaiH, AtatapuSpavAsanaiH prasRtakusumAmodaiH, azokaiH piNDIdrumaiH saptacchadaiH saptaparNaiH nAgakezaraivRkSavizeSaiH, kathaMcana mahatA kaSTena abhijJAtapathA AtmapratItinItamArgAH satyaH priyAvAsaM vallabhasuratamandiraM prayAnti // vizIrNahArA hatakIrNazekharAyutorujAlA galitAvataMsakAH / ratotsave vismRtasIdhuzuktayo yadIyasaMketabhuvazcakAsati // 29 // vizIrNeti // yadIyasaMketabhuvaH, truTitamauktikAvalyaH, pUrva hatAH pazcAtkIrNAH zikhAsthasumamAlA yAsu tAH, patitamekhalAH, cyutakarNabhUSaNAH, vismRtamadyacaSakAH satyo dIpyate // tanuM naTantyAH kila kAcakuTTime bhuvastale yatra vilokya bimbitAm / iyaM praviSTA kimasUcitA vadhUriti bhrakuMsairbhrakuTirviracyate // 30 // Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 sargaH ] dvisaMdhAnam / citA tanumiti // yatra kila kAcabaddhe bhUtale bimbitAM nartakyAstanuM vilokya 'asU'vadhUH kimiyaM praviSTA' iti hetorbhakuMsairbhrakuTirviracyate / bhrAntimAn // priyeSu gotraskhalitena pAdayornateSu yasyAM zamamAgatAH striyaH / svabimbamAlokya vipakSazaGkayA punarvikupyanti ca ratnabhittiSu / / 31 / / priyeSviti // yasyAM gotraskhalitena dvitIyAyAH saMpatnyA nAmagrahaNAparAdhena pAdayornateSu priyeSu satsu zamaM prAptA api striyaH punA ratnabhittiSu svabimbamAlokya vipakSazaGkayA vizeSeNa kupyanti / bhrAntimAn // pravAlamuktAphalazaGkazuktibhirvinIla karketa navajragAruDaiH / yadApaNA bhAnti catuH payodhayaH kuto'pi zuSkA iva rtnshesstH|| 32 // pravAleti // yasyAmApaNAH pravAlairvidrumaiH, muktAphalaimauktikaiH zaGkhaH kambubhiH, zuktibhirmuktAsphoTaiH, viziSTainale cakaiH, karketane ratnavizeSaiH, vajraharakaiH, gAruDairgArutmataibhaH kuto'pi kAraNAcchuSkAzcatuH payodhayo ratnazeSata iva bhAnti / utprekSA / / paTya: pakSaumadukUlakambalaM madhUni varmANi ca ratnakAJcanam / RyAya karpUramayAMsi cakriNo yadApaNAnantaritaM samastyapi // 33 // paTya iti // sIvitavastradvayalakSaNA: paTyaH, paTAH paridhAnavastrANi kSaumANi vastra - vizeSAH dukUlAni patrorNAni kambalA UrNAyavaH eSAM samAhAraH, madhUni kSaudrANi, varmANi tanutrANi, ratnAni padmarAgAdIni kAzcanAni hiraNyAni karpUraM ghanasAram / jAtyaikatvam / ayAMsi lohAni, cakriNo rathAH, ityevaM sakalavastujAtaM yadApaNAnantaritaM yasyAM haTTAnavacchinnaM krayAya dravyavinimayAya samasti // raseSu heme kusumeSu kuGkume ghaneSu vatre jalajeSu mauktike / samastapaNye sulabhe sudurlabhaM yadIyavezyAjanapaNyamujjvalam // 34 // raseSviti // raseSu dhAtuSu suvarNe, puSpeSu ghusRNe, kaThoreSu hIrake, vArijeSu mauktike, evaM samastapaNye sulabhe'pi yadIyavezyAjanaM jAtyojjvalaM sudurlabhamityarthaH / sulabheSu hi - hIrakAdiSu vyayIkriyamANeSvapi yannagarI nivAsinAM yUnAM pracuratayA ujjvalaM lAvaNyayauvanamaneAharaNIyatAdiguNayuktaM vaizyAjanarUpapaNyaM durlabhaM tAsAmalpatvAditi bhAvaH / samuccayaH // kRtArthasArAnvyavahAraghoSiNo na satpadavyAkaraNena mAnitAn / gurUnyadIyAnvipaNIMzca saMzritAstRSAnyadIyAjihate'nyavastunaH // 39 // kRteti // kRtArthasArAnvihitArtha nirNayAnU, vyavahAraM laukikAcAraM ghuSyanti vadantItyevaMzIlAn, pramANabAdhAdUrIkRtapadAnAM tarkakAvya siddhAntazAstrANAM vyAkaraNena ca mA 2 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 kAvyamAlA | nitAn yasyAM bhavAn gurUn, kRtadravyasArakAn krayavikrayabhASiNaH satpadavyA samIcInamArgeNa karaNena narendrAdhyakSadharmAdharmavicArasthAnena ca mAnitAnadhiSThitAn yasyAM bhavAn vipaNIMzca, saMzritAH santaH ziSyA grAhakAzca anyanagarIsaMbandhino'nyavastuno vAchayA na jihate yAnti / zleSAlaMkAraH // paraM vacitvA puri devadAru tanna dAru yasyAmupayAti vikrayam / gRhANi tArNAni bhavanti pakSiNAM kuraGgajAtirna naTeSu sadmasu || 36 || paramiti // yasyAM puri paraM kevalaM devadAru saraladrumakASThaM vacitvA vihAya tatprasiddhaM dAru khAdirAdi vikrayaM nopayAti / tathA tArNAni gRhANi pakSiNAM caTakAdInAm, na janAnAm / kutsitanRtyasthAnajAtirnaTeSu na, api tu kuraGgajAtiH krIDAmRgavizeSaH sadmasu gRvevAsti / parisaMkhyA // bhaTA juhUrANarathadvipaM nRpAH zrayanti ghAtaM caturaGgapaddhatau / parAMzukAkSepaNamaGganA ratau vidhau kalaGko'pyahiSu dvijihvatA // 37 // bhaTA iti // yasyAM caturaGgapaddhatau dyUtavizeSe kevalaM bhaTA vIrAH, juhUrANAsturaMgamAH, rathA lohabaddhazakaTAH, dvipA dantinaH nRpA narendrA ghAtaM zrayanti / aGganA ratau parebhyo ramaNebhyoM'zukasyApakSepaNamAkarSaNam, na taskarAdibhyaH / vidhau candre kalaGkaH, nAnyatra / sarpeSu sarpatA, na janeSu sUcakatA / parisaMkhyA // jaDeSu bAhyeSu ca jIvalokato dRzAmapathyeSu padAnateSvapi / hatAvakurvatsu janasya vedanAM nakhAzchidAM yatra nayanti jantavaH // 38 // jaDeSviti // yatra jIvalokato jIvAvaSTabdhazarIrAdvahirbhUteSu, dRzAM locanAnAm apathyeSu AndhyakAriSu, caraNanateSu, hatAvapi tADanAyAmapi satyAM janasya lokasya vedanAM kadarthanAm avidadhatsu jaDeSu acetaneSu nakhAzcaraNaruhA eva chidAM khaNDanAM na yanti prApnuvanti / samyagdarzanAdInAM virodhiSu, tADanAyAM satyAmapi padAnateSu padalagneSu, janasya pIDAmakurvatsu, jaDeSu ajJeSu, jIvalokato brAhmaNakSatriyavaizyAdibhyo bahiH kRteSu cANDAlAdiSu jantavaH prANinaH na yanti prApnuvanti / parisaMkhyA // ananyasAdhAraNarUpakAntiSu smaro'ndhakArAtivighAtahetuSu / dhanuH samAropya gRhItaropaNa H puri bhramanyatra karotyupaplavam // 39 // ananyeti // yatra puri gRhIta ropaNo'GgIkRtabANaH smaro mAraH na anyasAdhAraNA rUpakAntiryeSAM teSu andhakArasyAtyantavighAtakAraNeSu candrAdiSu satsu dhanuH samAropya bhraman san upaplavaM karoti / candrAdInAmuddIpakatvAt / uktaM ca- ' AstAM pareSAM narakITakAnAM tapasthitAnAmapi cai munInAm / candrAsavAbhyAM ramaNIjanebhyaH proddIpanaM kezavana - Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 sargaH ] dvisaMdhAnam / ndanasya // ' athavA andhakasyArAtervighAtasya tapazcaryAtazcayavanasya hetuSu ananyasAdhAraNarUpakAntiSu kAminISu dhanuH samAropyetyAdi / zleSaH // 11 dhanurguNagrAhiSu namravRttiSu prazuddhavaMzeSu parasya pIDakam / RjuprakAreSu kRtAyatiSvasau bhinatti yasyAM hRdayAni mArgaNaH // 40 // dhanuriti // guNo jyA zAstracAturIlakSaNazca / namrA namanazIlA mArdavI ca / vaMzo veNuranvayazca / RjuH saralaH kRtAJjalizca / AyatirdIrghatottarakAlazca / parisaMkhyA // vilolanetreSu kuzAgrabuddhiSu pragItarateSu mRgeSu cApalam / na yatra tIkSNAH paradAravRttayaH pare kRpANAtkalahapravezinaH // 41 // viloleti // kuzAgre buddhiryeSAm / kuzAgra iva tIkSNA buddhiryeSAm / tIkSNAstItrA hiMsrAzca / pareSAM dAre vidAraNe vRttiryeSAm pareSAM dAreSu patnISu vRttiryeSAm iti ca // kalahaH kozaH kalizca / kRpANAtkhaGgAt / parisaMkhyA // prakopanirmIlitaraktalocanaM talaprahArAhatakIrNazekharam | rateSu daSTAdharamAhRtAMzukaM paraM na yasyAM kadanaM kacAkaci // 42 // prakopeti // yasyAM prakopena visphuritAni raktanetrANi yatra, talaprahAreNa pUrvamAhatAH pazcAtkIrNAH zekharAH kezabandhanAni yatra, kaceSu kaceSu gRhItvA pravRttaM kadanaM yuddhaM surateSu paraM vartate nAnyatra / parisaMkhyA // jaghanyavRtti puri yatra kAJcayaH zrayanti karNejapatAM ca karNikAH / parasya vA kaNThakacagrahotsavaM vrajanti muktAvalayo na yoSitaH // 43 // jaghanyeti // jaghanyA jaghanabhavA adhamA ca / kAJzcayaH kaTisUtrANi / karNejapatA karNasAmIpyaM sUcakatA ca / karNikAstATaGkabhUSaNAni / parisaMkhyA // madacyutA nIradanAdabRMhitA bhavanti yasyAmavadAnavRttayaH / anutkaTA nityavihastasaMzrayA mahArathA na dviradAH kadAcana // 44 // madeti // yasyAM madebhyo jAtikulaizvaryarUpAbhimAnajJAnatapaH siddhizilpilakSaNebhyazcayutAH, meghanAdavardhitAH, avadAne tyAgazauryaprasiddhau vRttiryeSAm, atItrAH, nityaM vihastAnAM nirAzrayANAM saMzrayA mahArathAM bhavanti // dviradA gajA na gaNDakSaraNalakSaNena madena cyutAH, radairdantairnAdairdhvanibhirbRhitaizcItkRtairvarjitAH, avagatakaTodbhedAnAntarIyavRttayaH, nodbhinnAH kaTAH kapolA yeSAm, anavarataviziSTakarasamAzrayAH, kadApi bhavanti / zleSaparisaMkhye // jale jane nakramahAniyojanaM dhanurbhUtAM jyAnihatirna saMpadAm / raNe yatau cApaguNena saMgraho vizAlatA yatra na sA vizAlatA // 45 // Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 kAvyamAlA | jala iti // yatra jale natrANAM mahAvyApAraH / na jane vRddhaparipATIhAnisaMyogaH / dhanurdharANAM pratyaJcAvisphAraH / na saMpadAM jyAnenito vighAtaH / raNe zarAsanajIvayA svIkAraH / nirguNe yatau nAGgIkAraH / vizAlatAvistIrNatA / vizAlatA vigataprAkAratAna / zleSaparisaMkhye // aniSTayogaH priyaviprayogitA prajAvilopaH purarodhanaM paraiH / . * vilApitAnyAyaravaH parAbhavaH kathAgameSveva na yatra jAtucit // 46 // aniSTeti // yatra puri / aniSTayogaH aniSTayorduHkhatatkAyoryogaH saMbandhaH / priyavi - - prayogitA priyayoH sukhatatkAraNayorviprayogitA vipralambhaH / prajAnAmaSTAdazaprakRtInAM vilopa ucchedaH / paraiH zatrubhiH purarodhanam / vilApitA guNagrahaNamizraM rodanam / anyAyaravo'nItizabdaH / abhibhavaH parAbhavaH / ete prakArAH kathAgameSveva purANetihAseSveva zrUyante / nAprajAsu jAtucit kadApi // cyutAdhikArA iva cintayAkulA vinodabindoH zramagA mRgA iva / bhuvaM likhantaH kanakAturA iva zrayanti yasyAM kavayaH parAM vyathAm 47 cyuteti // yasyAM kavaya eva parAM vyathAM zrayanti nAnya iti parisaMkhyA / vinoda - vidoH kutUhalalavAya / zleSAya / caturthyarthe SaSThI / mRgAstu jalabindorvinA zramaprAptAH / upamAlaMkAraH // rathAGganAmA virahI kSapAkaraH sa pakSahIno mukharazca kokilaH / kRtordhvanAzaH karabho nakhakSataM kSataM na yasyAmaparaM kutazcana // 48 // rathAGgeti // yasyAM rathAGganAmA cakravAko virahI, nAnyaH / kSapAkarazcandraH pakSahInaH saMtativarjitaH (kRSNapakSe hInatAgAmI) nAnyaH sapakSavidhuraH / kokilo vAcAlo nAnyaH / uSTraH kRtordhvaprANaH; nAnyaH / zUlAropaNamRtyuH / nakhakSataM kSatamAsIt, aparaM kutazcana na / parisaMkhyA || kukAvyabandhe yativRttabhaGgayoH sthitiH samAsAdiSu lopavigraham / saraHsu rodhaH puri yatra patriSu prayujyate pakSatirakSare layaH // 49 // kuketi // yatra puri yatervicchedasaMjJikAyA vRttasya chandaso bhaGgayoH sthitiravasthAnaM kutsitakAvyabandhe eva / yaterliGgino vRttasya brahmacaryarUpasya bhaGgayostu na / samAsAdiSu vyAkaraNaprasiddheSu, lopo vibhaktyAdeH, vigraho vRttyarthAvabodhakavAkyam, nAnyatra lopo devadAyAdyapaharaNam, vigrahaH parasparaM virodhaH / saraHsu taDAgeSu rodhastaTam, nAnyatrAvaraNam / pattriSu vihageSu pakSatiH pakSamUlam, nAnyatrApagatA kSatiH / akSare varNe layaH zleSaH, nAnyatra / zleSaH // asatyasaMdhAH paralokavaJcakAH kRtopacArAH kRtakena karmaNA / muhUrtaraktAstaralA bahucchalAH pare na yasyAM puri paNyadArataH // 50 // 1. 'yamakazleSacitreSu sazayorvabayorna bhit' ityuktimAzrityedam. Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 sargaH] dvisaMdhAnam / asatyeti // yasyAM puri paNyadArato vezyAjanataH pare anye anRtapratijJAH, anya. janapratArakA; kRtakena karmaNA vihitopacaryAH, kSaNAnurAgiNaH, caJcalAH, pracuracchamAno na / parisaMkhyA // gtaariputraasgunnaayshodhikaasmaanvaapiivrnimnnaabhikaa| kathaM kulastrIva satI sadAnavA purI kila syAditi yatra vismyH||51|| gateti // yatra iti vismayo vartate / kim / gatA naSTApalApitA A samantAdripavastrAsaguNena yasyAH sA, yazodhikA, samAnAsu caturasrAsu vApISu varaM nirmalaM nimnaM gabhIraM nAbhibhUtaM madhyabhUtaM kaM jalaM yatra, satI samIcInA sadA sarvadA navA nUtanA / dAnavairdai tyaiH sahitApi smiiciinetivirodhH| parihArastUktaH / purI 'gatA naSTA kulastrIva' kathaM syAt / yato naSTakulastrI, aripUNAM bandhUnAM trAso bhayameva guNo yasyAH sakAzAt, ayazodhikA nindAbahulA, asamAnavA na samAno jAtikulAbhyAM vo vallabho yasyAH, pIvarA ghanA nimnA gambhIrA nAbhistundIryasyAH, sarvadA navA prAptayauvanabharA bhavati / / athavA iyaM purI kulastrIva kathaM na, api tu bhavatyeva / yataH kulastrI, gatAriputrA gatA vinaSTa aribhUtaputrA yasyAH, putrA vairiNo neti bhAvaH / saguNA guNairaudAryAdibhiH sahitA, yazodhikA yazaHpra. curA, samA pitAmAtRkulena tulyA mayA lakSmyA sahitA vA, samAnavallabhA vA, anavA / parasaMnidhau vRddhava, api samantAd yA lakSmyA zobhayA varA manojJA nimnA nAbhiryasyAH, satI pativratA bhavati / zleSopamAvirodhAH // ko vA kaviH puramimAM paramArthavRttyA zaknoti varNayitumatra vinirNayena / nityaM vidhiH satatasaMnihito vibhUtimanyAdRzaM sRjati yatra dhnNjyaay||52|| iti zrIdhanaMjayaviracite dhanaMjayAGke rAghavapANDavIyAparanAmni dvisaMdhAnakAvye ayodhyAhAstinApuravyAvarNano nAma prathamaH srgH|| ko veti // yatra anavaratanikaTavartI vidhizcaturmukho vibhUtiM saMpadaM anyAdRzamapUrva dhanaM jayAya rAmAya sRjati, tAmimAM puraM vinirNayena paramArthavRttyA varNayitumatra loke kaH kaviH zaknoti / bhAratIyapakSe-dhanaMjayAya arjunAya / [yatra kAvye satatasanihito vi. dhiriSTadevaH anyAdRzaM ananyasAdhAraNAM vibhUti padaracanApratibhAM dhanaMjayAya kavaye sRjati dadAti / ] vasantatilakAvRttam / AkSepAlaMkAraH // iti zrIdAdhIcajAtikuddAlopanAmakazrIcchoTIlAlAtmajazrIbadarInAthaviracitAyAM dvisaMdhAnakAvyaTIkAyAM puravarNano nAma prathamaH sargaH / dvitIyaH sargaH / athAbhavatsadazarathogravikramaH smarandivAnizamRSidharmasaMyamAn / puraH zriyaH zazirucipANDurAnanaM vikAsayannadhipatiriddhazAsanaH // 1 // Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 kaavymaalaa| atheti // sa lokaprasiddhaH / agravikramaH pradhAnavikramaH, dazarathaH, divAnizamahorAtram RSibhiH praNIte dharme nirUpitAn saMyamAn smaran san , iddhaM dIptamutkarSa prAptaM zAsanaM yasya tAdRzaH san puro nagarIsaMbandhinyAH zriyo'dhiSThAnadevatAyAH zazirucivatpANDuramAnanaM vikAsayannadhipatirabhavat // bhAratIyapakSe-pANDuH kartA zazirucItyAnanavizeSaNam / pANDorvizeSaNaM sadazarathogravikramaH dazayA saMpUrNayauvanaikayA sahitazcAsau rathenoprastIto vikramaH pratApo yasya sa cetyarthakam / anyatsamAnam // zleSaH / sarge'sminvaizvadevIvRttam // uraH zriyaH sthalakamalaM bhujadvayaM samastarakSaNakaraNArgalAyugam / jayazriyaH kRtakavihAraparvatau samunnate bhujazirasI babhAra yaH // 2 // ___ ura iti // yaH zriyo lakSmyAH sthitikamalamuro vakSaH, sakalarakSAvidhAnaparighAdvitayaM bhujadvayaM bAhudvandvam , jayazriyo vIralakSmyAH kRtrimakrIDAcalau samunnate ucce bhujazirasI skandhau babhAra // rUpakAlaMkAraH / samuccaya iti kecit // paritrayA bahubharaNena ca prajAmavIvRdhadvidhivihitAM yato'khilAm / tataH prajApatiriti yo mataH satAM dhruvaM prajApatirapi yUthitAM gataH // 3 // parIti // yato vidhivihitAmakhilAM prajA paritrayA samantAdrakSaNena bahubharaNena ca a. vIvRdhat vRddhimanaiSIt // tataH kAraNAt yo rAjA prajApatiriti satAM mataH, dhruvaM nizcayena prajApatiH sraSTApi yUthitAM gataH prajApatisamUhamadhyaM patitaH // utprekSA // na saMmame dizi dizi nirmalaM yazo na pauruSaM ripuSu vadAnyatArthiSu / jagatsu dhIrbhuvi na camUrjanAziSi zriyA saha sthitirapi yasya naayussH|| 4 // neti // yasya rAjJo'vadAtaM yazo dizi dizi, pauruSaM vikramo ripuSu, vadAnyatA bahupradatA yAcakeSu, dhIH bhuvaneSu, camU: senA pRthivyAm, lakSmyA saha AyuSaH sthitirapi janAziSi na saMmame // samuccayAlaMkAraH // guNo'khilaM vasu ca pareNa tavayaM gRhItamapyabhajata yatra na vyayam / asatyasaMvyavahRtilobhavismayaM parAttamanvagamadazeSataH kSayam // 5 // guNa iti // yatra rAjJi pareNa gRhItamapi AtmasAtkRtamapi guNaH svaparahitAhitavicAraNA vasu hiraNyAdi dravyaM ca akhilaM tadvayam , kathaM nAzaM nAbhajata / alIkalaukikAcAraH mamedaMbhAvaH Azcarye (pUrva) parairAttamazeSataH nirmUlataH kSayaM vinAzamanvagamat // vakroktiH // abhUdgururbahurupadezyabhUmataH sa yasya yo'jani jagadekasadguruH / hite jaDe paramahite ca paNDite rahasyamantrayata na paJcakaM nayam // 6 // abhUditi // yasya upadezyAnAM bahutvAdvahurgururabhUt , sa jagatAM lokAnAmeko'sAdhA Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 sargaH] dvisaMdhAnam / raNaH saJchreSTho gururajani // yo hite heyopAdeyavivekavikale jar3e manovRtterakuTilasvabhAvatvAddhRdayagranthivinirmuktatvAnmUrkhatvAdvA, paraM kevalamahite viruddha parairarAtibhirmahite maNihiraNyAdinA saMtoSya bhedite vA paNDite apakRtatvAdapakAraM smAraM smAraM bhedakatvAt paramilitatvAdvA, rahasyekAnte paJcakaM nayaM nAmantrayata / etena narapaterAkArAdinA janAnAmantarmanaHparIkSAlakSaNakauzalyamupadarzitam / uktaM ca-'AkArairiGgitargatyA ceSTayA bhASaNena ca / netravaRvikAreNa gRhyate'ntargataM manaH // ' nayapazcakaM ca-karmaNAmArambho. pAyaH, puruSadravyasaMpat, dezakAlavibhAgaH, vinipAtapratIkAraH, kAryasiddhizceti / uktaM ca-sahAyaH sAdhanopAyau dezakAlabalAbalam / vipattezca pratIkAraH paJcAGgo mantra idhyate // ' samuccayAlaMkAraH // khamarpayangurumadhidevatAmiva svabAndhavaM gurumiva bahvamanyata / sadApi yaH svamiva sahAyamAstikaH kulocitaM suhRdamivAnujIvinam // 7 // svameti // ya AstikaH svaM dravyamarpayan guruM sveSTadevatAmiva, svabhrAtaraM gurumiva, sahAyaM svamiva, kulocitamanujIvinaM mitramiva, sadApi bahvamanyata / upamA // yathAyathaM vidhiSu caturvidhAnayA vyayujyata kSaNamapi rAjavidyayA / niyuktayA na ca yadupAyacintayA vimucyate kvacidapi yo na senayA // 8 // yatheti // 'AnvIkSakyAtmavijJAnaM dharmAdharmoM trayIsthitau / arthAnau~ tu vArtAyAM da. NDanItau nayAnayau // ' ityevaM yathAyogyaM vidhiSu samutpannakAryeSu niyuktayA catuHprakArayA AnvIkSikItrayIvArtAdaNDanItilakSaNayA rAjavidyayA upAyacintayA sAmAdisvabhAvayA ca yasmAtkAraNAtkSaNamapi yo na vyayujyata / tasmAtkAraNAtvacidapi senayA mAtaGgaturagarathapadAtirUpayA yo na vimucyate / samuccayaH // upAdade parasukhaduHkhacintayA na bhUtiSu kvacidudasicyata svayam / pramAdyati sma na viSasAda yogivaddivAnizaM vidhiSu vibhajya yaH sthitH||9|| upAdada iti // pareSAmAzritAnAmanAthAnAM ca hitAhitayozcintayA 'kenopAyenAyaM jano duHkhenApAkriyate sukhenApAkriyate' iti parAmarzena yaH svayaM paropadezAnapekSamupAdade jagRhe / tathA bhUtiSu saMpatsu kvacidapi sthAne nodAsacyata garveNAnubhUyate sma / yogivadaudAsInyAvalambimunIndravat pramatto na babhUva viSaNNo na babhUva / vidhiSu dharmArthakAmalakSaNeSu ahorAtraM vibhajya yo rAjA sthitaH / samuccayaH // dviSo jagadvilayabhayAnyapAtayanyasevata smaramapi saMtatIcchayA / gRhItavAnkaramapamitya yAcituM svajanma yaH samagamayatparArthatAm // 10 // dviSa iti // yo lokavinAzabhItyArInvyApAdayAmAsa / saMtatyabhilASeNa kAmamapi se. Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| vitavAn , yAcitvA dAtuM siddhA yaM jagRhe, ityanayA yuktyAtmotpattiM sAphalyatAmanaiSIt / smuccyH|| jigAya SaDdidhamarimaMntarAzrayaM tataH svayaM tyajati na SaDDidhaM balam / na yasya yadvyasanamadIpi saptakaM sthirAbhavatprakRtiSu saptasu sthitiH // 11 // jigAyeti // yato'yaM antarAzrayaM SaDidham 'kAmaH krodhazca mAnazca lobhI harSastathA madaH / antaraGgo'riSar3argaH kSitIzAnAM bhavatyayam // ' ityuktabhedaM ripuM jitavAn / tataH svayaM nRpatiH ghaDidham 'zreNaM daurga ca sauhArda maulaM bhRtakamATavam / SaDDidhaM ca balaM prAhurbudhA nItivicakSaNAH // ' ityuktabhedaM balaM na tyajati sma / yadyasmAt yasya saptakaM 'daNDapArudhyakaMdarpavAkpAruSyArthadUSaNam / madyastrIdyUtapApaddhiteti vyasanasaptakam // ' ityuktabhedaM vyasanaM nAdIpi / tasmAttasya saptasu 'svAmyamAtyo suhRtkozau rASTra durga tathA balam / prAkRtaM saptakaM proktaM nItizAstravizAradaiH // ' ityukteSu prakRtiSu sthitiH sthirAbhavat // viruddhlvaalNkaarH|| vivayaM yaH priyamahiSIM yuvAdhipaM svamapyataH paramupanIya lakSyatAm / sadopadhAvidhibhiramAtyamekazo yathocitaM padamanayadvizodhitam // 12 // vivajyeti // yo nRpatiH paTTarAjJI mukhyakumAramAtmAnamapi varjayitvA ata evaibhyo'nyaM sarvadA 'chalena paracittAnAM dharmArthakAmabhItiSu |priikssnnN vidhIyeta sopadhA kathyate budhaiH // " ityuktalakSaNAyA upadhAyA vidhAnairlakSyatAM vizodhyabhAvamamAtyaM nItvA vizodhitaM nirbAdhaM yathAyogyaM padaM amAtya-saciva-mahattara-purohita-daNDanAyakAdipadavImekamekaM nItavAn / samuccayaH // vaNikpathe khaniSu vaneSu setuSu vrajeSu yo'hani nizi durgarASTrayoH / guNAdhikaM dhanamavavardhaduddhataM yazodhanaM dhruvamupacetumujjvalam // 13 // __ vaNigiti // ya ujjvalaM zubhram / uddhatamulbaNam / yazodhanaM netum / guNairaudAryAdibhiH pracuram, kanakAdikaM vaNijAM mArge ratnotpattisthAneSu kAntAreSu samudrAditaTeSu gokuleSu yasya niyogAtpare duHkhaM gacchanti tasmindurge pazudhAnyahiraNyasaMpadA rAjate zobhate tatra rASTra vRddhi prApayAmAsa / utprekSA // anArataM tisRSu satISu zaktiSu trivargyapi vyabhicarati sma na svayam / padAtayaH kimu kimarAtayaH sutAH sahAyatA kimu kila yasya bandhutA // 14 // ___ anAreti // yasya satataM 'tisro hi zaktayaH svAmimantrotsAhopalakSitAH / svaparajJAvidhAyinyo rAjJAM rAjyasya hetavaH // ' ityukteH prabhumantrotsAharUpAsu tisRSu zaktighu, satISu, trivargI dharmArthakAmalakSaNAnAM trayANAM vargANAM samAhAro'pi, svayamAtmanA, na vyabhicarati parasparaM paritatyAja / dharmamabhibhUya nahi tAdRzamarthopArjanam, tanmUlatvAda Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 sargaH] dvisNdhaanm| . rthasya / yathoktamarthopArjanamantareNa na yathoktakAmAnuSThAnam, kAmAnuSThAnamantarA na saMtAnotpattiH, saMtAnAdRte nArthopayogaH, arthopayogena vinA no dharmalAbha iti bhAvaH / aparArdhe sAdhyAhAryatra / ataeva u saMbodhane, kila Azcarye, kimAkSepe / kiM padAtayo vyabhicaranti, api tu n|evN kiM zatravaH, kiM putrAH, kiM mitrasamUhaH, kiM bAndhavasaMghaH // AkSepAlaMkAraH // bhuvastalaM pratapati saMbhramanraviH zazI caranvayamabhinandayatyayam / caraiH sthitaH puri sacarAcaraM jagatparIkSya yaH sma tapati saMdhinoti ca // 15 // bhuveti // ravizazinau svayaM carantau jagatpratApAnandahetU / ayaM tu puri sthita eva cArairjaGgamasthAvaraM jagatparIkSya saMtApaprINane cakAreti sUryacandrAvatizeta itytishyaalNkaarH|| kRSIvalaM kRSibhuvi ballavaM bahirvanecaraM caramaTavISvayukta yH| vaNigjanaM puri purasImni yoginaM niyoginaM nRpasutabandhumantriSu // 16 // kRSIti // yaH kSetrako karSakaM, bahirgopAlaM, vaneSu bhillaM, puri kirATakaveSavantaM, nagarasImni kaulikAdiveSavantaM, rAjasutabAndhavasaciveSu vyApAriNaM gUDhadUtaM nyayuta // samuccayaH // vadhUgRhe badhirakirAtavAmanaM svarakSayA parabalasaMgraheNa ca / prayuktavAnpraNidhimanAkulaM parAnabodhi yaH pratibubudhe ca nAparaiH // 17 // vadhviti // rAmAgRhe badhiraM, kirAtaM vikalAGgam, kubjakam , AtmarakSayA ripusainyaparikalanena ca anAkulaM caraM prayuktavAn yaH parAnabodhi, aparaizca na pratibubudhe // samuccayaH // avAhayatturagamavAhitaM gajaM na cAvizadvanamavigAhitaM hitaiH / dadarza yaH sapadi na siddhatApasaM samAyayau na tamavarodhamekakaH // 18 // avAheti // yaH, hitaiH parIkSitAntaHkaraNainaraiH, avAhitamanadhirUDham , turagaM gajaM ca, nAvAhayatna cAlayAmAsa / avigAhitamavyAloDitam, vanaM na praviveza / sapadi sahasA, siddhatApasaM tapasviveSaM na dadarza / taM lokaprasiddham antaHpuram, ekaka ekAkI san , na gatavAn / antaHpurarakSiNIbhivRddhAbhiH sahAvarodhamagamat // samuccayaH // idaM mayA nayamapadizya varNitaM zaraM tu yaH kSipati na yAvadAhave / zarAsanaM zaramiSudhiM paro'kSipatparaM viduryamanapavartakaM mahaH // 19 // __ idamiti // idaM pUrvoktaM mayA kavinA nayamAzritya varNitam / adhunA vikramo varNyateyo rAjA yAvat saGgrAme zaraM na kSipati, tAvat paraH zatruH zarAsanaM dhanuH zaraM bANam iSudhiM bhavAm akSipanmuktavAn / paraM kevalaM yaM rAjAnam anapavartakaM nityaM mahastejo viduH / nItimanta iti zeSaH // virodhaH // Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 kAvyamAlA | na vikramaH zarabhanipAtasaMnibhaH zRgAlavadbhayabahulo nayo na yaH / na nindyate svayamanukampyate parairna yena vA caritamadhatta tAdRzam // 20 // na vIti // yenaM caritena vikramaH zarabhanipAtasaMnibhaH zarabho vivekavikalo lIlayA kila vicitrollavanavidhAnopapanno nakharAGkurairmRtamAtaGgagaNDasthalaM vidArya caraNacatuSTayamadhye taM ca nikSipya puSTo'bhavat / kramato mRtakuthitagajendra pUyasaMbhavairjantubhirvidAryamANo mRtaH tadvadavicAritavihito nAbhavat, nayaH zRgAlavat / zRgAlasya hi 'samarthajantujAtamAlokamAlokamantarmukhAkaratayA paryAlocaM cakitacakitatvena prapalAyam' iti nayaH / tadvat bhabahula nAbhUt, svayaM parairna nindyate, nApyanukampyate, tAdRzaM caritaM yo rAjA adhatta dhRtavAn // samuccayaH // yadA vyaritsadarimaditsatAthavA dhanaM tadAruSadatuSacca yaH param / prakopasaMmadaviSayo guNaH phalaM vinodgamAdvaTa iva yasya saMdade // 21 // yadeti // yadA zatruM vyaritsaddhantumaicchat, athavA dhanam, aditsata dAtumaicchat, paraM kevalam, tadA yo rAjA aruSat, atuSacca / udgamAdvinA kusumamantareNa nyagrodha iva yasyAvanIzasya roSatoSagocaro guNaH phalaM samayacchat // samuccayaH // praropayannayabhuvi mUlasaMtatiM prasArayandizi bahuzAkhamanvayam / phalaM dizanvipulamapuSpayApanaM janasya yaH samajani kalpabhUruhaH // 22 // praropeti // yo nRpo nItibhUmau mUlasya 'bhANDAgArI camUbharttA durgAdhyakSaH purohitaH / karmAdhyakSo'tha daivajJo mantrI mUlaM hi bhUbhRtAm // ' ityuktasya saMtAnaM praropayan dizi bahvayaH zAkhAH putrapautrAdayo yasmiMstathAbhUtam anvayamAnnAyaM prasArayan, apuSpayApanamanAyAsalabhyaM vipulaM pracuraM phalaM prayacchan, saJjanasya kalpavRkSaH samajani / kIdRzaH surabhUruhaH / nyAyyabhUmau mUlasaMtatiM netrasamUhaM praropayannadho'dho nayan pracuraviTapasthAnam anvayaM budhaM vistArayan, na puSpavaidyApanA kAlagamanikA yatra tathAbhUtaM phalaM vipulaM dadat // rUpakam // , jalAzayaM dizi dizi paGkajIvinaM navotthitaM niyatiSu dezakAlayoH / vimardya SaSTikamiva vidviSaM bhuvi praropayannatulamalabdha yaH phalam // 23 // jaleti // yo nRpaH jar3acittaM pApajIvinaM dezakAlayorniyatiSu bhuvi dizi dizi navotthitaM nUnamutthitaM vidviSaM zatruM vimardya svasthAnAtpracAlya praropayan / bhuvi dizi dizi jalAzrayaM kardamajIvinaM nUtanamutpannaM SaSTikaM vrIhivizeSaM vimartha malitveva | atulaM phalamalabdha // etena nItikauzalyaM darzitam // zleSopamA // suhRjjanaM krazayati yaH sma karkazaM padAnataM dviSamapi taM vyagAhata / nijaM malaM kSipati hi vArdhiruddhataM nadInadaM samupanataM vigAhate // 24 // Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 sargaH ] dvisaMdhAnam / 19 suhRneti // yo nRpaH karkazaM nirdayaM suhRjjanaM mitralokaM krazayati sma tanUcakAra / padAnataM caraNanyastamastakaM taM dviSamapi vyagAhata svIcakAra / hi yathA vArdhiH samudra uddhatamutkarTa nijamAtmIyamapi malaM kSipati samupanataM samyakprahvIbhUtaM nadInAM nadAnAM samAhAraM svIkaroti // arthAntaranyAsaH // vivardhitAnati kaThinAnnakhAniva priyAnapi skhalitagatInsamacchinat / pupoSa yastamiha na yena vikriyA bhavatyapi svapaThitamantrato bhayam // 29 // viveti // yo nRpaH vRddhiM prApitAn atiniSThura hRdayAn skhalite pAte gatiH pravRttiryeSAM tathAbhUtAn priyAnapi vivardhitAn atikaThinAn skhalitA pratiSiddhA gatirgamanaM yaistathAbhUtAn priyAn karacaraNazobhAvidhAyitvena manoharAnapi nakhAniva samacchinat uccapadAdapAtayat / yena poSitena vikriyA na bhavati taM naramiha pupoSa / yuktamapyetat / yato gurUpadezamantareNAtmanAdhItAnmantrAdbhayaM syAt, tathA svavardhitebhyaH pApibhyo'pi // arthAnta ranyAsaH || anuddhatAnyuvajarataH zrutAgamAJjitazramAnnayavinayAnvitAnsutAn / ayojayansamamavirodhayanparaizcakAra yaH prakaTamakarkaTasthitIn // 26 // anuddheti // anuddhatAnanutkaTAn zruta AkarNita Agamo vyAkaraNatarkaSaDdarzanAbhiprAyasiddhAntasvabhAvo yaistathoktAn, jitazramAn vihitazastrazAstrAbhyAsAn, nItiprazrayayuktAn yuvavRddhAn putrAn paraiH saha aghaTayan avirodhayan yo rAjA prakaTaM yathA syAtathA na vidyate karkaTasyeva kulIrasyeva sthitiryeSAM tathAvidhAn akarot / karkaTaputrA hi pitaraM bhakSayanti // RtaM vaco'visamuditaM kriyAphalaM kRtajJatAM svavibhavasaMmitAM matAm / jigISutAM digavadhRtAM kuTumbitAmazeSabhUbharaNabharAM babhAra yaH // 27 // Rtamiti || yo nRpaH vaca RtaM satyam, kriyAphalamavisaMvAdi, svavibhUtisaMmitAM kRtajJatAm, iSTAM dikSvavadhRtAM vijetRtAm, samastabhUmipoSaNAdhArAM kuTumbitAM babhAra // samuccayaH // praseduSi sthitimati yatra rAjani dhvajAMzukAnyapi na jahAra mArutaH / sa cAtakaH satatatRSAturo'zruvAH patiMvarAvalayaparigrahe param // 28 // preti // yasmin prasanne sthairyavati rAjani sati, vAyurapi patAkikAvastrANi na jahAra / sa prasiddhazcAtaka (eva) anavaratatRSAvyagraH paraM kevalaM kanyAkaMkaNAGgIkAre bASpajalam AsIt // parisaMkhyA // , balena yaH svayamanilo'pi nAnilaH sanItirapyabhavadanItigocaraH / azItakaH zaziziziraH samekhalaH samekhalastviti na janena dUSitaH // 29 // Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| - baleneti // balena sAmarthyena svayaM yo rAjA 'anilo vAyurapi sa kathaM nAnilaH' iti virodhaH / na vidyate ilA bhUmiryasya tAdRzo bhUmiparityakto netyarthaH // 'sanItiH nItyA saha vartamAno'pyanItigocaraH' iti virodhaH / na ItayaH 'ativRSTiranAvRSTirmUSakAH zalabhAH zukAH / svacakraM paracakraM ca saptaitA ItayaH smRtaaH||' ityuktA gocarA locanaviSayA yasya tAdRza ityarthaH // 'zazIva candra iva ziziraH kSamayA zItalaH, na zItakaH' iti virodhaH / na zItako mandaH kAryeSvamanda ityarthaH // same audAsInyAvalambini puruSe khalo durjanaH, tu punaH same khalo durjano'bhavaditi kRtvApi janena na dUSitaH iti virodhaH / saha mekhalayA kaTisUtreNa vartamAnaH, same sAdhAvakhala: pratipAlakaH iti hetoH 'duSTAnAM nigraho nItyA ziSTAnAM pratipAlanam / rAjJAM dharmo'yamevAsau nAnyaH kazcicca vidyte||' ityukterjanairna dUSita ityarthaH // zleSavirodhau // nyAyyaM sukhAvahamaho bhuvi dharmarAjya- . mityAtmanaH prathayataH prajayAnubhAvam / tasyAbhavatpriyatamA guNapakSapAtA lakSmyAH svayaMvarakRtA prathamA sapatnI // 30 // .nyAyyamiti // aho Azcarye bhuvi sukhamAvahati tathoktam, dharmAtprAptam, dharmeNopalakSitaM prAptaM vA, rAjyam, nyAyAdanapetam yathoktaprajApAlanalakSaNam iti AtmanaH svasya, anubhAvaM mAhAtmyam, prajayASTAdazaprakRtyA, prathayataH . khyApayataH tasya prathamA svayaMvarakRtA priyatamA bhAryA guNAnAmaudAryAdInAM pakSapAtAdaGgIkArAt lakSmyAH sapatnI babhUva // bhAratIyapakSe-tasya pANDoH, dharmasya pANDo rAjyamiti vizeSaH // zleSaH // vasantatilakAvRttam // kalAgamAnAmadhidevateva veleva laavnnyrsaamburaasheH| antanidhi riva vIrabhUmiryA vandyate'dyApi satI satIbhiH // 31 // kaleti // adyApi sAMpratamapi vIrANAM zUrANAmutpattyartha bhamiH zarotpattisthAnaM yA satI pativratA, kalAnAM likhitapaThitagaNitaveNuvINAdInAM catuHSaSTeH AgamAnAM tarkavyAkaraNasiddhAntAdInAM ca iSTadevateva, zarIrasamudAyazobhAvArivArinidheH velA bharitamiva, antargato nidhiryasyA tAdRzI bhUmiriva, satIbhiH pativratAbhirvandyate namaskriyate stUyate, vA // utprekSA // upajAtivRttam // yA kauzalyA rUpazIlena cArvI dInAGkAkuntyAgasAMnidhyayogAt / dIneSvarthiSvAdadelobhavAdAnnAsau rAjJaH svAntamanta hAra // 32 // yA kauzeti // asau kauzalo janapadasamAnazabdaH kSatriyaH, tasyApatyaM strI kaushlyaa| 'vRddhakozalA-' iti vyaG / rAjJo dazarathasya svAntaM mAnasam anta AntaraM hRtavatI / Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 sargaH ] dvisaMdhAnam / 21 yA rUpazIlena cArvI manojJA satI dIneSva kiMcitkareSu, arthiSu, dInAM mlAnAM kAkuM manobhiprAyaM vakroktiM vA na lobhasya vAda. uktiryatra tasmAt tyAgasAMnidhyayogAt tyAganaikaTyasaMbandhAt nAdade || bhAratIyapakSe - asau kuntI rAjJaH pANDoH svAntamantarjahAra / kau kSitau zalyA zalyamiva zalyA AtmIyarUpazIlenAnyAsAM kamanIyakAminInAM zalyotpAdakatvAt / yato rUpazIlena cArvI / athavA kuzalabhAvaH kauzalI tayA / etena veNuvINAdInAM catuHSaSTikalAnAM parijJAnalakSaNaM dakSatvaM pradarzitam / rUpazIlena ca cArvI manoharA yA dIno'gaviSTho'Gko lakSaNaM yasyAstAdRzI satI AgasAmaparAdhAnAm nidhyayogAt samUhAsaMbandhAd dIneSvarthaSu lobhavAdAn na Adade // zleSaH // zAlinIvRttam // saundaryavarye'pyavaroghavarge sthite vizeSeNa sa tAmiyeSa | vihAya cUtasya samastamaGgaM puSpodgamaM cumbati hi dvirephaH // 33 // saundaryeti // sa rAjA saundaryavarye lAvaNyapradhAne avarodhavarge sthite'pi sati vizeSeNa rUpazIlAdivyavacchediguNena tAM rAjJImiyeSa / yuktametat / dvirepho bhramaraH cUtasyAmrasya samastamaGga zAkhAbudhnAdi vihAya puSpodgamaM maJjarImakarandaM cumbati AsvAdayati // arthA'ntaranyAsaH // upajAtivRtam // iti ratimanayAnurudhyamAno hRdi zaraNottamamaGgalaM namasyan / vyasanarahitarAjarAjyabhAraH svamupacikAya yazodhanaMjayena // 34 // iti zrIdhanaMjayaviracite dhanaMjayAGke rAghavapANDavIyAparanAmni dvisaMdhAne kAvye dazarathapANDurAjavarNanaM dvitIyaH sargaH samAptaH // itIti // ityamunA prakAreNa anayA paharAiyA ratiM suratotsavam anurudhyamAnaH kAmayamAnaH zaraNayogyatvAccharaNam uttamaiH sarvajJaiH praNItatvAduttamam malaM pApaM gAlayatIti maGgalaM dharmam hRdi namasyan vyasanai rahito rAjA yatra tathokto rAjyabhAro yasya sa rAjA jayena aritiraskaraNena svamAtmIyam yaza eva dhanaM upacikAya / vRddhiM nItavAn // athavA dhanaMjayena kavinA svaM yaza upacikAya vRddhiM prApitavAn // puSpitAgrAvRttam // iti zrIdAdhIca jAtikuddAlopanAmaka zrI cchoTIlAlAtmajazrIbadarInAthaviracitAyAM dvisaMdhAna kAvyaTIkAyAM rAjavarNano nAma dvitIyaH sargaH / tRtIyaH sargaH / athAsya rAjJaH priyadharmapatnI dharmo'sti vandhyaH kimitIva matvA / rajaHkaNaM tatra phalAya kAle vabandha cUtAgrimamaJjarIva // 1 // atheti // atha asya rAjJaH priyA dharmArthe patnI 'kiM dharmo bandhyo'sti' iti iva Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 matvA tatra kAle tAruNyabharaprAptisamaye rajaHkaNamArtavalavam phalAya saMtAnAya, AmrAgramajJjarI vasantakAle phalotpattyai parAgakaNamiva, babandha // upamA // sarge'sminvRttamupajAtiH // indro vibhUtyA sa bRhaspatirvA buddhyA sutaH syAditi vaMzavRddhAH / siddhAyamantreNa niruptavantazcaruM sa diyA vavRdhe ca pauraH // 2 // kAvyamAlA / indra iti // vibhUtyA saMpadA indratulyaH, athavA buddhyA bRhaspatiH, sutaH putraH syAditi hetoH vaMzasthavRddhAH siddhAya parameSThine mantreNa bIjAkSarAdilakSaNena athavA siddho niSpannaH yaH zubhAvAvadhiryena tena mantreNa carumiSTadevatAbalivizeSam niruptavanto nizcayena dattavantaH // sa pauro nAgaro janaH diSTayA mahotsavena vavRdhe // samuccayaH // bodhAtirekAya sarasvatIva lakSmIrivAnekavidhArthaM hetoH / garbha mahiSyAdhita bhUmibhartuH puNyasya puSpodgama eSa sarvaH // 3 // bodheti // mahiSI paTTarAjJI bhUmibharturavanIzasya bodhAtirekAya jJAnAdhikyAya sarasvatIva nAnAprakAradravyanimittaM lakSmIriva, garbham Adhita dhRtavatI / yuktametat / eSa sarvaH puNyasya puSpodgamaH asti // arthAntaranyAsaH // dIptAntaraGgA zikhinAraNIva nidhAnagarbheNa bhuvaH sthalIva / sattvena tena stimitaprakAzA jajJe'lasodyogavatIva devI // 4 // dIpteti // tena garbhasthitena prANinA alasA mandA satI devI udyamayukteva zikhinA vahninA araNIva dIptAntaraGgA iddhAntaHkaraNA, nidhAnagarbheNa nidhiyuktamadhyena bhuvaHsthalIva sthiraprakAzA jajJe // upamA // ApANDuraM rAganibaddhamaGgamutsAhabAhulyamudAttamojaH / vizvaM jagadvIpsurivoduvAha dyaurabhra lihyabhyuditAryameva // 5 // Apeti // sA devI tathA vizvaM jagad vIpsuH vyAptumicchuriva ISatpANDuram anurAgayuktam aGgam utsAhasya bAhulyaM yatra tAdRzam udAttamutkaTam ojo dhAtUnAM teja uduvAha babhAra / yathA abhrairmedhairISalliptA aliptI / 'ktAdalpAkhyAyAm' iti GIS / abhyudita udgataH aryamA sUryo yasyAM tAdRk dyauH irSacchratam, lauhityayuktam, utkRSTa sA lakSmIH zobhA yatrAhani tasyotsAhasya sazrIkadinasya bAhulyaM yasmAttAdRzam aGgam udAtta mulbaNam ojastejazca jagad vizvaM vIpsuriva dadhAra // zleSopamA // kumArabhRtyAkuzalaH sa tasmi~llokasthitiM pratyavadhAtumaicchat / aspRzyamagnyAdibhirapradhRSyamanyena tazyamaviSyamAhuH // 6 // kumAreti / / tasminnApANDurAdidharaNakAle sa rAjA kumArANAM bhRtyAyAM kuzala: sa rAjA lokavyavahAraM prati avadhAnIkartum aicchat yasmAttasmAt lokavRddhAH tasya rAjJo Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 sargaH] dvisaMdhAnam / 23 vaMze bhavam amyAdibhiraSTAbhirdevavyasanaiH aspRzyam anyena arijAtena apradhRSyamajeyam na viSeNa vadhyaM ca AhuH // jAne hi mRtsnAbhyavahAramAtraM mAtuH prakAzya cchalamantarAtmA / samudravelAjalasiktasImAM garbhasthitaH sa grasate sma bhUmim // 7 // jAna iti // sa garbhastha satvaH antarAtmA avyaktarUpaH san , mAtuH mRtsnAbhakSaNamAtraM chalaM prakAzya samudrasya velAjalena siktA sImA yasyAstAM bhUmi grasate sma iti sphuTamahaM jAne // utprekSAlaMkAraH // avyaktabhAvo'yamalabdhadehastathAdhitiSThannapi garbhabhUmim / ko'pyakuro bIjamivAnubhAvAtsvajanmahetuM kulamuddabhAra // 8 // avyakteti // aprakaTapariNAmaH alabdhazarIraH garbhAzayamadhitiSThannapyayaM satvaH mAhAtmyAt AtmotpattikAraNam anvayam, guptasattAkaH alabdhadehaH madhyAvanImadhitiSThan san anirvacanIyo'pi prathamodbhinnasUcikaH svajanmahetuM bIjamiva dadhe // upamA // sarvajJamabhyarcya mahAmahena vyadhatta tasyAH kriyayA mahatyA / yathocitaM pauMsnavanAdi karma dharmopadhAzuddhavidhiH purodhAH // 9 // sarvajJeti // 'Arabhya saMkrAntidinaM hi yAvanmAsASTamasyAvadhimutsavena / putrepsayA dharmavidhividhIyate tatsUrayaH pauMstravanaM vadanti // kecicca mAse kila paJcame'pi pUrNo'tha garbhaH kathamaSTamAvadhi / tatheti dharmAdvividhA hi saMpatsaMpUrNamAyurna rujA bhaveyuH // ' ityuktaM paunavanAdi karma mahotsavena sarva samaz2e mahatyA kriyayA dharmaparIkSA zuddhavidhiH purohito vyadhatta // svapnena somaM nizi vIkSya bAlamAdAya sAropya kila svamaGkam / / labdho'tisaumyastanayaH prajAnAM mayeti diSTyAbhyavavardhadAlIH // 10 // svapneneti // mayA nizi svapnena bAlaM somaM vIkSya ca AdAya kila anAyAsena sva. maGkamAropya prajAnAmatisaumyastanayo labdha iti sA diSTayA paramotsavena AlIH sakhIraMbhyavardhat AnandayAMcakre // graheSu teSUccagateSu tasminnakSatrayoge suSuve kumAram / avagraho yairabhavanna bhUmeryenApi na kSatramudIrNamanyat // 11 // graheSviti // yairghahairbhUmeH avagrahaH pratibandho nAbhavat , yena nakSatrayogena anyat kSatraM na udIrNa samutpannam, teSu praheSUccagateSu satsu tasminnakSatrayogasamAhAre sati kumAraM suSuve // smuccyH|| Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 kaavymaalaa| tasminsute tatkSaNajAtamAtre ratnapradIpAH prabhayA vimuktAH / nityaM narAlambitabhogabhAgA nAgA ivoccaiH saviSAdamasthuH // 12 // tasminniti // tasmin sute tatsamayajAtamAtre sati ratnapradIpA prabhayA vimuktAH, nityaM nare Alambito bhogabhAgo yaiste nAgA iva, uccaiH saviSAdaM yathA syAttathA asthuH // utprekSA // nAlaM nyadhitsadbhuvi yatra nAbhyaM pade pade tatra nidhiM nicAyya / romAJcitaH kaJcakamanyadekaM sa kaJcukI paryadhiteva hRSTaH // 13 // nAlamiti // sa kaJcakI yatra bhuvi nAbhibhavaM nAlaM nyadhitsat tatra pade pade nidhi nicAyya hRSTaH san romAJcitaH sannanyadekaM kaJcakaM paryadhiteva // utprekSA // dizaH prasedurvimalaM nabho'bhUtsauvaM nyapaptatkusumaM nabhastaH / viriddhamiddhaM divi dundubhInAM kiM bhAgadheye sati durlabhaM vA // 14 // diza iti // dizaH prasannA abhavan, nabho nirmalamabhUt, AkAzato divijaM kusumaM nitarAM papAta, divi dundubhInAM viriddhaM dhvanitam iddhaM tAramabhUt, athavA bhAgadheye bhAgye sati (prANinAm) kiM durlabhaM syAt // arthAntaranyAsaH // * AzItikA varSavarAH puraMdhyaH paJcAzaduttIrNadazA nizAnte / kubjAzca putrotsavamohamantrairanartiSuH stobhamivAbhinItAH // 15 // AzItIti // azIti bhUtA AzItikAH / 'tamadhISTho bhRto bhUto-' iti Thak / / varadhikA antaHpurarakSaNaniyuktA napuMsakarUpA mahattarAH paJcAzad varSANi uttIrNA dazA vayo yAsAM tAdRzaH puraMdhyaH kAminyaH kubjAzca anugrapRSThavaMzAH putrotsavenaiva mohamantraiH stobhamAvezam abhinItAH prApitA iva nRtyaM cakruH // utprekSA // nivedayanyaH sutajanma rAjA sa rAjyacihna sutarAjyabhAsvam / hitvaitadekaM dhRtavAnna kiMciddeyaM hi tuSTairapi nAnyadIyam // 16 // nivedeti // sa rAjA sutajanma nivedayadbhayaH ekaM yauvarAjyopayogyaM rAjyacihna hitvA na kiMciddhRtavAn / hi yataH tuSTairapi anyadIyaM na deyam // arthAntaranyAsaH // antaHpure rAjani rAjadhAnyAM deze'pyasaMmAya dizAmadhIzAn / vyApyAsanakSobhakRdutsavo'yamadyApi vizrAmyati na prajAsu // 17 // anteti // ayam Asanasyopavezanasya kSobhaM saMcalanaM karoti sa utsavaH dizAmadhIzAnvyApya avarodhe rAjAna rAjadhAnyAM deze'pyasaMmAya adyApi prajAsu na vizrAmyati // samuccayaH // Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 sargaH] dvisaMdhAnam / samaM dviSantaH zukasArikAbhirvipAzitA valgu zizuM zazaMsuH / nirmokSamANaM saha dhainukena gRhe gRhe vAtsakamabhyamuJcat // 18 // samamiti // zukasArikAbhiH samaM vipAzitA dviSanto valgu yathA syAstathA zizu zazaMsuH / nirmokSamANaM AtmAnaM moktumicchantaM vatsasamUhaM dhenusamUhena saha gRhe gRhe a. bhyamuJcat // samuccayaH // purohitAvartitajAtakarmA nIraJjitaM ratnamivAkarastham / putraH prakAzo'yamabhUtkriyA hi dravyaM nisRSTadyuti saMskaroti // 19 // purohIti // purohitenAvartitaM jAtakarma yasya sa ayaM putraH, nIraJjitamAkarasthaM ratnamiva, prakAzaH tejasvI abhUt / hi yataH kriyA nisRSTadyuti avinaSTakAnti dravyaM saMskaroti // arthAntaranyAsaH // pUrva paraM jyotirupArcya daivaM stheyAnprakRtyA vizado garIyAn / manobhirAmo'yamajAtazatrurityarthayuktaM juhuve nRpeNa // 20 // pUrvamiti // nRpeNa dazarathena, paramutkRSTam, daivaM jyotiH pUrvamupAya' pUjayitvA ayaM pra. kRtyA stheyAn sthiraH, garIyAn gariSThaH, ajAtAH zatravaH zAtayitAro yasya / aparAjitaH |ydvaa yamajAtazatruH yamajaM maraNamatanti zatravo yasya, yamAya yAvajIvavratAya jAtAH tyaktazastrAH zatravo yasyeti vA, manobhizcittena vizadaH svacchAzayaH / 'lope' iti dIrghastu saMjJApUrvakatvAnna / tathA ca bhaTTikAvyastha 4 sarge 'jakSimo'naparAdhe'pi narAnnaktaMdivaM vayam / kutastyaM bhIru yattebhyo druhyadbhayo'pi kSamAmahe // ' iti 39 padyavyAkhyAne bhIru ityatra 'saMjJApUrvakatvAtsaMbuddhiguNo na' iti, 'kriyAzabdatvAdamudhyatvAcca uDuta ityUGbhAvaH' ityapyatraiva sarge 21 padyavyAkhyAne jayamaGgalA / manaH abhi lakSIkRtya abheH karmapravacanIyatvena mana ityatra dvitIyA vaa| rAmaH iti arthayuktaM yathA syAttathA juhuve AhUtaH // bhAratIyapakSe-manobhirAmaH kamanIyaH, manobhiH AmaH sArdra iti vA, ajAtazatruH yudhiSThiraH // zleSaH // dinAni labdhvA vavRdhe zazIva kubjAnavaSTabhya vicakrame ca / kiMcidvabhASe savayobhiralpaM yAtrAM janasyopadizannivAsIt // 21 // dinAnIti // [putraH] janasya lokasya yAtrAM sthitimupadizanivAsIt, dinAni prApya zazIva vavRdhe, kubjAnAmAzrayeNa vicacAla, mitraiH saha kiMciduktavAMzca // samuccayaH // kapolayomUrdhani pAdayostaM nimIlitAkSaM nRpatizcacumba / vasya priyAyAzca sute'vatIrNamAsvAdayansnehamivaikarUpam // 22 // kapoleti // svasya priyAyAzca ekarUpaM sute'vatIrNa snehamAsvAdayanniva nRpatiH nimIlitAkSaM yathA syAttathA taM kapolAdisthAne cucamba // utprekSA // Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyamAlA / sa prAjJamAhAkulazUrasaGgaM cakAra potuH prathamaM narendraH / pRktaM navaM bhAjanamatra yena tadgandharUpaM hi bhavatyavazyam // 23 // sa prAjJeti // sa narendraH potuH putrasya prathamaM prAjJairmahAkulasaMbhataiH zaraiH saGga cakAra / hi yato yena vastunA navaM bhAjanaM pRktaM bhavati tadgandharUpamevAtra loke'vazyaM bhavati // uktaM ca-'navAnyamatrANi zubho'zubho vA vAso'pi lagno'nayadAtmabhAvam / yAnyeva tAnItarathA vidhAtuM zaknoti nUnaM na caturmukho'pi // ' arthAntaranyAsaH // lipi sa saMkhyAmapi vRttacaulaH samApya vRttopanayaH krameNa / brahmAcaranSoDazavarSabaddhamAdatta vidyAH kRtavRddhasevaH // 24 // lipi sa iti // samuccayaH // AnvIkSikI ziSTajanAdyatibhyastrayIM ca vaartaamdhikaarkRdbhyH| . vaktuH prayoktuzca sa daNDanItiM vidAM mataH sAdhu vidAMcakAra // 25 // .. AnvIkSikImiti // ziSTajanAdAnvIkSikIm, munibhyastrayIm, adhikAraniyuktebhyo vArtAm, vaktuH prayoktuzca daNDanItim, vidAM mataH sa sAdhu yathA syAttathA vidAMcakAra // samuccayaH // kRtvA saparyA kuladevatAbhyo vidhAya godAnavidhiM sutasya / savRttavidyAbhijanAnurUpaM sa dArakarmAvanipazcakAra // 26 // kRsveti // avanipaH sa kuladevatAbhyaH saparyA kRtvA sutasya godAnavidhi vidhAya samAnena vRttenAcaraNena, vidyayA vyAkaraNatarkAdilakSaNayA, abhijanena kulena anurUpaM yogyaM dArakarma vivAhaM cakAra // samuccayaH // sajAnakInAzamaterapetA navA vadhUH prema nidarya yUnaH / vilAsikA cittamasau jahAra kiM ko'pi taadRgvissye'stysktH||27|| sajeti // nAzo'darzanam / viyoga iti yAvat / tasya mterpetaa| na viyogvissyetyrthH| navA taruNI vilAso netrajo vikAro'syAsti sA vilAsikA asau jAnakI vadhUH satsamIcInam 'yatrAvakAzalezo'sti nopacAravicArayoH / tadvyAnaM prema cAzeSaduHkhabhidyogibhoginoH // ' ityuktalakSaNaM prema nidarya yUnastaruNasya rAmasya cittaM hRdayaM jahAra, kiM ko'pi tAdRk rAmasadRzo viSaye iSTasragvanitAcandanAdAvasakto'sti // bhAratIyapakSe-sajA praguNA yadvA sataH satpuruSAjAtA kulInA kInAzasya yamasya bhatiriva matiH kInAzamatiH krUretyarthaH / yadvA 'kInAzaH kRpaNo lubdho dIno gRdhruzca mardanaH' ityukteH kInAzA dInA matiH kInAzamatistasyA apetA vilAsikA vilAsinI yuno yudhiSThirasya cittaM na jahAreti vizeSaH / zleSArthAntaranyAsaH // Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 sargaH] dvisaMdhAnam / bhImaH kramAddharmaharaH kirITI prAMzurvizAlaH kakudunnatAMsaH / abhUdruSaskandhadharo mahecchaH sa vartito vartikayeva dhAtrA // 28 // bhIma iti // bhImo bhayAnako bhImasenazca / kirITI mukuTavAn arjunazca / kramAt pa. ripATyA AnantaryeNa ca / prAMzuH uccstrH| vizAlo vistIrNaH / kakud vRSaskandhordhvapranthirivonnatAvaMsau yasya / vRSasya vRSabhasya dharmasya veva skandhadharA grIvA yasya / mahatIcchA yasya, yadvA maha utsave icchA yasya, yadvA mahe accho'viklhRdyH| vartikA citralekhanI / vartitazcitritaH // utprekSA // tataH sumitrodayahetubhUtAmadrayunnati prAptamasUta sUnum / yo'paprathatsannakuloditAriH zrIlakSmaNAkhyAM sahadevacaryaH // 29 // tata iti // tataH rAmotpattyanantaram, sumitrA rAjJI udayahetubhUtAM vibhavakAraNabhUtAm, adyunnatim adreH parvatasya saMbandhinIm unnatim pArvatImivonnati vA prAptaM sUnum putram asUta janitavatI / sannA hatA kule uditA arayo yena saH,sannakuloditAri: devAnAmiva caryayA gatyA sahavartamAnaH sahadevacaryaH yaH zrIlakSmaNAkhyAM lakSmaNa' iti nAma apaprathat prakaTitavAn // bhAratIyapakSe-tataH yudhiSThirabhImArjunotpattyanantaram / sumitrodayahetubhUtA zobhanamitrANAmudayahetubhUtA, mAdrI rAjJI unnati prAptaM sUnumasUta / yaH sahadevena caryA gamanaM yasya sa sahadevacaryaH tAdRzaH san ditAriH ditAH khaNDitA arayo yena tAdRzaH san zrIlakSmaNA zriyA lakSmyA lakSmabhilakSaNaizca nakula ityAkhyAm apaprathat // shlessaalNkaarH|| rAjJastathA suprajasaH kulasya sarvasya so'tIva janasya jAtaH / zatrughnanAmAbhyudayaikahetuH putraM punAtaM(naM) hi kulaM nirAhuH // 30 // rAjJa iti // yathA rAmalakSmaNau putrau jAto, tathA rAjJo dazarathasya suprajasaH kAminyAH sa zatrughnanAmA putro jAtaH, yaH sarvasya kulasya janasya atIva abhyudayaikahetuH / hi yataH kulaM punAtaM (naM) putraM nirAhuH // uktaM ca-'puSNAti dharma hi kulakrameNa samAgataM yaH kRpayA prapUtam / kulaM punAtaM(naM) janakasya kIrtyAM putraM pavitraM pravadanti ziSTAH // ' bhAratIyapakSe-zatrughnaM nAma yasya sa nakulaH sarvasyAtIvAbhyudayaikaheturjAta ityanvayaH // arthAntaranyAsaH // sarvaH kumAraH sukumAramUrtiH soSNISamUrdhonnatiraurNikIbhrUH / AliGgitazrIkarakaMkaNAGkamArgAdivAvartitakaNTharekhaH // 31 // sarva iti // sukumArA mUrtiryasya sa, uSNISeNa brahmadvArasthoccapradezapranthilakSaNavizeSeNa sahitA mardhna unnatiryasya saH, urNAyAM bhruvorantarAvarte niyukte bhruvau yasya / 'tatra ni. yuktaH' iti Thaki 'vRddhinimittasya-' iti puMvadbhAvaniSedhaH / AliGgitAyAH zriyA lakSmyAH zobhAyAH karakaMkaNasya cihnavato mArgAdiva AvartitA kaNTharekhA yasya sa sarvaH Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 kAvyamAlA | kumAraH kathaMcit pitugaiauravaM lalaDe iti tRtIyazlokasthakriyayA saMbandhaH // utprekSA // Urjasvala: parvatabhittivakSA nigUDhajAnudvayalambabAhuH / gambhIranAbhiH sa bRhannitambaH zrIgopurastambhanibhAyatoruH // 32 // Urjasvala iti // nigUDhaM jAnudvayaM yasya tAdRzaH / lambau bAhU yasya / zrIgopurastambhena nibhe Ayate UrU yasya saH // upamA // caturdazadvandvasamAna dehaH sarveSu zAstreSu kRtAvatAraH / guNAdhikaH prazrayabhaGgabhIruH pituH kathaMcidgurutAM lala // 33 // caturdeti // bhrU locana - nAsA- kapola-karNa - oSTha-skandha- bAhu-pANi-stana- pArzva-u jaGghA - pAdAnAM caturdazAnAM dvandvena samAno deho yasya // antyadIpakam // -uru tatyAja putro vinayaM na kazcijjahau pitA nAnunayaM kadAcit / yataH pitAputramananyadAzaM kasyApi nAbhUdaparuddhavRttam // 34 // tatyAjeti // yataH pitAputraM tAtatanayam kasyApi anyonyam na anyasminnAzA yasya tAdRzaM sat / 'aSaSThyatRtIyAsthasya -' iti dugAgamaH / aparuddhavRttaM laukikavyavahAranindyAcaraNaM nAbhUt / tasmAt kazcitputraH svapitari vinayaM na tatyAja / tathA pitA svaputreSu kadAcit anunayaM prasAdaM na jahau / nizcayAlaMkAraH // taM droNasaMzabdanamAdadhAnaM guruM praNamyAdita cApavidyAm / rAjanyakaM tAM vijau viruddhAM grAhyaM ca heyaM ca bhavedgurubhyaH // 35 // tamiti // rAjanyAnAM samUhaH droNasaMzabdanaM meghadhvaniM droNasaMjJAM cAdadAnaM taM guruM pitaramAcArya ca praNamya cApavidyAM dhanurvidyAmAdita, viruddhAmasamyagvidyAM tAM cApavidyAM vijahA~, yato gurubhyastadupadezAtsamyaggrAhyam, asamyagdheyaM bhavedeva || zleSaH // padaprayoge nipuNaM vinAme saMdhau visarge ca kRtAvadhAnam / sarveSu zAstreSu jitazramaM taccApe'pi na vyAkaraNaM mumoca // 36 // padeti // padAnAM suptiGantAnAM vaizAkhalIDhapratyAlIDhalakSaNopalakSitAnAM ca prayoge racanAyAM vinyAse ca nipuNaM dakSam, vinAme SatvaNatvayoH zaranamrIkaraNe ca, saMdhau prasRtavarNekatrIkaraNe zarasaMdhAne ca visarge prakaTIkriyate'kAra ( ? ) saMzliSTArtho yena tatra zaratyAge ca, kRtAvadhAnaM vihitodyamam, sarveSu zAstreSu kRttaddhitasamAsaikazeSAdiSu rAjavyadhApatracchedAdicitreSu ca jitazramaM vihitAbhyAsam, tadvAjayankaM cApe'pi dhanurvidyAyAmapi vyAkaraNaM tatsAmyaM na mumoca tyaktavAn // zleSaH // utprekSaNe lakSyavidhau ca dakSaM dharme nadIrNa paTu zabdabhede / niSNAta muccairacanAsu caitaccApe'pi tatyAja na kAvyakarma // 37 // Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 sargaH ] dvisaMdhAnam / 29 utprekSeti // utprekSaNe utprekSAlaMkAre dRSTamuSTayoravalokane ca, lakSyavidhau arthanirUpaNAyAM vedhavyadhAyAM ca dakSam, dharme aSTAdazasthalavyAvarNanalakSaNe dharmArthakAmarUpe trivarge vA dhanurguNe ca, nadIrNa pravINam, zabdabhede tattaddezaniyataprayoktavyazabdavibhAge zabdameva lakSyIkRtya zaramokSaNe ca, paTu kuzalam, ucca racanAsu khaGgacakralAGgalamurajA dibandharacanAsu daNDasvastikAhituragacakravyUhAdiSu ca niSNAtaM tIkSNadhiSaNam, etadrAjanyakaM cApespi kAvyakarma na tatyAja // zleSaH // AmaNDalIbhUtazarAsanasya jyAghoSavitrAsitadiggajasya / trailokyamAlIDhapadasya madhyamApatya lInaM tadamaMsta ruSTam || 38 // * AmaNDeti // ruSTaM kupitam, tadrAjanyakaM kartR trailokyaM bhuvanatrayam A samantAnmaNDalIbhUtaM kuNDalIbhUtaM zarAsanaM yasya tAdRzasya jyAyA ghoSeNa vitrAsitA diggajA yena tAdRzasya AlIDhasthAnavizeSasya madhyam Apatya Agatya lInaM dravabhAvena pariNatam amaMsta // utprekSA // , evaM cUDAtADitapAdaM parabhUpA bhaktyaikaikeyeyamupeyuH zaraNaM yam / sobhIto'yaM tatra samantAdbharato'bhUtputraH sarvopAyavidhAnairjitazatruH // 39 // evamiti / evaM rAmalakSmaNazatrughnotpattiprakAreNa saH, ayaM pratyakSadRSTaH, abhIto niMayaM zubhAvahavidhim abhi samantAditaH prAptaH sarveSAmupAyAnAM sAmadAnAdInAM vidhAnaiH samantAt jitazatruH bharataH tannAmA putraH tatra dazarathe rAjani abhUdajani, yaM kaikeyeyaM kaikeyyA apatyaM cUDAtADitapAdaM mukuTAgramaNicumbitacaraNaM yathA syAttathA bhaktyai sevAyai zaraNaM parabhUpAH zatrava upeyuH // bhAratIyapakSe - tatra pANDunRpe sarvaH putro bharataH tadvaMzyaH apAyavidhAnaiH nItizAstrIyamArgaviparItakriyAbhiH samantAjitazatrurabhUt, yam ayam yAtumazakyam ekaike asahAyAH santaH bhaktyA iti vizeSaH zleSaH // mattamayUraM vRttam // zriyA vilolo bharato na jAtaH suto vinItaH sakalo babhUva / bhajyeta rAjyaM hyavinItaputraM ghuNAhataM kASThamiva kSaNena // 40 // zriyeti // bharato nAma sutaH zriyA lakSmyA vilolazcaJcalo na jAtaH kiMtu vinIto namraH sakalaH kalAbhirgaNitapaThitaveNuvINAdibhiH sahitazca babhUva // bhAratIyapakSesakalaH sutaH zriyA lakSmyA Avila: yuktaH san lobharato lubdho na jAtaH iti vizeSaH // zleSArthAntaranyAsaH // tasminkAle lIlayA dhArtarASTrAste kauravyAbhAsamAnasvarUpAH / AlokAntakAntakIrtipratApA nyAyyasthityApArapArA ivAsthuH || 1 // tasminniti // lIlayA gativizeSeNa dhArtarASTrA haMsopamA: yadvA lIlayA helAmAtre - NApi dhRtaM rASTraM pazudhAnyahiraNyAdisaMpadA rAjate tat yaiste dhRtarASTrAH tataH svArthiko 'N, Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 kaavymaalaa| ravyAbhAsamAmasvarUpA ravirivAbhAsamAnaM svarUpaM yeSAM tAdRzA AlokAntaM krAntau kIrtipratApI yeSAM tAdRzAste rAmAdayaH kau pRthivyAM tasminkAle nyAyyasthityA apArapArAH samudrA iva asthuH||bhaartiiypksse te dhArtarASTrA dhRtarASTrasya pANDujyeSThadhAturapatyAni kauravyA lIlayA bhAsamAnasvarUpA dIpyamAnamUrtaya iti vizeSaH // shlessaalNkaarH|| zAlinI vRttam // sarvasvAduryodhanenArjayitvA dattvA pitre yena saMpatphalAnAm / pRktAstena jyAyasA bhrAtaraste jagmurlokAlambanastambhamUrtim // 42 // sarveti // yena yodhanena sarvasvAduH sarveSAM svaparavaMzodbhavAnAM sAdhuvRttInAM svAduH / vizvarasiketyarthaH / phalAnAM saMpad arjayitvA upAyaM pitre dattA, tena jyAyasA jyeSThena rAmeNa pRktA yuktA bhrAtaraste lakSmaNAdayaH lokasyAlambanAya stambha iva mUrti jagmuH // bhAratIyapakSe-yena duryodhanena sarvasvA sarveSAM svA AtmIyA phalAnAM saMpat arjayitvA pitre dhRtarASTrAya dattA iti vizeSaH // zleSotprekSA // iti vinamayannuccaistabdhAnnatAnativardhaya nsa pariNamayanpRthvI putrairvasUnyupahArayan / sukhamagamayatkAlaM harye smaranparameSThinaM nahi sutavatAM nAmAsAdhyaM dhanaMjayamicchatAm // 43 // iti zrIdhanaMjayaviracite dhanaMjayAGke rAghavapANDavIyAparanAni dvisaMdhAne kAvye rAghavapANDavakauravotpattivarNanastRtIyaH sargaH samAptaH / itIti // sa rAjA dazarathaH pANDuzca, iti uktaprakAreNa putraiH uccaistabdhAnirapUn vi namayan vizeSeNa namrIkArayan , natAn ativardhayan , pRthvI pariNamayan hastekArayan , vasUni dravyANi upahArayan puSTiM prApayan, parameSThinaM smaran smaraNaviSayaM nayan , kAlaM samayaM harye sukhaM yathA syAttathA agamayat / hi yataH dhanaM jayaM cecchatAM sutavatAm a. sAdhyaM nAma nAsti // arthAntaranyAsaH / hariNIvRttam // iti zrIdAdhIcajAtikuddAlopanAmakazrIcchoTIlAlAtmajazrIbadarInAthaviracitAyAM dvisaMdhAnakAvyaTIkAyAM putrotpattivarNano nAma tRtIyaH sargaH / caturthaH sargaH / atha jAtu na yauvanodaye sahavAsAya mamAyamasmarat / iti jAtaruSeva bhUpate rasAgRhyata kezavallarI // 1 // atheti // ayaM rAjA yuvAvasthAyAM sahavAsAya kadApi mama mAm / 'adhIgarthaiti sssstthii| nAsmaraditi jAtaroSayA iva jarayA kezavallarI agRhyata // utprekSA / sarge'sminvaitAlIyaM vRttam // Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvisaMdhAnam / prathamastanayo'bhiSicyatAmiti sApatnyabhayAdivAjapat / palitaM tamupetya karNayonijaguptiprazamo hi vardhimA // 2 // prathameti // palitam taM rAjAnamupetya karNayoH prathamastanayo'bhiSicyatAmiti zatrutvabhayAdiva ajapat / hi yataH nijau guptiprazamau yasya tAdRzo vardhimA vArdhakyam // arthAntaranyAsaH // vinirUpya sa darpaNe jarAM nibhRtaM maulimupopavAjayan / iti nirvivide vizAMpatirviratiM yAti hi saMsRterbudhaH // 3 // vinIti // sa vizAMpatirnibhRtaM saMkucitaM maulim upopavAjayan vidhunvan / 'vo - juk' iti Nau jugAgamaH // san darpaNe Adarza jarAm avalokya nirvivide nirviNNo babhUva / hi yataH budhaH saMsRterviratiM yAti // arthAntaranyAsaH // kimabhuktamanuSThitaM janairyadapUrva pratipAlayantyamI / nanu bhuktasamaiva vedanA sukhanAmA viSayeSu bhAviSu // 4 // 4 sargaH ] 31 kimiti // amI janA yadapUrvamadRSTaM pralayanti pratIkSante / tat kiM abhuktamananubhUtaM janairanuSThitam / api tu bhuktameva // nanu bhAvinaM vaiSayikaM bhogaM pratIkSante iti cet, naiSa doSaH / nanu ca bhAviSu viSayeSu, sukhameva nAma yasya tAdRzI, vedanA vidyate parijJAyate manovyApAreNendriyavyApArodbhavaM sukhamanayA sA anubhavanamityarthaH / bhuktasamA bhuktena ramaNIyena srakcandanAdiviSayalakSaNena samA anubhavasamAnakAlikaiva // zItabahule zizire tRNAgnisaMyogajasukhAnukAritvAdviSayANAmApadramyatvamavasAnavairasyamiti bhAvaH // tyajato na jahAti yo'khilAnviSayAMstadviSayaikamAnasaH / sa jahAtu durantabhAvanAmajahadvRttimimAM kathaM janaH // 5 // tyajeti // yastyAgaM kurvato'pyakhilAnviSayAn teSu viSayeSu ekamasAdhAraNaM mAnasaM yasya tAdRzaH san na jahAti sa jana imAM duranteSu rAgAdiSu bhAvanAm ajahatI vRttivartanaM yasyAstAM kathaM jahAtu / api tu na // kSaNabhaGguramaGgamaGginAM na gatA yauvanikA nivartate / vibhavAstRNavAricaJcalA nicayA marmarapatrasaMnibhAH // 6 // kSaNeti // yauvanakA taruNaM vayaH / tRNavArivaccaJcalAH / marmarapatraM zuSka parNam / nicayA mAdyanmitrakalatraputrAdayaH // upamA // dviSi mitramatiM hitapriye ripubuddhiM janayanti jantavaH / viparItatayA tanUbhRtAmiha tatrApi davIyasI matiH // 7 // dviSIti // jantavaH dviSi anantasaMsAra bhramaNahetutvAdeSaNAtrayarUpe zatrau mitrabuddhiM sahAya Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 . kaavymaalaa| buddhim, hitapriye bhavodbhavAnavaratAnantaduHkhaparamparAvinAzahetutvAdanantasukhavidhAtRtvAdAtmakArye dharmalakSaNe pratikUlamatiM viparItatayA janayanti / yato dehabhRtAm iha loke paraloke ca tatra mitrazatrujJAne dUratamA matiH // arthAntaranyAsaH // kva nRpo bharato'marArcito bhuvanaM yena babhUva bhAratam / kSaNikAH sakalAH samAgamAH kRtamekaM hi vivartate param // 8 // kveti // hi nizcayena kRtaM vihitaM paraM kevalam ekaM vivartate vipariNamati // himamuSNahatasya yatsukhaM zizirAbhyarditacetaso'nalaH / kSaNaduHkhaniSedhakAraNaM na sukhaM nityamuzanti yoginaH // 9 // himamiti // yoginaH kSaNaduHkhaniSedhakAraNaM sukhaM nityaM na uzanti // yadapAyi payaH sutena yadvisutAbhiH sasRje'zru mAtRbhiH / madhuraM lavaNaM ca kiM dvayaM na payaHkSArapayodhito'dhikam // 10 // yadeti // yat sutena payaH kSIram apAyi, yad vandhyAbhirmAbhirazru visRSTam , tad dvayaM madhuraM lavaNaM ca kiM kSIrakSArasamudrAbhyAmadhikaM na / api tvadhikameva / mohamAhAtmyam // vigaNayya tadevamaMhaso viriraMsannabhiSektumagrimam / iti taM vyanayatsutaM satAmRNanizcittatayA svanirvRtiH // 11 // vigaNeti // rAjA evamuktaprakAreNa tatpUrvoktaM vigaNayya vicArya aMhasaH pApAt vi. rAmaM vidhAtumicchan jyeSThaM taM sutam abhiSektuM rAjapaTTe abhiSekaM kartum iti vakSyamANarItyA vyanayat zikSitavAn / yataH satAm krUNAniSkrAntaM cittaM yasya tAdRktayA svanirvRtirbhavanti // arthAntaranyAsaH // yugabaddhamimaM bharaM bhuvastvamihaiko nRpapuMgavaH param / dhavalo vahase tato'dhunA na mamAjJAmavamantumarhasi // 12 // yugeti // yasmAtkAraNAt imaM pratyakSabhUtaM maddhRtaM yugabaddhaM bhuvaH bharaM bhAram iha bhUma., NDale tvameva paraM kevalam eko'sahAyaH nRpapuMgavaH narendrAgraNIH dhavala: zubhraH niSkalaGkaH san vahase vakSyase tataH kAraNAd adhunA mamAjJAm avamantuM nArhasi / / vijayAya jaya svamAdito nijakarmaprakRti tato ripum / gaminaH paralokasAdhanaM tava me'pi sthitirIdRzI matA // 13 // . vijayeti // gamino gantumicchatastava mama ca IdRzI sthiti: paralokasAdhanaM zatralokasAdhanaM pAralaukikasAdhanaM mtaa| kIdRzI / tvam AditaH prathamataH vijayAya jayanimittaM svamAtmAnaM jaya prazamaya / ahamapi jayAmi / tatastvaM nijakarma ahorAtravi Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 sargaH ] dvisaMdhAnam / 33 bhAgakriyAm / tataH prakRtim amAtyAdisaptakam / ahaM tu nijakarmaprakRtim AtmIyakasvabhAvam / tato ripuM kAmAdiSaTkaM tvam / ahaM tu mohanIyakarmApi / jaya jayAmIti kriyAyA yathAyogyamanvayaH // zleSaH // vihitAkhilasattvarakSaNaM ghRtasatyasthiti vItamatsaram / tvamito'hamivAbhayaikavAgasidhArAvratadharmamAcara // 14 // vihati // itaH adyaprabhRti, abhayaikavAg abhayaikavacanaH tvam asidhAraiva vrataM yatra tAdRzadharmam / ahaM tu asidhArAvatkartu dharte cAzakyaM sarvadarzanasaMmatabrahmacarya rUpavratasya jIvadayArUpadharmasya ca samAhAram / vihitAkhilasatvarakSaNam / tvaM kRtasakalaprANirakSaNam, ahaM tu vihitam akhilAnAm ekendriyAdipazJcendriyaparyantajIvAnAM rakSaNaM yasmin tAdRk / dhRtasatyasthiti / tvaM dhRtA satyena sthitiryatra, ahaM tu dhRtA satye'nalIkavacane sthitiryatra tAdRk ca / vItamatsaram / tvaM vizeSeNa itaH prApto vIravrataniSpatyai matsaro'haMkAro yatra tAdRk, ahaM tu vizeSeNa ito gataH matsara AtmamanyatA yatra tAdRk ca / yathA syAta tvam Acara yathAhamAcariSyAmi // zleSopamA // vividhAni vasUni vAhanaM bahu dezo dizatIti varNitaH / sa yathoktimimAmupaplavairna vihAsyatyabhirakSyatAM tathA // 15 // vivIti // nAnAprakArANi dravyANi vAhanaM ca mattamAtaGgaturaMgamAdi bahu dizati dadAti iti niruktyA dezo varNitaH / yathA yena prakAreNa imAM niruktiM sa deza upadravairna vihAsyati / tena prakAreNa tvayA abhirakSyatAm // svarUpAnvAkhyAnam // upasAntvaya kRtyamAtmanastamakRtyaM naya vRddhimRddhibhiH / ubhayaM parakIyamAtmasAtkuru nIteH prathamo'yamudyamaH // 16 // upeti // kRtyaM parairbhettuM zakyam / 'kRtI chedane' ityataH 'RdupadhAt -' iti kyap / AtmIyaM prazamaya, abhedyam RddhibhirvRddhiM naya, parakIyam ubhayaM bhedyAbhedyamAtmavazagaM kuru / ayaM nIteH prathama udyamaH // svabhAvAkhyAnam // vidhinA khalu dIyate'khilaM na nRpo datta iti sma mA bhavat / vidhireSa satAM yamo'satAmiti bhUyAjjanatAsu te kathA // 17 // vidhineti // akhilaM vidhinA dIyate, nRpo na datte iti te kathA mAsma bhavat / eSa rAjA satAM vidhiH asatAM yama iti te kathA janasamUhe bhUyAt // svabhAvAnvAkhyAnam // vasunopacitena saMbhavediha dharmeNa paratra tu trayam / ubhayatra na tanmanobhuvA bhuvi yena trayamatra tatkriyAH // 18 // vasuneti // iha loke arthena puSTiM nItena tryaM dharmArthakAmAkhyaM saMbhavet, paraloke tu dha 5 Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| rmeNa puSTigatena dharmArthakAmarUpaM trayaM saMbhavet, manobhuvA kAmena tat trayam ubhayatra na / ta. smAdatra eSu yena kRtena bhuvi trayaM bhavet tat kriyAH (tvam) // svabhAvAnvAkhyAnam // abhivRddhimiyati vipriyairnaya vairaM prazamaM tataH priyaiH / samudeti hi zasyamAtape na tarucchAyahataM vivardhate // 19 // abhIti // yataH vipriyaiH daNDAdibhiH vairam abhivRddhim iyati yAti tataH priyaiH sAmAdibhiH vairaM prazamaM naya / hi yata Atape zasyaM samudeti, tarUNAM chAyayA hatam / 'chA. yAbAhulye' iti klIbatAM ekasminnapi nibiDachAyAsatve bahutvAropaH / zasyaM na vivrdhte|| sAmAdayazca 'sAma premaparaM vAkyaM dAnaM vittasya cArpaNam / bhedo ripujanAkRSTidaNDaH zrI. prANasaMhRtiH // ' ityuktalakSaNA jJeyAH // arthAntaranyAsaH // na nijo na paro'sti kasyacidguNataH svaH paravAMzca jAyate / tadidaM sakalaM bhuvastalaM praNayenAtmavazaM tvamAnaya // 20 // na nija iti // guNataH saMdhivigrahayAnAsanadvaidhIbhAvasaMzrayAta pAhuNyAt AtmIyaH parakIyaH, parakIya AtmIyo jAyate / tasmAt idaM sakalaM bhuvastalaM praNayena premNA AtmavazyaM tvam Anaya // sAmamAhAtmyaM darzitam // svabhAvAnvAkhyAnam // idamityanuziSya medinImupalabhyAM prathamena sUnunA / vidadhe viriraMsurenaso gRhamedhI hi sutAvadhirmataH // 21 // ideti // enasaH pApAt viriraMsuH virAmamicchU rAjA idaM pUrvoktam ityamunA prakAreNa (sutaM) zikSayitvA, medinI kSitiM prathamena sUnunA upalabhyAM prApyAm vidadhe cakre / hi yataH gRhamedhA asyAstIti gRhamedhI gRhasthaH sutAvadhiH samarthasuto'vadhiryasya tAdRg eva mataH / / arthAntaranyAsaH // paNavAH praNinedurAhatA nanRturvAravilAsinIjanAH / naTagAthakasUtasUnavaH paTavaH peThurupetya maGgalam // 22 // paNavA iti // paTahA AhatAH santo neduH, vezyAjanA upetya nanRtuH, paTavaH naTA nartanAcAryA gAthakA gAyanAcAryAH sUtAnAM bhaTTAcAryANAM sUnava upetya maGgalaM peTuH // samuccayaH // sapatAkamudAttanAyakaM kRtanAnArasabhAvavibhramam / pratiraGganiviSTapAtrakaM nagaraM nATyamivAyutattarAm // 23 // sapateti // nagaraM pattanam, sapatAkaM sadhvajam, udAttanAyakaM mahecchAdhipam, kRtanAnArasabhAvavibhramakRto gandharasAnAM bhAvo yatra tAdRzA vibhramA mArgA yatra tAdRzam, pratiraGganiviSTapAtrakaM pratiprAGgaNasthApitamaGgalasadravyaparipUrNasthAlakaM ca sat / sapatAkaM Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 sargaH] dvisaMdhAnam / sahotkSiptAGgulivinyAsena vartamAnahastam, udAttanAyakaM satyagAnavanAyakam, kRtanAnArasabhAvavibhramaM kRtA nAnA rasAH zRGgArAdayaH bhAvAzcaitovikArAH vibhramAH kuTilabhrUbhaGgatayArdhAvalokanAni yatra tAdRk, pratiraGganiviSTapAtrakaM pratityasthAnapraviSTanartakyAdi nATyamiva / adyutattarAm // zleSopamA // zravaNeSu mRdaGganikhanAjanatovAca parasparaM vacaH / lalanAzca kapolaghaTTanAnniravikSanvinimIlitekSaNam // 24 // zraveti // janatA mRdaGganisvanAtparasparaM karNayorvaca uvAca lalanAH kapolaghaTanAdvinimIlitekSaNaM yathA syAttathA niravikSan prAvikSaMzca // samuccayaH // bhuvi puSpamapUri gulphakaM paTavAso'pi vitastare dishH|| viyato'pi talaM vitenire puri kAlAgurudhUmayaSTayaH // 25 // bhuvIti // puri bhuvi pRthivyAM puSpaM gulphakam apUri, paTavAso dizo vitastare, kAlAgurudhUmayaSTayaH viyatastalaM vitenire // samuccayaH // adhiruhya janena pazyatA gRhacaityagumazAlagopuram / parito'navakAzakAraNAnnagarIvopari tasthuSI purH|| 26 // adhIti // anavakAzakAraNAt paritaH gRhacaityadrumazAlagopuram mandiradaivakulavRkSaprAkAratoraNadvAram adhiruhya pazyatA janena pura upari nagarI sthitavatIva / babhUva iti zeSaH // utprekSA // abhiSekajalaplavena sA vasudhA dIrghamudazvasIttadA / navasaMgamadharmavAriNA strapitAGgAbhinavA vadhUriva // 27 // abhIti // tadA sA vasudhA abhiSekajalaplavena rAjyAbhiSekavAriNA navasaMgamadharmavAriNA nUtanasaMyogasvedajalena snapitAGgA abhiSiktazarIrA abhinavA saMbhavadyauvanabharA vadhUriva dIrgha yathA syAttathA udazvasIt // upamA // kamalA ca dalAntarasravajjalabindUjvalalambamauktikam / kamalAtapavAraNaM tadA zazizubhraM bibharAMbabhUva tat // 28 // kamaleti // tadA kamalA lakSmIH dalAntarasravajalabindujjvalalambamauktikaM patrANAmantarAlataH savanto jalabindava ivojjvalAni lambAni mauktikAni yasya tAdRzam, zazizubhram indudhavalaM tat kamalAtapavAraNaM bibharAMbabhUva // svabhAvAnvAkhyAnam // hariviSTaramadhyamAsthitaH prclccaamrcaarusNhtiH| sa jigAya samudravIcibhiH khalu velAcalamAhataM yuvA / / 29 // ... Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 kAvyamAlA / harIti // hariviSTaramadhyaM siMhAsanamadhyam AsthitaH, pracalaccAmaracArusaMhatiH pracalantI cAmarANAM cArvI manojJA saMhatiH zreNiryasya sa yuvA samudravIcibhiH jaladhikallolaiH AhataM tADitaM velAcalaM khalu nizcayena jigAya jitavAn // upakarNya tathA narezvaraM pitari prAgapi kopadhUmite hRdayedviSatAM samutthitaH pralayajvAla ivAnalo'dhikaH // 30 // upeti / pitari sati prAkU kopadhUmite dviSatAM hRdaye tathA abhiSiktaM nUnaM narezvaraM zrutvA / pralaye jvAlA yasya sa iva / adhika: pracuraH analaH agniH samutthitaH utpannaH // upamA // sa navAjiSu labdhavikramaH kRtarUDhirnagajeSu dantiSu | nijaghAna tathApi vidviSaM sahasApatticayena varjitaH // 31 // naveti // navAjiSu basaGgrAmeSu labdhaparAkramaH, nagajeSu girisamudbhUteSu kRtarUDhiH kRtArohaNaH Apatticayena ApatsamUhena varjitaH sa sahasA haThAdeva vidviSaM nijaghAna / tathApi padena virodhaH sUcyate / sa ca vAjiSu azveSu na labdhavikramaH dantiSu gajeSu na kRtarUDhiH dantipadena maravadvIpodbhavAnAM dantarahitAnAM grahaNavyudAsaH, patticayena padAtisamUhena varjitaH tathApi zatruM nijaghAneti vyAkhyayA / parihArastUktaH / yadvA etena parAkramAtizayoktiH kharadUSaNAdivadhasyAsahAyenaiva kRtatvAt // zleSavirodhau // ajaro'vanivRttaceSTitastatapaGkodbhavaviSTarAgataH / sapitAmahatAM ca saGgato vidhirapyekamukhatvamAgamat // 32 // ajeti // ajaraH na jarA yasya so'jarastaruNaH kumAraH, avanivRttaceSTitaH avanau kSitau vRttaM pravRttaM ceSTitamAjJA yasya tAdRzaH, tatapaGkodbhavaviSTarAgataH tate vistIrNe podbhave durya zasi viSTAnAM praviSTAnAM rAgaM prItiM tasyati kSayaM nayatIti / kip / dhAtutvAnna dIrghaH / vistIrNaduryazaH praviSTarAgavinAzakaH, sa pitAmahatAM brahmatAM saMgata iti vidhirapi brahmApi ekamukhatvamAgamat / iti ca virodhaH tasya vRddhatvAccaturmukhatvAcca / brahmA tu ajara: nityatvAjjagajyeSThatvAttapotizayaprAptatvAdvA na jIryatItyajaraH, vistIrNapaGkajaviSTaraprAptaH, mahatAM pitA / parihAre tu sa pitA pAlakaH, vidhirjaganmaryAdAvyavasthApakatvAt, mahatAM satAM saGgataH saMsargAt ekamukhatvaM satyavaktRtvAdyAgamat // virodhaH // tamudIkSya navodayasthitaM paritApo'rkamivAbhavattadA / bahulobharatasya bhUbhujo nijamAturdhRtarASTrajanmanaH // 33 // tamiti // tadA navodaya sthitamarkamiva taM rAmamudIkSya bharatasya tatsaMbandhinaH dhRtasya rASTrasya hiraNyAdivibhUterjanmoddizya nijamAtuH kaikeyyA bhUbhujo dazarathanRpamuddizya bahula: paritApo'bhavat // bhAratIyapakSe - bahulobharatasya atyantalubdhakasya dhRtarASTrajanmano duryo - Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 sargaH ] dvisaMdhAnam / 37 dhanasya nijamAtuH nijasya Atmana AtmIyasya vA mAturnizcAyakasyeti vizeSaH // zleSaH // na viSAditayA yadAgamatphalasiddhiM sulabhAmasau tadA / pratipadya bhuvaHpati varaM kRtakAkSaM ramaNaM tvayAcata // 34 // navIti // yadA asau kaikeyI viSAditayA vivAdena sulabhAM phalasiddhiM na agamat, tadA kRtakAkSaM kRtaM prAptaM kaM jalaM yayoste akSiNI yasya sAzrupAtaM tAdRzaM ramaNaM vallabhaM bhuvaH patiM bhUpatiM phalasiddhiM pratipadya varam ayAcata / bhAratIyapakSe - asau duryodhanaH kRtakAkSaM kRtakAH kRtrimA akSAH pAzakA yatra tAdRzaM ramaNaM sAridyUtaviSayakaM varaM varapradAnamayAcateti vizeSaH // sakalatramapekSya satkulaM kila kaikeyamakAryakArikA / nanuvetyanirUpya kaitavaM matimakSaikajaye'karotprabhuH // 35 // sakaleti // sa prabhurdazarathaH satkulaM nirlAJchanAnvayam, kalatraM kaikeyIm, kaikeyaM bharataM ca kila paramArthataH, apekSya avadhArya, akAryakArikA akAryakAraNA iti kaitavaM kuTilasvabhAvaM vA anirUpya avicArya, nanu aho, akSaikajaye indriyaikaparAbhave matiM buddhima akarot // rAmaM saMbodhya kaikeyIvacanAtsvapratijJAbhaGgabhayAt bharatAya rAjyaM dattvA saMsArasAgarottaraNaikatarIM dakSiAM cakAreti tAtparyam // bhAratIye - prabhuryudhiSThiraH nanu aho kA iyamekAsAdhAraNA akAryakArikA akAryajanikA iti kaitavaM dyUtavyavahAram, anirUpya aparijJAya sakalatraM svaparavargIyapAlakam, sacchreSTham kulam apekSya, akSaikajaye pAzakaikajaye matiM buddhim akarot // sa pareNa tadAjitAM mahIM laghu muktvA sahasAdarodaraiH / svagurusthitibhaGgabhIrukaH prayayau bhrAtRbalena kAnanam // , 36 // sa iti // tadA svagurusthitibhaGgabhIrukaH AtmIyajanaka pratijJAbhaGgabhIruH, sAdaraH sodyamaH, sa rAmaH pareNa zatruNA ajitAM mahIm, adarairnirbhayairbhaTaiH saha laghu zIghraM mukkA parityajya bhrAtRbalena lakSmaNaikasahAyena kAnanaM vanaM prayayau gantumArabdhavAn // bhAratIye - svagurusthitibhaGgabhIrukaH AtmIyamahApratijJAbhaGgabhIruH / pareNa duryodhanena darodaraiH pAzakaiH sahasA zIghraM jitAM mahIM laghu muktvA bhrAtRbalena bhImArjunanakula sahadevasahAyena // sanivartya samanvitAnnRpAMstalavargonsacivAnpurodhasaH / sthitavAnpathi sItayAcyuto gahanedraupadikAnujAnvitaH // 37 // saniveti // sa rAmaH samanvitAn anugantumAgatAn nRpAn rAjJaH, talavargAn talavaraniyogituragasAdhanikAdIn, sacivAnamAtyAn purodhasaH purohitAn pathi mArge nivartya pazcAtprasthApya padikAnujAnvitaH padbhyAmeva caratA anujena anvitaH san sItayA jAna Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 kAvyamAlA | kyA acyuto'parityaktaH san gahane adrau sthitavAn // bhAratIye - sa yudhiSThiraH sItayA kSityA cyutaH parityaktaH, draupadikAnujAnvitaH draupadikayA anujaizcAnvitaH gahane kAntAre // api yasya jagAma mudrayA sakalo vArinidhiH samudratAm / hRdi pazyata saMsRteH sthitiM sa narendro'pi padAtitAM gataH ||38|| apIti // mudrayA sAhityaM saritpatitvaM ca samudratA // zleSaH // api cIrikayA dviSo'bhavannanu cAmIkaradAyutaiaujasaH / kusumairapi yasya pIDanA zayane zArkaramadhyazeta saH // 39 // apicIti // nanu aho yasya cIrikayA lekhanena api dviSacyutaujasaH naSTabalA bhUlA cAmIkaradA svarNA abhavan / tathA yasya zayane zayyAyAM kusumaiH puSpairapi pIDanA pIDa abhavat / sa zArkaraM zarkarAvantaM dezam adhyazeta // ghanasArasugandhyayAcitaM hRdayajJezcaSake'mbu pAyitaH / sa vimRgya vayeSvanApivAnaTanIkhAtasamucchritaM papau // 40 // ghanasAreti // hRdayajJairbhRtyaiH caSake pAnapAtre ghanasArasugandhi karpUravAsitam ayAcitam aprArthitam ambu jalaM yaH pAyitaH sa vaneSu vimRgya anviSya anApivAnalabdhavAn san aTanIkhAtasamucchritaM dhanuragrapradezollikhitanirgataM jalaM papau // kulajaM zaminaM bahuzrutaM sthirasatvaM dhruvayuddhamUrjitam / yadi tAdRzamapyapaiti tanna khalu zrIH zriya eva tAdRzI // 41 // kulajamiti // yadi tAdRzaM pUrvArdhoktavizeSaNayuktamapi khalu nizcayena zrIrapaiti parityajati tat tarhi zriyo lakSmyA eva tAdRzI guNavantaM zrayatIti zrIriti niruktidarzitA zrIH zobhA na // kramazo'tijagAma narmadAM sa durantAM jaladhIritodyamAm / avadhIraNayAtilaGghinIM skhalitaprAyagatiM priyAmiva // 42 // kramaza iti // sa rAmo yudhiSThirazca / narmadAM tannAmaka nadIm / 'upacAraH strIpuMsayormanojanmanibandhanaH / sa evAtra parijJeyo narmasaMjJaH prayoktRbhiH // ityuktalakSaNaM narma dadAti tAdRzaM ca, durattAm alabhyamadhyAM, durlakSyAzayAM ca, jaladhIritodyamAM jaladhaye samudragamanAya Irita udyama yayA samudragAM jaDadhiyA Irita udyamo yayA striyo hi jaDadhiyaH / jaDena dhiyA Irita udyamo yasyAm / sudhiyastu mAtRvatparadAreSu vartante / avadhIraNayA helayA avajJayA ca atilaGghinIM atilaGghanaSogyAm / 'kRtyalyuTa :' ityatra 'kRhayuTa:' ityupanyAsAt / atidUragamanazIlAm, skhalitaprAyagatiM skhalitaprAyA patanaprAyA gatirya. syAstAM mandamandagamanAM ca, priyAM prItiviSayAM bhAryA ca // kSeSopamA // Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvisaMdhAnam anukUlaphalAsu bhUbhujA pathi zokApanudAsu vizramam / vyapadizya darISvavasthitaM tanayAnAM vasatiSviva kSaNam // 43 // 4 sargaH ] 39 anukUleti // bhUbhujA pathi, anukUlaphalAsu pratitAmrAdiphalAsu anAyAsalabhyaphalAsu ca, cetoglAnicchitsu, darISu, tanayAnAM putrANAM putrINAM vA vAsamandireSviva vizramamuddizyAvasthitam // utprekSA // nRpatiM tamavekSya tApasAH kRpayArdre hRdaye'zru tatyajuH / bhuvi kaH kila karkazAzayo mahatAmutsahate vipattiSu // 44 // nRpatimiti // karkazAzayo - niSThuracetAH, mahatAM vipattiSUtsahate || arthAntaranyAsaH // saritaH sarito nagAnnagAnavatIrNaH sa bahUpakArakaH / viSayAnviSayAnupekSitAM vazavartIva gato nyazAmayat // 49 // sarita iti // vazavartI yogI iva viSayAntragvanitAcandanAdInupekSate ityevaM zIlatAM gataH prAptaH san bahUnAmupakArako'pi sa tAstAstAMstAnavatIrNaH san nyazAmayat / dadarza // upamA // nigamAnninadaiH zikhaNDinAM subhagAndhainukahuMkRtairapi / sa dadarza vanasya gocarAnkRkavAkUtpatanakSamAnnRpaH // 46 // nigamAniti // sa nRpaH mayUrANAM ninadaiH zabdaiH tathA dhenusamUhahuMkRtaizca subhagAnmanoharAn nigamAn bhaktaprAmAn tathA kRkavAkUnAM kukkuTAnAmutpatanakSamAn vanaviSayAn dadarza // samuccayaH // sa viSANavidhUtarodhasaM sahasApaskiramANamaikSata / zirasi sthitapaGkamicchayA pradhanasyeva bhaTaM gavAM patim // 47 // vIti // sa rAmo yudhiSThirazca viSANavidhUtarodhasaM zRGgotkSiptataTam / zirasi sthitapaGkaM vartamAnakardamam, sahasA zIghraM pradhanasya yodhanasyecchayA apaskiramANaM agracaraNakhurAbhyAM bhUmimullikhantam, gavAM patiM vRSam / hastidantaprahArapalAyitAvarakam, sthitAnekamAraNajanyam, yodhanasyecchayA haThAt 'yatra yaMtra hataH zUraH zatrubhiH pariveSTitaH / akSayAMllabhate lokAnyadi klIbaM na bhASate // ' ityukterharSeNa jIvikArtha vA zatrUro vilikhantam / bhaTapakSe catuSpAcchakunitvAbhAvAtsuDAgamazcintyaH / bhaTaM zUramiva aikSata // SopamA // tRNakautuka kaMkaNocitAM viluloke sa vivRtya gopikAm / stanabhAranatAM prajApateH zramamasthAnagataM vicintayan // 48 // Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyamAlA | tRNeti // sa tRNakautukaMkaNocitAM kucabhAranatAM gopikAM vivRtya prajApateH a. sthAnagataM ayogyapadavImAyAtaM zramaM vicintayan viluloke // amunAbhizapandhanaM rudannabhidhAvanpRthuko'bhisAdayan / bubudhe pathi zasyamApatannavavarNIva durIhitaM tapaH // 49 // amuneti // dhanam abhizapan Akrozayan, rudan, abhidhAvan itastataH prapalAyamAnaH, abhisAdayan abhyAzayan zasyaM dhAnyam, ApatannAgacchan, pRthuko bAlakaH / durIhitaM duzceSTitaM tapa ApatannAgacchan ( uktavizeSaNaviziSTo'pi ) navavarNI nUtanamuniriva / amunA bubudhe jJAtaH // utprekSA // idamevamanAdigocaraM ciramuccairitaretarAzrayam / 40 viSayaM vanamapyanekazaH sa sukhaM duHkhamivAtyagAnnRpaH // 50 // iti // sa nRpo rAmo yudhiSThiro vA anAdigocaraM na Adergocaro viSayo yasya tat idam / 'napuMsakamanapuMsakena' ityekazeSaH / uccairatizayena, itaretarAzrayam itaretara yasmin yathA syAttathA, anekazo bahUn vArAn viSayaM dezam, vanamaraNyam / sukhaM duHkham iva / ciraM bahutarakAlam atyagAt / vanAnantaraM viSayam, viSayAnantaraM vanam evamatikrAmati sma // upamA // pathi so'varajo'grajaM vacaH sphuTamityAdita vIkSya tAdRzam / vidizaM vizatA vizAM dizaM tyajatA satyamalaMkRtaM tvayA // 51 // pIti // so'varajo lakSmaNaH, bhImAdizca / tAdRzaM dezavanAdyullaGghayantam, agrajaM rAmaM yudhiSThiraM ca / vIkSya, pathi mArge, tvayA vizAM dezAnAM saMbandhinIM vidizaM dizaM vizatA pravizatA ( rAjyam) tyajatA satA satyam alaMkRtam iti vaco vAkyaM sphuTam Adita uktavAn gRhItavAn vA // svakulaM samalaMkRtaM guNairupanItAzca mahApadaM janAH / anujA vinayena bhUSitA na parAbhUtirito'sti kAcana // 52 // svakulamiti // (tvayA) guNairaudAryAdibhiH svakulaM samalaMkRtaM vibhUSitam, janAzca pitrAdayaH (pratijJApUraNAt ) mahApadaM mahApadavIm upanItAH prApitAH / anujA bhrAtaraH pazcAdbhAvinazca vinayena bhUSitA: (pazcAdbhAvino'pi pitrAdipratijJAmevameva vinayena kariSyantIti) zobhAM prApitAH / ita ebhyaH parA vyatiriktA kAcana bhUtirvibhUtirna asti // bhAratIye - guNaiH satyasaMdhatvAdibhiH svakulaM samalaM salAJchanaM kRtam / janAzca mahApadaM mahAvipattim, upanItAH / vinayena durnayena anujA bhUSitA bhuvyuSitAH / itaH pAyA) kAcana parAbhUtirabhibhavaH na asti || zleSaH // - , Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 sargaH dvisaMdhAnam / 41 yadirAjatayAvinA nRpAH kRtarAjyA iva saanubhaavnaaH| yazasA ca yutAstadetayA bahucintAhatayA kimu zriyA // 13 // yadIti // yadi nRpA rAjatayA rAjabhAvena vinA (api) 'kRtarAjyA iva' sAnubhAvanAH samAhAtmyAH ca punaH yazasA yutA bhaveyuH / tadA bahucintAhatayA bahvayA cintayA AhatayA etayA zriyA kimu // pakSAntare-yat yasmAtkAraNAt, sAnubhAvanAH parvatanitambasthitikAH santaH, irAjatayA irAyA bhUmeH ajaH kSepo yasya tattvena pRthivIparityAgena avinA yuktAH nRpAH kRtarAjyA iva yazasA yutA bhveyuH| tattasmAtkAraNAta bahUnAM cintayA AhatayA etayA zriyA aho kim // zleSaH // camarA vyajanena vIjayanti dviradAste dadhate ca nityasevAm / zabarAH zibireSu baddhageyAH kimu rAjyena gatena vA sthitena // 14 // camarA iti // zibireSu nivezeSu camarAzcamaryo vyajanena vIjayanti, te revAtIrasamudbhavA dviradA dadhate dharanti, zabarAH pulindAH baddhageyA viracitagAnAH santo nityasevAM dharanti, eSu viSayeSu satsu rAjyena gatena sthitena vA kim / yadvA sthiteneva gatenApi rAjyena sarve upaskArA bhavantIti nAsmAkaM khedaH // yathA sthitarAjyena cAmaradharAdayaH saMbhavanti, tathA na gatena // AkSepaH // vRttamidaM vaitaaliiybhedH|| . tvAmabhyupaitu punarabhyudayAya dIptirautsukyamAgatavatIva ravi dinAdau / dhvAntaM visarpati tavAnudayAnnaya tvaM kAle'bhivRddhimabhimAnadhanaMjayaM ca // 51 // iti zrIdhanaMjayaviracite dhanaMjayAGke rAghavapANDavIyAparaparyAye dvisaMdhAnakAvye rAma pANDavAraNyavarNano nAma caturthaH sargaH smaaptH|| tvAmiti // he rAjan, tvAM bhavantaM puna: autsukyaM AgatavatI dIptiH pratApalakSaNA abhyudayAya vibhavAya / dinasyAdau abhyudayAya udayAya dIptiH prakAzo ravimiva / abhyupaitu / tava anudayAd dhvAntaM anItilakSaNaM tamastamazca visarpati / tasmAttvaM kAle abhimAnamAtradhanaM jayaM ca abhimAnaM dhanaM jayaM ca abhivRddhi naya // vasantatilakAvRttam // iti zrIdAdhIcajAtikuddAlopanAmakazrIchoTIlAlAtmajazrIbadarInAthaviracitAyAM dvisaMdhAnakAvyaTIkAyAM vanagamano nAma caturthaH sargaH / paJcamaH srgH| tato vanaM dezamanekameva puNyAzramaM tIrthamatItya rAjA / gUDhaH pradIpyAravirATabhUmi sphItAMsakodaNDakalakSitAMsaH // 1 // __ tata iti // tato vanapravezAnantaraM sphItAMsakaH pInonnataskandhaH pradIptyA kSAtratejasA raviriva sa rAjA rAmaH anekameva nAnAprakArameva puNyAnAM pavitrANAmAzramaM pavitra Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 kaavymaalaa| mAzramaM vA, vanaM kAntAraM dezaM viSayaM tIrthe ca atItya atikramya gUDhaH saMvRtaH san daNDakalakSitAM daNDakasaMjJAM bhUmim ATa gatavAn // bhAratIyapakSe-pradIptyA pratApena gUDhaH saMvRtaH kodaNDakalakSitAMsaH dhanurlakSitaskandhaH sa sphItAM vikhyAtAM virATabhUmim aar|| shlessH|| sarge'sminvRttamupajAtiH // vihAya cApavyavahAramugraM yathAniyogaM prayatojitAtmA / nirUpya tasyAM sakulAyabhUmi yogIva kaMcitsamayaM ninAya // 2 // vihAyeti // sa rAjA tasyAM bhUmau ugraM tIvram apavyavahAraM vihAya kulAya bhrAtruddeze na bhUmi nirUpya nivedya yadvA kulAyAya nIDAya bhUmi nirNIya, yathAniyogaM yathApiTanidezaM yathApratijJaM ca prayato yatAtmA jitAtmA jitendriyaH san yogIva kaMcitsamayaM ninAya // yogipakSe-yathAniyogaM yathAzAstram // bhAratIyapakSe-ajitAtmA ajitendriyo dyUtavyasanopahataH // zleSaH // virAmabhUmiH kamanIyatAyAH kRSNodayAnAM vinivAsahetuH / samAyayau kAmanivezamUrtistatrAbhimukhyaM kila kIcakasya // 3 // virAmeti // kamanIyatAyA manoharatAyA virAmabhUmirvizrAmabhUmirdayAnAM karuNAnAM vinivAsahetuH sthitikAraNaM kAmanivezamUrtiH kaMdarpasthitizarIraH kRSNo lakSmaNastatra bhUmau kIcakasya veNorAbhimukhyaM samAyayau // bhAratIyapakSe-kRSNA draupadI udayAnAM vinivAsahetu: kIcakasya tadAkhyanRpasya // zleSaH // vilAsabhAvena vilambamAnaM nistriMzamatrAhRtasUryahAsam / asau nijagrAhamahoddhatistaM puNyaikarUpeNa vazaM hi sarvam // 4 // vilAseti // nijagrAhamahoddhatinijena prAheNa mahoddhatiryasyAsau lakSmaNo vilAsabhAvena vInAM pakSiNAM lAsaH krIDA yatra tasya bhAvena gaganasamudAyena vilambamAnaM sUryahAsaM tadAkhyaM taM prasiddhaM nistriMzaM khaDgam atrAvasare AhRta // puNyaikarUpeNa sarva vazamAtmAdhInaM yato jAyate // bhAratIyapakSe-mahoddhatirmahe utsave uddhatiryasyA asau draupadI nistriMzaM nirdayam , AhRtasUryahAsam AhRto luptaH sUryasya hAso dIptiryena taM tiraskRtaravipratApaM taM kIcakanRpaM vilAsabhAvena kaTAkSapAtena vilambamAnaM vizeSeNa lambamAnaM krIDAM kartuM tvarayantaM nijagrAha jJAtavatI // arthAntaranyAsaH // icchAtibhaGgena narantukAmaM taM tena nighnanniyamena saktam / vasthaM paraM jyotirasau cakAra nazyanti vAsthAnakRtaprayAsAH // 5 // iccheti // paraM jyotIrUpo'sau lakSmaNaH icchAtibhaGgena 'mUlAvazeSamidaM vaMzajAlamanena khaDna chinami' iti vAJchAtibhaJjanena taM vaMzajAlaM tena khaGgena nighnan saMchindan san niyamena vratena saktaM saMbaddhaM naraM zUrpaNakhAputraM zambukumAraM kAmaM svasthaM svargasthaM cakAra // Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 sargaH] dvisaMdhAnam / vA yataH-asthAnakRtaprayAsA nazyantyeva // bhAratIyapakSe-asau draupadI icchAtibhaGgena 'tAvadimAM saMbhokSyAmi pazcAdvirasyAmi' iti vAJchAyA bhaJjanabhayena rantukAmaM nighnaM para. dArAyattaM niyame vrate na saktaM taM kIcakaM tena vilAsabhAvena svasthaM svasthacittaM na cakAra // zleSArthAntaranyAsau // surAsurAtikramavikramasya dazAsyanAmodvahataH svasAram / sutApayogAdabhavatsuduHkhA kAmeSubhagneSu kutaH sukhaM vA // 6 // . sureti // surAsurAtikramavikramasya devadAnavollajipratApasya dazAsyanAma dazAnananAma udvahato dadhato rAvaNasya svasA zUrpaNakhA sutApayogAt putraviyogAdaramatyarthe suduHkhA. bhavat // yataH kAmeSvabhilaSiteSu bhagneSu sukhaM kutaH // bhAratIyapakSe-surAsurAtikramavikramasya su atizayena rAH 'rai zabde' iti dhAtuniSpannatvAtprakaraNAcca pralApazabdau yasyAH sA surA tAdRzI surA madirA tasyAH sakAzAdatikramo nirasto vikramo yasya svasAraM suchu asAraM kIcakaM tasya sacchidratvAt / nAma udvahataH asya dazA sutApasaMbandhAt suduHkhA abhavat // zleSArthAntaranyAsau // vairantukAmaM samupetya rUpaM tadIyamAlokya ca vibhramantam / iyAya saMmohanamantare'sminvivyAdha bANairmakaradhvajo'pi // 7 // ___ vaireti // sA zUrpaNakhA vairaM (sutamArona) samupetya tasya lakSmaNasyedaM rUpaM vibhramantaM paryaTantaM taM lakSmaNaM ca Alokya kAmaM yatheSTaM saMmohanaM vaicityamiyAya / atrAntare makaradhvajaH kAmo bANairvivyAdha // bhAratIyapakSe-saMmohanaM karTa vai nizcayena rantukAmaM samupetya tadIyaM draupadIyaM rUpamAlokya vibhramantamitastataH paryaTantaM taM kIcakam iyAya // zleSaH // nizvAsamuSNaM vacanaM niruddhaM mlAnaM mukhAlaM hRdayaM sakampam / . zramAdivAGgaM pulakaprasaGgaM padepade'sau bibharAMbabhUva // 8 // niHzvAseti // asau zUrpaNakhA kIcakazca (kAmapIDAtaH) pade pade zramAdiva uSNaM niHzvAsaM niruddhaM vacanaM mlAnaM mukhasarojaM sakampaM hRdayaM pulakayuktamaGgaM bibharAMbabhUva // utprekSA // . zvAsAnubandhAtparitApahetorbASpAnupAtAnmadanasya pausspaaH| zarA nu vAtAgnijalAtmakAH syuriti kSaNaM cintayati sma kaMcit 9 zvAsati // asau zUrpaNakhA kIcakazca madanasya pauSpA api zarA nAsAvAtAnuSaGgAt saMtApahetorabhujaprapatanAt kAraNAd anilAnalajalAtmakAH syuH iti kaMcitkSaNam acintayat // svabhAvAkhyAnam // vizleSaNaM vetti na saMdhikArya sa vigrahaM naiva samastasaMsthAm / prAgeva vevekti na taddhitArtha zabdAgame prAthamiko'bhavadvA // 10 // Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyamAlA | vizleSaNamiti // vizleSaNaM viyojanaM visaMdhi ca saMdhikArya saMyojanaM saMhitAkArye ca vigrahaM kalahaM vRttyarthAvabodhakavAkyaM ca, samastasaMsthAM sakalavyavasthAM samastakArakakriyAdisthiti ca taddhitArtha hitajanakaM tat taddhitAnAmarthe ca // sa kAmaH prAthamikacchAtra iva jAtaH // SopamA // sa ropaNAnpaJca mayi prayujya zeSaM janaM hanti tu cApayaSTyA / saMtApako no ghaTako manobhUrayaskRto bAla iveti dadhyau // 11 // saropeti // sa kAmaH, lohakArabAlaka iva saMtApaka eva natu ghaTaka iti zUrpaNakhA kIcakaca dadhyau // zleSopamA // 44 tasyAvizeSeNa kRtAbhilASAttApena gaNDUSavimuktamambhaH / zucau kareNoriva dAraNena mUSAgataM tAmramivoSNamAsIt // 12 // tasyeti // tasyAH zUrpaNakhAyA vizeSataH zucau grISme kareNorhastinyA iva gaNDUSavimutamambhaH mUSAgataM tAmramiva uSNam AsIt // bhAratIyapakSe - tasya kIcakasya avizeSataH // SopamA // tasyAvataMsotpalapatramaitrIM gataiH kaTAkSairvivazAntarAtmA / nAjIgaNanmAnamasau kulaM vA kAmAturANAM hi kuto vivekaH // 13 // tasyeti / asau zUrpaNakhA tasya lakSmaNasya avataMsotpalapatramaitrI karNabhUSaNakamaladalasAdRzyaM gataiH prAptaiH kaTAkSaiH svAbhAvikanetravikArai: vivazAntarAtmA vihvalAntarA satI mAnaM kulaM vA na ajIgaNat // hi yataH kAmAturANAM vivekaH kutaH // bhAratIyapakSe - asau kIcakaH tasyAH draupadyA vataMsetyatra 'avApyorupasargayoH' ityakAralopaH) // SArthAntaranyAsau || tatraiva cetonayanendriyeSu sthiteSu dUteSviva lobhiteSu / jAteSu cAntaHprakRtikSateSu dehAvazeSeNa kathaMcidasthAt // 14 // tatraiveti // cetonayanendriyeSu tatraiva lakSmaNa eva lobhiteSu dUteSu iva sthiteSu satsu ca punaH antaHprakRtikSateSu antaraGgasvabhAvanAzeSu antaH prakRtau kSateSu jAteSu dehAvazeSeNa zarIrAvazeSataH kathaMcit mahatA kaSTena ( zUrpaNakhA ) asthAt // bhAratIyapakSe - tatraiva draupadyAmeva (kIcakaH) // zleSaH // tatazcakAGkSa smaramohahetuM balAdrahItuM savizIrNacetAH / tAntAdayuktasthitiretya sAntaM nAze hi jantuM matirapyapaiti // 15 // tata iti // tataH savizIrNacetAH vidIrNacetasA sahitA, tAntA kSINA / sAntaM sAyAH zobhAyA aGgalAvaNyasya antaM vinAzam, etya prApya apayuktasthitiranyAyamArgapra Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 sargaH] dvisaMdhAnam / vRttiH zUrpaNakhA smarahetubhUtaM kAmavaicityakAraNaM lakSmaNam balAdrahItuM cakAsa // hi yataH nAze nAzakAle jantuM prANinaM matirbuddhirapi apaiti tyajati / bhAratIyapakSe-vizIrNacetAH tApayuktasthitiH sa kIcakaH tAM draupadIm // shlessaarthaantrnyaasH|| AkAramAdAya vinItaveSaM zRGgAramAropya yathAbhijAtam / kathaMcidamyetya kRtAvagUDhaM pracakrame vaktumiti prasannam // 16 // Aketi // yathAbhijAtamavasarocitaM kRtAvagUDhaM kiMcillocane caraNau ca bahiHkRtazarIrAvaraNaM yathA syAttathA prasannaM yathA syAttathA // jAnAmi kiMcitrapayA na vaktuM vivakSitaM sUcayati vyavasthA / satyAM kiyatyAmapi saMvRtau hi duHkhaM sukhaM vA nigadanti ceSTAH17 jAnAmIti // kiyatyAmapi saMvRtau satyAM ceSTA duHkhaM sukhaM vA nigadanti // arthAntaranyAsaH // zravyANi vAcAlatayaiva tanvyA tvayA mayoktAni manISitAni / gavAkSanAlIkRtacetaso me smarasya bANaiH zaraNaM bhava tvam // 18 // zravyANIti // tanvyA mayA rpaNakhayA manISitAni abhIpsitAni yAni vAcAlatayaiva uktAni tAni tvayA lakSmaNena vyANi / smarasya bANaiH gavAkSajAlIkRtacetasaH chidrIkRtAntaHkaraNasya me zaraNaM tvaM bhava // bhAratIyapakSe-yAni mayA kIcakena manISitAni vAcAlatayoktAni tAni tanvyA tvayA draupadyA zravyANi // zleSaH // zAGga pinAkaM dhanurindracApaM divyaM vahanto'pi na jetumIzAH / zarAsanaM pauSpamayaM dadhAnastrailokyamAlIDhagataM karoti // 19 // zAmiti // divyaM zArGga pinAkaM dhanurindracApaM vahanto dadhato'pi hariharasurendrAstrailokyaM jetuM na IzAH samarthAH // ayaM smaraH pauSpaM zarAsanaM dhanurdadhAnastrailokyaM tribhuvanamAlIDhagatamAlIDhAkhyasthAnakavizeSamadhyavarti karoti // tvAM jIvikAkRtya nidezamicchaM pratIccha mAM bhaktiyujaM dayAtmA / tavAsmi dAsIvazavartinI me tvayi sthitaM jIvitamityavehi // 20 // tvAmiti // he lakSmaNa, dayAtmA dayAlustvaM tvAM bhavantaM jIvikAkRtya jIvikAmiva kRtvA nidezamAdezamicchumicchantI bhaktiyujaM sevAparAM mAM zUrpaNakhAM pratIccha svIkuru / ahaM tava bhavato vazavartinI AjJAvidhAyinI dAsI ceTI asmi / me mama jIvitaM jIvana tvayi sthitamityavehi // bhAratIye-tvAM dropadIm / icchumicchantam / bhaktiyujaM sevAparam / dAsI ivetyadhyAhAryam // zleSaH // saMbhASaNenApi na me viSAdaM viSAdabhAvena jihIrSasi tvam / . nAbhASaNaM kalpatarostavApi phalAntarAyAya hi kalpayanti // 21 // Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| saMbhASaNeneti // tvaM lakSmaNo draupadI ca, viSAdabhAvena krUrapariNAmena, me mama zarpaNakhAyAH kIcakasya ca, viSAdaM manoglAnim, saMbhASaNena api na jihIrSasi hrtumicchsi| hi yataH kalpataroH tava AbhASaNam api phalAntarAyAya phalavighnAya na kalpayanti // arthAntaranyAsaH // kathAM tadIyAM sa nizamya bhImaH prabhAvyasaumitryabhidhAnarUDhaH / rAjAgrajAdarzitakAryasiddhirantarmado'ntaHkupitaH karIva // 22 // kathAmiti // sa saumitryabhidhAnarUDhaH saumitrinAmAGkito lakSmaNasaMjJaH rAjA bhImo bhayAnakaH, agrajAdarzitakAryasiddhiH agrajasya rAmasya AdarzitA kAryasiddhiryena tAikca san tadIyAM zUrpaNakhIyAM kathAM nizamya zrutvA prabhAvya paryAlocya saumitryabhidhAnarUDhaH zobhanamitravattAbhidhAne rUDhaH, rAjAgrajAdarzitakAryasiddhiH rAjJo'grajo rAjapadayogyaH AdarzitA kAryasiddhiryena prakaTitazatrujayaprAptiH bhImo raudraH, antarmadaH karI iva antaH kupitH|| bhAratIye-asau khar3e miyabhidhAnarUDhaH mitramasyAstIti mitri abhidhAnaM rUDhaM yasya sa prabhAvI samAhAtmyaH, rAjAprajAdarzitakAryAsiddhiH rAjJo yudhiSThirasya agrajA bhAvinI Ada. rzitA kAryasiddhiryena sa bhImo vRkodaraH tadIyAM kIcakIyAm // zleSopamA // . abhyetya nirbhartya jagAda vAcaM strItvaM parAgaccha na vadhyavRttiH / preDolitAGgaM rasanAkareNa mRtyordvijAndolanamicchasIva // 23 // abhyetyeti // sa lakSmaNaH abhyetya saMmukhIbhaya nirbhaya' vAcaM jgaad| (kimiti / ) tvaM parA anyadIyA strI gaccha yAhi / vadhyavRttiriNayogyA na / rasanAkareNa jihvAhastena presolitAGga dolAyitazarIraM mRtyoryamasya dvijAndolanaM dantotpATanam iva icchasi // bhAratIye-sa bhImaH / he para zatro, tvaM strItvam Agaccha / yena vadhyavRttiH na syAt // zleSotprekSA // khajIvite nirvijase yadi tvaM vizAnalaM vA gila kAlakUTam / tenAhateyaM mahileti me mA kRthA janodAharaNaM durantam // 24 // sveti // tvaM yadi svajIvite, nirvijase nirviSaNNatAM gacchasi, tadA analamagniM viza praviza, vAthavA kAlakUTaM viSaM, gila khAda, 'tena lakSmaNena bhImena vA, iyaM mahilA strI AhatA iti durantaM durnivAraM, janodAharaNaM lokadRSTAntaM me mama mAM kRthAH // svarUpAkhyAnam // AzaGkase cetparibhAvamayastavAsti yadyAnaya taM baliSTham / ato mukhenAhitavAnpadaM syAnmahArathaH sAhasikaH sa eva // 25 // - AzaGkasa iti // cet tvaM paribhAvam AzaGkase manyase / yadi tava aryaH svAmI asti Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9 sargaH] dvisaMdhAnam / tadA baliSThaM tam Anaya / ataH kAraNAt mukhena vadanena yaH padaM padavIm AhitavAn AropitavAn sa eva sAhasiko mahArathazca kiM syAt / yadvA sa eva mahArathaH sAhasiko dhairyavAn syAt // arthAntaranyAsaH // 47 mahIM samUhantamivAkSipantaM braghnaM pratApAgnimivodbhirantam / bruvANamAkSipya giraM tathAsau nirghAtapAtopahataM jagarja // 26 // mahImiti // asau zUrpaNakhA kIcakazca mahIM pRthvIM samUhantaM gilantam iva braghnaM sUryam AkSipantamAlikhantam iva, pratApAnaM 'pratApo yasya vArtApi rAjJAM syAdbhayakAriNI' ityuktalakSaNapratApAnaM vIravipakSabhayotpAdana vArtAdahanam udgirantam iva giraM vANIM buvANaM bhASamANam tathA ( lakSmaNaM vRkodaraM ca ) lakSmaNa bhImoktikrameNa nirghAtapAtopahataM vidyullatApAtasamarditam yathA syAttathA jagarja // utprekSA // kASThA gilantIva bhuvaM viyacca bhittvA vrajantIva mano janAnAm / vidArayantIva vacAMsyavocat sAmAnyavRttiH samahAniyogAt // 27 // kASThA iti // amAnyavRtti ninditAcaraNA sA zUrpaNakhA samahAniyogAt samaM yugapat hAnyoH zambukumAramaraNa lakSmaNasaMbhogAbhAvarUpayoryogAtsaMbandhAt kASThA dizo gilantI iva, bhuvaM pRthvIM viyadgaganaM ca bhittvA vrajantI iva, janAnAM mano vidArayantI iva, vacAMsi avocat // bhAratIye - sAmAnyavRttiH sAmato'nyasmindaNDe vRttirvartanaM yasya daNDayogyaH saH kIcakaH mahAniyogAt gurutaranibandhAt kASThA gilanti iva, bhuvaM viyacca bhittvA vrajanti iva, janAnAM mano vidArayanti iva vacAMsi avocat // zleSotprekSA // nApatyaghAtaM pratiyujya vAcA bahupralApinnapayAsi jIvan / bhavAnabhijJaH kharadUSaNasya nAdyApi yuddheSu parAkramasya // 28 // nAtyeti // he vAcA bahupralApin lakSmaNa, apatyaghAtaM zambukumAravadhaM pratiyujya vidhA jIvan sanna apayAsi apasarasi / bhavAn adyApi parAkramasya parAzatrUnAkramataH kharadUSaNasya kharadUSaNayoH yuddheSu na abhijJaH / yadvA yuddheSu kharadUSaNasya tatsaMbandhinaH parAkramasya balasya || bhAratIye - Agatya Agatya ghAtaM vadhaM pratiyujya uddizya vAcA bahupralApin, tvaM jIvan na apayAsi / kharadUSaNasya kharaM tIvraM dUSaNaM yasmAdyasmin vA tAdRzo yuddheSu parAkramasya na abhijJaH // zleSaH // vairAyate me matirasti zaktirAgaccha saMpAdaya saMparAyam / vetsi pratApaM ripuvaMzadAvaM kathaM na matto dazakaMdharottham // 29 // vaireti // he lakSmaNa, me mama matirbuddhiH, vairAyate vairaM karoti / yadi zaktirbalamasti tadA Agaccha saMparAyaM yuddhaM saMpAdaya / matta unmattastvaM ripuvaMzadAvaM vipakSAnvayadAvAnalam dazakaMdharotthaM rAvaNIyaM pratApaM pauruSaM kathaM na vetsi | bhAratIye - he bhIma, te tava vairAya me Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 kAvyamAlA | mama matirbuddhiH zaktirbalaM ca asti / tasmAttvam Agaccha yuddhaM saMpAdaya / svaM ripuvaMzadAvaM riporvazaM dyataH khaNDayato janAn avati rakSati taM dharotthaM dharAyA utthA utthatiryasmAttam, dazakaM 'satyaM zaucaM tathA zaurya sthairye zauNDIryadhIrate / kSamA gambhIratA caiva naiSTurya pi mantritA // etairavayavairyukto jigISuH pRthivIpatiH // ityuktalakSaNA daza avayavA yasya tamU, matto matsakAzAt, pratApaM kathaM na vetsi // zleSaH // itIrayitvA hitakampa vegaM daSTAdharaM sphAritaraktanetram | bhrUbhaGgajihyaM kRtasiMhanAdaM jagrAha kArya bharatAnvayasya // 30 // itIti // asau zUrpaNakhA, kIcakazca, ityevaM prakAreNa, IrayitvA abhidhAya, AhitakampavegamAropitakampajavam, daSTAdharaM carvitoSTham, sphAritaraktanetram prasAritalohitalocanam, bhrUbhaGgajihyaM bhrUbhaGgamandam kRtasiMhanAdaM vistIrNasiMhanAdam, yathA syAttathA bharatAvayasya bharatAnujasya lakSmaNasya, somavaMzyasya bhImasya ca, kAyaM jagrAha // cakampire kiMpuruSA bhayena dizAM vinezurnagajA gajAzca / marmaprahAraiH paruSairvacobhistayorabhUttatra mahAnvimardaH // 31 // cakampira iti // tatra daNDakAraNye tayorlakSmaNazUrpaNakhayoH, marmaprahArairmarmacchidbhiH paruSaiH kaThoraiH, vacobhiH mahAn vimardo yuddham abhUta / tadA kiMpuruSA devavizeSAH, cakampire, dizAM gajA nagajA parvatajAzca vinezuH yadvA puruSA eva kiM cakampire api tu kiMpuruSA api / nagajA eva gajA kiM vinezuH / api tu dizAM gajAH // bhAratIye - tatra virATabhUmau tayorbhImakIcakayoH / tadA puruSA yudhiSThirAdayaH kiM cakampire / api tu na / dizAM nagajAzca gajAH / kiM vinezuH / api tu na // zleSaH // - asaMstutaM prApya tato nikAraM bhImena tenopahatAtmavRttiH / dezAdayAsInniyamena kartuM kSaNAdasau vigrahapIDitAni // 32 // asaMstutamiti // bhImena bhayAnakena, tena lakSmaNena, upahatAtmavRttiH bhagnasvarUpA, asau zUrpaNakhA tato lakSmaNataH asaMstutamaparicitaM nikAraM parAbhavaM prApya niyamena avazyam vigrahapIDitAni yuddhamardanAni kartuM kSaNAdantarmuhUrtAt dezAddaNDakAraNyataH, ayAsIt apagatA || bhAratIye - tena bhImena vRkodareNa, asau kIcakaH / tato bhImataH / vigrahapIDitAni tapazcaryayA zarIrakadarthanAni / dezAdvirATabhUmitaH // tathAvadhUto'pakRtiM gato'pi jitvA zeSaM saMyamametya rAjA / sa vairasaMdehamayaM vihAya nyAyAnuvRttiM padavIM prapede // 33 // tatheti // so'yaM rAjA lakSmaNaH, tathA tena prakAreNa vadhUto nArItaH zUrpaNakhAyA: sakAzAt apakRtimapakAraM gato'pi san ruSaM jitvA saMyamam etya vairasaMdehaM vihAya nyAyAnuvRttiM nItyanuyAyinIM padavIM mArga prapede // bhAratIye - apakRtiM gato'pi sa rAjA kI - Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 sargaH] dvisaMdhAnam / 49 cakaH avadhUto jaTAjUTadhArI san dehamayaM zarIratuM rasaM dugdhadadhighRtAdi vai nizcayena vihAya // zleSaH // svajAni kAryANi nirUpya hatyAM balIyasastasya ca kauraveNa / jihIrSatA mAnadhanaM balena saMpreritenAbhyuditaM khareNa // 34 // svajAnIti // balIyasastasya zambukumArasya hatyAM vadhe sati kau kSitau svajAni kAryANi AtmIyAni kRtyAni raveNa ninAdena nirUpya nivedya kau kSitau raveNa ninAdena mAnadhanaM jihIrSatA khareNa dUSaNajyeSThabhrAtrA rakSasA saMpreritena balena abhi samantata uditaM prasRtam / yadvA balIyasastasya lakSmaNasya mAnadhanam // bhAratIye - balIyasastasya kIcakasya hatyAM hanane / balIyasaH tasya vRkodarasya vA / mAnadhanaM jihIrSatA, khareNa tIvreNa kauraveNa duryodhanena // zleSaH // AvArito madhyagataiH prabandhairAhanyamAno'pi kRtAvalepaH / zabdAyamAnaH kalahAyamAnastUryotkaro durjanamanviyAya // 39 // AvArIti // madhyagataiH udarasthitaiH, madhyasthapuruSaizca / prabandhairvadhIbhizcarmarajjubhiH, nibandhaizca / AvArito niyantritaH, niSiddhazca / AhanyamAnaH tADyamAnaH api kRtAvalepaH kRtatailAdilepa:, vihitAhaMkArazca san zabdAyamAnaH dhvaniM kurvANaH, yathecchazabdaprayogaM kurvezca / kalahAyamAnaH kalahodyogaM kurvANaH / yuddhakAleSu tUrye rAgavizeSeNa vIratAdhikyaM jAyate iti prasiddhiH // tUryotkaro vAdyasamUhaH, anviyAya anukRtavAn // unmagnazaGkhaM zramaphenayuktamAvartazuddhaM zapharAjilolam / AzvIyamullaGghanazIlamudyaccakrAma kallola ivAmburAzeH // 36 // unmagneti // unmagnazaGkhaM unmanAH pravyaktAH zaGkhAzcakSuH samIpapradezA yasya tAdRk, ucchalitakambuzca / zramaphenayuktaM zramotpannaphenapiNDayuktam, zramavatphenayutazca / Avarta - zuddham AvartairdhruvazubhamAnadhairyaiH zuddhaM samIcInam, ambhobhramazuddhazca / zapharAjilolaM khurapaGkticaJcalam, mInagaNacaJcalazca / ullaGghanazIlam utplavanadharmADhyam, utplavanadharmA ca / uyat Urdhva gacchat, gacchaMzca / AzvIyamazvasamUhaH / amburAzeH kalola iva cakrAma cacAla // snehAdvahantI kSaNamutkaTAkSA vezyeva zalyaM hRdaye dadhAnA / uccAlyamAnAturagaiH paraizca sthAnAdvirodhena cacAla rathyA // 37 // snehAditi // snehAt tailAditaH, prItezca / vahantI pravartamAnA / utkaTAkSA niSThuracakrabhramaNakASThA, utkSiptalocanA ca / hRdaye madhye, manasi ca / zalyaM tomarAdizastraM dhuraM vA, kauTilyaM ca / dadhAnA dharantI / parairjAtisaMpannaiH, turagairazvaiH, AturagaizcapalagatibhiH 7 Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 kAvyamAlA / parairdhUrtaiH / uccAlyamAnA preryamANA / rathyA rathasamUhaH vezyA iva / virodhena vaireNa, kalahavyAjena ca / sthAnAtpradezAt / kSaNaM muhUrtam / cacAla calitavatI // zleSopamA // udAttavaMzaM bahudhAturaGgairUDhaM samutkaGkaTakapradhAnam / yuyutsu gacchatprakaTotthadAnaM tadbhAstikaM kAvacikaM ca reje // 38 // udAtteti // udAttavaMzam uccaSpRSThavaMzam, udArAnvayaM ca / bahudhAturaGgairbahUnAM dhAtUnAM gairikAdInAM raGgaiH rUDhaM vibhaktam, bahudhA bahuprakAreNa turaGgairazvaiH UTaM dhRtaM ca / samutkaM samutkaNThitaM kaTakapradhAnaM kaTake skandhAvAre pradhAnam samut sAnandaM kaGkaTakapradhAnaM saMnAhasanAthaM ca / prakaTotthadAnaM prakarSeNa kaTAbhyAM kapolAbhyAm utthamutthitaM dAnaM mado yasya tAdRk, pravyaktanaisargikatyAgaM ca / yuyutsu yoddhumicchat / gacchat calat tat hAstikaM hastisamUhaH, kAvacikaM kavacisamUhazca / reje bhAti sma // zleSaH // zArmANi cApAni samutkSipantaste kaJcakaM kArdamikaM praviSTAH / dhanurbhUto'bhyuddhatanIlazRGgAH kRSNAH pazUnAM samajA ivAbhuH // 39 // zArGgaNIti // zArGgacApAnAM zRGgam, kArdamikakaJcukasya kRSNavarNa upamAnam // nRNAmasInAM vasunandakAnAM pArzvoparodhaM sphuratAM pravAhAH / vindAruNAnAM virarAjire'mI drutA iva trApupajAtuSaughAH // 40 // nRNAmiti // nRNAM puruSANAM pArzvoparodham ubhayapArzvamuparudhya sphuratAM zobhamAnAnAm, svindAruNAnAM zvetazoNAnAm asInAM khaDgAnAM vasunandakAnAM hastasphurANAM amI pravAhA drutA dravIbhUtAH trApuSajAtuSaughAH trapujatuvikArapravAhA iva virarAjire zuzubhire / asitrapuNoH zvaityam, vasunandakajatunoH zoNateti sAdRzyam // bhUrjadrumasyeva vihAyasazcettvacayutAH syurvidhutA marudbhiH / *tathA bhaveyuH pathi vaijayantyaH kAlasya jihvA iva vA llntyH|| 41 // bhUrjeti // cedyadi marudbhirvAtairvidhutAH kampitAH cyutAH patitAH vihAyaso gaganasya bhUrjadrumasya iva tvacaH, yathA syuH / tathA pathi mArge lalantyazcalantyaH, vaijayantyaH patAkAH kAlasya yamasya jihvA iva vA bhaveyuH // utprekSA // prabhA vimAnaM samupetya yAtAM kaukSeya kaistigmakaraiH sphuradbhiH / keSAMcidabhrodaramutpatantyA lIlonnatAlambhi taDillatAyAH // 42 // prabheti // vimAnaM viziSTasatkAraM svasvasvAmitaH samupetya prApya prabhA dIptI: yAtAM prAptavatAm keSAMcid bhaTAnAm, tigmakaraistIkSNakiraNaiH, sphuradbhiH jhalakAyamAnaiH kaukSeyaH khaGgaiH kartRbhiH abhrodaraM jaladharamadhyam utpatantyA UrdhvaM gacchantyAH taDillatAyA vidyullatAyA unnatA uccA lIlA zobhA alambhi prAptA // luptopamA // Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 sargaH] dvisaMdhAnam / ....- 91 sindUrareNuH karikarNatAlairuddhUyamAno dizi viprakIrNaH / ruddhAryamAbhyAdhita tApasAnAM saMdhyAsamAdhau niyamaikabuddhim // 43 // sindUreti // karikarNatAlairgajazrotravyajanairudbhayamAna utkSipyamAno dizi dikSu viprakIrNaH prasRto ruddhAryamA AcchAditasUryaH sindUrareNuH sindUradhUlI tApasAnAM vratinAM saMdhyAsamAdhau saMdhyAkarmaNi niyamaikabuddhimanuSThAnaikamatimabhyAdhita kAritavAn // bhrAntiH // abhUtprakAzaM vipinaM pracAraiH kUlaMkaSANAM nyapatastaTAni / nipItanIrapratiditsayeva dvipA madAmbho vavRSuH saraHsu // 44 // abhUditi // vipinaM vanaM pracAraizcaraNaghaTanAbhiH prakAzaM nibiDAndhakArarahitam abhUt saMjAtam / kUlaMkaSANAM nadInAm taTAni nyapatan / dvipA gajA nipItanIrapratiditsayA nipItasya pItakardamAvaziSTasya nIrasya pratidAtumicchrayeva madAmbho madajalaM saraHsu sarovareSu vavRSuH // samuccayaH // saudAminIdAmaciteva zastrairabhrAkuleva dviradairdigAsIt / - samudraveleva calaisturaGgaistrailokyayAtreva janaizcaladbhiH // 45 // saudAminIti // dig zastraiH saudAminIdAmacitA taDinmAlAvaguNThiteva, dviradairgajaiH abhrAkulA meghavyApteva, calaisturaGgairazvaiH samudraveleva, caladbhirjanaiH trailokyayAtreva, AsIt // utprekSA // vaMzAvatAraM jagatIpatInAM vavandire bandijanA guNAMzca / zvetAtapatrANi samullasanti kSIrArNavasyotkalikAH prajigyuH // 46 // vaMzeti // bandijanA jagatIpatInAM kSitIzvarANAM vaMzAvatAraM yathA syAttathA guNAMzca vavandire / samullasanti zvetAtapatrANi zubhracchatrANi kSIrArNavasya utkalikAstaraGgAn prajigyuH // samuccayaH // saMkrIDitaM syandanacakrajAtaM vane mayUrA vinizamya ramyam / ghanAravotkAH patitA ivaudhaiH picchAtapatraprakarA virejuH // 47 // saMkrIDitamiti // picchAtapatraprakarAH mAyUrapicchajAtacchatrasamUhAH vane syandanacakrajAtaM rathasya cakrAbhyAM jAtaM ramyaM manoharaM saMkrIDitaM cItkRtaM vinizamya zrutvA ghanAravotkA meghagarjanotkaNTha oghaiH samUhaiH patitA mayUrA iva virejuH zobhante sma // utprekSA // zaGkhAnakArAvamayI patInAM dizAM zrutiH sainyamayI ca dRSTiH / rajomayI kAmavimAnabhUmiH zaGkAtmasaMhAramayI babhUva // 48 // zarketi // dizAM patInAM dikpAlAnAM zrutiH zrotraM zaGkhAnakArAvamayI zaGkhapaTahadhvani Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 kAvyamAlA | mI dRSTizca sainyamayI kAmavimAnabhUmiH gaganam rajomayI dhUlIpracurA zaGkA AtmasaMhAramayI babhUva // samuccayaH // ityadrikuJjAnsaritaH sarAMsi svapacchayUcchrAsacalaM vanaM ca / viplAvayantI tamiyAya dezamakSauhiNI vAridhimApageva // 49 // itIti // ityuktaprakAreNa akSauhiNI adrikuJja zailakaTakasamUhAn sarito nadI: sarAMsi sarovarANi svapacchayUcchvAsacalaM nidrANAjagaraghoNAvinirgatavAtacaJcalaM vanaM ca viplAvayantI satI taM dezaM daNDakAraNyaM virATadezaM ca ApagA nadI vAridhim iva i yAya prApa || tato gabhIrazcaritairagAdhairjvalannivAntaHkaraNena kupyan / spRSTAnumeyasphuritodarAgniruccairudanvAniva dIpyamAnaH // 50 // patirmRgANAM gajabRMhitena kalpAntameghena ca supratIkaH / yathA sudhAMzvabhyudaye ca vArdhiH kSobhaM ripUNAM ninadena gacchan // 11 // sa saMjihIrSanniva jIvalokaM yamena kurvanniva dRSTiyuddham / vamanniva krodhahutAzarAziM gilannivAzAH sthagayannivArkam // 12 // AditsayA mAnadhanasya sainyamabhyarNamAkarNya vikIrNanAdam / dviSaH sado dAzarathI rayeNAvyApatsahenAvarajena bhImaH // 13 // (caturbhiH kulakam ) tata ityAdi // tato'kSohiNIprAtyanantaram agAdhairgambhIraiH caritairAcaraNaiH agAdho gambhIraH / antaHkaraNena hRdayena jvalan dahan iva kupyan kopaM gacchan udanvAnudadhiH, iva, spRSTAnumeyasphuritodarAbhiH spRSTena sparzena anumeyaH pramANagocaraH sphurito vijRmbhitaH udarAgnirjaTharAgniryasya tAdRkU san uccairatizayena dIpyamAnaH prajvAlyamAnaH / gajabRMhitena karicItkRtena mRgANAM patiH siMha iva, kalpAntameghena pralayakAlajaladena supratIka IzAnAzAgaja iva, sudhAMzvabhyudaye candrodaye vArdhiH samudra iva, ripUNAM ninadena dhvaninA kSobhaM gacchantrajan / jIvalokaM prANivarga saMjihIrSan saMhartumicchan iva yamena kRtAntena saha dRSTiyuddhaM vilocanayuddhaM kurvan vidadhat iva / krodhahutAzarAziM krodhAnalA - valIM vaman udgiran iva / AzA dizo gilan udaramadhye kurvan iva / arka sUrya sthagayan pracchAdayan iva / sa bhImo raudro dAzarathI rAmaH sahena samarthena avarajena kaniSThena lakSmaNena saha vikIrNanAdaM vistIrNadhvani sainyaM balam abhyarNa nikaTam AkarNya zrutvA mAnadhanasya garvadhanasya AditsayA jighRkSayA dviSaH zatroH sadaH sabhAM rayeNa vegena vyApat vyAptavAn // bhAratIye - sa rathI bhImo vRkodaraH sadA sarvadA vyApatsahena vipatsahiSNunA avarajenArjunena, amAnadhanasya pracuragodhanasya AditsayA dviSaH zatrUn udAza uccairbhakSayA mAsa // Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 sargaH ] dvisaMdhAnam / zaGkhA nineduH paTahAzcukUjurgajA jagarjusturagA jiheSuH / vIrA vavalguH zakaTA viresurAsIdakUpAraravaH samantAt // 54 // zaGkhA iti // akUpAraravaH samudraghoSa iva // samuccayaH // babhuH purANAH sphuTitA bhaTAnAM vraNA raNAnandathunirbhareNa / svAmiprasAdAnasahA niroddhuM dehAH svayaM bhedamivAbhyupeyuH // 55 // 53 babhuriti // bhaTAnAM yodhAnAM purANAH purAtanA vraNA arUSi raNAnandathunirbhareNa saMgrAma harSAdhikyena sphuTitAH santo babhuH zobhante sma / svAmiprasAdAn prabhusatkArAn niroddhuM kartum asahA asamarthA dehAH kAyAH svayamAtmanA bhedam abhyupeyuriva // utprekSA // sUtA nRpANAM yudhi nAmadheyaM vRttaM niSeduH kRtavRttabandham / dagdhAni karpUrarajAMsi bhUpAH svavarmaNo'ntazcakaruH zramArtAH // 16 // sUtA iti // sUtA bandijanAH yudhi saMgrAme nAmadheyaM nAmnA dheyaM nAmagarvitaM kRtavRttabandhaM kRtachandovizeSaracanaM vRttamAcaritaM nipeThuH paThitavantaH / zramArtAH zramapIDitAH saGgrAmAyAsasaMtaptAH bhUpA rAjAnaH svavarmaNaH AtmIyasaMnahanasya antarmadhye dagdhAni cUrNI - kRtAni karpUrarajAMsi ghanasArareNUn cakaruvikSiptavantaH // samuccayaH // vizuddhavaMzAni guNAnatAni prapIDyamAnAnyapi kArmukANi / paryaGkamAropya vilAlitAni mitrANi matveva kRtaM vinemuH // 97 // vizuddhavaMzeti // vizuddhavaMzAni avakramaskarANi pUtAnvayAni ca / guNAnatAni maurvInamrIkRtAni zauryaudAryAdinazrIbhUtAni ca / prapIDyamAnAni tADitAni api kArmukAi dhanUMSi, kRtaM karaNIyaM matvA paryaGkaM zayyAm Aropya, vilAlitAni mitrANi suhRda iva vinemuH vinamanti sma // zleSaH // vazyAni muSTeragatAni bhedaM dhanUMSi namrANi vipatkSamANi / svadehalInAM sthitimatyajanti nRNAM kalatrANi hitAnyatIyuH // 18 // vazyAnIti // muSTeH karatalAGgulibandhasya, AjJAyAzcAvazyAni vazaM gatAni / bhedaM bhaGga pRthaktvaM ca agatAni aprAptAni / namrANi / vipatkSamANi ApatsamarthAni / svadehalInAmAtmazarIrasaMzliSTAM svakIyamandirakutupAnAM ca / sthitimavasthAnaM maryAdAM ca / atyajanti / hitAni hitajanakAni / dhanUMSi kArmukANi nRNAM puruSANAM kalatrANi kulakAminIratIyuratikrAntavanti // zleSaH // svayaM samAnamya zarAsanAni stambhaM ca hitvA madhuraM dhvananti / prArebhire'nyAnvinatAnvidhAtuM parAnvinamrAH khalu nAmayanti // 59 // Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| svayAmiti // zarAsanAni dhanUMSi svayaM samAnamya namrIbhUya stambhaM stabdhatAM hitvA madhuraM yathA syAttathA dhvananti nadanti santi anyAn vinatAn vidhAtuM prArebhire / khalu yataH vinamrAH parAn nAmayanti / arthAntaranyAsaH // RjuprakAreSu guNeSu bANAH zalyaM vahanto dadhato vipakSAn / kSaNaM na tasthuzcapalAH sthireSu vAtAH khalAnAmiva sajjaneSu // 60 // Rjviti // bANAH zalyaM dadhato vipakSAn vahantaH kurvantaH capalA RjuprakAreSu sthireSu guNeSu maurvISu sajaneSu khalAnAM vAtAH samUhA iva kSaNaM na tasthuH / / vizeSaNayogo yathAsaMbhavam // upamA // samudgiranto nu zaphAnmukhebhyazchAyAM tyajantaH kimu pazcimArdham / dehAnkSipanto nu dRzAM purastAdvizve'pi te'zvalliSurazvavaryAH // 61 // dehAniti // zaphAnkhurAn mukhebhyaH samudgirantaH kim, chAyAM pazcimArdha pazcimabhAge tyajantaH kim , dRzAM purastAddehAn kSipantaH kimiti vitarkamAnayanto'zvavaryA azvalliSuH AzugatavantaH / / utprekSA // ruddhaM zilotkIrNamivAvatasthe muktaM calaM cittamivAbhyadhAvat / azvIyamAvartitamAvRtattatkulAlacakrabhramalAghavena // 62 // ruddhamiti // tat lokaprasiddham azvIyamazvasamUho ruddhaM sat zilAyAmutkIrNamivAvatasthe, muktaM sat caJcalaM cittamivAbhyadhAvat , AvartitaM sat kulAlacakrabhramalAghavena AvRtat babhrAma // upamA // ramyAH padArthA iva mAnasAni svAntAni jIvAniva jantavo'pi / dehAnivAtyAcakRSusturaMgAH skandhAntaranyastayugA rathaughAn // 63 // ramyA iti // skandhAntare nyasto yugo yaiste turaMgA rathaughAn ramyAH padArthA mAnasAnIva, svAntAni jIvAniva, jantavo dehAniva, atyAcakRSuH / upamA / / nAmAdadAnaiH paruSaM pareSAM niSAdibhiH saMkhyazirasyasaMkhyAH / prAsAH patanto'tyazubhanvimuktA vindhyasya vaMzA iva vAtadhUtAH // 64 // nAmeti // pareSAM zatrUNAM paruSaM karkazaM yathA syAttathA nAma AdadAnaniSAdibhirazvavAraivimuktA asaMkhyA agaNanIyA saMkhyazirasi saGgrAmamastake patantaH prAsAH sellA yaSTayaH, vAtadhUtA vindhyasya vaMzA iva, atyazubhan // utprekSA // utkIrNA iva kulaparvatA gajAnAmAkArairmadajalanisaraM vahantaH / dhAvanti pratidizamunnatAH sma nAgAH krodhAgnijvalitadRzaH sahemakakSyAH 65 Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 sargaH ] dvisaMdhAnam / utkIrNA iti // madajalanirjharaM madameva salilaprasravaNam / madena tulyaM salilotsaM ca, vahanto dhArayanta unnatAH krodhAgnijvalitadRzaH krodharUpAgninA jvalitA dRkU yeSAM te krodhatulyamagnijvalitaM dAvAnalajvAlaiva dRg yeSAM tAdRzazca, sahemakakSyAH sasuvarNagaNDAH saha hemnaH kakSyayA madhyadezabandhanopayuktarajjvA harmyAdiprakoSThena ca / bhUbhRto hi bhUbhRnmadhye durgaharmyAdi racayanti / nAgA gajA gajAnAmAkAraiH utkIrNA ullikhitAH kulaparvatA iva pratidizaM dhAvanti // utprekSA // praharSiNI vRttam // sAmajA madavazAnmatihInA vakramaGkuzamRjuM yudhi cakruH / prAyazaH parijahAti jano'yaM tIvrameva samupetya zaThatvam // 66 // 55 sAmajA iti // madavazAt matihInA buddhihInAH sAmajA gajA yudhi vakramapi aGkuzaM RjuM cakruH / ayaM janaH prAyaza: bAhulyena zaThatvaM samupetya saMprApya tIvrameva nitAntameva parijahAti // arthAntaranyAsaH / svAgatAvRttam // mukhakRtakapaTAH pramattacittAH paruSaruSazcaraNeSu satsvakhinnAH / gurukulamaticakramuH kuziSyA hitamiva saMyati saMyataM gajendrAH // 67 // mukheti // mukhakRtakapaTAH mukhe kRta AlAnAya hastinImUtra sArdravastranirmita hastinyupanyAsarUpaH kapaTo yeSAm, mukhe gurumukhe kRtaM kapaTaM kauTilyaM yaistAdRzazca / pramattacittA unmAdicetaskAH sapramAdahRdayAzca / paruSaruSaH niSThuraroSAH / ca punA raNeSu saGgrAmeSu kalaheSu ca satsu akhinnA azrAntAzca / yadvopamAnavizeSaNeSu satsu zAstrasaMmateSu caraNeSu cAritropadezeSu paruSaruSaH gajendrAH kuziSyA iva saMyataM prayatnAyattaM vacanacaraNasaMketaM AtmaniSThaM ca, hitam avyabhicAri sukhakAri ca, gurukulaM mahAmAtrasamUhaM sUrisaMdohaM guruvaMza vA, saMyati saGgrAme tapasi ca aticakramuH / atikrAmanti sma // zleSaH // puSpitAgrAvRttam // ubhayapArzvagatAnnizitAJzarAJzayusamena kareNa vipATayan / gajagaNaH zuzubhe vraNagahvaraiH sapadi saudha ivAmalajAlakaiH // 68 // ubhayeti // gajagaNo hAstikaM zayusamena ajagaratulyena kareNa zuNDAdaNDena ubhau pArzvo gatAn prAptAn nizitAn tIkSNAn zarAn vipATayan utpATayan san sapadi zIghraM vraNagahvaraiH aruzchidraiH saudhaH amalajAlakairnirmalagavAkSajAlairiva zuzubhe // upamA // drutavilambitaM vRttam / iti sa pRtanAM dRSTvAvidyAmiva pratibandhinIM jalanidhiriva kSubhya~lakSmIdharo'nugatA'grajambhaH Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| dhanurapi dadhatrepe jiSNuH sahAyavizaGkayA na ca bhujabalAdvIro'nyasmAddhanaMjayamicchati // 69 // iti zrIdhanaMjayaviracite dhanaMjayAGke dvisaMdhAnakAvye rAghavapANDavIyAparanAmni tumula __ varNano nAma paJcamaH sargaH smaaptH| ___ itIti // agrajaM rAmaM yudhiSThiraM bhImaM ca, anugataH pazcAdgataH, lakSmIdharo lakSmaNo lakSmIvAMzca, jiSNuH jayanazIla: arjunazca, iti prAptAM pratibandhinI pratikUlAM pRtanAM senAM avidyAmiva dRSTvA jalanidhiriva kSubhyan san dhanurdadhadapi sahAyavizaGkayA sasahAyajayakalaGkena trepe lajitaH / yataH vIro bhujabalAdanyasmAd dhanaM jayaM ca necchati // arthAntaranyAsaH // hariNI vRttm| iti zrIdAdhIcajAtikuddAlopanAmakazrIcchoTIlAlAtmajazrIbadarInAthaviracitAyAM dvisaMdhAnakAvyaTIkAyAM yuddhArambhavarNano nAma paJcamaH sargaH / SaSThaH srgH| tataH prayuktabhrukuTi sa durdharo nijoddhataM vikramakAlasAdhanaH / arAtighAtAya tamagrajaM vrajannamarSamudyoga ivAnvagadyutat // 1 // tata iti // prayuktA bhrukuTiryena taM nijoddhataAtmagarvagaviSTham, tamagraja rAmaM yudhiSThiraM bhImaM ca anvag anugAmi yathA syAttathA arAtInAM ghAtAya vrajan san durdharo vikramakAla: pauruSasamaya eva sAdhanaM sainyaM yasya salakSmaNo'rjunazca, amarSa krodham anvagvajannudyoga iva, adyutat // upamA // sarge'sminvaMzasthavRttam // kRtAtipAtAvadhiko samuddhatau hatAvadhI cApanayAvalambinau / ubhau nyaruddhAM nivahaM virodhinAM tamarthakAmAviva dharmasaMgraham // 2 // kRteti // kRto'tipAta upaplavo yAbhyAm , adhikau kSAtradharmeNa sarvebhyaH, AtmatejasA samuddhatau, hato'tikrAnto'vadhirmaryAdA yayoH, cApanaye dhanurvidyAyAmavalambo'bhimAno yayostAdRzau ubhau rAmalakSmaNau bhImArjunau ca taM virodhinAM nivahaM samUham, apanayamanItimavalambamAnau arthakAmau dharmasaMgrahamiva, nyaruddhAm // upamA // jayazriyaM dakSiNamaMsamaMsalau tanuM mahAvegamahaMyutaM manaH / zarAsanaM jyAM nRpatI bhayaM ripuM samaM samAropayataH sma saMyati // 3 // jayati // aMsalau pInaskandhau, nRpatI rAmalakSmaNau bhImArjunau ca, dakSiNamaMsaM jayazriyam, tanuM mahAvegam , manaH ahaMyutamahaMkAram, zarAsanaM jyAma, ripuM bhayam, samamekakAlam saMyati saGgrAme samAropayataH smaH // gatyarthatvena dvikarmakatA // samuccayaH / / Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 sargaH] dvisaMdhAnam / tapaHsamAdhiSviva tau tapasyatAM prasahya karNeSviva dikSu dantinAm / digIzvarANAM hRdayeSvivAyataM vikRSya maurvI vinijanatastarAm // 4 // tapa iti // tau maurvI jyAm, AyataM karNAntaM vikRSyAkRSya, tapasyatAM tapaHsamAdhiviva, digdantinAM karNeSviva, dikpAlAnAM hRdayeSviva, prasahya vinijannatustarAm // utprekSA // jyayorviriddhaM vinizamya dhanvinAM nipeturastrANi karAnmanAMsi ca / zlathAni pUrvANi parANi yoSitAM ghanAni gUDhAnyabhavannabhaHsadAm // 5 // jyayoriti // jyayoH viriddhaM dhvani vinizamya dhanvinAM dhanurdharANAM karAt astrANi nipetuH, ca punaH pUrvANi manAMsi zlathAni, nabhaHsadAM devAnAM yoSitAmabalAnAM gUDhAnyAlianAni parANyatizayitAni dhanAni dRDhAni abhavan // yadvA pUrvANi ghanAni adyApi premarasarasAyanarasikAni manAMsi gUDhAni pracchannAzayAni, parANi zlathAni premakalahakAlazithilAni ghanAni premarasarasAyanarasikAni abhavan // anena jyAdhvaneH svargavyApitvaM strINAmatibhIrutA ca dhvanyate // samuccayaH // guNena lokaM ninadena diGmukhaM ruSAntavahni vapuSApi pUSaNam / dRDhena cAlIDhapadena medinIM gaNaM ripUNAmaviveSTatAM zaraiH // 6 // guNeneti // tau guNena zauaudAryAdilakSaNena lokaM jagat , ninadena zabdena digantaram, ruSA roSeNa antavahiM pralayAnalam, vapuSA dehena pUSaNamAdityam, dRDhena AlIDena dakSiNajayAprasArapUrvakavAmajacAsaMkocarUpasthAnakavizeSeNa medinI mahIm, zarai ripUNAM gaNamaviveSTatAM veSTitavantau // samuccayaH // yazovakAzasya vidhitsayA zarairdizaH parAsArayatorivAyatam / vikRSyamANaM yugameva gavyayoH sasAra pazcAnna padaM raNe tayoH // 7 // yazaviti // yazovakAzasya vidhitsayA dizaH zaraiH parAsArayatoriva tayoH AyataM karNAntaM vikRSyamANaM gavyayoH pratyaJcayoryugameva raNe pazcAtsasAra / natu raNe tayoH padaM pazcA. tsasAra // utprekssaa|| nRpau ruSA pAtayatAM zilImukhAnsamaM sapanA hRdayAnyapAtayan / vidUramuccaiHpadamadhyarukSatAM bhiyAdhyarukSanyudhi vAmalUrakam // 8 // nRpAviti // sapanAH nRparoSapAtitabANasamakAlameva hRdayAni apAtayan , tathA nRpau vi. dUramalacyAmuccaiHpadavImArUDhavantau, sapatnA yudhi bhiyA vAmalUraM chidraM pravivizuH // sahajA vakroktiH // invimarde'mucatAM zarAsanaM zarAnasUnapyamucannarAtayaH / ajastramazru vyamucatpriyAjanastathAsthitAH sparddhamamI na tatyajuH // 9 // Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 kAvyamAlA | iSUniti // tau yAvat zarAnamucatAm, arAtayaH zarAsana zarAn asUnapyamucan, ta tpriyAjanazcAjasramazru vyamucat, tathAsthitAH prANAntikAvasthAM gatA apyamI sparddhA na tatyajuH // vakroktiH // vizeSasUtrairiva pattibhistayoH padAtirutsarga ivAhato'khilaH / palAyito'nyonyamavekSya nistrapaH sahAbhibhUtatrapate hi kasya kaH // 10 // vizeSeti // vizeSasUtrairbAdhakavidhibhiriva, tayoH patribhiH, AhatastADito bAdhitazca, utsargaH sAmAnyavidhiriva, akhilaH padAtiH nistrapaH san anyonyamavekSya palAyitaH / hi yataH sahAbhibhUtaH kaH kasya trapate // arthAntaranyAsaH // sa tiryaganvakpuratazca vidviSAM darISu gulmeSu dadarza tau gaNaH / asUnivAnveSTumamuSya cakSuSormanasvinau babhramaturmanaH khapi // 11 // satiryeti // sa vidviSAM gaNaH tiryak pArzvabhAge anvak pazcAdbhAge purato'grabhAge darISu kaMdareSu gulmeSu jhATakeSu tau dadarza / manasvinau tau, amuSya gaNasya asUnanveSTumiva, amuSya cakSuSormanaHsu ca babhramatuH // utprekSA // yayurvidezaM vidizaM jagAhire dhunIragAdhA vilaGghire girIn / dhRtAH samudrasya vilolavIcibhirbhaye'pi bhRtyA na parAkramaM jahuH // 12 // yayuriti // bhRtyAH padAtayo videzaM yayuH, vidizaM diGmadhyaM jagAhire, agAdhA dhunIrnadIgirIMzca vilalaGghire, samudrasya vilolavIcibhizcaJcalataraGgairdhRtAH / evaM bhaye'pi parAkramaM na jahuH / bhayasthAne'pi samudrapatanAdau glAniM na jagmuH // vakroktiH // vimbAni bhAvoriva vibhratostayorvizaGkayA kecana kaMdarodaram / tamisrasaMghA iva te'dhizizyire kva naSTamArgA na vizanti jantavaH // 13 // bimbAnIti // bhAnvoriva bimbAni bibhratostayorvizaGkayA tamisrasaMghA iva kecana bhRtyAH kaMdarodaramadhizizyire / naSTamArgA jantavaH kva na vizanti // arthAntaranyAsaH // iti pratApAdavagADhayostayo raNasya madhyaM ripavo'nukUlatAm / hradasya jagmuH kariNorivormayazcalAH sahante kimivAtivartinaH // 14 // iti preti // ripavaH Urmaya iva raNasya hRdasyeva madhyam antaH avagADhayoH adhiSThita - vatoH, tayornRpayoH kariNovi pratApAtprabhAvAt anukUlatAm anulomatAm anutaTatAM jagmuH / calAzcaJcalA ativartino'tikramaNazIlAn kimiva sahante / api tu na // arthAntaranyAsaH // gatAvaziSTeSu baleSu keSvapi sthiteSu putraiH sarasastape'mbuSu / akAlameghA iva tatra nAyakAH samantataH saMnihitA dhanurbhRtAm // 19 // Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 sargaH] dvisaMdhAnam / gateti // gatAvaziSTeSu palAyitaziSTeSu zuSkaziSTeSu keSvapi katipayeSvapi pujaiH samudAyaiH baleSu sainyeSu tape grISme saraso'mbuSu iva sthiteSu satsu dhanurbhRtAM nAyakAH akAla. meghA iva samantataH sAmastyena saMnidhi prAptAH // upamA // patatrinAdena bhujaMgayoSitAM papAta garbhaH kila tAya'zaGkayA / nabhazcarA nizcitamantrasAdhanA vane bhayenAsyapagAramudyatAH // 16 // patatrIti // nAgAGganAnAM garbhaH zaradhvaninA nAgAntakazaGkayA papAta kila nizcayena / bhayena udyatA nabhazcarA asInapagUrya asibhiraparya vA vane nizcitaM mantrasAdhanaM yaistAdRzA abhavan // samuccayaH // samantato'pyudgatadhUmaketavaH sthitolavAlA iva ttrsurdishH| nipeturulkAH kalamAgrapiGgalA yamasya lambAH kuTilA jaTA iva // 17 // samanteti // udgatadhUmaketavo dizaH sthitolavAlA iva samantataH tatrasuH / zAli. maJjarIpiGgalA ulkA lambAH kuTilA yamasya jaTA iva nipetuH // utprekSA // prabhinnakakSIvati lolavAjini sthite puraH syandanabhAji rAjake / manazcakampe vanasaMnivAsinAM tayoH kSaNaM jIvitasaMzayaM gatam // 18 // prabhinneti // prabhinnAH kakSIvanto gajA yasya tasmin , lolAzcaJcalA vAjino yasya tasmin , syandanaM bhajati tasmin , tayo rAjake rAjasamUhe puraH sthite sati vanasaMnivAsinAM mano jIvitasaMzayaM gataM sat kSaNaM cakampe // itastataH saMvivarISatAM dviSAM sitAtapatrANi zitArdhacandrakaiH / tayovilUnAni yazAMsi saMhati samAgatAnIva raNAGgaNe'patan // 19 // itasteti // itastataH saMvivarISatAM saMvarItumicchatAM dviSAM zatrUNAM sitAtapatrANi zvetacchatrANi tayoH zitArdhacandrastIkSNabANavizeSaivilUnAni chinnAni saMhatiM samUhaM samAgatAni yazAMsi iva raNAGgaNe saGgrAmabhUmau apatan // utprekSA // ratheSu teSAM jagatIbhujAM dhvajAnmahIbhujau cicchidaturbhujAniva / tathA suraprairanayaiH kriyAphalaM madAtilomAviva vAjinAM yugam // 20 // ratheSviti // mahIbhujau teSAM jagatIbhujAM ratheSu dhvajAn bhujAniva, tathA vAjinAmazvAnAM yugam kSuraprairbANavizeSaiH, madAtilobhau kriyAphalaM karmaphalam, anayairanItibhiriva, cicchidatuH // saMkaraH // zareNa cUDAmaNayaH kirITato vipATitA nAyakatAM vihAya te / kuto'pi yAtA viditA na bhUbhRtAM padacyutAnAmiyamIdRzI gtiH||21|| zareNeti // [tayoH] zareNa bhUbhRtAM kirITato vipATitA ucchalitAste cUDAmaNayaH Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 kAvyamAlA | nAyakatAM vihAya kuto'pi yAtA gatAH, tathA na viditA locanagocarA na jAtAH / padacyutAnAM sthAnabhraSTAnAm iyaM pratyakSabhUtA IdRzI gatirbhavati // arthAntaranyAsaH // prasahya tAbhyAM paralokasAdhanaH zarairnRpANAM guNavAnparAhataH / madAbhimAnAdhikavIryasaMgrahAdvasusmarAbhyAmiva dharmasaMcayaH // 22 // prasahyeti // arthakAmAbhyAmiva tAbhyAm 'jJAnaM janaM kulaM jAtiM balamRddhiM tapo vapuH / aSTAvAzritya mAnitvaM madamAhurgatasmayAH' ityuktarUpasya madasya, nAnyo mattulyaguNavAni - tyabhimAnasya, adhikaparAkramasya ca saMgrahAdaGgIkArAt paralokasAdhanaH zatrulokasAdhanaH svargasAdhanazca, guNavAn jIvAvAn vratAdimAMzca nRpANAM dharmasaMcayaH cApasamUhaH puNyasaMcayazca prasahya zaraiH parAhato nirAkRtaH // upamA // sa sAgarAvartadhanurdharo naronabhaHsadAM kAmavimAnasaMhatim / ayanasaMtRptagavAkSapaddhatiM cakAra zAMtairvizikhairvihAyasi // 23 // - sa sAgeti // sAgarAvartadhanurdharaH sAgarasya samudrasya sagaradhanuSo vA AvartA ivAvartA yasya taM sAgarAvarta nAma vA dhanurdharati sa naraH zAtaistIkSNaiH zaraiH vihAyasi gagane, aya* saMklRptA svayaMsiddhaiva vAtAyanazreNiryasyAstAM nabhaH sadAM devAnAM kAmavimAnasaMhatiM yatheSTa - vimAnasamUhaM cakAra / tadyuddhadarzanAya devA adhyAyAtAH || bhAratIyapakSe - vihAyasi hAnaM vihaH / kapratyayAntaH / vihAni viziSTapravRttyopalakSitAni ayAMsi lohAni yatreti saMgare anabhaH sadAM manuSyANAM kAmamatyartha vigato mAno yasyAstAM saMhatim ayatnasaMkkRptagavAkSapaddhatim ayanena saMklRptA vihitA gavAM pazUnAm akSapaddhatirindriyavargo yasyAM tAm, ayatnena anAyAsena saMklRptA chinnA gavAM vANInAmakSANAmindriyANAM paddhatirvargo yasyA etAdRzIM cakAra // zleSaH // kaNairgajAstena vilUna puSkarA babhuH sravantaH kSatajAni dhArayA | bRhannitambA davadAhanIlitA nagAH kSaradvairikanirjharA iva // 24 // kaNairiti // tena nRpayugalena kaNairbANaiH vilUnapuSkarArichannazuNDAmrAH gajAH dhArayA kSatajAni rudhirANi sravantaH santaH, bRhannitambAH sthUlasAnavaH, davadAhena nIlitAH, kSaranto gairika nirjharA yebhyastAdRzA nagAH parvatA iva babhuH // utprekSA // rathaprayuktasya hayasya pazcime zarairvilUne padayoryuge'munA / puraH padotkrAntadhurasya cAmarairmRgAdhipasyeva saTaiH kramo'bhavat // 21 // ratheti / / rathe prayuktasya puraHpadairapracaraNairutkrAntA dhUryena tasya yasya pazcime padayoyugale amunA zarairvilUne sati cAmaraiH prakIrNakaiH, mRgAdhipasya siMhasya saTaiH kezarairiva, kramo'bhavat / utprekSA // Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 sargaH ] dvisaMdhAnam / hataikapAdaM yudhi tasya ropaNaiH kSaNai niSaNNaM suhRdIva kArmuke / paratra rAjanyakamekapAdakaM tapasyatIva sma jigISayA ripoH // 26 // hataiketi // tasya ropaNairbANairhataikapAdaM sat kSaNaM, suhRdIva, kArmuke niSaNNaM rAjanyakamekapAdakaM sat paraloke riporjigISayA tapasyati smeva // utprekSA // sa sUryahAsaM kimasiM kimargalAM gadAM nu pAzaM nu parazvadhaM dhanuH / dadhatkimityAkalito na bhIrubhirmatiH kuto vA caliteSu dhAtuSu // 27 // sa sUryeti // sa kiM sUryahAsamasim kim argalAm kiM gadAM kiM pAzaM kiM parazvadhaM kiM dhanuH dadhat iti bhIrubhirna AkalitaH / dhAtuSu caliteSu matiH kutaH // arthAntaranyAsaH // 6 1 sa zAtravANAM hRdi zalyamuddharankhazastrazalyena jagAma bandhutAm / samunnatA yatkupitAzca kurvate na tatpratItA hyapi durjanAH priyam // 28 // sa zAtraveti / / sa svazastrazalyena zAtravANAM hRdi zalyamuddharannutpATayan san bandhutAM jagAma / yat kupitA api samunnatAH satpuruSAH kurvate tat pratItAH prasannA api durjanAH priyaM na kurvate // arthAntaranyAsaH || nRpA nRpatvaM na zarAH zarAtmatAM na kArmukaM kArmukatAM turaMgamAH / turaMgatAM tiSThadhire na saMyuge vimuJcati jyAyasi vANasaMhatim // 29 // nRpA iti // jyAyasi jyeSThe bhrAtari saMyuge bANasaMghAtaM vimuJcati sati te sarve svadharma na prAptavantaH / nRpatvaM bhUpatvaM kSAtradharmazca zarAtmatA bANatA prANimAraNaM ca kArmukatA dhanuSaM karmavattA ca, turaMgatA azvatA zIghragAmitA ca / atra pUrvArthe virodhaH, parArthe parihAraH // samuccayazleSau // gajeSu naSTeSvagajeSvanAyakaM ratheSu bhagneSu manoratheSu ca / na zUnyacittaM yudhi rAjaputrakaM purAtanaM citramivAzubhadbhRzam // 30 // gajeSviti // rAjaputrakaM yudhi parvatajeSu kariSu naSTeSu ratheSu ca punaH manoratheSu bhanneSu satsu anAyakamasahAyaM zUnyaM cittaM yasya tAdRzaM sat bhRzam, purAtanaM citramiva, azubhat 1 virodhAkSepau // prabhAvato bANacayasya moktari prabhAvatoSe samare sthite nRpAH / prabhAvato hInatayA vivarjitA prabhAvato hI na tayA rarAjire // 31 // (pAdAdiyamakam ) prabheti // prabhAvato dIptimataH zarasaMghasya moktari atoSe prabhau samare sthite sati nRpAH Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 kAvyamAlA | prabhAvataH prakRSTabhAvayuktena phalaM dAtuM samarthena prabhAvataH pratApena vivarjitAH santaH tayA hInatayA kAtaratayA hI kaSTam na rarAjire // Adiyamakam // gajA niyantRnkarazIkarotkarairvimuktasUtkAramiSUpadAritAn / nizArazItairudamI milannaho mahIyasAM prItiraruMtudeSvapi // 32 // gajA iti // gajA iSubhirupadAritAn niyantRRn nizArazItaiH himAMzuzItalaiH karavimuktajalalavavRndaiH vimuktasUtkAraM yathA syAttathA udajIvayan / aho mahIyasAM asaMtudeSvapi prItiH // jvalatyamuSminkupite mahIpatAvanekabandhAni vibhAvasAviva / priye janAnAM nanRtu raNe tathA vane kabandhAni vibhAvasAviva // 33 // (antyapAdayamakam ) jvaleti // prajAnAm asAviva priye vibhau asminmahIpatau kupite vane vibhAvasA viva raNe jvalati sati anekabandhAni nAnAvidhakaraNAni kabandhAni nanRtuH // antayamakam // tayoH patantyaH zarapaJjarAntaraM virejurusrAtapayaSTayaH sphuTam / yamena zuddhAmiSasaMjighatsayA tanUbhRtAM parzva ivAvatAnitAH // 34 // tayoriti // tayoH zarapajjarAntaraM bANavIthimadhyaM patantyaH usrAtapayaSTayaH kiraNAlokayaSTayaH, yamena zuddhAmiSasaMjighatsayA kevalaM mAMsabhakSaNavAJchayA avatAnitAH prasAritAH parzvaH kukSipradeza sthIni iva, sphuTaM yathA syAttathA virejuH // utprekSA // zaraiH samastaH kharadUSaNo ripuH samaM tato'bhItamahAnarAjitaH / vizIrNacetAH kRtayuddhavikramaH samantato'bhItamahA na rAjitaH // 35 // zarairiti // tato lokaprasiddhAt abhItamahAnarAjitaH nirbhayamahApuruSarAmalakSmaNasaGgrAmAt samaM yugapat zarairbANaiH samastaH saMtarjitaH ataeva vizIrNacetA: vihvalacittaH kRtayuddhavikramaH vihitasaGgrAmaparAkramaH abhItamahA abhi samantAditaM gataM maho yasya saH sAmastyena naSTatejAH kharadUSaNo ripuH kharadUSaNanAmA zatruH samantataH sAmastyena na rAjitaH na zobhitaH // bhAratIyapakSe- abhItamahAnarAjitaH abhIto bhImaH mahAnaro'rjuna: tayo - rAjitaH saGgrAmataH saMmukhAgatArjunasaGkrAmato vA zaraiH tato vyAptaH samastaH sakalaH kharadUSaNaH tIvrAparAdho ripuH kRtayuddhavikramaH vihitayuddhavigatazaktiH // zleSaH // cirasya yuddhA sa papAta niSkriyaH sahaiva zuddhAntavadhUjanAzrubhiH / surAsurANAM kusumAJjalirdivastayorapaptanmadhupAyibhiH samam // 36 // cirasyeti // sa ripuH cirasya cirakAlaM yuddhA niSkriyaH san zuddhAntavadhUjanAzrubhiH Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 sargaH] dvisaMdhAnam / antaHpurakAminIbASpaiH saha papAta / tadanu] diva AkAzAt surAsurANAM devadAnavAnAM kusumAJjaliH puSpAJjaliH madhupAyibhidhamaraiH samaM saha tayornarendrayoH [upari] apaptat // sahoktiH // nipIya raktaM surapuSpavAsitaM sitaM kapAlaM paripUrya sUnRtAm / nRtAM prazaMsantyanayonanata na nartavAcoyudhi rakSasAM tatiH // 37 // . __(zRGkhalAbandho'yam) nipIyeti // rakSasAM tatiH yudhi surapuSpavAsitaM raktaM sitaM kapAlaM paripUrya nipIya sUnRtAM satyapriyAm RtavAcoH satyavacanayoranayo rAjaputrayoztAM manuSyatAM prazaMsantI satI na na nanarta / nntev // zRGkhalAyamakam // prasArya pAdAvadhiropya bAlakaM vidhAya vakre'GguliSaGgamaGganA / pravezayAmAsa vasAM mahIkSitAM prakalpya pAthaH pizitAzinAM zanaiH // 38 // prasAryeti // pizitAzinAM rAkSasAnAm aGganA pAdau prasArya bAlakam adhiropya vakra [bAlakasya] aGgaliSaGga vidhAya mahIkSitAM rAjJAM vasAM mAMsAsthigatasnehaM pAthojalaM prakalpya pravezayAmAsa bAlaM pAyayAmAsa // samutpatanto divi reNavo'Navo vilUnamUlAH kSatajena tena te / adhaHpradIptajvalanAH sitAsitA raNasya dhUmA iva rejire'jire // 39 // samuditi // tena kSatajena raktena vilUnamUlA naSTamUlA aNavo reNavo divyAkAze samutpatantaH santaH, adhaHpradIptajvalanA dhUmA iva, sitAsitAH raNasya ajire aGgaNe rejire // utprekSAlaMkAraH // zavAH zivAnAM mukhatIyavahninA ratheSu dehsthitbaanndaarunnaa|| vidahyamAnA vidhimAyayurbhaTAH striyazca tA bASpajalAJjaliM daduH // 40 // . zavA iti // zavA mRtA bhaTA yodhA zivAnAM pheravINAM mukhatIyavahrinA mukhodbhavAnalena / 'mukhapArvatasorlopazca' iti chaTilopAbhyAM siddham / karcA dehasthitabANadAruNA kAyapraviSTazarendhanena karaNena ratheSu vidahyamAnAH santaH vidhi saMskAram AyayuH / striyaH kAminyaH bASpajalAalimazrujalAJjaliM daduH // samuccayaH // mataGgajAnAmadhirohakA hatA mataM gajAnAM vivazA visasmaruH / tadIyapatayA capalAyamAnayA pare vibhinnAzca palAyamAnayA // 41 // mataGgeti // mataGgajAnAM kariNAmadhirohakA AdhoraNAH hatAstADitAH vivazAH santaH gajAnAM mataM zikSA visasmaruH vismRtavantaH / ca punazcapalAyamAnayA caJcalAyamAnayA palAyamAnayA dhAvantyA tadIyapakSayA gajazreNyA pare zatravaH vibhinnAH // samuccayaH // Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 kAvyamAlA babhau mahallohitasaMbhRtaM saraH prapIyamAnaM taTavartibhiH khagaiH / yamena raktaM vinigIrya dehinAmajIrNamudgIrNamivAtipAnataH // 42 // babhau iti // lohitasaMbhRtaM rudhirapUrNa mahat saraH taTavartibhiH kUlasyaiH khagaiH pakSibhiH prapIyamAnaM sat yamena dehinAM raktaM vinigIrya vizeSataH pItvA atipAnataH udgIrNamajIrNamiva, babhau // utprekSA // gatA hayebhyo'pyasavo'tivegato gajA mumUrchaH zaravarSato'gajAH / rathA vibhinnAH patitA manorathA narA gatAste na samAnarAgatA // 43 // gatA iti // zaravarSato bANavRSTathA, hayebhyo'zvebhyo'tivegataH zIghrameva asavaH prANA gatAH / tathA agajA parvatajA gajA mumUrchuH / rathA vibhinnAH / manorathAH patitA bhraSTAH / te yodhA narA gatAH palAyitAH / samAnarAgatA mAnena sahito rAgo yeSAM tadbhAvaH na gatA // samuccayaH // tathA dvipendrAsturagAH padAtayo mahAnvayA bhUpatayaH kSaNena tat / gataM samastaM samavartino mukhaM cyutaM na codyaM sthitameva vismitam // 44 // tatheti // tat pUrvoktaM samastaM balaM kSaNena samavartino yamasya mukhaM gatam mRtam / yat cyutaM naSTaM tat na coyam nAzcaryam / yat sthitaM jIvitaM tadeva vismitaM vismayaH // tathAhi bhogAH stanayitnusaMnibhA gajAnanAdhUnanacaJcalAH zriyaH / ninAdinADidhamakaNThanADivaccalAcalaM na sthiramAyuraGginAm // 49 // tathAhIti // bhogA meghasaMnibhAH, zriyaH karivadanaprakampacaJcalAH, calAcalaM ninAdinADi~dhamakaNThanADivat nAlikayA phUtkAravelAyAM kiMcinnAdasatvena phUtkArisvarNakArakaNThanADivat na sthiram, aGginAM dehinAm AyuH na sthiram // azeSamAkIrNamupaiti zUnyatAM kSaNAdviyuGkte samavetamuccakaiH / yadeva raktaM bhajate viraktatAmaho nu bhAvAH kSaNikAH svabhAvataH // 46 // azeSamiti // AkIrNa saMcitam / azeSaM sakalaM kSaNAt zUnyatAmupaiti, uccakaiH atizayena samavetaM saMbaddhaM kSaNAt viyuGkte viyogaM bhajate / yadeva raktaM sAnurAgaM tatkSaNAt viraktatAM vairAgyaM bhajate / aho tu bhAvA: padArthAH svabhAvataH kSaNikAH santi // tataH sphuTaM paJcakamIkSamANau tau siMhapotAviva vikrameNa / nirjagmaturyuddhamukhAnnarendrau krodhAbhimAnAviva mUrtimantau // 47 // tata iti // tato'nantaraM tau narendrau rAmalakSmaNau bhImArjunau ca paJcakaM raNam IkSamANau santau yuddhamukhAt raNabhUmitaH vikrameNa siMhapotau iva, mUrtimantau krodhAbhimAnau iva, nirjagmatuH nirgatavantau // utprekSA // vRttamupajAtiH // Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 sargaH] dvisaMdhAnam / bhayAdyadevodgatamaGganAnAM devAsurANAM pradhanotsukAnAm / tadeva harSasya tayorjayena romAJcamasyApyupakAri jAtam // 48 // bhayAditi // yadeva romAJcaM pradhanotsukAnAM raNotkAnAM devAsurANAM suradaityAnAmaGganAnAM kAminInAM bhayAjAtam , tadeva romAJcaM tayornarendrayorjayena asya harSasyApyupakAri jAtam // upajAtiH // AzA muktA bandhaneneva sarvA dIrgha tatrodazvasIdeva bhUmiH / yuddhe vRtte vizramaM vizvamAgAnno vizrAntaH kaMdare siMhanAdaH // 49 // AzA iti // yuddhe vRtte samApte sati sarvA AzA dizo bandhanena muktA iva jAtAH, bhUmiH tatra raNabhUmau dIrgha yathA syAttathA udazvasIdeva, vizvaM jagat vizramamAgAt vizrAntam, kaMdare siMhanAdastu na vizrAntaH // zAlinI vRttam // viyati siddhagaNo'pyupavINayaJjaladharAntaradarzitavigrahaH / tribhuvanaM bhramati sma yazastayoH kimu muhurmumuhurna cvairinnH||50|| viyatIti // jaladharAntaradarzitavigrahaH meghamadhyaprakaTitazarIraH siddhagaNo'pi viyati AkAze tayornarendrayoryaza upavINayan vINayA gAyan san tribhuvanaM bhramati sma ca punavairiNaH kimu muhurna mumuhuH / api tu mumuhureva // drutavilambitaM vRttam // pratininadamayAsIdevatUryadigantazcaladalikulanIlA puSpavRSTiH papAta / stutimakRta sarasvatyambare'dRzyarUpA kusumasurabhiruccairudvavau maatrishvaa||51|| pratinineti // digantaH daivatUH suravAyaiH pratininadaM pratidhvAnam ayAsIt , caladalikulanIlA bhramadbhamarabharazyAmA puSpavRSTiH papAta, ambare gagane adRzyarUpA sarasvatI stutimakRta, kusumasurabhiH puSpagandhI mAtarizvA pavana uccairvavau // mA. linI vRttam // lokAtiriktamanayorbalazauryavIryamAlokya rUpamabhimAnadhanaMjayaM ca / moktuM nacaikamubhayorazakaJjayazrIntA svayaMvaravivAhapativareva // 12 // iti zrIdhanaMjayaviracite dhanaMjayAGke dvisaMdhAnakAvye rAghavapANDavIyAparanAnni kharadUSaNavadhagograhanivartanaM nAma SaSThaH sargaH samAptaH / loketi // jayazrIranayonarendrayo.kAtiriktamalaukikaM balazauryavIryametatsamAhAram rUpam abhimAnadhanaM jayaM cAlokya bhrAntA satI, svayaMvaravivAhapatiMvarA iva, ubhayornarendrayorekamapi moktuM tyaktuM nAzakat // vasantatilakA vRttam // iti zrIdAdhIcajAtikuddAlopanAmakazrIcchoTIlAlAtmajazrIbadarInAthaviracitAyAM dvisaMdhAnakAvyaTIkAyAM kharadUSaNavadhagograhanivartanaM nAma SaSThaH sargaH / Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ m kAvyamAlA / saptamaH sargaH / atrAntare zaracchannadigdazAsyaH sapuSpakaH / candrahAsakaraH kAlo bANAsanaparigrahaH // 1 // dIpyAravindinaM lokaM vizvaM kurvannivAkulam / / duHkhalabdhAtmasaMbhUtiM vasAraM mAnayanmuhuH // 2 // padmasyodarkasaMtApaM bhedaM kuvalayasya ca / sAnAthyaM bandhujIvAnAM kartukAmaH samAgamat // 3 / / (tribhivizeSakam) atretyAdi // atrAntare kharadUSaNavadhAnantaram / zaracchannadik zaraizchannA dizo yena sH| sapuSpakaH puSpakeNa vimAnena sahitaH / candrahAsakaraH candrahAsanAmakakhaDgayuktakaraH / kAlaH kAlavarNaH / bANAsanaM dhanureva parigraho yasya |s dazAsyo rAvaNaH / dIptyA tejasA raviM sUryam , (tasyAkulatvena) dinaM divasam (divasasya sUryakRtatvAt), vizvaM samastaM lokaM jagat , (dinAdivyAkulatvena) AkulaM kurvan iva / duHkhalabdhAtmasaMbhUti duHkhena labdha AtmasaMbhUtiH zambukumArAkhyaputro yayA tAM svasAraM bhaginI muhuH mAnayan san / padmasya rAmasya udarkasaMtApamuttarakAlakadu:khaM kuvalayasya bhUmaNDalasya bhedaM bandhujIvAnAM bAndhavAnAM sAnAthyaM sAhAyyaM kartukAmaH samAgacchat // bhAratIyapakSe-atrAntare gograhanivRttyuttaraM channadigdazAsyaH channAni dizo daza AsyAni (arthAddazadizaH) yena saH / sapuSpakaH pupakaiH sahitaH / candrahAsakaraH candrasya hAsaM dyutiM karoti saH / bANAsanaparigrahaH / bANAsanau vRkSA eva parigraho yasya saH / zarat kAla: zaratuH / dIptyA dharmaNA vizvaM lokam AkulaM aravindinaM kamalinaM kurvan iva / duHkhalabdhAtmasaMbhUtiM kaSTaprAptAtmotpattiM sva. sAraM sva eva sAro yasminkarmaNi yathA syAttathA muhuH mAnayan jAnan / padmasya payojasya udarkasaMtApam udgatasUryasaMtApam kuvalayasya kumudasya bhedaM vikAzam, bandhujIvAnAM mAdhyAGgikapuSpANAM sAnAthyaM sasvAmikalaM kartukAmaH samAgamat samAjagAma // zleSaH / srge'sminnnussttupchndH|| tathA taM vIkSya viyati vyabhre celuH surAsurAH / sthityatikramabhItena zastramindreNa saMhRtam // 4 // tatheti // atra zakrAdInAM rAvaNadarzanena bhayam, zaraddarzanena sotsavatvam, darzayati sthityatikramabhItena sthAnatyAgabhItena avasthAnollaGghanabhIruNA indreNa zakreNa zastraM dhanuH saMhRtam / zaradi zakradhanuSo haraNAt // zleSaH // utpalAyatalolAkSaH kAmukIbhirupArataH / / kiMnarANAM gaNaH krIDanprasannapavane vane // 5 // utpaleti // lolAkSaH cakitalocanaH kAmukIbhiH bhAryAbhiH saha upArata upadrutaH / prasa Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7 sargaH] dvisaMdhAnam / apavane prasanno guNatrayasamanvitaH pavano vAto yatra tatra vane krIDan kiMnarANAM gaNa utpa. lAyata rAvaNabhayenoDInaH // zaradaM dRSTvA utpalAyatalolAkSaH kamaladIrghacaJcalalocanaH prasannapavane vane kAmukIbhiH saha krIDan narANAM gaNaH kim upArataH / api tu nopArataH // zleSaH // sAdhunyAyeyamatyuccairgatoddhatagatiH sthitaH / icchuH prasAdametasya lokaH praNatimIyivAn // 6 // sAdhviti // sAdhunyAye satpuruSaiH suracite mArge sAdhumArge vA, sthitaH, atyuccairgatoddhata. gatiH atyuccairatizayena gatA uddhatA utkaTA gatirvartanaM yasya so'yaM lokaH [asya rAvaNasya] prasAdamicchuH sannetasya rAvaNasya praNati praNAmamIyivAn kRtavAn // zaratpakSe-yA dhunyA nadyA atyuccairatizayena uddhatagatirAsIt sA iyaM gatA / tathA prasAdaM puSpaphalAdisaMpattimicchuH san sthitaH loka etasya zaradaH praNatimIyivAn // prathame pakSe bhUmyAdikSobhaH, dvitIye zaratsvabhAvakathanam // zleSaH // vIcibAhubhirAliGgaMzciradRSTAmivAvanim / pArAvArazcacAlocairapAraH pUrayandizaH // 7 // vIcIti // rAmAyaNapakSe rAvaNadarzanena samudrakSobhaH / zaratkAlasvabhAvakathanaM ca // sahasA vallakIhastA viceluH siddhkottyH| divi jyotirgaNajyotistInaM jajJe'tividyuti // 8 // ' sahaseti // divi gagane tIvramapi jyotirgaNajyotiH nakSatrasamUhatejaH atividyuti tejohInaM jajJe // zaratpakSe--sahasA hAsyasaMyuktAH / atividyuti atikrAntavidyuti divi nakSatragaNatejastIvramugraM jajJe // zleSaH // vimuktaM dUramabhrAntairvimAnaiH kakubantaram / nabhazcarasamArUDaiH kRtakAnakaziJjitaiH // 9 // vimuktamiti // abhrAntaiH niHsaMdehairdhamaNarahitairvA, nabhazvarasamArUDhaH nabhazcarA devAH samA. rUDhA yeSu taiH, kRtakAnakaziJjitaiH kRtAni kAnakAnAM svarNabhUSaNAnAM ziJjitAni yeSu taiH, vimAnaiH, kakubantaram digantaram , dUraM yathA syAttathA vimuktam // zaratpakSe-vimAnaiH vigataM mAnaM parigaNanaM yeSAM tairasaMkhyaiH, kRtaM kena jalena Anakasyaiva ziJjitaM yatra taiH, rasaM jalam ArUDhaiH sajalaiH, abhrAntaiH payodharasvarUpaiH kakubantaraM digantaraM nabho viyacca dUraM yathA syAttathA vimuktam / / zleSaH // chotkAracchAtajaTharaistRNakautukakaMkaNaiH / bandhUkatilakanyAsairnIlotpalavataMsakaiH // 10 // Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyamAlA / mahAkucabharAkRSTasaMkSiptAntarbhujAntaraiH / kSipadbhiH kekarAnsvasminniyantumasahairiva // 11 // siJcadbhiriva lAvaNyarasavRSTyA digantaram / kaidArikagatairdAraizcakitaM vinicAyitam // 12 // (tribhirvizeSakam ) chotkAreti // chotkArasyeva chAtaM tanUkRtaM jaTharamudaraM yeSAM taiH tRNasya kautukena kaMkaNAniyeSAM taiH| bandhUkAnAM tilake nyAso yeSAM taiH nIlotpalasya vataMsaH karNapUro yeSAM taiH, mahatoH kucayorbhareNa pUrvamAkRSTaM pazcAtsaMkSiptamantarbhujAntaraM yeSAM taiH kekarAn kaTAkSAn svasmin niyantuM niroddhumasaurazaktairiti kSipadbhiH, lAvaNyarasasya zarIrakAntivizeSaniryAsasya dRSTyA varSaNena digantaraM sizcadbhiriva, kedArasamUhagataiH dAraiH kalatraiH vinicAyitamavalokitam cakitaM yathA syAttathA // rAvaNapratApazaratkAlayoH svabhAvakathanam // bizakSIracitAM cacaM vyAdadadbhiH kathaMcana / saraHsu pakSatikSepairaTitaM vATarATakaiH // 13 // 68 bizeti // bizasya padminIkandasya kSIreNa dugdhena citAM vyAptAM cacaM vyAdadadbhirudghATayadbhiH vATarATakaiH haMsasamUhaiH kartRbhiH pakSatikSepaiH pakSamUlavidhUnanaiH karaNaiH saraHsu taDAgeSu kathaMcana mahatA kaSTena aTitaM gatam // zaratpakSe rATataM zabditam // varSAsu hi haMsA mAnase gacchanti zaradi ca pratyAgacchanti // kaMjakiMjalkagandhAndhaiH kekAravaviSAdibhiH / naSTaM prApanikaiH kvApi duSkalakulairiva // 14 // kaMjeti // kaMja kiMjalkasya padmamakarandasya gandhena parimalena andhaiH, kekArave viSAdo yeSAM taiH| na karmadhArayAditi tu prAyikam / prApanikairmayUraiH duSTaM kalalaM yeSu taiH kulairiva kvApi naSTam cakSurgocaratAto bhraSTam // rAvaNabhayena dRSTipathe nAyAtam // zaratpakSe varSAsu hi kekAyante na prAnte iti kekAbhAvAdalakSitatAM gatam // dantAntarasamAsaktapuSkarA dikSu dantinaH / ghanabandhananirmuktA jagarjurdurjanA iva // 15 // danteti // dantayorantare madhye samAsaktaM puSkaraM zuNDAgraM yaiste ghanabandhanena nibiDa - ndhanena nirmuktA dantino gajA durjanA iva dikSu jagarjU rAvaNabhayena // zaratpakSe - puSkaramambhoruham / ghano meghaH // nizamyAkrAntajagataH pATavaM tasya duHsaham / AsIdAsvanitasyApi kSobho'raNye tapasyatAm // 16 // nizamyeti // AkrAntaM jagadyena tasya rAvaNasya zaradazca duHkhena sodumarha pATavaM ni Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7 sargaH dvisaMdhAnam / zamya AkarNya araNye vane tapaH kurvatAM munInAm api Asvanitasya manasaH kSobhazcAlanamAsIt // vizvena vAriNA tasmindyotamAne mahIyasi / kaluSatvaM parityaktaM svacchatvamupapAditam // 17 // vizveneti // mahIyasi gariSThe tasmin rAvaNe dyotamAne pratapati sati vizvena sarveNa ariNA zatruNA kAluSyaM parityaktaM svacchatvaM prasannatA upapAditam // zaratpakSe-tasmi- . zaradi vAriNA jalena / svacchatvaM nirmalatvam // zleSaH // vaprANAM ramyatAlakSmIH sotpalAzAlisaMpadAm / tena pakkaphalApANDurAninye laGghanakriyAm // 18 // vaprANAmiti // tena rAvaNena sotpalAzAlisaMpadAm soccabrahmavRkSabhramaravibhUtInAmuccapalAzavRkSazreNirUpasaMpadA sahitAnAM vA vaprANAM mRccayAnAM pakkaiH phalairApANDU ramaNIyatvazobhA laGghanakriyAmAskandanakriyAmAninye // zaratpakSe tena zaratkAlena zAlisaMpadA zAlaya eva saMpadyeSAM teSAM vaprANAM kedArANAM sotpalA utpalaiH kamalaiH sahitA pakkaphalA pakkAni phalAni yasyAM sA pANDuH // zleSaH / / kiMzukAkulabhUmInAM nagAnAM phlsNpdH| nAmitAH paripakvANAM kRtA rabhasayAmunA // 19 // kiMzuketi // amunA rAvaNena rabhasayA autsukyena vimAnavegena kiMzukAkulabhamInAM kiMzukaiH palAzakusumairAkulA bhUmiyeSAM teSAM paripakkANAM pAkaparyAyaprAptAnAM nagAnAM vR. kSANAM phalasaMpadaH nAmitA namrAH kRtaaH|| zaratpakSe-amunA zaratkAlena zukAkulabhUmInAM zukaiH kIrairAkulA bhUmiryeSAM teSAM paripakkANAM nagAnAM zAlivRkSANAm amitAH pracurAH phalasaMpado na kRtAH kim / api tu kRtA eva / / zleSaH // tasminkAle'nujopAyAtprasthitaM pratikezavam / / vizvavizvaMbharAnAthamitthamUce'grajaM vacaH // 20 // tasminiti // tasminkAle anujA zurpaNakhA vizvavizvaMbharAnAtham agraja rAvaNam upAyAt samAgatA itthaM prasthitaM vanaprAptaM kezavaM prati lakSIkRtya vaca uce // pratikezavaM kezavAbhimukhyena prasthitamagrajam / itthaM vakSyamANaprakAreNa upAyAt sAmAdiprayogAt vaca uce iti vAnvayaH // bhAratapakSe-tasmiJzaratkAle anujo bhImaH pratikezavaM prasthitamagrajaM yudhiSThiram apAyAt dyUtena sakalapRthvIharaNAt // zleSaH // pratikartuM parIbhAvaM jarAsaMdhAbhiyogajam / udyamojAtazatroste samAvahati me rucim // 21 // pratikartumiti // jAtazatrorjAtaH zatruryasya tasya te tava rAvaNasya udyama udyogo Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 kaavymaalaa| me mama ruci jarAyAH saMdhA yatra tasmAdabhiyogAdAkSepAjAtam parIbhAvamavajJA pratikartu pratIkAraM kartuM samAvahati samAdadhAti // bhAratIyapakSe-ajAtazatroyudhiSThirasya te tava / jarAsaMdhasyAbhiyogAtpakSapAtino duryodhanAjAtam 'jarAsaMdhagRhyo duryodhanaH' iti prasiddhaH // duHkhamocanamiSTasya kriyate hetidhAriNA / vIreNa bhIruNA zUra zAkhoddhAreNa bAhunA // 22 // duHkheti // he zUra, iSTasya priyasya duHkhasya mocanaM vIreNa zUreNa kA, heti zastraM dharatItyevaMviziSTena / bhIruNA kAtareNa kartA, zAkhoddhAreNa pUtkaraNArtha zAkhAyA uddhAro yena tena / bAhunA kriyate vidhiiyte|| / zaradhArAbhivarSeNa vairiviplvkaarinnaa| vidhuraM hiyate bandho bASpAmbhodurdinena vA // 23 // zareti // he bandho vairiNAM viplavaM karotItyevaMvidhena zaradhArAbhivarSeNa bANAlivRSTyA vidhuraM bhayaM Driyate / / athavA bASpAmbho durdinena azrujalacchAditadivasena vidhuraM bhayaM ativiyogazca hriyate // ___ rAjasaMdarzane vyAdhau cintAyAM ripupIDane / pratikriyAsu sarvAsu nirbandhAdvAndhavaM viduH // 24 // rAjeti // atra sarvatra nirbandhAdaGgIkArAT bAndhavaM (budhAH) viduH // etena bAndhavazabdasya pravRttinimittaM darzitam // sthAne mAtulaputrasya paripAtyai tavodyamaH / ApadISallabhAH katumupakArA hi mAninAm // 25 // sthAne iti|| [he bandho,] mAtulaputrasya kharadUSaNasya zrIkRSNasya vA paripAtyai paripAlanAya yat tava udyamaH syAt tat sthAne yuktam // hi yato mAninAm Apadi vipadi ka. tum upakArA ISallabhA durlabhA bhavanti // arthAntaranyAsaH // asti nAnAprakAro'sau kAmaM duryodhano ripuH| tattavaiSa balaM pakSo jyotsnAbhogo vidhoriva // 26 // astIti // asau ripuH kAmamatyartha nAnAprakAro bahuvidhopAyaH, ata eva duryodhano duHkhena yoddhaM zakyaH asti / tat tasmAt eSa kharadUSaNaH tava jyotsnAyA Abhogo ya. sminsa vidhozcandrasyeva balamasti // bhAratIyapakSe--asau duryodhanastannAmA / eSa viSNuH // zleSaH // prabhAvizAradaM vIrya tavodyogAya dIpyate / nirvANAya paraM tattvamAdhyAtmikamivAkhilam // 27 // Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7 sargaH] dvisaMdhAnam / prabhAvIti // prabhAvizAradaM prabhayA vizAradaM pravINam / tava rAvaNasya vIryam udyogAya / akhilaM samastam paramAdhyAtmikaM tattvaM nirvANAya mokSAya iva / dIpyate // bhA. ratIyapakSe-prabhAvi prabhAvavat prabhAmavatIti dIptirakSakaM vA zAradaM zaradi bhavaM zAradam // zleSopamA // devAvadAtavitatA dizaH saha vihAyasA / sUcayanti vinA vighnAsiddhiM hastagatAmiva // 28 // deveti // he deva, avadAtavitatA nairmalyaM prAptA vihAyasA AkAzena saha sahitA dizo vighnAt antarAyAt vinA siddhiM [hastagatAm iva] sUcayanti // utprekSA // mRdurAzvAsajananaH kharadaNDavighaTTanaH / kRtakRtyo'dhikArIva tavAryAnvISiko'nilaH // 29 // mRduriti // he Arya, anilo vAyuH, mRdurmando madhuravAka ca, AzvAsajananaH zI. talaH prANinAmApyAyanotpAdakazca, kharadaNDavighaTanaH kamalasparzitvena surabhiH tIkSNadaNDanAzakazca, kRtakRtyaH kRtapuNyaH, adhikArI prADivAka iva, tava, AnvISiko'nukUlo vartamAno'sti // zleSaH // bhUristamberamekAnte phalazAlivane ghane / rAjankapizatAkIrNe pazya tvaM kAmanIyakam // 30 // bhUristeti // he rAjan rAvaNa, bhUristamberame pracuragaje, kAnte manohare, ghane nibiDe, kapizatAkIrNe vAnarazatasaMkule phalazAlivane phalazAlini vane kAmanIyakaM kamanIyatAM pazya avalokaya // bhAratIyapakSe-bhUristambe pracurajhATakasamUhe phalazAlivane phalopalakSitazAlivane kapizatAkIrNe piGgatAvyApte ekAnte nirjane aramatyartham // shlessH|| zatrUNAM daNDakakSetramapravi(ve)zyamidaM dhanam / abhISTastambakaribhiravagADhaM vilokaya // 31 // zatraNAmiti // zatraNAm apravi(ve)zyaM praveSTumazakyam ghanaM nibiDam abhISTastambakaribhiH vAJchitatRNAdigucchairmataGgajairavagADhaM viloDitam idaM daNDakakSetraM vilokaya // bhAratIyapakSe he zatrUNAM daNDaka, abhISThastambakaribhirabhilaSitadhAnyairavagADhaM vyAptaM dhanaM (janaiH) apravi(ve)zyamidaM kSetraM vilokaya // zleSaH // asminnadrAvitasthAne gahane puNDarIkiNi / praphullAnokahacchanne nAtirAjati vAsaraH // 32 // asminniti // asmin adrau puNDarIkiNi vyAghravati praphullAnokahacchanne prakRSTakusumitatarubhizchanne gahane ito'smin sthAne (visargalopaH) vAsaro divaso na atirAjate pra Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 kaavymaalaa| kAzate // bhAratIyapakSe-adrAvitasthAne anupadrutapradeze puNDarIkiNi kamalayute saraH sarovaraM vA kAkau // zleSaH // nAtikAmanti sarito gatiskhalitadUSitAH / asminnekAnukUlatvaM yAnti gehe'GganA iva // 33 // nAtIti // gatau skhalitaM skhalanaM dUSitaM yAsAM tAH sarito'smin sthAne'drau sarasi ca (aGganA gehe iva) nAtikAmanti na laGghante kiMtu ekAnukUlatvaM yAnti // upamA // payodharabharAkrAntanitambAlasavikramAH / tanvIH sparzasukhotsaGgA nAnAkusumavAsitAH // 34 // sAnuvRttorusaMbhogA gambhIrAvartanAbhikAH / ramyAdharodarIbhUtAH prArohacikurazriyaH // 35 // yuktAH kuzalatAbhogairutkaTAkSAH zubhAnanAH / kAntA bibharti desho'ymsminnuccaistlodriiH||36||(tribhirvishesskm) payodhareti // uccaistala uccabhUmiko'yaM dezaH asminnadrau, payodharabharAkAntanitambAlasavikramAH payodharANAM meghAnAM bhareNa AkrAntainitambaiH sAnubhiralasAnAM mandagatInAM vInAM kramaH pAdavikSepo yatra tAH, tanvIH mRdvIH, sparzasukhotsaGgAH sparzena sukhakRdutsaGgo yatra tAH, nAnAkusumavAsitAH vividhapuSpasurabhIkRtAH, sAnuvRttorusaMbhogAHsAnuSu vRtto vatula urugariSThaH saMbhogo vistAro yAsAM tAH, gambhIrAvartanAbhikAH gambhIro'talasparzaH AvartaH payobhramo yatra tAdRk nAbhirmadhyadezo yAsAM tAH, ramyA manoharAH, dharodarIbhUtA dharAyAH pRthvyA udarIbhUtAH, prArohAcikurazriyaH prArohaivakSanetraireva cikuraiH kezaiH zrIH zobhA yAsAM tAH, kuzalatAbhogairdarbhavallIsamUhairyuktAH, utkaTAkSA pracaNDavibhItakAH zubhAnanA ramyadvArapradezAH, kAntAH kamanIyA, jalanikaTAzca, darIbibharti // bhAratIyapakSe-ayaM dezo'smin sarasi, payodharabharAkrAntanitambAlasavikramAH stanabhArAkAntakaTipradezamandacaraNAH tanvIH kuzalomanakhAdikAH, sAnuvRttorusaMbhogAH sAnupUrvyajaGghAvistArAH, gambhIrAvartanAbhikA nimnavartulanAbhipradezAH, ramyAdharodarIbhUtAH manoharauSTodarIbhUtAH, prArohacikurazriyaH prArohANAmiva cikurazrIH kezazobhA yAsAM tAH, kuzalatAbhogaizcAturyaprAcuryaiyuktAH, utkaTAkSAH udgatApAGgAH, zubhAnanA manoharavadanAH, uccaistalodarIH uccairatIva talaM kSAma udaraM yAsAM tAH kAntAH kAminIH bibharti // zleSaH // vikSiptapuSpazayanAH suratApAtasaMbhramAt / kusumeSucitAH kAmasaGgrAmaracanA iva // 37 // alIkakalahAkRSTasUtrazeSIkRtastrajaH / anyonyabandhanAnItabizasUtrayutA iva // 38 // Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7 sargaH] _ dvisaMdhAnam / salAkSikapadanyAsAH kuGkumai raJjitA iva / etAzcopavane divyastrINAM krIDAH suraanvitaaH||39||(tribhiH kulakam) vikSipteti // [he deva] upavane udyAnavane etAH suratApAtasaMbhramAt saMbhogaprathamArambhavyAkulatvAt, vikSiptapuSpazayanAH vikIrNakusumatalpAH, kAmasaGgrAmaracanA smarasamarasaMnivezA iva kusumeSucitAH sumabANavyAptAH, anyonyabandhanAnItavizasUtrayutAH parasparayantraNAyai prApitena padminIkandatantunA yutA iva alIkakalahAkRSTasUtrazeSIkRtasrajaH premakalahena pUrvamAkRSTAH pazcAt sUtrazeSIkRtA srajaH kusumamAlA yAsu tAH, kuGkumai raJjitA iva, salAkSikapadanyAsAH lAkSayA raktayoH padayoAsena sahitAH, surAnvitAH surairdevairanvitA divyastrINAM surasundarINAM krIDAH kelibhUmayaH santi // bhAratIyapakSe-divya iti saMbodhanam / surAnvitA madirAyutA prazastadravyayuktA vA // zleSaH // smarArtA vAruNIbhUtapariplavavilocanAH / siJcanta iva sudhayA gAyantaH kAkalIkalam // 40 // - calatparimalAsaktalIlAlolAlisaMvRtAH / tamAlabahulAraNyamabhiviSTA iva sphuTam // 41 // iha kiMpuruSAH pazya puSpANAmuccikISayA / udyAnena parizrAntAH saMkrIDante priyaaskhaaH||42|| (tribhiH kulakam) smarArtA iti // iha adrau smarArtAH kaMdarpakadarthitAH, vAruNIbhUtapariplavavilocanAH vAruNyA bhUtaH samutpannaH pariplavo AkulatA yayoste vilocane netre yeSAM te, sudhayA amRtena sizcanta iva kAkalIkalaM madhurasvaramanoharaM yathA syAttathA gAyantaH, calatparimalAsaktalIlAlolAlisaMvRtAH caladbhiH parimaleSvAsaktairlIlAlolairalibhibhramaraiH saMvRtAH, sphuTaM nizcayena, tamAlabahulAraNyam abhiviSTAH praviSTA iva, udyAnena urdhvagamanena parizrAntAH kiMpuruSAH priyAsakhA bhAryAsahAyAH santaH puSpANAm uccikISayA uccatumicchayA saMkrI. Dante [iti] tvaM pazya // bhAratIyapakSe-iha udyAne puruSAH kiM na saMkrIDante api tu saMkrIDanta eva // aruNIbhUtapariplavavilocanAH aruNIbhUte pariplave caJcale vilocane yeSAM te // zleSaH // devAGganApadanyAsaguJjadvalayaziJjanAH / ete latAgRhA bhAnti kAmakArAlayA iva // 43 // deveti // devAGganApadanyAsaguJjadvalayaziJjanAH devAGganAnAM surasundarINAM padanyAsena gu. atAM valayAnAM zianaM yatra te ete latAgRhA kAmakArAlayA kaMdarpakArAgRhA iva bhA. nti // bhAratIyapakSe-deva iti saMbodhanam // zleSaH // Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyamAlA / uddayotitadizaH pakkA lokasyAjIvahetavaH / divyoSadhyo vibhAntyetAH parArthAH sakriyA iva // 44 // uyotiteti // uyotitadizaH prakAzitAzAH, pakkAH prAptapAkAH, lokasya AjIva. hetavaH jIvanahetavaH jIvaparyantakAraNAni vA etA divyoSadhyaH parArthAH sakriyAH satpuruSAcaraNAni iva vibhAnti // bhAratIyapakSe-divya iti saMbodhanam // bhUrjAyate pradeze'sminsAlatAlIsamAkule / abhikhyAtiyutA nityaM zaSpacchAyodakAnvitA // 45 // bhUrjeti // bhUrjAyate bhU rAyate sAlatAlIsamAkule sAlaikSaH tAlIvRkSazca samAkule vyApte asminpradeze nityamudakAnvitA sajalA yutA mizritA nibiDA zaSpacchAyA zaSpairbAlatRNairupalakSitA chAyA abhikhyAti zobhatetarAm // bhAratIyapakSe-latAlIsamAkule vallIzreNisaMkIrNe'sminpradeze abhikhyAtiyutA zobhAyuktA zaSpacchAyodakAnvitA zaSpaiH chAyayA udakenAnvitA satI sA bhUrbhUmirjAyate // zleSaH // vaizAkhonmanthanotkampAdgalanmUrdhaprasUnakAH / suglAnijaghanAbhogA nyagrodhaparimaNDalAH // 46 // uddhRtApANDurazyAmaviTapAyatabAhavaH / saMkSiptabandhuraskandhAH pravAlabahulazriyaH / / 47 // zrImattaralatopetAH saralAH saMgatA itaH / priyavallavalIlAlyA vrajakAntAzcakAsati / / 48||(tribhiH kulakam) vaizAkheti // he priyavan, lavalIlAlyA lavalInAM candanalatAnAmilAnAM mahInAm AlyA zreNyA vraja / yato vai nizcayena ito'sminpradeze zAkhonmanthanotkampAt zAkhAvi. loDanordhvakampAt galanmUrdhaprasUnakAH patacchikharapuSpAH, suglA mlAnAH, nijaghanAbhogAH svanitambavistarAH, nyagrodhaparimaNDalAH vaTatulyabunAH, uddhRtApANDurazyAmaviTapAyatabAhavaH uddhRtA uddaNDA ApANDurazyAmA iSacchukazyAmalA viTapAH kSudrazAkhA eva AyatA dIrghA bAhavo hastA yeSAM te, saMkSiptabandhuraskandhAH hrasvamanoharazAkhAjanmasthAnAH, pravAlabahulazriyaH pravAlAnAM komalapatrANAM bahulA zrIH zobhA yeSAM te, zrImattaralatopetAH zriyA zobhayA mattAnAM kSIbANAM ratnAnAM bhramarANAM topena samUhena ca itA yutAH / zrIma. ttara iti saMbodhanaM vA / saMgatAH parasparaM militA ghanAH, kAntA manojJAH saralA devadAravaH cakAsati bhAsante // bhAratIyapakSe-vaizAkhonmanthanotkampAt vaizAkhena manthanadaNDena unmanthanAdviloDanAt ya utkampa arbakampanam tasmAt, galanmUrdhaprasUnakAH / cyavanmastakakusumAH, suglAnijaghanAbhogAH suglAnimajjaghanAbhogAH atiklezaprAptaka Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7 sargaH] dvisaMdhAnam / TimadhyapradezAH, nyagrodhaparimaNDalAH tiryagrodhakaTipradezAH, uddhRtApANDurazyAmaviTapAyatabAhavaH uddhRtApANDurazyAmaviTapA iva AyatA bAhavo yAsAM tAH, saMkSiptabandhuraskandhAH vyApAritamanojJAMsAH, pravAlabahulazriyaH prakRSTakezapracurazriyaH, zrImattaralatopetAH zobhAcazcalatAbhyAmupetAH, saralA RjavaH, saMgatA militAH, vrajakAntA gopavadhUTyaH ito. 'sminpradeze, priyavallavalIlAlyA priyagopakaTAkSamAlayA (yamakazleSabandheSu sabindukAbindukayorabhedAt guNAnAmabhedakatvAdvA na doSaH) saMgatA militAzvakAsati // zleSaH // padmarAgaprabhAjAlaM zikhinaH zaGkayAmutaH / vilokya vanarAjISu vidravanti prabhogajAH // 49 // padmeti // he prabho, gajA hastinaH, amutaH sthAnAt padmarAgaprabhAjAlaM zoNamaNidIdhitisamUhaM vilokya, zikhino vaheH, zaGkayA vanarAjISu kAntArazreNiSu, vidravanti palAyante // bhAratIyapakSe--agajAH zikhino mayUrAH, vanarAjISu jalarAziSu padmarAgaprabhAjAlaM kiMjalkakAntizreNiM vilokya amuto'smindeze kayA priyayA zaM sukhena vidravanti // zleSaH // zasyakaM haritagrAsabuddhyA vAtamajA mRgAH / Dhaukante cApayantyasmiMzcalAnAM hIdRzI gatiH // 50 // zasyakamiti // zasyakaM nIlamaNi, vAtamajAH zIghragAminaH, bhrAntyarthAntaranyAsau // eSA pakkaphalAzAlisaMpadambhojazAlinI / / bahuzobhAsthalIlAtimohanIyAtiramyatAm // 11 // eSeti // pakkaphalAzAlisaMpat pakkaphalecchubhramarasamUhA, ambhojazAlinI padmazobhinI, bahuzobhA pracuradIptiH, mohanIyA mohajananI, eSA sthalI atiramyatAM lAti // bhAratIyepakkaphalAzA pakkaphalAsvAdinI, bhAsthalIlAtimohinI bhAyAM tiSThantyA lIlayA mohotpA. dikA, ambhojazAlinI eSA alisaMpat ramyatAM yAti // zleSaH // api cAmIkarikulaiH sutarAmAkulairyutAH / siMhakesarasaMchannA bahudhAnyAtidurgamAH // 52 // ramyabhAvodayAdikSudrAkSApUgairalaMkRtAH / grathitA nAgavallIbhiH sphurantIbhiritastataH // 13 // sevyAyAmAnarahitAH sAnubhogA drumAkulAH / asminnaSTApadopetasaMcArA dadhati zriyam // 54 // (tribhiH kulakam) apIti // api ca AkulairvyapraiH, karikulairgajavRndaiH sutarAmatizayena yutAH, siMhakesarasaMchannAH kaNThIravakaNThakezapracchAditAH, bahudhAnyAtidurgamAH bahudhA anyaiH zvApadaira.. Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| tidurgamAH, ramyabhAvodayAH, dikSu drAkSApUgairdrAkSAvRkSaiH pUgavRkSaizcAlaMkRtAH, itastataH sphura. ntIbhirvijRmbhamANAbhiH nAgavallIbhiH sarpazreNibhiH grathitA gumphitAH, sevyAmA Azraya NIyazikharAH, mAnarahitA iyattAparityaktAH, drumAkulA vRkSavyAptAH, aSTApadopetasaMcArAH zArdUlAzritamArgAH amI dRSTipathamAgatAH, sAnubhogAH parvatanitambavistarAH asmindaNDakAraNye zriyaM dadhati // bhAratIyapakSe-cAmIkarikulaiH suvarNAvyapuruSasaMtAnaiH, sutarAmAkulaiH putrANAM bhAryANAM ca samUhaiH, yutAH, siMhakesarasaMchannAH siMhakesarairvRkSavizeSaiH pracchannAH, bahudhAnyAtidurgamAH pracurasasyAtiduHkhapravezAH, ramyabhAvodayAt ramaNIyatodayAt ikSudrAkSApUgaiH ithUNAM drAkSANAM pUgaiH samUhaiH, nAgavallIbhistAmbUlalatAbhiH, sevyAH sevanIyAH, narahitA narebhyo hitAH, sAnubhogA vistIrNAH, aSTApadopetasaMcArAH suvarNAnvitanirgamapravezAH, grAmAH // zleSaH // bahudhAtugaNAkIrNAnsumahAvAguNAdimAn / zabdAgama ivoddezAndevaloko na muJcati // 55 // bahviti // vAguNAt urIzvaraH, A brahmA, aH nArAyaNaH, teSAM guNAtprabhAvAt guNAcchauryA diguNAdvA sumahAH zobhanotsavaH devalokaH surasamUhaH bahudhAtugaNAkIrNAn pracuragairikAdisamUhasaMkulAn , imAn uddezAn uccapradezAn / sumahAvAg zobhanA sAdhvI mahatI pUjyA vAg vANI yasmAt saH, uNAdimAn uNAdiprakaraNavAn , zabdAgamaH vyAkaraNazAstram, bahudhAtugaNAkIrNAn bahubhirdhAtubhirvAdibhiH, gaNaiH sarvAdiprabhRtigaNairAkIrNAn u. ddezAn prakaraNAn iva / na muJcati // bhAratIye he deva, sumahAvA zobhanairmahairutsavairAvAti saH guNAdimAn zauNDaudAryAdiguNavAn , lokaH aSTAdazaprakRtijo janaH, bahudhAtugaNA. kIrNAn prabhUtasuvarNAdisamanvitAn, uddezAn utkRSTAn dhanajanakanakasasyasamRddhAn dezAn // zleSaH // mandarAgaH svayaM saakssaanmntrkRdbhirdhisstthitH| puNyAzramo vibhAtyeSa sAnumAnanayA zriyA // 16 // mandeti // mantrakRdbhividyAdharaiH sAkSAtparamArthadRtyA, svayaM svarUpeNa, mandarAgo mandarAcalo meruH, adhiSThitaH puNyAzramaH puNyajanakAzramaH, eSa sAnumAnparvataH anayA zriyA vibhAti // bhAratIye-mandarAgaH mando rAgo yatra / mantrakRdbhiryogibhiH / sAnumAn la. kSmIpradAnasamarthaH / puNyAzramaH puNyAnAM yatInAmAzramaH // zleSaH // eSa cApaguNonmuktavikasahANasaMhatiH / pradeze'sminnabhIrAmaH prakAmamavalokyatAm // 17 // eSeti // cApaguNonmuktavikasadvANasaMhatiH cApasya dhanuSo guNAjjyAyA unmuktA vi. kasantI bANAnAM zarANAM saMhatiryena saH, abhInirbhayaH, rAmaH dazarathAtmajaH, asminpradeze Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7 sargaH) dvisaMdhAnam / -... 77 prakAmaM yatheSTamavalokyatAm // bhAratIye-apaguNonmuktavikasadvANasaMhatiH apaguNairunmuktA vikasantI bANAnAM vRkSavizeSANAM saMhatiryatra abhIrAmaH manoharaH eSa (punnyaashrmH)||shlessH // zarapravAhadurge'smizrIsaMpallakSmaNAnvite / dezebhagnebhadantAye dRzyatAM dIpratAguruH // 18 // zareti // zarapravAhadurge mArgaNagaNaviSame, zrIsaMpallakSmaNAnvite zrIsaMpadA sItayA lakSmaNena saumitriNA cAnvite, bhagnebhadantATye bhagnarhastidantairAnye, asmindeze dIpratAguruH dIpratayA pratApena zarIratejasA vA guruH (rAmaH) dRzyatAm // bhAratIye-zarapravAhadurge payaHpUraduSpraveze yadvA muJjasaMghaduSpraveze, zrIsaMpalakSmaNAnvite zobhAsaMpatticihnAnvite, a. bhanne nirupadrave, bhadantAvye saMsArAsAratAparijJAnena vairaGgikaiH puruSairAzrite, dIpratAguruH tapazvaraNAdinA guruH (puNyAzramaH) // zleSaH // aho paramaraudratvamasidhArAvrataizcitA / dhatte saGgrAmadurgAntabhUmirnarakapAlinI // 59 // aho iti // asidhArAvratairvIrakSatriyakumAraiH, citA vyAptA saGgrAmadurgA kharadUSaNAdiyuddhaviSamA, narakapAlinI narANAM kapAlaiAptA, antarbhUmiH samIpabhedinI aho Azcarya paramaraudratvaM atibhISmatAM dhatte // bhAratIye-asidhArAvrataiH khaDgadhArAtulyavratairyogibhiH, narakapAlinI narAn kena sukhena pAlayatItyevaMzIlA, saMgrAmadurgAntabhUmiH samIcInagrAma prAkAramadhyAvaniH, paramutkRSTaM, araudratvaM prasanatvam // zleSaH // prabhaJjanAkulAzokabhinnA punAgasaMhatiH / etasminnIdRzaM kAlaM prApya rAjanna rAjati // 6 // prabhaJjaneti // he rAjan, prabhaJjanAkulA pradhvaMsavyagrA, zokabhinnA manaHsaMtApabhannA, puMnAgasaMhatiH satpuruSasamUhaH, etasmindaNDakAraNye, IdRzaM kAlamantakatulyaM rAmalakSmaNayugalaM prApya na rAjate // bhAratIye-prabhaJjanAkulAzokabhinnA vAtAhatAzokavRkSamizritA, puMnAgasaMhatiH vRkSavizeSapatiH, etasminpradeze IdRzaM kAlaM zaradAtmakaM prApya [kiM] na rAjate // zleSaH // nRpa heturagAnpazya tvaM lakSmyA jvalitAnimAn / vairidAvAgnisaMtApavidagdhAnpatitAnitaH // 61 // nRpeti // he nRpa, tvaM lakSmyA zobhayA jvalitAJzobhitAn, vairidAvAgnisaMtApavidagdhAn zatrudavAnalasaMgamabhasmIbhUtAn ito'smindeze patitAn imAn turagAnazvAn pazya // bhAratIye-lakSmyA hetustvaM jvalitAn pradIptAna , agAn vRkSAn // zleSaH // veginImiha pazyAmi nadInAM syandanakriyAm / kuJjarAjizriyaM coccaistIkSNAGkuzamukhodyatAm // 62 // Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 kaavymaalaa| ___ veginImiti // syandanakriyAM rathavyApAra veginI vegavaMtI satIm, uccaistIkSNAMGkazamu. khodyatAm atitIkSNAGkuzAprasaMkucitagAtrAm, kuJjarAjizriyaM gajazreNizriyam, ca dInAM mlAnAM na pazyAmi api tu puSTAm // bhAratIye-nadInAmApagAnAm, syandanakriyAm prasravaNavyApAra veginI rayavatIM, uccairuccAM, tIkSNAM nirIkSaNIyAM, kuzamukhodyatAM kuzAgranirminAM, kujarAjizriyaM jhATakasamUhazreNizobhAM ca // zleSaH // sarvatra viSaye'muSminbhrAntadRSTiritastataH / na pazyAmi kvacittIvra dviSatAM kharadUSaNam // 63 // sarvatreti // dviSatAM zatrUNAM tIvra soDhumazakyam, kharadUSaNaM rAkSasajAtIyam // bhAratIye-kharadUSaNamugrAparAdham // deva kiM bahunAnena sAdhunAsAdhunAthavA / niSpazcimamidaM pazya netramAtrAkhilendriyaH // 64 // deveti // anena parijalpitena kim / idaM vakSyamANam, niSpazcimamadvitIyam // netramAtre samAropitasakalendriyavyApAraH san // paTuH sughaTavistArasamastanyAyanItiSu / rahitodAratuSTAtmA madirAkSIbatAzayA // 65 // padmapANirazokAbhiH pakvabimbAdharonnatiH / gambhIranAbhiruttuGgavakSAzcandrAnanadyutiH // 66 // kambugrIvAlaghuzroNiH snigdhakezAntasaMhatiH / subhrUmaNDUkakakSAzrIzvArUrU ramyatAvadhiH // 67 // nakhaiH kurabakacchAyaiH zliSTairaGguliparvabhiH / dazanaiH zikharAkArairvyajyamAnodayAkRtiH // 68 // vinItaveSamAkAraM vANImabhijanocitAm / zIlaM rUpAnurUpaM ca vyAdadAnodayAnvitam // 69 // AzramaH sarvazAstrANAmAkaraH sarvasaMpadAm / anyonyasamayugmAGgavyaJjanAnAmupAzrayaH // 70 // AbhirUpyasya niyatiH sImA saubhAgyasaMpadaH / lAvaNyasya payorAziH kalAnAM nityacandrikA // 71 // Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7 sargaH ] dvisaMdhAnam / vikAsaH ko'pi kAntInAM ko'pi rAgasya saMcayaH / sarvopamAnadUrAtmA vaidehI dRzyatAmitaH // 72 // (aSTAbhiH kulakam ) Turiti // AyanItiSu gativyApAreSu, paTurdakSA, sughaTavistArasamastanI zobhanau ghatulyavistArau samau stanau yasyAH sA rahitodAratuSTAtmA rahito nirasta udAraH sakalakalApravINa audAryadharmakalito vA tuSTa iSTabhogAnubhavanatayA saMhRSTa AtmA yayA sA | etena kanakamayamRgasaMlagnatayA dhAvato virahAkrAntatayA sakalakalAsu bhogopabhoga saMbhogeSu cAnAdaraNIyatvaM sItAyAH pativratAyAH pradarzitam / madirAkSI madire manohare akSiNI yasyAH sA, batAzayA, bata khinna Azayo yasyA sA khinnacittA, padmapANi: padmatulyabhujA, azokAGghriH azoka ivAddhiryasyAH sA sukumAracaraNA, pakkabimbAdharonnatiH pakkatuNDIroSThonnatiH, gambhIranAbhiH, uttuGgavakSAH uccoraHsthalA, candrAnanasamadyutiH candrasyevAnane samA samastA dyutiryasyAH sA, kambugrIvA zaGkhagrIvA, alaghuzroNiH vistIrNakaTiH, snigdhakezAntasaMhatiH snigdhA kuTilA kAntimatI ca kezAgrapaGktiryasyAH sA subhrUH zobhanabhrUH, maNDUkakakSAzrIH bhekapArzvAkRtiH, cArUrUH sukumArorUH, ramyatAvadhiH manoharatAyA maryAdA, kuravakacchAyaiH kuravakakalikAsahazairnakhaiH, STairanyonyasaMlagmaiH aGguliparvabhiH, zikharAkAraiH pakkadADimabIjapratimaiH, dazanairdantaiH ca vyajyamAnodayAkRtiH prakaTIbhUyamAnodayAkArA, vinItaveSaM ziSTajanocitAlaMkaraNam AkAraM prasAdakopajaprakRtim, abhijanocitAM kulayogyAM vANIM rUpAnurUpaM rUpayogyam, udayAnvitamabhyudayayuktaM zIlaM ca vyAdadAnA gRhNatI, sarvazAstrANAM vyAkaraNachandolaMkArAdInAmAzramaH, sarvasaMpadAM sakalavibhUtInAm AkaraH, anyonyasamayugmAGgavyaJjanAnAM netrapANipAdajaGghAdInAM tilakAdInAM ca upAzrayaH avaSTambhaH, AbhirUpyasya manoharatAyA niyatiravadhiH, saubhAgyasaMpadaH sImA, lAvaNyasya payorAziH samudraH, kalAnAM catuHSaSTikalAnAM nityacandrikA, kAntInAM ko'pyanirvacanIyaH vikAsaH, rAgasya ko'pi saMcayaH, sarvopamAnadUrAtmA sarvopamAnebhyo dUra AtmA yasyAH sA vaidehI sItA itaH asmindeze dRzyatAm // bhAratIye - sughaTavistArasamastanyAyanAtiSu sughaTo nizcayapathamAnIto vistAro yeSAM tAdRkSu samasteSu nikhileSu nyAyeSu vidvajjanamirNItatarkokteSu nItiSu somadevAcAryAdipraNItanItivAkyeSu, paTuH, dAratuSTAtmA svadAranirataH, madirAkSIbatAzayA madyonmattatvavAJchayA, rahitA, kambugrIvAlaghuzroNi: (bahutrI - hidvayaghaTitaH karmadhArayaH) subhrUH zobhanA bhruvorUH zobhA yasya saH, cArUruH, dayAnvitaM kRpAyuktam vyAdadAnaH, apamAnadUrAtmA apamAnAhUra AtmA yasya saH sarvaH sakalaH dehI prANI vai sphuTam // zleSaH // , AdiprajApatiH syAccennUnaM tenAntyavedhasAm / 79 striyaH sraSTuM praticchandaM kRtAgrAmyA vadhUriyam // 73 // Adipreti // nUnam ahamevaM manye / cet AdiprajApatiH prathamavidhAtA syAt / tena bra Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| hmaNA antyavedhasAM pAzcAtyabrahmaNAM striyaH sraSTuM pratichandaM pratikRtiH aprAmyA vicAracakoracandrikA iyaM vadhUH kRtA // bhAratIye-grAmyA grAmINA // zleSaH // eSA vilAsabhAvena dyotayantI digantaram / sarasvatIva saMbuddhA bhAti padmodayasthitiH // 74 // eSeti // padmodayasthitiH padmasya rAmasya udayAyAbhyudayAyaiva sthitiravasthAnaM yasyAH sA saMbuddhA samyagjJAnapariNatA eSA sItA vilAsabhAvena 'hAvo mukhavikAraH syAdbhAvazci. ttasamudbhavaH / vilAso netrajo jJeyo vibhramo bhrayugAntayoH // ' ityuktarUpeNa vilAsena bhAvena ca digantaraM dyotayantI satI / saMbuddhA, padmodayasthitiH kamalodgamasthitiH, / vilAsabhAvena haMsagamanasthityA digantaraM dyotayantI sarasvatI iva / bhAti // bhAratIye-padmodayasthitiH padmAyA lakSmyA udayasthitirutpattisthAnam // zleSaH // romarAjilatAvRddherAlavAlIkRtAmiva / kapitthavRntasaMsthAnanimnAM nAbhimupAgatAm // 75 // vanarAjI pravAloSThazriyA pallavitAmiva / nIlotpalamayIM dRSTyA mitairmukulitAmiva // 76 / / kaizyena kurvatI muktaprarohamiva cAlakaiH / bhRGgImayI padanyAsaiH sthalapadmamayImiva // 77 // vakrazIlAM bhruvoreva kucayoreva karkazAm / capalAM netrayoreva kezeSu kuTilasthitim // 78 // aviliptakRtAmodAmapItAsavamantharAm / aruSTAM raktalolAkSImatuSTAM vikasanmukhIm // 79 // kiMcitpUrvapriyAdvAlyaM dadhatIM yauvanaM bharAt / mUDhaprauDhAntarAvasthAM sAbhre'rke padminImiva // 80 // lUnamlAnamRNAlAbhakarNapAlIsamunnatim / tAlavRntAnileneva vighnatI pakSmaNA mukham // 81 // gorakSikAmimAM sraSTuM nUnamadhai hRtaM vidhoH| ramyaM dhAtrAnyathA candraH kathamardhatvamIyivAn 82 (aSTAbhiH kulakam) rometyAdi // nUnam ahamevaM manye / dhAtrA brahmaNA romarAjilatAvRddhe romAvalIrUpalatAyA vRddhimuddizya AlavAlIkRtAm iva, kapitthavRntasaMsthAnanimnAM kapitthe vRntAdhAravadgambhIrAma, nAbhimupAgatAm, pravAloSThazriyA nUtnapallavasadRzAdharazobhayA nUtnapallavarUpAdharA Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7 sargaH] dvisaMdhAnam / bhayA ca pallavitAM bhUSitAM saparNA vanarAjI kAntArazreNim iva, dRSTayA locanAbhyAM nIlo. tpalamayIm , smitairISaddhAsyairmukulitAm iva, kaizyena kezapAzena muktaprarohaM muktAH prarohA yasyAM kriyAyAM bhavati tathA kurvatIm, alakaiH kuTilakezaiH bhRGgImayIm, padanyAsaiH sthalapadmamayIm iva, bhruvoH eva vakrazIlAm, kucayoH eva karkazAM kaThorAm, netrayoH eva caMpalAm, kezeSu kuTilasthitim, aviliptakRtAmodAm acarcitavihitaparimalAm, apItAsavamantharAm apItamadyamantharAm, aruSTAmakupitAmapi raktalolAkSIM lohitacaJcalalo. canAm, atuSTAmahRSTAmapi vikasanmukhI prasannavadanAm, pUrvapriyAt prathamapremNaH sakAzAt kiMcidvAlyaM bharAcca yauvanam ata eva na parAM mUDhAM nApi parAM prauDhAM kiM tu tayormadhyagatAvasthAm / sAbhre sapayodhare arke sUrya sati saMkocavikAsAntarAvasthAM dadhatIM padminImiva / dadhatIm, lunamlAnamRNAlAbhakarNapAlIsamannatiM pUrvalanapazcAnmlAnena mRNAlena tulyA AbhA yasyAstAdRzI karNapAlyoH samunnatiryasyAstAm, satIm pakSmaNA cakSurlonA tAlavRntAnilena tAlapatravAyunA iva / mukhaM vighnantI vIjayantIm, gorakSikAM rAmavyatirekeNa gAH pracAritAnIndriyANi vANI vA rakSati ruNaddhi tAdRzIM pativratAm imAM sItAM sraSTuM vi. dhozcandrasya ramyaM manoharam ardha hRtamapanItam // anyathA ardhabhAgAharaNe candraH ardhatvaM khaNDitatvaM katham IyivAn prAptavAn ||bhaartiiypksse-gorkssikaaNgraamyaaN gopAlikAm // zleSotprekSA // ... aho rUpamaho kAntiraho lAvaNyapATavam / anIzamidaM rUpaM na jAtaM na janiSyate // 83 // aho rUpamiti // anIdRzamupamAtItam // sItAyA gopAlikAyA vA // tasyAnUnamiti zrutvA svasuH sthAnocitaM vacaH / tattu pazyannRpaH kRcchrAnmanonetraM nyavIvRtat // 84 // tasyAnUnamiti // nRpo rAvaNaH tasyAH svasurbhaginyAH, iti pUrvoditaM sthAnocitaM vacaH zrutvA tat bhaginIdarzitaM vastu pazyan san manonetraM cittacakSuHsamAhAraM kRcchAt nyavIvRtat nivartayAmAsa // bhAratIye-nRpo yudhiSThiraH, tasya bhImasya arjunasya vA anUnaM pracuram, khasuH zobhanA asavaH prANA yasya, vyAdhimuktaH yuktAyuktavicArajJo vA // zleSaH // vidyAdharAdhiguruNA tAM vizeSeNa pazyatA / tena vakrokticaturaM yuktaM vacanamAdade // 85 // vidyAdheti // vidyAdharAdhiguruNA vidyAdharANAM devavizeSANAm adhiguruNA, vizeSeNa asAdhAraNyena tAM sItAM pazyatA tena rAvaNena vakrokticaturaM yuktaM vacanam Adade jagRhe // bhAratIye-vidyAdharAdhiguruNA vidyAbhirAnvIkSikyAdividyAbhiH dharAdhInAM dharAbhRtAM rAjJAM guruNA adrINAM guruNA merubhUtena vA tena yudhiSThireNa / tAM gopAlikAm // zleSaH / yadIdRzamidaM rUpaM syAdvane'ntaHpureNa kim / kimudyAnalatAklezai ramyAvanalatAsti cet / / 86 // 11 Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 kAvyamAlA | yadIti // ramyA manoharA, avanalatA na vanalatA apUrvavallI vanavAsAyogyA latA / udyAnalatAklezaiH udyAnalatAyai klezairAlavAlAdikaraNaklezaiH // enAM ghanakucocchrAyavyavadhAnAttanUdaram / apazyantImapazyantaste'dyApyudarazAyinaH // 87 // enAmiti // ghanakucaucchrAyavyavadhAnAt pInonnatastanocchrAyAntardhAnAt tanUdaraM sUkSmamudaram apazyantIm enAM sItAM gopAlikAM vA apazyantaste adyApi udarazAyino garbhasthA eva vartante / taiH kimapi na dRSTamiti bhAvaH // 1 gatena rAjahaMsIyamasmaddarzanavihvalA / pazya bhAti vilolAkSI kiMciccakitamAnasA // 88 // gateneti // asmaddarzanavihvalA asmAkaM darzanena viGkhalA, vilolAkSI caJcalalocanA, kiMciccakitamAnasA kiMciccakitaM mAnasaM yasyAH sA iyaM sItA gopAlikA vA gatena gamanena rAjahaMsI bhAti (iti) tvaM zUrpaNakhA bhImo'rjuno vA pazya // eSA kaTAkSapAtena sAraGgIlolalocanA / vane dizi dizi bhrAntA dIrghamanvIkSate patim // 89 // eSeti // sAraGgIlolalocanA sAraGgayA iva lole locane yasyAH sA sItA // bhAratIye ---- lolalocanA caJcalAkSI sAraGgI hariNI // zleSaH // idamanyacca kalayankautukAviSTamAnasaH / kAmAdiSu nirodhena jitAtmA sannipAtinA // 90 // avanyAyapathaM dhIpsannArINAM gocaraM gatam / madanAzAdhikodyogo mAyAveSeNa yojitaH // 91 // gADhAkalpakaniSThatvaM dUraM kurvaizchalena tAm / svapada vyavasAyAya kSipraM jahe satItratAm // 92 // (tribhirvizeSakam ) idameti // idamuktaprakAram anyat kAmAndhatayA yuktAyukta vicAramantareNa pararamaNIsaGgaM ca kalayan nizcinvan, kautukAviSTamAnasaH kutUhalAropitamAnasaH kAmAt saMnipAtinA samyaGgipatanazIlena iSunirodhena bANaniyantraNena kartrA jitAtmA jita AtmasAtkRta AtmA yasya saH, nArINAM kAminInAM gocaraM viSayaM gataM prAptam avanyAyapatham anItimArga dhIpsan vAJchan, madanAzAdhikodyogaH madane kaMdarpe AzayA adhika udyogo yasya saH, mAyAveSeNa kapaTayatirUpeNa yojitaH, gADhAkalpakaniSThatvaM gADhe tI Akalpake kAme niSThatvaM tatparatvaM kurvan (rAvaNaH ) satIvratAM pativratAM tAM sItAM chalena kSipraM zIghraM Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7 sargaH ] dvisaMdhAnam / 83 svapada vyavasAyAya svapadavyA avasAyAya nAzAya dUraM yathA syAttathA jahe hRtavAn // bhA0 ratIye - idam anyad ramyapadArthajAtaM kalayan pazyan kAmAdiSu ariSaDurgeSu saMnipAtinA saMnaddhena, nirodhena rodhanena jitAtmA yantritAtmA, arINAM zatrUNAM gocaraM gatam (api) avanyAyapathaM na dhIpsan, madanAzAdhikodyoga : madasya garvasya nAzAya adhika udyogo yasya saH, mAyAveSeNa kauTilyAkAreNa yaH ajitaH kApaTikadyUtena yo jita iti vA, gADhAkalpakaniSThatvaM dRDhAlaMkAratatparatAm dRDhAjanmalaghutAM vA kurvan sa yudhiSThiraH, tAM tIvratAM svapada vyavasAyAya svapadanizcayAya jahe // zleSaH // vihAyasAramudvegaM gacchatA jvalatAmunA / sAkSAlakSmIH kRtautsukyaM nItA sajjAnakIdRzI // 93 // vihAyeti // aram udvegaM gacchatA, jvalatA kAmAgnidahyamAnena amunA rAvaNena vihAyasA gaganapathena sAkSAt paramArthavRttyA lakSmIH IdRzI pativratA sajAnakI satI jAnakI kRtautsukyaM vihitarAbhasyaM yathA syAttathA nItA // bhAratIye - jvalatA dyUtavyasanavahninA dahyamAnena zramotpannasaMtApasaMtapyamAnena vA gacchatA mArge viharamANena amunA sAraM ghanamU udvegaM vihAya kIdRzI sajjA autsukyaM nItA prAptA lakSmIrna sAkSAt AtmasAt kRtA // zleSaH // AliGganniva velAbhiH svAgataM vyAharanniva / garjerUrjasvalastena krameNa dadRze'mbudhiH // 94 // AliGganniti // tena rAvaNena yudhiSThireNa ca gajaiH kallolakolAhalaiH svAgataM vyAharaniva velAbhirAliGganniva Urjasvalo baliSThaH ambudhiH samudraH krameNa gatapratyAgatena dadRze dRSTaH // 'zIto'mbhaHkariNAM lavaGgakavalodvArasya gandhaM vahanvAtastAlavanAntareSu paruSaM hastairvivAnAhataH / yuddhaspardhiparizrameNa timibhiH sItkRtya pIto'mbudhe rAzliSyatsa yazodhanaMjayaparaM vidyAghRtAM nAyakam // 99 // iti zrIdhanaMjayakaviviracite dhanaMjayAGke dvisaMdhAnakAvye rAghavapANDavIyAparanAmni sItAharaNalaGkAdvAravatIprasthAnakathano nAma saptamaH sargaH samAptaH / zItaviti // zItaH zItalaH, ambhaHkariNAM jalagajAnAM tAlavanAntareSu paruSaM vivAn vicaran, timibhirmatsyavizeSairhastaiH AhataH yuddhaspardhiparizrameNa yuddhaspardhinA parizra meNa sItkRtya pUrva hastaiH pItaH tato lavaGgakavalodvArasya gandhaM vahan saH ambudheH vAtaH yazodhanaM jayaparaM jayaM pipati tam vidyAghRtAM vidyAdharANAM nAyakaM rAvaNam AzliSyat AliGgati sma // bhAratIye - yazodhanaMjaya paraM 'pratApo yasya vArtApi rAjJAM syAdbhayakAriNI / Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 kaavymaalaa| ekadigvyApikA kIrtiH sarvadigvyApakaM yshH||' ityuktalakSaNena yazasopalakSite dhanaMjaye paraM tatparam / vidyAdhRtAM vidyAvatAM nAyakaM yudhiSThiram // zArdUlavikrIDitaM chandaH // iti zrIdAdhIcajAtikuddAlopanAmakazrIcchoTIlAlAtmajazrIbadarInAthaviracitAyAM dvisaMdhAnakAvyaTIkAyAM sItAharaNalaGkAdvAravatIprasthAnakathano nAma saptamaH sargaH / aSTamaH srgH| atha kadAnuvazA nu parAsutA puramupetya sadurjanakasya vA / kriyata ityayamAkulamAnasaH prabhuravocata vIkSya payonidhim // 1 // atheti // athAnantaraM, prabhU rAvaNaH, saduH sIdantyasminiti nivAsocitam, puraM lakAbhidheyam, upetya 'nu aho parA sarvaramaNyutkRSTA janakasya rAjJaH sutA sItA kadA anuvazA AtmavazavartinI vA eva mayA kriyate' iti prakAreNa AkulamAnasaH san, payonidhiM samudra, vIkSya avocata // bhAratIye-sa prabhuryudhiSThiraH 'nu aho puraM hastinApuram upetya durjanakasya duryodhanasya parAsutA mRtyuH anuvazA AtmAdhInA kadA kriyate' ityAkulamAnasaH // zleSaH // drutavilambitaM vRttam // ayamagAdhagabhIragururguNairupagatoniyatAvadhirArdratAm / yatirivAkhilasattvahitavato jalanidhiH sakalairavalokyatAm // 2 // ___ ayamiti // agAdhagabhIraguruH agAdho'talasparzI, gabhIro durlakSyaH gururgarimopetaH / karmadhArayaH / guNairArdratAmupagataH, aniyatAvadhiranizcitamaryAdaH, akhilasattvahitavrato nikhilaprANibhyo hitaM vrataM yasya so'yaM jalanidhiH / agAdhagabhIraguruH anupamagAmbhIryazcAsau guruH saMsArasamudrataraNe potAyamAnaM dharma gRNAti sa ca, ArdratAM dayAlutAmupagataH, sakalairguNaiH niyatAvadhinizcitamaryAdaH, yatiriva / sakalairavalokyatAm // asutarAM sutarAM sthitimunnatAmasumatAM sumatAM mahatAM vahan / urucitairucitairmaNirAzibhiH svaruci tai rucitairavabhAtyayam // 3 // asuteti // asutarAM tarItumazakyAmunnatAmuttuGgAM mahatAM satpuruSANAmasumatAM prANinAM sumatAmiSTAM sthiti sutarAM svabhAvena vahan ayaM jaladhisurucitairuccaiH saMhataiH rucitairdIptairucitairnarendramukuTakoTiyogyastairlokottarairmaNirAzibhI ratnazreNibhiH svaruci svAbhAvikakA. nti yathA syAttathAvabhAti // anidhanena rasAtalavAsinA vigalito nibiDaM vaDavAgninA / iha muhuH zapharIparilaGghanavyatikarAtkvathatIva saritpatiH // 4 // anidhaneneti // saritpatiH anazvareNa rasAtalavAsinA vaDavAnalena nibiDaM vigalitaH san iha deze zapharIparilaGghanavyatikarAt muhuH kathatIva // utprekSA / Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 sargaH ] dvisaMdhAnam / parihatairiha taiH kRtabudbudaiH samakarairmakarairudadherjalaiH / uparuSA paruSA nayanAvaliH samuditA muditAnukRtAkulaiH // 1 // parIti // iha deze tairatiraudratayA lokaprasiddhaiH samakaraistulyazuNDAdaNDaiH, AkulaiH, makaraiH kartRbhiH parihRtairudadherjalaiH kartRbhiruparuSA Asannakopena paruSA niSThurA samuditA militA anUnA vA muditA hRSTA nayanAvalizcakSuHzreNiranukRtA // kallolAH sapadi samuddhRtA marudbhirgaNDUSA iva kariyAdasAM vibhAnti / aurvAgnijvalanazikhAkalApazaGkAmetasminvidadhati padmarAgabhAsaH // 6 // kallolA iti // marudbhiH samuddhRtAH kallolAH kariyAdasAM jalagajajalajantUnAM gaNDUSA iva zIghraM vibhAnti // etasmin padmarAgabhAsa aurvAgnijvalanazikhAkalApazaGkAM vaDavAnalajvalanajvAlAsamUhabhrAnti vidadhati janayanti // praharSiNI // 85 bhAntyetasminmaNikRtaraGgAbhogAstatsArUpyAnnihatataraGgA bhogAH / krIDAsthAne ruciramahInAmuccairudvAntAnAM suciramahInAmuccaiH // 7 // bhAntyeteti / etasminpradeze ruciramahInAM dIprAvanInAm, uccairatyarthe suciraM dIrghakAlaM yathA syAttathA udvAntAnAmuparyupari caTatAm, ahInAM sarpANAM maNikRtaraGgAbhogA ratnaraJjitaphaNAstatsArUpyAt sarpasAdRzyAt nihatataraGgA vidhvastavIcayo, bhogAH kAyA uccairatyarthaM bhAnti // jaladharamAlAvRttam // ApAtuM jalamidamindranIlajAlavyAjena vyavataratIva meghajAlam / vakSobhiH karImakarairvibhinnamambho yAtyudyanmaNiruci zakracApabhAvAn // 8 // ApAtumiti / idaM meghajAlam indranIlajAlavyAjena jalamApAtuM vyavataratIva / tathA .karimakarairvakSobhirvibhinnam udyanmaNiruci udyatI maNInAmiva ruciryasya tat, ambhaH zakracApabhAvAn yAti // praharSiNIvRttam // etAnpravAlaviTapAnsvataTIbhirUDhAnrUDhAnniSiJcati hatairudadhistaraGgaiH / raGgairihAmbukariNAM nikaTe vasantaM santaM na sattvasahitA hyavadhIrayanti // 9 // (zRGkhalA) etAniti / udadhiH svataTIbhiH UDhAn, rUDhAn samutpannAn etAn pravAlaviTapAn vidrumavRkSAn ambukariNAM raGgairgatibhiH hataiH, taraGgaiH iha niSiJcati // hi yataH sattvasa - hitAH janA nikaTe vasantaM santaM na avadhIrayanti / arthAntaranyAsaH / vasantatilakam // adhyAsInA nizcalA nistaraGgAnetAnetA nIlanIlAnpradezAn / nIlAbhrANAM zaGkayA kiM balAkA no zaGkhAnAM patayastA vibhAnti // 10 // adhyAsIti // tAH zaGkhAnAM patayo no vibhAnti / kiM tu etA nistaraGgAn etAn Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 kAvyamAlA | nIlanIlAn pradezAn nIlAbhrANAM zaGkayA adhyAsInA nizcalA balAkA bakyo bhAnti // zAlinI // eSAmuSminvilasati muktAzuktirmuktA zuktiH prasavanirodhasyAlam / rodhasyAlambitaphalavAmAzvAsairvAmAzvAsaiH sapadi yathodbodhena // 11 // (zRGkhalA) eSeti / amuSmandeze eSA muktAzuktiH (yasyAM muktAphalAni prasUyante tatpuTam ) vilasati / yathA udbodhena mukhavikasanena AlambitaphalavAmAzvAsaiH AlambitaH phalAnAM vAmena udbhiraNena Azu zIghram AsaH kSepaNaM yaistaiH, vAmAzvAsairniHsaraNavAyubhiH sapadi saha prasavanirodhasya prasUtipratibandhasya zuktiH zoko rodhasi kUle alamatyartha muktA // cakravAlayamakam || jaladharamAlA // gokhurAhata ivAyamekato vartikAbhiriva vartito'nyataH / meghavibhrama ivAmbudhiH kvacitsaMkulaH sa kulaparvatairiva // 12 // gokhureti // ayam ambudhiH ekata ekasminsthAne gokhurAhato gavAM khurairAhata iva, anyato'nyasminsthAne (zilpibhiH) vartikAbhizcitralekhanikAbhiH vartito likhita iva, kvacit meghavibhramo jaladodayasaMzaya iva, kvacit kulaparvataiH saMkula iva bhAti // rathoddhatA // udyuktAnAmudadhimahattvastutyA yuktyaitasminnanu guNabhAratyAgaH / sthAne sthAne bhavati kavInAM kurvatyuktyai tasminnanuguNabhAratyAgaH // 13 // (antyapAdayamakam ) udyukteti // nanu aho udadhimahattvastutyAH samudragArimavarNanAyA yuktyA vicAraNena uyuktAnAM kavInAm uktyai nirvacanAya anuguNabhAratyAgaH anuguNasarasvatIdoSam kurvati * sthAne sthAne guNabhAratyAgaH guNAnAM yathoktazAstropadezaparijJAnAdilakSaNAnAM bhArasya tyAgaH bhavati // jaladharamAlA // kiM maryAdAmeSa jalAtmA parivAro lolo bhindyAdityupapazyanniva kUlam / gatvA gatvAvRttimudanvAnbhajate'yaM na pratyeti svAmyanuvarga pratikUlam // 14 // kimiti // ayam udanvAn 'eSa jalAtmA jalarUpaH parivAraH, lolazcaJcalaH san maryAdAM kiM bhindyAt' iti upapazyanniva kUlaM rodho gatvA gatvA AvRttiM bhajate // svAmI pratikUlaM pratikUlagAminam anucaraM na pratyeti // mattamayUraM vRttam // vego'tyeti pratidizamApUrNAnAmAlokAntaM himakara vidhvastAnAm / velaughAnAM pratinizamasminneSAmAlokAntaM hi makaravidhvastAnAm // 15 // (antyapAdayamakam ) Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 87 . 8 sargaH] dvisaMdhAnam / vegaviti // pratidizam ApUrNAnAM saMbhRtAnAM, himakaravidhvastAnAM zizirakaracandrAyotkSiptAnAm (candrodayo hyudadhivRddhaye) makaravidhvastAnAM makaraividhvastAnAm eSAM velaughAnAM kallolasamUhAnAm, vego rayaH asminsthAne pratinizaM AlokAntaM sUryodayAvadhi, yathA syAttathA AlokAntaM cakSurviSayatAm atyeti atikrAmati // jaladharamAlA // khaM malamAntaraGgamakhilaM saliladhiradhikaM tattimirAziyogadalitaM yatiriva pritH| AvaraNAtmakaM muhurayaM bahirabhinudati prAyaza IdRzI hi mahatAM gatirativimalA // 16 // svaM maleti // ayaM saliladhiH samudraH svamAtmIyam, AntaraGgaM madhyagatam, akhilaM samastaM timirAziyogadalitaM mInasamUhasaMbandhavidhvastam, AvaraNAtmakaM janajhampanarUpaM tan malam / yatiH AntaraGgamAtmapradezAnuviddham, timirAziyogadalitaM pApAjJAnabhakSaNazIlacittavacanakAyanirodhanAzitam, AvaraNAtmakaM jJAnavyaktipracchAdanarUpam, akhilaM malaM pApam iva / adhikaM yathA syAttathA muhurvAraMvAraM paritaH sAmastyena bahiH abhinudati utkSipati // hi yataH mahatAM prAyaza IdRzI ativimalA gatirbhavati // arthaantrnyaasH|| vezapatrapatitaM vRttam // udvindUnAM muhuranubaddhaM vIcyA vAtyAsAraM prazami tatA pAramyam / phenAlInAM chimitikarotyetasminvAtyA sAraM prazamitatApA rmym||17|| (antyapAdayamakam) udvindUnAmiti // etasminpradeze tatA vistRtA prazamitatApA nAzitasaMtApA sA vAtyA vAtamaNDalI vAtyA vijRmbhamANayA vIcyA taraGgeNAnubaddham ramya manoharam, udvindUnAM bududavatInAM phenAlInAM pAramyaM zobhAm aramatyartham , asAraM zIghra chimitikaroti vinAzayati // jaladharamAlA // anveti ratnollasitendracApaH kallolameghaH sakadambakena / nabhavatA zaGkhacalahalAkaH kSobhaM gataH prAvRSamamburAziH // 18 // anvetIti // ratnollasitendracApaH, kallolameghaH, zaGkhacaladvalAkaH, amburAziH samudraH sakadambakena savRkSavizeSakusumena sasamUhena vA kSobhaM gataH san prAvRSaM varSAmanvetyanukaroti // anukAryAnukArakayorupamAvadhAraNagarbhasamAsena sAdRzyam / / upajAtiH // itthaM tena vyApRtanetreNa payodhau velAvegAdbhAnusamIpaM dviyamANA / krandantyantaHsnehakRpAI parivRtya zrImatsItApakramataptA viluloke||19|| itthamiti // itthaM payodhau vyApRtanetreNa tena rAvaNena snehakRpAm antazcetaH parivRtya velAvegAt antarmuhUrtasamayAt bhAnusamIpaM hriyamANA nIyamAnA, apakramataptA anyAya Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| mArgajaduHkhasaMtaptA zrImatsItA krandantI rAma rAma rakSa rakSetyAdivilApaM kurvatI satI vi. luloke // bhAratIye-velAvegAt kallolarayeNa kA / kartaryapyapAdAnatvavivakSayA paJcamI bhAnusamIpaM hriyamANA (ataeva) tApakramataptA (ataeva) krandantI zrImatsI // mattamayUraM vRttam // sthirasamudrasamudrasakautukAAgabhujaM vinayena nayena ca / tamuditaM muditaM hyanujogravAgiti vibhuM nijagau nijagauravAt // 20 // sthiraseti // sthirasamudrasamudrasakautukA sthire samudre mudyuktarasajanakaM mudrasayuktaM vA kautukaM yasyAH sA, ugravAra, anujA zUrpaNakhA, yugabhujaM divaM gatAndevAnbhunakti trAyate tam, vibhuM taM rAvaNaM yenaiva vAkyena muditaM (tasya) bhavet tad uditaM vAkyaM vinayena prazrayeNa nijagauravAt svakIyamAhAtmyAt iti vakSyamANaM nijagau api tu na uktavatI / bhAratIye-agravAk anujo bhImo'rjuno vA yugabhujaM yuge iva bhuje yasya tam, uditamabhyudayaM gatam, sthirasamudrasamudrasakautukAt muditam , nijagauravAt vinayena nayena daNDanItyAdinA ca // drutavilambitam // so'yaM nagaryAH parikhAyamANo vAtAhatairambukaNaiH payodhiH / dUronnamatpANDukulAgryamuccairakSodhvajaM tyAjayati zramaM tvAm // 21 // so'yamiti // nagaryAH parikhAyamANaH saH ayam payodhiH, dUronnamatpANDukulAgryam bahukAlonnatiprAptanirmalavaMzapradhAnam, rakSodhvajaM rAkSasAnAM dhvajAyamAnam, tvAm vAtAhataiH ambukaNaiH uccairatyarthe zramaM tyAjayati // bhAratIye-uccairakSaH sthUlazaGkhAdiH payodhiH dUronnamatpANDukulAgryam dIrghonnatapANDurAjAnvayajyeSTham, adhvajaM mArgotpannaM zramam // indravajrAvRttam // anAsanakramakarairayamAvilo'lamAyAtipAtivisaro javanasvaro'dhaH / atrAsanakramakarai rayamAvilolamAyAti pAti visarojavanasvarodhaH // 22 // atreti // atra deze, AvilaH sakaluSaH, AyAtipAtivisaraH AyaM nadIsaMgamam atipatatItyevaMzIlo vInAM pakSiNAM saraH samudAyo yatra saH, adhaH adhastAt javanasvaraH zIghraghoSaH, ayaM saritpatiH, atrAsanakramakaraiH na trAso yeSu tainakramakarayAdobhiH, AvilolaM caJcalam, rayaM vegam , (te) AsanakramakaraiH AsanakramamatithisatkAraM kurvadbhireva (hetubhiH) AyAti / visarojavanakharodhaH vibhirupalakSitasarojavanavatsvIyarodhaH pAti ra. kSati // ardhasamayamakam // vasantatilakAvRttam // yadvAtakI yahalibhastaraGgI tatki gato varSimahAniyogam / sattvAnukampAbhirato yadabdhistatki gato varSimahAniyogam / / 23 / / yaditi // yat yasmAt vAtakI vAtAkrAntaH balibhaH tvaksaMkocAkrAntaH, taraGgI taraGgAkAntaH asti / tat ayamabdhiH varSimahAniyogaM vArddhakyenApacayasaMbandhaM kiM gataH / Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 89 8 sargaH] dvisaMdhAnam / api tu na // yat ayamabdhiH sattvAnukampAbhirataH prANikRpAyAmabhirataH / tat RSimahAniyogaM munInAM mahAsevAM kiM gataH / api tu na tasya jaDatvAt / kiMtu satvAnAM mInAdInAM kampanataH pazcAt abhirataM sAmastyena krIDanaM yasyetyarthaH // indravajrAvRttam // amutra makaraiH karairviracitA citA viniyatAyatApya ca namaH / nabhasvadayutAyutA dizamitAmitA samahimA himA jalatatiH // 24 // amutreti // amutra deze makarairyAdovizeSaiH karaiH zuNDAdaNDaiH viracitA, citA puSTA, viniyatA vibhiH pakSibhirniyatA saMbaddhA, nabho viyad Apya AyatA dIrghA ca, nabhasvadayutAyutA vAtAnAmayutairA samantAdyutA, amitA pracurA, samahimA mAhAtmyayutA, hiMmA zItalA, jalatatiH payaHpUraH dizam itA vyAptA // jaloddhatagatiH // samunnatAmbhojakulAbhinandyAM vidyAdharANAmadhivAsabhUmim / tvaM dvArakAntAM khalu pazyasImAM rAjannalaGkAmahitAM parebhyaH // 25 // , samunneti // he rAjan rAvaNa, tvaM samunnatAmbhojakulAbhinanyAM samunnatairmAnyaiH ambhojakulaivibhISaNAdirAkSasaiH prazasyAm uddaNDakamalarAjivirAjamAnAM vA, vidyAdharANAmadhivAsabhUmim vidyAdharANAM khecarANAM nivAsabhUmim , dvArakAntAM dvAraiH kAntAM manoharAm, parebhyaH zatrubhyo'hitAm imAM laGkAM na pazyasi kim / pazyasyeva // bhAratIye-he rAjan yudhiSThira, samunnatAM tuGgAm bhojakulAbhinandyAM bhojakulena vRSNikulenAbhinandyAm / vidyAdharAH zastraparijJAnavantaH / parebhya utkRSTebhyaH alamatyartha kAmahitAM yatheSTahitAm , tAmimAM dvArakAM khalu nizcayena pazyasi // upajAtiH // kallolairiha jaladheH sudhAgRhANi vyajyante murajaravA na gajitena / nAmbhodaiH satatagatairgavAkSadhUpAH prAptApi vrajati na lakSyatAM purIyam // 26 // kalolairiti // iha puri sudhAgRhANi jaladheH kallolaiH, murajaravA jaladhejitena, gavAkSadhUpAH satatagatairambhodaiH, na vyajyante (ataH) prAptApIyaM purI lakSyatAM na yAti // praharSiNI // . dhIrantuM gAM gatvA sa yasyAmarasya dhIraM tuGgAGgatvAcchyio vaJcati dyAm / riktaH svargeNAkAri mAno'jJakena sAmyaM kiM so'syA yAti maanojnyken||27|| dhIramiti // asyA nagaryAH, gAM bhUmi gatvA rantuM krIDituM yasyAmarasya devasya dhIgddhirbhavet , so'maraH (etasyA nagaryAH) zriyaH zobhAyAH, tuGgAGgatvAt sphItAvayavatvAt dyAM svarga dhIraM niHkSobhaM yathA syAttathA vazcati tyajati / (ataH) ajJakena mUrkhaNa, svargeNa, riktaH zUnyaH, mAnaH, akAri / sa svargaH (asyAH puraH) sAmyaM tulyatAm , mAnojJakena saundaryeNa kiM yAti / naiva yAti // vaizvadevIvRttam // 12 Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| asyAmbudheryAtanivRttamArge pujaiH sthitA ye mnnishuktishngkhaaH| . tathA ta evArya nivezane'pi sthitA ivAntarbahirapyamuSyAH // 28 // asyeti // he Arya, ye maNizaktizaGkhAH asya ambudhaH, yAtanivRttamArge gatAgatapathe, pujai rAzibhiH sthitAH / tathA te eva maNizaktizaGkhAH, nivezane'pi rAziracanAyAmapi sthitAH / tathA ca amudhyA nagaryA antarmadhye bahirbAhyapradeze'pi te sthitA iva bhA. sante // upajAtiH // yasyAH samIpe'mbunidhiniSaNNo ratnaiH sphuTaM bhojanabhAjanAni / striyazca devApsarasAM sadRzyaH kiM varNyate'syA vibhavo nagaryAH // 29 // yasyA iti // yanikaTe samudrasthitiH yasyAM bhojanabhAjanAni ratnamayAni, striyazcApsarobhistulyAH / tathA cAsyA nagaryA vibhavo vibhUtiH kiM varNyate // atra sametA mRdurasametA bhrUkuTilAsyAH smarakuTilAsyAH / bhUpa ramante hyanuparamaM te vegamanena vyabhigamanena // 30 // atreti // he bhUpa, atra deze sametA militAH, bhrUkuTilAsyA bhrUbhaGgabhaGgarAnanAH, smarakuTilAsyA smarasya kaMdarpasya kuTipa'haM lAsyaM nRtyaM yAsAM tAH, etAH (kAminyaH) te tava anena vyabhigamanena saMmukhAgamanena mRdurasaM madhurarasam anuparamamanavaratam vegaM zIghraM yathA syAttathA ramante krIDante // anukUlAvRttam // kAmiparItA madhuviparItA bhUmipa kAntA sphuradalakAntA / kApyanugeyaM layamanugeyaM gAyati mattA kRtaratimattA // 31 // kAmIti // he bhUmipa, kAmiparItA kAmukAveSTitA madhuviparItA madyena viparItA sadAcArabhraSTA madhugandhena vibhibhramaprAptA vA sphuradalakAntA dIpyamAnakezAmA mattA kSIbA kRtaratimattA vihitasaMbhogavattA kApi iyaM kAntA anugeyaM geyasya pazcAt layaM drutamadhyavilambitam anugA anugacchantI satI gAyati // vAdayitAraM priyadayitAraM vAGmakharA gaahitmukhraagaa| taM bahudhA tu kramabahudhAtu kSmAdhipa hitvAbhipatati hi tvA // 32 // vAdeti // he kSmAdhipa, aramatyartham vAGmukharA vacanavAcAlA, gAhitamukharAgA gA hito vyAloDito mukhe rAgastAmbUlAdijanito yayA sA priyadayitA sasnehakAminI krama bahudhAtu krameNa paripATyA bahavo dhAtavo vyaJjanaprabhRtayo yasminvAdyakarmaNi tat bahudha vAdayitAraM taM tu hitvA parityajya hi nizcayena tvA tvAm abhipatati saMmukhamAyAti // maGgalayuktyA mRdugalayuktyA ko'pyanRzaMsaM paramanRzaMsam / loka udAraH sahasutadArastvAmabhiyAtisthiramabhiyAti // 33 // Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ < sargaH] dvisaMdhAnam / __ maGgaleti // mRdugalaH kalakaNThaH, udAraH audAryaguNopetaH, sahasutadAraH sutairdAraizca sahitaH ko'pi lokaH anRzaMsamaghAtukam , paramanRzaMsaM parameSu utkRSTeSu nRSu zaMsA stu. tiryasya taM (karmadhArayena virodhaH) atisthiraM niHkSobhaprakRtiM tvAm abhiyA niHzaGkatayA maGgalayuktyAH kalyANaghaTanAyAH, uktyA nirvacanena, abhiyAti saMmukhamAyAti // ityarjunoktAM manasA prasannaH svasuH sthirAbhiH pratimAnyavAgbhiH / rAjA puraM prApadarAticAravidrAvaNo dharmakRtodbhavastAm // 34 // ityeti // arjunA A samantAdRjunA manasA prasannaH arAticAravid zatruceSTopAyajJAtA dharmakRtodbhavaH puNyavinAzAyotpannaH, rAvaNo rAjA iti evamuktAbhiH sthirAbhiH vicArasahAbhiH, svasurbhaginyAH zUrpaNakhAyAH pratimAnyavAgbhiH prazasyavacanaiH, uktAM tAM puraM laGkAM prApat // bhAratIye-manasA prasannaH, svasuH zobhanaprANaH, arAticAravidrAvaNo vairiceSTopAyavinAzakaH, dharmAvatAro yudhiSThiraH pratimAnyavAgbhiH arjunoktAm arjunenoktAmupadiSTAm // zleSaH // upajAtiH // . manobhirAmapramadAM vizantI kSaNaM nizAyopavane sudRSTim / / utkaNThabhAvaM gamitonatAtmA pracakrame'bhyantarameva gantum // 35 // manobhirAmeti // anatAtmA ajitendriyaH (rAvaNaH) utkaNThabhAvamautsukyaM gamitaH prApitaH san sudRSTiM cakSurindriyaM manaH abhilakSIkRtya kSaNaM vizantIm bahiravyApAritanetrAm rAmapramadAm sItAm upavane nizAya saMnivezya abhyantaraM nagaramadhyam eva gantuM pracakrame // bhAratIye-natAtmA jitendriyaH savinayamUrtirvA, utkaNThabhAvamUrdhvagrIvatvam , abhirAmapramadAmabhirAmasya arjunasya pramadAM draupadI manojJasundarI vA, yadvA manaH sudRSTiM ca upavanaM vizantIm (prakaraNAdadhyAhAraH) // videhasaMkalpajasaMbhavAyAH prItestadAlokasamutsukAbhiH / drAgityabhIye purasundarIbhiH sarodasItApahRtau kRtArthaH // 36 // videheti // videhasaMkalpajasaMbhavAyA janakaputrIsaMbandhinyAH prItehetoH tadAlokasamutsukAbhirjanakAtmajAdarzanotkaNThitAbhiH purasundarIbhirlaGkAkAminIbhiH sarodasItApahRtau rudajAnakIharaNe, kRtArthaH kRtakRtyaH (rAvaNaH) drAk zIghram abhIye abhigataH // bhAratIye-videhasaMkalpajasaMbhavAyAH videhAdanaGgAt saMkalpajAt 'jAne saMkalpato mUlaM kAmaM kAmasya jAyate / tannAzAdapi tannAzaH kathyate munipuMgavaiH // ' ityuktermAnasavikArajAtAt saMbhava utpattiryasyAstasyAH tadAlokaH yudhiSThirAvalokanam rodasItApahRtau dyA. vAbhUmisaMtApaharaNe // zleSaH // zlathaM dvirephAkulapuSpabhAraM ruvA vajantI cihuraM kareNa / puGkhAnupuGkha madanena muktAnutpATayantIva zarAnparAbhUt // 37 // . Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyamAlA / zlathAmiti // parA kAminI dvirephAkulapuSpabhAraM bhramarairvyAptaH puSpabhAro yatra taM zlathaM zithilaM cihuraM kezajAlam kareNa ruddhA vrajantI madanena muktAn zarAn puGkhAnupuGkha picchAnupicchaM yathA bhavettathA utpATayantI iva bhavet // anyAtmadarze mukhamIkSamANA tathaiva hastena tmudvhntii| kiM me mukhaM ramyamutendurevaM taM spardhayA darzayituM gateva // 38 // anyeti // tathaiva anyA kAminI kiM me mukhaM ramyam uta induH, evaM spardhayA mukham Atmadarza mukurunde darpaNe IkSamANA hastena tamAtmadarzam udvahantI satI taM rAjAnaM darzayituM sAkSIkartum iva gatA prAptA // mahAnivezaM kucabhAramekA dhRtvA karAbhyAM tvaritaM jihAnA / / uparyuparyucchrasitA natAGgI zUnyaM tarantIva ghaTadvayena // 39 // mahAnivezamiti // ekA natAGgI kAminI, mahAnivezaM ghanapInonnatasthitimantam , kucabhAraM karAbhyAM dhRtvA tvaritaM jihAnA gacchantI satI ghaTadvayena zUnyamAkAzaM tarantI iva uparyupari uccasitA // vidhUya lIlAmbujamutpalAzaM nighnannaliM karNagamutpalAzam / bhreje'GganaughaH surayo nijena hAvena gacchansurayonijena // 40 // vidhUyeti // surayo'tivegavAn , aGganaughaH kAminIsamudAyaH, gacchan , utpalAzamudgatadalaM vyAkozam , lIlAmbujaM krIDAkamalam , vidhUya kampayitvA karNagaM zravaNe gacchantam. utpalAzaM kamalaspRham , ali nighnana bArayaMzca san, nijena AtmIyena surayonijena amarasaMbhavena hAvena zreje // daSTAdharaM tiSThatu saMprahAraH kasyAzcidAstAM kaTakopavezaH / sarvAnvajantyAstvaritaM bhujasya vikSepamAtraM vivazIcakAra // 41 // daSTeti // saMprahAraH parasparatADanaM daSTAdharaM yathA bhavettathA tiSThatu, kaTakopavezo'vyaktakaMkaNaravaH AstAm , tvaritaM vrajantyAH kasyAzcid bhujasya vikSepamAtramandolanamAtraM sarvAn vivazIcakAra // indravajrAvRttam // aMsAntavizrAntakucAntacakramAzliSya kAntena tamardhapItam / bimbauSThamAkSipya nimIlitAkSaM sItkArapUrva kulaTAbhyadhAvat // 42 // aMsAnteti // kAntena priyeNa aMsAntavizrAntakucAntacakraM skandhamadhyopaviSTastanacUcukaM yathA syAttathA AzliSya AliGgaya nimIlitAkSaM yathA syAttathA ardhapItaM taM bimboSThaM sItkArapUrva yathA syAttathA AkSipya AkRSya (priyamukhAnmocayitvA) kulaTA abhydhaavt|| AkRSya hastaM vidhRtaM varitrA kAcinnavoDhA sahasAbhyayAsIt / priyAnubaddhaM paTamAlikhantI hitvAgamaloSitabhartRkAnyA // 43 // Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 sargaH] dvisaMdhAnam / AkRSyeti // kAcit navoDhA varitrA vareNa vidhRtaM gRhItaM hastaM AkRSya mocayitvA sahasA zIghraM abhyayAsIt / anyA proSitabharIkA priyAnubaddhaM paTaM hitvA tyaktvA / AlikhantI satI agamat // upajAtiH // unmIlya rUpaM saha sAmi tAbhistattUlikAbhiH sahasA mitAbhiH / varNotkaraizcitrakaraH smayAtikrAnto'khilazcitrakaraH sma yAti // 44 // unmIlyeti // citrakara AzcaryakRt smayAtikrAnto garvaparvatAdhirUDhaH, akhilaH samastaH citrakarazcitrazilpakaraH, mitAbhiH stokAbhiH tUlikAbhizcitralekhanikAbhirvarNokaraihiGgalaharitAlikAdibhiH sAmi ardha rUpam unmIlya tAbhirlekhanikAbhiH sahaiva yAti sma // atra kautukarasarasikatayA vimanaskatvamabhihitam // indravajrA // vakroktimutprekSaNamaGgabandhaM zleSaM sarankRtyabalAtimUDhaH / dvisaMdhicintAkulito viSaNNaH kavirviyogIva jano'bhyasarpat // 45 // vakroktIti // vakroktim utprekSaNamutprekSAm alaMkAram , aGgabandhaM padmAdiSandham , zleSaM zabdazleSamarthazleSaM cAlaMkAraM smaran, kRtyabalAtimaDhaH kAryasAmarthyAnabhijJaH, dvisaMdhicintAkulito dvayoH kathayoH padayorvA saMdheH saMdhAnasya cintayA AkulitaH, ataeva, viSaNNo vimanaskaH kavirjanaH / vakroktiM kuTilavacanam , utprekSaNaM ramaNIramaNIyakaTAkSam , aGgabandhaM catuHSaSTizarIrabandham RjuviparItavRttadaNDakaprabhRtikaraNAkhyam zleSamAliGganaM smaran kRtI pratijJAvAn abalAtimUDhaH anabhijJabhAryaH dvisaMdhicintAkulitaH dvayoH svasya .. bhAryAyAzca saMdheH saMghAnasya melanasya cintayA AkulitaH viSaNNaH viyogI viprayogI iv| abhyasarpat // zleSaH // upajAtiH // zAlasya harmyasya ca gopurasya purasya zRGgeSvatiraJjanena / janena dRSTayai nicitena pUrvApUrvAdhirUDhAsumatAM chalena // 16 // zAlasyeti // dRSTayai rAjJo darzanAya purasya nagarasaMbandhinaH zAlasya prAkArasya, harmyasya prAsAdasya, zRGgeSu zikhareSu nicitena saMvRtena atiraJjanena atizayAnurAgavatA janena lo. kena 'asumatAM prANinAM chalena adhirUDhA apUrvA pUriva' (iyaM nagarI) bhAti sma // didRkSamANasya janasya tasminkAle'khilAni kSaNamindriyANi / taM netramAtrasthitimeva jagmuH svasthAnanirvedamivAgatAni // 47 // didRkSeti // taM rAjAnaM didRkSamANasya draSTumicchorjanasyAkhilAnIndriyANi svasthAna. . nirvadamAtmIyavasatikhedamAgatAnIva tasminkAle kSaNaM netramAtrasthitimeva jgmuH|| utprekssaa|| sa dhRtavyajanena janena puraM paramaGgalamaGgalaghoSakRtA / nagarImabhiraJjayatA jayatAditivAkyavibhAgamito gamitaH // 48 // Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| sa dhRteti // dhRtavyajanena dhRtatAlavRntena, paramaGgalamaGgalaghoSakRtA paramutkRSTaM maGgalaM dU. kSitAdimaGgaladravyasaMnidhAnaM maGgalaghoSaM gItasUktapAThAdi ca kurvatA, nagarI puram abhiraJjayatA abhi sAmastyena raJjayatA sudhAgairikAdibhirlepayatA, janena 'jayatAt' iti vAkyavibhAgaM gamitaH prApitaH sa rAvaNo yudhiSThirazca puraM laGkAM dvArakAM ca itaH praviSTaH // toTakavRttam // khagocaraM jalpamadhistri zRNvansaMmAnyalaGkAramaNInnirUpya / harmyasthakanyojjhitapuSpalAjaM sa rAjamArga nRpatiH prapede // 49 // svagocaramiti // sa nRpatI rAvaNaH saMmAnyalakAramaNI saMmAnanIyalaGkAnagarImeva ramaNIM priyAM nirUpyAvalokya adhistri strImadhye svagocaraM svaviSayakaM jalpaM vRttAntaM zRNvan san harmyasthakanyojjhitapuSpalAjam prAsAdasthitakumArIprakSiptAni puSpANi lAjA bhRSTatrIhayo yatra taM rAjamArga prapede prApa // bhAratIye-saMmAnyalaMkAramaNIn samAninaH samyak mAM lakSmImananti prANanti puSTiM nayanti tathAbhUtAn alaMkArabhUtAn maNIn nirUpya nRpatiryudhiSThiraH // zleSaH // upajAtiH // AI bAlAzcikSipustasya zeSAmuccairUDhA yena sA dhUrvarAyAH / AlokAntaM kIrtilakSmIpratApairuccai rUDhAyena sAdhUrvarAyAH // 50 // . ArdrAmiti // rUDhA yena rUDho jagatkhyAtaH ayaH zubhAvaho vidhiryasya tena, yena nRpeNa varAyAH zobhanAyAH, urvarAyAH sarvazasyAjhyabhUmeH, sA, uccaimahatI, dhUH, AlokAntaM lokatrayaM yAvat , kIrtilakSmIpratApaiH sAdhu lokaprazaMsAviSayatvAnmanohAri yathA syAttathA u. cairvADham uDhA / tasya rAjJastadupari bAlA mugdhA Ardo zeSAM devanirmAlyaM ci. kSipuH // zAlinI // vibhISaNAbhyunnatakumbhakarNamukhyairmahAnAgabalairyutena / parAkrameNendrajitoddhatena pratyabhyudIye hariNekSaNena // 51 // vibhISaNeti // vibhISaNAbhyunnatakumbhakarNamukhyaiH, mahAnAgabalairmahAnAgatulyabalaiH, yutena yuktena, parAkrameNa zatrvAkramaNakartA, uddhatena garvaparvatAdhirUDhena, hariNekSaNena mRgacakSuSA, indrajitA pratyabhyudIye pratyabhyutthitam // bhAratIye-vibhISaNAni abhyunnatAstuGgAH kumbhAH karNAH mukhAni yeSAM tAni tairvibhISaNAbhyunatakumbhakarNamukhyaiH (bahuvrIyuttaraM zAkhAditvAtsvArthe yaH) mahAnAgabalairgajendrasainyairyutena, parAkrameNa pratApata indrajitA, uddhatena hariNA nArAyaNena IkSaNena avalokanena pratyabhyudIye // zleSaH // upajAtiH // atra snutAdhikamanojavadhUtamAlapatraprayuktakusumAJjalisiktamUrtiH / atrasnutAdhikamanojavadhUtamAlamAlyena tena sahitaH svagRhaM viveza // 12 // atreti // atra avasare snutAdhikamanojavadhUtamAlapatraprayuktakusumAJjalisiktamUrtiH Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 95 8 sargaH] dvisaMdhAnam / snutena svedodgamenopalakSito manojaH kaMdarpo yAsAM tAbhirvadhUbhiH tamAlapatraiH prayuktena kusumAJjalinA siktA mUrtiryasya saH, rAvaNaH, yudhiSThirazca, atrasnutAdhikamanojavadhUtamAlamAlyena na trasanazIlabhAvenAdhikena manojavena dhUtAni mAlamAlyAni yena tena, tena indrajitA nArAyaNena ca sahitaH san svagRhaM svanivAsayogyagRhaM viveza // vasantatilakA // susahAyatayA susahAyatayA madhuraM madhuraJjitayAjitayA / zamitaH zamitaH sahitaH sahitaH prativAsaravAsarati prayayau // 13 // susahAyeti // susahAyatayA zobhanA sahAyatA rakSakatA yasyAM tayA, madhuramatyantapezalaM yathA syAttathA madhuraJjitayA madhunA vasantena mayena vA raJjitayA AhlAditayA, ajitayA aparAjitayA susahAyatayA zobhanena mitrasamUhena sahitaH saMyutaH, zaM kalyANamitaH prAptaH, zamitaH zAntacittaH, sahitaH hitena saMyutaH, rAvaNaH yudhiSThirazca prativAsaravAsarati pratidinaM vAse ratiM prItiM prayayau // toTakavRttam // tAM zrIvardhU cintayatAnyabhogyAM tena svasAkartumapAyamAnAm / na zItamuSNaM na mataM sukhAya svAvasthayAtapyata kevalaM saH // 14 // tAmiti // tAM lokavikhyAtAm , anyabhogyAM rAghavabhogyAm , apAyamAnAM svasaMnidhito'pagacchantIm , zrIvardhU jAnakI svasAkartuM svAdhInIkartuM cintayatA cintAkulena tena rAvaNena sukhAya, zItaM zrIgandhakamalakarpUrAdivastu na mataM neSTam , uSNaM kastUrikAdi na matam / kevalaM sa rAvaNaH svAvasthayA atapyata / bhAratIye-anyo duryodhanaH zrIvadhU rAjyalakSmIreva vadhUH, tena yudhiSThireNa // zleSaH // upajAtiH // trepe nRpANAM samavasthayocaiH sehe na duryodhanakAmabAdhAm / bAlAGganApAGgakRtApahAsaM rahasyasaubhAgyamalaM nininda // 55 // trepa iti // rAvaNaH, nRpANAM rAjJAM samavasthayA uccairatizayena trepe, tathA duryodhanakAmabAdhAM duHkhena yodUM zakyasya kaMdarpasya pIDAM na sehe / rahasi ekAnte bAlAGganApAGgakRtApahAsa bAlAGganAbhirmugdhAGganAbhiH apAGgena kRto'pahAso yasya tat asaubhAgyamalaM daurbhAgyarajaH nininda // bhAratIye-asau yudhiSThiraH rahasi duryodhanakAmabAdhAM gAndhArItanayAbhilASakhedam / bAlAGganApAGgakRtApahAsaM bAlaiH zizubhiraGganAbhiH kAntAbhiH a. pAGgaM nindyaM yathA bhavati tathA kRto'pahAso yasyetyevaM yathA syAttathA bhAgyam alamatizayena // zleSaH // na guNairvadhUbhiramito ramito na vilepanaM nijagRhe jagRhe / vibhaveSu no vazamitaH zamitaH sa gato yatitvamudito muditaH // 56 // neti // guNaiH zauNDaudAryAdiguNaiH amito'gAdhaH, rAjA vadhUbhirna ramitaH krIDitaH / tathA nijagRhe svamandire vilepanaM candanAdinA na jagRhe / vibhaveSu vaza na itaH / za Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 kAvyamAlA | mitaH zAntacetAH amudito glAnaH uditaH abhyudayaM gataH sa yatitvaM gataH // pramitA - kSarAvRttam // savairiNA zrImadanena rAjA nigUhamAno hRdayaM vidIrNam / agAdhagambhIra mudAttasattvamAkAramayyaM bibharAMbabhUva // 97 // sa iti // sa rAjA rAvaNaH vairiNA zrImadanena zrIkaMdarpeNa vidIrNa vidAritaM hRdayaM nigUhamAnaH durjanahAsyabhayAdgopAyan san agAdhagambhIramakalanIyaM, nikSobham, udAttasattvamutkaTabalam, agryaM pradhAnam AkAraM kopaprasAdAdijJApikAM zArIraprakRtiM bibharAMbabhUva // bhAratIye - anena vairiNA duryodhanena vidIrNa zrImat hRdayam // zleSaH // upajAtiH // sa sadasi hRSIkezenoccairbalena garIyasA paramatanayenAyaM bhrAtRvrajena ca saMgataH / vilulitakathaH zastre zAstre kalAsu kathAsu ca prabhuragamayatkaMcitkAlaM dhanaMjayamUrjayan // 18 // iti dhanaMjayaviracite dhanaMjayAGke rAghavapANDavIyAMparanAni dvisaMdhAnakAvye rAvaNapANDavalaGkAdvAravatIpravezakathano nAmASTamaH sargaH samAptaH / sasadeti // so'yaM prabhU rAvaNaH sadasi sabhAyAM garIyasA gariSThena ajayyena balena sainyena, uccairatyartha hRSIkezena indriyAdhInena bhogAbhilASukeNa paramatanayena pradhAnApatyena me - ghanAdena, bhrAtRvrajena vibhISaNAdi bhrAtRsamUhena ca saMgataH san zastre zAstre ( jAtAvekavacanam ) kalAsu nRtyagItAdiSu kathAsu pUrvavRttAkhyAneSu ca vilulitakathaH vihitavicAra - Nazca san dhanaM jayaM ca Urjayan upArjayaMzca san kaMcitkAlam agamayat prApitavAn // bhAratIye - hRSIkezena nArAyaNena garIyasA balena balabhadreNa paramatanayena paraM kevalaM mata iSTaH nayo nItiryena tathAvidhena pareSAM zatrUNAM mato jJAto nayo yena tAdRzena vA bhrAtRvargeNa bhImAdinA ca saMgataH san dhanaMjayamarjunam Urjayan prauDhiM nayan // zleSaH // hariNIvRttam // iti zrIdAdhIca jAtikuddAlopanAmaka zrIcchoTIlAlAtmajazrIbadarInAthaviracitAyAM dvisaMdhAnakAvyaTIkAyAM rAvaNapANDavalaGkAdvAravatI pravezakathano nAmASTamaH sargaH / navamaH sargaH / tasminkAle jarAsaMdho vairAmoghabhiyA yutaH / cittasthamanujaM pazyandUrataH puruSottamam // 1 // Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9 sargaH] dvisaMdhAnam / tathA virAdhitaM vairibhImahAniyamodyatam / udyuktyAzvAsayankhyAtastaM kauravyaMzubhAvahaH // 2 // pRzvyAH pAtAlalaGkAntaH zrIgRhaM prApya bhUSaNam / sItAcintAkulaH kArya duHkhamAlocayansthitaH // 3 // ajJAtacaritaM zatru zrIvadhUharaNodyatam / viritsanvidhunA dhaute saudhe zIte'pyatapyata // 4 // (caturbhiH kulakam) tasminnityAdi // tasmin kAle sItAharaNasamaye, jarAsaMdho jarayA vArdhakyena asaMdhA asaMbandho yasya saH, aghabhiyA pApabhayena yutaH, dUrataH cittasthaM manogataM puruSottamaM lakSmaNanAmAnam anujaM kaniSThabhrAtaram pazyan, vairibhImahAniyamodyataM vairibhyAM kharadUSaNAbhyAM bhiyAM bhaye sati mahAniyame vauravadhaparyantaM srakcandanAdi na upabhokSye' ityAkArake vrate udyataM taM virAdhitaM kharadUSaNanirghATitaM candrodaraputraM tathA lakSmaNavat udyuktyA mahAvicAraNayA AzvAsayan, kau kSitau khyAtaH, ravyaMzubhAvahaH sUryakarakAntidhArI bhAsvati kiraNasattAM hanti sa vA, sItAcintAkulo jAnakIharaNacintayA vyAkulaH san pRthvyAH bhUSaNaM pAtAlalaGkAntaH pAtAlalaGkAmadhye zrIgRhaM vilAsamandiraM prApya du:khaM, yathA syAttathA Alocayan antarmukhAkAravRttyA vyAlokamAnaH san sthito rAmo'jJAtacaritamavijJAtaceSTaM, zrIvadhUharaNodyataM jAnakIharaNodyamaM, zatru rAvaNAbhidhaM viritsan saMhartumicchan vidhunA candreNa dhaute sudhIkRte zIte zItale'pi atapyata // bhAratIye-tasminkAle zaratsamaye, vairAmoghabhiyA vaireNa amoghayA bhiyA yutaH, cittasthamanujaM manogatamanuSyaM, puruSottamaM nArAyaNaM, dUrataH dUrasthaM pazyan ,vairi-bhIma-hAni-yamodyataM vairibhUta-bhImasenaprANatyAge vratodyamaparaM virAdhitaM pANDavebhyo druhyantaM, taM kauravyaM duryodhanam, udyuktyA uccavicAraNena AzvAsayan, zubhAvahaH zubhamAvahati zubhaM na vahati vA, pRthavyA bhUmeH pAtA, kAntaH kamanIyaH, sItAcintAkulaH bhUmisthiticintAkulaHsan, AlalaM manoharaM, bhUSaNaM zrIgRhaM lakSmIrUpagRhaM prApya kAryam Alocayan duHkhaM yathA syAttathA sthitaH, jarAsaMdho tannAmA nArAyaNapratikUlaH / zrIvadhUharaNodyataM lakSmIlalanApahArodyatam / vidhunA karpUreNa // zleSaH // sarge'smimanuSTupchandaH // satyagresarasItApahAriNyeSetyalokayat / yAM yAM tayA tayAratyA dUnaH paramakASThayA // 5 // satyeti // eSA satyagresarasItApahAriNI satInAM pativratAnAmagresarAyAH sItAyA apahAriNI, iti prakAreNa yAM yAmalokayad dRSTavAn tayA tayA paramakASThayA atizayitayA aratyA rAmo dUnaH // bhAratIye-satI manohAriNI, tApahAriNI, eSA sarasI agre vartate iti 13 Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| yAM yAM sarasIm alokayat paramakASThayA paramotkarSaprAptayA aratyA aprItimatyA tayA tayA sarasyA jarAsaMdhaH dUnaH // zleSaH // stanabhAro'dhikagururmadhyastho balivibhramaH / tathApi sAdhusaMyogAttaM na jahUH pure'GganAH // 6 // staneti // yadyapi stanabhAraH adhikagururghanapInonnataH, balivibhramo balitrayollAso madhyastho madhyadezavartI, sakalajanamanohArako'sti / tathApi tadvatyo'pi kAminyastaM rAmaM jarAsaMdhaM vA sAdhusaMyogAt pure na jahaH // zatruparAjayamantareNa manohAryapi na rocate iti bhAvaH // kalyANanikkaNA vINA zrutI nRtyaM vilocane / haricandanamapyaGgaM tAni tasya na paspRzuH // 7 // kalyANeti // vINA-nRtya-candanAni zrotra-locana-zarIrANAM sukhAya nAsan // mattavAraNamAruhya saMdazandazanacchadam / jAtu bhrUbhaGgavikSepamIkSAMcakre digantaram // 8 // matteti // jAtu kadAcit dazanacchadamoSThaM saMdazan mattavAraNaM bAlANakam Aruhya bhrUbhaGgavikSepaM bhrUbhaGgabhaGguralalAmaM yathA syAttathA digantaram IkSAMcake // bhAratIye-mattavAraNaM mattadantinam // kadAcitkRtanepathyaM sa turaGgamadhiSThitaH / uparuddhaH kSaNaM tasthau taiH sumitrAtmajAdibhiH // 9 // kadAciditi // sa rAmaH kadAcit kRtanepathyaM kalpitasaGgrAmaraGgaM, turaGga cittam a. dhiSThitaH san taiH sumitrAtmajAdibhiH lakSmaNavirAdhitaprabhRtibhiH uparuddha AvRtaH san kSaNaM tasthau / bhAratIye-kRtanepathyaM vihitabhUSaNaM turaGgamazvam, sumitrAtmajAdibhiH susuhR. tputraprabhRtibhiH // zleSaH // prauDhe mantriNi tadrAjyaM prAjyaM kSiptvA virAdhite / bhogeSu virato'rAtighAtadIkSAmupAdade // 10 // prauDha iti // prauDhe ajayye mantriNi heyopAdeyatattvavivecake virAdhite candrodaraputre prAjyaM sarvAGgapUrNa tadrAjyaM pAtAlalaGkAsthAM tadIyarAjadhAnI kSiptvA dattvA bhogeSu tAmbUlamAlyAdiSu virato viraktaH sa rAmo'rAtighAtadIkSAM rAvaNavadhadIkSAm upAdade // bhAratIyeavirAdhite anukUle // zleSaH // anyadA sAhasagatervighAtena sadAgateH / udbhUtabhUparAgeNa vilolitagRhAzramaH // 11 // Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9 sargaH] dvisNdhaanm| utsannagauravakulaH puNnaagollaasvrjitH| nirantaravitApAtmA nijabhUmahimojjhitaH // 12 // yena zrIruddhatA muktAphalasaMghAtapatrajA / tena zrIvRkSamAtreNa kiMcidAlakSitodayaH // 13 // udgiranniva saMtApamabhyagrAmandamAkulam / sugrIvopetadAraM taM nRpati zucirAyayau // 14 // (caturbhiH kulakam) anyadA anyasmin kAle udbhUtabhUparAgeNa udbhUto bhUpasya rAgo yena tena sadAgaterapra. tihatazAsanasya sAhasagateviTasugrIvasya vighAtena vilolitagRhAzramaH parityaktagRhasthAzramastyaktabhAryaH, utsannagauravakulaH vidhvastamAhAtmyakAnvayakaH, punAgollAsavarjitaH pradhAnapurupAnandavarjitaH, nirantaravitApAtmA satatasaMtaptAtmA, nijabhUmahimojjhitaH svIyakSitimAhAtmyAbhyAmujjhitaH, yena uddhatolbaNA phalasaMghAtapatrajA phalAnAM bhogopabhogalakSaNAnAM saMghAtena saMpattyA patrairgajaturagAdibhizca jAtA, zrIlakSmIrmuktA / yadvA muktAphalasaMghAtapatrajA muktAphalAnAM saMgho yatra tasmAdAtapatrAjjAtA zrIH zobhA uddhatA vidhvstaa| tena zrIvRkSamAtreNa dakSiNastanoparizubhalakSaNavizeSeNa, kiMcitsvalpam AlakSitodayaH, zucirakuTilaH sugrIvaH saMtApam udgiran iva san, damAkulaM daNDanItivyagram, apetadAramapagatabhArya taM nRpati rAmam abhyagrAmasaMmukhaM yathA syAttathA Ayayau // bhAratIye-udbhUtabhUparAgeNa udbhUtaH bhuvaH parAgo yena tena, sAhasagateH zIghrapravartamAnasya, sadAgatervAyoH, vighAtenopadraveNa, vilolitagRhAzramaH vikSiptamandiratapasvivasatiH, utsannagauravakula: nAzitasitabakulaH, punAgolAsavarjitaH puMnAgAnAM vRkSavizeSANAmullAsena pallavitakusumitabhAvena varjitaH, nirantaravitApAtmA anantena ravitApena yutAtmA, nijabhUmahimojjhitaHsvIyabAhulyena dUrIkRtazItaH, yena phalasaMghAtapatrajA phalasamUhaparNajAtA utkaTA zobhA muktA tena zrIvRkSeNa pippala. kSeNa, saMtApamuniran iva zucirdISmaH, abhyagrAmandam abhinavajavam , AkulaM vyagraM, su. grIvopetadAraM zobhanagrIvAyuktakalatrakam, taM nRpatiM jarAsaMdham // zleSaH // nipIDyAsanamAvedya khaM sAhasagati tathA / pravRddhamAyAsamayaM sa pratApamapaprathat // 15 // nipIDyeti // sa sugrIvaH, AsanaM nipIDya upavizya svaM svIyaM sAhasagatiM viTasugrIvam Avedya nirUpya pravRddhamAyAsamayaM vistAritakauTilyakAlam viTasugrIvasya pratApam apaprathat prathayAmAsa // bhAratIye-sa grISmaH sAhasagatiM sAhasI gatiryasya tAdRzaM svam Avedya asanaM vIjavRkSaM nipIDya pravRddhaM prauDhimantam, AyAsamayam AyAsapracuram, svasya pratApamU apaprathat // zleSaH // Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyamAlA / jAtaM raNaraNopetaM sAMrAviNamitastataH / prabhaJjanodyataM tasya madAghAtakaraM mahat // 16 // jAtamiti // raNaraNopetaM zastradhvanisaMyuktaM prabhaJjanodyataM vidhvaMsanopetaM madAghAtakaraM madvinAzakaraM, mahat gariSThaM tasya vAlinaH, sAMrAviNaM samantato dhvanitam, itastataH sarvataH, jAtam // bhAratIye-tasya grISmasya, raNaraNopetam zabdAnugatazabdopetaM prabhaJjanoyataM ma. hAvAtakRtaM madAghAtakaramadhmAtizayena harSavinAzakaram // majjaneSu mano gUDhaM viparItajalAtmasu / prakRtyA yaH purasteSAM samApAtayadaGginAm // 17 // majaneSviti // teSAm aGginAM prANinAM puraH agresaraH, yaH sugrIvaviTaH, prakRtyA svabhAvena viparItajalAtmasu dharmyapathaviruddhajaDAtmasu, majaneSu madayanti / 'madI harSaglepana. yoH / teSu janeSu, gUDhaM manaH samApAtayat samAsaktavAn // bhAratIye-prakRtyA puraH pulo mahAn yo grISmasteSAM prANinAM mano gUDhaM nibiDaM yathA syAttathA, viparItajalAtmasu pakSivyAptavAripUrNeSu, majaneSu vApyAdinAnasthAneSu // uccairaMhAH pratApena kAlaH sAkSAdbhayAnakaH / tathAmeyaM puraM dezaM vizvaM viSamayojayat // 18 // uccairiti // uccairaMhA vipulavegaH, sAkSAt kAla iva bhayAnakaH pratApena viSamayo garalamayo yaH vizvamazeSam ameyaM puraM nagaraM dezaM viSayam ajayat // bhAratIye-tIvravegaH, pratApena atyUSmaNA bhayAnakaH kAlo grISmaH ameyaM gaNanAtItam puraM dezaM vizvaM lokaM karma 'viSaM jalam jalAya ayojayat prerayAmAsa // uttuGgazyAmalakucA tena ramyA priyAlakaiH / vanAdhidevatAlakSmIH sarveSAM pazyatAM hRtA // 19 // uttuGgeti // tena vAlinA uttuGgazyAmalakucA pInakRSNastanI, alakaiH kuTilakezai ramyA, vanAdhidevatA AlayAdhidevatArUpA priyA bhAryA lakSmIH sarveSAM bhUcarakhecarANAM pazyatAM satAM hRtA // bhAratIye-tena grISmeNa uttuGgazyAmalakucA atyuccakRSNalakucavR. kSavatI, priyAlakai rAjAdanai ramyA manoharA vanAdhidevatAlakSmIvanasyAdhidevataiva lakSmIrhatA // candanasyandasAndrAGgI mallikAmAlabhAriNI / tArenduvadanA bAlA sApi tenopatApitA // 20 // candaneti // tena sAhasagatinA, candanasyandasAndrAGgI zrIkhaNDalepaliptAGgI, mallikAmAlyadhAriNI mallikAyA mAlAM bibharti tacchIlA, induvadanA candrAnanA bAlA mugdhA api sA tArA upatApitA // bhAratIye-candanasyandasAndrAGgI candanasyandavatkomalA, mAlyabhAriNI puSpabhAravatI tArenduvadanA zAradacandrojvalA bAlA nUnaparopitA sA mallikApi // Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9 sargaH] dvisaMdhAnam / 101 sAkRtocchrasitAvazyaM mahiSI sakalAkulA / suzRGgArAryatApAGgavibhramAttaM jalAzayam // 21 // sAkRteti // he Arya, ucchRsitA prANabhUtA, sakalA kalAyutA, AkulA vyagrA, suzaGgArA prazastabhUSaNA, sA lokaprasiddhA, mahiSI sAhasagatervAlinaH paTTarAjJI tArAbhidhAnA, jaDAzayaM mUDhAzayam, taM sAhasagatiM vAlinam, tApAGgavibhramAt tApAGgasya vizeSeNa bhramaNAt, vazyaM vazavartinam akRta cakAra // bhAratIye-kRtocchasitA vihitocchsanA sakalA samastA, AkulA dharmAdhikyena vyagrA, suzRGgA sA mahiSI sairibhapatnI apAGgavibhramAttaM kaTAkSavikSepakroDIkRtaM yathA syAttathA jalAzayaM sarovaram, avazyam ArAyata ku. TilaM gatavatI // zleSaH // saikateSu priyopetA na tatsaMcArabhIravaH / / saMcaranti smarAjISunibaddhA rAjahaMsakAH // 22 // saiketi // tatsaMcArabhIravaH tasya sAhasagateH saMcArAgIravaH, rAjahaMsakAH kSatriyasamUhAH, smarAjISunibaddhAH kaMdarpasaGgrAmazaraniyantritA api priyopetA bhAryAyutAH santaH saikateSu na saMcaranti // bhAratIye-tatsaMcAro grISmasaMcAraH, rAjISu zreNiSu nibaddhA niyamitagAtrAH rAjahaMsakA muktAhAraparicchadapakSisamUhAH na saMcaranti sma // zleSaH // loko vitapamAnena taptastena gRhaM gRham / anupravezaM nibhRtamadhyAstehitakAmyayA // 23 // loka iti // vitapamAnena dIpyamAnena tena sAhasagatinA taptaH klezito loko gRha gRhaM anupravezaM pravizya IhitakAmyayA manovAJchayA nibhRtaM nizcalam adhyAsta // bhAra* tIye-tena grISmeNa, hitakAmyayA suratAbhilASeNa, adhyAste // zleSaH // mAtarizvaikavRtte'sminkAlAntaravitApini / taptaM nAthahariMkulaM nilInaM vRkSakukSiSu // 24 // mAtarizveti // he nAtha, mAtari jananyAM zvaikavRtte zuna iva ekaM vRttaM yasya tAdRzi, kAlAntaravitApini samayAntarapratapanazIle, asmin sAhasagatau sati, taptaM duHkhitaM harikulaM vAnarakulaM vRkSakukSiSu nilInam // bhAratIye--mAtarizvakavRtte vAyau ekaM vRttaM jIvanaM yatra tatra, kAlAntaravitApini pralayatulyasUryatApayute, asminprISme, nAthaharikulaM vRSasamUhaH vRkSacchAyAyAm // zleSaH // parottApanazIlasya pAMsulasya citaujasaH / durvRttaM duHsahaM tasya durjanasyeva lakSitam // 25 // parottApeti // parottApanazIlasya parapIDanazIlasya, pAMsulasya puMzcalasya sadoSasya dhU. limatazca, citaujasaH duSTaparAkramasya duSTatejasazca // Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 kaavymaalaa| gRhavApISu sopAnapatayastasya tApataH / pAnIyapathasaMcArairvimuktAH prativAsaram // 26 // gRheti // tasya sAhasagateH, tApata upadravAt, pAnIyapathasaMcAraiH jalanAlikAsadRzasaM. cAraiH satatanirgamapravezaiH gRhavApISu gRheSveva vApISu, sopAnapatayaH prativAsaraM vimuktA jAyante // bhAratIye-tasya grISmasya, pAnIyapathasaMcAraiH kallolaiH, gRhavApISu gRhatulyadIrghikAsu // zleSaH // vihAya svAni sadmAni ttprcaarvishngkyaa| dinaM gamitavanto'nye vanadurgeSu nidrayA // 27 // vihAyeti // tasya sAhasagateISmasya ca / vanaM vipinaM jalaM ca / sAhasagateyaM grISmasya svarUpaM varNitam // saMtApavaddinaM jAtaM nizA krazimayojinI / aho pratApo yattasya bAdhAniSThaM divAnizam // 28 // saMtApeti // saMtApavat saMtApayuktaM tApayuktaM ca, zimayojinI kRzatAM yojayati kR. zatayA yujyate ca yA, bAdhAniSThaM pIDAjanakam // uddIpito'ryamAyAbhirnijaprakRtibhirjanam / atApayadasAvevaM tIvrANAM hIdRzI gatiH // 29 // uddIpita iti // he arya, nijaprakRtibhiruddIpita ugraH, asau sAhasagatirmAyAbhirjanamevam atApayat / tIvrANAM gatirIdRzI bhavati // bhAratIye-yAbhirnijaprakRtibhiH, arthamA sUrya uddIpitaH, tAbhireva asau grISmaH // zleSaH // tathAvasthaM tamAlokya tathA ca krIDanocitam / ripumudbAdhituM pApacchidrAmoghadhiyodyataH // 30 // tatheti // pApacchid pApahArako rAmastathAvasthaM taM sugrIvam Alokya tathA tathAvastham krIDanocitaM janopadraveNa khelanayogyam, ripuM sAhasagatim udbAdhitum, vyApAdayitum apadhiyA pApabuddhyA udyataH // cakrI jarAsaMdhaH, taM zucisamayam, Alokya, IDanocitaM stutiyogya, ripuM nArAyaNaM pApacchidrAmoghadhiyA pApadvAreSvapratihatabuddhyA // zleSaH // pazyanniva puraH zatrumutpatanniva khaM muhuH / nigilanniva dikcakramudgilanniva pAvakam // 31 // saMharanniva bhUtAni kRtAnto viharanniva / grISmAmyarkapadArtheSu caturtha iva kazcana // 32 // Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9 sargaH] dvisaMdhAnam / . 103 pramattAnekapAlolamuccairathanirantaram / pracaNDatarasAmantaM dviSo daNDamayojayat // 33 // (tribhiH kulakam) pazyanityAdi // atha puro'grataH, zatru pazyanniva, khaM gaganaM muhurutpataniva, dikcakraM nigilaniva, pAvakamudliniva, bhUtAni saMharan iva, viharan krIDan kRtAnta iva, grISmAmyarkapadArtheSu kazcana caturtha iva, uccairatyarthe pramattAnekapAla: prakRSTAbhimAnAnanekAn pAlayati, sa rAmaH pracaNDatarasA prakRSTavegena alamatyartham amantaM rogavantaM daNDaM daNDanItiM dviSaH zatroH nirantaraM sAtatyena ayojayat / yadvA daNDamayaH pramattAnekapAlaH pramattAnpramAdino janAn apAyAtpAlayati sa rAmaH pracaNDatarasAm tIvravegAnAm antaM nAzakaraM yathA syAttathA dviSaH zatrUn ajayat // bhAratIye-pramattAnekapAlolaM pramattaH prakSIbairanekapairgajairAlolaM caJcalam, pracaNDatarasAmantaM pracaNDatarAH sAmantA yatra tAdRzam, uccairathanirantaram uccairmahAntorathA nirantarA yatra tAdRzam, daNDaM sainyam dviSaH zatrumuddizya ayojayat ||shlessH|| adhiSThito'stravidyAbhirvIrazrIlakSmaNAnvitaH / vijajRmbhe tamuddezaM vikSepo vyApya vidviSaH // 34 // adhiSThita iti // astravidyAbhiH yantramukta-pANimukta-pANiyukteti trividhairastraiH vi. dyAbhiH zAstraizca adhiSThitaH samAzritaH, vIrazrIlakSmaNAnvitaH jayalakSmyupalakSitalakSmaNenAnvitaH, vikSepaH parityaktakAlayApana:, rAmaH, taM sAhasagatim uddezam uddizya, vidviSaH zatrUn vyApya vijajambhe prajvalati sma // bhAratIye-vIrazrIlakSmaNA jayalakSmIcihnenAnvitaH, taM nArAyaNam // zleSaH // vajrAvatai dhanurmitramivAkRSya nipIDitam / taM nAtisaMdadhe ko vA namrAtmA vyabhicArakaH // 35 // vajreti // AkRSya nipIDitam, vajrAvarta tannAma dhanu: 'mitramiva' taM rAmaM na atisaMdadhe vazcayati sma / namrAtmA vyabhicArako vyabhicArI kaH / ko'pi na // bhAratIyevajrAvarta vajrasyevAvarto yasya taM daNDaM sainyam // samAsavadasau lopaM dAhaM madanabANavat / vidhvaMsaghaTanAM rAhuriva kartuM samudyataH // 36 // samAseti // asau rAmo daNDazca, samAsavat lopam, madanabANavat kaMdarpazaravat dAham, rAhuriva vidhvaMsaghaTanAM candrArkagrAsaM vinAzayojanAM ca, kartuM samudyataH // zleSaH / astrANi yantramuktAni tasmindeze samantataH / nirdhAtA iva niSpetu?rasaMhArahetavaH // 37 // astrANIti // tasmindeze kiSkindhAkhye, saurASTrAkhye ca // Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| kalatraputramitrANi gRhItvA tatra te janAH / yathAyathaM palAyante bhAvibhadraM hi jIvitam // 38 // kalatreti // tatra kiSkindhAyAM saurASTre ca // arthAntaranyAsaH // tato balena bAlye'pi sahajena kRtAyatiH / sarvArjunamayodAttanAyakAbharaNAnvitaH // 39 // paradAragrahAviSTaH spaSTamAyojitAyudhaH / divyAnvayo'tra sugrIvarUpaH kopAruNekSaNaH // 40 // kRtvoccairathavegena kezavastrAtisaMyatim / niryayau sAhasagatiH sabhImaH saMyugaM prati // 41 // (tribhiH kulakam) tata ityAdi // athAnantaraM tatastanagarAd, bAlye'pi sahajena akRtrimeNa balena pa. rAkrameNa kRtAyatirvihitaprasiddhiH, sarvArjunamayodAttanAyakAbharaNAnvitaH sarvaiH samastairarjunamayaiH suvarNavikArabhUtairudAttanAyakairdIyutkaTairAbharaNairanvitaH, paradArAgrahAviSTaH parakIyadAreSvAgraheNAviSTaH, spaSTamAyo vyaktakauTilyaH, jitAyudho'bhyastazastraH, divyAnvayo divyAnAM devAnAM saMtatiH, sugrIvarUpaH sugrIvatulyarUpadhArI, kopAruNekSaNaH krodhalohitalocanaH, bhImo bhayAnakaH sa lokaprasiddhaH sAhasagatirvA linAmA, uccairatyarthe, kezavastrAtisaMyatiM kezAnAM cihurANAM vastrANAM vAsasAM ca atisaMyatim atizayena bandhanaM kRtvA vegena saMyugaM prati niryayau // bhAratIye-tato dvArakAyAH, kRtAyatirvihitottarakAlaphalaH, sarvArjunamayodAttanAyakAbharaNAnvitaH sarvairarjunamayairdhanaMjayahetukairudAttanAyakairugrasvAmibhireva AbharaNairanvitaH, paradArAgrahAviSTaH pareSAM zatraNAM dAre vidAraNe AgrahAviSTaH, spaSTam AyojitAyudhaH AtmasAtkRtAyudhaH, divyAnvayo manoharavaMzaH, sugrIvarUpaH zobhanagrIvAyutarUpaH, sAhasagatiH A ISat hasena hAsena sahitA gatiryasya smitapUrvagAmI, sabhImaH bhImena vRkodareNa sahitaH, kezavaH trAtisaMyatiM sannAhabandhanaM kRtvA uccairathavegena uccaiH syandanaraMhasA sahajena bandhunA balena balabhadreNa saha // zleSaH // niSekadivasaH kaccidupAliGgannu kiMcana / prANinAmapamRtyuH sviditi lokaM vizaGkayan // 42 // * AlIDhapadavinyAsamadhyamadhyuSitaM jagat / amaMstopanataM vizvaM sahasAkRSTakArmukaH // 43 // (yugmam) niSeketi // nu aho, kaccit komalAmantraNe prANinAM niSekadivaso maraNadinaM kiMcana upAliGgan, svit prANinAmapamRtyuH iti evaMprakAreNa lokaM vizaGkayan vizeSeNa zaGkAM Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9 sargaH ] dvisaMdhAnam / 105 janayan, sahasA AkRSTakArmukaH sAhasagatiH kezavo bhImo vA vizva jagat upanatamAnuSaGgikam, AlIDhapadavinyAsamadhyam AlIDhena dakSiNajaGghAprasAraNapUrvakavAmajaGghAsaMkocarUpasthAnakavizeSeNa padavinyAsayormadhyam adhyuSitam amaMsta // RjUpakAri nirvyAjaM kRcchreSvavyabhicAriNam / sa mitramiva nirdoSaM dUraM cikSepa mArgaNam // 44 // Rjviti // sa sAhasagatiH kezavazca RjUpakAri nirvyAjaM RjuM saralaM upakAriNam nizchadmAnam (karmadhArayaH), kRcchreSu vyasaneSu avyabhicAriNamavaJcakam, nirdoSaM kimalarahitaM mArgaNaM bANaM [mitramiva] dUraM cikSepa // mitraM tu Rju, upakAri, nirvyAjaM niSkapaTaM, nirdoSaM niSpApaM, dUraM (svakAryasAdhanA ) // koTizaH kuMjarabalaM zarapaJjaramadhyagam / rAmabhadraM jano'dyApi vanasthitamivaikSata // 49 // koTiza iti // koTizaH koTikoTisaMkhyA parimito loko janaH kuMjarabalaM kuMjarANAmitra balaM yasya, rAmabhadraM rAghavaM zarapaJjaramadhyagaM bANazreNImadhyagatam adyApi vanasthitamitra aikSata // vanasthitaM tu, kuMjarabalaM kuMjeSu ravaM pratidhvaniM lAti tam, zarapaJjaramadhyagaM jalasthAnamadhyasthitam // bhAratIye - rAmabhadraM rAmaM manojJaM sarvalakSaNasaMpUrNam, koTizaH kuM jarabalaM nAgAnAM sainyam // daSTadantacchadaM baddhabhrUbhaGgaM muktahuMkRti / grahAviSTamivAniSTaM ghoraM yuddhamihAbhavat // 46 // daSTeti // daSTadantacchadamityAdIni trINi yuddhamityasya kriyAyA vA vizeSaNAni // apasatre janairusrAH sasrerantarhitAH zaraiH / muktakezA ivAbhUvandigdArA dhUmaketubhiH // 47 // apaseti // janaiHapasasre apasRtam, zaraiH saH sUryasya usrAH kiraNA: antarhitAH, digdArA digaGganA: dhUmaketubhiH muktakezA iva abhUvan // naSTaM bhItaiH sthitaM dhIraiH spaSTaM dRSTaM surAsuraiH / bhImena balarAmeNa garjitaM savyasAcinA // 48 // naSTamiti // bhItairnaSTamadRSTipathaM gatam, dhIraiH sthitam, surAsuraiH spaSTaM yathA syAttathA dRSTam, bhImena bhayAnakena, savyasAcinA savyaM vAmaM sacate praNatIkriyate ityevaMzIlena vAmapradezapraNatAGgavinyAsena, balarAmeNa balinA rAmeNa garjitam // bhAratIye - bhImena ko - dareNa, balarAmeNa balabhadreNa, savyasAcinA arjunena // 14 Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyamAlA | sadurAmakodaNDo mAyAvI vidruto hataH / naraghorAhave jAtaH kule zUro'pi ko jayet // 49 // sa dureti // durAnamakodaNDo duHkhenAnamanazIlaH kodaNDo yasya sa mAyAvI sa sAhasagatividrutaH palAyitaH san Ahave saMkhye hataH / ragho rAjJaH kule jAtaH kaH zUraH na jayedapi tu jayadeva || bhAratIye - durAnamako duHkhena jetumazakyaH / daNDaH sainyaM itaH san vidrutaH / naraghorAhave narasyArjunasya ghorAhave kule jAtaH zUro'pi ko jayet / api tu na // kezavo baladevazca na pauraireva kevalam / 106 pratyudyAtastathA teSAM romAJcaiH saMcitairapi // 50 // kezava iti // kezavo lakSmaNo nArAyaNazca, baladevo rAmo balabhadrazca teSAM paurANAma saMcitaiH puSTiM gataiH // calatpatAkAmuddhaddhatoraNAM tAmavikSatAm / dvArakAM gopuradvAraiH kiSkindhanagarImiva // 11 // caladiti // dvArakAm iva // bhAratIye - kiSkindhanagarIm iva // sugrIvaH sapadi parAkrameNa kanyAM vaikuNThaH parihRSitaH zubhAM subhadrAm / kalyANIM sa bahumato jitArayessmai ditsannakramata tathA dhanaMjayAya // 92 // iti dhanaMjayakaviviracite dhanaMjayAGke rAghavapANDavIyAparanAni dvisaMdhAnakAvye mAyAsugrIvanigrahajarAsaMdha balavidrAvaNaM nAma navamaH sargaH samAptaH // sugrIva iti // parAkrameNa pratApena kuNTho mandaH, parihRSitaH parihRSTaH, bahumataH bahUnAM nalanIlajAmbavAdInAM mataH sa sugrIvaH, jitAraye jito'riryena tAdRze, asmai rAmAya jayAya jayanimittaM zubhAM zubhalakSaNAm, subhadrAM zobhanAni bhadrANi kalyANAni, yasyAstAdR zam, kalyANIM tannAmAnaM kaya tathA dhanaM ditsan akramata pravartate sma // bhAratIye - sugrIvaH zobhanagrIvaH, vaikuNTho nArAyaNaH, dhanaMjayAya arjunAya, subhadrAM tadAkhyAm // praha rSiNIvRttam // iti zrIdAdhIca jAtikuddAlopanAmakazrIccho TIlAlAtmajazrIbadarInAthAviracitAyAM dvisaM dhAnakAvyaTIkAyAM mAyAsugrIvanigrahajarAsaMghabalavidrAvaNaM nAma navamaH sargaH // dazamaH sargaH / anyadA rasamivaikSavaM vacazcittahAri harivaMzanAyakam / daNDagarbhamapi bhogalolupaM kopyupetya puruSottamo'vadat // 1 // anyadeti // kopI kopanazIlaH, puruSottamo lakSmaNaH tannAmA dUtazca, bhogalolupaM vi* Sayasukha lampaTam, harivaMzanAyakaM sugrIvaM nArAyaNaM ca, upetya samIpametya, aikSavamikSuvikA Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 sargaH ] dvisaMdhAnam / 107 rasamiva daNDagarbhe daNDapradhAnaM daNDAntaHsthamapi cittahAri hRdayaMgamaM vaco vAkyam anyadA anyasminkAle avadat // sarge'sminrayoddhatA svAgatA ca vRttam // zrImatAM zrutavatAM kulajAnAM tvayyupaskRtamidaM natu dRSTam / satyamunnatimatAM hi gurUNAM merureva vikRto na kadAcit // 2 // zrImatAmiti // dhanavatAM jJAninAM zuddhAnvayAnAM madhye tvayi idaM pratyakSagocaram, upaskRtaM vaikRtaM satyaM na dRSTam / hi yataH unnatimatAM tuGgAnAM gurUNAM madhye merureva kadApi na vikRtaH // , yauvanaM tava na vaikRtaM gataM manmatho'pi samabhAvamAsthitaH / tvaM paraM yuvajaranguNAnimAnnApavAdapadavImajIgamaH // 3 // yauvanamiti // he yuvajaran, tava yauvanaM vaikRtaM na gatam, manmathaH kaMdarpo'pi samabhAvam AsthitaH / paraM kevalaM tvam imAn guNAn apavAdapadavIM na ajIgamaH // sadguNAstava nRpaiH sugRhItAste tathApi na bhavanti bhavadvat / toyadAH H khalu jalaM jaladhInAM bibhrato'pi na tathApi gabhIrAH // 4 // sadguNA iti // nRpaiH yadyapi tava sadguNAH sugrahItAH, tathApi te rAjAnaH, bhavadvat na bhavanti / jaladhInAM jalaM vibhrato'pi toyadA gabhIrA na syuH // tvaM himAdrirapi tAM sarasvatIM tvaM ravizva kamalAkaragraham / tvaM vidhuzca bhuvanAbhinandathuM dhattha itthamaparo na kazcana // 5 // tvamiti // sarasvatIM vANIM nadIM ca, kamalAkaragrahaM lakSmIhastagrahaNaM padmAkarazoSaNaM ca, vanAbhinandathuM lokAbhinandanam // Azrayastvamasi sarvalaghUnAM sevitA bhavasi sarvagurUNAm / chandasastava ca vRttimudArAM varNayanti kavayazcariteSu // 6 // Azraya iti // laghavaH saralAkRtaya aikamAtrakAH nirAzrayadIna duHsthitabhAgyadUravartinazca, guravo vakrAkRtayo dvimAtrakA sakalazAstropadeSTArazca cariteSu prastArocitavArtAsu caritreSu ca // , durjane'pyanunayaH svabhAvataH sajjane tu vinayo vizeSataH / tattvamevamabhimAninaM mama svAminaM kimiti nAnuvartase // 7 // durjane'pIti // anunayaH prItiH, vinayaH prazrayaH / tat tasmAt evaM vakSyamANaprakAreNa abhimAninaM mama svAminaM rAmaM nArAyaNaM ca kimiti kuto nAnuvartase // tAdRzaM prazamitaM nanu vairaM tena te kRtamidaM na laghIyaH / kaMsamAhatamariM bhuvi vittaM neha saMsmarasi sa smaraNIyaH // 8 // Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 kAvyamAlA | tAdRzamiti // nanu aho tena rAmeNa te sugrIvasya tAdRzaM tArAharaNaprAyam vairaM prazami - tam / idaM laghIyo laghutaraM na kRtm| tvaM bhuvi vittaM vikhyAtaM kamanirvacanIyaM samAhataM vyApAditam ariM sAhasagatiM na saMsmarasi / sa zatruH smaraNIyo bhavatA / etena ' na sa saMkucitaH panthA yena vAlI hato gataH / samaye tiSTha sugrIva mA vAlipathamanvagAH // iti svAmyAjJA prazrAvitA | bhAratIye - tena kaMsena te nArAyaNasya tat idaM vairaM prazami laghIyo na kRtam / tAdRzamajayyam AhataM vyApAditaM kaMsam arim || zrIvadhUharaNavairabandhataH saMprati bhrukuTibhaGgarAnanaH / mA ruSanmama patiH sametya taM pAdayoH pata samAhitAJjaliH // 9 // zravidhviti // saMprati zrIvadhUharaNavairabandhato jAnakIharaNavairAnubandhAt bhrukuTibhaGgurAnanaH mama patI rAmaH mA ruSat ruSTo mA bhUt / ata: kAraNAt samAhitAJjaliH kuDmalI - kRtakaraH san tvaM taM rAmaM sametya pAdayoH pata | bhAratIye - zrIvadhUharaNavairabandhataH lakSmIreva vadhUH / mama patiH jarAsaMdhaH / taM jarAsaMdham // agrato bhava zubhe pathi tiSTha prazrayaM bhaja jahIhi nijaujaH / svAminaH zrutipathAtithibhAvaM prApaya priyajanaiH priyavArtAm // 10 // agrataviti // svAmino rAmasya jarAsaMdhasya ca, priyajanaiH savizrambhajanaiH // vAcamevamupakarNya karNayoH karkazAmakRzayoH kazopamAm / kSobhamabdhaya ivAyayustayA vAtyayA sadasi vAnarAdhipAH // 11 // vAcamiti // vAnarAdhipAH sugrIvaprabhRtayaH zAkhAmRgasvAminaH evam uktaprakAreNa akRzayonyayyAtmaviSayagrahaNapravINayoH karNayoH zrotrayoH karkazAM kaThorAM kazopamAmazvAditADanarajjUpamAm, vAcam upakarNya tayA vArtayA 'vAtyayA abdhaya iva sadasa sabhAyAM kSobham AyayuH // bhAratIye - narAdhipA balabhadrAdayo narendrA arjunasvAmikA vA // zrIdazArhakulajAH kila kecinmAninaH sthitivighAtabhayena / krodhavahnizikhayA svayamantardAhadUna hRdayAH klamamAyuH // 12 // , zrIdeti // kila arucau lokoktau vA, zrIdazArhakulajA zrIdazAM bhAgyAvasthAm atite kulajA nalanIlAdayaH, zriyopalakSitAnAM 'samudravijaya - akSobha - timirasAgara - himavad - vijaya- acala-AraNa - pUraNa - abhicandra - vasudeva' - iti dazArhANAM kule jAtAzca // bhojakAH sukhanibaddhasaMpadaH svedasekanicitAGgayaSTayaH / ke'pi kopazikhizAntaye babhurmuktavArikalazA ivopari // 13 // bhojeti // sukhanibaddhasaMpadaH sukhasaMyuktavibhUteH, bhojakA bhoktAraH // bhAratIye - sukha nibaddhasaMpadaH sukhAya saMbhRtA saMpadyaiste, bhojakA bhojakulotpanna yAdavAH || Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 sargaH ] dvisaMdhAnam / AzuzukSaNirivAzu sa kazcidbhUpatiH prabalayAdavajanmA / prajvalankapizatAnvitakAyaH sahyate sma paruSo na ruSAnyaiH // 14 // Azviti // prabalayA ruSA paruSo niSThuraH kapizatAnvitakAyaH kapInAM zatai racitaH kAyo yasya sa bhUpatiH 'davajanmA araNyodbhava AzuzukSaNirvahniriva jvalan anyaiH na sahyate sma // bhAratIye - kapizatAnvitakAyaH kapizatayA piGgalavarNenAnvitaH kAyo yasya saH, prabalayAdavajanmA prabalazcAsau yAdavajanmA ca // 109 kespi vRSNikulajAH samAgatAH sAmyamambudhigabhIracetasaH / AsanAni na babhaJjurUrjitAH kvApi kiM bhuvi calantyabhIravaH // 19 // ke'pIti // kulajAH kulInAH vRSNi indre sAmyaM samAgatAH, ambudhigabhIracetaso jaladhiriva gabhIraM ceto yeSAM te // bhAratIye - ambudhigabhIracetasaH satpuruSasya, sAmyaM samAgatAH, vRSNikulajA vRSNeryAdavavizeSasya kule jAtAH // svinnavAnsa haricandanadehaH kampavA~zcaTulapATaladRSTiH / kSobhamAtmani niyantumazaktaH kAmakAtara ivAjani bhImaH // 16 // svinneti // haricandanadeho haricandanasya vAnarasya dehaH, harernArAyaNasya candanalipto deho vA, haricandanena lipto deho yasya sa vA, bhImo bhayAnako vRkodaro vA // astyazakyamapi dUramarjunaH kAryamityupari dhUnayaJziraH / gauraveNa guru gandhamAdanaH sAmajasya nijasauSTavaM yayau // 17 // astyeti // gandhamAdanastannAmA vAnara : 'he dUrama duHkhena ramyate yaH, duHkhitA ramA jAnakI yasya sa vA, no'smAkam, Rju prAJjalamapi kArya kimazakyamasti' iti upari guru ziro dhUnayan san sAmajasya gajasya gauraveNa nijasauSTavaM svakIyaprauDhimAnaM yayau // bhAratIye--gauraveNa gandhamAdanastattulyaH arjunaH pArthaH kiM dUramapi kAryamazakyamasti // yonalobharamitaH kadaneSu sthemavRttiravahadbhuvi kIrtim / pANDumadyucitamunnatibhAvaM so'valambya nakulaprabhurasthAt // 18 // yoneti // yaH sthemavRttiH sthirataravRttiH san kadaneSu bharaM tatparatAmito gataH san bhuvi kau pANDu zubhra kIrtimavahat / sa kulaprabhurvezapatiH kuM lAnti Adadate teSAM kulAnAM rAjJAM prabhurvA, sa nalastannAmA kIzo'drayucitaM parvatocitamunnatibhAvamunnatatvamavalambya (kim ) na asthAt asthAdeva || bhAratIye yaH kadaneSvanalo jAtavedAH san bharamitaH / sa nakulaprabhuH caturthapANDavaH pANDumadrayucitaM pANDormadyAzvocitam // taM vilokya sahadevavikramaM vibhrataM kumudamAyatAyatim / jumbhamANamabhimAnasaMzrayaM tatra tatrasuritastato janAH // 19 // Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 kAvyamAlA / tamiti // devavikramaM surapratApaM saha vibhrataM dharantamAyatAyati vistIrNakIrtimabhimAnasaMzrayaM garvamandiraM jambhamANaM pravartamAnaM kumudaM vAnaraM vilokya janA itastatastatrasuH // bhAratIye-AyatAyatiM dIrghottaraphalAM kumudaM pRthvIharSa bibhrataM sahadevavikramaM pazcamapANDavabalam // taM samudravijayaM pratApataH zUrataikaparamaJjanodbhavam / supratiSThitamavekSya lajitaH so'khilo'bhavadupapluto nRpaH // 20 // __ ta seti // lajitaH so'khilo nRpaH pratApato ravijayaM raveH sUryasyeva jaya utkarSo yasya taM, raviM jena javena yAti taM, ravijaM sugrIvaM yAti anucarati taM sugrIvAnucaraM vA, zUrataikaparaM kSAtradharmaikaniSThamaJjanodbhavaM hanumantaM pratiSThitamavekSya samut saharSa upapluta upadruto'bhavat jAtaH // bhAratIye-zUrataikaparamaM zUratayA ekA parA mA yasya taM, janodbhavaM janAnAmudbhavo'bhyudayo yasmAt taM, samudravijayaM yAdavakulaM pratiSThitamavekSya so'khila upapluta upadruto nRpo lajito'bhavat // ityapAyavadupAyavannayairekatazcalitamanyataH sthiram / rAjakAryamiva rAjaputrakaM durdharaM sudharamapyajAyata // 21 // ityeti // ityuktaprakAreNaikata ekasminsthAne'pAyavanayairdaNDavanItibhizcalitam , anyato'nyatrasthAne upAyavannayaiH sAmavannItibhiH sthiraM, rAjaputrakaM rAjaputrasamUhaH / rAjakA. yamiva / sudharamapi durdharamajAyata // koparaktakapilAlasadRSTistAM samAM nanu calAGgalazobhI / vArayanniti sa dUtaguNADhyaM taM jagAda mRdu vAnararAjaH // 22 // kopeti // koparaktakapilAlasadRSTiH kopena rakteSu kapiSu lAlasA dRSTiryasya saH, gala. zobhI kaNThamanoharaH, sa vAnararAjaH sugrIvazcalAM capalAM tAM sabhAM vArayan dUtaguNADhyaM dUtasya guNaiH 'mAnI dhIrazca zuNDIrastejasvI vikramI tathA / vapuSmAnItimAnvAgmI dUtaH syAdaSTabhirguNaiH // ' ityuktairAvyaM taM lakSmaNaM mRdu yathA syAttathA iti vakSyamANaM jagAda // bhAratIye-koparaktakapilAlasadRSTiH kopena raktA kapilA alasA dRSTiryasya saH, lAGgala. zobhI balabhadro nararAjaH / taM puruSottamanAmAnaM jarAsaMghadUtam // antaraGgamanubhAvamAkRtiH saMyamo gurukulaM zrutaM zamaH / vAgiyaM ca tava tAta sauSTavaM sAdhu sedhayati mArdavaM kSamA // 23 // antareti // sedhayati jJApayati / jJAnArthatvAnnAtvam // rUpameva tava zIlamudAraM stheyasI prakRtimunnatibhAvaH / svAmibhaktimucitAmanurAgaH sUcayatyanunayaM nayamArgaH // 24 // rUpeti // [spaSTam / Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 sargaH] dvisaMdhAnam / velayA vihitakAryasAdhanaM dhairyavikramamagAdhatAM gurum / bibhratastava payonidherapi kSobhamekamapahAya nAntaram // 25 // velayeti // velayA kAlavizeSeNa vihitakAryasAdhanaM kRtaM kAryasya sAdhanaM yena tAdRzaM dhairyavikramaM dhairye vikramaM ca gurum agAdhatAM ca bibhratastava payonidheH ekaM kSobhamapahAya antaraM bhedo nAsti / payonidhistu velayA maryAdayA // unnato'si vizado'si himAnIgauravaM samupayaziziro'si / hanta te himavatazca kathaM vAgarhitA dahanavRttiriyaM syAt // 26 // unnataviti // tvaM gauravaM samupayan hi nizcayena mAnI asi / hanta kaSTaM dahanavRttiH saMtApajananI iyaM te vAg arhitA pUjitA kathaM syAt // himavAMstu himAnIgauravaM himasaM. hatigarimANaM samupayan ziziro'sti atastasya garhitA nindyA dahanavRttiH kathaM vA syaat|| tulyopamA // saMvidhAya bahumAnamuccakairvipriyaM yadabhidhIyate giraa| ambu zItamabhivRSya citrayA tadvitapyata ivotkaTAtapam // 27 // saMvidhAyeti // uccakaibahumAnaM saMvidhAya yat girA vipriyamabhidhIyate, tat zItam ambu abhivRSya citrayA nakSatreNa utkaTAtapaM yathA syAttathA vitapyate iva // upmopaalmbhH|| jJAyate ca bhavataH patiruccairvikrameNa bhuvanaM vijigISuH / dezakAlabalabodhaparIkSA pauruSe'pi nanu sA paricintyA // 28 // jJAyeti // pauruSe satyapi sA dezakAlabalabodhaparIkSA nanu nizcayena paricintyA // paJjare kila karoti kiM zukaH pakSavAnapi videzamAgataH / kiM zucAvasamaye zikhAvalaH kokilazca madhuraM sa kUjati // 29 // pAra iti // kokilamayUrayoH kUjanasamayastu vasantaprAvRSau // anena teSAmapi dezakAlabodhAnAmanvayavyatireko varNitau // dezakAlakalayA balahInaH kiM vyavasyati yuto'pi zRgAlaH / sa trayeNa sahitazzyutabodhaH kiM na yAti zarabhastanubhaGgam // 30 // dezeti // dezakAlakalayA dezakAlajJAnena yuto'pi zRgAlo balahInaH kiM vyavasyati / atra balavyatireko varNitaH / trayeNa dezakAlabalena sahitaH sa zarabhazcayutabodhaH san tanubhaGgam kiM na yAti // atra bodhavyatireko vyAkhyAtaH // buddhisattvabalabhAgyayogyatAM sarvataH prakRtirAgamAtmanaH / yaH parasya ca na cintayatyayaM yAtRyeyasamaye vinazyati // 31 // buddhIti // ya AtmanaH svasya, parasya zatrozca, buddhisattvabalabhAgyayogyatAM buddhehitAhi Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 kAvyamAlA | tajJAnasya, sattvasya antaraGgatejasaH, balasya sainyasya, bhAgyasya daivasya, yogyatAM sAmagrI prakRtirAgaM prakRtInAM svAmyamAtyAdisaptaprakRtInAM rAgaM snehaM ca sarvataH sAmastyena na cintayati // ayaM yAtRyeyasamaye gantRgamyakAle vinazyati // ityupAyamavicArya tavAryaH kevalaM balavatIritakopaH / vizrutaH samaraNodyamacetA mAmRjuprakRtikaH pratibhAti // 32 // ityupeti // tava lakSmaNasya aryo rAmaH iti pUrvoktam upAyam avicArya abuddhA balavati prabale kevalam IritakopaH preritakopaH, vizruto vikhyAtaH, samaraNodyamacetAH samaM yugapad raNasyodyame ceto yasya tAdRk, mAM prati RjuprakRtikaH saralasvabhAvo bhAti // bhAratIye - balavati balabhadrayute kRSNe, IritakopaH / vizrutaH vigataM zrutaM yasya heyopAde - yajJAnavikalaH, sa jarAsaMdho maraNodyamacetA maraNasyodyame ceto yasya iti mAM pratibhAti // dRSTavAnna sa dazAsyatejaso bhUbhRtaH khalu nirundhatIM dizaH / tigmatAM yadudayAnubandhinastavyavasyati vRthA tavAdhipaH // 33 // dRSTeti // yat yasmAtkAraNAt sa rAmastavAdhipo bhUbhRtaH pRthivIpoSakasya, udayAnubandhina udayamanubadhnAtItyevaMzIlasya, dazAsyatejaso rAvaNapratApasya dizo nirundhatImtigmatAM tIkSNatAM na dRSTavAn / tat tasmAtkAraNAt vRthA vyavasyati utsahate // bhAratIye - saH yadudayAnubandhino yadUnAM yAdavAnAM dayAmanubadhnAtItyevaMzIlasyAsya bhUbhRto nA, rAyaNasya tejaso daza dizo nirundhatIM tigmatAm // antako'pi varuNo'pi kubero vAsavo'pi sa yameva bhayArtaH / pazyati prakupitaM praharantaM svapnadarzana kRpANataleSu // 34 // anteti // sa lokaprasiddho'ntako varuNaH kubera indro'pi prakupitaM praharantaM yameva svapnadarzanakRpANataleSu svapneSu khaDgataleSu ca bhayArtaH san pazyati // yo'nyamaryamaNamapyatikramaprakramaM na sahate pratApinam / nAgamantamanayanmahoddhatiM yo jagannayabalena tAyate // 35 // yo'nyamiti // yo'nyaM pratApinaM saprabhAvam atikramaprakramam atikramaM prakrAmati atikramasya prakramo yasya tam aryamaNamapi na sahate / tathAyastaM prasiddham AgamaM rAjavidyAM moti paramotkarSana anayat, tathA yo jagat nayabalena nItisAmarthyena na tAyate pAlayati || bhAratIye - pratApinaM dharmakaram, yo mahoddhatiM garviSThaM nAgaM kuvalayApIDagajaM kAliyaphaNIndraM ca antaM nAzam anayat / nayabalena jagad yastAyate // yaH pUtanAmAdaramuktavRtti ghorAJcalAmAkRtidAruNAM tAm / bAlo'pyapIDatkupito'rimUrti spardhecchayA vaH kimanena sArdham ||36|| yaH pUteti // pUtanAmA pavitranAmA yo bAlo'pi kupitaH san daramuktavRttiM dareNa bhayena Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 sargaH] dvisaMdhAnam / - 113 muktA kRttiH prajApAlanalakSaNA yayA to ghorA tIvrAM calA capalAM AkRtidAruNAm AkRtyA kopaprasAdajanitadharmeNa dAruNAM soDhumazakyAm arimUrti zatrumartim apIDas, anena sAdhaM vo yuSmAkaM spardhayA kim // bhAratIye-arimUrti zatrurUpiNIm, AdaramuktavRttim ghorAJcalAM pUtanAm // indravajrAvRttam // yolakezItyAyatimAyAdizi tIvAM vairI nAmAghAni sa yena prjighaaNsuH| ye devAnAM dhAma samakSaM ca vimAnaM tejovRttyA vaizravaNIyaM harati sma // 37 // yolaGketi // yastIvAM kaSTalabdhAM laGkezI iti AyatiM prakhyAtim AyAt, yena prajighAMsuH sa vairI nAma prasiddhau aghAni, yo devAnAM samakSaM pratyakSa tejovRttyA vaizravaNIyaM kuberasaMbandhi dhAma laGkAkhyaM vimAnaM puSpakasaMjJaM ca harati sma // bhAratIye-yaH alamatyarthe kezI iti Ayatim / vairI madhukaiTabhAdiH / devAnAM vimAnamasaMkhyaM dhAma tejaH / zravaNIyaM zrotavyam // mattamayUraM chandaH // vairantuGgovardhanamicchannanu dRSTvA kItyekailAsaM gatamuccaiHsthitimugraH / taM yo lokaM vAyurivordhva dharati sma truTyattantUbhUtabhujaMgaM bhujdnnddaiH||38|| vaireti // nanu Azcarye / tuGgo mAnI, ugrastIvraH, yo rAvaNaH vairaM dRSTvA vardhanam icchan san kI yazase, uccaiHsthitiM gataM taM kailAsa parvatam , vAyurUvaM lokam iva bhujadaNDaiH, truTyattantUbhUtabhujaMgaM truTyantastantUbhUtA bhujaMgA yatra karmaNi yathA syAttathA, dharati sma // bhAratIye-kIrtyA ugro yo nArAyaNa: vai nizcayena rantuM krIDituM icchan govardhana parvataM dRSTvA taM parvataM kI, saha, vA ekailAsaM ekaH kevala ailAnAmilAbhavAnAM kujAnAM vRkSANAm AsaH kSepaNaM yatra karmaNi bhavettathA // yasya dviSAM zRGkhalakhaMkRtAni prabodhatUryadhvanimaGgalAni / ya IdRzaM prArthayate'tra sAkSAdvaizvAnaraH sAhasikaH sa ev|| 39 // yasyeti / yasya rAvaNasya dviSAM zatruNAM zRGkhalakhaMkRtAni, [yasya] prabodhatUryadhvanimaGgalAni Asan IdRzaM rAvaNaM yaH puruSo'tra yuddhe prArthayate sa sAhasiko haThapravRttiH sAkSAt vaizvAnaro vahirevAsti // bhAratIye-vai nizcaye sa naraH zvA // upjaatiH|| kiM vigraheNobhayajanmanAzAdanyonyamAliGgaya bhujoparodham / sukhena jIvAma nijAnukUlaM vivAhasaMbandhaparamparAbhiH // 40 // kimiti // ubhayajanma kuladvayam // iti tasya nizamya tIvabhUyaM bhuvanezAsanahAriNA babhASe / paruSaM puruSottamena patyau na subhRtyaH kSamate kSipAM hi jaatyH|| 41 // itIti / bhuvanezAsanahAriNA bhuvanezAnAM nalanIlAdInAm AsanaM harati tacchIlena puruSottamena lakSmaNena tasya sugrIvasya iti uktaprakAreNa tIvabhUyaM tIvratAM nizamya paruSaM Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 kAvyamAlA | babhASe || hi yataH jAtyaH subhRtyaH patyau svAmiviSaye kSipAmAkSepaM na kSamate / bhAratIyebhuvane jagati, zAsanahAriNA lekhavAhinA, puruSottamena tannAmakajarAsaMghadUtena // aupacchandasikaMvRttam // tvamihAttha yathA tathA sa no cetsubhaTaH prANaparivyaye sahiSNuH / kimahotsahate'dhipo mamAhurnijazUreSu hi vipriyaM priyaM vA // 42 // tvamiti / / tvam iha svabhavane yathA tathA yadRcchayA Attha bravISi, cet yadi samasvAmI, subhaTaH, prANaparivyaye prANatyAge, sahiSNuzca na syAt, iha yuddhe mama adhipaH kim utsahate / hi yataH nijazUreSu AtmanA dhIreSu vipriyaM priyaM vA Ahurvadanti sUrayaH // yadeSa rAjJaH prathamaM parigrahastadAhave'nyairna hato hatairapi / samApatantaM mRgayurmadoddhataM na rAjavadhyaM hi zRNAti zUkaram // 43 // yadeSeti // yat yasmAt eSa rAvaNo nArAyaNazca rAjJaH parigraho bhogyaH, tattasmAtkAraNAt Ahave yuddhe hataiH pIDitairapi anyaiH zatrubhirna hato mAritaH / hi yataH mRgayuH pAparddhikaH samApatantaM saMmukhamAgacchantaM madoddhataM madotkaTam api rAjavadhyaM zUzukaraM na zRNAti hinasti // vaMzasthaM vRttam // UDhavAnyadapi gaNDazailakaM tanna kAraNamudAramunnateH / bhUribhAravahanaM kramelakaH zlAdhyate yudhi vadhaM tu sindhuraH // 44 // UDheti // gaNDazailakaM giricyutasthUlopalasamUhaM yadapi UDhavAn ArUDhavAn, tat udAram unnateH kAraNaM na / kramelaka uSTro bhUribhAravahanaM kartuM zlAghyate, sindhuro gajastu yudhi vadhaM kartuM zlAghyate // rathoddhatA vRttam // varamiha tataH sArAmeyA kriyeta vidheyatA tu laghujarA saMdheyAsminpratApini vakratA / kvacidapi na vaH svAmI sAhAyakaM prati nAthati supathagamanaprArambhAya prabhorayamudyamaH // 45 // varamiti // tataH tasmAtkAraNAt yA iha rAme vidheyatA prAJjalatvam, kriyeta vidhI - yet sA varam / pratApani asmin rAme laghujarA laghvI jarA yasyAstAdRk nazvarI vakratA kuTilatA tu na saMdheyA saMghAtavyA / svAmI kvacidapi [viSaye] vo yuSmAkaM sAhAyakaM prati na nAthati yAcate / 'nAthate' iti pAThe tu sAhAyakaM prati sAhAyakaM lakSIkRtya vaH yuSmAkaM nAthate yUyaM sahAyA bhUyAstAM ityAzAste / 'AziSi nAtha:' iti sUtreNa karmaNi SaSThI / prabhoH ayam udyamaH supathagamanaprArambhAya nyAyamArgAnusaraNaprArambhAya, asti // bhAratIye- - yA sArA ameyA vidheyatA asmin jarAsaMdhe laghu zIghraM vidhIyeta, sA varam / vakratA nAsAvasti | vo yuSmAkaM svAmI sAhAyakaM prati kvacidapi na nAthate / nAthata eva / supathagamanaprArambhAya amAyAnusaraNaprArambhAya // hariNIvRttam // Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 sargaH] dvisaMdhAnam / nAtho'bhyupetya vinayena tato'nuneya. ___ stasya dviSAmiva dazA bhavatAM ca mA bhUt / ityAzu dhIpsitamudIrya yayau sa dezaM zrIsAdhanaM jayadhiyAM khalu vikramoktiH // 46 // iti dhanaMjayakaviviracite dhanaMjayAGke rAghavapANDavIyAparanAmni dvisaMdhAnakAvye lakSmaNa sugrIvajarAsaMdhadUtanArAyaNAnyonyavivAdakathano nAma dazamaH sargaH samAptaH / / nAtho'bhyupetyeti / tatastasmAtkAraNAt nAtho vinayena abhyupetya anuneyaH / bhavatAM dazA dviSAmiva mA bhUt / iti uktaprakAreNa dhIpsitaM dambhavAkyaM vaktumiSTam udIrya sa Azu dezaM sthAnaM yayau / jayadhiyAM vikramoktiH zrIsAdhanaM khalu / bhAratIye-dezaM svaviSayam // vasantatilakAvRttam // iti zrIdAdhIcajAtikuddAlopanAmakazrIcchoTIlAlAtmajazrIbadarInAthaviracitAyAM dvisaMdhAnakAvyaTIkAyAM lakSmaNasugrIvajarAsaMdhadUtanArAyaNAnyo. nyavivAdakathano nAma dazamaH sargaH // ekAdazaH srgH| yasyAM nAthAH saprabhAvAnarANAM hitvAsthAnIM tAM yayau mantrazAlAm / kSuNNaiH kaizcinnItimAnekapInAM vidyAsvoM dIprabhAvAsudevaH // 1 // yasyAmiti // nItimAne nItau mAne ca arghyaH pUjyaH kapInAM devaH sugrIvaH, saprabhAH tejasvino vAnarANAM nAthAH yasyAmAsan , tAmAsthAnI sabhAM hitvA dIprabhAvAsu dIpraH saMzayamalaparityAgatayA vizado bhAvo heyopAdeyalakSaNavivecakapariNAmo yAsu tAdRkSu vidyAsu kSuNNaiH kRtAbhyAsaiH kaizcitparimitairmatribhiH saha mantrazAlAM yayau // bhAratIyenItimAn dIprabhAH dIpA bhA yasya tAdRk, vAsudevaH, saprabhAvAH prabhAvasahitAH narANAM nAthAH samudravijayAdayaH, ekapInAM skandhopapIDamupaviSTaiH sAmantAdibhiravicchinnatayA saMbhRtAm AsthAnIm // sarge'smizAlinIvRttam // zAntArAve zArikAdyapraveze deze mantraM paJcakaM zAstrazuddhaiH / / ityArebhe mantribhidRSTazaucairdUraM dIrgha dhyAyatAM kAryasiddhiH // 2 // zAntAreti // [sugrIvo nArAyaNazca] zukasArikAdibhibhinno mantro dRSTaH / dRSTazaucaiH / zaucazcAtra zatvAdibhiramelanaM kevalaM svAmikAryatatparatA kulInatA ca // aprArambhAtkAryamAkauzalAdvA sthAnatyAgAtkAmataH zeSato vA / nAtikrAntaM prApyate yauvanaM vA tenAlocyaM vo'nubandhaizcaturbhiH // 3 // aprAreti // kAryamaprArambhAdAkauzalAdanaipuNyAta sthAnatyAgAt kAmato yadRcchAtaH zeSataH Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 kAvyamAlA | krodhAdito atikrAntaM yauvanamiva na prApyate / tena caturbhiranubandhaiH 'artho'rthAnubandhI, artho'narthAnubandhI, anartho'rthAnubandhI, anartho'narthAnubandhI,' ityevaMrUpaiH kAryamAlocyam / ziSTairjuSTaM rakSitaM daNDanItyA dRSTaM coccairyacca puNyagraheNa / kAryadvAraM zrIgRhadvArabhUtaM tasminmUDhaM digvimUDhaM nirAhuH // 4 // ziSTairiti // yatkAryadvAraM ziSTairjuSTaM sevitam daNDanItyA rakSitam, uccairatyarthe puNyapraheNa daivAnugraheNa dRSTam, tat zrIgRhadvArabhUtaM lakSmImandiradvArabhUtamasti tasmin mUDhaM (naram ) digvimUDhaM dizA vimUDhamAhuH // taccaikaikaM yanmukhenaikakena prAptaM yojyaM grAsavadbhAvi pathyam / nAnAdvArairApatadvA hRSIkairdRzyaspRzyAdIva tAhyamebhiH // 5 // * taccaikaikamiti // yadekakena mukhena prAptamekaikaM grAsavat pathyaM bhAvi tat kArye yojyam / athavaibhirnAnAdvArairmantrasya paJcAvayavairApatadAgacchat [ api ] tat kAryam / hRSIkaiH sparzanarasanaghrANalocanazravaNairindriyaiH dRzyaspRzyAdIva / pRthak pRthak svasvaviSayaH svena svenaiva gRhyate, tadvat grAhyam / natu sAMkarye prasaJjanIyam // tatsarvaM vAramyamalpAlpameva svIkartavyaM karma kAlakSamaM cet / gaurAhAraM hRdyamAhRtya vizvaM kAmaM romanthAyate'nukrameNa // 6 // taditi // athavA cedyadyalpAlpaM stokaM stokameva karma kAlakSamaM bhavet, tadA sarvamArabhyaM svIkartavyam / gauvizvaM sarva hRdyamAhAraM tRNAdi kAmaM yatheSTamAhatyAnukrameNa romanthAyate carvitasya carvitaM karoti // kAryasyAdau yaH prayuGkte na nItIM gacchantyasya khAdubhAvaM na bhogAH / nUnaM dhAtrApyetadarthaM janAnAM jihvAsyeSu sthApitA nodareSu // 7 // kAryeti // [spaSTam / ] kasyAtyantaM mitramekAntato vA zatruH kRtyaM zatrumitratvahetuH / yasyArambhAnnAtivarteta sakhyaM vairaM vArAtyena tatkarma kuryuH // 8 // kasyeti // atyantamatizayenAjanmaparyantaM kasyApi mitraM syAt / na kasyApIti bhAvaH / athavA zatrurekAntato niyamenAsti, na kasyApi / kRtyaM karmaiva zatrumitratvakAraNamasti / ato yasya karmaNa ArambhAt sakhyaM nAtivarteta nApagacchet / ArAtyena zatrusamUhena vairaM nA jano ativarteta / tat karma kuryuH // abhyAdatte kAryajaM yonijaM vA prAptaM mitraM zatrumaprAptameva / tasya zlAdhyaM janma kRtvAvadhAnaM kiM tUttAporAvaNIyo'pi cintyaH // 9 // abhyAdatta iti // yaH kAryajaM karmajanyaM yonijamanvayaparamparAgataM vA prAptaM vartamAnaM Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 sargaH] dvisaMdhAnam / 117 mitram prAptaM bhAvinameva zatrumabhyAdatte pratigRhNAti, tamya janma lAdhyam / ataH kAraNAt kiMtu anuzaye avadhAnaM tatparatAM kRtvA rAvaNIyo rAvaNasaMbandhuttApo'pi cintyaH / / bhAra. tIye-aNIyaH sUkSmataram avadhAnaM kRtvA arAvuttApazcintyaH // yadvaMzasya prAmavaM lokarUDhaM yaH zaurIyaM dhAma saMhartumIzaH / baddhaspardho'nena vidveSabhAjA sArdhaM mitrairgotranAzaM sameti // 10 // yadvaMzasyeti // yo rAmo lokarUDhaM jagatprasiddhaM yadvaMzasya rAvaNAnvayasya prAbhavaM mAhAtmyam , zaurIyaM sUryasaMbandhi zUrasamUhasaMbandhi vA dhAma tejaH, (ca) saMhartumIzaH / vidveSabhAjA virodhabhAjAnena rAmeNa baddhaspa? rAvaNo mitraiH sArdha gotranAzaM sameti // bhAratIye-yo jarAsaMdho yadvaMzasya yadUnAmaMzasya nArAyaNasya, zaurIyaM nArAyaNIyaM vidveSabhAjA vidAM paNDitAnAM veSamAkAraM bhajatA // svasyArezcAyodhayanmitramitraM mitraM pANigrAhamAkrandakaM ca / nanvAsArAvapyupAyairjigISuH zaktyAsidhyAbhyudyato hantyarAtim // 11 // svasyeti // zaktyA 'prabhuzaktirbhavedAdyA matrazaktidvitIyakA / tRtIyotsAhazaktizce. tyAhuH zaktitrayaM budhAH // ' ityuktazaktitrayeNa, siddhyA puNyapAkenAbhyudyataH sAmastyeno. tthito jigISuH svasyAtmano mitramitreNAreH zatromitramitram, mitreNa mitram, pANigrAheNa 'jigISoH pRSThataH paannigraahaakrndaavupsthitau| tadAsArau tu vijJeyau madhyasthI pArzvayorapi // ' ityuktalakSaNena pANigrAham, AkrandakenAkrandakam, AsArAbhyAmAsArAvadhyAyodhayan san upAyaiH sAmAdibhizcaturbhiH arAti hanti // rakSopAyaH zakyate kena kartuM kaH kruddhe'sminvAmayIheta yoddham / udyoktavyaM naiSa kAlaH kSamAyA yojyo yogakSemasidhyai hi dnnddH||12|| rakSopeti / / vAme pratikUle'smin rAvaNe kruddha sati kena rakSopAyaH kartuM zakyate, ko yodbhumIheta / tasmAdudyoktavyaM yuddhAyodyamaH kAryaH / eSa kAlaH kSamAyA na / yogakSemasiddhyai yogasyAlabdhalAbhasya kSemasya labdhaparirakSaNasya ca siddhyai daNDaH sainyaM yojyaH // bhAratIye-asmin mayi viSNau // ityetasminnuktavatyetadevaM dhIrodAttaM dharmajanmA babhASe / gAmbhIryeNAnUnabhAjAmbavo'sau rAziH sattvasyAzrayaH zauryavRtteH // 13 // ityeteti // dharmajanmA dharmopalakSitaM janma yasya tAdRk, anUnabhAH pracurakAyakAntiH, sattvasya gAmbhIryeNa rAziH, zauryavRtterAzrayo'sau jAmbava RkSarAja etasmin sugrIve etadevamuktavati sati dhIrodAttaM yathA syAttatheti vakSyamANaM babhASe // bhAratIye-anUna 1. 'zUrazcATubhaTe sUrye' iti vizvaprakAzAt 'subhaTe zUraH sUrye ca dantyo'pi' ityUSmavivekAtsUrye'pi tAlavyAdiH. Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 kaavymaalaa| bhAjA prAcurya bhajatA gAmbhIryeNa sattvasya Ambavo rAziH samudraH, dharmajanmA yudhiSThiraH // etasmin kRSNe // karmopAyaM prakramaM tatphalApti sAdhUdAkhyatpauruSeNAnuviddham / vastUdAttaM bhUrivAgalpasArA svalpe dRzyaM darpaNe hi sthavIyaH // 14 // karmopeti // jAmbavAn yudhiSThirazca pauruSeNa anuviddhamanusyUtaM vastUdAttamarthasamRddhaM, karmopAyaM baladurgarASTravinyAsAdiviSayamAtmIyaM prakramaM SaDgaNaviSayaM tatphalApti kAryArambhAkAryaphalaM, sAdhu yathA syAttathA syAt, udAkhyadudAharat / bhUrivAg pracuravacanamalpasA. rAlpArthA tucchA bhavati / hi yataH svalpe'pi darpaNe sthavIyaH sthUlataraM dRzyaM bhavati // kiM vyAyAmo yo vihInaH zamena vyAyAma yaH prekSate kiM zamastau / yogakSemasyaitayoH SaDguNAste yonistebhyaH sthAnavRddhikSayAH syuH // 15 // kimiti // yaH zamena kSamAsAdhanena svargaphalena vihInaH, sa kiM vyAyAma: kAryArambhANAM yogArAdhanalakSaNaH, yaH zamaH vyAyAmaM prekSate sa kiM zamaH / tau zamavyAyAmau yogakSemasya yoniH, etayoH zamavyAyAmayoH SaDgaNAH saMdhivigrahayAnAsanasaMzrayadvaidhIbhAvalakSaNAH yoniH / tebhyaH SaDguNebhyaH sthAnavRddhikSayAH syuH // tadyAtavyaM tatprakRtyAnukUlyaM daivaM mAyaM karmanirmANazaktim / * dhyAtvA kRtyAkRtyapakSAngRhItvA vAgdAnAbhyAmudyatenAbhiSeNyam // 16 // taditi // tat tasmAtkAraNAt, udyatena jigISuNA, tatprakRtyAnukUlyaM zatruprakRtInAM svAmyamAtyAdInAmAnukUlyaM, daivaM bhAgyaM, mAyai nayAnayalakSaNaM, karmanirmANazakti kAryanipattiyogyatAM, dhyAtvA vAgdAnAbhyAM kRtyAkRtyapakSAn bhedyAbhedyapakSAn gRhItvA AdAya abhiSeNyaM senayA saha yAtavyam // sAmnA mitrArAtipAtau bhavetAM daNDenAraM kevalaM naiva maitrii| sAntve daNDaH sAma daNDe na vaDherdAho'styekaH zaityadAhI himsy||17|| sAmneti // sAnA mitraM zatrupAtazca bhavetAm, daNDena kevalam AraM zatrutA syAt, na maitrI / ataH sAntve sAmni daNDaH, daNDe sAma na prayojyam / vaGgareko dAho'sti, himasya zaityadAhI bhvtH|| tIkSNo nAdaH sAdhayedyannadIyAnmUlaM nApnotyagnirApaH khananti / kiMca prApyaM vakrazIlo na yAvadyAtyevarjustAvadabhyetya bhuGkte // 18 // tIkSNa iti // yat kArya mradIyAn sAdhayet, adastIkSNastIvo na sAdhayet / yataH agnirmUlaM (vRkSasya) na Apnoti, Apastu mUlaM khananti / kiM ca yAvat vakrazIlaH prApyaM vastu na yAti, tAvadeva Rjurabhyetya prApyaM bhute // Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 sargaH ] dvisaMdhAnam / sAmnArabdhe zAtrave kiM carairvA bhedyA dUtaireva tasyopajApyAH / bhinnaM rAjyaM supravezaM maNi vA vajrotkIrNa nirvizeki na tantuH // 19 // sAmneti // sAmnA zAtrave zatrusamUhe Arabdhe caraiH kim, tasya zatrorupajApyAH karNejapAH sAmnA bhedyAzcet dUtaireva kim / bhinnaM rAjyaM / vajrotkIrNe maNiM vA iva / supravezaM yathA syAttathA tantuH kiM na nirvizet / vizedeva // nAnAmArgaH pAMsulo dIrghasUtraH zatruH panthAzcAptagatyAgamena / yattatkSepaM jAyate tatkadA vA gamyo nIcaizcakSuraprakrameNa // 20 // 119 nAneti // nAnAmArgaH samRddhAsamRddhaprAyaH, pAMsulaH pApabhUyiSThaH, dIrghasUtro bhAvikAryaphalasaMpadanveSI zatruryadA AptagatyAgamena AptAnAmavaJcakAnAM yAtAyAtena, tatkSepaM teSAmavaJcakAptAnAM kSepastiraskriyAvizeSo yatra karmaNi yathA syAttathA jAyate, (tarhi) kadA kadApi avicArita eva nIcairnyAyamArgahInaiH kSuraprakrameNa bANazreNyA, nIcaizcakSuraprakrameNa nIcaizca - kSuSAM teSAmAptAnAm aprakrameNa gamyo vairibhiryeyo bhavati / nAnAmArgaH prAJjalAprAJjalaprAyAdibahuprakAraH, pAMsulo reNUtkarasahitaH, dIrghasUtro dUrataraH panthA api AptagatyAgamena saghRNayAtAyAtena tatkSepaM tatastasmAddezAtkSepaH kSepaNIyAnAM kaNTakAdInAM dUrIkaraNaM yatra karmaNi yathA syAttathA jAyate tarhi kadApyavicAreNaiva nIcaizcakSuraprakrameNa adhonayanavyApAramantareNaiva gamyaH / kaNTakAdimati tu nayanavyApAramantarA pIDA syAditi // apyajJAtvA rAvaNAvAryazakti ke me tantrAvApayozcetyamatvA / no sthAtavyaM dezakAlAnapekSaM zayyotthAyaM dhAvatAM kAryasiddhiH // 21 // apIti // rAvaNAvAryazakti rAvaNasyApratiSedhyazaktimapyajJAtvA me mama tantrAvApayoH tantre svaprakRtyutpattividhAnalakSaNe AvApa parazaktInAmAtmani viSaye'dhyAropalakSaNe cApi ke santi iti matvA dezakAlAnapekSa dezakAlAvanapekSya no sthAtavyam / zayyotthAyaM zayyAta utthAya dhAvatAM narANAM kAryasiddhirbhavati // bhAratIye - he Arya, aNau api a zatrau zaktim // ityAkUtaM tasya bhImohitasya jJAtvAlApairaJjanAnandano'sau / itthaMkAraM pathyamarthe jagAda nyAyyaM nopecikSiSante hi santaH // 22 // itIti // asau aJjanAnandano hanUmAn bhImohitasya bhiyA mohitasya bhImamUhitaM yasyeti vA tasya RkSarAjasya iti AkUtamAzayam AlApairjJAtvA itthaMkAramitthaM vakSyamANarItyA pathyaM nyAyAnapetam arthe jagAda / hi yataH santaH nyAyyaM na upecikSipanta upekSitumicchanti // bhAratIye - raJjanAnandano raJjanayA cittAhlAdanopAyalakSaNayA nandayati tAdRk bhImo vRkodaro hitasyAvyabhicAriNastasya yudhiSThirasya // nyUnA vANI nopakuryAjjaDAnAmunmUDhAnAM cAdhikodvejanAya | na stokeyaM tAvakI nAtiriktA vastUpAttAnveti lAvaNyayuktim // 23 // Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyamAlA / nyUneti // nyUnA alpAkSarA vANI jaDAnAM nopakuryAt / adhikAlpasAronmUDhAnAmudvejanAya bhavati / iyaM tAvakI vANI na stokA tucchA, nAtiriktA riktamatikAntA pracurA, vastUpAttA paramArthayuktiyuktA lAvaNyayuktiM prAmANyaghaTanAmanvetyanuyAti // saMdigdhe'sminsatpathe kApathaughaiH pAzcAtyAnAM pUrvajaiH patrapAtaH / . so'styevArdo yaH kRtaH sannayAkhyastavyAmohaH kiM vRthaiva kriyeta // 24 // saMdigdha iti // kApathaudhairdurjanamArgasaMghAtaiH saMdigdhe'smin satpathe sanmArge sati pUrvajairyaH patrapAtaH kRtaH, sa patrapAtaH sannayAkhyaH satI samIcInA nayasyAkhyA yasya tAdagArdo nUtanaH pAzcAtyAnAM pazcAdbhavAnAmastyeva, tattasmAd vyAmohaH kiM vRthaiva kriyeta // saMtiSThante sAntvamAtreNa nAnye lipsante'rtha te na mAdyantyadAne / kupyantyante datrimAdvairabandhAdvairaM manye datrimaM tallaghIyaH // 25 // saMtiSTheti ||ye artha dravyaM lipsante te anye zatravaH sAntvamAtreNa na saMtiSThante na viramanti, adAne na mAdyanti tuSyanti, ante pariNAme datrimAt dAnanirvRttAt vairabandhAt kupyanti / tat tasmAddatrimaM dAnanirvRttaM vairaM laghIyo'zlAghyaM manye // bhettuM nAriH zaktyate'rAtigRhyA bhedyA bhinneSveSu vairI vibhinnH| kiM bhedoktyA kiM vibhinnaiH zaphairvA gaurevAzvaH kiM tvabhinnairna vaahyH||26|| bhettumiti // yadyarirbhettuM na zakyate tadArAtigRhyAH zatrupakSA bhedyAH, teSu bhinneSu vairI vibhinna eva / athavA bhedoktyA kim / vibhinnaiH zaphaiH khuraiH kiM gaurava vAhyaH, abhinnaiH khuraiH kim azvo na vAhyate / vAhya eva // kRtyAkRtyeSvanyadIyeSu yojye syAddaNDyo'nyaH sAmabhedopadAne / - kalpye'nyasminkaH paro daNDyamAnaH zUrAH zatrau kurvate tena dnnddm||27|| ___ kRtyeti // anyadIyeSu parakIyeSu sAmantamaNDalAdiSu kRtyAkRtyeSu bhedyAbhedyeSu yojye sAmabhedopadAne sAma-bheda-dAnasamAhAre sati / anyaH zatrurdaNDyaH syAt, anyasmizatrau daNDanIye kalpye paraH zaJcatiriktaH kodaNDyamAno bhavet / tena zUrAH zatrau daNDaM kurvate // ko'pi kSobhIbhUtalakezavArI rAjannAsIdvyAptavAnityacintyam / zastraM zAstraM vikramaM kaulaputryaM tasyaivAnuprekSase nAsya viSNoH // 28 // ko'pIti // he rAjan sugrIva, jAmbava, vA tvayA kSobhIbhUtalakezavArI kSubdharAvaNavAraNazIlo vyAptavAna ko'pi nAsIdityacintya na cintanIyam / tvaM tasya rAvaNasyaiva zastraM zAstraM vikrama kulInatAM cAnuprekSase / asya viSNo rAmasya nAnuprekSase // bhAratIye-rAjan yudhiSThira, ko'pi kSobhI kezavAribhUtalaM vyAptavAn nA AsIt / tasya jarAsaMdhasya // yaH sAmrAjyaM prAjyamadhyakSameSAM tvaM nAryAcaM no'grahIdvetsi kiM tam / sazrIrAmeNAhato mAdhavena draSTavyo'yaM kena cAnyena sAdhyaH // 29 // Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 sargaH] dvisaMdhAnam / 121 ya iti |yo rAvaNaH eSAM rAmasya (prabhutvAdvahuvacanam) prAjyaM prauDhaM nAryAcaM sItApradhAnamadhyakSaM sarvavikhyAtaM sAmrAjyam / sItAvyatirekeNAyodhyAyAM punargamanAbhAvaH sUcitaH / agrahIt taM rAvaNaM kiM tvaM no vetsi / so'yaM rAvaNo mAdhavena lakSmIpatinA zrIrAmeNAhato mAritastvayA draSTavyaH / anyena kena sAdhyaH // bhAratIye he Arya, AyaM pradhAnameSAM no'smAkamadhyakSaM pratyakSam / zrIrAmeNa zrIrAmA ramaNI yasya tena, sazrIrAmeNa zriyA gameNa balabhadreNa sahitena mAdhavena nArAyaNena / ayaM jarAsaMdhaH // / dIpyAniSTaM yasya niSTabdhamAraM khyAto'vadyanyazcaritrairavadyam / yuSmAdRkSA bAhavo yasya pakSAstatrailokyaM jayyamasyAvalokyam // 30 // dIptyeti // yasya dIptyA kA AraM maNInAM samUhaH karma aniSTaM yathA syAttathA niSTabdhaM niSTaptam nirastam yazcaritairAcaraNairavA garyamavadyannavakhaNDayan khyAtaH prasiddhaH, yasya yuSmAdRkSAH pakSA bAhavo vartante, tat tasmAdasya rAmasya kRSNasya vA jayyaM jetu zakyaM trailokyamavalokyaM vicAraNIyam // itIdamAkarNya sa pAvanaMjayerato'trapArthasya viritsayA ripoH / udIrNamuccaiHphaladohalAyudhastathAsadRkSaH punarabravIdvacaH // 31 // itIti // ato'nantaram, phaladohalAyudhaH phale vipakSakSodalakSaNe dohalamAyudhaM yasya tAdRk, sa RkSo jAmbava ityuktaprakAreNAtrapArthasya na trapAmarthayate tAdRzaH pAvanaMjayaH pavanaMjayaH kesarI tatputrasya riporviritsayA mAraNecchayoccairatizayenodIrNamuktamidamAkarNya punaH tathA sat samIcInaM vaco'bravIt // bhAratIye-asadRkSo'nupamo jaye rataH uccaiHphalada uccaiHphalAni dadAti tAdRk halAyudho balabhadraH / pAvanaM pavitram // vaMzasthaM vRttam // AkrIDazailAH kulaparvatAste vApyaH samudrA jagadaGgaNaM tat / dizaH samastAstava laGghanAnAM bhavanti kIrterapi na prabhUtAH // 32 // AkrIDeti // tava kIrteste jagadvikhyAtAH kulaparvatAH, AkrIDazailAH krIDAkSoNIdharAH, samudrAH, vApyaH krIDAkamaladIrghikAH, tat jagadaGgaNam samastA dizaH, laGghanAnAmanargalaphalakelInAM prabhUtAH pracurAH na bhavanti // upajAtiH // balIyaso'pi dviSatAM nihanturavadyavRtterapi kIrtibhAjaH / mAteva nItirvipadAM nihantrI neyA na sA kAmadughAvadhUtim // 33 // balIyasa iti // balIyasaH atizayena gajaturaMgamAnucaracaraNalakSaNabAhyazaktitrayalakSaNAbhyantarabalavataH dviSatAM zatrUNAM nihantuH, avadyavRtteH niravadyAcaraNazIlasya, api kItibhAjaH tava tvayA, kAmadudhA kAmadhenuH, mAtA iva vipadAM nihantrI sA nItiH avadhUtimavadhAraNAm na neyA / karmaNi pradhAne pratyayaH / 'kRtyAnAM kartari vA' iti SaSThI // 16 Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 kAvyamAlA | vidyAbalena vibhavena parAkrameNa cintyastvayA balavatA balavAnvipakSaH / daNDAraNiprakRtiragnirivAntarutthastApaM tanoti hi mahAnubhayorvimardaH // 34 // vidyeti // balavatA tvayA vipakSaH zatrurapi vidyAbalena AnvIkSikItrayIvAtadaNDanItilakSaNarAjavidyAcatuSTayabalena, vibhavena vibhUtyA, parAkrameNa pauruSeNa, balavAn cintyH| hi yataH mahAn vimardaH saGgrAmaH / daNDAraNiprakRti: antarutthaH agniriva / ubhayostApaM tanoti // vasantatilakA vRttam // yasya zauryasya dhanasya kIrtervAgdevatAyAH satataM zriyazca / madhyasthabhAvena kRtAbhivRddhirvibhISaNaH kiM vidito na bhISmaH // 35 // nayasyeti // bhISmaH bhayajanakaH / vibhISaNo rAvaNAnujaH // bhAratIye - vibhISaNaH vizeSeNa bhayAnakaH / bhISmaH kauravapitAmahaH // upajAtiH // tvaM zrImahAmaGgala kumbhakarNa kanyAkumAraM vara vIralakSmyAH / samaM ratho yasya manorathazca pUrNastathAzAsu kathaM na vetsi // 36 // svamiti // he zrImahAmaGgala, he vIralakSmyA vara, tvaM kanyAkumAraM kanyeva (?) pariNItaH (?) kumArastAdRzaM kumbhakarNe na kathaM vetsi / yasya ratho manorathazca samaM yugapadAzAsu dikSu pUrNaH // bhAratIye - he kumbha gajamUrdhIza pradhAna, kanyAkumAram apariNItAyAmeva kuntyAM sUryAjAtam, karNam rAdheyam // dviSanmArIcodyaprabalarathavego dizi dizi svayaM garjandroNo raNazirasi kenAtha vidhRtaH / sadApyucchrAsenocchvasiti bhuvanaM yasya sakalaM kairvA duryodhana iha balenendrajidasau || 37 // dviSaditi // adya etAvatkAlaparyantam, dviSan prabalarathavegaH prabalo rathasya vego yasya tAdRk san dizi dizi droNo megha iva svayaM garjan mArIco rAvaNamAtulaH, raNazirasi sagrAmabhUmau kena vidhRtaH / na kenApi / yasyocchrAsena sakalaM bhuvanamapi sadocchrasii so'sau duryodhano duHkhena yoddhuM zakya indrajid rAvaNAtmaja iha saGgrAme kairbalena vAryaH // bhAratIye - dviSanmArI zatrunAzI codyaprabalarathavegaH codya AzcaryaviSayaH prabalo rathasya vego yasya tAdRk san dizi dizi svayaM garjan / droNaH kauravAcAryaH / balena zarIrasAmarthyena / indrajit indrasya jetA / duryodhano gAndhArIputraH || zikhariNI vRttam // sa Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 11 sargaH] dvisaMdhAnam / ebhiH zirobhiratipIDitapAdapIThaH saGgrAmaraGgazavanartanasUtradhAraH / taM kaMsamAtula ihArigaNaM kRtAnta dantAntaraM gamitavAnna samandazAsyaH // 38 // ebhiriti // samAtulo mAtulena mArIcena sahito, dazAsyo rAvaNastaM prasiddhaM kamarigaNaM zatrugaNaM kRtAntadantAntaraM yamadazanamadhyaM na gamitavAn / api tu sarvam // bhAratIye-sa prasiddhaH / mandazAsyaH mandAH zAsyA yasya tAdRk / kaMsamAtulo jarAsaMdho na gamitavAniti kAkau // vasantatilakA // vigaNayya parasya cAtmanaH prakRtInAM samavasthitiM parAm / amuyopacitAH kayApi cedviSate'sUyiyiSanti sUrayaH // 29 // vigaNeti // parasya zatrorAtmanasya parAmutkRSTAM prakRtInAM sthiti vigaNayya jJAtvA a. muyA prakRtisthityA kayApi cedupacitA vRddhiMgatAH, tarhi sUrayo dviSate asUyiyiSanti / caitAlIyaM chandaH // tatsaMhAro mA sma bhUdvandhutAyAH siddhAdezavyaktaye siddhazailam / nItvA viSNuM taM parIkSAmahe'mI jJAtvA daNDaM sAma vA yojayAmaH // 40 / / taditi // tat tasmAt kAraNAt bandhutAyA bandhusamUhasya maitryA vA saMhAro mA bhuut| amI vayaM siddhazailaM koTizilAM nItvA siddhAdezavyaktaye zrutajJAnopadezAya taM viSNuM rAmaM nArAyaNaM vA parIkSAmahe / jJAtvA parIkSya daNDaM sAma vA yojayAmaH // zAlinI // ityasya vAcamabhinandya bharotthitAnAM rAjJAM galAGgadagaladgulikAcchalena / mantrasya kalpitamivAjani mallikAnA mArAdhanaMjayaparaM mukulopahAraiH // 4 1 // iti dhanaMjayakaviviracite dhanaMjayAGke rAghavapANDavIyAparanAmni dvisaMdhAnakAvye sugrIva jAmbavAJjanAnandana-nArAyaNapANDavAdimatrakathano nAmaikAdazaH sargaH samAptaH / ityasyeti // iti pUrvoktAmasya jAmbavasya balabhadrasya ca vAcaM vANImabhinandya saMstutya bharotthitAnAM rAjJAM galAGgadagalagulikAcchalena kaNThakeyUrakSaranmauktikavyAjena mantrasya mallikAnAM mukulopahAraiH kalikopahAraiH kalpitamiva jayaparaM jayaM piparti tdaaraadhnmjni|| vasantatilakA vRttam // iti zrIdAdhIcajAtikuddAlopanAmakazrIcchoTIlAlAtmajazrIbadarInAthaviracitAyAM dvisaMdhAnakAvyaTIkAyAM sugrIvajAmbavAJjana-nArAyaNapANDavAdi. mantrakathano nAmaikAdazaH sargaH // Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 kAvyamAlA / dvAdazaH srgH| atha vAnarAdhipatibhiH prabalaiH paramaH pumAnbalayuto'nugataH / zrutavikramaprazamibhiH prayayau vinayairvibhUtimiva siddhazilAm // 1 // __ atheti // atha mantranirNayAnantaraM prabalaiH prakRSTasAmarthaiH zrutavikramaprazamibhiH zAstrapauruSopazamavadbhirvAnarAdhipatibhiH sugrIvaprabhRtibhiranugataH, balayutaH zarIrasAmarthyayuktaH, paramaH pumAlakSmaNaH siddhazilAM koTizilAbhidhAM dRSadam / vinayavibhUtimiva / prayayau // bhAratIye-narAdhipatibhiH samudravijayAdibhiH / balayuto balabhadrayuktaH / paramaH pumAn nArAyaNaH // sarge'sminpramitAkSarA vRttam // anujagmurenamanukUlatayA harivaMzajAH sukhacarA bahavaH / vyavasAyamAyanicayA iva taM kimamI na vAtatanayapramukhAH // 2 // anujeti // sukhacarAH zobhanAkAzagAmino bahavo vAtatanayapramukhAH hanumatpramukhAH harivaMzajA vAnarAnvayotpannA amI tamenaM lkssmnnmnukuultyaa| AyanicayA dravyapravezadvArANi vyavasAyamudyogamiva / kiM nAnujagmuH / anugatavanta eva // bhAratIye-sukhacarAH zarmagAmina Atata-naya-pramukhA vistIrNanItipramukhA harivaMzajA yAdavakulaprasUtAH // ravimaNDalotthita ivAnya iva svayamanyajanma gatavAniva saH / narabhImayojanasuduHsahayA prabhayA pariSkRtatanuH zuzubhe // 3 // ravIti // ravimaNDalotthitaH sUryabimbotpanna iva, anya iva, svayamanyajanma janmAntaraM gatavAn iva, ityutprekSayA narabhImayo narANAM bhayaheturjanasuduHsahayA janairatizayena soDhumazakyayA, prabhayA pariSkRtatanubhUpitadehaH sa lakSmaNaH zuzubhe // bhAratIye-narabhImayojanasuduHsahayA narasyArjunasya bhImasya vRkodarasya ca yojanena yogena suduHsahayA, sa naaraaynnH|| vizadaM yazo'khiladizaM nikhilAM bhuvamAyatiH stutikathAM mahimA / samatIyivatsamamidaM sakalaM bhujayoH ziro'sya samatItavatoH // 4 // vizadamiti // asya bhujayoH ziraH (unnataskandhatvAt ) samatItavatoH satoH, vizadaM yazo'khiladizaM samastA dizaH, AyatirvikhyAtinikhilAM bhuvam, mahimA stutikathAm samaM yugapad idaM sakalaM samatIyivat // kimu me bhujena bhuvanasya bharaM vahataH zilA bahiriyaM jagataH / dadhato bhuvaM kimu nagasya bharastarurityayaM mayamiyAya muhuH // 5 // kimviti // bhujena bhuvanasya bharaM vahato me iyaM zilA jagato bahiH kimu, bhuvaM dadhato me ayaM nagasyAdrebharastaruzca bahiH kimviti svayaM garva muhuriyAya // vinipAtitaM vinihataM prathamaM kvacidAtmanoddhRtamadaH suhRdAm / adhunAtmasAhasamasau sahasA dadRze vrajanniva nirUpayitum // 6 // Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 sargaH] dvisaMdhAnam / 125 vinIti // asau suhRdAM prathamaM prathamasadRzamadaH, AtmasAhasaM dhairyamAtmanA kvacit a. dhunA vinipAtitaM vinihataM vA iti nirUpayituM sahasA zIghraM vrajanniva dadRze // saghanAgamo nijazuciH surabhirvanapuSpagaH samahimograjavaH / sarasAM zaracchavimitaH ziziro marudanvagAttamRtumUrtiriva // 7 // saghaneti // saghanAgamo ghanAgamena mandagatyA sahito vartamAnaH, sa prasiddho dhanAgamaH prAT ca / nijazucinijenAtmanA zuciH pavitraH, grISmazca / vanapuSpagaH surabhiH vanapuSpagatvena surabhiH kAntArakusumamakarandabindUtkaravAsanAvAsitatanuH, vanapuSpajJeyo vasantazca / samahimA mahinA sahita ugrajava utkaTavegaH, samahimaH samaM himaM yasyeti zItalI agrajavaH pradhAnavega iti vA samahimograjavaH samo'harnizatulyo himasyogo'sahyo javo yasmin sa hemantaH / sarasAM rasikAM zaracchavi jalarUpatA mitaH sIkarabahulaH, sarasAM sarovarANAM chaviM svacchatAmitaH prApayitA zaratkAlaH / ziziraH zItalaH ziziranAmA ca // vacanAtipAtamaTavImaTavIM sadhunI dhunImabhinivezamagAt / sa latAgRhAnvasatiramyatayA tarasAbhipAdamabhipAdamagAt // 8 // kvacaneti // so'gAt parvatAt kacanATavImaTavIM vanaMvanamatipAtamatipatya sadhunI dhunI nadI militAm nadImabhinivezamabhinivizya vasatiramyatayA mandiraramaNIyatayA latAgRhAn abhipAdamabhipAdamabhipadyAbhipadya tarasA zIghramagAdgatavAn // pathi pANDurAjakulavRddhimataH kila kezavaM mukharayankakubhaH / iti bhImasena ucitAvasaraM sarasaM jagAda sa maruttanayaH // 9 // pathIti // ato'smAtkAraNAt kila lokoktau zAstroktau vA bhImaseno bhayAnakabalaH sa maruttanayo hanUmAn kakubho dizo mukharayan pratizabdayan pANDurAjakulavRddhiM pANDurasya ajakulasya dazarathAdipuruSakulasya vRddhiryasmAt tAdRzaM pANDu nirmalam iti kriyAvizeSaNaM vA rAjakulavRddhiM kezavaM lakSmaNaM iti vakSyamANamucitAvasaraM sarasaM jagAda // bhAratIye-maruttanayo vAyuputro bhImaseno vRkodaraH, pANDurAjakulavRddhiM pANDunAmakarAjakulasya vRddhiryasmAttaM kezavaM nArAyaNam // zazinastulAM samupayAti kulaM bhavato yaterupazamazca vidhAm / tava pauruSaM svasadRzaM bhuvanaM bhramadavyapekSya bhujayorajarat // 10 // zazIti // bhavataH kulaM zazinastulAm, upazamo yatervidhAm, samupayAti / tathA tava pauruSaM bhuvanaM bhramat sat svasadRzamavyapekSyAdRSTvA bhujayorajarat jIrNam // etena zatrUNAmabhAvena yuddhAbhAvo darzitaH // tava pUrvajena yadunopanatAH kimarAtayo naraghuNA nihatAH / sakalaM jagadvazagataM kRtavAnsa kayA ziloddharaNaDambanayA // 11 // Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 kAvyamAlA | taveti // yat yasmAtkAraNAdu aho, tava pUrvajena raghuNA kimarAtayo nopanatA na nihatAH / nihatA eva / sa raghuH sakalaM jagat kayA tava ziloddharaNaDambanayA vazagaM kRtavAn // bhAratIye - yadunA yAdavakulAdyapuruSeNa, naraghuNA narakITA arAtayaH // janamAkalasva bhuvi sAMzayikaM bhavatastathApyucitamudyamanam / tadidaM dviSAM hi patiMkaraNaM vijayazriyazca subhagaMkaraNam // 12 // janamiti // yadyapi tvaM bhuvi janaM sAMzayikaM saMzayApannamAkalasvAlokaya / tathApi bhavata udyamanamudyama ucitam / hi sphuTaM tadidamudyamanaM dviSAM palitaMkaraNam, vijayazriyaH subhagakaraNam asti || ' AThyasubhaga-' iti cvyarthe khyun // kulaparvatAH kulaparAbhavataH samavaimi te'dya nijamunnamanam / kalayanti phalgu vilayaM manute savitodayAstamayasAnumatoH // 13 // kuleti // kulaparvatA mervAdayaste tava kulaparAbhavata: kulAtparAbhavato nijaM svakIyamunnamanaM phalgu vyarthe kalayanti manyante / iti hetoH / adya sAMprataM savitodayAstamayasAnumatorudayAdryastAyorvilayaM manute / etena svasya nirAzrayatvazaGkayA sakhedatA matA bhavati / ityahaM samavaimi jAne // tadito nirUpaya payodharayostaTayorbhareNa mRdumandagatim / balizobhitAM saritamazvamukhImapi sArasAnugamanAkulitAm // 14 // tadita iti // tasmAditaH sthAnAt / payodharayo jaladhAriNostaTayoH kUlayorbhareNa mRdumandagatiM pezalAlasapravAhAm, taTayorucchritayoH / 'taTa ucchrAye' / pacAdyac / payodharayoH stanayorbhareNa bhAreNa mRdumandagatiM pezalAlasagamanAM ca / balizobhitAM taraGgabhUSitAM, jaThararAjitrayavirAjitAM ca / sArasAnugamanAkulitAM sArasAnAM lakSmaNAnAmanugamanena pazcAhatyA AkulitAm, sAreNotkRSTena sAnuSu gamanenAkulitAM ca / saritaM nadIm azvamukhIM kiMnarIM ca nirUpayAvalokaya // iha saikataM taraNitaptamidaM parihRtya haMsakulameti saraH / viralA vasanti ca sati vyasane kimu pakSapAtaniratA hi punaH // 19 // iheti // iha deze idaM haMsakulaM kartR taraNitaptaM sUryatApitaM saikataM sikatApracuraM parihRtya tyaktvA sara eti / vyasane nivAsanipAte Apattau sati viralA vasanti | pakSapAtaniratA gRhyatvAbhinivezinaH paricchadAnAM pAte niratAH punaH kimu // parato nataM jaghanapANibharAdbahu pUrvataH kucabharAtkimapi / pulineSu sUcayati tatpadayoramarAGganAgamanamatra padam // 16 // parata iti // jaghanapANibharAt jaghanayoH pAryozca bharAt bhArAt bahu yathA syAttathA Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 sargaH ] dvisaMdhAnam / 127 parataH pazcAdbhAge natam, kucabharAt stanabhArAt kimapyalpaM yathA syAttathA pUrvato nataM tatpadayoramarAGganAcaraNayoH padaM sthAnaM kartR pulineSu saikateSvamarAGganAgamanaM sUcayati // amutazca puSpazayanaM racitaM navayAvakAGkitapadaM tridazaiH / rudhirAruNaM kusumabANacitaM madanasya paJcakamiva jvalati // 17 // amuta iti // amuto'muSminpradeze tridazairdevai racitaM vihitaM navayAvakAGkitapadaM nUtanAlaktakacihnitacaraNaM puSpazayanaM kusumazayyA / rudhirAruNaM raktazoNitaM kusumabANacitaM prasUnazaravyAptaM madanasya kaMdarpasya paJcakaM raNasthalamiva / jvalati bhAti // stanatApasUnamavanamranalaM bizapatramatra kusumAstaraNe / kimutojjhitAnyamanasA viguNA surayoSitA virahavallakikA // 18 // staneti // atra kusumAstaraNe, stanatApasUnaM kucatApazuSkam (ataeva ) avanamranalaM mlAnanAlaM bizapatraM padminIdalam asti / anyamanasA viraheNa khinnacittayA surayoSitA amararamaNyA viguNA truTitatantrIvirahavallakikA viyogavINojjhitA tyaktA kimuta // mRganAbhijaM parimalaM dviradaH karidAnagandhamanuyAti hariH / iha janturevamaparo'pi paraM vinihantumeva samanuvrajati // 19 // mRgeti // parimalenaiva tattadbhAntyA tasya tasya vinihantuM dhAvanam // sarasIha majjati kariNyalinAM paridhiH karAgranibhRtaH sphurati / jaladevatArthamidadudgatavatkSaNamAtapatramiva barhamayam // 20 // sarasIti // iha sarasi, kariNi majati sati, karAgranibhRtaH zuNDAdaNDAgrasthito alinAM paridhiH pariveSaH / jaladevatArthamudgatavaduditaM kSaNaM barhamayaM picchamayam Atapachatramiva / sphurati // sabalAkikA navatRNA jagatI mRdu nirjharaM vahati vAti marut / savitAvRtazca vipinairiha kiM jaladAgamaH satatasaMnihitaH // 21 // sabalAkIti // iha sabalAkikA balAkayA bisakaNTikayA sahitA, navatRNA nUtanataNA jagatI pRthvI mRdu nirjharaM vahati, marudvAyurvAti, savitA ca vipinairAvRtaH / tathA ca jaladAgamaH prAvRTkAlaH kiM satatasaMnihito'sti // dvipadantapatramadamauktikavaddadhataH zravobhujagalaM zabarAn / kariNAM na kevalamasUnmanuve harato'mutaH sakalasAramapi // 22 // dvipeti // amuto'muSmindeze dvipadantapatramadamauktikavat gajAnAM dantapatramadamauktikavyAptaM zravobhujagalaM karNabAhukaNThaM yathAkramaM dadhataH zabarAn kevalaM kariNAmasUn prANAn harato na manuve / kiMtu sakalasAram api harataH // Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 kaavymaalaa| abhipecakaM nipatatA hariNA purataH krameNa padayordviradaH / sthitavAnihonnamitakumbhakaraH kSaNamaGkuzena viniruddha iva // 23 // abhIti // abhipecakaM pucchamUlaM lakSIkRtya purataH padayozcaraNayoH krameNa nipatatA hariNA siMhenonnamitakumbhakara urdhvanItakumbhakaro dviradaH kSaNamaGkazena viniruddha iva / sthitavAn // taravo na santyaphalino na latAH kusumojjhitA na viratasrutayaH / sarito'lihaMsazukakokilakadhvanivarjito'tra na paro'sti ravaH // 24 // tarava iti // spaSTam // iha bhAnti maNDapabhuvaH salatAH savitardikA giripatatsalilAH / vanadevatAbhirapadizya mithaH pathikAnprapA iva zucau racitAH // 25 // iheti // iha salatAH savitardikA upavezanasthAnasahitA giripatatsalilA giribhyaH patat salilaM yatra tAdRzo maNDapabhuvaH / vanadevatAbhiH pathikAnapadizyoddizya mithaH parasparaM zucau grISme racitAH prapA iva / bhAnti // patitastaroH zakuniviSTicitaH zabarairito'rkazapathakriyayA / upayuktamuktasitataNDulakairavabhAti kIrNa iva parNacayaH // 26 // patita iti // taroH patitaH zakuniviSTicito vihaMgAmedhyayuktaH parNacayaH / zabaraiH pulindaiH [kartRbhiH] arkazapathakriyayA sUryArcAvidhinopayuktamuktasitataNDulakairupayogIkRtojjhitazvetataNDulasamUhaiH kIrNo bhRta iva / avbhaati|| kusumaM dhanurmadhuliho'sya guNaH zukakUjitaM samaratUryaravaH / madanasya sAdhanamidaM pracura sulabhaM na sAdhyamiha tadvipine // 27 // kusummiti||ysmaat kusumaM dhanuH, madhuliho bhramarA asya dhanuSo guNo jyA, zukakUjitaM samaratUryaravaH saGgrAmatUryadhvaniH jAyate iti madanasya kaMdarpasya sAdhanaM pracuram (ataeva) sulabham / tasmAdiha vipine na kiMcit sAdhyam // tridivecchayA vratamihatyajanaiH kriyate na mucyata idaM divijaiH / tadidaM vanaM divamami divaM zatazIrNakalpataruzeSahatAm // 28 // tridiveti // ihatyajanairihabhavairjanaiH / [avyayAttyap / ] tridivecchayA svargecchayA vrata kriyate, divijaiH svargajairdevairidaM na mucyate, tasmAdidaM vanaM divaM svargam, divaM yAM zatazIrNakalpataruzeSahatAm devAnAmatra vane vAsAt svIyaphalAbhakSaNena bhArAkAntatayA zataM yathA syAttathA zIrNAnAM kalpatarUNAM zeSeNa hatAm avaimi jAne // Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 sargaH] dvisaMdhAnam / 129 iti saMkathAM nizamayansuhRdaH sa nizAmayansapadi tattadayam / samarAghavakramadhurAjagatI ratimApa yena samavApa zilAm // 29 // itIti // yena lakSmaNena, samarAghavakramadhurA samA rAghavasya raghusaMbandhinaH kramasya dhUrjagatI pRthivI ratimApa / so'yamiti pUrvoktAM suhRdo hanUmataH saMkathAM vArtI nizamayaJ zUevaMstattatpadArthajAtaM sapadi nizAmayan pazyan zilAM samavApa // bhAratIye-yena nArAyaNena samarAghavakramadhurAjagatiH samare aghasya pApasya vakrasya kuTilasya madhordaityasya rAjagatI rAjyam, ratiM nAzamApa / suhRdo bhImasya // RSikoTibhIta iti janyabhiyA svagale nibadhya madanena nadIm / pravivikSuNA khalu kutazcidiyaM na zilAhRteti kalitaM hariNA // 30 // prabhaviSyataH kaliyugAdbhayato na khalUpagopya bhuvi dharmanidhim / yatibhiH ziloparikRteyamiti pravitarkitaM haladhareNa tadA // 31 // RSIti // RSikoTibhIta iti janyabhiyA janApavAdabhayena svagale zilAM nibadhya nadI pravivikSuNA madanena ratipatinA kutazcidiyaM zilA nAhRtA / api tvAhRtaiva / ityevaM prakAreNa hariNA lakSmaNena kRSNena ca kalitam / prabhaviSyato bhAvinaH kaliyugAt taddhetukAd bhayato bhayAt bhuvi bhUmau dharmanidhimupagopya gopayitvoparIyaM zilA khalu nizcayena yatibhiH kartabhiH na kRtA / api tu kRtaiveti tadA tatkAle haladhareNa rAmeNa balabhadeNa ca pravitarkitam // hariNA jinAbhiSavaNonmanasA janatAvidUryamupapAdayitum / nikaTAnna pANDukazilAgapateH khalu sAhRtetyavahitaM haribhiH // 32 // hariNeti // jinAbhiSavaNonmanasA jinadevasyAbhiSekaM kartumanasA hariNendreNa janatAvidUrya janasamUhanikaTatAmupapAdayitumagapatermeronikaTAtsamIpAt sA pANDukazilA khalu nizcayenAhRtA iti haribhirvAnarairyAdavairvAvahitam // upavINayanhaSadi siddhapadaM nilayAnnilimpanivaho niragAt / na mahaH kSaNaM viSahate sma harebalavattaro'sti balino'pyathavA // 33 // upavIti // siddhapadaM jinezvarayaza upavINayan vINayopagAyan nilimpanivaho devasamaho nilayAt gRhAd dRSadi tasyAM zilAyAM niragAt / tathA harerlakSmaNasya kRSNasya ca mahastejaH kSaNaM na viSahate sma / yataH balino'pi balavattaro'sti // gajagaNDaghaTTitamadacchuritAM gajazaGkayA munizilAM nkhraiH|| vilikhanarasannabhipataJzarabhaH zaraNaM vyagAhata guhAgahanam // 34 // gajeti // gajagaNDaghaTTitamadacchuritAM karikapolasaMgharSamadajalaviliptAM munizilAM gajaza Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 kaavymaalaa| kayA nakharairnavilikhan, rasan garjan , abhipatan saMmukhaM gacchan, zarabhaH zArdUlaH guhAgahanaM guhAvane darImukhaM vA vyagAhata prAvikSata // tamudIkSya zailamupayanrabhasA vavRdhe svayaM sa bhuvanAbhyadhikam / karakandukAgirimatIva laghu puruSottamo'tiparuSo'jagaNat // 35 // tamiti // atiparuSo atiniSThuraH sa puruSottamo lakSmaNo nArAyaNazca, taM zailamudIkSya, rabhasautsukyenopayan samIpamAgacchan , svayamAtmanA, bhuvanAbhyadhikaM yathA syAttathA vavRdhe / giriM koTizilAnAmAnam , karakandukAna hastagendukAdatIva laghumajagaNat // jaghanaM nibadhya vasanena ghanaM viniyamya kezanicayaM zirasi / bhuvamutkhanazcaraNapANitalaiH sa vavalga malla iva valgu nadan // 36 // jaghanamiti // sa lakSmaNo viSNurvA vasanena vastreNa jaghanaM nitambaM dhanaM yathA syAttathA nibadhya zirasi kezanicayaM viniyamya dRDhaM niyantrya caraNapANitalairbhuvaM bhUmimutkhanan valgu manohAri yathA syAttathA nadan san malla iva vavalga cacAla // padaghAtajAtadari muktadharaM sa dharAdharaM sukRtavAnkRtavAn / vijahAti vA balavatA nihataH zlathamaNDalaH kila na kaH pRthiviim|| 37 // padeti // sukRtavAn puNyavAn sa lakSmaNo viSNuzca dharAdharaM koTizilAnAmakaparvataM padaghAtajAtadari padayorghAtena jAtA darI yatra tAk, muktadharaM muktA tyaktA dharA pRthvI yena tAdRk yathA syAttathA kRtavAn / balavatA nihataH zlathamaNDala: san kaH pR. thivIM na vijahAti // sa darImukhena natakujatanuH pravizannadhaspadamamuSya gireH / samami darzitavarAhagatirgatavAnvarAha iti nAma tadA // 38 // sadeti // natakubjatanurnatA kubjA tanuH zarIraM yasya so'mudhya gireradhaspadamadhobhAgaM darImukhena pravizan darzitavarAhagati darzitA varAhasyeva gatiryena sa lakSmaNaH kRSNazca tadA varAha iti nAma gatavAn iti samavaimi // urasA nipIDya bhujayotiyaM paritaH prasArya paridhArya zilAm / samudakSipadvaravivAhazilAmiva gominIM pariNinISurasau // 39 // uraseti // gominI lakSmI pariNinISuH pariNetumiccharasau lakSmaNaH kRSNazca, bhujayodvitayamurasA nipIDya paritaH sarvataH prasArya zilAM koTizilAm / varavivAhazilAmiva / samudakSipat samuccikSepa // kRtapANipIDanavidhiH prathamaM puruSottamena samudUDhatanuH / virarAja koTikazilA bhayataH parikampitA navavadhUriva sA // 40 // Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 sargaH] dvisaMdhAnam / kRteti // puruSottamena lakSmaNena viSNunA narapradhAnena ca / prathamaM kRtapANipIDanavidhiH kRtaH pANinA pIDanasya vidhiryasyAH sA, vihitapariNayanavidhAnA ca / samudUDhatanuH samuddhRtamUrtirbhayataH parikampitA koTikazilA navavadhUrnavoDheva / virarAja // paritaH patadbhujagapaGkirasau galitAntrajAlajaTileva babhau / 131 paribhinnanirjharajalA hariNA vidhRtAnilena ghanamUrtiri // 41 // parita iti // paritaH sarvataH patadbhujagapatiH kSaratsarpazreNirasau zilA / galitAntrajAlajaTilA cyutAntramAlArUpajaTAvalambinIva / paribhinnanirjharajalA sravannirjharapAnIyA hariNA lakSmaNena kRSNena / anilena vAyunA ghanamUrtiriva / vidhRtA // divi dundubhiH praNinanAda divaH kusumAJjaliH praNipapAta tathA / tamudIkSya vismayamivoccalitAstaravo'pi puSpamabhitazcakaruH // 42 // divIti // taM lakSmaNaM viSNumudIkSya vismayamAzcaryamuccalitA iva // dviSatAM bhayena suhRdAM pramudA dyunivAsinAmatizayena hareH / api sAhasairabhavadudvRSitaM nanu vastvanekavidhamekavidham // 43 // dviSatAmiti // ekavidhamapi vastvanekavidhaM bhayapramodAzcarya sAhasabodha kamabhavat // avalokya taM kalakalaM mumucurdizi khecarA jitaziloddharaNam / sahadharmamAnitanayA vitataM pravijeSyase ripumapIti jaguH // 44 // avalokyeti // sahadharmamAnitanayA sahaiva dharmeNa vinayalakSaNena ziSTaparipAlana duSTanigrahalakSaNena vA mAnito nayo yeSAM te khecarAH sugrIvAdayo jitaziloddharaNaM jitaM zilAyA uddharaNaM yena tAdRzaM taM lakSmaNamavalokya dizi dikSu kalakalaM kolAhalaM mumucuH / tathA vitataM ripuM rAvaNAbhidhamapi pravijeSyase iti jaguH || bhAratIye - khecarA devAH / taM kRSNam / saha yugapat ekakAlam / kalakalaM mumucuH / dharmamAnitanayAH dharmasya pANDunRpasya mAninastanayA yudhiSThiraprabhRtayo vitatamanavarataM yathA syAttathA jaguH // pratiropyatAM tadiyamatra zilA bhavitAsi zatru kulanirdalanaH / pratizuzruvAniti vacaH suhRdAM samatiSThipatpunarimAM sa hariH // 49 // pratiropyeti // sa harilakSmaNaH kRSNazca tattasmAdiyaM zilA atra yathAsthAnaM pratiropyatAm tvaM zatrukulanirdalano ripuvaMzAvamardI bhavitAsi' iti suhRdAM vacaH pratizuzruvAn aGgIkRtavAn punarimAM samatiSThipat pratiropayAmAsa // sarasIjalaplavahimastamasau dvipadAnasaurabhamathAnubhavan / mRganAbhigandhamapi gandhavahaH samayaM vanecara ivAbhiyau // 46 // sarasIti // atha sarasIjalaplavena himo dvipadAnasaurabhaM gajamadAmodam, mRganAbhigandhaM Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 kAvyamAlA / kastUrIparimalamapyanubhavannasau gandhavaho vAyuH / vanecara iva / taM lakSmaNaM kRSNaM ca sabhayaM yathA syAttathAbhiyayau // utkhAtaropaNamidaM nijameva puMsAM nyAyyaM vrataM tadanupAlaya pAlanIyam / ityagrajasya vacanaM pratimAnya tuSTastuSTAva siddhapadapaGktimasAvupendraH // 47 // utkhAteti // nijaM kulAcAraprAptam, nyAyyaM nyAyAdanapetaM puMsAM narANAM pAlanIyamatyAjyamutkhAtaropaNamutkhAtAnAM ropaNamidaM tat vratamanupAlayetyagrajasya rAmasya balabhadrasya vA vacanaM pratimAnya tuSTaH prasanna upendro lakSmaNaH kRSNazca siddhapadapati muktazreNI tuTAva // vasantatilakAvRttam // yo'dhaHsthito'zokatarorabhAsIttadRkSamUlIyamahAvratasya / phalaM yatibhyaH prathayannivArhanvandyaH surANAM sa punaH punAtu // 48 // yo'dha iti // yastadRkSamUlIyamahAvratasyAzokavRkSamUlArthasya mahAvratasya phalaM yatibhyaH prathayan kathayan ivAzokataroradhaHsthitaH sannabhAsIt / surANAM devAnAM vandyo'rhan punaH punaH punAtu // upajAtiH // bodhAmbhodhau yaH samAdhInduvRddhe siddhe rucyaM kartumicchannivarddhim / ninye mAnyaM sAdhu ratnatrayaM naH siddhaH siddhAM kAryasiddhi karotu // 49 // bodheti // yaH samAdhInduvRddha samAdhinendriyagocareNa krodhamAnamAyAlakSaNairvA janitakAluSyaparityAgAccetasaH prasannatayaivendunA candreNa vRddhe bodhAmbhodhau bodhe'vagamavigamasajanmani jJAnAtizaye eva samudre siddhermuktilakSaNAyAH rucyaM bhUSaNaM kartumicchanniva mAnyaM mAnanIyaM ratnatrayaM samyagdarzanajJAnacAritrasvabhAvaM sAdhu yathA syAttathA RddhiM vRddhi ninye, sa siddho no'smAkaM siddhAM pUrvAparapramANabAdhAparityAgAdyuktiyuktacetasAM puMsAM pratItizikhara. mArUDhAm kAryasiddhiM kAryasya mokSalakSaNasya siddhi prApti jJaptiM vA karotu // zAlinI // tathAcArya caryApariNatamupAdhyAyamakhila zrutopAdhyAyaM taM bahuvidhatapaHsAdhanaparam / stuve sAdhu sAdhu sthitijananirodhavyatikaraM ___ sadA pazyatprAhutritayamidameva tripuruSam // 50 // tatheti // tathA arhansiddhayoH stavanaprakAreNa, caryApariNataM caryAbhinidarzanacaraNatapovIryAcArarUpAbhiH paJcabhiH pariNatamAtmasvarUpopalabdhilabdhamAcArya sUrim, tathAakhilazrutopAdhyAyaM samastAgamopadeSTAram, upAdhyAyaM pAThakam ,tathA-bahuvidhatapaHsAdhanaparaM bahuvidhaM bAhyAbhyantaraprakAraM yat tapazca, tatsAdhanaM heyaM heyatayA, upAdeyamupAdeyatayA, vivecakaM jJAnaM ca tat paraM paramotkarSa prAptaM yasya tam, sAdhu saMsArasaMsaraNakAraNasarAgapariNAmabahirmukhatayAntarmukhAkAratayAtmAnamavalokamAnaM tadrUpatayA pariNamantaM bahirbhaveSu saM. Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 sargaH] dvisaMdhAnam / 133 yogatAmApanneSUdAsInatvAvalambimuni stuve stavImi / dhImantaH sthitijananirodhavyatikaraM dhrauvyotpAdavyayasaMbandhaM sAdhu pUrvAparapramANabAdhAparityAgena pratItimandiraM yathA syAttathA sadA sarvadA pazyat / idameva tritayamAcAryopAdhyAyasAdhulakSaNaM tripuruSa harihiraNyagarbhaharA. tmakaM prAhuH / zIlAtpracyavamAnAnAM zIle pratyavasthApakatvAt vineyAnAM kAruNyabuddhyA pratipAlanAt vividhatapasA vividhakarmabhasmIkaraNAdbrahmaviSNuharAtmakatvamiti bhAvaH // zikhariNI // ityuccakaiH stutizataM viracayya viSNu mAlikhansuragaNairjahase zilAyAm / dvIpAmburAzikulaparvatadevalokalokAntareSu likhitaM kila kena veti // 11 // itIti // suragaNairdevagaNairityevamuccakairatizayena stutizataM viracayya racayitvA zilAyAM nAma alikhan / viSNuH 'dvIpAmburAzikulaparvatadevalokalokAntareSu dvIpasamudramervAdyadrisvargamanuSyAdilokeSu kena vA kila Azcarya likhitam' iti jahase hasitaH // vasantatilakA // itthaM hiraNyakazipUdayapakSapAtI nArAyaNaH pathi babhUva nivartamAnaH / siddhAbhipUjanavizeSavivRddhatejAH zrIvardhanaM jayakaraM vinayaM nirAhuH // 12 // iti dhanaMjayakaviviracite dhanaMjayAGke rAghavapANDavIyAparanAmni dvisaMdhAnakAvye la kSmaNavAsudevayoH koTiziloddharaNakathano nAma dvAdazaH sargaH samAptaH / itthamiti // itthamanena prakAreNa, siddhAbhipUjanavizeSavivRddhatejAH siddhAbhipUjanena vizeSeNa svAbhAvikatejasa Adhikyena vivRddhaM tejo yasya tAdRk, hiraNyakazipUdayapakSapAtI hiraNyasya svarNasya kazipoAsAcchAdanayoH / udayasyAbhyudayasya pakSapAto'sti yasya tAk, nArAyaNo lakSmaNaH pathi mArge nivartamAno babhUva / yuktaM caitat / vinayaM namratAM zrIvardhanaM saMpadvardhakaM, jayakaraM nirAhu/mantaH ||bhaartiiye-hirnnykshipuudypksspaatii hiraNyakazipordaityasya ubhayapakSaM pAtayati tacchIlaH / nArAyaNaH kRssnnH|| iti zrIdAdhIcajAtikuddAlopanAmakazrIchoTIlAlAtmajazrIbadarInAthaviracitAyAM dvisaMdhAnakAvyaTIkAyAM lakSmaNavAsudevayoH koTiziloddharaNakathano nAma dvAdazaH srgH| trayodazaH sargaH / sa zrIzailodIrNabalena prajihAnaH sthityAdautyannAmaM nirUDhaM hariNoktaH / vaidehyartha yojayatako vyavasAyaM tadrakSaH sthAnamarAterabhiyAtaH // 1 // __sa iti // sthityAdau janmakAlamArabhya, nirUDhamAgopAlAGganAvikhyAtam , tyat 'hanUmAn' iti nAma prajihAnaH prApnuvAnaH, adIrNabalena puSTasAmarthyena, vaidehyarthe sItArtha vyavasAyaM nizcayaM yojayatA prerayatA hariNA lakSmaNenokta eka ekAkI, sa zrIzailo hanUmAn, tat Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 kaavymaalaa| lokaprasiddham, dUrakSaH duSTAni rakSAMsi yatra tadarAte rAvaNasya sthAnamabhiyAtaH // bhAratIyevai nizcaye dehyartha puruSArtha, sthityA nirUDhaM dautyaM prajihAnaH, dUrakSaH duHkhena rakSituM zakyaH zrIzailastannAmA dUtaH arAterjarAsaMdhasya // sarge'sminmattamayUraM chandaH // durga rASTra tIrthamaraNyaM vrajamAyaJjAnazatrozcAramabuddhaH svayamanyaiH / sa svIkurvankRtyamakRtyaM vyupajApaiH sthAne sthAnaM svpnmpiicchnpryto'bhuut||2|| durgamiti // anyaiH svayamabuddho jJAta eva zatrozcAraM gatiM jAnan , vyupajApaiH sAmAdibhirakRtyamabhedyamamAtyAdikam, kRtyaM bhedyaM svIkurvannurarIkurvan / [bhedaM svIkArayanniti bhAvaH / ] sthAne nirupadrave deze sthAnaM sthiti svapnaM nidrAmapIcchan prayato'bhUt / / adhvAnte'sau cetati vairaM pratibadhnajJAtA nIteH saMpratimAtAmahatApam / kurvandhairyeNAvajitaM tadripujAtaM sAmnAyojya svAmini sarvasahameyaH // 3 // adhvAnta iti // nIteqhatAsau hanUmAnadhvAnte mArgamadhye vairaM garbhiNyapi me mAtA nirdayenAnena mahendreNa svamandirAniSkAriteti vairaM cetasi pratibadhnan mAtAmahatApamaJjanAsundarItAtasya mahendrAcalendrasya pazcAttApam, saMprati tatkAlaM dhairyeNAvajitaM tadripujAtaM zatrusamUha sAnA Ayojya svAmini rAme sarvasahamAjJAsahiSNum, kurvan sanaiyo gatavAn / bhAratIye-saMpratimAtA vartamAnakAlaparicchedako'sau zrIzailo duutH| adhvAnte nirmale cetasi, mahatA dhairyeNa / Apam pracuraM sajalapradezam / aiyaH // avyAlolaGkAmayamAno yaza ojo vAJchannudyannItividAryapriyaveSaH / prepsuH zAlaM rAjagRhaM taM samatItazcakre laGkAmAkulavRttiM paramAjau // 4 // avyAlolamiti // avyAlo'duSTaH, laGkAM tanAmanagarImayamAno gacchan san, udyannIti udyantI nItiyatra tAdRk yathA syAttathA yaza ojaH kSAtratejazca vAJchan san, priyaveSaH satAmAkAradhArI, taM rAjagRhaM rAjamandiraM prepsuH prAptumicchu:, zAlaM prAkAraM vidArya samatItaH samatikrAntaH san hanUmAn Ajau saMgare paramatizayena laGkAmAkulavRtti cakre // bhAratIye-avyAlolaM sthirataram , yaza: kAmayamAnaH, ojo vAJchan , udyanItivid udyatI nItiM vetti sa, AryapriyaveSa AryANAM priyo veSo yasya tAdRk, rAja. gRhaM tannAmAnaM jalAzayaM samatItaH saMprAptaH sa dUtaH zAlaM matsyavizeSam Ajau samarabhUmau paraM kevalaM prepsuH taM zAlaM kAmAkulavRttimabhilASAkulitacittam alamatyarthe cakre / yadvA taM jalAzayaM samatItaH rAjagRhaM rAjamandiram udyan gacchan zAlaM prAkAraM prepsuH paraM zatrum Ajau samare kAmAkulavRttimalaM cakre // dAruNAkAro'yamutAho rathakaTyA kiM vAzvIyaM vAridhivelA parikhA zvit / saudhA jAlollAsitadhUmAH kimu medhAH zvetA nIlAnki sa vamantIti zazaGke 5 .. dArviti // sa hanUmAn dUtazca 'aho Azcarye ayaM dAruprAkAraH, uta rathakaTyA rathasa Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 sargaH] dvisaMdhAnam / 135 mUhaH, kiM vA azvIyamazvasamUhaH, iyaM vAridhivelA samudravelA uta parikhA, ime jAlolAsitadhUmAH saudhAH kimu zvetA meghA nIlAn vamanti' ityevaMrItyA zazaGke // nirbaddhoccairAvatamucchIkara sekaM dRSTvAsyoccairAvaNatuGgadvipazAlam / jAtA cetasyambudabandIgRhazaGkA puNyopAttA kiM prabhuzaktirna karoti // 6 // nirbaddheti // nirbaddhoccairAvataM nirbuddha AlAnita ucca airAvato yatra tat, ucchIkarasekam ut UrdhvaM zIkarANAM tuNDonmuktajalakaNAnAM seko yatra tat, rAvaNatuGgadvipazAla rAvaNasya tuGgAnAM dvipAnAM gajAnAM zAlAm / 'vibhASA senA -' iti klIbatA / dRSTvA asya hanUmata: cetasi ambudabandIgRhazaGkA jaladAnAM kArAgRhazaGkA uccairatyartha jAtA / puNyo - pAttA prabhuzaktiH kiM na karoti // bhAratIye - nirbaddhoccairAvataM nirbaddhA uccA irAvatIbhavA gajA yatra tat, uccairAvaNatuGgadvipazAlam uccAmairAvaNavattuGgAnAM dvipAnAM zAlAm / asya zrIzailasya || dRSTvA damyAJzRGkhalabandhena kizorAnevaM hyetaiH saMprati pIDAmapi nItaiH / damyante'nye svAmyupakArairnatu nAthA jAtyasyetthaM vRttirudAtteti sa mene||7|| dRTveti // sa hanUmAn zrIzailo vA damyAn kizorAn azvabAlakAn dRSTvA 'zRGkhalabandhena pIDAM kadarthanAm nItairgatairapi etairazvabAlaiH kartRbhiH svAmyupakAraiH karaNaiH saMprati sAMpratam hi nizcayena anye zatravaH evaM svamadanaprakAreNa damyante' natu nAthAH svAminaH / jAtyasya itthamanena prakAreNa udAttotkaTA vRttiriti mene // udyatkakSA gopurazAladhvajamAlA mattAlambAlambanabAlA samRdaGgAH / tasyAdhAvattuGgaturaMgAvababhAse rAjanyAnAM kandukabhUmirnagarI vA // 8 // udyaditi / / tasya hanUmataH zrIzailasya ca rAjanyAnAM rAjaputrANAM kandukabhUmiH kandukakrIDAbhUmiH athavA nagarI, udyatkakSA udyatI kakSA gopuraprAkArAntarbhUmiryasyAH, gopurazAladhvajamAlA gopureSu kRtsnadvAreSu zAleSu prAkAreSu dhvajAnAM mAlA yatra, mattAlambAlambanabAlA mattAlambAnAmavaSTambhana kASThAnAmAlambanaM yAsAM tA bAlA mugdhA yatra, samRdaGgA samRd aGgaM yasyAH samardalA vA, AdhAvattuGgasuraMgA AdhAvantastuGgAsturaMgA: zIghra - gAmino'zvAzca yasyAm, etAdRk avababhAse // yatrodvege mUrchati zokenayamastrI tasthau duHsthaM cAzubhavAnIzasametya / tyaktvAlaGkArAjyavibhogaM dhanado'pi dveSI kArAgAramasau tannicacAye // 9 // yatreti / asau hanumAn yatra kArAgAre yamastrI kRtAntabhAryA udvege zokena mUrchati vRddhiM yAti sati duHsthaM yathA syAttathA, IzasametyA zivayogyA bhavAnI ca Azu zIghram, asau dveSI dhanado'pi laGkArAjyavibhogametannagarI rAjyavibhogam ' yamaka zleSacitreSu bavayoDelayorna bhid / nAnusvAravisargau ca citrabhaGgAya kalpitau // ' iti vacanenAnusvAratyAgena Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 kAvyamAlA / alakArAjyavibhogaM tadIyanagarIrAjyabhogaM tyaktvA, tasthau tat kArAgAram, nicacAye dRSTavAn // bhAratIye - asau zrIzailo yatra astrI astrayuktaH, azubhavAn, dhanadaH bandhanAtpUmutkocadAtA api dveSI zatruH IzasametyA Izasya jarAsaMdhasya sametyA saMmukhAgamanena, alaMkArAjyavibhogam alaMkArA bhUSaNAni AjyavayaH 'saMbhogalAlasA nityaM ghanapInapayo. dharA / SoDazAbdA tu yA nArI budhairAjyavirucyate / / ' ityuktyA kamanIyakAminyaH bhogacaiteSAM samAhAraM tyaktvA zoke udvege ca mUrchati duHstham, anayamayarahitaM ca yathA syAtathA tasthau // sAraGgarddha saMgatasatvairathayuktaM ramyaM rAjacchatravitAnairbahuphenaiH / baddhotsedhaM nIravizAlaM nRpamArga gacchangaGgAsAgarasaGgaM smarati sma // 1 11 sAraGgeti // sa hanumAJzrIzailazca, sAraGgarddha gajendrasamRddhaM rathayuktaM saMgatasatvaiH saM samIcInaM nyAyamArgAnuyAyi gataM gamanaM yeSAM tainItimArgAnusAribhiH satvaiH prANibhI ramyaM manoharam, bahuphenaiH phenakalpaiH DiNDIrasadRzaiH, rAjacchatravitAnaiH rAjJAmAtapatra samUhaiH zobhamAnairAtapatraizcandropakaizca vA baddhotsedhaM viracitazobham, nIravizAlaM zAlazRGgANAmatyunnatatvAnniSkrAntasUryaprAkAram, nRpamArga gacchan san, sAraGgarddha cAtakavyAptam, atha pakSAntare / saMgatasattvairmilitamInAdijIvairyuktam, rAjacchatravitAnaiH rAjat chattravat vitAnaM yeSAM taiH bahuphenaiH pracuraDiNDIraiH baddhotsedham, nIravizAlaM nIravINAM jalapakSiNAM zAlo gamanaM yatra tAdRzaM gaGgAsAgarasaGgam smarati sma // sAMdhyaM rAgaM ratnamayUkhairvidadhAnaM kSIrAmbhodheH saikatamudyanmakarIkam / saiMhaM pIThaM nirjayadAsthAyukamuccairakSobhItaM mAgadhasevyaM vyalulokat // 11 // sAMdhyamiti // ratnamayUkhaiH sAMdhyaM saMdhyAbhavaM rAgaM vidadhAnam, udyanmakarIkam udyanto makarIkA yatra taM kSIrAmbhodheH saikataM sikatAmaya pradezaM nirjayat uccairunnataM saiMhaM pIThaM siMhAsanam, AsthAyukam, rakSobhItaM rAkSasaiH parivAritam, mAgadhasevyaM bandIjanastutyam ( rAvaNaM hanumAn ) vyalulokat // bhAratIye - akSobhI niHkSobhaH mAgadhasevyaM mAgadhAnAM rAjavizeSANAM sevyaM taM jarAsaMdham // dIrghanyastaM hastamadhiSThAyukamIpatpIThIbaddhAlAnaniSaNNadvipazobham / bhUbhRccUDAkoTiSu pAdaM nidadhAnaM rAgAkrAntaM bhAnumivoccairudayastham // 12 // strINAM zuklaiH sAmikaTAkSaiH saha pAtaM saMgacchadbhizcAmarabhAraiH kRtazobham / kallolAnAM mInavilAsairmilitAnAM nunnaM velAzailamivAbdheH smvaayaiH|| 13 // zrIvAgdevyorvakSasi vAci sthitimatyoH kaNThe hAraM vAstukasImeva vahantam / muktAmAlAM manmathadolAmiva lolAM bibhrANAbhirvAravadhUbhiH pariviSTam // 14 // Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 sargaH ] dvisaMdhAnam / evaM vAkyaM viSTaraviSTastamavocadyatrAnuktaM nApi duruktaM sa manojJaH / kAlAnte'pi kSobhamagacchangurusattvaH pArAvAraH so'yamapUrvazviradRSTaH // 19 // dIrghetyAdi // dIrghanyastaM dIrghe nyastaM hastam adhiSThAyukam, avaSTabhyopaviSTam, ISapIThIbaddhAlAnaniSaNNadvipazobhamISat pIThyAM pUrve baddhasya pazcAdAlAnaniSaNNasya dvipasyeva zobhA yasya tam / bhUbhRto narendrA girayazca / pAdaM caraNaM kiraNaM vA / cAmarabhAraiH prakIrNakasamUhaiH / devagaNaistu pAtaM pAdapraNAmam / vakSasi vAci sthitimatyoH zrIvAgdevyorlakSmIsarasvatyoH vAstukasImA vasatimaryAdA iva kaNThe hAraM vahantam, lolAM muktAmAlAM manmathadolAmiva / bibhrANAbhirvAravadhUbhiH pariviSTaM pariveSTitaM taM rAvaNaM jarAsaMdhaM vA / yatra vAkye anuktaM vivakSitaM ziSTaM duruktamasaMbaddhamayogyaM vApi na, evaM vAkyamavocat // tena so'yaM rAvaNo jarAsaMdho vA kAlAnte'pi kSobham agacchan gurusatvaH gariSTatimiMgilAdijIvo mahAbalo vA apUrvaH pArAvataH samudra iva ciradRSTaH ciraM dRSTaH // vRttaskandhaH patrasamRddhaH zucizAkhastvaM yairdRSTaH kAmaphalAnAM vitarItA | saMnirdhyAtaH kalpatarustairna ca yaistaiH prajJAcakSurvikramazIlaH paripAtA // 16 // vRtteti // trRttaskandhaH vRttau skandhau yasya sa unnatAMsaH, vartulabunaH / patrasamRddhaH vAhanADhyaH, parNabahula: / zucizAkho nirlAJchanasodarodarajAdiH, aghuNAhatazAkhaH / kAmaphalAnAmabhilaSitaphalAnAM vitarItA dAtA / kalpataruH kalpitadAtA, kalpadrumazca / prajJAcakSurbAhyacakSUrahitaH zAstrajJAnekSaNaH / vikramazIlaH parAkramazIlaH pakSikramaNAdhikaraNazIlaH / paripAtA pratipAlakaH paritaH pAdaiH pibati sa vA // 137 " sarvasyAsmiJjanmani jAtasya janasya dveSo doSe prema guNe ceti nisargaH / dUSyo guNyaH syAcca sa yenAcaritena prAyastadvevekti na kazcitkurute vA 17 * 18 sarvasyeti // asmiJjanmani saMsAre jAtasya sarvasya janasya doSe dveSaH, guNe prema, iti nisargaH svabhAvaH / yenAcaritena sa jano dUSyaH guNyazca syAt tatkarma prAyaH kacinna vevekti jAnIte na vA kurute // arthAnprANAnvAnvinayante guNahetostattadvadbhyastadyadi dattvA guNinaH syuH / chedaH ko'yaM tadbraja sItopanayena zrIsaMpattyoH sthAvarabhUtAM guNavattAm // 18 // arthAniti // janA guNahetoH svAn arthAstathA prANAn vinayante, yadi tadvayo guNibhyaH tat arthAdi dattvA guNino bhaveyuH, tarhi ayaM (tava) karachedo hAni:, tattasmAtkAraNAt tvaM sItopanayena jAnakIsamarpaNena pRthvIsamarpaNena vA zrIsaMpattyoH zriyA hiraNyAdisvabhAvAyAH saMpattergomahiSyAdisvabhAvAyAzca sthAvarabhUtAM sthitikAraNaM guNavattAM vraja gaccha // Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 kAvyamAlA / mRtvA jIvitvaiva ca yasminguNameyAttasminmartuM jIvitumicchedguNagRhyam / prAhuH saMpadvyApadamasmAdvanamuccairAmo hA no nAyata pANDu prabhavo'rthaH // 19 // mRtveti // jano yasminkArye mRtvA jIvitvA eva guNameyAt prApnuyAt / tasminneva kArye ma jIvitumicchet / taM guNagRhyaM guNapakSapAtinam, saMpadvyApadaM prAhu: / asmAtkAraNAt no'smAkam, aryaH svAmI, pANDuprabhavaH prazastajanmA rAmaH, hA kaSTaM vanamuccairatizayena na Ayata AyAsIt // bhAratIye - Ama ArdrahRdayaH / pANDuprabhavo yudhiSThiraH // mandodaryAmicchasi cittavyatipAtaM nyAyyaM tvaM vaibhISaNamuktaM na zRNoSi nAdyApyuccaiH kiMcidatItaM tava kAryaM gatvA viSNuM taM prabhaviSNuM varivasya 20 , mandodeti // mandodaryA pamahiSyAM cittavyatipAtamaprematayAnyatra ceto netumicchasi, nyAyyaM nyAyAdanapetaM vaibhISaNaM vibhISaNIyamuktaM vacanaM tvaM na zRNoSi adyApi tava kiMcit kAryamuccairuccataraM nAtItam, (tasmAt ) prabhaviSNuM samartha taM viSNuM lakSmaNaM gatvopetya varivasya namaskuru // bhAratIye - mando heyopAdeyavivekavikalastvaM daryA guhAyAM cittavyatipAtaM cittaM pratipAtayitumicchasi vai nizcaye bhISaNaM bhayAnakam / viSNuM vAsudevam // ityukte'sminpAdamupAttaM maNipIThAtprApayyoruM savyagatAsisthitadRSTiH / nyasyannakSNorindriyavargaM sakalaM tu kSobhAtkAyaM kopavivRttiM gamaya // 21 // sabhrUyugmaM vairaviruddhaM ghaTayannu svidyankrodhakkA thitalAvaNyaraso nu / ruddhaH sthitvAdhoraNamukhyairdvirado nu proce viSNorityariragniM vivmnnu||22|| ( yugmam) itIti // asmin vAkye ityuktarItyokte sati, sa viSNorlakSmaNasya vAsudevasya arI rAvaNo jarAsaMdho vA, upAttamAkRSTaM pAdaM maNipIThAdUruM prApayya savyagatAsi sthitadRSTiH savyagate'sau kRpANe sthitA dRSTiryasya tAdRk sakalamindriyavargamakSNornyasyan kSobhAt kAyaM kopavivRttiM gamayan zrUyugmaM vairaviruddhaM ghaTayan svidyan krodhakkAthitalAvaNyarasaH kopotkalitalAvaNyarasaH AdhoraNamukhyairhastipakamukhyai ruddhaH dvirada iva / agniM vaman sarvatra nu vitarke itthaM tarkyamANaH san sthitvA sthito bhUtvA iti vakSyamANaM proce proktavAn // prANAnkRtvAnyatra kathaMcittava kAryaM kenApyanyenAvizataitadyadi voktam / bhASA naiSA te nanu mattasya vilApaM zrutvA madyasyaiSa na tasyetyavicAryam 23 prANAniti // kathaMcinmahAkaSTena prANAn anyatra kRtvA tyaktvA tava kAyamAvizatA pravizatA kenApyanyenoktam, yadi vA tvayoktam, eSA te tava bhASA na, nanu aho mattasya bhavatprabhorvilApaM zrutvA eSa vilApo madyasya, na tasya puruSasya, iti hetoravicAryam // Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 sargaH ] dvisaMdhAnam / 139 yadyapyuktaM dUtamabadhyaM hRdi kRtvA patyuH pAtazcetasi cintyaH sa tathApi / kAkolUkaM krIDadaraNye bhayamuktaM matvA gacchetkastadajasraM zavavitram // 24 // yadyapIti // yadyapi bhavatoktam, tathApi hRdi dUtamabadhyaM kRtvA sa pAtaH patyuH cetasi cintyaH / yatrAraNye kAkolUkaM krIDadasti zavavitraM kuthitamRtakapUtigandhavyAptaM tadaraNyaM bhayamuktaM nirbhayaM matvA ajasraM ko gacchet // na nyUnAnAM bhItiranUnAditi tasmAttatkiM nAnyeSAmapi mAnyAdbhayamasti / bhRGgasyAGgakSobhasaho'nyaM madamujjhansarvAGgINaM muJcati hastI kimahatvA 29 neti // nyUnAnAmalpabalAnAmanUnAdadhikabalAd, bhItirneti hetoH kimanyeSAM samabalAnAmapi mAnyAtsamastajanapUjyAt tasmAdadhikabalAd tad bhayaM nAsti / apitvasyeva bhRGgasya bhramarasyAGgakSobhasahaH sarvAGgINaM madamujjhan hastI anyaM prANinaM kimahatvAmAra - yitvA muJcati / api tu na muJcati // yo'laMkarmINo'pi sa evaM na vivakSurnUnaM kAlatrAkRtakAyastava nAthaH / svAmisthAnIyena viruddhaH sa mayAmA bhUmerantaM gacchati bhIruH kimidAnIm yo'lamiti // yo'laMkamaNaH sarvakAryasamarthaH / karmottarapadatvena khaH / syAt / so'pyevaM na vivakSuH / nUnaM nizcaye svAmisthAnIyena svAmitulyena mayA amA sAkaM viruddhaH / ata eva kAlatrAkRtakAyaH / kAlAya deyaH kAyo yena tAdRk / 'deye trA ca' iti trA / bhIru sa tava nAtha: kimidAnIM bhUmerantaM madhyaM gacchati // zrutvA bhagnAndUta vicetIkRtavRttInnAjJAsIdvA saMprati jAto yadivAsau / kasminko'yaM kezavanAmA patitaH kiM na prastI majjati yuddhe'sRji bAlaH 27 zrutveti // he dUta, bhavatsvAmI (mayA raNAGgaNe) bhagnAn vicetIkRtavRttIn (vipakSAn ) zrutvA AkarNya (api mAM) na ajJAsIt (kim ) yadi vA asau saMprati adhunA kasminnaprasiddhe jAtaH / ayaM kezavanAmA ko'sti / yuddhe prastIme dravIbhUte'sRji rudhire patitaH bAlaH kiM na majati // sa vyAtyukSIM nADivimuktai rudhiraughairantrasragbhirvyatyabhitADImapazabdaiH / kRtvA vyAkrozIM ca yamasya dvijadolA micchatyAruhyAyamakAle'pi vasantam // sa iti // so'yaM bhavatsvAmI yamasya kRtAntasya dvijadolAM dantazibikAmAruhya nADivimuktairdhamanIniHsRtai rudhiraughairvyAtyukSIM parasparasecanam, antrasragbhirvyatyabhitADIM parasparAbhitADanam, apazabdervyAkrozIM parasparAbhizapanam ca kRtvAkAle'samaye vasantaM holikAsannadina micchati // , Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| iti samarutaH zatyAstokaM padaM pRthusaMpadaH __zamaniratayA vRttyA zreyastarAM svapateH zriyam / pariNamayituM dUto'vocatprasahya ripukSipAM sa na hi sacivaH svAmisvArtha bhanakti bhareSu yaH // 29 // itIti // pRthusaMpadaH pRthvI saMpadyasyAH sakAzAttasyAH zakyAH sAmarthyasya padaM sthAnam sa lokaprasiddho maruto vAyostokamapatyaM hanUmAn dUtaH ripukSipAM zavadhikSepaM zamaniratayA upazamapradhAnayA vRttyA prasahya pramRSya svapate rAmasya zreyastarAM zriyaM lakSmI pariNamayitum iti vakSyamANaprakAreNa avocat / hi yato yo bhareSu svAmikArya bhanakti sa sacivo na // bhAratIye-zaktyA sAmarthyena pRthusaMpado mahAsaMpatteH / astokamanyUnam / padaM sthAnam / samarutaH samadhvaniH / dUtaH // hariNIvRttam // dazAnanoddIpanamAtrahetostatsajjarAsaMdharayAhatasya / dIpasya gehe sphuratastavApi snehacyutasya jvalanaM kiyadvA // 30 // dazeti // he dazAnana, uddIpanamAtrahetoruddIpanamAtrameva heturyasya tAdRzaH, dharayA pRthvyA AdRtasya,snehacyutasya prItirahitasya nitarAM kaThorahRdayasya,gehe svamandire sphurato vijRmbhamANasya tava sajarAsaM sIdati klezaM karotIti sad dveSaH, tasmAjAtena rAzabdena / ('Ato dhAtoH' ityanena kvibantaraidhAtorAkAralope tRtIyAntam / ) Asa adhikSepo yatra jvalanakarmaNi yathA syAttathA tat jvalanaM kiyat kiyatkAlam / vA yathArthe dazAnanoddIpanamAtrahetordazAyA vartikAyA Ananena mukhenoddIpanamAtre prajvalanamAne hetoH, snehacyutasya tailAdirahitasya, ata eva sajarAsaMdharayAdRtasya satA jarAyA astonmukhatAmandatejaHpariNaterAsaMdhaH samantato yogo yasya tAdRzA rayeNa vegenAdRtasya tailakSayavazAcchikhAprakampavadvegena kaTAkSitasya, gehe sphurato dIpasyApi tajvalanaM kiyat // bhAratIye-he jarAsaMdha, dazAnanoddIpa* namAtrahetordazAyAH zubhapAkasyAnane prArambhe eva uddIpanamAtrakAraNasya / rayAhatasya vegAviSTasya // upjaatiH|| api dUramapaiSyatI pradezaM yadi vA vizramituM tvayi sthitA / na vadhU varalipsayA vrajantImiva lakSmImavarodbhumarhasi tvam // 31 // apIti // yadyapi lakSmIdaraM pradezam , apaiSyatI atikramiSyantI vA iva vizramituM zramaM dUrIkartuM tvayi sthitaa| tathApi varalipsayA vajantI vadhUmiva lakSmI jAnakI rA. jyalakSmI vAvaroDhuM tvaM nArhasi // uktena paunaHpunikena kiM vA velAmivorvI pralayAmburAzeH / camU vikarSantamavekSamANaH svapne hariM pazyasi taM samakSam // 32 // Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 sargaH] dvisaMdhAnam / 141 ukteneti // athavA paunaHpunikenoktena punaHpunaruktyA kim / urvI vikarSantI pralayAmburAzeH pralayasamudrasya velAmiva camU vikarSantaM taM hariM svapne avekSyamANastvaM samakSaM pratyakSaM pazyasi drakSyasi // upajAtiH // samAtulAnItanayaiH svabandhubhiH prabho jayatyeSa nihatya te balam / samedhyalaMkAracitaM purastava sthiraM vanazcetkurudezamIzitA // 33 // sameti // he prabho, eSa harilakSmaNaH, samAtulAnItanayaiH samaH sAdhAraNaH, atulo'nupamaH AnIta upanIto nayo yaistAdRgbhiH svabandhubhiH bibhISaNAdibhiH saha te tava balaM sainyaM nihatya jayati jeSyati sarvotkarSeNa vartiSyate / he medhya, cedyadi tava laGkAracitaM laGkAdidarzanAdibhogyabhogAbhilASukaM manaH sthiraM kArya tarhi kuru / sa lakSmaNaH tava puraH agre dezaM laGkAkhyam IzitA aizvaryeNa pAlayiSyati // bhAratIye-eSa vAsudevaste tava balaM nihatya samAtulAnItanayaiH yudhiSThirAdibhiH saha svabandhubhiH saha jeSyati / alaMkAracitamalaMkArAbhilASukaM tava manaH sthiraM samedhi saMbhAvaya sakurudezam IzitA // vaMzastham // nayasyAvadyasya vyapanayamukhena stutikRtau janasyApi kSAntirbhavati vasatistasya bhavitA / kathaMkAraM vrIDAM patasi patidevatyacarite surApAne maunavratamiva tadetatprahasanam // 34 // nayasyeti // avadyasya ninyasya nayasya nItervyapanayamukhena nirAkaraNamukhena stutikRtau stutikaraNe janasya prAkRtasyApi kSAntiH kSamA bhavati // tvaM ca vrIDAM vihAya patidevatyacarite patasi cet tasya tava vasatirvAsaH kathaMkAraM kathaM bhavitA bhaviSyati // tadetat bhAvatkaM karma surApAne maunavratamiva prahasanamasti // zikhariNI // antarbahiH saMprati kAlarAtrau tavodyatAyAM harizastrapAtaiH / labdhazcirasyeti tanotu tiryagjyotsnAmakAle'pi yamATTahAsaH // 35 // antariti // harizastrapAtailakSmaNamuktamArgaNapAtaiH, vAsudevazastrapatanaizca / tava rAva. Nasya jarAsaMdhasya vA / antarbahiH sarvatra kAlarAtrAvudyatAyAM satyAM sAMprataM cirasya ci. reNa labdha iti hetoryamAhAso'kAle'pyanavasare'pi tiryag jyotsnA candrikAM tanotu // upajAtiH // ityuktvAsau tasya virAgaM prakRtInAM nAnAbhASAveSalipijJairavasaH / jJAtvA hastekRtya samastaM puri kRtyaM tasyAH pAraMprApya ca ramyaM vanamAgAt // 36 // itIti // asau hanumAn zrIzailazcetyevaMprakAreNoktvA nigadya nAnAbhASAveSalipijJairanekavidhAn bhASAH saMskRtayAvanyAdIH, veSAn kaulikasaMnyAsyAdyAkArAn , lipIn kaTadraviDAGgavaGgAdidezodbhavAkSarAkArAn , jAnadbhiH, avasardUtaizcaraistasya rAvaNasya ja Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 kAvyamAlA | rAsaMdhasya prakRtInAM svAmyamAtyAdInAM virAgaM viziSTAnurAgaM jJAtvA puri nagaryo samastaM kRtyaM hastekRtya hastagataM kRtvA tasyA nagaryAH pAraM prApya ramyaM manoharaM vanamAgAdAgatavAn // mattamayUraM chandaH // upavanamabhirAmavallabhAM sa vanajanetraruci nirUpayan / svapatiguNavizeSaraJjitAmupalabhate sma satIM vacoharaH // 37 // upeti // sa vacoharo dUto hanumAn upavanam abhi avidyamAnabhayaM yathA syAttathA nirUpayan pazyan vanajanetraruci kamaladalalocanakamanIyAM svapatiguNavizeSaraJjitAM rAguNAditAM rAmavallabhAM jAnakIm upalabhate sma dadarza // bhAratIye - vacoharaH zrIzailaH abhirAmavallabhAM kamanIyakAminIm // aparavakam // pathipathi parirakSato digantAndazamukharAgavato vanAntapAlAn / upazamaphalayA sa vidyayA tAM nayavidavocata mohayannitIdam // 38 // pathIti // nayavit sa hanumAn, pathipathi mArgemArge, digantAn dizAM sInaH parirakSataH samantataH pAlayataH, dazamukharAgavato rAvaNe prItimataH vanAntapAlAn upazamaphayA vidyayA mohayantAM jAnakIm iti vakSyamANaprakAreNa idamanupadavakSyamANam, avocata uktavAn // bhAratIye - sa zrIzailaH, mukharAgavataH mukheSvAraktimAnaM dadhAnAn daza digantAn parirakSataH tAM kAminIm // puSpitAgrAvRttam // tavaiva saMdarzanasaMkathAH kathAstvayi prasaktAH zrutayo divAnizam / tvayaiva vAJchAH sahavAsatatparA vinA tvaduvapatirunmanAyate // 39 // , taveti // he bhadre, kathA vArtAH tavaiva saMdarzanasaMkathAH saMdarzanaM saMkathayanti tAdRzyaH, zrutayaH zrotrANi divAnizaM tvayyeva prasaktAH tvadviSayakavArtAzravaNotsukAH, vAJchA icchA tvayaiva sahavAsa tatparA ekatrAvasthAnasaMdhinyaH pravartante / tvat tvatto vinA urvIpatI rAma unmanAyate khedamanubhavati // bhAratIye - urvIpatirgaruDadhvajaH // vaMzastham // sunicitamapi zUnyamAbhAsate parijanavibhavo'pi saikA kitA / arucirabhavadasya lakSmIsukhe tvadanAbhigamanena riktaM manaH // 40 // sunicitamiti // asya rAmasya kRSNasya vA tvadanabhigamanena bhavadaprAptyA sunicitaM saMbhRtamapi zUnyam, parijanavibhavaH parivArajanasaMpad api sa ekAkitA, AbhAsate / lakSmIsukhe'ruciraprItiH, mano riktam abhavat // pramuditavadanA vRttam // , anurahasamupaiti mantraM muhuH paramapi parivRttya nAgheta saH / asuSu vasuSu ca vyayaM vyadbhute sapadi tava kRte na kiM tatkRtam // 49 // anureti // sa rAmro narendro vA, tava kRte tvadarthamanurahasaM janakolAhalojjhite ekAnta Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 13 sargaH] dvisaMdhAnam / pradeze muhurvAraMvAraM mantraM guptabhASaNamupaiti, paramapi mArgagAminamapi parivRttya AvRtya nAdheta yAceta 'sA matpriyA yadi dRSTA tadA brUta' iti pRcchet / sapadi zIghramasuSu prANeSu vasuSu dravyeSu ca vyayaM vyaznute / tena kiM tad na kRtam / api tu sarvam / / suhRdayamasudeyaM prema me'nyonyayogAtsahajamupakariSyatyAyataM hanta yasmin / svayamupanayamAnaM tatkadA bhAvi tAdRgdinamanudinamevaM dhyAyati tvAM narendraH42 __ suhRdayamiti // yasmindine, asudeyamasavo deyA yatra tat sahajaM naisargikamAyataM dIrgha prema sneho'nyonyayogAt parasparasaMbandhAt me suhRdayamupakariSyati / svayamAtmanopanayamAnaM praDhaukamAnaM tAdRk tad dinaM kadA bhaviSyati / evamanudinaM tvAM narendro dhyAyati // mAlinIvRttam // senAM viSNoratharayamayIM dhIrakAkusthanAdAM __ nAgaiAptAmiha smkrairdiggtairiikssitaase| kalpAntAbdhiplutimiva mahAbhImamatsyadhvajaughAM saMgantAse tvamaciramatastena padmezvareNa // 43 // senAmiti // tvamatha rayamayIM vegamayIM, dhIrakAkusthanAdAM dhIraH kAkusthayo rAmalakSmaNayornAdo yasyAM, diggatairdikSu pravRttaH, samakaraiH sazobhazuNDAdaNDai gairdiggajaiAptAm / etena kRtsnadharAmaNDalAcchAdinI, mahAbhImamatsyadhvajaughAM gariSThabhayAnakamInAkarAlambasamuhAM viSNorlakSmaNasya senAm / ratharayamayI rathasyeva rayo heturyasyAstAM, dhIrakAkusthanAdAM dhIrasya gambhIrasya kasya jalasya AkusthaH kuM pRthvIM vyApya tiSThan nAdo yasyAstAM, samakararmakarasahitai gairambhogajaiAptAM mahAbhImamatsyadhvajaughAM mahAnto bhImA bhayAnakA matsyA dhvajaughA yasyAstAm , kalpAntAbdhipnutiM pralayakAlajaladhiplavamiva / IkSitAse / ataH kAraNAt tena padmezvareNa rAmasaMjJakezvareNAciraM zIghrameva saMgantAse ||bhaartiiye-rthrymyii syandanavegapracurAM dhIrakAkusthanAdAM dhIraH kAkustho viruddhAbhiprAyeNa vakroktistho nAdo yasyAM tAM, samakaraiH samAnazuNDaiH, mahAbhImamatsyadhvajaughAM mahAn bhImo vRkodaro matsyo virATAkhyarAjazca dhvajaugha Alambapatiryatra tAM padmezvareNa padmApatinA kRSNena // mandAkrAntAvRttam // itIdamabhidhAya tAM nayaparo'yamAzvAsaya npradAya nRpamudrikAsamupalakSitaM prAbhRtam / mudAyata patiM ripoH kuladhanaM jayantaM vidho stathaiti hi kRtArthavakramupapaurNamAsaM mahaH // 44 // iti dhanaMjayakaviviracite dhanaMjayAGke rAghavapANDavIyAparanAni dvisaMdhAnakAvye / hanumannArAyaNadUtAbhigamanaM nAma trayodazaH sargaH samAptaH / Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 kAvyamAlA | idamiti // nayaparo nItiparo'yaM hanumAn iti pUrvoktaprakAreNedamabhidhAya nRpamudrikAsamupalakSitaM rAmamudrikAbhidhaM prAbhRtamupAyanaM pradAya, tAM jAnakImAzvAsayan san ripoH kulaghanaM jayantaM patiM rAmaM mudA harSeNa Ayata / tathA upapaurNamAsaM paurNamAsIsamIpodbhavaM vidhozcandrasya mahastejaH kRtArthavatraM kRtArthatAvyaJjakavadanaM hi nizcaye eti prApnoti // bhA - ratIye - nRpamudrikAsamupalakSitaM rAjakIyamudrAmudritaM prAbhRtamupAyanaM tAM kAnanasthakAminIm, patiM cakrapANim // pRthvIchandaH // iti zrIdAdhIca jAtikuddAlopanAmakazrIchoTIlAlAtmajazrIbadarInAthaviracitAyAM dvisaMdhAnakAvyaTIkAyAM hanumannArAyaNadUtAbhigamanakathano nAma trayodazaH sargaH / caturdazaH sargaH / zrIpArthaH sapadi haristathA sarAmaH sugrIvaH sadasi samaMprabhAvirATaH / nizcitya prakRtiSu zaktimabhyamitraM vyuttasthuH pralayadavAnalA ivAmI // 1 // zrIpeti // zrIpArthaH zriyaM pAti tAdRg artho yasya lakSmIrakSAprayojanaH, harilakSmaNaH, tathA sa rAma: prabhAvirATaH prabhAvI rATo dhvaniryasya sa sugrIvo vAnararAjaH, amI sapadi zIghraM sadasi sabhAyAM samaM yugapat prakRtiSu svAmyamAtyAdiSu zakti nizcitya abhyamitraM amitraM zatruM lakSIkRtya pralayadavAnalA iva vyuttasthuH // bhAratIye - zrIpArtho lakSmyupalakSito'rjunaH, hariH kRSNaH, sarAmo balabhadrayutaH, sugrIvaH zobhanagrIvaH, samaprabhAH samaM kadApyamAnaM prakRSTaM bhAti saH / samamityavyayam / virATaH // sarge'sminprahaSaNI vRttam // skandhasthA madakariNaH prayANabherI dadhvAna pratisamayaM nihanyamAnA / atyuccaiH padamadhiropya mAnyamArAnnyakkAraM ka iha paraiH kRtaM saheta // 2 // skandhastheti // madakariNo mattamAtaGgasya skandhasthA prayANabherI nihanyamAnA satI pratisamayaM pratikSaNaM dadhvAna dhvanitavatI / kaH puruSo'tyuccairuccataraM padaM mAnyaM janamadhiropya nItvA ArAt pazcAdiha loke paraiH zatrubhiH kRtaM nyakkAraM saheta / api tu na ko'pi // ArAvaM dizidizi taM nizamya tasyA romAJcaiH parihRSitaistanurnRpANAm / ambhodaprathamaravottharatnasUciH saMreje svayamiva sA vidUrabhUmiH || 3 || ArAvamiti // nRpANAM sA tanustamArAvaM dizidizi nizamya zrutvA parihRSitairatyAnandasamutthitai romAJcaiH, svayamAtmanA, ambhodaprathamaravottharatnasUcirambhodasya prathamaravA - dutthA ratnasUciryasyAstAdRgvidUrabhUmiriva / saMreje zuzubhe // rAgAdeH saha vasato'pi tApavRtteryaH svasminnavadhiraho na kasyacitsaH / bhUpAnAM ripumabhipazyatAmivograM yatkope sphurati rasAntaraM na jajJe // 4 // Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 sargaH] dvisaMdhAnam / rAgAderiti // saha vasata ekatrAvasthAnavato'pi rAgAdergAndharvIyagItAderyo'vadhirAsIt so'vadhistApavRttestApasya vRttiryatra tAdRzaH kasyacit svasminnAtmani nAsIt / yad yasmAtkAraNAd ripuM zatrumabhipazyatAM sAmastyena nirIkSamANAnAmiva bhUpAnAM kope sphu. rati satyugraM rasAntaraM na jajJe // sAraGgaiH kRtamaNimaNDanairvigADhA sAzvAsA pratidizamunnamatsyadAmA / sAmantaiH pathi calitA camUH payodherveleva prabalamadadhvananmarudbhiH // 5 // sAraGgairiti // kRtamaNimaNDanairvihitaratnabhUSaNaiH sAraGgaiH zabalavarNaiH sAmantairjAmbavAdibhirvigADhA vyAptA, sAzvAsA zIghrapnutisahitA, unnamatsyadoccaladvegA, pathi amA sahaika. kAlaM calitA camaH senA pratidizaM prabalaM yathA syAttathA / kRtamaNimaNDanaiH kRtaM maNibhi. jalasUkSmabindubhirmaNDanaM yeSAM taiH sAmantairAsannavartibhiH sAraGgaizcAtakaiAptA, sAzvAsA AzvAsaijalapravAhaiH sahitA, unnamatsyadAmA unnaM kledaM prApta matsyAnAM dAma mAlA yasyAM sA, payodheH samudrasya velA marudbhirvAyubhizcalitA cAlitA iva, adadhvanat dhvanitavatI // bhAratIye-sAraGgairmAtaGgaiH, sAzvA azvavyAptA, sAmantaiH samudravijayAdibhiH amA saha ca. litA sA camUH // AnIlaM dvipamadhiruhya rAmabhadraH zveto'bdaM mihira ivAsitaM niraiyaH / sindUradyutiracitaM sa pItavAsAH kRSNo'bhraM jalada ivAruNaM taDitvAn // 6 // AnIlamiti // zveto rAmabhadro rAmacandro baladevazca, ISannIlaM gajam / mihiro'sitaM kRSNamabda meghamiva, pItavAsAH kRSNo lakSmaNo vAsudevazca sindUrAtiracitaM dvipaM 'taDi. tvAn vidyutvAn jalado megho'ruNaM raktamabhramivAdhiruhya niraiyo nirgatavAn / jauhotyAdikasya RdhAtorlaGi rUpam // ye kuntyAM jananamitA vibhAsayanto rAjAnaH pathiSu nabhaHsadAJcitena / dhAmnA te nanu caturaGgasenayoccaiHprAsAdisthitiyutayA sma saMcarante // 7 // ye kuntyAmiti // ye jananamitA jananamaskRtA nabhaHsadAM vidyAdharANAM sugrIvaprabhRtInAM citena puSTena dhAmnA tejasA tyAM kuM pRthvI pathiSu mArgeSu vibhAsayantaH prakAzayanto rAjAna: sugrIvaprabhRtayaH uccaiH prAsAdisthitiyutayA prakarSaNa Aso vRkSAdInAM kSepa AdiryeSAM teSAM dazanAdInAM prAsAdInAM kuntAdInAM vA sthityA yutayA caturaGgasenayA hastyazvarathapadAtipRtanayA turaMgasenayA zIghragAmisenayA vA uccaiH saMcarante sma // bhAratIye-nabhaHsadA gaganaM vyApnuvatA, azcitena lokaprazasyena vibhAsayantaH zobhamAnAH kuntyAM pANDu. patnyAM jananaM janma itA gatA uccaiH prAH uccaiHpro| pRG vyaayaame| ghanathai kaH / vyAyAmo yeSAM te rAjAno yudhiSThiraprabhRtaya uccaiHprAsAdisthitiyutayA uccaiH prAsAdAH saptakSaNagRhAH santi yasyAM tayA sthityA yutayA paTamaNDapAdisamRddhimatyA, sAdisthitiyutayA azvAsehasthitiyutayA turaMgasenayA azvasenayA // 11 Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 kAvyamAlA / zauryAntasthiti viSamAbhayAdavotthaM vairATaM caturagakuMjarapradhAnam / saumitryAhitarati saMyadutkapInaM gatvaikyaM jagadiva tadbalaM cacAla // 8 // zauryeti // zauryAntasthiti kSAtradharmorarIkRtasthiti, nArAyaNamadhyasthAnakam / viSamAbhayAdavotthaM tIvrakAntyA davAnalatulyam, tIvrapratApiyAdavotpannam / vairATaM vairagAmi, virATarAjasaMbandhi / caturagakuMjarapradhAnaM caturagAmikozapradhAnam, ca turaMgamagajasanAthIkRtam / saumitryAhitarati lakSmaNAhitarati, sumitratvAropitAsakti / saMyadutkapInaM samarotkaNThitamarkaTezam, raNotsukajanavyAptam / tad balamaikyaM gatvA jagadiva cacAla // utkIrNairiva vidhubhirmukhaistamAlaprArohairiva cihurairdRzAM vilAsaiH / kurvadbhiH sara iva sotpalaM digantaM taddevyaH prasamacaranta dantinIbhiH // 9 // ___utkIrNairiti // utkIrNairullikhitarvidhubhizcandrariva mukhaiH, tamAlaprArohairiva cihuraiH kuTilakezapAzaiH sara iva digantaM sotpalaM kurvadbhirvilAsaiH kaTAkSavikSepaiH, upalakSitAstadevyasteSAM rAjJAM devyo mahiSyo dantinIbhiH kariNIbhiH prasamacaranta // utkArtasvararucayo'pi saumyabhAvA bhAminyaH sahajaghanAH kucoditaanggyH| meghAlISviva kariNISu divyarucyA lAlityAttaDita ivaabhvnsphurntyH||10|| utketi // utkArtasvararucayaH niSTaptakAJcanakAntayaH, utka utkaTa Arto bhayAnakaH svaro yatra tAdRgrucirnayanajhampanakAriprakAzo yatra / sahajaghanA jaghanasahitAH sArdhaM jAtameghAH / kucoditAGgyaH kucArthamuditamaGgaM yAsAM tAH, pRthivIpreritazarIrAH / divyarucyA manoharAbharaNAH manojJadIpteH / saumyabhAvaramaNIyaramaNInAM taDitaH, kariNInAM meghAlI, upamAnam // unnetuM tapanavitApamaGganAnAM channAbhirmaNimayakambalairvRSIbhiH / zoNAbhirbabhuradhirUDhasAMdhyarAgA gacchantyastataya ivAmbudAM kariNyaH // 11 // unnatumiti // aGganAnAM kariNyastapanavitApaM sUryAtapamunnetum, maNimayakambalaizchanAbhiH zoNAbhI raktAbhirvRSIbhiH karikambalairupalakSitA gacchantyaH satyaH / adhirUDhasAMdhyarAgAH svIkRtasaMdhyAbhavarAgA ambudAM meghAnAM tataya iva / babhuH // mAyUraM gatamuta nauplavaM gatAnAM vAhAnAM pathi parato'dhiropitAbhiH / bAlAbhiH kucabhujapIDitA yuvAnastadbhUyaH sthapuTadarISu yAnamISuH // 12 // mAyUramiti // mAyUramuDDayanAtmakam utAthavA nauplavaM jalataraNAtmakaM gataM gamanaM gatAnAM prAptAnAM vAhAnAmazvAnAM parataH pRSThe'dhiropitAbhirbAlAbhistaruNIbhiH pathi kucbhujpiidditaaH| patanabhIrukAminyAliGgane kucabhujAbhyAM pIDA / yuvAno bhayo vAraMvAraM sthapuTadarISu sarala. mArgeSu tad yaanmiissuH|| Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 sargaH] dvisaMdhAnam / 147 Atmaiva svayamavadhAryate kathaMcidurvAraH pariNatamaNDalaH pratApI / nAmeti vyabhicaritaM tadAtapatraiH pUSAstaM gata iva na tviSaM puposs|| 13 // Atmaiveti // tadAtapatrairnarendradharmavAraNaiH sUryeNa svayameva durvAro durnivAraH, pariNatamaNDala: pratApI pratApavAn AtmA kathaMcid mahAkaSTena avadhAryate / ataeva prayANakAle pUSA sUryo'staM gata iva tviSamAtapaM na pupoSa iti nAma aho vyabhicaritam // niHzeSo'pyadhivRSi baddhacitracihno mAtaGgasturagataraGgabhAji tuGgaH / nausaMghaH samabhipatanmahAkarAgraM senAbdhAvavataraduccakarNadhAraH // 14 // niHzeSa iti // baddhacitracihnaH niyamitavividhadhvajaH, tuGga uccaH, niHzeSo nikhilaH mAtaGgo gajaH, uccakarNadhAraH uccakarNavartikaH uccairniyAmako vaa| turagataraGgabhAji vAji. rUpakallolAzrite, AzugomibhAji / senAbdhau abdhau iva senAyAM samabhipatanmahAkarAgramavAkurvanmahAzuNDAgraM yathA syAttathA adhivRSi yathA syAttathA avatarat // yadraM nikaTataraM hayAH samIyurnedIyo yadatiyayuH kSaNAdavIyaH / dUrasthaM yadasulabhaM tadAptukAmastatprAptaM tyajati navapriyo hi lokaH // 15 // yaharamiti // hayA yahramAsIt tat nikaTataraM yathA syAttathA samIyuH saMgatavantaH, yad nedIyo nikaTataramAsIt tad davIyo dUrataraM yathA syAttathA atiyayuratikrAntavantaH, hi yato navapriyo loko yad dUrasthamasulabhaM tadAptukAmo bhavati, yatprAptaM tat tyajati // vardhAbhirvimathitamagryapazcimAbhiH khedAmbhaH sitaruci phenilaM harINAm / rUpyasya sphuradiva maNDanaM cakAze keSAM vA zramaphalamunnatiM na dhatte // 16 // ___ varSIbhiriti // ayyapazcimAbhiragrabhavapazcAdbhavAbhivardhAbhizcarmarajjabhirvimathitamAlo. DitaM sitaruci zvetadIpti phenilaM DiNDIrapiNDIyuktaM harINAmazvAnAM svedAmbhaH sphurad dIpyamAnaM sadrUpyasya rajatasya maNDanaM bhUSaNamiva cakAze / yuktametat / yataH zramaphalaM keSAmu. natiM na dhatte // mAtaGgaprabhRtipadAbhighAtadhUtaH saMprApya prasaramitastato'pi pAMsuH / ArukSannapatiziraHsamuddhatatvAnnIcasya sthitiriyamadbhutaM na kiMcit // 17 // mAtaGgeti // mAtaGgaprabhRtipadAbhighAtadhUtaH gajaprabhRticaraNakSodotkSiptaH // saMtaptastapanamarIcibhiH kaTAbhyAM nAgAnAM madaguruNAgrapallavena / kSuNNo'pi bhramaragaNaH sthito'nukarNa chAyA yatpadamapi sA varaM na tuussnnm||18 saMtapteti // tapanamarIcibhiH sUryakiraNaiH saMtaptaH, nAgAnAM gajAnAM kaTAbhyAM kapolAbhyAM sakAzAt madaguruNA agrapallavena karNAgrabhAgena kSuNNaH kSodaM nIto'pi bhramaragaNo'nukarNa karNapazcAdbhAge sthitaH / yat-padamapi yA chAyA sA varam, na tu uSNam // Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 kaavymaalaa| kAyasya tvaci kaThinasya karkazAyAM niryAtuM vikalamapAsya taptamAsyAt / sUtkArasrutakarazIkarAH karAtrairantasthaM vavamuriva dvipAH zramAmbhaH // 19 // __ kAyasyeti // sUtkArasutakarazIkarAH sUtkAravazAtsrutAH karAcchuNDAdaNDAt zIkarA jalakaNA yaiste dvipA AsyAnmukhAt taptaM saMtaptaM, vikalamasamartha zramAmbho'pAsyApAkRtya, kaThinasya karkazasya kAyasya karkazAyAM tvaci niryAtum , antasthaM zramAmbhaH zramajalaM karAgaH zuNDAgarvavamuriva // ucchAsAdvividhabharaM laghu vahantaH kiM nyUnaM kimadhikamityadhIzvarANAm / satkAraM nijaniyataM ca karma kArmA madhyasthAH smtulynnivaadhvniinaaH||20|| ucchAsA iti // adhvanInA adhvAnamalaMgAminaH, kArmAH zikyavAhA laghu vividhabharaM kAcabhAram ucchavAsAd AyAsajanyanAsAdvAravAyuvimocanAt , vahantaH santaH (karmasatkArayoH) madhyasthAH santo'dhIzvarANAM kiM karma nyUnaM kim adhi adhikam iti nijaniyataM karma satkAraM ca samatulayanniva // senaivaMviracitapArthavAjivegAdikSvAkusthitividhinA yazo nidhitsuH / prasthAnAprabhRti pRthagvidhA nivezAnnAtruTyajalanidhigAminI dhunIva // 21 // ___ senaivamiti // ikSvAkusthitividhinA ikSvAkUNAM rAmalakSmaNAdInAM sthitividhinA AjJayA, evaM viracitapArthavAjivegAd evamityaGgIkAreNa viracitaM pArthavaM pRthutvaM yasmistAdRzAd Ajau samare vegAdyazo nidhitsurvidhAtumicchuH, pRthagvidhA senA prasthAnAt prayANakapradezAt prabhRti nivezAt nivezaM zibiraM maryAdIkRtya 'jalanidhigAminI samudragA dhunI nadI iva' na atruTyat // bhAratIye--viracitapArthavAjivegA viracito vihitaH pArthasyArjunasya vAjino vego yasyAM sA, AkusthitividhinA A abhivyAptavatyAH kuM sthitarvidhinA pRthvIvyApakAvasthAvidhAnena, dikSu yazo nidhitsuH senA evamamunA prakAreNa // bIbhatsaM raNaruciraGgadorjitazrIrAzaMsurjitaparabhUmipAvanizca / bhImoghasthitiripudurdharaM svarUpaM paurastyAM dhuri gatimApatAM dhvjinyaaH||22|| bIbhatsamiti // raNaruciH samaraprItiH, arjitazrI:, bhImo bhayAnakaH, aghasthitiripudurdharam aghasthitiripUNAM pApizatrUNAM durdharam , bhImoghasthitiripudurdharaM bhiyA bhayena moghA niSphalA sthitiryeSAM tAdRzAM zatrUNAM durdharaM vA, jitaparabhUmi jitA pareSAM zatrUNAM bhUmiyena tAdRzaM bIbhatsaM raudraM svarUpam AzaMsuH zlAdhamAnaH, aGgado vAliputraH pAvanihanumAMzca dhvajinyAH senAyA dhuri paurastyAmagrabhavAM gatimApatAM prAptavantau / bhAratIye-gadorjitazrIH gadayA arjitA zrIryena, raNaruciraM raNaM ruciraM prItyutpAdakaM yasya tam raNe ruciM prIti rAti taM vA, aghasthitiripudurdharam, svarUpamAtmarUpaM bhrAtRtvAt / bindutyAgena aghasthi Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 sargaH] dvisaMdhAnam / tidurdharasvarUpamityekapadaM vA / bIbhatsamarjunam , AzaMsuH zlAghyamAnaH bhImo vRkodarastAM dhvajinyAH paurastyAM gatimApa // tatpAdyaM gatadhRtimatsyadezamADhyaM bhuJjAno'nalasahitaH sukhaM pratasthe / paJcAlocitaviSayaprabhuzca sainyaM bibhrANaH savasuyazovilAsinIlaH // 23 // tatpArzva iti // zamAdhyamupazamapradhAnaM sukhaM bhujAno'nubhavan nalasahito nalena rAjJA sahitaH paJcAlocitaviSayaprabhuH paJcAle deze ucitAnAM viSayANAM prabhurnIla etadAkhyarAjaH savasuyazovilAsi vasunA dravyeNa sahitena yazasA vilasati tat sainyaM bibhrANaH san gatatimatsyade gamanadhairyavadvegayute, tatpArce senApArzve prtsthe| bhAratIye-gatadhRti gataM dharamANe tatpArzve'nalasahitaH krodhAgnivyAptaH, analasebhya udyogibhyo hita ADhyaM samRddha matsyadezaM bhuJjAna upabhuJjAno virATaH, savasuyazovilAsinIlaH vasunA yazasA . vilAsinyA ilayA ca sahitaH, paJcAlocitaviSayaprabhuH paJcAlasyocitasya dhanakanakasamRddhasya viSayasya prabhuH pAlako drupadarAjazca / / tanmadhyaM hrikulnaaykairnekairaamodsphuttsitcndnocitaanggH| durvRttaM vijahadasajjanArdano'sau bhUpArthakSatazamanodyato jagAhe // 24 // durvRttamiti // sphuTasitacandanocitAGgaH sphuTasitAya sugrIvAya candanAya tannAnne ucitaM rakSaNocitam aGgaM yasya tAdRk durvRttaM vijahat asajanArdanaH asato duSTAJjanAnardayati tAk, bhUpArthakSatazamanodyato bhUpAnAm arthasya kSAtradharmasya kSatasya nAzasya zamane udyataH kSAtradharmapratipAlako'sau rAmo'daH / kharparazAna visargalopaH / tanmadhyaM senAmadhyam anekaiharivaMzanAyakairvAnarasaMghasvAmibhirjagAhe // bhAratIye-AmodasphuTasitacandanocitAGgaH Amodena sphuTasya sitacandanasyocitamaGgaM yasya, bhUpArthakSatazamanodyataH bhavaH pArthAnAM ca kSatazamane udyataH, janArdano viSNuH, asad asamIcInam asau khaDne, durvRttaM vijahat tyajan // madottamAdreyabalebhasAre bhAge'pare sarpati jAmbave'smin / dvIpe'nvite rAjabhiraprasauH sasarpa veleva camUH payodheH // 25 // madottameti // madottamAdreyabalebhasAre madottamairmadapradhAnairAdreyaiH parvatodbhavairvalebhaiH sainyagajaiH sAre aprasadhai rAjabhiranvite asmin jAmbave jAmbavIyabale apare bhAge pazcimabhAge marpati sati camUH / payodherveleva / sasarpa // bhAratIye-madottamAdreyabalebhasAre madenottaiH klinarmAdreyabalebhai kulasahadevasainyagajaiH sAre bale sarpati sati aprasadhai rAjabhiranvite ammiJ jAmbave jambUvRkSopalakSite dvIpe / / upajAtiH // evaM nAnAkSatriyavagaiH pRtanAgre sAlaGkAntaM raupyamivaitaiH saha sAlam / velApAtazvetataraGgaM jalarAziM taM sArambhogAGgamavApannRpatizca // 26 // sajanA Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 kaavymaalaa| _evamiti // sA pRtanA senA etairnAnAkSatriyavarga: saha evamuktaprakAreNa agre prathamaM laGkAntaM laGkAsamIpavartinaM velApAtazvetataraGgaM taM jalarAziM samudraM raupyaM rajatanirmitaM zAlaM prAkAramiva avApat / nRpatI rAmaH sAraM pradhAnaM bhogAGgaM pAlanopAyam avApat svIkRtavAn // bhAratIye-sA pRtanA alamatizayena kAntaM manoharaM gAGgaM gaGgAsaMbandhinaM jalarAzi jalasamUham / sArambha ArambheNa sahito nRpatizca // mattamayUraM vRttam / / cirAnavasthAnaniyogakhinnamekasthamatyAyatamApagaugham / yathAmburAziM dhvajinIrajobhiH zyAmAyamAnaM dadRzurbalAni // 27 // cireti // balAni sainyAni, dhvajinIrajobhiH sainyareNUtkaraiH, zyAmAyamAnamamburAzi samudram / cirAnavasthAnaniyogakhinnaM bahutarakAlaparyaTanavyApAreNa zrAntamekasthamekatrAvasthitam atyAyataM dIrghataramApagaughaM saritsamUhamiva / dadRzuH // bhAratIye-ApagaughaM saritsamUhasaMbhavamamburAzi jalasamUhamekasthamekatra vizrAntamiva // upajAtiH // dikSurAdyantamiva pramANaM pUrvAparaM vA prathamAbhiSaGgAt / samudratIraJjitasarvalokA senApagAM vyAptavatI balena // 28 // didRkSuriti // jitasarvalokA senA / prathamAbhiSaGgAdAdyantaM pUrvAparaM vA pramANaM didRkSuriva gAM pRthvIm , vyAptavatI satI, balena rAmeNa, samudratIramApa // bhAratIye-samudratimuMdi ratyA sahitA, raJjitasarvalokA raJjitaH sarvo loko yayA sA, senA, ApagAM nadI, balena balabhadreNa, vyAptavatI // upajAtiH // samudraMhAnyAyaM vidadhadahitasyApihitadhIH ___sa nIlAbhogaGgAM vyudataradavanviSNurakhilam / gataM khelaMkurvadvalamapi tathA vAnaramayaM rajastvekaM camvAH saliladhiniSiddhaM nivavRte // 29 // samudramiti // sa viSNurlakSmaNaH, hA kaSTe ahitasya zatrorapi hitadhIH san nyAyaM vidadhat kurvan , gAM pRthivIm avaMzca san , nIlAbhogaM nIla Abhogo yasya taM samudraM vyu. datarat / tathA akhilaM vAnaramayaM balamapi khe gagane alaMkurvat gaganamArgeNa gatam / ekaM camvAH senAyA rajastu saliladhiniSiddhaM sat nivavRte // bhAratIye-samudrahAH saha mudA raMho yasya, yadvA ahitasyApi samudraM sAnandaravaM nyAyam / apihitadhIH na pihitA dhIryasya anAvRtabuddhiH / nIlAbho nIlA AbhA yasya sa viSNuH kRSNo gaGgAM khelaM krIDAM kurvad vA iva naramayaM balamapi / saliladhirgaGgA // zikhariNI // tadvAneyadvipamadamarudbhAntacittaM kathaMci dbhUtAvezAdbhamadiva ziro dhunvadAdhoraNAnAm / Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 sargaH] dvisaMdhAnam / tIropAntaprahitanayanaM hAstikaM vAri tIrNa ___ gantuM setuH kRta iva ghaTAbaddhamakSauhiNInAm // 30 // taditi // vAneyadvipamadamarudbhAntacittaM vanabhavagajasaMbandhimadAmoditavAyubhramitacetaH, kathaMcidAkasmikAd bhUtAvezAbahAvezAd bhramadiva AdhoraNAnAM hastipakAnAM ziraH dhunvat kampayat , tIropAntaprahitanayanaM taTasamIpapreritalocanaM ghaTAbaddhaM ghaTayA yuddhaghaTanayA AbaddhamAyojitam , akSauhiNInAM hAstikaM hastisamUhaH / gantuM kRtaH seturiva / vAri samudrajalam tIrNamuttIrNavat // mandAkrAntA // vAjI vAyumayaM javaM javamayaM cittaM sa cetomayaM dehaM bibhradivAkhilo'pi caTulo'pyAroTurevAzaye / kAye caikyamupeyivAniva vazAdarNaH samuttIrNavA ndamyaM nAma vivartate damayituH zIlena kAlAntare // 31 // vaajiiti|| akhilo'pi caTulazcaJcalo'pi sa vAjI |jaataavekvcnm / vAyumayaM javam , javamayaM cittam, cetomayaM dehaM bibhradiva, AroDhureva vazAdAzaye kAye caikyamupeyivAn iva, arNo jalaM samuttIrNavAn / nAma prasiddhau damyaM vastu kAlAntare damayitu: zIlena vivartate vipariNamate // zArdUlavikrIDitam // . prAptavyomAsaGgamoghaM rathAnAM savyeSTAste'nAdicakrabhrameNa / muktAzaMsaMsArapAraM sukhaM taM bhavyaM sanmArgA iva mAnayanti // 32 // prApteti // te savyeSTAH sArathayaH, prAptavyomAsaGgaM prApto vyomna AkAzasya AsaGgaH saMbandho yena sArapAraM sAro reNUtkaro lohaM vA pAre paryante yasya taM bhavyaM manoharaM rathAnAm oghaM (mukhyakarma) sArapAraM sArasya jalasya pAraM paratIraM (gauNakarma vA) muktAzaMsaM muktaprazaMsaM yathA syaattthaa|snmaargaaH samyagdarzanajJAnacAritralakSaNAH prAptavyomAsaGga prAptavya umayA kI| saGgo yena taM, muktAzaM tyaktavAJchaM tam bhavyaM dharmaniSThaM janaM (mukhyakarma) saMsArapAraM bhavataTaM (gauNakarma) iva / sukhaM yathA syAttathA Anayanti sma / zAlinI // karNazrutiM gacchati tUryanAde dhvajeSu dRSTiM purataH spRzatsu / mohaM gatAnIva ciraM vijajuH kathaMcidAtmAvasathaM balAni // 33 // karNeti // ciraM bahutarakAlena / kathaMcinmahatA kaSTena // upajAtiH / / tadeva gAmbhIryamadaH pramANamagAdhatA saiva tadAyatizca / ___ camUrazeSA vitatAnukUlaM sA nadyadhInapratimeva reje // 34 // tadeveti // anukUlaM yathAjJam , pratitaTam / nadyadhInapratimA nadyadhInasya samudrasya pra. timA, nadyadhInA gaGgaiva pratimA / Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 kAvyamAlA | vicitraratnapratibhAvizAlaM rAjAlayaM rAjakamabhyupetya / rAmAnanAlokagatAdarAkSaM pArthakSataM roddhumano'vatasthe // 35 // vicitreti // vicitraratnapratibhAvizAlaM vicitrANAM ratnAnAM pratibhayA sphUrtyA yutA vizAlA rAjAno yatra tat, vicitraratnaM pratibhAvizAlaM vA / rAmAnanAlokagatAdarAkSa rAmasya rAmANAM ramaNIyaramaNInAM vA Ananasya Aloke prekSaNe gatAdare prAptAdare akSiNI yasya tat, rAjakaM rAjasamUhaH, vicitraratnapratibhAvizAlaM vicitraratnAnAM pratibhAmavati tacchIla: zAla: prAkAro yatra tacchIlA zAlA yatra vA taM rAjAlayaM rAvaNAlayaM jarAsaMdhAlayaM vA abhyupetya pArthakSataM mArgotpannAyAsajatIvratarakhedaM pANDavakSataM roddhumanaH sadavatasthe // pathaH zramaM netumapetabhArairvigAhya hastena vimuktamambhaH / vizIryamANaM prati sUryamudyanmuktAphalAkAra miyAya nAgaiH // 26 // patha iti // apetabhArairnAgaiH patho mArgasya zramaM netumapAkartu vigAhya AloDya, hastena zuNDayA vimuktaM samutsRSTaM pratisUrya sUryAbhimukham udyadUrdhvaM gacchadambho jalaM vizIryamANaM sanmuktAphalAkAraM mauktikAkAram iyAya jagAma // pAdadghAtavihitaM cirabhAgastadbhuvaM kSamayituM praNamayya / svaM ziro'dhipadamazvasamUhazcATukAra iva niluThati sma // 37 // pAdeti // azvasamUhaH ciraM bahukAlaM pAdaghAtavihitaM tadAgo'parAdham bhuvaM kSamayituM kSamAM kArayituM svamAtmIyaM ziraH adhipadaM padayorupari praNamadhya nAmayitvA cATukAra iva nirluThati sma // svAgatAvRttam // tIradrumeSu kariNaH, paTamaNDapeSu vAhAH, sudhAbhavanabhittiSu rAjalokAH / AvAsamAdiSata, daMpatayo guhAsu, sarvatra puNyasahitAH sukhamAvasanti // 38 // tIreti // vasantatilakAvRttam // gAGgAhitAH pratijavairjalapAtazItAH kacchAntareSu marutaH kRtapuSpavAsAH / vArdhA balAdhvaparikhedamamuM vininyuH saMbandhanaM jayati vizramadAyi vizvam || 39 // iti dhanaMjaya kaviviracite dhanaMjayAGke rAghavapANDavIyAparanAni dvisaMdhAnakAvye prayANanirUpaNo nAma caturdaza sargaH / Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 sargaH ] dvisaMdhAnam / 153 gAGgeti // pratijavaiH prativegairgA pRthivIM gAhitA vyAptavanto jalapAtazItA nIrapUrazItalAH kacchAntareSu jalaprAyAntareSu kRtapuSpavAsA vihitakusumAmodA vArdhA vArdhibhavA samudrodbhavA maruto vAyavo'muM balAdhvaparikhedaM sainyasya mArgajaM zramaM vininyuH / vizramadAya vizrAmadaM vizvaM saMbandhanaM saMbandho jayati sarvotkarSeNa vartate / bhAratIye - vArdhA jalakaNadhAriNo hitA gAGgA gaGgAbhavAH sainyamArgazramaM pratijavairvininyuH // iti zrIdAdhIca jAtikuddAlopanAmaka zrIchoTIlAlAtmajazrIbadarInAthaviracitAyAM dvisaMdhAnakAvyaTIkAyAM prayANanirUpaNo nAma caturdazaH sargaH / paJcadazaH sargaH / atha vanamanukUlamaGganAbhiH samalayajAGkapayodharocitAbhiH / saha gatimRjumantharAM gatAbhiH sarati yadUrjitanAyakA vijahuH // 1 // atheti // athAnantaram, UrjitanAyakA UrjitAnAM balinAM nAyakAH svAminaH kapayaH sugrIvAdayo yad vanam anukUlamapratikUlamanutaTaM vA sarati sakrIDam [AsIt / tatra ] samalayajAM samena layena 'layaH sAmyamudAhRtam' iti vacanAt sAmyena jAtAm RjumantharAmavakramandAM gatiM gatAbhirdharocitAbhirdharAyAmucitAbhiH pRthvImANikyabhUtAbhiradharocitAbhiH sAmudrikalakSaNaviziSTAdharAbhiraGganAbhiH saha vijahurvihRtavantaH // bhAratIyeyadUrjitanAyakA yadavazca te UrjitA nAyakAzca yAdavAH, samalayajAGkapayodharocitAbhirmalayajanyacihnasahitastanau sulakSaNau yAsAM tAbhiH, sarati saprIti yathA syAttathA // sarge - 'sminpuSpitAgrAvRttam // dizi vidizi parasparaM na dRSTaM viracayatA kusumoccayaM janena / naca dadRzuraraNyajAstadantaM bahu kimu veti nirUpitaM na kaizcit // 2 // dizi vIti // araNyajA: pulindAdayastadantaM vanamadhyaM bahu kimu alpam iti kairapi na nirUpitam // pRthu vihitavatA vanaM vidhAtrA ciramucitAnupabhogya mekayogyam / lalitajanacitaM kRtaM kathaMcitpariharateva tadApade zramaM tam // 3 // pRthviti // ciraM bahukAlamucitAnupabhogyamucitAnAM ziSTAnAmanupabhogyamekayogyamekeSAM krUrasattvAnAM yogyaM pRthu vistIrNe vanaM vihitavatA vidhAtrA tadA tasminkAle'pade'sthAne taM zramaM kathaMcinmahatA kaSTena pariharatA parityAjayateva idaM lalitajanacittaM laDitaM vilasitaM janAnAM cittaM yatra tad vanaM kRtam // priyamadaidametadityapUrva prati janatAgragamena tRptumaicchat / yadi paricitasAmyato'nyato'pi prativirato'sti na kasya nirvRtiH syAt priyeti // janatA janasamUhaH, 'adaH priyam, 'idaM priyam,' 'etat priyam' ityevaMprakAre 20 Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 kAvyamAlA / NApUrvamadRSTapUrva prati agragamena puroyAnena, tRptamAtmAnaM tarpayitumaicchat / yadi paricitasAmyataH paricitamatilakSitaM sAmyaM yasya tataH, anyato'nyasmAdapi janaH prativirato nAsti / tadA kasya nirvRtiH sukhaM syAt / na kasyApi // kusumamiSucayo, guNo'limAlA, mRduviTapAyatayaSTayo dhanUMSi / vividhamidamanaGgazastrajAtaM saphalamabhUcciralakSyadarzanena // 5 // kusumamiti // idaM pUrvArdhoktaM vividhamanaGgazastrajAtaM ciralakSyadarzanena bahukAlaM vedhyadarzanena saphalamadyAbhUt // kalamalikulakokilApralApaM smaradhanurAnakanAdamAkalayya / dayitaparigame'pi kAtarANAM dhagitikRtaM hRdayena kAmukInAm // 6 // kaleti // kAtarANAM bhIrUNA kAminInAM kaMdarpadarpakaTAkSitakAminAM hRdayena dayitaparigame priyaparirambhe'pi sati kalaM manoharamalikulakokilApralApamalikulasya bhramaragaNasya kokilasya AsamantAt pralApaM smaradhanurAnakanAdaM smarasya dhanurAnakayo damAkalayya zaGkitvA dhag dagdham iti kRtam // praNayakalahakaitavaM praNAmaM zapathamasatyamupAgamaM vilajjam / pratimithunamidaM nirUpya reje sphuTadiva tatsakalaM hasena puSpam // 7 // praNayeti // tat sakalaM puSpaM karta praNayakalahakaitavaM praNayakalahena kaitavaM dambho yatra taM praNAmaM praNipAtam, asatyaM zapathaM pratijJAM, vilajjaM vigatalajamupAgamamAliGganam , idaM karma, pratimithunaM mithunaM mithunaM prati, nirUpyAvalokya, hasena hAsyena, sphuTana vikasadiva reje|| avacitakusumAvaziSTavRntaM vanamabalAkRtivismayena hastam / vikasitamakRteva tanmahAnto nanu rujatAmapi sugrahA guNena // 8 // aveti // avacitakusumAvaziSTavRntamavacitakusumaistroTitapuSpairavaziSTamujjhitaM vRntaM prasavabandhanaM yatra tadvanamabalAkRtivismayena kAminIkAyAdbhutena vikasitaM hastamakRteva / nanu mahAnto guNena rujatAmapi pIDAkartRNAmapi sugrahA bhavanti / kathamapi namayantyupetya zAkhAM karayugalena latAntamuccicISuH / stanakalazabhareNa bhagnamadhyA tarumavalambya niSeduSIva kAcit // 9 // kathamiti // kAcillatAntamuccicISuH zAkhAmupetya kathamapi karayugalena namayantI satI stanakalazabhareNa bhagnamadhyA iva tarumavalambya niSeduSI bhAti // nikaTasulabhamudgamaM vihAya zlathabalinIvi vidUragaM lalace / prathayitumudaraM parA striyA hi priyatamavibhramagandhano'nyasaGgaH // 10 // nikaTeti // parA kAminI nikaTasulabhamudgamaM puSpaM vihAya vidUragaM puSpamudaraM prathayituM Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 sargaH] dvisaMdhAnam / . 155 prakaTayituM zlathabalinIvi zithilabaliparidhAnavastragranthi yathA syAttathA vidUragaM yathA tathA lalace atikrAntavatI / hi yataH-striyA anyasaGgaH priyatamavibhramagandhano vallabhakaTAkSa. sUcako bhavati // surabhi vitarituM prasUnamekA sakRdadhipena vipakSanAma niitaa| kitava tava phalaM tadastu labdhaM priyajanaye'rpaya puSpamityakupyat // 11 // surabhIti // adhipena svAminA surabhiprasUnaM puSpaM vitarituM sakRdekavAraM vipakSanAma sapatnIsaMjJAM nItA prApitA ekA kAminI 'he kitava, tat prasUnamastu tiSThatu, tvaM priyajanaye priyabhAryAyai puSpamarpaya dehi, mayA tava phalaM labdham' iti akupyat // kucayugamatulaM kuto'sya bhAraH kila bhavatIti tulAdhiropaNAya / saha tulayitumAtmanodyateva kSaNamaparA vyalagItprarohadolAm // 12 // kuceti // aparA kAminI, asya kucayugasya kutaH kasmAd bhAro bhavati iti hetorAtmanA sahAtulamanupamaM kucayugmaM tulayituM tulAdhiropaNAyodyateva kSaNaM prarohadolAM vyalagIdAruroha // avacanamadhizayya manyunAnyA pRthagadhipAdviracayya puSpazayyAm / smarazarazayanasthiteva dUnA nanu virahaH priyagocaro'pi dInaH // 13 // avacanamiti // anyA kAntA, manyunA krodhenAdhipAt svAmitaH pRthak puSpazayyAM viracayyAvacanaM saMbhogagocaracarcArahitaM yathA syAttathAdhizayya zayitvA smarazarazayanasthitA kaMdarpamArgaNazayyAsthiteva dUnAbhavat / nanu aho virahaH priyagocaro'pi sandIno bhavati // vratatiSu gahanAsu kApi lInaM mRgayitumIzvaramAkulaM bhramantI / karadhRtalatikAbalopalabdhuM tamudadhateva manobhavasya zAkhAm // 14 // vrateti // kApyabalA, gahanAsu vratatiSu, lInamIzvaraM patiM mRgayitumavalokayitumAkulaM yathA syAttathA bhramantI satI, tamupalabdhaM karadhRtalatikA hastadhRtavallI satI, manobhavasya mArasya zAkhAmudadhRtevoddhRtiM nIteva // zravasi zirasi kRtsnamuccaye'pi smitahasitAnukRtIrNyayA kSipantI / mukulamuditamudgamaM ca sarvasvamapi vanasya parodyateva hartum // 15 // zraveti // parA kAminI, uccaye'pi coTane'pi smitahasitAnukRti smitahasitayoranukR. tiryatreti smitAnukAri kRtsnaM mukulaM kalikAM zravasi zrotre, hasitAnukAri kRtsnam uditaM nirgatamudgamaM zirasi Iya'yA kSipantI satI vanasya sarvasvamapi hartumudyateva bhAti // iti capalavilAsinIvihArairvilulitamudgatakarNikArakozam / prazamayitumupaplavaM vadhUbhyo mukulitahastamivAbabhAvaraNyam // 16 // Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyamAlA / itIti // ityevaMprakAreNa capalavilAsinIvihAraivilulitamupadrutamudgatakarNikArakozaM nirgatakarNikArakarNikamaraNyamupaplavamupadravaM prazamayituM vadhUbhyo mukulitahastamivAbabhau // sthalakamalaparAgapiJjarAbhaH paricitavAMzca nadInavArjavaM yH| zramamabhibhavati sa kAminInAM vidhutamayUrazikhaH sa mAtarizvA // 17 // sthaleti // yo nadInavArjavaM nadInAminasya samudrasya vAri jale javaM vegaM paricitavAn sa sthalakamalaparAgapiJjarAbhaH sthalakaMjakiMjalkakaLUrakAntirmAtarizvA vAyurvidhutamayUrazikhaH prakampitakalApizikhaH san kAminInAM zramamabhibhavati sma // bhAratIye-nadyA gaGgAyA navamArjavaM prAJjalatvam // kSupavipinalatAntare janAnAmiti suratavyavahAravRttirAsIt / nanu dayitaparasparAnikAravyavaharaNaM bhuvi jIvitavyamAhuH // 18 // kSupeti // janAnAM kSupavipinalatAntare kSupANAM hrasvazAkhazAkhinAM vipinalatAnAM vanakandalinInAmantare iti vakSyamANaprakAreNa suratavyavahAravRttirAsIt / nanu aho bhuvi dayitaparasparAnikAravyavaharaNaM dayitayoH parasparamanikAreNApratAraNena vyavaharaNaM jIvitavyamAhuvidvAMsaH // pariSajati parasparaM sametya pratimithune kucamaNDalaM babAdhe / bhajati hi nijakarkazaM na pIDA kamaparamadhyagatApavArakaM vA // 19 // parIti // pratimithune sametya parasparaM pariSajatyAliGgati sati, kucamaNDalaM babAdhe piiddaamaap| hi yataH pIDA aparamadhyagatApavArakamaparayoH zazvormadhyagatamapavArakaM zatru nijakarkazamAtmanA kaThinaM kaM janaM na bhajate / api tu sarvameva // udadhamadiva tatparAbhimarzAdadharayugaM vyaticumbitaM svamaGgam / adharitagatayo gRhItamuktAH samupacitA hi saha vraNaiH sphuranti // 20 // udadheti // tatparAbhimarzAt pratimithunaparAbhimarzAda vyaticumbitamanyonyavakrasaMyogIkRtamadharayugaM karta svamAtmIyamaGgamudadhamadiva / hi yuktam, adharitagatayo hInIbhUtagatayo gRhItamuktAH pUrva gRhItAH pazcAnmuktA vraNaiH samupacitAH saMbhRtAH saha yugapat sphuranti / adharau tu svayamevAdharau, ato nAyuktastatra vraNaprAdurbhAva ityAkUtam // parabhRtazukasArikAvirAvAH samamabalAsuratAravaM tiro'dhuH / api caritamavAcyamanyadIyaM rahayati pakSigaNo na kiMmanuSyaH // 21 // __ pareti // parabhRtazukasArikAvirAvAH kokilakIrasArikANAM virAvA abalAsuratAravaM mugdhAnidhuvanadhvani tiro'dhustirohitavantaH / api Azcarye / pakSigaNo'pyanyadIyamavAcyaM caritaM rahayati tarhi manuSyaH kiM na rahayati / pakSizabde kulavAcakAtpakSazabdAtprazaMsAyAminiH, tena prazastAnvayaH puruSo rahayati, na kApuruSaH ityAkUtam // Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 157 15 sargaH] dvisaMdhAnam / prazamaya ruSitaM priye prasIda praNayajamapyahamutsahe na kopam / tava vimukhatayAdhirUDhacApe manasizaye kupite kutaH prasAdaH // 22 // mama yadi yuvatiM vizaGkase'nyAM zvasimi tava zvasitaima'SAnyayogaH / bhavatu manasi saMzayastvamaikyAtpravibhajase tvayi jIvitaM kathaM me // 23 // na punaridamahaM karomi jIvanniti zapathe'dhikRte purA kRtaM syAt / tyaja kupitamitIrite nu satyaM kupitavatI bhavasIva tannajAne // 24 // bahutithamavalokya nAthamAnaM kalayasi satyamimaM kRtAparAdham / anuditavacanaM navapriyaM mAM gaNayasi garvitamanyavAritaM vA // 25 // zithilaya hRdayaM na me'nurAgaM visRja viSAdamimaM na tanvi vAkyam / iti dayitamupAgamaikadainyaM svayamabalAbhigataM kathaMcidaicchat // 26 // prazamayetyAdi / abalA kAminI 'he priye, tvaM prasIda, ruSitaM prazamaya, ahaM praNayajamapi kopaM notsahe, tava vimukhatayA kupite'dhirUDhacApe pratyazcitakodaNDe manasizaye kaMda sati prasAdaH kutaH, yadi mamAnyAM yuvatiM vizaGkase (ayam) anyayogo'nyasyAyogo mRSA mithyA, (yato'ha) tava zvasitaiH prANaiH zvasimi prANimi, tava manasi saMzayaH kathaM bhavatu tvaM tvayi sthitaM me jIvitamaikyAt kathaM pravibhajase pRthakkaroSi, ahaM jIvan punaridaM na kariSyAmi' iti purA zapathe'dhikRte sati (yadi) kRtaM syAt (tapi) kupitaM tyaja' itIrite kathite'pi nu aho satyaM bhavatI kupitavatI bhavasIva tadahaM na jAne, bahutithaM bahuprakAraM nAdhamAnaM yAcamAnamimaM janaM satyaM kRtAparAdhaM kalayasi, anuditavacanamanuktavAkyaM mAM navapriyaM garvitamabhimAninam, athavA anyavAritam anyathA niSiddhaM gaNayasi (etenoktAvanuktau vA doSaH) he tanvi, hRdayamAkopavaccetaH zithilaya mA dRDhaM vidhAH, me mama anurAgaM prItiM na zithilaya dRDhAM vidhehi, imaM viSAdaM visRja, vAkyaM na visRja, ityevaMprakAreNa upAgamaikadainyamupAgamAyAliGganAyaikaM dainyaM yasya tam / 'dautyam' iti pAThe'pyarthaH sphuTaH / khayamAtmanaiva abhigataM prAptaM dayitaM priyaM kathaMcinmahAkaSTena aicchat sviikRtvtii|| taralayasi dRzaM kimanyacetA, dRtiriva lohakRtAM kimuSNamuSNam / zvasiSi, kimidamutrasasyapaituM, kimiva bhayaM, vada kA manaHpriyA te 27 alasa iva, gataM kuto'pi cittaM mRgayitumiccharivodbhamanniva tvam / kimasi kimaparAkRti prapannastava capalasya manogataM na vedmi // 28 // kimativipinamantare nadI vA tava giridurgamutAsti yoSito vA / yadanavaratacintayAsi khinno nanu ca tathAsati kiMnu vallabhatvam // 29 // Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 kAvyamAlA | madhuramabhihito na bhASate mAM na khalu bhavAnabhicumbitaH praNiste / naca parirabhase kRtopagUDhaH paTalikhitaH svidapekSate na dRSTaH // 30 // iti kimapi vikopitAstaruNyaH kila taruNAnviniyamya kAJcidAmnA / kalavalayaravaM vizIrNasUtraM kusumaguNairavatADayAMvabhUvuH // 31 // taralayetyAdi // taruNyaH / tvaM kimanyacetA dRSTiM taralayasi, lohakRtAM dRtirbhastreva uSNamuSNaM kiM zvasiSi, idaM kimapaitumapasartumutrasyasi udvijase, kiM bhayamiva vartate, te tava manaHpriyA keti vada, bhavAn alasa iva kuto bhavasi kuto'pi kAraNAt gataM naSTaM cittaM mRgayitumavalokayitumicchuriva kimasi, uddhaman muhyanniva kimasi, kimaparAkRtimanyAkAraM prapanno'si, capalasya tava manogataM na vedmi tava yoSitazca antare madhye kimativipinamaraNyAnI vAthavA nadI, uta giridurgamasti kim / yadyasmAtkAraNAdanavaratacintayA satata smaraNena khinno'si, nanu aho tathAsati vallabhatvaM priyatvaM kiMnu / madhuraM priyamabhihita ukto bhavAn mAM na bhASate khalu nizcaye abhicumbito'pi bhavAn na praNiste cumbati, kRtopagUDhaH kRtA liGgano'pi na parirabhase nAliGgasi, svidathavA paTalikhita iva dRSTo bhavAn na apekSate nAGgIkaroti, ityevaMprakAreNa kimapi vikopitAH satyaH taruNAn priyAn kAJcidAmnA ekayaSTayAtmaka kaTisUtreNa viniyamya bandhayitvA kusumaguNaiH puSpasUtrarajjubhiH, kalavalayaravaM mandrakaMkaNadhvani yathA syAttathA vizIrNasUtraM yathA syAttathA avatADayAMbabhUvuH samantatastADitavatyaH // , kupitamavacanaM ziraHpraNAmaH zapathamayaH praNayaH kRtopacAraH / idamada iti gocaro na vAcAM pratidayitaM bahu kaitavaM babhUva // 32 // kupiteti // pratidayitaM dayitaM dayitaM prati, kupitaM kopa:, avacanaM vacanarAhityam, ziraHpraNAmaH zirasA praNipAtaH zapathamayo mAtApitrAdimaraNanirdezaghaTitapratijJApracuraH, praNayaH snehaH kRtopacAraH kRta upacAro yatra tAdRk, ityevamAdiprakAreNa bahu bahuvidhaM kaitavaM kartR idam, ada ityevaMprakAreNa vAcAM vacanAnAM gocaro viSayo na babhUva // iti vanamabhito vihRtya khedAdagurucitAyati sAdhunIpayogAt / samakararucirakSatAM harINAM priyajanatA rataye samudravelAm // 33 // itIti // harINAM sugrIvAdInAM priyajanatA: priyA janasamUhAH sAdhunIpayogAt sAdhUnAM phalapuSpapallavairmanoharANAM nIpAnAM kadambavRkSANAM yogAtsaMbandhAd ucitAyati ucitA yogyA Ayatidairdhya yasya tAdRg, vanam, abhitaH sAmastyena vihRtya khedAcchramAt zramaM saMtyajya rataye krIDAyai samakararucirakSatAM makarANAM rucirANAm ' ruciraM kusumaM jJeyaM ruciraM rudhiraM tathA / ruciraH zapharaH prokto ruciraM pezalaM matam // ' iti jayAbhidhAnokteH zapharANAM kSatena sahitAM samudravelAM sAgaravelAm, aguH // bhAratIye - agurucitAyati aguru Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19 sargaH] dvisaMdhAnam / 159 bhirvRkSavizeSaizcitA Ayatirdairdhya yatra tAdRg vanam / ilAM pRthvIM samakararuci samo hAni - vRddhirahitaH karaH siddhAyo yasyAM tAdRg ruciryasmiMstAdRg yathA syAttathA rakSatAM harINAM yAdavAnAM samudravA samut sA priyajanatA saharSo ravo yasyAM sA harSaraveNa sahitA vA rataye dhunIpayo gaGgAmbho'gAt // payasi bhayamavetya yoSitAM dayitajano'bhavadagrataH saraH / kutapaniyatavikramAH striyaH kva na vidhure puruSaH puraHsaraH // 34 // payasIti // dayitajano yoSitAM payasi bhayamavetya jJAtvA agrataH saro'gresaraH abhavat / striyaH kutapaniyatavikramA udumbarakaniyamitacaraNA bhavanti / puruSo vidhure vaikalye sati ka puraHsaro na bhavati // praNipatadiva vAri pAdayostrasadavalagnamivApi jaGghayoH / zithilayadiva lolamaMzukaM priya iva cATumupAnayadvadhUH // 35 // praNipateti // vAri jalaM pAdayozcaraNayoH praNipatadiva, jaGghayoravalagnamapi sadvibhyadiva, lolamaMzukaM zithilayadiva priya iva vadhUH kAminIH cATuM cATukAramupAnayat prApayat // tulitarasanamaupanIvikaM balibhamivAmbu babhUva nAbhigam / trivaliSu punaruktavIcikaM bahubhavametyabalAvasaGgataH // 36 // tuliteti // ambu jalamaupanIvikaM nIvisamIpagaM sat tulitarasanaM tulitA rasanA 'ekayaSTirbhavetkAJcI, mekhalA mukhasaMyutA / rasanA sarvaratnAGgA karoti kaTisUtrakam // ' ityuktalakSaNaM kaTisUtraM yena tAdRg, nAbhigaM sat valibhaM valibhUSaNamiva, punaruktavIcikaM dviguNitataraGgakaM sat trivaliSu valitraye babhUva / hi yataH abalAvasaGgataH kAminIsaMyoga to vahubhavamanekadhA saMsRtimeti prApnoti // abhimukhamavalambito'mbunA nicitakucadvayasaM priyAjanaH / stanajavanabhareNa pIDitaH sphaTikamayImiva bhittimAzritaH // 37 // abhIti // ambunA jalena stanajaghanabhareNa pIDitaH, sphaTikamayIM sphaTikanirmitAM bhittimAzritaiva priyAjano'bhimukhaM saMmukhaM yathA syAttathA nicitakucadvayasaM saMbhRtastanapramANaM yathA syAttathAvalambitaH // paricitamabhigamya lIlayA kucabhujayoviMzatAntaraM mithaH / pariSajadiva yoSito jalaM calavalibAhuyugena nirbabhau // 38 // parIti / jalaM lIlayAnAyAsenAbhigamya paricitaM saMstutaM kucabhujayorantaraM vizatA calavalibAhuyugena taralataraGgabhujadvayena yoSitaH kAminIH pariSajadAliGgadiva nirbabhau // Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 kAvyamAlA | adhijalamadhikuGkumaM babhau karadhRtamaGganayA stanadvayam / kanakakalazayugmamambhasi smaramabhiSektumivAvatAritam // 39 // adhIti / / aGganayA karadhRtaM haste dhRtamadhikuGkumaM pracurakuGkumacarcitaM stanadvayaM kucayugamadhijalaM jalamadhye / smaramabhiSektamambhasyavatAritaM kanakakalazayugmamiva / babhau // karatalapihitaM priyAnanaM priyamRdusiktaviSaktazIkaram / mukulitamiva padmamulasadviralatuSArajalaM vyarAjata // 40 // karateti // priyamRdusiktaviSaktazIkaraM priyeNa mRdu yathA syAttathA pUrva siktA pazcAdviSaktAH zIkarA jalakaNA yatra tat karatalapihitaM hastatalapracchAditaM priyAnanaM kAntAna - nam / ullasadviralatuSArajalaM mukulitaM padmamiva / vyarAjata // nicitamalakamalpamauktikagrathitamivAmbukaNairnatabhruvaH / nayanabahalapakSma cArucatpraNayajabASpavizaGkitapriyam // 41 // niciteti // natabhruvo nicitaM saMbhRtamalakamambukaNairalpamauktikagrathitamiva ca punarnaya - nabahalapakSma praNayajabASpavizaGkitapriyaM snehodbhavAzru vizaGkitavallabhaM sadarucad babhau // kimu vilulitakuGkumAvali kimadhikucaM nakharakSataM navam / vimatiriti vipakSa sevanena ca kupito'kupito'balAjanaH // 42 // kimiti // abalAjano'kupito'pyadhikucaM kucayorupari vilulitakuGkumAvali kimu tathA navaM nakharakSataM kim iti vimatiH zaGkitamanA vipakSasevanena kupito'bhUt // sapadi na tadaveyuSI vadhUradhidayitAyatabAhu vilutA / ramaNasalilayoH kimIyataH pulakitamaGgamiti prasaGgataH // 43 // sapadIti / vadhUradhidayitAyatabAhu dayitasyAyatabAhorupari viplutA tarantI satI sapadi zIghraM ramaNasalilayormadhye kimIyataH kasya prasaGgatastadaGgaM pulakitamiti nAveyuSI jJAtavatI // parihRSitamukhaM kucadvayaM dadhadadhare'pi babhUva pANDutA / zlathitamatha vilepanAJjanaM nidhuvanamanvaharajjalaplavaH // 44 // parIti // kucadvayaM parihRSitamukhaM romAJcakaJcukitAnanaM dadhadasti, adhare'pi pANDutA tAmbUlaviro babhUva vilepanAJjanaM layaM zithilaM jAtam / tathA ca jalaplavo jalataraNaM nidhuvanaM suratamanvaharadanvakarot // jalaparicayairutsUtratvaM gataH parighaTTitaH zithilitaguNo muktAhAro'pyadhogatimAgataH / Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 sargaH ] dvisaMdhAnam / caTulalalanA kaNThAsakteSvaho kimu saMyamaH kimanazanatAvAsasteSAM dhruvaM vilayaH punaH // 49 // jaleti // jalaparicayairvAryanuzIlanai: / DalayorabhedAt / jaDAnAmajJAtatattvAnAM paricayaiH saMsargairvA / parighaTTito vilulitaH, svavAsanAvAsitazca / ata eva zithilitaguNaH zlathitaDavarakaH, galitajJAnAbhyAsazca / ata eva utsUtratvaM sUtrasyUtatvAbhAvam, zAstrAbhAvaM vA / gataH prAptaH / muktAhAro mauktikamAlA, mukta AhAro yena tAdRktapasvI vA / adhogatiM nIcairdezapatanaM narakaM vA / yuktametat / aho caTulalalanAkaNThAsakteSu capalAGganAgalAliGganarasikeSu saMyamo niyantraNam, Ajanmatrataparigraho vA / kiM syAt / apitu na / tepAM capalAGganAgalAliGgakAnAM kim / anazanatAvAso na nazanatAyA adarzanatAyA vAsaH, arthAtsthAvaratvam / anazanatA bhraSTAhAraH vAso vastraM ca / saMbhAvyate / api tu dhruvaM nizcayena punarvilayo nAzaH saMsArasaMsaraNaM vA bhavati // hariNIvRttam // kAntonnatastananitambanipIDanena prAptaM pravaktumiva bhogamagAdagAdham / madhyejalaM taTajalaM jalavRttayo'lpe dhAvanti hi zriyamudIrayituM mahadbhyaH // 46 // kAnteti // tajalaM karTa, agAdhaM madhyejalaM karma, kAntonnatastananitambanipIDanena priyAyA unnatastananitambajanyapIDayA, prAptaM bhogaM vaktumiva, agAt / hi yataH alpe stokAstucchA vA, jalavRttayaH svacchavRttayaH jaDavRttayaH mUrkhA vA mahadbhayaH satpuruSebhyo mahAjaDebhyo vA zriyamudIrayituM dhAvanti // vasantatilakAvRttam // 21 161 madhyasthavRttamapi vaJcati nanvagAdhaM loko durantamapi gacchati gAhanIyam / yadgulphajAnujaghanastanadannameva straiNaM samAgamamayAnna payo gabhIram // 47 // madhyeti // nanu aho loko jano'gAdhamatalasparza, gabhIrAzayaM vA / madhyasthavRttaM madhyasthaM vRttam, madhyasthAnAM vRttaM vA / vaJcati tyajati / durantaM duSTamantaM yasya tad duSTasvarUpaM vA gAhanIyaM vRttaM gacchati / yad yasmAtkAraNAd gulphajAnujaghanastanadaghnameva payo nIraM straiNaM strIsaMbandhinaM samAgamamayAt / na gabhIraM paya iti // srastAH srajaH zithilitAni vilepanAni saMdarzitAni ca vipakSanakhakSatAni / Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| ityAtmadoSacakitA iva vepamAnA velA vadhUbhirabhavankSaNadRSTanaSTAH // 48 // __sastA iti // ityevaMprakAreNAtmadoSacakitAH svakIyAparAdhabhItA iva vepamAnAH kampamAnA velA vadhUbhiH kSaNadRSTanaSTAH kSaNaM pUrva dRSTA pazcAnnaSTA abhavan // tathA veSaM teSAM kusumaracitaM kuGkumacitaM dadhAnodArANAM dizidizi janAnAM priyatamam / ciraM cakre zaGkAmiva hRdi parAsaGgajananI nadIvAho velA tvaritagatirIzasya saritAm // 49 // tatheti // tathA tenaiva prakAreNa kusumaracitaM kuGkumacitaM priyatamaM veSamalaMkAraM dadhAnA dharantI, saritAmIzasya patyuH samudrasya velA / tvaritagatistvaritA gatiryasyAstAdRg nadIva udArANAM teSAM janAnAM hRdi parAsaGgajananIM pareSAmAsaGgaM janayati tAM zaGkAmiva / aho Azcarye cakre kRtavatI // bhAratIye-veSaM dadhAnastvaritagatistvaritA gatiryasya saH, nadIvAho gaGgApravAhaH, veleva dArANAM strINAm / janAnAM ca // zikhariNI // puSpaM pravAlamakhilaM svavanasya kopA tsarvasvamAhRtamupAharatIva bhUyaH / bhUpA vihRtya payasi drutamityapeyuH ke vAnyadutsukadhiyo'nyadhanaM jayantaH // 50 // iti dhanaMjayakaviviracite rAghavapANDavIyAparanAmni dvisaMdhAnakAvye dhanaMjayAGke jala krIDAvarNanaM nAma paJcadazaH sargaH samAptaH / puSpamiti // bhUpA rAjAnaH payasi svavanasya svAraNyasyAhRtaM bhUpairAnItaM puSpaM pravA. lamakhilaM sarvasvaM kopAdupAharatyAdadatIva sati iti pUrvoktaprakAreNa vihRtya krIDitvA drutaM zIghramapeyunisRtavantaH / anyadhanaM jayato'nyadutsukadhiyo'pyasminnutsukA dhIryeSAM tAdRzaH ke bhavanti / na ke'pItyarthaH / rAvaNajarAsaMghadhanaM jetumAgatA na vanadhanaM jigISantIti bhAvaH / vasantatilakAvRttam // iti zrIdAdhIcajAtikuddAlopanAmakazrIchoTIlAlAtmajazrIbadarInAthaviracitAyAM dvisaM. dhAnakAvyaTIkAyAM kusumAvacayajalakrIDAnirUpaNo nAma paJcadazaH sargaH / ___ SoDazaH srgH| tataH samIpe navamasya viSNoH zrutvA balaM saMbhramadaSTamasya / krudhA dazannoSThamariM manaHsthaM gADhaM jighatsanniva saMnigRhya // 1 // Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 sargaH ] dvisaMdhAnam / tarddazabhItAdhararAgasaGgAdivAruNAkSastadupAzrayeNa / piGgayobhruvorudgatadhUmarAjirna bhrADivendrAyudhamadhyaketuH // 2 // hastaM kRpANe hRdayaM sthiratve dRSTiM sapatne ca samAdadhAnaH / sadAtmatantro'pyuditasya manyorAlucyamAnAGga iva syadena // 3 // alaGkitavyomagadhAryabhUmiM priyAmivAzaMsurayaM sa rAjA / cittenalaGkAmavazAtprakopavyAjaM vahanrAjagRhAnniraiyaH // 4 // ( kulakam ) tata ityAdi // tato rAghavapANDavabalaprAptyanantaraM so'yaM rAjA rAvaNo navamasya navA mA lakSmIryasya / pUraNArthAntatvena virodhaH / aSTamasyASTAnAM pUraNasya viSNorlakSmaNasya samIpe saMbhramad vicarat navaM vA balaM zrutvA kudhA kopenauSThaM dazan manaHsthamariM gADhamatyartha saMnigRhya nipIDya jighatsannattumicchanniva taddezabhItAdhararAgasaGgAd tasya daMzAddaMzanAd bhItasyAdhare rAgasya saGgAdivAruNAkSo aruNe akSiNI yasya tAdRk, tadupAzrayeNa tayorakSNorupAzrayeNa piGgayoH piGgalavarNayorbhuvormadhye, indrAyudhamadhyaketurindrAyudhasya madhye keturyasya tAdRk, nabhrANa megha ivodgatadhUmarAjiH samutpannA dhUmazreNiryasya tAdRk, kRpANe hastaM sthiratve sthairye hRdayaM sapane zatrau dRSTiM samAdadhAnaH, sadA AtmatantraH khatantro'pi sannuditasya manyoH krodhasya syadena javena AlucyamAnAGga iva, alaGghitavyomagadhArya bhUmim alaGghiterajeyairvyomagaiH khecare rAkSasairdhAryA rakSaNIyA bhUmiryasyAstAM laGkAM cittena priyA - mivAzaMsuH prazasan, avazAtpAratantryAn prakopavyAjaM vahan san rAjagRhAd rAjamandirAt niraiyaH nirgatavAn // bhAratIye - so'yaM rAjA jarAsaMdha, asya navamasya navasaMkhyApUraNasya viSNornArAyaNasya saMbhramadaSTaM saMbhramagrastaM balam | alaGghitavyo'jayyaH / magadhArya - bhUmiM bandikhAmisthitiM priyAM prItiviSayAm AzaMsuriva kAmavazAt prakopavyAjam analaM vahni citte vahan / sarge'sminvRttamupajAtiH // samAgadhairyo'nugataH sahAyairakSodavairAkulitAkhilAzaH / raNAjiraM vizvajagadvinAzaM yamaH svayaM kartumivAvatIrNaH // 9 // 163 samAgeti // samAgadhairyo mAM lakSmIM gacchatA dhairyeNa sahito rakSodavai rAkSasadAvAnalaiH sahAyairanugata AkulitAkhilAzo vyagrIkRtasamastadig, raNAjiraM saGgrAmabhUmim / vizvajagadvinAzaM kartum iva / svayamAtmanA yamaH kAla iva / avatIrNaH // bhAratIye - yo mAgadhairbandijanaiH sahAyaimitraizcAnugataH, sa jarAsaMghaH akSodavairAkulitAzo na kSodo yasya tena vaireNa AkulitA akhilAnAmAzA vAJchA yena saH / yadvA AnnArAyaNAt kSodo yasya tena vIrasamUhena AkulitA akhilAzAH samastAbhilASA yasya saH // saGgrAmaraGgaM zavanRtyaramyaM surAH samAgacchata pazyateti / nimantraNAyeva nikAyyameSAmApUrya tUrya virutaM vicakre // 6 // Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 kAvyamAlA | saGgrAmeti // nikAyyaM nilayam // zuddhaM nisargeNa kalaGkabaddhama mradIyaH kaThinaM manaH svam / bahistadantaryudhi kurvatIva bheje nRpANAM samitiH savarmA // 7 // zuddhamiti // savarmA sakavacA, nRpANAM samitiH samUho, yudhi nisargeNa svabhAvena zuddhaM nirmalaM pradIyo mRdutaraM svamAtmIyaM bahirbahiH sthitamaGgam, antarantargatam, antarantargataM svaM mano nisargeNa kalaGkabaddhaM pApabaddhaM kaThinaM kaThoraM bahirbahirgatam, kurvatIva bheje / bAhye zarIrAbhAvaM manazca kurvatAM prahAre pIDAbhAvaH sUcyate // ratho varUthasya, hayasya vAjI, gajaH kareNoH, padikaH padAteH, / durmantritaM dhyAnamivAtmavimbaM svasyaiva saMnaddhamivAgrato'bhUt // 8 // rathaviti // durmantritaM duSTo mantraH saMjAto'sya taddhyAnam iva svasyaivAtmabimbam iva saMnaddhaM yathA syAttathA tasya tasyAprajaH saso'bhUt // rAjJAM sareNuH kaluSasvabhAvo roSodgatazvAsa ivAzu mUrtaH / sene niSedhanniva madhyamApatprApaH kSataM necchati pazulo'pi // 9 // rAjJAmiti // kaluSasvabhAvo malarUpaH sa sAroddhato reNU rajaH / kaluSasvabhAvaH pApamayo, mUrtI rAjJAM roSodgatazvAsa iva / sene niSedhanniva Azu madhyamApat / prAyaH pAMzulospi kSataM necchati // sAkSAdalaGghayo divaso nu so'yaM sRSTeriyattAvadhireSa kazcit / AzAH samUhanniva rAjalokaH saMnahyati sma pratikezavasya // 1 11 sAkSAditi // pratikezavasya pratilakSmaNasya pratinArAyaNasya rAjalokaH 'so'yaM sRSTeH saMsArasya iyattAvadhiH, eSa kazcit sAkSAdalaGghayo divasaH, aho prAptaH iti AzA diza: samUha vitarkayanniva' saMnahyati sma // tamUrjasArAvaNimavyapetau duryodhanaM krodhaparAkramau tau / dRSTvA dadhAnaM pulakAttamaGgaM rAgeNa bhItyApyabhavaddha jinyaH // 11 // tamiti // dhvajinyoH senayoraGgamUrjasA balena, avyapetAvaparityaktau tau lokottarau krodhaparAkramau dadhAnaM duryodhanaM duHkhena yoddhuM zakyam, taM rAvaNimindrajitaM dRSTvA rAgeNa bhItyApi pulakAttaM romAJcitamabhavat // bhAratIye - arau zatrAvaNimavyapetAvaNimnA vyapetau prAcuryayuktau krodhaparAkramau dadhAnaM duryodhanaM pANDavavipakSaM rAjAnam // namasyayA saMprati kumbhakarNe baliM navaM saMyugabhUtakebhyaH / pradAtumudyantamivArirUpaM duHzAsanaM vIkSya janazcakampe // 12 // nameti // jana: 'saMyugabhUtakebhyo namasyayA namazcikIrSayA navaM bali pradAtumudyantamiva / Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 sargaH ] dvisaMdhAnam / 169 duHzAsanaM tIvrAjJamarirUpaM zatrurUpam / baleva vizeSaNam / kumbhakarNa rAvaNAnujaM vIkSya saMprati tatkAlaM cakampe // bhAratIye - kumbhakarNa kumbhako gaja RNaM yasya kumbhakasvAminaM duHzAsanaM duryodhanAnujam // na kAnikumbhAsurabhAvamAjau durmarSaNaM dUramabhidravantam / ruSAtmazaGkAmagamannirIkSya prajAtamuccairbhuvanA nitAntam // 13 // ( syarthaH ) neti // kA uccairbhuvanA prajA ruSA durmarSaNaM duHsahaM dUramabhidravaM dUramAn duHkhena ramamANAn bhindan vo yasya tam, Ajau Atam A samantata Ata: atanaM sAtatyagamanaM yasya taM taM nikumbhAsurabhAvaM nikumbhAsurasya bhAvaM nirIkSya, nitAntamAtmazaGkAM nAgamat // kAni bhuvanAnyAjau dUraM viprakRSTaM yathA syAttathAbhidravantaM ruSA prajAtaM samutpannaM, kumbhAsurabhAvaM nirIkSya, uccairatizayena tAntaM kaSTaM yathA syAttathA nAgaman // bhAratIye - ruSA kopena kuM pRthivIM prajAtaM prajAnAm AtaH palAyanaM yasmAttAdRk yathA syAttathA abhidravantamupadravantam, Ajau bhAsurabhAvaM dIptasvarUpaM durmarSaNaM duryodhanAnujam // tryarthazlokaH // AkRSTacApaM drutamuktabANaM kulocitAkarNamasau jayazrIH / utkAkumArIcaraNaM vihAya bhIteva gantuM paravAsamAsIt // 14 // AkRSTeti // asau kulocitA kuM pRthvIM lAnti gRhNanti te kulA vIrA vIrocitA jayazrIH AkarNa yathA syAttathA AkRSTacApam, utkAku uditA kAkurabhiprAyasUcanaM yatra karmaNi tadyathA syAttathA drutamuktabANaM mArIcaraNaM rAvaNamAtulasamaraM vihAya bhItA iva paravAsaM gantum AsIt // bhAratIye - kulocitA kulInocitA kumArIcaraNaM kumAryAH kanyAyAH sakAzAccaraNaM pravartanaM janma yasyeti kAnInaM karNe vihAya kAnInatvenAkulInatvAt paravAsaM gantumutkA AsIt, kumArIcaraNaM kanyAtrataM vihAya paravAsaM pativAsam // kurvansvaraMhasta udAravRtti sa kaM prahastaH sahasAraNena / dIprAMzukastatra jayadratho'yaM ripuM prakupyannavazaM cakAra || 15 || (caturarthaH) kurvanniti // prahastaH prakRSTau hastau yasyetyAjAnupralambakaraH, dIprAMzuka ujjvalavastraH, jayadratho jayan ratho yasya so'yaM hasto rAkSasaH, tatra, udAravRtti svaraM kurvan, sahasA Akasmikena raNena prakupyan kaM vazaM na cakAra / ( 1 ) / prahasto rAkSasarAjaH svaraMhasta AtmavegataH sAraNena gamanena saha tatra udAravRttiM kurvan / ( 2 ) / zukaH zukAkhyo rAkSasaH sAraNena rakSasA saha svaraMhasta nijavegavataH prahastaH prahasanAt / kkibantAttasiH / dIprAM tejasvinamudAravRttim / (3) / bhAratIye - raNe sahasA H saha yugapat syati, yaH kaMprahastaH kaM prahamanti teSu / saptamyAmapi sArvavibhaktikastasiH / vakroktyA hAsyaM kurvANeSu, svaraMhasto nijavegataH, vRttiM kurvan udiyAya / sa dIprAMzukaH dIprAMzoH sUryasyeva kaM tejo yasya saH 'brahmAtmavAtatejaHsu kAyasvargaziro jale / sukhe'rtheSu dazasveva kazabdo'tra prakIrtitaH // ' Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyamAlA / ityukteH, sUryatulyatejasko jayadrathaH tatra prakupyan ripuM vazaM na na cakAra / cakAraiva / 4 // caturarthakazlokaH // saMrambhiNAzAntanavena muktaH kSobheNa bhUrizravasAmbareNa / svayaMbhuvA vAgguruNA na soDhaH sa siMhanAdaH kRtavarmaNA ca // 16 // (paJcArthakaH) saMrambhIti // ya AzAntanavena AzAnte navaH stutiryasya, bhUrizravasAM pracurayazasAM svayaM zobhano'yaH zubhAvaho bhAgyavaho vidhiryatra varakarmaNi yathA syAttathA vareNa zreSThena, vAgguruNA vacanagariSThena, kRtavarmaNA vihitasaMnAhena, saMrambhiNA meghanAdena rAvaNAtmajena, kSobheNa siMhanAdo muktaH, sa siMhanAdo bhuvA bhUmyA na soDhaH / (1) / saMrambhiNA rAbhasyavatA, zAntanavena zAntena upazamavatA navena yUnA, AmbareNa gaganacAriNA / dUtatvAropAdaN / guruNA gariSThena, bhUrizravasA kumbhakarNaputreNa, svayamAtmanA, kSobheNa avAg ava aJcati yatra karmaNi yathA syaattthaa| (2) / bhAratIye-saMrambhiNA autsukyavatA, bhUrizravasA prcuryshsaa| zAntanavena bhISmeNa / guruNA srvpitaamhen| ambaraNa gaganena pRthvyA ca / (3) / guruNA droNAcAryeNa / svayaMbhuvA ayonijena / (4) / kRtavarmaNA rAjJA / saMrambhiNA kupitena / guruNA bRhaspatinA, mahatA vA / ambareNa nabhasA / bhuvA ca / (5) // pazcArthakaH // rathAnime'nye ca samaM narendrAH prapUritAzAnathavAjiyuktAn / ApUrayanti sma manorathAMzca kiM nodyatAnAmupapadyate ca // 17 // rathAniti // atha ime rAvaNajarAsaMdhapakSasthAH, anye rAghavapANDavapakSasthA: narendrAH prapUritAzAn prapUritA AzA dizo yaistAn vAjiyuktAn hayayutAn rathAn, athavA prapUritAzAn pUritAbhilASAn AjiyuktAn raNayuktAn manorathAn ApUrayanti sma / udyatAnAM kiM na upapadyate // svayaM parAnnAmayasIti bhartuLa strInavoDheva puraMdhrivargaH / balAtkRtA rAjabhiraGgalagnA vakrasya bhUyo dhanuSaH kharasya // 18 // svayamiti // rAjabhirvakrasya kharasya niSTharasya dhanuSo'GgalamA jyA bhartuH svAminaH parAzatrUn nAmayasi nAmayiSyasi iti hetoH svayaM balAtkRtA dRDhIkRtA / vakrasya kuTilasya kharasya kasyApi aGgalamA satI navoDhA strI parAn utkRSTAn nAmayasi adhomukhAn kariSyasi iti hetoH puraMdhrivargaH prauDhamahilAkadambairbhartuH svAmino viSaye balAtkRtA dRDhIkRtA iva / 'purA' iti pAThe purA pUrvakAle dRDhIkRtA // jIvAbhighAtaM kRtadharmapIDaM nyAyyeSu mArgeSu niSaktacittAH / te satyasaMdhAH sudhiyo'pi cakruryoM yAdRzaH karma ca tasya tAdRk // 19 // jIveti // jIvAbhighAtaM prANyabhighAtaM, pratyaJcAvisphAraNaM c| kRtadharmapIDaM vihitasukR. Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 sargaH ] dvisaMdhAnam | 167 tavighAtam, viracitA dharmanAmakasya vRkSasya (yena dhanuHkANDaM niSpadyate iti damayantIvyAkhyAyAm) pIDA yatra, dharmeNa nyAyyapathena pIDA yatreti vA / nyAyyeSu mArgeSu dharmyamArgeSu nyAyya mArgaNamArgeSu / satyasaMdhAH satyapratijJAH apratihatasaMdhAnAH / sudhiyaH paNDitA dakSAH / yo yAdRzo bhavati, tasya karmApi tAdRg // utkarNya maurvIninadaM nRpANAM tanUlatA kaNTakitAnurAgAt / utsekato vIrarasaikasArAdabhUdvirUdeva samaM ripUNAm // 20 // utkarNeti // utseko garva utsecanaM ca // jyAcakraruddhaM sthitamaGgameva raverivoccaiH pariveSabhAjaH / tejo jagadvyApa tu rAjakasya roddhuM paraM jyotiraho na zakyam // 21 // jyAcakreti // rAjakasya aGgameva jyAcakraruddhaM sat sthitam, tejastu pariveSabhAjo raveriva uccairatyarthe jagad vyApa / aho paraM jyotI roddhuM na zakyam // ghAtAya kartuM dviSatAM pravIraiH zaro'pramuktAnmanaso rathAcca / prAgabhyamitro'jani pazcimo'pi pazcAnna zIghraH prathamo'pi mandaH // 22 // ghAtAyeti // dviSatAM ghAtAya kartu ghAtaM kartum / vibhaktipratirUpakam / pravIrairbhaTaiH, agramuktAtpUrvamuktAt manasaH, rathAcca prAg zaro'bhyamitraH zatrusaMmukho'jani / pazcimo'pi zIghraH pazcAt na ajani / prathamo'pi mandaH zIghro na // anyonyamutpIDayatoH sakhIva jyAdhanvanormadhyamanupravizya / nivArayantIva yugaM vidUraM tadAyateSuH pRthagAcakarSa // 23 // anyonyamiti // AyatA dIrghA iSuranyonyaM parasparamutpIDyatoH, jyAdhanvanormaurvIcApayoH, madhyam anupravizya yugaM yuddhaM vidUrataraM yathA syAttathA nivArayantI iva, tad dvitayaM pRthagAcakarSa // parasparaM vegitamApnuvanto na peturudbhidya zarA hayAzca / te'nyonyasenAmubhaye'pyanApya svaM zlAghamAnA iva tIkSNabhAvam // 24 // parasparamiti // te ubhaye'pi zarA hayAzca parasparamanyonyaM vegitam udbhidya vegitam AnuvantaH santaH svaM tIkSNabhAvaM zlAghamAnA iva anyonyasenAm anApya aprApya na petuH // iyattayA vaktumahaM na zaktaH syadAniSUNAM yudhi ye giribhyaH / sthavIyaso'pyAzu vibhidya nAgAnnibaddha kopA iva raktaraktAH // 25 // iyattayeti // ye giribhyaH sthavIyasaH sthUlatarAn api nAgAngajAn Azu vibhidya nibaddhakopA raktaraktA rudhiralohitA rudhirAsaktAzca iva bhavanti / teSAm iSUNAM syadAn iyattayA vaktum ahaM na zaktaH // Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyamAlA / AsyeSu jihvA hRdayeSu hastAnaseSu zUrAH zravaNAnpRSatkaiH / samastabhanpuSkariNAM pizAcAnstambheSu kIlairiva mantrasiddhAH // 26 // AsyeSviti // zUrAH pRSakairbANaiH puSkariNAM kariNAM jihvA AsyeSu, hastAJzuNDAdaNDAn hRdayeSu, zravaNAJotrAn aMseSu skandheSu / mantrasiddhA mantriNaH stambheSu kIlaiH pizAcAn iva / samastabhan // niryANabhAgeSviSubhirvibhinnAstairaGkuzAkarSanibaddhazaGkAH / parAvRtandUramibhA na bhItAH smaranti zikSA vidhure'pi dhIrAH // 27 // niryANeti // taiH zarairniryANabhAgeSu gaNDasthaleSu, izubhirvibhinnA aGkazAkarSanibaddhazaGkA aGkuzairAkarSaNe nibaddhA zaGkA yastAdRzaH santa ibhA gajA dUraM yathA syAttathA parAvRtan parAvRttAH / yato dhIrA api bhItAstrastA vidhure kaSTe sati zikSA na smaranti // vyarcha parAnAnatapUrvakAyAH skandhAntayostairvinikhAtabANAH / yodhAH satUNadvitayA ivAsambadhnAtyanartho'pi kutazcidartham // 28 // vyaddhamiti // parAJzatrUn vyarbu tADayitum AnatapUrvakAyA yodhA bhaTAH taiH zatrubhiH skandhAntayovinikhAtabANA vinikhAtA vinihitA bANA yeSAM tAdRzaH santaH satUNadvitayA bANadhidvayayutA iva Asan / anartho'pi kutazcid artha badhnAti // teSAM dhanurmaNDalitaM yazo na, dviSo dharitryAmapatanna bANAH / pRSThe niSaGgaH sthitavAnna kazcinnanAma deho hRdayaM na nAma // 29 // teSAmiti // maNDalitaM kuTilitaM, niyatadezavRtti / bANA dharitryAM (niSphalAH) nApatan / nAma prasiddhau // tato yadUnAM balamapyavasthAM gataM hataM taiH parivartate sma / / sthirAsikApeyamadhiSThitAnAM tadvAri yAdobhirivAmbudhInAm // 30 // tata iti // yat taiH zatrubhirhataM tADitaM sadUnAmapi avasthAM gataM tat kApeyaM kapitvam adhiSThitAnAM vAnarANAM sthirAsi sthirA asayo yatra tAdRk sat / yAdobhirambadhInAM vArIva / parivartate sma // bhAratIye-sthirAsikApeyaM sthirAsikA sthiramAsituM paryAyaH apeyA parityAjyA yatra tat, adhiSThitAnAM yadUnAM tat balaM kAmapi avasthAM gatam // tathA harINAM kalahAyamAnA senA mukhaM dAtumapArayantI / mudhAtisuptA bahuvAsarANi kSaNaM na vezyeva yayau na tasthau // 31 // tatheti // harINAM vAnarANAM yAdavAnAM vA senA 'kalahAyamAnA kalahaM kurvANA mukhaM dAtum apArayantI parAGmukhIbhavantI bahuvAsarANi mudhA atisuptA atinidrANA suratAsaktA vezyeva / kSaNaM na yayau gatavatI na tasthau sthitavatI // Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 169 16 sargaH] dvisaMdhAnam / tadAzazaMse raNabhUmireSAM prAjyocitAGgA patimAttabANA / parAsumajjAtikRtAvalepA pativarAbhyaGgavidhi gateva // 32 // tadeti // prAjyocitAGgA prAjyAni pracurANi ucitAni yogyAni aGgAni gajavAjirathapadAtilakSaNAni yasyAM sA, prakRSTasya Ajyasya ghRtasya ucitamaGgaM yasyAH sA / vivAhAGgAbhyaGge ghRtasaMparko jAyate / AttabANA gRhItazarA / parAsumajjAtikRtAvalepA parAsUnAM zavAnAM majjayA ati kRto ava samantAllepo yasyAm, parAsu utkRSTAsu asumajjAtiSu prANijAtiSu kRto'valepo garvo yayA sA, raNabhUmiH, abhyaGgavidhi majjanakriyAM gatA pativarA kanyA iva, eSAM narendrANAM patiM tadA AzazaMse zlAghate sma // sthirAkSarAntaM yudhizabdapUrva nAma prasiddhaM bhuvanaM samastam / yasya stute'dyApi vinAmayuktaM kruddhaH sarAmo hi gatirnayasya // 33 // sthireti // samastaM bhavanaM karTa yasya prasiddhaM nAma rAmeti, sthirAkSarAntaM sthiro'vi. calo'kSarasya mokSasyAnto'STaguNalakSaNo dharmoM yasmAtstavanakarmaNaH tadyathA syAttathA, zabdapUrva zabdo yazaH pUrvo yasmAttadyathA syAttathA, vinAmayuktaM vinAmaH praNAmo yukto yatra tadyathA syAttathA, adyApi stute stavIti / sa rAmaH yudhi kruddho'pi nayasya gatiH // bhAratIye-sthirAkSarAntaM 'sthira' iti akSaraM padam ante yasya tat, yudhizabdapUrva 'yudhi' iti zabdaH pUrvo yasya tat, vinAmayuktaM vinAmena Satvena yuktaM yasya nAma 'yudhiSThiraH' iti / yasya gatiH kenopAyana jIvAmIti lakSaNA vartanA na / sa rAmaH reNa gambhIradhva. ninA Amena sAndracetasA sahitaH, sa narendraH kruddhaH // khairaJjanAnandanamAzukArairbhImandamAnamramarAtijAtam / kurvantamudyantamudIkSya senTrairvisismiye khe'dhigatairvimAnam // 34 // svaireti // senTraiH khe'dhigataiH khecaraiH svairAtmIyairAzukAraiH zIghrakaraNairarAtijAtaM zatrujAtaM bhImandaM bhiyA mandam , AnanaM kurvantam, udyantamudyamaM carantam aJjanAnandanam udIkSya visismiye // bhAratIye-AzukAraiH svairam, janAnandanam, zatrujAtaM damAnanaM damenAnanaM kurvantaM bhImaM vRkodaram // prabhAvitArAtanayasya vIrya kRtAdhipArthasya nirUpya bhItAH / dattAntarAH pUrvasarA babhUvurvipadviruddhA iva bandhuvargAH // 35 // prabheti // kRtAdhipArthasya kRto adhipasyAoM yena tAdRzaH, tArAtanayasya aGgadasya prabhAvi vIrya nirUpya avalokya bhItA bandhuvargAH pUrvasarA aprataH sarAH / vipadviruddhA iva / dattAntarA dattAvasarA babhUvuH // bhAratIye--prabhAvitArAtanayasya prabhAvito nizcita ArAtanayaH zatrusaMbandhinItiryena tAdRzaH / pArthasyArjunasya / kRtAdhi vihitAdhi // Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 kaavymaalaa| varUthinIlaGghanamanyasainyaM jvalatprakopAnalamutpatantam / dRSTvA yamAkAramariprajAtaM saMhAramahnAya bhuvaH zazaGke // 36 // varUthinIti // ariprajA rAvaNaprajA varUthi varUthAH santi asmin rathaguptisahitam , ghanaM nibiDam, anyasainyaM rAvaNasainyam utpatantam , jvalatprakopAnalaM jvalan prakopa eva analo yasya taM yamAkAraM yamasadRzaM taM nIlaM kapIndraM dRSTvA bhuvaH saMhAramahAya jhaTiti zazaGke / (1) / jvalatprakopA ariprajA varUthinIlaGghanaM senAlaGghanaM nalaM kapIndram / (2) // bhAratIye-ariprajAtam anyasainyaM karTa yamAkAraM yamalajAtaM nakulasahadevamUrtim / / sa vAnarANAM patirugrasenaH kiM varmaNA syAtkila marmaNeva / parAgahItena bhiyeti citraM saMnaddhavAnsanahanaM na bheje // 37 // sa vAneti // ugrasena ugrA senA yasya sa vAnarANAM patiH sugrIvaH marmaNeva bhiyA parAcchatrohItena varmaNA saMnahanena kiM syAditi saMnaddhavAn sanahanaM na bheje iti citram // bhAratIye-vA athavA sa narANAM patiruprasenastadabhidhAnaH // didhakSave lokamarAtisenaM saMdhukSamANaM drupadena tena / krodhAgnaye'kalpyata koTikalpaM bhAmaNDalenottapatAqatejaH // 38 // didhakSeti // arkateja uttapatA tena bhAmaNDalena jAnakIbAndhavena lokaM didhakSave krodhAmaye koTikalpaM koTisaMkhyAbhiH kalpanIyam arAtisenam arAtInAM senAM drupade dArusthAne saMdhukSamANam na akalpyata akalpyataiva // bhAratIye-bhAmaNDalena dIptipariveSeNa arkateja uttapatA tena drupadena narendreNa / akalpyata // tIvroddhavaM kruddhamanekasainyaM parAsuSeNantamarivrajAya / nirvijya nityAstamayAtkathaMcidvairocanI dIptirupAyateva // 39 // tIvroddhavamiti // parA utkRSTA, vairocanI saurI dIptiH nityAstamayAt anavaratAstAt nirvijya arivrajAya zatrugaNAya kruddham , tIvrauddhavamugragarvam anekasainyaM taM suSeNaM vAnarendra kathaMcinmahatA kaSTena upAyata iva // bhAratIye-parAsuSe nirAkRtavate'ribajAya aNanta. mUrjantam uddhavaM zrIkRSNAmAtyaM tIvrA vairocanI iva dIptiH upAyata / nityA vairocanI dIptiH kathaMcit nirvijya astam ayAt // sajjAmbavaH kSobhaNamabhyagacchanna kevalaM vAridhayo'drayazca / bhinnA vidUre vizikhairamoghaM tathA durantaM vidurasya zastram // 40 // sajjeti // jAmbava RkSarAT kevalaM zobhaNaM na abhyagacchat / kiM tu vizikhaviMdare bhinnA vAridhayaH samudrAH adrayaH kSobhaNamabhyagacchan / tathA asya sac zastraM durantaM viduH|| bhAratIye-sajjAmbavaH sajjamambu yeSAM tAdRzo vAridhayaH kevalaM kSobhaNaM nAbhyagacchan / kiMtu adrayo'pi / vidurasya dhRtarASTrAnujasya // Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 sargaH] dvisaMdhAnam / na sauDhavairAdhitaraudrahetiH sthiraM tathai padamanyasenA / vairATavIcArabhayena jAtA geheSvivAjiSvapi kasya garjaH // 41 // neti // anyasenA rAvaNasenA soDhavairAdhitaraudrahetiH soDhA vairAdhityo virAdhitasya ca. ndrodaraputrasyemA rauyastIvA hetayo yayA tAdRk na jAtA, tathA tasyA ekaM padaM vairATavIcArabhayena vairATavyAM virodhAraNye cArAtpravartanAt bhayena, sthiraM na jAtam // bhAratIye-anyasenA vipakSasenA, soDhavairA soDhaM vairaM yayA tAku, raudrahetI raudyo hetayo yasyAM tAdRk na jAtA, tathaikamapi. padaM vairATavIcArabhayena vairATAd virATanarendrakRtAt vIcArAnmAraNAd bhayena sthiraM na Adhita // taM satyakopAhatazatrumuccairAmandamArambhagabhIranAdaH / vibhISaNaH so'grajavairabhItaH sametya nAthaM pradhanaM nanAtha // 42 // tamiti // damArambhagabhIranAdo damasya vidyAbhyAsAya zramasya ArambheNa gabhIro nAdo yasya, agrajavairabhIto'grajasya vairAgItaH, sa vibhISaNaH satyakopAhatazatru satyenAkatrimeNa kopena AhatAH zatravo yena taM nAthaM svAminaM rAmaM sametya pradhanaM yuddhaM uccairatizayena nanAtha yayAce // bhAratIye-uccairAH pracuradravyaH ArambhagabhIranAdaH Arambhe gabhIro nAdo yasya so'grajavaiH pradhAnajavaivibhISaNo bhayAnako'bhIto nirbhayaH, satyakaH kauravagRhyo'pAhatazatru taM nAthaM yudhiSThiraM mandaM yathA syAttathA sametya // sa eSa saMbhUya samudyatAtmA vizvo'pi vizvaM bhuvanaM jigISuH / rAjAdhyapeto bahuzastrapAto babhUva rAgAdirivAtmatantraH // 43 // sa eSeti // samudyatAtmA vizvaM bhuvanaM jigISuradhyapeto bhinno bahuzastrapAtaH sa eSa vizvo'pi samasto'pi rAjA saMbhUya militvA / rAgAd iH kAma iva, rAgAdiriva vA / Atmatantro babhUva // apyaGgasaMcArakamaGgarAgaM sa manyamAnaH kavacaM praviSTAn / prAgeva manye zaraNaM praviSTAndhyAyaMstanutraM kathamAdadIta / / 44 // apyaGgeti // aGgarAgamaGgavarNamevAGgasaMvArakamaGgapracchAdakaM manyamAno'pi sa sama. sto'pi rAjA kavacaM praviSTAn prAgeva zaraNaM praviSTAn prAptAna dhyAyan san tanutraM kavacaM kathaM AdadIta gRhIyAt iti manye jAne // ciraM nibaddho niyamena so'yaM tIvrAsidhArAvratabaddhacittaH / kartu yatheSTaM guruNA kathaMcidupekSitaH ziSya ivodiyAya // 45 // ciramiti // niyamena vIravratena, parimitakAlagRhItavratena / tIvAsidhArAvratabaddhacittaH tItre asidhArArUpavate baddhacittaH, tItre asidhArAtulyavrate baddhacittaH / guruNA Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 kaavymaalaa| khAminA upAdhyAyena / upekssito'vjnyaatH| so'yaM vizvo'pi rAjA ziSya iva / yatheSTaM kartum udiyAya // AsthAyukaH syandanamantarikSamApAtukastoyanidherazeSaH / vipakSayuddhAnyabhilASuko'yaM velodyato grAha ivAbabhAse // 46 // .. AsthAyuka iti // syandanaM rathaM, pravAhaM vA / AsthAyuko'dhitiSThan / antarikSa gaganam ApAtuka Apatan / vipakSayuddhAni zatruraNAni, pakSipakSaraNAni vA / abhilAeko'bhilaSan / velodyataH paryAyodyataH vA ilodyato dharAgrahaNodyataH / ayam azeSo rA. jasamUhaH / toyanidhelodyato velocchalitaH, grAha iva / AbabhAse // bhrUbhaGgamAtreNa parasya bhaGgaM jyAghAtamAtreNa nRpAbhighAtam / te cakrurAropitacApacakAH svAyAsatantraM hi jayaM nirAhuH // 47 // bhrUbhaGgeti // svAyAsatantram AtmaprayatnAdhInam // sthite samarthe sati dakSiNAGge vAmo'GgabhAgaH prathamo'grago'bhUt / akalpabhUyopanataM vinetuM janye vyavasyanniva janyameSAm // 48 // sthita iti // janye raNe akalpabhUyopanatamasaMkalpapravRttaM janyaM 'vAmo'yaM pratikUlo'yam' iti janApavAdaM vinetuM dUrIkartuM vyavasyan nizcinvan iva // drAvimni bAhvorurasaH prathimni prasarpati syAdyadi zakacApam / tadA kRtajyaM tadapi prabhUNAM nAkarSaNasya prabhavedavaimi // 49 // drAghinIti // bAhvorbhujayoH, drAghimni dIrghatve, uraso vakSasaH prathimni vistAre prasa. pati sati, yadi zakracApamapi kRtajyaM syAt, tadA tadapi prabhUNAm AkarSaNasya na prabhavediti avaimi jAne // puraH prasane dhanuSA dviSayaH palAyanaM sUcayateva pazcAt / jyayApajagme bhujavIralakSmI saMvardhayatyeva jayasya diSTyA // 50 // pura iti // dviSadbhayaH palAyanaM sUcayateva dhanuSA puraH prasasra prasRtam / jayasya bhujavIralakSmI diSTyA saMvardhayatyA iva jyayA pazcAdapajagme // te'pAtayanmArgaNameSa vAhaM so'pyazvavAraM hRdayaM nissaadii| nAnyAnyapAtAnugataM vyamuJcanvimArgasaMpAtabhiyeva bANAH // 11 // te'pAteti // te narendrA mArgaNaM bANam apAtayan, eSa bANo vAhamazvam, so'pi vAjyapi azvavAram, niSAdI azvavAro hRdayam, apAtayat / evam anyAnyapAtAnugataM parasya parasya pAtasyAnugatamanugamanam vimArgasaMpAtabhiyA amArgapAtabhayeneva bANA na vyamuJcan // Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 sargaH] dvisaMdhAnam / -- 173 guNena muktaM guruparvariktaM mukhena tIkSNaM pratipakSabaddham / marmAvideSAmiSujAlamAyAdapAriSadyasya tulAM janasya // 12 // guNeneti // guNena mauA, zAstrAbhyAsAdinA / guruparvariktaM gariSThaparakeNa (pranthinA) sUriparamparayA ca hInam / tIkSNaM paruSazca / pratipakSabaddhaM pazcApicchabaddhaM pratyArthamili. tazca / marmAvid marmANi vidhyati tat sa vA / eSAM narendrANAmiSujAlamapAriSadyasya heyopAdeyavivekavikalasya janasya tulAmAyAt // tAnprAvRSeNyAmbudabhAsi pAMzo madhye dRzaM rundhati zabdalakSyaH / zaro'bhinatpUgatithAnarAtIko vA niSeddhA bhavitavyatAyAH // 13 // . tAniti // prAvRSeNyAmbudabhAsi prAvRDbhavaghanatulye pAMzo madhye dRzaM rundhati AvR. Nvati sati zabdalakSyaH zabdavedhyaH, zaraH, pUgatithAn saMghapUraNAn tAn arAtIn abhinat / bhavitavyatAyAH ko niSeddhA // tathAvidhe'pyudyati dhUlijAle nRpA ripUnprApuramI yathAsvam / - sarvasya pUrvAnubhavo'nubandhI ko viSvaNanmuhyati naktamAsye // 54 // tatheti // amI nRpAH tathAvidhe dhUlijAle udyati api yathAsvaM yathAyogyaM ripUn prApuH / pUrvAnubhavaH sarvasya anubandhI bhavati / yataH, naktaM rAtrau Asye mukhe viSvaNan bhuJjAnaH ko muhyati / na ko'pi // tathobhayeSAmapi bhUpatInAM cittAtprakopazcirakAlarUDhaH / parasparaM bhAra ivAvatIrNo jajJe laghurvizramaditsayeva // 55 // tathobheti // tathA ubhayeSAmapi bhUpatInAM cittAt parasparaM vizramaditsayA iva ava. tIrNaH cirakAlaprarUDho'pi prakopaH / bhAra iva / laghurjajJe jAtaH / / RjusvabhAvAdavadAtavRttAH khanAthanAmnAbhiyayuH kRtaangkaaH| tUrNa mRdhodyAvanimantraNAya dUtA ivAnyonyacamUM pRSatkAH // 16 // Rjviti // RjusvabhAvAt avakrasvarUpAt, avadAtavRttAH khaNDitavRttayaH zuddhavR. ttayaH, svanAthanAnA kRtAGkAH vihitacihnAH pRSatkA bANAH (dUtA iva) mRdhodyAvanimantraNAya raNodyamanimantraNAya raNotsavanimantraNAya vA anyonyacamU parasparasenAM tUrNaM yathA syAttathA abhiyayuH // chatradhvajAnAmitaretarasya daNDAstadAvAdiSatArdhacandraiH / navapriyatvoddhabhiyeva bhUpairna tatyaje'nyonyakRtaM vadhe'pi // 17 // chatreti // tadA ardhacandraritaretarasya chatradhvajAnAM daNDA avAdiSata chinnAH / bhUpaiH Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 kAvyamAlA / vaspi navapriyatvoddhabhiyA nUtanapremaprabhaGgabhayena iva anyonyakRtaM parasparopakAraM na tatyajuH // te sAyakAH saMyati saMnivRtya kartuM priyAkhyAnamapArayantaH / svaM sAhasaM patyurarAtivargairbhRtyA ivAkhyanpatitAH patadbhiH // 18 // te sAyeti || saMyati saMnivRtya priyAkhyAnaM kartum apArayantaH, te sAyakAH patadbhirarAtivargaiH saha patitAH santaH bhRtyA iva / svaM sAhasaM patyurAkhyan niveditavantaH // dhruvasya zauryAyatanasya kartuM rAjJA zilAzAsanamicchateva / vakSaH svanAmAkSaramArgaNAGkaM parovarasyAkriyatAkhilena // 59 // dhruvasyeti / dhruvasya sthirasya zauryAyatanasya zauryamandirasya zilAzAsanaM zilotkIrNaprazasti kartum icchatevAkhilena rAjJA parovarasya parasyAvarasya vakSaH svanAmAkSaramArgaNAGkam akriyata // mahIkSitAM dakSiNabAhudeze zarakSate'bhUtkSatajapravAhaH / vIrazriyo lAkSikapAdarAgaH krAntaH zramAtprApta ivArdrabhAvam // 60 // mahIkSIti // mahIkSitAM rAjJAM dakSiNabAhudeze zarakSate sati kSatajapravAho raktapravAhaH / zramAdArdrabhAvaM prAptaH krAnto vIrazriyo lAkSikapAdarAgo lAkSayA raktazcAsau pAdarAga iva / abhUt // nRpAstiTeSu samunnateSu citeSu ratnairmakarIgaNaizca / dviSAM nicarUnurvizikhAnvirodhAdvelAdrikUTeSviva cakriNaste // 61 // nRpA iti // te nRpA ratnairmakarIgaNaizca citeSu samunnateSu dviSAM tirITeSu mukuTeSu, virodhAt vizikhAn cakriNazcakrezvarA velAdrikUTeSu iva / nicakhnurnikhAtavantaH // itIzvarAH kezavato bhavantaH sAdhAraNaM prApya raNaM salajjAH / yAvanmanaHsthAma punaH prajahurapyanyasAmyaM mahatAM hi dainyam // 62 // itIti // ityevaM prakAreNa sAdhAraNaM sopamaM raNaM prApya kezavato lakSmaNAnnArAyaNAdvA salajjAH bhavantaH punarapi yAvanmanaH sthAma yAvanmanobalaM prajahuH prahRtavantaH / hi yataH mahatAmanya sAmyaM satulyatA dainyaM bhavati // yAvannimeSaH patito'pi naikastAvatpapAteSurasAvasaMkhyaH / na yAvadekaH patatISureSAM sUtAH pareSAmapatannazeSAH // 63 // yAvaditi // yAvadeko'pi nimeSo na patitaH, tAvad asaMkhyo'sau iSuH papAta / yAvadeSAmiSUNAM madhyata eko'pi na patati, tAvat pareSAM zatrUNAM azeSAH sUtA apatan // Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 sargaH] dvisaMdhAnam / 175 hatA hayA na dviSatAM pratApA ratho'varugNo na manoratho'bhUt / vairathyayoge'pi mahArathatvaM nApatsu yatsIdati taddhi dhairyam // 64 // __ hatA iti // avarugNo bhannaH / vairayathyoge'pi vinaSTarathatvayoge'pi dviSatAM mahArathatvaM mahArathitvaM pauruSaM jAyate / hi yataH yat Apatsuna sIdati klezaM vahati tad dhairya bhavati // rathAnnatUccaiH padato'vateruzcApaM sapatnA jagRhune khedam / / tathAvadAnocitacetaso'pi doSAbhimukhyena guNaM nijaghnuH // 65 // rathAneti // sapatnAH zatravaH, rathAt avateruH, na tu uccaiH padataH / cApaM jagRhuH na tu khe. dam / tathA avadAnocitacetasaH avadAne tyAgazauryAbhyAM vikhyAtatve ucitaM ceto yeSAm, avadAnasya khaNDanasyocitaM ceto yeSAM vA tAdRzo'pi / doSAbhimukhyena kunItitatparatayA, doSayorbhujayorAbhimukhyena prAdhAnyena / guNaM zauryodAyaryAdilakSaNam, maurvIm / nijannunihatavantaH, AsphAlayanti sma / virodhaparihArau vyAkhyAtau // ulkAzaraM zakradhanustaDijjyaM ghanA dadhAnA iva tatkathaMcit / adhijyacApAH zarajAlamugraM te lohitApakramamabhyamuJcan // 66 // ulketi // adhijyacApA AropitazarAsanAH, te rAjAno lohitApakramaM lohamasyAsti tattAyA sa eva vA apakramo yatra tat, ugraM tIvra tac zarajAlaM bANajAlam / ulkAzaram ulkaiva zaro yatra tam, taDijjyaM taDideva jyA yatra tat , zakradhanurindracApaM dadhAnA ghanA lohitApakramaM lohitasya apakramo yasmAt , lohitAt abhrAt apakramaH prAptiryasya vA tat, zarajAlaM jalasamUham iva, / kathaMcidabhyamuzcan // te ropaNairAvRSatArkabhAsastatpAdadhAtAvinayakrudheva / cidvaizcamUnAM nihatainipete bhiyottarIyairiva digvadhUnAm // 67 // te ropeti // te narendrA ropaNairarkabhAsaH sUryadIptIH tatpAdaghAtAvinayakrudhA taccaraNa. prahArajAvinayajakopeneva / AvRSata AcchAditavantaH / nihataiH camUnAM cikaiH / digvadhUnAmuttarIyaibhiyeva / nipete // tairuttaraGgAkulitAsturaMgA vAtaiH pravAhA iva vArirAzeH / rathAzca nunnAH parato'pasanuH khaM manyamAnA iva dunimittam // 68 // tairutteti // tairnarendraropaNairnunAH preritA: uttaraGgAkulitAH klinasamarabhUmyAkulitAH utplavanAkulitAH aobhivyAkulitAsturaMgA azvA rathAzca / vAtairnunA vArirAzeH pravAhA iva / dunimittamiva svamAtmAnaM manyamAnAH santaH parato'pasasruH // hataH kareNuH patitaH padAtirbhagno varUthaH zibiraM nirastam / bhuvo'bhavadvizvamamaGgalotthaM bhAro nirundhanniva bhUmikampam // 69 // hata iti // bhuvo bhAraH / amaGgalotthaM vizvaM bhUmikampaM nirundhanniva / abhavat // Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 kAvyamAlA / dhvanatsu tUryeSu zivAGganAsu bheje samaGgalyaravodyatAsu / sazoNitA bhUH pariNIyamAnA kanyAbhiSikteva kaSAyatoyaiH // 70 // dhvanatsviti // bhU: pRthvI tUryeSu dhvanatsu, zivAGganAsu zRgAlISu samaM yugapat galyaravodyatAsu galye kaNThabhave rakhe udyatAsu satISu sazoNitA saraktA / pariNIyamAnA kanyA samaGgalyaravodyatAsu maGgalArheraveNa sahitAsUyatAsu zivAGganAsu sabhartRkabhAryAsu satISu, kaSAyatoyairabhiSikteva / bheje // ityudyataM rAjakamanyapakSaM pratyudyayAvatkamupendragRhyam / svamarpayantaM sadane'bhimitraM raNe'bhyamitrINamudAramAhuH // 71 // ityudyeti // upendragRhyaM lakSmaNagRhyaM nArAyaNagRhyaM utkamutkaNThitaM rAjakaM rAjasamUhaH ityevaMprakAreNa udyatam anyapakSaM zatrupakSam udyayau / sadane abhimitraM mitramabhilakSya svamAtmIyam raNe abhyamitrINaM zatrusaMmukhagamanazIlam, svamAtmAnam arpayantam, udAram AhuH // , svaM pUrvakAryaM pravizadbhirazvairamuktamArgairathakarmabhAraiH / atAri tiryaGnarakopabaddhA kRcchrAtkRtAdhairiva janyabhUmiH // 72 // svamiti // svamAtmIyaM pUrvakAyamagrAGgaM pravizadbhiH amuktamArgeratyaktasaMcarai rathakarmabhAraiH rathakarmaiva bhAro yeSAM tairazvaiH, narakopabaddhA narANAM kopairbaddhA, janyabhUmI raNabhUmistiryag yathA syAttathA / amuktamArgeH na muktAnAM mArgo yeSu taiH karmabhAraiH karaNaiH svaM pUrvakAyaM pravizadbhiH kRtAdyairviracitapApairjanai tiryaGnarakopabaddhA tiryagbhirnarakaizcopabaddhA janyabhUmiriva / kRcchrAtkaSTAt atAri // rathAnvasAvezavivRttacakrAnrathyAH sukhenAcakRSusturaMgAH / sArathya bhISu bhramaNAnukUlamAkRSyate snehavazena sarvaH // 73 // sthAniti // rathyA rathasya voDhArasturaMgAH, vasAvezavivRttacakrAn vasAyA mAMsasnehasya Avezena lepena vivRttAni bhramaNazIlAni cakrANi yeSAM tAn rathAn sArathya bhISu bhramaNAnukUlaM sArathirajju bhramaNAnulomaM yathA syAttathA sukhena AcakRSuH / snehavazena sarva AkRSyate // tato'bhyamitrIyamidaM garIyo rAjanyakaM vyAtata dharmalopam / guNacchidApUrvasaraM pareSAM krodhAkulAnAmavidhiH kuto vA // 74 // tata iti // tata idam abhyamitrIyam amitraM zatrumabhilakSya gamanazIlaM rAjanyakaM rAjakumArasamUhaH pareSAM zatrUNAM guNacchidApUrvasaraM zauryAderjyAyAzca cchidA chedanaM pUrvasarA yasmin dharmalopaM dharmasya adRSTasya dhanuSkANDasya ca lopaM garIyo yathA syAttathA vyAtata / krodhAkulAnAM kuto'vidhirbhavet // 9 Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 177 16 sargaH] dvisaMdhAnam / vidyAnavadyaiH kavacAni zastraistena dvidhAbhitsata zAtravasya / sahasrazaH saMtamasAni tIvrarunizIthasya vivasvateva // 75 // vidyeti // tena rAjasamUhena vidyAnavadyairdhanurvidyApUtaiH zastraiH zAtravasya zatrusamUhasya kavacAni dvidhA / vivasvatA sUryeNa tItraiH soDhumazakyairupaiH kiraNainizIthasya saMtamasAni ghanAndhakArANi sahasraza iva / abhitsata // karIva so'pAttamukhacchado'yaM vyapoDhavarmA yudhi vairivargaH / patangRhItAsirarodhi bANairnayairvinIpAta ivAvanIzaiH // 76 // karIveti // avanIzaiH kSitipAlaiH yudhi samare karI gaja iva. apAttamukhacchadaH parityaktamukhapracchAdano vyapoDhavarmA muktakavacaH ayaM vairivargaH zatrusamUho gRhItAsiH svIkRtakhaGgaH patana bANaiH / vinIpAto durnayo nayairiva / arodhi // nihatya nistriMzagatiM tadIyAM dhRtaH kathaMcinnRpativrajena / prabhAvazAstraprabalena tena zamena rAgAdirivArisaMghaH // 77 // nihatyeti // prabhAvazAstraprabalena prabhAvazaM dIptyAyattam astraM zastraM yasya tat prakRSTaM balaM yasya tena, nRpativrajena rAjasamahenArisaMghastadIyAM zatrusaMbandhinI nistriMzagatiM khaDgagatim / prabhAvazAstraprabalena prakRSTo bhAvo yasya tAdRzaH zAstrAt prakRSTaM balaM yasya tena zamena rAgAdistadIyAM nistriMzagati nirdayapravRttimiva / nihatya dhRtaH // abhUma zauryasya padaM raNe'sminnadhAma dhairya prathitaM vayaM tat / asthAmayuktA iti bhUmipAnAM samu(mo)hyate sma dvitayena yuddham // 78 // abhUmeti // yato vayam asthAmayuktA asAmarthyasamanvitA abhUma saMjAtAH tat tasmAkAraNAt asmin raNe zauryasya padaM sthAnaM dhairya prathitaM, na tu dhAma pratApalakSaNatejaH iti bhUmipAnAM dvitayena yuddham samu(mo)hyate samyagAsamantAnIyate sma // bhAratIyevayaM zauryasya padam abhUma, asmin raNe, prathitaM dhairya adhAma dhRtavantaH, tat yuktA militA asthAma sthitavanta iti, samu(mo)hyate samyak vitaLate // bibhratsadAzAnanirUDhadIptiM gAndhArako'siM patito'dhikadhiH / samArutiH kiMnararAjavandyo jAto'tra bhiimohnnaadduurH|| 79 // bibhraditi // uDhadIptiM dhRtatejasam asiM khaDgaM bibhrat (nAbhyastAditi na num), gAM pRthivIM dhArako bhartA, adhikadhiH pracurasamRddhiH, samArutiH mayA pramANena sahitA rutidhvaniryasya sa vandyaH prazasyaH patitaH prAptaH sa dAzAnanI rAvaNAtmaja indrajit kiM na rarAja / rarAjaiva / atra raNe bhImohananAdadUraH bhiyA bhayena mohanaM yasmAnAdAhro bhayamohadhvanivarjitaH, jAtaH / (1) AzAnanirUDhadIptim AzAnAM dizAm AnaM prANanaM yasmAttaM nizitakAntim asim, sadA bibhrat, sa mArutirhanUmAn / (2) bhAratIye-zA 23 Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 kaavymaalaa| nanirUDhadIpti zANanizitakAntim, samArutiH samA sAdhAraNA Arutidhvaniryasya saH, gAndhArako duryodhanaH / (3) sadAzAnanirUDhadIptiM dAzAnAM bhRtyAnAm Anena prANanena sahitA nirUDhA nizitA dIptiryasya tamasi bibhrat, patitaH svAmino yudhiSThirato, adhikAdhaH, samArutiH sameSu sarveSu Arutirabhayadhvaniryasya, nararAjavandyaH nararAjenArjunena vanyo vandanIyo, bhImo vRkodaraH ahananAt zatrUNAmamAraNAd adUro nikaTaH kiM jAtaH / api tu mAraNanikaTaH // pare'pi ye yairvidhRtA narendrAH kairnAvabuddhaM yudhi nAma teSAm / yaH ko'pi digdezakulapramANaM vevekti rAjJo'pi paraM sa vetti // 8 // pare'pIti // yairnarendrarye'pi pare zatravo narendrA yudhi vidhRtAsteSAM nAma kairnAvabuddham // yaH ko'pi digdezakulapramANaM dizAM pUrvAdInAM dezAnAmaGgavaGgakaliGgAdInAM kulAnAmikSvA. kusUryAdInAM pramANaM vevekti jAnAti, sa paraM kevalaM rAjJo'pi vetti // ApRcchamAnA iva nAdavattvAnnirodbhukAmA iva viprayogAt / socchrAsakairucchasatAM priyANAM prANA nRNAM kaNThagatA babhUvuH // 81 // ApRccheti // socchAsakairucchasatAM nRNAM prANA nAdavattvAdApRcchamAnAH praznaM kurvANA iva priyANAM viprayogAt nirodbhukAmA iva, kaNThagatA babhUvuH // asRgvasAmAMsarasena bhagnA mastiSkamunmanakapAlazalkam / AsvAdya tadAdhikakalpamalpA lebhe rucirbhagnamukhaiH pizAcaiH // 82 // asRgiti // bhagnamukhairapATavavadanaiH pizAcairdAdhikakalpamISadasamAptaM danA saMskRtam, unmanakapAlazalkam unmagnaM pUritaM kapAlasya zulkaM khaNDaM yena tat, mastiSkaM ziromeda AsvAdya asRgvasAmAMsarasena bhannA alpA rucileMbhe // bhuvi dizi divi kazcidyaH samajJAnatRptaH __ sapadi harividhAnaM yAtudhAnaH suro vA / paritatasumanAstaM vikramaM dhAma dhairya vipulapulakitAGgastatra tuSTAva tuSTaH // 83 // bhuvIti // yaH kazcit bhuvi dizi divi majjJA majayA na tRptaH sa paritatasumanAH prasRtacetA vipulapulakitAGgaH pracuraromAJcitazarIrastuSTa Anandito yAtudhAnaH yaH kazcit bhuvi dizi divi samajJAnataptaH samena jJAnena tRptaH (ekAnekajakArabhede'pyatra jakArasya dvitvena 'na vyaJjanaparasya' ityAdibhASyasUcitazrutisAmyena vA na doSaH) paritatasumanAH vistRtkusumH| kRtapuSpavRSTiriti bhaavH| sasuro devazca, tatra saGgrAme, harividhAnaM harernArAyaNAdvidhAnaM kriyA yasya tAdRzaM vikramaM parAkrama, dhAma pratApaM, dhairya tussttaav| mAlinI // Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 sargaH] dvisaMdhAnam / 179 ihAvApatkIrti haridavadhimanyatra samayA nilimpAnAM bAlAM mama patiritIvotsavabharAt / khadehaM nRtyantaM saha suravadhUmiH paranRpA vimAnasyotsaGge dadRzuradhikaM vismitadRzaH // 84 // ihAveti // paranRpAH zatravaH suravadhUbhirdevAGganAbhiH saha vimAnasyotsaGge adhikaM vismitadRza AnandavisphAritalocanAH santaH / mama patiriha haridavadhi harita evAvadhiryasyAstAM kIrtim, anyatra devaloke nilimpAnAM devAnAM bAlAmaGganAm avApat prApaditIvotsavabharAnRtyantaM naTantaM khadehaM dadRzuH / zikhariNI // patitasakalapatrA tatra kIrNArimedA vanatatiriva rugNA sAmajairbhUmirAsIt / nihataniravazeSA vAGgazeSAvatasthe / kathamapi ripulakSmIrekamUlA lateva / / 85 // patiteti // tatra patitasakalapatrA prabhraSTasamastavAhanA paribhraSTasaMpUrNacchadA kIrNArimedAkIrNa prasRtam arINAM medo yasyAM sA kIrNaviTkhadirA, bhUmiH / vanatatiriva / sAmajairgajai rugNA bhAmA AsIt / tathA nihata niravazeSA dhvastacaturaGgabalA, parikSINaphalakusumAdyavayavA / svAGgazeSA ripulakSmIH / ekamUlA lateva / kathamapi avatasthe / maalinii|| sAmAjikairnRpajanaiH pizitAzivagaiH zailUSatAmupagataizca kabandhapAtram / nRtyaM zivArutamRdaGgaravaM nirUpya saMgRhya bandimavizazibiraM harIzAH // 86 // sAmAjikairiti // harIzA vAnarendrA yAdavAzca nRpajanaiH sAmAjikaiH sadbhiH pizitAzivagai rAkSasasamUhaiH zailUSatAM naTatAm upagataiH sadbhiH kabandhapAtraM kabandhAnyeva ruNDAni eva pA. trANi nartakA yatra tAdRzaM zivArutamRdaGgaravaM zivArutameva mRdaGgaravo yatra tAdRzaM nRtyaM nirUpya dRSTvA bandi bandijanaM stAvakaM saMgRhya hiraNyAdi dattvA zibiraM senAnivezasthAnam avizan praviSTAH / vasantatilakA // vArAGganA nanRturutpatitAH patAkAH kuntIvrataikadhRtirApa tadA mahardhim / lakSmIdharo nilayamujjvaladRzyasevyaH sazrIdhanaMjayacitAzvabalo viveza // 87 // Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 kAvyamAlA | vaaraanggneti||tdaa vArAGganA nanRtuH, patAkA utpatitA ucchritAH, tIvrataikadhRtiH tIvra tAyAmekA dhRtiryasya sa ujjvaladRzyasevya ujjvaladbhirkazyairmRgavizeSaiH sevyo jayacitAzvabalo jayena citamazvAnAM balaM yena jayacitamazvabalaM yasya vA sa lakSmIdharo lakSmaNo mahadhi mahatI Rddhiryatra tAM mahatImRddhimeva vA kuM pRthvIm Apa prApa nilayaM gRhaM viveza // bhAratIyevrataikadhRtirvata evaikA dhRtiryasyA sA kuntI mahadhim Apa / sazrIdhanaMjayacitAzvabalaH zriyopalakSitena dhanaMjayenArjunena citA azvA yena tAdRzA balena balabhadreNa ca sahita ujjvaladRzyasevya ujjvalatayA dRzyaH sevyazca lakSmIdharo nArAyaNaH // iti dhanaMjaya kaviviracite dhanaMjayAGke rAghavapANDavIyAparanAni dvisaMdhAnakAvye saGgrAmavyAvarNano nAma SoDazaH sargaH / saptadazaH sargaH / atha saMyugaM sutarasAptayugamarirapazcimo hareH / kAlamiva samadhiruhya rathaM tamakAlacakragaticakramAvizat // 1 // atheti // atha harerapazcima: Adyo harera riH zatrU rAvaNo jarAsaMdhazca / sutarasAptayugaM sutairindrajidAdibhiH putrai rasena snehena AptaM yugaM dhurA yasya taM sutaraM manovegaM sAptamAcaM yugaM yasya tam / akAlacakragaticakram akAlacakrasya pralayakAlasyeva gatiH pravRttiryayoste cakre yasya taM ratham / kAlaM mRtyum iva / adhiruhya saMyugaM yuddham Avizat / udgatAvRttam // aziraH zavaM zaraNameSa vizati kavacaM bibharti yaH / prANavinimayamayaM hi yazaH sulabhaM bhavediti sa varma nAdade // 2 // azira iti // sa zatruH yaH kavacaM bibharti eSo'ziraH zavaM zaraNaM vizati / yazaH prANavinimayamayaM prANavikrayanirvRtaM hi evaM sulabhaM bhavet iti hetoH varma saMnAhaM na Adade // tamadhUmamagnimiva dRSTiviSamiva vimuktakaJcukam / nAgamiva vigatavatrapaTaM balavarjitaM dadRzurUrjitaM surAH // 3 // tameti // surA balavarjitaM sainyarahitamUrjitaM prauDhaM tamarim, adhUmamagnimiva, vimuktakakamapAstanirmokaM dRSTiviSaM sarpavizeSamiva, vigatavaRpaTamapAkRtavadanAcchAdanaM nAgaM gajamiva, dadRzuH // tanurakSamA pariNateva kupitamapi hetirUpatAm / yAtamiva nizitazastramapi jvalanAtmatAM gatamivAsya cakriNaH // 4 // tanuriti // asya cakriNaH / tanuH zarIram, pariNatA vRddhavanitA iva, akSamA krodha Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 sargaH] dvisaMdhAnam / 181 rUpA azaktA, kupitaM hetirUpatAM zastrarUpatAM vahnijvAlArUpatAM vA yAtamiva nizitazastraM jvalanAtmatAM gatam iva, abhUt // sa ruSAyudhaM viSamivAhirazanimiva toyado'sRjat / kSaudrapaTalapatitairiva taccharayaiH zirastranivahairmahI babhau // 5 // sa iti // sa ruSA krodhena AyudhaM zastrajAtam | ahiH sarpo viSamiva toyado azanimiva, asRjat / tattasmAt mahI zirastranivahaiH kSaudrapaTalapatitairmadhucchatracyutaiH zaraghairmadhumakSikAbhiriva, babhau // dahanAstrapANirapamUrdhaM vidadhadarisainyamAjanuH / veda na bhayarasamityaziraH purataH sa divyamadhUteva nAkinAm // 6 // dahaneti // sa dahanAnapANi: san, apamUrdhamapagatamastakam arisainyaM vidadhat san AjanurAjanma bhayarasam na veda vedmi iti aziraH na ziraH pradhAnaM yasmAttAdRzaM divyaM divi bhavaM svazarIraM nAkinAM purataH adhRta iva // anujaM tu mRtyumiva hantumamumabhijihAnamArudhat / tItramandhatamasamabhyudayai rathavAhanena saviteva kezavaH // 7 // anujamiti // kezavo lakSmaNastItraM soDhumazakyam, hantumivAbhyudayairgajavAjyAdilakSaNavibhUtibhirabhijihAnaM saMmukhamAyAntaM mRtyumiva amuM rAvaNaM tu punaranujaM kumbhakarNa rathavAhanena rathAzvena / savitA sUryo'bhyudayaiH kiraNasaMdohalakSaNavibhUtibhI rathavAhanenAndhatamasamiva, Arudhat // bhAratIye - kezavo nArAyaNaH / amuM jarAsaMdham // cirameSa cetasi niruddhamuditamiva mantramagrataH / pretapatitanRpakopacayaM nicitaM punaH paribhavAdivaikSata // 8 // ciramiti // eSa nArAyaNaH punazcetasi ciraM niruddhaM mantramiva aprata uditamariM paribhavAt nicitaM saMbhRtaM pretapatitanRpakopacayaM pretAnAM patitAnAM nRpANAM kopasya cayamiva / aikSata // priyasaMgamAtprathamasaGgamarikRtamabodhi so'dhikam / vRndamalaghu suhRdo mahatAM dviSatA hi kIrtiratulA tu jAyate // 9 // priyeti // so'rikRtaM prathamasaGgaM priyasaMgamAdadhikamabodhi / hi yato mahatAM satpuruSANAM suhRdo mitrayaM vRndam alaghu bhavati, tathApi dviSatA kIrtiratulA jAyate // nijapauruSaM hi puruSasya kavacamiha kasya saMvRtiH / bhAnumata iva na hanti ruci ghanadehabandhanamayIti nAmavIt // 10 // nijeti // nijapauruSameva puruSasya kavacaM syAt / ghanadehabandhanamayI atyantazarIraba Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 kAvyamAlA / ndhanamayI meghazarIramayI saMvRtiH kasya / bhAnumataH sUryasyeva / ruci na hanti iti hetoH iha saGgrAme (sa nArAyaNaH kavacam) na amavIt badhnAti sma // udayAdvibhUtiriva bhogagatiriva nayAtprasAdataH / sarvadhatiriva paraM puruSaM jayadevatA gaNatithAvRta svayam // 11 // udayAditi // gaNatithA gaNapUraNA jayadevatA jayazrIH svayamAtmanA paraM puruSaM puruSottama lakSmaNaM viSNum 'udayAt vibhUtiriva, nayAt bhogagativibhUtiviSayA pravRttiriva, prasAdato nayaviSayaprasannatAyAH sarvadhRtiH samastasaMtoSa iva, avRta vRtavatI // dhvajamAruroha garuDo'sya raNamiva didRkSuruccakaiH / dhmAtumiva kupitavahnimayaM hRdi pAJcajanyamudapUri vairiNaH // 12 // dhvajamiti // garuDo raNaM didRkSuriva, asya nArAyaNasyoccakairuccataraM dhvajam Aru. roha / tathA ayaM nArAyaNo vairiNo hRdi kupitavahiM mAtumiva pAJcajanyam udapUri // ninadena tasya mihirasya zarabha iva saMmukhaM ripuH / prApya kaNayanikaraNa rathaM parato yugadvayasamabhyadudruvat // 13 // ninadeneti // ripU rAvaNo jarAsaMdhazca tasya pAJcajanyasya 'zarabho mihirasya meghasyeva' ninadena dhvaninA saMmukhaM prApya kaNayanikaraNa bANasamUhena rathaM yugadvayasam / pramANe dvysc'| parataH pazcAdabhyadudruvadapasAritavAn // varuSA sahocchusitasUtagatiratha harizca kampanaiH / tasya bhujamiva sadAzarathI raNazAntimicchariva ketumacchidat // 14 // svaruSeti // atha svaruSA nijakopena saha ucchRsitasUtagatirucchasitA sUtasya sArathegatiryena, sa dAzarathI rAmo harirlakSmaNazca raNazAntimicchariva tasya rAvaNasya ketuM dhvajam 'bhujamiva' kampanairvANaicchidat // bhAratIye-ucchrasitasUtagatirucchasitabhaTagatiH, sadAzarathI satI samIcInA AzA vAJchAyeSAM te rathino yasya sa harinArAyaNaH / co'vadhAraNe kriyAnvayI // dhavalAtapatramapi tasya hatamapatadindumaNDalam / draSTumupagatamivAjimataH paruSaM ripuH pratijagarna tarjayan // 15 // dhavaleti // (tena hariNA) tasya ripordhavalAtapatraM zvetacchatramapi / Aji saGgrAmaM draSTumupagatamindumaNDalaM candrabimbamiva / hatam / ataH kAraNAd ripuH paruSaM tarjayan san pratijagarja // vimukhaH phalaM vidhirivAzu khala iva kRtaM sa taM yazaH / lobha iva mada ivopazamaM guruzaktizastramarujanniyojayan // 16 // Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 sargaH] dvisaMdhAnam / 183 vimukha iti // sa rAvaNo guru anirvAraM zaktizastraM zaktisaMjJazastraM niyojayan san, taM lakSmaNam, vimukha vidhiH phalamiva, khalaH kRtamupakAramiva, lobho yaza iva, mada upazamamiva, Azu zIghram arujat tutoda // bhAratIyesa jarAsaMdhaH / taM nArAyaNam / guruzakti gariSTasAmarthyam / zastram // vivazo'pi citramavalokamayamavagamaM ca nAmucat / 17 // yena timiramabhito dadRze kamalodareNa vivide na vedanA // vivaza iti // yena kAraNena kamalodareNa viSNunA timiram abhito dadRze, vedanA na vivide / tena vivazaH paravazo'pi sannayaM nArAyaNo avalokaM dRSTim avagamaM jJAnaM ca na amucat // vidhutavyathaH kSaNamavApa yudhi na kimu mAdhavohitam / dAzarathiravirataH praharannilayaM kulasya sahasArarakSasaH // 18 // vidhuteti // umAdhavaH kIrtipriyo dAzarathI rAmo vidhutavyathastyaktapIDaH sannavira - tosnivRttaH san sahasArarakSasaH sabaliSTharAkSasasya kulasya rAvaNasya nilayaM praharan kim ahitaM zatruM yudhi kSaNaM na avApa / api tu prApa / athavA rakSasaH kulasya nilayaM sahasA Ara // bhAratIye - dAzarathiravirdAzo dhUrto rathI sArathiryasya tAdRg raviH suvidhAnaprakAzanAt / mAdhavo viSNuH kimu hitaM nAvApa avApaiva / ataH kAraNAt sa praharan kulasya nilayaM sahasA rarakSa // sadRzau balena samakAlamadhikRtajayau nijoddhatI / puNyaduritanicayAviva tau vyatiredhaturnatu javAdyatIyatuH // 19 // sadRzAviti // balena sadRzau, samakAlam adhikRtajayAvaGgIkRtajayau nijoddhatI nijAtmIyoddhatiryayostau tau rAmarAvaNau kRSNajarAsaMdhau vA puNyaduritanicayA iva vyatiredhaturanyonyaM prahRtavantau / natu javAdvegAdvyatIyatuH // virathazvireNa vihito'pi vitatadhanuSAmunA ripuH / jAtamiva bahusukhaM sukRtaM vividhaM sa mUlavibhujaM vyalaGkayat // 20 // viratha iti // vitatadhanuSA amunA nArAyaNena cireNa bahukAlena viratho ratharahitaH vihito'pi sa ripurvividhaM nAnAprakAraM bahumukhaM pracurakAraNaM jAtaM samutpannaM sukRtamiva mUlavibhujaM rathaM vyalaGghayat // avalokituM harivighAtamasaha iva gantumudyataH / saMkhyarudhiramavalokya ciraM sa madAdapaptadiva tIvraguH sadA // 21 // avalokitumiti // harivighAtam avalokitum asaha iva gantumudyatastIkSNaguH saH sUryazviraM saMkhyarudhiram avalokya sadA madAd ivApaptat // Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 kAvyamAlA / sa vipannabandhumupadRzya nRpajanamazeSamaMzumAn / duHkhajalamavatarItumiva pratipazcimArNavataTaM vyalambata // 22 // sa iti // soM'zumAn / vipannabandhuM mRtabandhumazeSaM nRpajanamupadRzya dRSTvA duHkhajalaM duHkhameva jalam avatarItumiva / pazcimArNavataTaM pazcimasamudratIraM prati vyalambata // savitApi saMhRtimiyAya niyatadivasAtilaGghanaH / hanta kimu kila niSekadinaM jagati vyatikramitumakSamo janaH // 23 // saviteti // niyatadivasAtilaGghano nizcitadinAtikramaH savitA sUryo'pi saMhRti saMhAram iyAya gatavAn / hanta kaSTam, kila nizcaye, kimu aho jagati loke jano niSe. kadinaM maraNadinaM vyatikramitumullacitumakSama iti kimAzcaryam / yatra sUryo'pi saMhAraM gataH tatra prAkRtasya kA katheti bhAvaH // gatavatyarau tamanumatya paramapuruSaM mhodyaiH| vyApya nizitatamasaMplavagaiH sthitamarjunaprakRti tatra rAjakam // 24 // gateti // tatra raNe, rAjakaM sugrIvaprabhRti, arau rAvaNe gatavati sati, nizitatamasaM tIkSNatimiraM vinaSTacetanaM taM paramapuruSaM lakSmaNamanumatya jJAtvA mahodayaiH plavagaiApya veSTayitvA arjunaprakRti zuddhaprakRti yathA syAttathA sthitam // bhAratIye-arjunaprakRti madhyamapANDavapradhAnamasaMplavagaiH ziSTavArayogairmahodayaistataM vyAptaM, rAjakam, nizi taM paramapuruSaM viSNum anumatya vyApya veSTayitvA // na kilAsti ko'pyavanimAnamavagata itIritodyamaH / pAdaparigaNanayA bhuvanaM ravireSa mitsuriva dUramatyagAt // 25 // na kileti // eSa raviH 'kila nizcaye ko'pi avanimAnaM na avagato'sti' iti haitorIritodyamaH san pAdagaNanayA bhuvanaM mitsuriva dUraM yathA syAttathA atyagAt // sadRzodayAstamayavRttirajani tapano'nurAgataH / saMpadiyamiha vipaJca paraM parivartate nahi mahIyasaH sthitiH // 26 // sadRzaviti // tapanaH sUryo'nurAgato'nurAgavazAt sadRzodayAstamayavRttiH sadRzA tulyA udayAstamayayovRttiryasya tAdRg ajani / hi yataH-iha loke iyaM saMpat vipacca paraM parivartate / mahIyasaH sthitirna parivartate // kSatajapravAhanivahasya samarabhuvi sarpato dishH| rAgapaTalamadhirUDhamiva dyutalAni sAMdhyamaruNaM babhau mahaH // 27 // kSatajeti // sAMdhyaM saMdhyAbhavam aruNaM rohitaM mahaH 'samarabhuvi diza: AzAH sarpato Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 sargaH] dvisaMdhAnam / 185 gacchataH, kSatajapravAhanivahasya raktapUrasamUhasya dyutalAni gamanatalAni adhirUDhaM rAgapaTalam iva' babhau zobhitam // atha vAruNIrucirabhAji na paramamunAmbarasthitiH / kvApi raviravapatanbhavitA taditIva tadgatamagAmi saMdhyayA // 28 // atheti // atha saMdhyApravezAnantaram amunA raviNA vAruNIruciH pazcimAzAdIptiH paraM kevalaM na abhAji sevitA / ambarasthitirgaganasthitiH / tathA raviH kvApi avapatan bhavitA / atra luptopamA / yathA madyapena vAruNIrucirmadirAbhilASaH na abhAji bhagnA / tathA ambarasthitirvastrasthitirabhAji bhanmA / tathA kvApi avapatana bhavitA iti hetoH / nanadanantaraM saMdhyayA tadgataM sUryagamanam agAmi iva // paratastamAMsi purato'sya sviturbhvnmhodymH| digvijayamadhikaroti kimu kSubhitaM hi pazcimamacintayanprabhuH // 29 // parata iti // asya savitu: purato'gre mahodyamo'bhavat / parataH pazcAt tamAMsi abhavan / yuktametat / hi yataH-u aho kSubhitaM pazcimam acintayan avitarkayan prabhudigvijayam adhikaroti kim / api tu na / upavanyabhUmyupagiraM ca divasamupalAya vAhayat / prApa timiramurumabhyudayaM kila kaM na yApayati durgayApanA // 30 // upeti // timiraM tama upavanyabhUmi kAntArasamIpam upagiraM girisamIpam upalAya lIno bhUtvA divasaM dinaM vAhayat atilavamAnaM sat uruM gariSTam abhyudayaM prApa / kila durgayApanA durgamanikA kaM na yApayati atikrAmati // dyumaNau pratApini gte'stmbhycirsNgmaattmH| zliSyadiva ghanamazeSamabhUtpralayaH priyo hi kharadaNDatoSiNaH // 31 // yumaNAviti // pratApini ghumaNau sUrye'staMgate sati ghanaM tamo'zeSa zliSyad AliGgadivAbhUt / hi yataH kharadaNDatoSiNastIvradaNDatoSiNaH kamalatoSiNaH pralayaH priyo bhavati / tIvradaNDatvAt // nijaduHsutaM kulamivAzu gurugRhamivAyathodyatam / rAjyamiva samuditavyasanaM bhuvanaM parAstamavabaddhatAmasam // 32 // nijeti // avabaddhatAmasaM svIkRtatamovikAraM bhuvanaM jagad Azu zIghraM nijaduHsutaM nijo duSTaH suto yatra tat kulam iva, ayathodyatamasadAcAraM gurugRham iva, samuditavyasanaM saMprAptaduHkhaM rAjyam iva parAstaM prakSiptam // kRtamucchritaM tadanudAttamadharataramuccamAhatam / kvApyajani na ca vivekamatiH kunRpaikaceSTitamivAbhavattamaH // 33 // 24 Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 kRteti // tamasA yatpUrvam ucchritamuccaM tadanudAttamadharataram yadadharataraM taduccamA - dRtaM kRtam / tathA kvApi vivekamatirbhedamatirnAjani / tathA ca tamaH kunRpaikaceSTitamivAbhavat // kAvyamAlA / purataH sthitaM paricitaM ca nikaTatimirAhatekSaNaH / jAta iva dhanamadAndha iva kvacanApi ko'pi na jano'bhyacAyata || 34 // purata iti // ko'pi janaH kvacana api 'nikaTatimirAhatekSaNa AsannatimirAbhibhUtalocano jAta iva dhanamadAndha iva' paricitamapi purataH sthitaM na abhyacAyata IkSitavAn // iti digvimUDhamiva tatra giriSu dariSu skhalatpatat / vyApa hRtamiva tamastamasA tadazeSamagrajavapUraNodyatam // 35 // itIti // tadazeSaM tamaH ityevaMprakAreNa tatra raNe digvimUDhaM bhrAntamiva giriSu skhalat dariSu gartAsu patat samAnaM raNodyatam agrajavapU rAmazarIraM tamasA kopena hRtaM gRhItamiva vyApa // bhAratIye - agrajavapUraNodyatam pradhAnavegasya pUraNe udyatamudyamo yasya tat azeSam // militAGgadaMpatisukhAya sahitajanakIyanandanam / vyomni gamanamakRta tvaritaH sa zanairavAllaghurayAca mArutaH // 36 // militeti // sa mAruto hanumAMstvaritaH san zanairavAnmandadhvaneH, laghurayAtkSipravegAt ca patisukhAya lakSmaNasukhanimittaM militAGgadaM milito'Ggado yatra tat sahitajanakIyanandanaM sahito milito hitasahito vA janakIyanandano bhAmaNDalo yatra tad vyomni gamanam akRta // bhAratIye - mAruto vAyurmilitAGgadaMpatisukhAya AliGgitazarIrastrIpuMsa - sukhanimittaM sahitajanakIyanandanaM sahitaM saprema janakIyaM nandanamAhlAdanaM yasmAt tat // bharataH sthitaH sa khalu yatra tadidamathavAtirAgataH / sthAnamasukhamalino nyagadannalinodaraM nizi nibaddhamIlanam // 37 // bharata iti // yatra khalu bharataH kaikayIputraH sthitaH tadidaM sthAnam asukhamalino duHkhamlAno vAtirhanumAn AgataH / nibaddhamIlanaM nalinodaraM lakSmaNaM nyagadat kathitavAn / bhAratIye - ( sa mArutaH ) yatra atirAgato'tyantaprIteH so'lirbhramaraH bharataH tatparatayA sthitaH tadidaM alino bhramarasya sthAnaM nizi nibaddhamIlanaM prAptasaMkocam, nalinodaraM kamalakozam, asukhaM yathA syAttathA nyagadat // bhuvi kokaniSTha iva tatra sahajaparipIDano'bhavat / yaH sa tapanaparitApaguNaH svayamastametyasaha evamudyataH // 38 // bhuvIti // tatra bhuvi samarabhuvi yaH sahajaparipIDano bhrAtRparipIDana, tapanaparitApaguNaH tapanasya sUryasyeva paritApaguNaH, abhavat / evaM sahajapIDAM nAzaM neSyAmItyaGgIkAre Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 sargaH] dvisaMdhAnam / 187 udyataH, asaho'sahiSNuriva kaH so'kaniSTho mahAn svayam astam eti // bhAratIyetatra bhuvi kokaniSThazcakravAkatatparaH, sahajaparipIDano nisargaparipIDakaH, tapanaparitApaguNaH sUryasya sarvajagadyApI tApaguNaH abhavat / sa svayaM evaM kaM vinAzaM neSyAmItyaGgIkAre udyataH astamasaha eti // vinivArya taM nijakareNa nizi gurutamo'bhimAtulam / prApa vidhurapaTurabhyudayaM mahasAJjano'sya sa tutoSa saGgataH // 39 // viniveti // gurutamo gariSTho vidhurapaTurduHkhasphoTanadakSa AJjano hanumAn nijakaraNa svahastena taM bharataM vinivArya saMbodhya abhimAtulaM mAtulaM droNAcalaM abhilakSya nizi mahasA tejasA abhyudayaM prApa / sa droNazca asya saGgata AJjaneyasaGgAt tutoSa // bhAratIye-apaTurapUrNaH vidhuzcandraH abhimA paricchedakena ('Ato dhAtoH' ityAkAralopaH)nijakareNa svIyakiraNena guru gariSThaM tamo'ndhakAraM vinivArya taM mahasAM tejasAm abhyudayam prApa / sa janaH, asya candrasya saGgataH saGgAt tutoSa // sa vAmaGkSadroNorucitamudayAtsaMmukhagate ___ vidhau rAgodrekaM dhRtavati tamothaikanilayaH / kathaMciccittasya sthitimiva vizalyAM prahitavA vihAtuM zakyAtmaprakRtiranubaddhA nahi sukham // 40 // ___ sa iti // odhaikanilayo jalarayaikasthAnaM sa droNaH, udayAt saMmukhagate vidhau daive rucitaM zobhitaM taM rAgodrekaM dhRtavati sati, vizalyAM sundarI cittasya sthitim iva, maGgu zIghraM vA eva prahitavAn // bhAratIye-adhaikanilayaH pApaikamandiram sa kSudrastaskarajano'NoH svalpAt udayAt ucitaM yogyaM vAmaM pratikUlaM dhRtavati vidhau candre samukhagate sati cittasya vizalyAM zaGkakarmarahitAM sthiti tama iva prahitavAn / yuktametat hi yataH anubaddhA AtmaprakRtiH sukhaM yathA syAttathA vihAtuM na zakyA // zikhariNI // vidhuto'bhyudito digantaraM paritastArarucA tayA tataH / nizi zaktyudayaH parAdyutiH kiyatI nAma na hantyupaplavam // 41 // vidhuta iti // tato'nantaraM paritaH sAmastyena tArarucA zubhradIptyA tayA vizalyayA vidhuto nirAkRtaH zattayudayaH zakterAyudhavizeSasyodayaH nizi tasyAmeva digantaramAzAntarAlamabhyuditaH lakSmaNaM tyaktvA gatavAn / yuktametat / kiyatI parotkRSTA dyutiH kAntirupaplavamandhatamasaM na hanti // bhAratIye-tatastasmAllokottarAdU vidhutazcandrAdabhyuditaH samutpannaH zaktyudayaH sAmodayastayA lokottarayA rucA kAntyA nizi rAtrau digantaraM paritastAra pracchAditavAn // vaitAlIyaM chandaH // Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 kaavymaalaa| parimohayamANamAzayaM vyasanAmbhodhimivottaraMstamaH / sukharocirataH salakSmaNaH kSaNamullAgha ivodatiSThata // 42 // parIti // sukharo dRDhaprahArI, sa lakSmaNaH saumitri: AzayaM cetaH parimohayamANaM vyasanAmbhodhi vyasanasAgaramiva tamaH andhakAramajJAnam uttaran san acirataH zIghrameva kSaNaM muhUrtAt 'ullAgho nirAmaya iva udatiSThat uttiSThate sma // bhAratIye-ato'nantaram salakSmaNaH salAJchanaH sukharocizcandraH, tamo'ndhakAram // nijapUrvayA rucirapANDurucA paramAzayauSadhipativarayA / tamavApya kAntamadhikaM ruruce na mahasvisaMgatiSu kasya ruciH // 43 / / __nijeti // nijapUrvayA nijapUrvopArjitayA rucirapANDurucA manoharaviSadakAntyA paramAzayotkRSTavAJchayauSadhipatiMvarayA vizalyAkhyauSadhirUpakanyayA taM kAntam avApya prApya adhikaM ruruce / mahasvisaMgatiSu kasya na ruciH // bhAratIye-varayotkRSTayA AzayA dizayA paramutkRSTam, oSadhipatiM candram // pramitAkSarA // sa harinnavodayamudIkSya janazciracandrahAsabhayavihvalitaH / nijakRtyanirvahaNabhAramitaH samudazvasInnizi kavoSNamasau // 44 // sa iti // ciracandrahAsabhaya vihvalaH cirazciramAcakSANazcandrahAsaH khaDgo yasya tasmAdrAvaNAdbhayena vihvalaH, asau sa jano navodayaM navotthitaM hariM lakSmaNam udIkSya prekSya nijakRtyanirvahaNabhAramAtmakAryanirvAhabhAram, ito gataH, nizi kavoSNaM yathA tathA samudazvasIt // bhAratIye-ciracandrahAsabhayavihvalazciramAcakSANacandrajyotsnAbhayavihvalo harinnavodayaM haritsu dikSu nava udayo yasya taM prakaraNAccandram // dAruNyamAtmanyanuzayya tIvaM svatApataptAM dayayA dharitrIm / nirvRtya nirvApayituM himAMzuvyAjena zIto'bhyudayAdivArkaH // 45 // dAruNyati // arkastIvramasahyaM dAruNyamAtmani anuzayya pazcAttApaviSayIkRtya, svatApataptAM dharitrI dayayA nivRtya vyAghuTya nirvApayituM sukhayituM zItIkartuM himAMzuvyAjena ca. ndrasvarUpeNa zItaH zItala: abhyudayAdabhyudgatavAn iva // upajAtiH // zanaiH samAruhya nabho'nurAgaM jahau zazI lokahitodyato'pi / prAyeNa sarvo'pyadhirUDhasaMpaThyapoDhapUrvasthitirIdRgeva // 46 // zanairiti // lokahitodyato'pi zazI zanairnabho gaganaM samAruhya anurAgaM prIti raktatA ca jahau / prAyeNa sarvo'pyadhirUDhasaMpat san IdRk candra iva vyapoDhapUrvasthitirmuktapUrvasthitirbhavati // Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 sargaH] dvisaMdhAnam / 189 candro vAtaH zItakaM candanaM ca kSodeSvAsIduSNakaM kAmukAnAm / nirdvandvaM vA candramazchadmanAbhUdekacchatraM prAbhavaM manmathasya // 47 // candra iti // kAmukAnAM kAminAM kSodeSu kAmajanitapIDAsu satISu candro vAtaH zItakaM candanaM ca uSNakam AsIt / vA athavA candramazchadmanA candravyAjena ekacchatraM nirdvandvaM manmathasya prAbhavaM prabhutvam abhUt // zAlinI // mAdhavena madhunA smareNa vA ko mayeva mahate ca toSitaH / ityahaMyuravazaH sphuTannitra svalpatArakagaNaH zazI babhau // 48 // mAghaveneti // mat matta Rte vinA kena mAdhavena vasantena madhunA madyena smareNa kaMdapeNa mayA iva kastoSitaH / api tu na / ityevaM prakAreNa ahaMyurgarviSTho'vazaH svAdhInaH zazI sphuTanniva vikasanniva svalpatArakagaNaH san babhau // rathoddhatA // . na vidhuH smarazastrazANabandhaH svayameSa sphuritAzca tA na tArAH / madanAstranizAnavahnizalkapracayeo'sAviti mAnibhizcakampe // 49 // naiti // mAnibhiH kAmukaiH 'eSa vidhurna, kiMtu svayaM smarazastrazANabandhaH smarasya kaMda - sya zastrANAM zApabandhaH, tA imAzca sphuritAH tArA na kiMtu asau madanAstranizAnavahnizalkanicayaH madanAstrANAM nizAnena vahnizalkAnAM pracayo'sti' iti hetozcakampe // aupacchandasikaMvRttam // AtmapAdazaraNaM kumudaughaM bhAnutApitamavetya savairam / hantumabhyadhikamicchurivenduzcakravAkamatapatkamalaM ca // 10 // Atmeti // induzcandraH AtmapAdazaraNaM svazaraNAgataM kumudaughaM kairavanikaraM bhAnutApitam avetya savairam abhyadhikaM hantum icchuriva kamalaM cakravAkaM ca atapat pIDitavAn || svAgatAvRttam // kSIradhiplavakRtodgamairiva plAviteM'zubhiratigmadIdhitiH / vyomni majjanabhayena zaGkitaH saMcaranniva gatena lakSitaH // 51 // kSIreti // atigmadIdhitizcandraH kSIradhiplavakRtodgamaiH samudrapUravihitotpattibhiraMzubhiH kiraNaiH plAvite praloDite, vyomni gagane majjanabhayena zaGkita iva gatena saMcaran lakSitaH (janaiH) // rathoddhatA // bhogasAgara parikramacaurAnrAgiNo jalapathe kRtakRtyAn / adhyarohadiva jetumudastrazcandramaNDalataraNDamanaGgaH // 52 // bhogeti // anaGgaH kaMdarpo bhogasAgara parikramacaurAn bhogasamudramArgataskarAn jalapathe jalamArge jaDamArge kRtakRtyAn rAgiNaH kAmukAn jetum udastra utkhAtazastraH san candramaNDalataraNDaM candramaNDalameva taraNDaM laghunaukAvizeSam adhyarohat iva // svAgatA // Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 kAvyamAlA / paraM na dRSTvAkramamANamindaM prapUrayAmAsa payodhirAzAH / lAvaNyadhAmA cyutamAnasImA rAgo'pyasaMmAnhRdaye janasya // 13 // paramiti // lAvaNyadhAmA kSArarasAzrayaH zarIrakAntivizeSAzrayo vA / cyutamAnasImA payodhiH samudraH paraM kevalam AkramamANamudayamAnam, indum dRSTvA AzA dizo na prapUrayAmAsa / kiM tu janasya hRdaye asaMmAn rAgo'pi AzA vAJchAH prapUrayAmAsa // upajAtiH // zravaNAJjalinekSaNena zuktyA priyavArtA vidhumAsavaM pibantyaH / madhuratrayasevayeva jAtA hRdi vadhvaH samadhAtavazcireNa // 54 // zravaNeti // vadhvaH priyavArtA zravaNAJjalinA, vidhum IkSaNena locanena, AsavaM madya zuktyA caSakeNa pibantyaH satyo hRdi hRdaye madhuratrayasevayA iva samadhAtavaH cireNa jaataaH|| aupacchandasikam // ratnAjineSvAjibharAvazeSAdviSAdavadvASpajalAvilAni / straiNaM samucchvAsataraGgitAni sIdhUni yodhAH samapAyayanta // 55 // ratneti // yodhAH bhaTAH (prayojakakartAraH) AjibharAvazeSAt viSAdavat straiNaM strIkadambam (prayojyakarTakarma) bASpajalAvilAni azrujalamizrANi, samucchAsataraGgitAni samu. cchAsena taraGgitAni sIdhUni madyAni (karmANi) samapAyayanta // upajAtiH // utpalasya zazino'pyavatArAtsaurabhaM haratu kAntiguNaM ca / va svayaM va madanaH kila yena prApa mohanavidhi madhuvAraH // 16 // utpaleti // madhuvAro madirA utpalasya kamalasya saurabhaM parimalaM, zazinazcandrasya kAntiguNaM ca, (zazikamalayoH) avatArAt haratu / svayaM madhuvAraH kva vartate madanaH kva vartate / yena madanena madhuvAraH mohanavidhi prApa / kila lokoktau // svAgatA // indoH priyasyApi karAgrapAtairmadasya cittasya tathAbhAvaiH / pUrvAparAdhasmRtayo vinezurjanmAparaM jAtamivAbalAnAm // 17 // indoriti // abalAnAM kAminInAm indozcandrasya tathA priyasya vallabhasya karAprapAta kiraNapAtai khapAtaizca madasya tathA cittasya ArdrabhAvaivasvarUpaiH sahRdayabhAvaizca / pUrvAparAdhasmRtayo vinezuH / tathA ca aparamanyamiva janma jAtam // upajAtiH // pratimitavidhubimbasIdhupAnAdiva vadanaM vizadAruNaM vadhUnAm / zramajalalulitabhru kopazaGkAnatazirasaH kila kAminazcakAra // 18 // pratimIti // pratimitavidhubimbasIdhupAnAt pratibimbitacandrabimbAtsIdhupAnAt (yakrimeNa) vizadAruNaM vizadam aruNam, zramajalalulitabhra svedajalakaluSitabhra vadhUnAM Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 sargaH] dvisaMdhAnam / ____ 191 vadanaM kAminaH kopazaGkAnatazirasaH kopabhrAntinamramastakAn cakAra kila // puSpi-- tAgrA vRttam // svacchavRtti rasikaM mRdu cATTai tattathApi madhu mAnavatInAm / rUpayauvanamadasya vikArairmattamattamiva vipralalApa // 19 // svacchati // yadyapi madhu svacchavRtti rasikaM rasavat, mRdu zarIramArdavavidhAyitvAt, AI dravarUpam / tathApi mAnavatInAM mAninInAM rUpayauvanamadasya vikArairmattamattam iva vipralalApa vipralapitavAnU // svAgatA // mAno vyatItaH kalahaM vyapetaM gatAni gotraskhalitacchalAni / gurUnprahArAnmadhu saMdadhIta kSataM punaH kAmiSu tatkiyadvA // 6 // mAneti // mAno vyatItaH, kalahaM vyapetam, gotraskhalitacchalAni gatAni, tathApi madhu gurUn prahArAnU saMdadhIta saMdadhyAt tatkSataM nakhakSataM punaH kAmiSu kiyad // upjaatiH|| paripIDitamuktamaGganAyAH parirambheSu cirAdiva priyeNa / hRdayocchasitoSmaNA sahaiva pratisarpatkucayugmamunmamaja // 61 // parIti // priyeNa parirambheSvAliGganeSu paripIDitamuktaM pUrva paripIDitaM pazcAnmuktam, aGganAyAH kalyANAGgayAH kucayugmaM hRdayocchrasitoSmaNA sahaiva pratisarpad iva cirAt cirakAlena unmamajja unnamitam // aupacchandasikam // niruttarAM kartumanista doSI yoSAmupAlipsuranekamAgaH / vAkarmaNoranyatarasya mohamanyasya rakSatyathavAvabodhaH // 12 // nirutteti // anekam Ago'parAdham upAlipsuH proJchitumicchurdoSI (vallabhaH) yoSAM niruttarAM kartum anista cumbitavAn , athavA anyasya avabodho vAkarmaNoranyatarasya mohaM rakSati // upajAtiH // madhyasthitaM maNDaladharmabaddhaM mitraM jigISvoriva pIDyamAnam / saMdehabhAvi stanacakramAsItsAdhAraNaM tatpriyayormuhUrtam // 63 // madhyeti // priyayorvallabhayoH tat stanacakraM 'jigISvormitram iva' madhyasthitamantarAlagatam, maNDaladharmabaddhaM cakravAladharmabaddham, dezadharmabaddham / pIDyamAnaM sat muhUrta kSaNaM sAdhAraNaM saMdehabhAvi AsIt // AliGgaya gADhaM madhuraM dhvanantI mukhe mukhaM nyasya vadhUH priyasya / vismRtya karNAntaramunmadatvAdAsye japantIva babhau rahasyam // 14 // AliGgayeti // vadhUrgADham AliGgaya madhuraM dhvanantI satI unmadatvAt karNAntaraM zrItramadhyaM vismRtya priyasya mukhe mukhaM nyasya Asye mukhe rahasyaM japantI iva babhau // Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 kAvyamAlA / kimu madhurasitAM mukhAtpriyAM prazamayituM rasamutpibanniva / aviratirutanisanacchalAdajani janaH sakalAM gilanniva / / 65 // kimviti // madhurasitAM madhumattAM priyAM prazamayituM mukhAt rasaM madyasvabhAvam utpibaniva, aviratirutanisanacchalAt aviratinovirAmamaprAptayo rutanisanayo ratikUjitacu. mbanayozchalAt sakalAM sAGgopAGgAM gilanniva jano'jani kimu // aparavakram / / stanajaghanabhareNa bhUriNA dayitatanau dayitA mamau guruH / pRthuni nijacale bahucchale manasi hi mAti kiyatyasau tanuH // 66 // staneti // bhariNA stanajaghanabhareNa kucanitambamAreNa gurudayitA priyA dayitatano namo avakAzaM labdhavatI / hi yataH kiyatI asau tanuH pRthuni vistIrNe, nijacale svatazcaJcale, bahucchale pracuraprapaJce manasi mAti // kSepayanniva mukhAmukhi mAnaM mAnasIM kaluSatAM kusumeSoH / saMbibhASiSurivAsavamattazcumbaneSu ramaNaH kaNati sma // 67 // kSepayeti // Asavamatto ramaNaH priyazcumbaneSu, mukhAmukhi mukhena mukhenAzrityedaM pravRttaM yathA tathA mAnaM cumbitumahaM kuzala ityabhimAnaM kSepayaniva, kusumeSormAnasIM kaluSatAM saMbibhASiSuH saMbhASitumicchariva kvaNati sma // svAgatA // kopAzrubhiH kAlavaNaiH parItaH syAdvA sa lAvaNyamayaH priyoSThaH / kuto'nyathA taM pibatAmudanyA mAdhuryavatpratyuta hanti tRSNAm // 68 // kopeti // kAlavaNairISatkSAraiH kopAzrubhiH snehakopapravRttAzrubhiH, parIto vyAptaH yaH pUrva madhuraM madhuramiti kRtvAsvAditaH, sa priyoSTho lAvaNyamayo'mRtamaya iva syAt / anyathA taM priyauSThaM pibatAM priyANAm udanyA pipAsA mAdhuryavat mAdhuryeNa tulyaM tRSNAm pratyuta kutaH hanti // upajAtiH // prathamamadhare kRtvAzleSaM vraNaM vidadhe vadhU rativinimayaH prItenAyaM kuto'pyanuzayyate / svayamiti bhayAtsatyaMkAraM pradAtumivodyatA nanu ca sabalAH kRtye nAmnA bhavantyabalAH striyaH // 69 // prathameti // vadhUH 'prItena vallabhena svayamAtmanA ayam ativinimayaH puruSasaMbhogaikaguNasya striyAH puruSAyitasaMbhogo dviguNastriguNo vA strIpuruSAzritasaMbhogaikaguNasya puruSasadbhASaNAdguNopAdheyasya vinimayaH kuto'pi kasmAdapi anuzayyate pazcAttApaviSayIkriyate' iti bhayAt satyaMkAraM pradAtum udyatA iva prathamam AzleSamAliGganaM kRtvA adhare dantacchede vraNaM dantakSataM vidadhe vihitavatI / 'nidadhe' iti pAThe nikhAtavatI / yuktametat / nanu aho striyo nAmnA abalAH, kRtye sabalAH bhavanti // hariNI // Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 sargaH] dvisaMdhAnam / cittaM cittenAGgamaGgena vakraM vakreNAMsenAMsamapyUruNorum / ekaM cakruH sarvamAtmopabhoge kAntAH paGktau hanta lajjAM vavaJcaH // 70 // cittamiti // kAntA Atmopabhoge cittena cittam, aGgenAGgam, vakreNa vakram, aMsena aMsam, UruNA Urum api sarvam ekaM cakruH / hanta aho paGkau lajjAM vavanustyaktavatyaH // zAlinI // sahasthitaM vismRtamaGgamaMzukaM gataM punaH kiM sahajA sakhIva sA / 193 kadApi dRSTeva na saMstuteva ca trapA kutastyaM kupitaM natabhruvaH // 71 // saheti // natabhruvaH kAminyAH sahasthitamekatrAvasthitam aGgaM kiM na vismRtam / aMzukaM vastraM kiM na gatam / sA sahajA naisargikI sakhIva kiM na jAtA / kadApi dRSTe - va kiM na jAtA / ca punaH saMstuteva kiM na jAtA / trapA ca kiM na jAtA / kutastyaM kupitaM kiM na jAtam // baMzasthavRttam // vilokabhAveSu sahasranetratA caturbhujatvaM parirambhaNe'bhavat / samAgame sarvagatatvamicchavaH sudurlabhecchAkRpaNA hi kAminaH // 72 // viloketi // kAminaH sahasranetratAmindratAm, caturbhujatvaM viSNutvam, sarvagatatvamAtmatvam icchavaH sudurlabhecchAkRpaNAH durlabhecchArahitA Asan / hi yataH teSAM vilokabhAveSu kaTAkSAdiSu sahasranetratA anantacakSurvyApAraH parirambhaNe AliGgane caturbhujatvaM (strIpuMsahastasamUhena) samAgame melane sarvagatatvaM sarvatra vanopavanAdiSu gataM gamanaM krIDArtha yeSAM tattvam, abhavat // bavAsave prema vadhUH priye'pi traptuM na dhAtudvayabaddhamaicchat / agUDhabhAvApi tato vikalpAtpaNyAGganeva dvimanIbabhUva // 73 // baddheti // vadhUrAsave madye, priye api dhAtudvayabaddham 'tRp prINane,' 'trapUS lajjAyAm,' iti dhAtudvayena baddham Asave tarpaNanirmitaM priye lajjAnirmitaM prema baddhA niyantrya trap prINayituM lajjituM vA na aicchat (parasparapratibandhAt) / tatastasmAtkAraNAt agUDhabhAvA prakaTAzayApi sA vikalpAdvAtudvayArthanimittAt, paNyAGganA vezyA dvimanIbabhUva cittadvaitaMgatAbhUt // upajAtiH // vrIDA vAsaH svAntamaGkaM samastaM kAmArtAnAM prApa zaithilyamekA / svapne'pyAsInna zlathA bAhupIDA yuktaM drAghIyaHsu mUrkhatvamAhuH // 74 || vrIDeti // kAmArtAnAM kAmena RtAnAM kAminAM vrIDA lajjA vAso vastraM svAntaM cittaM samastaM nikhilam aGga zaithilyaM zithilatAM prApa / ekA bAhupIDA svapne'pi zlathA zithilA na AsIt / drAghIyaHsu dIrghatareSu mUrkhatvaM yuktam AhuH cArucandracandrikAcakorA vidvajjanAH // zAlinI // 25 Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 kaavymaalaa| rAgaM netre naiva cittaM mukhaM ca strINAM pAnAnmAnaji jagAhe / dvedhaiko'bhUhaddhapAno'pi pANDaH kAntAsyoSmakhedabhAvAdivauSThaH // 79 // rAgamiti // (kevalaM) strINAM kAminInAM netre eva rAgaM na jagAhAte / kiMtu cittaM mukhaM ca pAnAt mAnajihyaM rAgaM jagAhe / baddhapAnaH kAntAsyoSmasvedabhAvAt vallabhavadanocchavAsadharmatvAdiva pANDuH zukla eko'pi oSTho dvedhA abhUt / adharasvarUpApekSayA raktaH pAnavazAtpANDuriti bhAvaH // deheSu bhogAya vibhaktimAgataiH prANeSu caikyaM nijameva kAmibhiH / na kvApi dRSTA iva mAnavRttayastatpUrvadRSTA iva vallabhAH param // 76 // deheSviti // mAnavRttayaH deheSu bhogAya srakcandanAnuzIlanAya vibhakti bhedam , prANeSu nijamAtmAdhInam aikyamekIbhAvaM samarasIbhAvam, AgataiH kAmibhiH kvApi dRSTA iva paraM kevalaM na abhavan / kiM tu vallabhAH kAminyaH tatpUrvadRSTA mAnavRttipUrvadRSTA iva abhUvan // indrvNshaa|| asaMmanantI vyavadhAnamakSNorIcikSiSuH pakSma kucadvayaM ca / cittavyavAyaM pariripsurIzaM prANapriyA kAntaritA priyeNa // 77 // asaMmeti // IzaM patimIcikSiSuravalokayitumicchantI satI akSNorvyavadhAnaM pakSma netrapatraroma asaMmanantI anicchantI / pariripsurAliGgitumicchantI satI cittavyavAyaM citasya manaso vyavAyo vyavadhAnaM yasmAttAdRg kucadvayaM stanadvandvam asaMmanantI kA priyA priyeNa vallabhena antaritA vyavahitA satI prANat jijIva / na kApi // upajAtiH // tulayannivobhayarasaM madirAM dayitoSThamapyabhipibandayitaH / adharasya nAlpamapi sIdhuni tanmadhuno'dhare'dhikamalabdha rasam // 78 // tuleti // dayita ubhayarasaM tulayanneva madirAM dayitoSThamapi abhipivan san yasmAtkAraNAt sIdhuni madye adharasya alpamapi rasaM na alabdha tattasmAtkAraNAt adhare madhuno'dhikaM rasam alabdha prAptavAn // pramitAkSarA // ghanayoH stanayoH smareNa tanvyAH pariNAhaM parimAtumunnatiM ca / raciteva rasena sUtrarekhA nakhalekhA virarAja kuGkumasya // 79 // ghanayoriti // nakhalekhA smareNa kaMdarpaNa tanvyAH kAminyA ghanayonibiDayoH stanayoH kucayoH pariNAhaM vartulatvam , unnatimutsedhaM ca parimAtuM kuGkamasya rasena racitA sUtrarekhA iva virarAja zuzubhe // aupacchandasikam // ityAzaMsurnAbhigandhaM mRgANAmanyadrAgaM vIkSya bAlAmukhasya / nAmodo me hA mRgasyApi nAbherityaGkAtmavyaGgamAdhAdivenduH // 8 // Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 sargaH ] dvisaMdhAnam / 199 ityeti // indurbAlAmukhasya anyadrAgam anyaM rAgaM vIkSya mRgANAM nAbhigandhaM kastUrIm, AzaMsuH zlAghamAna iva mRgasya nAbherAmodo'pi me mama na iti hetoH hA kaSTena aGkAtmavyaGgam lAJchanasvarUpakalaGkam AdhAt dhRtavAn iva // zAlinI // glAniM muktAmaNDape tantujAlaM vyAsIdantazcandrakAntAH kareNa / rAjJAM bhoge susruvanto'parodhaM roddhuM candreNAbhinunnA ivAbhuH // 81 // glAnimiti // candrakAntAzcandrakAntamaNayo muktAmaNDape mauktikajanAzraye kareNa ekaikakiraNena tantujAlaM tantusamUhaM vyAsIdanto gacchantaH santaH, aparodhaM nirargalaM yathAtathA susruvanto jalabindUn muJcantaH, candreNa rAjJAM naredrANAM bhoge suratavyApAre glAniM zramaM roddhum abhinunnAH sAmastyena preritA iva, AbhuH pradyotante sma // araNyavRtterudavAsakarmaNaH sa puSpabhArAharaNAcca mArutaH / zramaM vininye parirabhya kAminIstapo'ntareNAsulabhA hi tAdRzaH // 82 // araNyeti // mAruto vAtaH, araNyavRttervanavartanAt, udavAsakarmaNo jalasthitividhA - nAt, puSpabhArAharaNAt kusumanikarAnayanAt, ( etena mandatva - zItalatva- surabhitva-lakSaNaistribhirguNaiH) kAminIH parirabhyAliGgaya, zramaM suratakhedaM vininye parityAjitavAn / hi yataH tAdRzaH kAminyaH tapastapazcaraNam antareNa vinA asulabhA durlabhAH // vaMzastham // iti vividharatena rAjalokaiH kSaNamiva na kSaNadA gatApi jajJe / zazini zazakadarzanasya zaGkAM svamanasi mAnayituM kRtatvareva // 83 // itIti // rAjalokairgatApi kSaNadA nizA ityevaMprakAreNa vividharatena nAnAsaMbhogakrIDayA kSaNam ivApi na jajJe jJAtA | zazini candre zazakadarzanasya svamanasi svacitte zaGkAM 'zazI hi kalaGkI tadatisaMsargAdahamapi kalaGkinI mA bhUvam' iti vitarka mAnayituM saMbhAvayituM kRtatvareva jajJe jJAtA // puSpitAgrA // laghu modgamaddamaNirapyudiyAditi kAntayorvirahakAtarayoH / patatozca dohadamidaM samabhUdvividhAthavA viSayiNAM hi ruciH // 84 // ladhviti // virahakAtarayorbhAviviyoga bhItayoH kAntayoH strIpuMsayo: 'ghumaNi: sUryo laghu kSipraM mA udgamat udayaM prApat' iti, virahakAtarayorvartamAna viyogabhItayoH patatoH pakSiNozcakravAkayostu 'laghu udiyAt udayaM prApyAt' iti idaM dohadamicchA samabhUt // yuktametat / athavA yataH viSayiNAM vividhA ruciH syAt // pramitAkSarA // AzleSamantaHkvathanaM praNAmaM kAmopadaMzAni ca cumbanAni / dRSTvAGganAnAmasahA nisoDhuM hAsAdivAsau sphuTitA prabhAsIt // 81 // AzleSamiti // prabhA prabhAtam aGganAnAm AzleSamAliGganam, antaHkvathanamantaHkaraNapAkaM yathA bhavati tathA praNAmaM praNatim, kAmopadaMzAni kaMdarpavyaJjanAni cumbanAni dRSTvA Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 kaavymaalaa| nisoTu saMvarItum , asahAsamarthA satI hAsAddhAsyAt iva sphuTitA vikasitA AsIt // indravajrA // anyonyanidrAvasaraM pratIcchadvandvaM na suSvApa kRtAvadhAnam / adhyAtmatattvAni kaSAyitAkSaM jAgaryayA dhyAyadiva smarasya // 86 // anyonyeti // smarasya kaMdarpasya adhyAtmatattvAni paramArtharahasyAni dhyAyadiva jAgaryayA unnidratayA kaSAyitAkSaM sarAgalocanam , dvandvaM mithunaM anyonyanidrAvasaraM parasparazayanaprastAvam pratIcchat parasparamabhilaSat sat kRtAvadhAnaM vihitatatparatvaM yathA syAtathA na suSvApa // nidhuvanamadhunidrAmodazeSaikabhAraM punaruSasi sa kAmI yoSito'GgaM lalace / rucimapi vidadhe'syAH kSAmabhAvaM vinIya prazamayati na kaM vA laGghanA zeSadoSam // 87 // nidhuvaneti // sa kAmI punaruSasi nidhuvanamadhunidrAmodazeSaikabhAraM nidhavana-madha-nidrANAmAmodasya zeSa eva eko bhAro yasmistAdRzaM yoSitaH kAminyA aGgaM lalace lacitavAn / tathA kSAmabhAvaM ratizramaM nipIyAkRtya asyAH kAminyA rucimabhilASam api vidadhe / yuktametat / laGganA kI kaM vA zeSadoSaM na prazamayati // mAlinI // rAtrivRttamalamevamanUdya tvaM vadhUH khalu vilakSya khaleti / huMkRtaiH pratihato'pi sakhIbhiH strIratAnyadhijagau zukazAvaH // 88 // rAtrIti // he khala, tvamevaM rAtrivRttaM vadhUH kAminIralaM mA anUdya anuvAdIH alaM vilakSya mA lakSaya ityevaMprakAreNa sakhIbhirhakRtaiH pratihato'pi zukazAvaH strIratAni adhijagau anvavAdIt // svAgatA // sUryo'bhyudeSyati kadAjibharo'thaveti dhyAyannivAzvanivahaH stimitAntarAtmA / pazyannivAkSibhirasUcayadUrdhvasupto ghoNApuTasphuraNasUtkaraNairvibodham // 89 // sUrya iti // stimitAntarAtmA nizcalAntarAtmA, urdhvasupta urdhvanidrANo'zvanivahasturaMgamasamUhaH 'kadA sUryo'bhyudeSyati athavA AjibharaH saGgrAmabharaH kadA bhaviSyati iti dhyAyan, akSibhirvibodhaM prabhAtaM pazyan iva' ghoNApuTasphuraNasUtkaraNairnAsApuTasaMcaraNasUtkaraNairvibodhaM prabhAtam asUcayat // vasantatilakA // Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 sargaH] dvisaMdhAnam / . 197 nItvA pArzvanomayenApi nidrAM yuddhotsvapneneva nAgA vibuddhAH / zatrozchatraM haimamAzaGkaya bAlaM hastAvRttyAkraSTumaicchannivArkam // 90 // nItveti // yuddhotsvapnena raNodgatasvapnena vibuddhA nAgA gajA nidrA nItvA samApya bAlaM navoditam arke bhAnu haimaM hiraNmayaM zatrozchatram AzaGkaya ubhayenApi pArzvana hastAvRttyA zuNDAdaNDaparAvRttyA bAlamarkam AkraSTum iva aicchan // zAlinI // lakSmI khalAmubhayabhAgitayA vilolAM ___ svIkartumeSa gaNikAmiva jAgarUkaH / saMnA muJca zayanaM pradhanaM jayeti stutyaiH paraM harirabodhyata sUtaputraiH // 91 // lakSmImiti // stutyaiH prazaMsanIyaiH sUtraputraiH prAbhAtikamaGgalapAThakaputraiH 'gaNikAm iva' ubhayabhAgitayA jigISupratijigISubhajanazIlatayA khalAM pratAraNaparAM vilolAM cacalAM lakSmI svIkartu jAgarUko jAgaraNazIlaH harirlakSmaNo nArAyaNazca 'he deva, zayanaM zayyAM muJca saMnaya pradhanaM samaraM jaya' ityevaMprakAreNa paraM kevalam abodhyata bodhaM nItaH // vasantatilakA // __ iti dhanaMjayaviracite rAghavapANDavIyAparanAni dvisaMdhAnakAvye dhanaMjayAGke rAtrisaMbhogavyAvarNanaM nAma saptadazasargaH samAptaH / aSTAdazaH sargaH / prabhAvai rocanIyasya bhItevodetumojasaH / prabhA vairocanI yasya vItocchAseva cAvaniH // 1 // (viSamapAdayamakam) prabheti // vairocanI bhAskarI prabhA dIptiH prabhAvairmAhAtmyai rocanIyasya bhAsanIyasya yasyojasaH pratApAdudetuM bhIteva babhUva / avanirmedinI ca vItocchAseva babhUva // sarge'smimanuSTup vRttam // tathApi sa pumAnante yaddhyavasthitamAkulam / sahAsya yazasA zubhraM yayavasthita mA kulam // 2 // (samapAdayamakam) tathApIti // yadyapi pratApino bhaveyustathApi teSu sa eva pumAn yadyasmAtkAraNAt. yadyasmAtpuruSAt, vyavasthitaM jAtavyavastham, zubhraM svacchaM kulamanvayo yazasA sahAsya puruSasyAnte AkulaM vyagraM mA vyavasthita mA bhUta // Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 kAvyamAlA | bhaveyurante virasAH samaM dehA vibhUtayaH / rAjJAM mAhaMkriyA bhUvansamandehA vibhUtayaH // 3 // (samapAdayamakam ) bhaveyuriti // dehAH kAyAH, vibhUtaya aizvaryANyante avasAne samaM yugapad virasA bhaveyuH / paraMtu rAjJAM nRpANAm arhakriyA ahaMkArAH vibhUtayo vinaSTA bhuvaH pRthvyA Utayo rakSA yAbhyastAdRzaH, samandehA mandayehayA sahitA, mAbhUvan // uttare'rthe kRtArthatvaM nAntarAle kRte param / lajjAlutottarIyeNa nAntarIyeNa kevalam // 4 // (samapAdAdiyamakam ) uttareti // uttare'rthe prayojane siddhe na paraM kevalaM kRtArthatA, kiMtu antarAle madhye evArthe kRte sati / yathA kevalam uttarIyeNa vastreNa na lajjAlutA, kiMtu antarIyeNAdhovastreNaiva // stheyAnmAhAkulaH svAnte nijamAlambya pauruSam / stheyAnmA hA kulaH svAnte bhItaM muJcati nAntakaH // 5 // (viSamapAdAdyantayamakam ) stheyAniti // svAnte citte stheyAn sthirataro mAhAkulo mahAkulInaH svAnte svAvasAne Akulo vyagraH san nijamAtmIyaM pauruSam Alambya dhRtvA mAna stheyAt iti hA kaSTam / api tu tiSThatveva / yataH bhItaM janam antako na muJcati // sthira prakRtirAdeyaH keSAMcana na caJcalaH / piGgalo'pyarcyate kAko maGgalArthe na kenacit // 6 // sthireti // sthira prakRtirnizcalasvabhAvaH, Adeyo grAhyo bhavati, keSAMcana keSAmapi caJcalo na / yataH piGgala ulUko'pi maGgalArtham arcyate pUjyate / kenacitkenApi kAko nArcyate // asi bhujamahaM dhairya sa mantribhyo'dhikocitam / gaNayankaravai zatruM samaM tribhyo'dhikocitam // 7 // (samapAdayamakam ) asimiti | so'haM mantribhyaH sacivebhyo'dhikocitamadhikayogyam asiM bhujaM dhairya gaNayan san samaM yugapat, tribhyo'sibhujadhairyebhyo'dhikocitaM saMkocitaM zatruM karavai // naraghUrNAvidAhena na vAhAnumatAdraNAt / nApyadya kezavaklezAnmatkopAgniH prazAmyati // 8 // Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 sargaH ] dvisaMdhAnam / nareti // matkopAgnirmatkrodhAnalo raghUrNAvidAhena raghUNAM raghuvaMzajAnAm UrNAyAstatsadRzasya zirobhUtasya rAmasya vidAhena bhasmIkaraNena na, vA athavA hAnumatAddhanumatsaMbandhino raNAt na, kezavaklezAllakSmaNavyathAto'pi adya na prazAmyati || bhAratIye - naraghUrNAvidAhena narasyArjunasya ghUrNayA bhramaNena vidAhena saMklezena / vAhAnumatAdazvAbhISTAt / kezavaklezAd vAsudevapIDAtaH // ityatorAvaNo roSasiddhestAmyannivAtmani / bahudhAmAgadhairyo'sau vIraizcakrI raNaM yayau // 9 // ityata iti // bahudhAmA pracurapratApaH, agadhairyaH sthiradhairyaH asau rAvaNazcakrI cakravartI ityevaMprakAreNa ato'syAH roSasiddherAtmani tAmyanniva vIrairbhaTai raNaM yayau // bhAratIye - yo jarAsaMdhanAmA cakrI cakravartI sa ityevaMprakAreNa ato'syA arau zatrau aNoralvAyAH geSasiddherAtmani nije asau khaDne tAmyanniva bahudhA anekadhA mAgadhairmagadhadezIyaivAraiH kSatriyaiH saha raNaM yayau // jitvArayaH sukhaM bandhUnprAdhvaM kRtyavicakSaNe / iti citte'munA vairaM prAdhvaMkRtya vicakSaNe // 10 // 199 (samapAdayamakam ) jitveti // amunA rAvaNena jarAsaMdhena ca, he arayaH zatravaH, yUyaM bandhUtra jitvA sukhaM yathA syAttathA prAdhvaM tiSThata iti kRtyavicakSaNe kAryakuzale citte vairaM prAdhvaMkRtya baddhA vicakSaNe hasitam / upasargavazAddhAtorarthAntare vRttiH // pazuvacchAdayanbhIruJzUrAnacchAdayaM samam / hRdyasvacchAdayandhAtoranaiH svacchAdayannabhaH // 11 // (pAdamadhyayamakam ) pazviti // ayaM rAvaNo jarAsaMdhazca / hRdi antaHkaraNe asvacchAtkuTilAt dhAtorabhiprAyAt ayan gacchan bhIrUn pazuvat pazUniva zAdayan san samaM yugapat zUrAn acchAd acchinat / nabho gaganaM svacchAdayat atizayena chAdayati sma // vakSasAsau purobhAgaM tejasAdityamurvarAm / zastrairaghukSatodyataH kIrtyA tastAradiGmukham // 12 // vakSaseti // asau rAvaNo raghukSatodyato raghuvadhodyataH san vakSasorasA purobhAgaM subhaTAnAmupasAraNam, tejasA Adityam, zastrairurvarAM bhUmim, kIrtyA diGmukham tastAra saMtavAn // bhAratIye - asau khaDne udyata udyukto jarAsaMdhaH, yataH tena tena taM tam aghukSata samavRta / ataH kIrtyA tAradibyukhaM vizadAzAmukham aghukSata // sa hastAbhyAM camUhastau sahastAbhyAmapIDayat / vibhrajjiSuH pratApAnau bibhratsaMghitsutAmiva // 13 // (pAdAdiyamakam ) Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 kAvyamAlA / saheti // sahaH samarthaH sa rAvaNo jarAsaMdhazca pratApAnau vibhrajiSuH paktumicchuH saMdhiH tsutAM saMdhAnamicchutAM binad dadhad iva tAbhyAM lokapratItAbhyAM hastAbhyAM camUhastI senApAvipIDayat // prApUrayannamastrAtaH zikSAmArgeNa mArgaNaiH / prApUrayaM na bhastrAtaste niryAtAH purogataiH // 14 // (viSamapAdayamakam ) prApUreti // zikSAmArgeNa trAto (rAvaNo jarAsaMdho vA) mArgaNairvANairnabho gaganaM prApUrayat / tathA te mArgaNAH bhastrAta iSudheniryAtAH santaH purogatairagragatairmArgaNaiH saha rayaM vegaM (kim) na prApuH / api tu prApureva // prasvApanAstramasRjatsa tAmasamayo'dayam / dviSAM tenAkaronmohaM satAmasamayodayam // 15 // (samapAdayamakam) prasvApeti // tAmasamayaH kopanirvRttaH sa prativiSNuradayaM yathA syAttathA prasvApanAstraM prakarSanidrAzastram asRjat muktavAn / tena prasvApanAstreNa satAM vidyamAnAnAM dviSAM zatruNAm asamayodayam anavasarodayaM moham akarot / / mattasuptAmiva camU tAM tamoghamayo'jayat / zarabhinnaM dhiyArINAM tAntamoghamayojayat // 16 // (samapAdayamakam) matteti // tamoghamayo'vivekapApanivRttaH sa prativiSNustAM camU mattasuptAM pUrva mattAM pazcAtsuptAm iva ajayat / tathA arINAm oghaM vRndaM zarabhinnaM bANajarjaritam dhiyA buddhyA tAntaM khinnam ayojayat // arayo bhIravazcakre jAtAzcitrArpitA iva / arayo bhIravazcakre vyAkulaistadvadhUkulaiH // 17 // (viSayapAdayamakam ) araya iti // bhIravo bhayavanto'rayaH zatravazcakre cakravyUhe citrArpitA iva jAtAH / tathA ca vyAkulairvyagraistadvadhUkulairarAtivadhUvRndairarayo mando bhIravo bhayadhvanizcakre kRtA // azvorasapatatpattiH suptAdhoraNahastikA / senAkSipadbhiyevAGgamakSadhUHsuptasArathiH // 18 // azveti // azvorasapatatpattirazvorasenAzvapradhAnorasA patantaH pattayo yasyAM sA, suptA Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 sargaH] 'dvisaMdhAnam / 201 dhoraNahastikA suptA AdhoraNA hastipakA yeSAM tAdRzo hastino yatra, akSadhaHsuptasArathirakSadhuri suptAH sArathayo yasyAM tAdRk senA bhiyA bhayenevAGgamAkSipadAkSiptavatI // sasAsa sa sa sAMsAsi yaM yaM yo yo yayuM yayau / nAnannAnannanonaunIH zazAzAzAM zazau zazaH // 19 // . (ekAkSarapAdaH) sasAseti // yo yaH puruSaH, yaM yaM yayumazvaM yayau prApa sa sa puruSaH sAMsAsi aMse skandhe'sinA sahito yathA syAttathA sasAsa suSvApa / tathA-anonaunI: anonAvaM nayati rathapravahaNaprerakaH nA pumAn anan zvasan na Anat zvasiti sma / tathA-zazaH abjaH pazuH zazAza plutaM gatavAn / AzAM vAJchAM zazau tanUcakAra // drAgdAnocchedabhItyeva prAsaM zaktimasiM zaram / pAzaM parazvadhaM zastrIM vavarSAstramayo ripuH // 20 // drAgiti // astramayo ripurdAnocchedabhItyA khaNDanocchedabhayena drAk zIghraM prAsaM zaktim asi zaraM pAzaM parazvadhaM zastrI vavarSa // rairo'rirIrurUrArA rorurArArirairirat / rurUrorururArArurururururareruraH // 21 // (ekAkSaraH) rairaviti // rairaH arirIH urU: ArAH roruH ArAriH airirat rurUroH uruH Ara.aruH uruH uruH areH uraH iti padAni / / rairaH rAyaM rAti tAdRk, roruH roravIti saH / yaGlugantAdvic / atyartha zabdaM kurvANaH, ArAriH ArasyArisamUhasyAriH, ururgariSThaH, arirI: ariNA aravatA cakreNa riNAti hinasti sa prativiSNuH (kartA) urUva'hatIH, ArAH zastravizeSAn (prayojyakarma) (zatrUn) airirat preritavAn / tathA ca urugariSThaH, rurUroH rurorivorU yasya tAdRzaH, areH zatroH, uruH, uro vakSazca, aruNam, Ara prAptavAn // yASTIkante smaravyagrA khe'marastrIma'tAzca taaH| yASTIkaM te sma ravyagrAstaM pratIcchanti nAbhitaH // 22 // (samapAdayamakam) yASTIti // ca yataH-mRtA bhaTAH yAH khe divi smaravyagrAH santi tA amarastrIrdevAGganAH TIkante labhante / ataH ravyagrAH sUryavatpradhAnA te bhaTAH taM yASTIkaM yaSTipraharaNasamaram abhitaH sAmastyena kiM na pratIcchanti sma / api tu pratIcchanti smaiva // ekaH sarvAstrasaMgrAhaH zileyaM caalynnurH| dikpAlAnAM samAhArazcalanniva cacAla saH // 23 // 26 Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 kAvyamAlA / eka iti // eka ekAkI asahAyaH sarvAstrasaMgrAhaH sarveSAmastrANAM saMgrAho'GgIkaraNaM yasya tAdRk sa prativiSNu: calan kSobhaM gacchan dikpAlAnAM samAhAra iva / zileyaM zilA. tulyakaThoramuro vakSazcAlayaMzcacAla // asatkamaziro'zvIyaM hAstikaM cittamohataH / papAta vaJcanna smAsau hAsti kaMcittamohataH // 24 // (samapAdayamakam) aseti // cittamohato vaicittyAt asatkam anaSTIvatkam azvIyamazvasamUhaH, cittamohataH aziro'mastakaM hAstikaM gajasamUhaH papAta / hA kaSTaM tamohataH kopAviSTaH asau kaMcit vaJcan tyajan na asti sma // aMsotsedhena sotsekastrimUrdha iva kezavaH / pApapAka ivAmuSya prAbhavatpAripanthikaH // 25 // aMsaviti // aMsotsedhena skandhocchrayeNa trimUrdhastrimastaka iva, sotsekaH sagarvaH, kezavaH, asya prativiSNoH, pApapAka iva pAripanthikaH pratiSedhakaH prAbhavat // maNeH pratyurasasyAsItsuprAtIkurvatA jagat / raveH sarvapathInena tejasevodayAcalaH // 26 // maNeriti // kezavaH pratyurasasyorasi sthitasya maNeH kaustubhasya raveriva jagat bhu. vanaM suprAtIkurvatA suprabhAtIkurvatA, sarvapathInena sarvAnpatha ApnuvatA, tejasA udayA. cala iva AsIt // vIrArivairavArI vai vane ravirivorvarAm / vivovarairavivarairavovAvA virAvavAn // 27 // (dvayakSaraH) vIreti // vIrArivairavArI vIrANAmarINAM vairaM vArayati pracchAdayati tacchIlaH, avovAvA avo'parAdhalakSaNaM tamo vanati saMbhanakti |vnipi pratyaye 'viDanoH' iti Atvam / anItitamobhaJjakaH, virAvavAn gambhIradhvanimAnI, kezavaH raviriva sUrya iva urvarAM savaMzasyAkhyabhUmim, avivanibiDaiH, vivovaraiH tejomaNDalaiH, vatre pracchAditavAn // yo'yeyAyayiyAyAyaM paapaapaapoppaanppau| nRnanUnAnino'nenAstattattAto'tatAtatim // 28 // (ekAkSarapAdaH) ' ya iti||ayeyaayHayeyo'gmyH ayo yasya tAhA,agamyagamanaH yaH inaH svAmI, AyaM dravyotpattisthAnam, iyAya, sa anenAH pAparahitaH, inaH, pApApApopapAn pApamaparAdham apa, Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (gatapaya 18 sargaH] dvisaMdhAnam / na Anavanti tAn pApApApAn upapAnti rakSayanti tAdRzo niraparAdharakSakAn, anUnAn pracurAn , nRn papau rarakSa / tattasmAtkAraNAt, tattAtastatpitA san AtatiM zreNIm atata vistAritavAn // chinnaiH zaphaiH samIke'strairarvatAM gokhurairiva / hastihastakramaiH kIrNe musalolUkhalairiva // 29 // tejite tamasA jere reje'sAmatate'jite / bhAsite'radanArIbhe bherInAdaratesibhA // 30 // (yugmam) (gatapratyAgatam) chinnairiti // astraiH chinnaiH, arvatAmazvAnAM zaphaiH khuraiH gokhurairiva / azvazaphAnAM madhye chinnatvena gokhuropamoktiH / hastihastakramaiH zuNDAlazuNDAcaraNaiH musalolUkhalairiva kIrNe vyApte, tejite pradIpte, asAmatate asAmabhiH sakopaistate vyApte, ajite anabhibhUte, bhAsite prakAzite, aradanArIbhe aradanA adantA arINAmibhA gajA yatra, bherInAdarate bherINAM nAde rataM yasya tAdRzi, samIke saGgrAme tamasAndhakAreNa jere jINe vinaSTam / tathA asibhA khagadIptI, reje zobhitA // garbhApoDhA iva hayAH paGkAtyastA iva dvipaaH| . unmattA iva tatrAsaJdhaimatAH zastrapANayaH // 31 // garbheti // tatra saGgrAme traimatA viSNusaMbandhinaH yA azvA garbhApoDhA garbhanirgatA iva, dvipA gajAH paGkAtyastAH kardamanirgatA iva, zastrapANayaH subhaTA unmattA iva, Asan / atyadhvAntAM mahopAyAM camUmutsRjya vaiSNavIm / atyadhvAM tAM maho'pAyAM vairIyAM tattamo'vizat // 32 // (samapAdayamakam) atyeti // tat tamo atyadhvAntAM dhvAntamutsAhaM na atikrAntAM mahopAyAM mahAnupAyo yasyAM tAdRzaM vaiSNavI camUm utsRjya tyaktvA, atyadhvAm adhvAnamatikrAntAm / 'upasargAdadhvanaH' iti samAsAntaH / maho'pAyAM mahasAM pratApalakSaNatejasAmapAyo vinAzo yasyAM tAdRzaM tAM vairIyAM zAtravI camUm avizat // ayAni tava tiSTha tvaM gRhANAyudhamAyudham / ityekavAkyau vaire'pi tAvAdvetAM parasparam // 33 // ayAnIti // ahaM tava saMmukham ayAni, tvaM tiSTha, Ayudham AyudhaM gRhANa, ityevaM prakAreNa, vaire'pi ekavAkyau samAnavAkyau, tau parasparam AhvetAmAhUtavantau // Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 kaavymaalaa| loladhvajau vahadvAjivelau tadvattayo rathau / yuddhAmbudhau dvinAvaM cedanyonyamabhipAtukam // 34 // loleti| ced yadi dvinAvaM naudvayasamAhAraH / 'nAvo dvigoH' iti ttc| anyonyam abhipAtukaM saMmukhAgamanazIlaM syAt / tarhi loladhvajau caJcalaketU, vahadvAjivelau vahantau vAjinAveva velA yayostau, tayorviSNuprativiSNvoH rathau yuddhAmbudhau raNasamudre, tadvat dvinAvavat syAtAm // sa mene'nena sAmarthyamagre yudhi divaukasAm / samene'nenasAmarthyamIyamAnamarAtinA // 35 // (samapAdayamakam) sa iti // sa viSNurane bhAvini, samene samAnasvAmini, yudhi, anenasAM puNyavatAM divaukasAM devAnAm, arthya zlAdhyam, anena arAtinA saha IyamAnaM prApyamANaM sAmarthya mene jJAtavAn // arirastraM raNe'srAkSIdAgneyaM dhIradIdhiti / akSAnti hRdaye'nekAM niHsahaM laGghayanyathA // 36 // aririti // ariH zatruhRdaye hRdi anekAM pracurAm, akSAntimakSamAM lakSyan atikrAman yathA iva AgneyaM vadvivikAraM dhIradIdhiti dhIradIpti, niHsahaM duHsaham, astraM zastram, asrAkSIt muktavAn // kopaH kazcijjvalatyasya kanakAzmasya kiM dravaH / kiM kiMzukavanaM phullaM kiM jihvA samavartinaH // 37 // kopa iti // asya zatroH kazcit kopaH kanakAzmasya sumeroH / 'anozmAyaH' iti Tac / dravaH kim, phulaM puSpitaM kiMzukavanaM palAzavanaM kim, samavartino yamasya jihvA kim, iti bhrAntimutpAdayan jvalati dIpto jAyate // ityAzaGkaya cirAjjajJe saMtaptai rukaiH shikhii| dRSTayA zUraiH parAcchedi bhideyaM bhIrudhIrayoH // 38 // itIti // ityevaMprakAreNa AzaGkaya AzaGkAmutpAdya cirAt saMtaptai rukairbhayavatpuruSaiH, dRSTyA avalokanamAtreNa zikhI dahanAstram, jajJe jJAtaH / zUraiH parAcchedi paricchinna iyaM bhIrudhIrayobhidA bhedaH // sAmimIladaho cakSuH sAmi mIladdvipAvaliH / navapuSkaramasyAH kiM na vapuSkaraNaM vapuH // 39 // (pAdAdiyamakam) Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 sargaH] dvisaMdhAnam / __ 205 sAmIti // aho Azcarya sA dvipAvaliH sAmi ardha mIlaccakSuramimIlat / asyA dvipAvale: kiM navapuSkaraM zuNDAdaNDAgraM vapuH zarIraM karaNamindriyajAtaM vapurojo nAmimI. lat / amimIladeva // atyantInAM hayAlIyaM sAlilaciSata syadAt / nisargaH kazcidasyAsti zaktasyAnyasya caangginH|| 40 // (niroSThayaH) atyantIti // sA iyaM atyantInAm / avArapAra-' iti khaH |bhRshNgaaminii hayAlI syadAda vegAdalilaSita lacitumiSTavatI / zaktasya samarthasya, anyasya bhIroH, asya aGginaH, kazcit nisargaH svabhAvo'sti // raverAvaraNaM cApI kurvANaH zaraNaM shraiH|| kRSNo megho jagajoMccairvyApyopakakubhaM bhuvaH // 41 // veriti // cApI dhanuSmAn kRSNo lakSmaNo viSNuzca zarairbANai rakheH sUryasyAvaraNaM pra. cchAdanaM bhuvaH pRthvyAH zaraNaM vidAraNaM kurvANaH san / cApI zakradhanuSmAn, raverAvaraNam, zarairjalaiH, bhuvaH zaraNaM kurvANaH, kRSNo mecakaH, megha iva / upakakubhaM dizaM dizaM prati / 'jhayaH' iti samAsAntaH / vyApya, uccairatyartha jagarja // amariSyajanaH pUrva dhuumdhyaamaagnishngkyaa| vidyutvantaM dhanaM vIkSya nAmozyaccetsa vigruSaH // 42 // amarIti // jano vidyutvantaM taDidyuktaM ghanaM vIkSya sa ghano vigruSo jalakaNAn, cet na amokSyata, tadA dhUmadhyAmAgnizaGkayA dhUmadhyAmalavatibhrAntyA pUrva prathamam amariSyat // bhUrirabhramaro rebhI ko'nekAnIkakAnanam / kAkAlikI kilAkAle nopApApo'pi nApapuH // 43 // (yakSarapAdaH) bhUrIti // kila lokoktau bhUriH pracuro rebhI dhvanimAn ko'bhramaro meghasamUho'nekAnIkakAnanaM pracurasainyakAntAram, akAle asamaye na upApa vyApa / kA akAlikI vidyut prakaraNAt na upApa / api tu vyApaiva / Apo jalAni api na ApapuH // raNamekArNavaM kartumArebhe'bhraM zanai rasat / abhUdvahnirapAM ghorairArebhe bhraMzanairasan // 44 // ___ (samapAdayamakam) raNamiti // abhraM meghaH, zanairmandamandaM rasat vadat / sat ekArNavaM raNaM kartum Arebhe prArabdhavAn / tathA ghorairbhayAnakairapAM bhraMzanaiH saMghaTanaiH, Arebhe garje sati asannavidyamAno vatiH vidyutpAtAtU abhUt saMjAtaH // Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 kAvyamAlA / nAgAnanAgA gagane sajjAniH sAsRjo'sRjat / ripuH prapaparuH pApAH parapAraparamparAm // 45 // (yakSarapAdaH) nAgeti // anAgA niraparAdhaH sajjAjiH praguNitaraNo ripuH, sAsRjaH sarudhirAn, nAgAn sarpAn, asRjanmuktavAn / tathA ca pApA nAgAH parapAraparamparAm paraM zatru pipurati dharanti teSAM parapArANAM zatrubhRtyAnAM paramparAM zreNI prapaparuH prapUritavantaH // jalaveNIti saMtuSya tatrAsAdita sA hasam / viSNozcamUrvibhAvyAhiM tatrAsAditasAhasam // 46 // (pAdayamakam) jaleti // viSNornArAyaNasya sA camU: senA tatra raNe jalaveNI jaladhArA iti vibhAvya saMtuSya hasaM hAsyam Adita gRhItavatI / tathA AsAditasAhasam AsA ditaM sAhasaM yena tAdRzam, ahiM sarpa vibhAvya tatrAsa // adho'dhaH peturAnIlAllelihAnAnkRzAnavaH / varSato viSamambhodAnazaneriva rAzayaH // 47 // adha iti // kRzAnavo'naya AnIlAn ISannIlAn viSaM garalaM varSato lelihAnAn sarpAn / azane rAzayo vidyutpuJjA AnIlAn samantato nIlAn, viSaM jalaM varSato'mbho. dAnmeghAn iva / adho'dhaH adhastAt / 'dvitIyAmeDitAnteSu' iti SaSThayarthe dvitIyA / petuH patitAH // ___ varmANyAprapadInAni dInAni bibhiduH sadA / duHsadA bhujagopAyA gopAyA durmukhe vRthA // 48 // (zRGkhalAyamakam) varmeti // duHsadA durgamyA bhujagopAyAH sarpavyApArAH AprapadInAni AgulphaprAptAni / 'AprapadaM prApnoti' iti khaH / sadA dInAni kSINAni, varmANi saMnahanAni bibhiduH / yu. ktametat / gopAyA rakSA durmukhe durjane vRthA bhavati // . sarpaveNI visarpantI dAnadhAreva dntinH|| kaTayorAkulA bhreje zRGkhalA pAdayoriva // 49 // sapaiti // AkulA vyAkulA sarpaveNI pannagazreNI kaTayoH kapolayovisarpantI vijRmbhamANA satI dAnadhAreva, pAdayorvisarpantI zRGkhaleva, bheje zobhitA // nAMgAyattaM sujityAbhinabho'bhUdiva dAritam / nAgAyattaM sujityAbhirmAyAbhirnoditaM janaH // 50 // (pAdayamakam) Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 sargaH] dvisaMdhAnam / 207 nAgeti // nAgAyattaM sarpavyAptaM namo gaganaM sujityAbhiH zobhanahalIbhirdAritaM vidIrNam iva abhUt / janaH AbhirmAyAbhiH sujitya anAyAsena zatrujitvA uditaM taM prativiSNuM na na agAyat / agAyadeva // dadade'do'daridro'riradiraudro'rurAdarI / dUrAdaraM daraM dadrurAH dadurdarIdarI // 11 // - (yakSaraH) dadade iti // adaridraH puNyavAn , adriraudraH parvatavadbhayAnaka AdarI AdaravAn darI bhayAnako'rirudaH etat aruNaM dadade dattavAn / ArdrAH snigdhacittA araM zIghraM daraM bhayaM dadurgatAH / tathA ca dUrAdarIH kandarAn dadrurgatavantaH // praurNavIdatha sauparNaH kIrNaparNaH phaNAbhRtaH / kRSNodIrNo'rNavasyAgnistaraGgAniva ghUrNataH // 12 // praurNeti // athAriprauDhyanantaraM kRSNodIrNo nArAyaNapreritaH sauparNo garuDaH kIrNaparNaH prasAritapatraH san ghUrNato bhramataH phaNAbhRtaH sarpAn / arNavasya samudrasya agnirvADavAnalastaraGgAniva / paurNavIt pracchAditavAn / aruNatphANinagaNAnuccacAra samuddhRtAn / so'ntrANIva ruSA karSannuccacArasamuddhRtAn // 13 // __ (samapAdayamakam) aruNeti // samut saharSaH sa sauparNaH phANinagaNAn sIyasamUhAn, aruNada ruddhvaan| tatazca uccacArasamuddhatAn uccairgamanasamutkSiptAn, dhRtAn antrANi iva ruSA karSana san uccacAra urva bhakSitavAn // garo giriguruaurairarAgairuragairaram / mumuce'mI camUmuccAmamAcAmamuco'mucan // 14 // (yakSarArdha) gara iti // gauraiH zukrarAgairanurAgarahitairuragaiH sapa~giriguruH parvatagariSTho garo garalaM mumuce muktaH / amI uragA AcAmamuco bhakSaNamuktAH santo'mA. yugapad uccAM camUm amucan muktavantaH // AdhunAnaH karaM bhAnurApatanmaNDalasthitim / . . prayogaM gAruDaM prApya nAgadaSTo'zvasIdiva // 55 // Adhuneti // bhAnuH sUryaH / nAgadaSTaH sarpadaSTaH puruSa iva gAruDaM garuDakRtaM prayogaM Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 kAvyamAlA | prApya maNDala sthiti pariveSaM mantracakram Apatan karaM kiraNaM hastam AdhunAnaH kampayana sannazvasIdullalAsa // sadikSAmamAyAsItpakSirAjo rurutsayA / sadidaM kSAmamAyAsIccintayevAhimaNDalam // 56 // (pAdayamakam ) sa dIti // sa pakSirAjo garuDo rurutsayA roddhumicchayA amA yugapat didaMkSAM daMSTumicchAm ayAsIt prAptavAn / tathA ca idamahimaNDalaM sarpavRndaM kSAmaM kSINaM sat cintayA iva AyAsIt khedamanubhavati sma // palAyAMcakrire nAgA naiva nAgAnmahAnRpAH / nistudannapi caJcavA tAngarutmAnparNavAyunA // 17 // vane'pUri ripUneva neyatAkSakSatAyane / pUtAnekakanetA pUrikSakaryaryakakSari // 18 // ( yugmam) ( gatapratyAgatapAdaH) palAyAmityAdi // nAgAH sarpAH palAyAMcakrire, mahAnRpA narendrAH naiva palAyAMcakrire / pUtAnekakanetA pUtAH pavitrIkRtA aneke yena tAdRzaH kasya viSNornetA vAhakaH, pavizrIkurvadviSNuvAhakaH pUH pavamAnaH plavamAno garutmAn garuDo'pi tAn nAgAn, cazcA nistudan san, neyatAkSakSatAyane neyAnAM prApye gamye padArthe ca rathe neyaH pravartate' ityukte rathAnAM teSu, 'vistAre janake cakre tazabdo'pyabhidhIyate' ityukteH| cakreSu akSaizcakrAdhArakaThaiH kSatAni khaNDitAni ayanAni mArgA yasmin tAdRzi, rikSakaryaryakakSari rikSaka - riNo hiMsagajA aryakakSaro aryasya 'svAmini nIrade sUrye pradhAne'pi ca vastuni / devadantini vai dakSairaryazabdo'bhidhIyate // ' ityukteH airAvatagajasya kakSAm Rcchanti gacchanti / vic / airAvataspardhAbaddhA yatra tAdRzi, vane, ripUn eva parNavAyunA pakSavAtena apUri ApyAyate sma // iti moghaM babhUvArirmantrayuddhamayukta yat / prAganAlocitasyAsminmantrasyAvasaraH kutaH // 59 // itIti // ariryan mantrayuddham ayuta tadityevaMprakAreNa moghaM niSphalaM babhUva / yuktametat / yataH -- asmiJzatrau prAganAlocitasya pramANanayanikSepairavicAritasya mantrasya avasaraH prastAvaH kutaH kasmAt syAt // avismaranparAghAtamitthaM kasyacidasmarat / yadarthaM yatate zUrastadarthaM vismaretkatham // 60 // , Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 sargaH] dvisaMdhAnam / 209 avIti // itthamevaMprakAreNa parAghAtaM zatruvadham avismaran asAvariH kasyacit / 'adhIgartha -' iti karmaNi SaSThI / asmarat / yuktametat / yataH -- zUro yadarthe yatate tadartha kathaM vismaret // si payo'stIti kuNDonInAM phalaM bhavet / sametya bhuktamAtmIyaM tatsaMbhuktaM mayA dhanam // 61 // nanviti // nanu Udhasi payo dugdham asti ityeva kuNDonInAM phalaM bhavet / ato yadAtmIyaM svakIyaM dhanaM mayA prativiSNunA sametya militvA bhuktaM tadeva saMbhuktaM sa - myag bhuktam // raNe prANAH sadAtithyaM prINitAstathyamarthinaH / niHzeSAstasya te me'sya bhuktazeSA hi kIrtayaH // 62 // raNa iti // raNe prANAH AtithyaM bhajante / tathA niHzeSAH samastA arthino yAcakAH tathyaM satyaM prINitAH / yuktametat / hi yataH - tasya te, asya me, kIrtayo bhuktazeSA bhukoddhRtA bhaveyuH // bhujyate'vArapArINaM mayaikenArjitaM yazaH / so'yaM lobho guNo vAstu sahabhogo na sahyate // 63 // bhujyate iti // ekena ekAkinA mayA avArapArINaM pArAvAragAmi yazo'rjitaM sadbhujyate / so'yaM lobhaH kArpaNyaM guNo vAstu / yataH - sahabhogaH zatruNA saha militvA bhogo na sahyate soDhuM zakyate // arAvaNaJjagadvizvaM karavai tadaviSNu vA / nayoktavyAjarAsaMdhaM vAgito'nyA na vartate // 64 // arAveti // tad vizvaM samastaM jagadarAvaNaM rAvaNarahitam, aviSNu lakSmaNarahitaM vA karavai / ito'syAH pratijJAyA anyA nayoktavyA nayena uktaM vyaM saMvaraNaM yayA sA nItipratipAditasaMvaraNA ajarA nUtanA vAg asaMdham apratijJaM yathA syAttathA, navartate // bhAratIye - arau zatrau, aNan garjan ahamaviSNu nArAyaNarahitam ajarAsaMdha jarAsaMdharahitaM vA // - iti cakrasya tatkAlamadhyagAdabhiyogataH / akAlacakraM loko'yamadhyagAdabhiyo gataH // 65 // (samapAdayamakam ) itIti // tattasmAtkAraNAdityuktaprakAreNa abhiyogata udyamAta, cakrasya kAlamavasaram adhyagAt smRtavAn / tathA abhiyo'bhayAd gato niryAto'yaM loko'kAlacakram, adhyagAt jJAtavAn // 27 Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 kaavymaalaa| tama tathAyudhiSThirantAraM kIl balamadhiSThitam / cintAgRhapravezaikaprArambho rAmamAvizat // 66 // tatheti // cintAgRhapravezaikaprArambhaH cintAyA eva gRhasya saMbandhinaH pravezasya ekaH prArambhaH, AyudhiSThi atizayitAyudhavat balaM sainyam adhiSThitam, rantAraM krIDantaM rAmaM rAghavam, Avizat // bhAratIye-tAramuccaM balam adhiSThitaM yudhiSThiraM pradhAnapANDavaM rAmaM balabhadraM ca // asugrIvAbhiyogArtamanAzaM nari pauruSam / vidadhe'nAkulaM sainyamanAzaM na ripau ruSam // 67 // ___ (samapAdayamakam) asviti // asugrIvAbhiyogAta sugrIvasyAbhiyogAbhAvena RtaM sugrIvodyamAbhAvenAditam anAzaM kalatraputrAdau alobhitayA svasthaM sainyam anAkulamavyagraM sat ripau zatrau nari jane anAzamanazvaraM pauruSaM vidadhe / ruSaM na vidadhe || bhAratIye-asugrIvAbhiyogAta kaNThagataprANArditam nAkulaM nakulasaMbandhi // yo'pi nA hanumAnAjerjuSTo bheriravo gatiH / no'ruje tIrthanItyAtho'sau sahAyakamastuta // 68 // yo'rjuno'sau sa ruSTo'pi nAbheje hAyatIriha / nurarthakamanIvomA nAgatyAstu tathotije // 69 // (gomUtrikAnvadhaH) yo'pIti // atha u aho yo'pi AjeH saGgrAmAt , juSTaH prItaH, bheriravo dundubhidhvanirnA puruSo hanumAn, no'smAkaM tIrthanItyA paJcAGgamantreNa aruje'bhaGgAya gatirasti / asau sahAyakaM mitrasamUham , astuta prArthitavAn // bhAratIye gomUtrikAbandhagarbhazlokena-yaH sa lokaprasiddho'rjuno madhyamapANDavo ruSTo'pi saniha raNe asau khaDne AyatIruttaraphalAni na Abheje AzritavatI / tathA utije rakSAjAte iha raNe nuH puru. Sasya agatyA anItyA umA kIrtiH / arthakamanI dravyamanoharA iva / na astu // hastacyutAstramAkampaM mIlitAkSaM balaM jalam / vAtAhatamivotsRjya na ma veda kriyAntaram // 70 // hasteti // hastacyutAstraM karagalitazastraM, mIlitAkSaM saMkucitalocanaM, balaM sainyaM, vAtAhataM jalam iva / Akampam utsRjya parityajya, kriyAntaraM na sma veda jAnAti // dUrakSezavibhImo'sminniti vepathumIyuSi / trastaM yuddhe paraM sainyaM vijagAhe vibhISaNaH // 71 // Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 sargaH] dvisaMdhAnam / 211 dUreti // dUrakSezavibhImo dUrakSeNa duHkhena rakSitumazakyena Izena rAvaNena vibhImo bhayAnako vibhISaNo rAkSasaH ityevaMprakAreNa, vepathu kampam, IyuSi gatavati, asmin yuddha raNe trastaM paramutkRSTaM sainyaM vijagAhe viloDitavAn // bhAratIye-vibhISaNo bhayAnako bhImo dvitIyapANDavo dUrakSe duSTarakSe yuddhe zavi zavavat sainyam // ajitvAnyaM zriyA viSNorariraMsorasI sarat / saMmukhaM cakramuddayotairariraMsorasIsarat // 72 // (samapAdayamakam) ajitveti // ariH prativiSNuranyam ajitvA zriyA lakSmyA saha ariraMsoH krIDitumanicchorviSNoraMsorasI skandhavakSasI uddayotaiH prakAzaiH saMmukhaM yathA bhavati tathA sarat gacchat, cakram , asIsarat preritavAn // sa prabhAvimaM bhUmeH kAmuko namayanparAn / vAmo'tha cakraM vakro'riH [pramumoca na vikram // 73 // __ (gUDhacaturthapAdaH) sa iti // atha bhUmeH kAmukaH kAmI vAmaH pratikUla: vakraH kuTilaH so'riH parAn namayan san prabhAvikramaM prabhAvI kramo yasya tat cakraM pramumoca tyaktavAn / vikrama parAkramaM na prmumoc|| anulomagatyA dvitIyAkSaraiH, vilomagatyA caturthAkSaraiH, pazcamAkSaraiH punaranulomagatyA caturthapAdoddhAraH // sorutraiH susaMsane sIrisIrAsirAsarat / / sA rarAsa rasA sArA surAH satraMsire'surAH // 74 // (dhyakSaraH) soriti // sasraH sUryasya uauH kiraNaiH susaMsale saMkucitam / tathA ca sIrisI. rAsi: sIrI balabhadrazcAsau sIrAsiH sIro halameva asiryasya sa ca Asarat viz2ambhate sma / tathA sArA pradhAnA sA rasA pRthvI rarAsa dhvanitavatI / tathA surA devA asurA dAnavAH sasraMsire patitAH // arathAzvaM hariyuddhamadhyavAsAdasindhuram / vIkSyAstraM vidadhatsainyamadhyavAsAdasi dhuram // 75 // ___(samapAdayamakam) areti // hariradhyavAsAt nizcayAt yuddhaM raNaM vidadhat kurvan arathAzvaM rathavAjirahitam asindhuraM gajarahitaM sainyaM vidadhat astraM vIkSya, dhuraM pradhAnam asiM khaDgam adhyavAsAt gRhItavAn // Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 kAvyamAlA | . AjJAsamApanIyena viSNu vAstramaikSyata / tenaiva tadyazaH kena niHzeSa samabhujyata // 76 // AjJeti // AjJAsamApanIyena pratijJAnirvAhakeNa, viSNunaiva astraM cakramaikSyatAvalokitam / tathA tenaiva viSNunaiva tad yaza aikSyata / niHzeSa sakalaM kena samabhujyata bhuktam / na kenApi // na taddhajataTa gacchanna rarAja syadAruNam / arko'JjanAdriparveva nararAjasya dAruNam // 77 // (samapAdayamakam) neti // syadAruNaM vegalohitaM taccakraM nararAjasya dAruNaM bhujataTaM gacchat sat / aJjanAdriparva aanagiritaTaM gacchannarkaH sUrya iva / na na rarAja rarAjaiva // bhiyedaMmiti naiko'pi jajJe tatkezavaH param / yasyAMsamagamaJcakaM voDhA bhAraM hi bodhati // 78 // . bhiyedamiti // eko'pi bhiyA bhayena idam iti na jajJe jJAtavAn / paraM kevala yasya aMsaM prati cakram agamat sa kezavastaccakraM jajJe / yuktametat / hi yataH voDhA vAhako, bhAraM bodhati jAnAti // uttamo'parato duHkhamuttamo'bhyudayo'nyataH / AsIdatikramaM tasminnAsIdati ravAviva // 79 // (ardhapAdAdiyamakaH) utteti // aparataH pRSThataH, uttama udtAndhakAraM duHkham , anyato'prata uttama utkRSTo'bhyudayaH, tasmin cakre / ravau iva / atikramam AsIdati Agacchati sati, AsIt // cakraM duHsahamAlokya cakranduH sahasArayaH / mRtotpanneva sAzvA sAzvAsA sA vaiSNavI camUH // 80 // cakramiti // arayo duHsahaM cakram Alokya sahasA zIghraM cakrandurAkranditavantaH / tathA-sAzvA saturagA sAzvAsA AzvAsasahitA sA vaiSNavI camUmratotpannA pUrva mRtA pazcAdutpannevAsIt // hastacyute gate kvApi kIdRzo'pyanuzerate / sAmrAjyamUle'tIte'pi tAdavasthyaM yayau ripuH // 81 // hasteti // kIdRzo'pi puruSA vastuni hastacyute karapatite kvApi gate sati anuzerate Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 sargaH] . dvisaMdhAnam / pazcAttApaM kurvante / ripuH sAmrAjyamUle hastyazvarathapadAtilakSaNe'tIte locanagrocarAtikrAnte'pi sati, tAdavasthyaM tadavasthatAM yayau // kRpayA nApi mohena hastaprAptaM hi dustyajam / kiMtu zatrUttaraprauDhiM zuzrUSuH sa vyalambata // 82 // kRpayeti // hastaprApta karagataM vastu, kRpayAnukampayA, mohenApi na dustyajam / kiMtu sa zatrUttaraprauDhiM riporuttarakAlInasAmarthya zuzruSurAkarNayitumicchu: san vyalamAta kAlayApanAM cakAra // atyantako'pakAreNa nirAsthanna tadAnavam / atyantakopakAreNa nirAsthaM natadAnavam // 8.3 // . (ardhasamaH murajasamudgakabamdhaH) atyanteti // atyantako viSNuratyantakopakAreNAtizayitakrodhakAriNA apakAreNa nirAsthaM caJcalaM natadAnavaM natA dAnavA yena tAdRzaM tad Anavam ano rathasya idumAnavaM cakraM na nirAsthat nikSiptavAn // vyApipayApipadmo'sau rUkSorU kSobhapIvarau / tau bhujau bhUbhujau pUrva vAcovAcoddharo vibhuH // 84 // . (oSThayaH) vyApIti // vyApipadmaH vyApI pratiSedhakaH padmo rAmo yasya vyApinI kAmavyApAracaturA padmA lakSmIryasya uddhara utkaTa: asau, vibhurlakSmaNo nArAyaNazca / pUrva vAcA vANyovAca, pazcAt kSobhapIvarau kSobhapuSTau rUkSorU karkazorU bhUbhujau bhuvaM bhuAte ityevaMzIlau, to bhujau vyApipat vyApAritavAn // . bhogaH sa eva sA saMpannama hAnizca yasyate / sItArpaNe'pavAdo me na mahAnizcayasya te // 85 // (samapAdayamakam ), bhoga iti // he prativiSNo, yato mahAnizcayasya gRhItaprauDhapratijJasya te tava sa eva bhoga: 'sainyanATyanidhiratnabhojanAnyAsanaM zayanabhAjano'param / vAhanena samamityabhIpsitaM bhogamApa sa dazAGgamIzvaraH // ' ityuktabhedadazAGgalakSaNaH, saiva saMpalakSmIH, asti, ato nama namro bhava, yasyate yatnaM kurvate me mAM sItArpaNe jAnakIdAne bhUmidAne'pavAdo janadUSaNaM hAnizca na syAt // pratyAhataM surAjAnannAmakIrtiriti sma saH / pratyAha taM surA jAnakathAkSepeNa zAtravaH // 86 // (viSamapAdayamakam) Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 kaavymaalaa| pratyeti // surAH komaladhvaniH surAjA zobhano rAjA / 'na pUjanAt' iti samAsAntA. bhAvaH / sa zAtravaH zatruH / nAmakItiH trailokyakaNTaketi jarAsaMdheti nAmnaiva kIrtiH iti jAnan kathAkSepeNa Anan zvasan san , pratyAhataM taM nArAyaNaM pratyAha sma pratyuttarago. carIkRtavAn // rajazchalena durdAnaM sudAnAH kRpayAsavaH / dRSTo'panthAstvayA mArga dAvAgnirnApi laGghate // 7 // rajeti // chalena durdAnaM rajaH syAt tathA asavaH prANAH kRpayA sudAnAH sukhadeyAH syuH / tvayA dRSTo'panthAH mAge na lavate / dAvAgnirapi na lavate // trAso virUparekhA vA chAyAyA yadi vA hatiH / mAninaH zaTha manyante tRNAyApi na nAyakam // 88 // . trAsaviti // he zaTha, mAnino'bhimAnavanto mUlyajJAnino ratnaparIkSakAH / nAyaka svAminaM, pradhAnaratnaM tRNAyApi tRNatulanAmapi / 'manyakarmaNi' iti caturthI / na manyante / yadi tatra trAsa udvego bhaGgaH virUparekhA raudratvam asaundaryam chAyAyA lokavyavahArasya kAntivizeSasya hatirnAzaH syAt // zizrISato'nyamI[yai pArAvArINamAtmanaH / yazaH saMkucati vyAptaM kiMvAnenArjayiSyate // 89 // zizrIti // IAyai vardhitumicchAyai anyaM paraM zizrISataH sevitumicchata AtmanaH pu. ruSasya pArAvArINaM pArAvAramalaM gAmi vyAptaM prasRtaM yazaH saMkucati saMkocaM prApnoti / anena parasevanena kim arjayiSyate / na kimapi // vidhurAste trapApetaH parAzraye ca ye sthitAH / vidhurAste trapApetaH pUSNo nAsyodaye raviH // 90 // (viSamapAdayamakam ) vidhviti // ye parAzraye sthitAste vidhurA bhItAstrapApetaH trapAmapayanti / vip / nirlajAH syuH| yataH-vidhuzcandraH pUSNaH sUryasyodaye trapApeto lajayA tyaktaH, san aaste| asya candrasyodaye raviH sUryastrapApeto nAste // mA jJAyyasmi nirastro'haM hastenAstraM hi mucyate / tatastalaprahAreNa muJcAstraM krAthayAmi te // 91 // ___ mA jJAyIti // he viSNo, ahaM nirastro'strarahito'smi iti tvayA mA jJAyi mA bodhi / hi yataH hastenAstraM mucyate / tataH kAraNAt / astraM muJca, talaprahAreNa te tv| 'jAsiniprahaNanATakAtha-'iti SaSThI / kAthayAmi tvAM hanmi // Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 sargaH) dvisaMdhAnam / ityAkarNya tamutsAhaM sAhaMkAraM surAvalI / surAvalIlA sAzaMsaM sAzaM saMprazazaMsa tam // 92 // ___ (zRGkhalAyamakaH) ityeti // surAvalIlA surAvA madhuradhvaniIlA yasyAH tAdRk surAvalI devavRndam iti pUrvoktaM tam utsAham AkarNya, sAhaMkAraM sagarva sAzaMsaM saprazaMsaM sAzaM savAJchaM taM lokapratItaM prativiSNuM saMprazazaMsa prazaMsAM kRtavatI // zaurya hIzca kulInasya skhe nuH sadmArgalAJchanam / vasvitIvoktaye bheryaH svenuH sadmArgalAJchanam // 93 // (samapAdayamakam) zauryamiti // bheryaH kulInasya nuH zaurya hrIzca sve AtmIye syAtAm / tathA vasu sadmArgalAJchanaM satAM satpuruSANAM mArgasya lAJchanaM cihnameva vasu asti iti uktaye iva samArgalAJchanaM mandirArgalollaGghamaM yathA syAttathA svenurdhvanitavatyaH // gAthakA gAthakAbandhaiH sajjaguH sthAma sajaguH / rAzirAzizravannAma vandinAM guNavandinAm // 94 // gAthakA iti // gAthakA maGgalapAThakAH sat samIcInaM sthAma calaM gAthakAvandhairjagu. rgAyanti sma / tathA-sajaguH sajA gaurvANI yasya caturavacano guNavandinA guNastavanazIlAnAM vandinAM rAziH samUho nAma abhidhAnam Azizravat zrAvitavAn / devairvimAnazAlAyAmAzritairmattavAraNIm / raNaraGgastayostatra pUrvaraGga ivAbhavat / / 95 // devairiti // tatra yuddhe tayorviSNuprativiSNvo raNaraGgaH vimAnazAlAyAM mattavAraNI mattAlambanam AzritardevaiH / SaSThayAM prAptAyAM tRtIyA / devAnAM pUrvaraGga iva abhavat saMjAtaH // nAmocitena cakrAntaM doSNAvAmucaddhariH / nAmoci tena ca krAntaM dhairya jagati vairiNA // 96 // (viSamapAdayamakam) nAmociteneti // harirnAmocitena kIrtanayogyena doSNA bAhunA cakrAntaM cakrasvarUpaM zastram Avartya bhramayitvA, amucat tyaktavAn / tena vairiNA tu jagati bhuvane krAntaM prasRtaM dhairya nAmoci tyaktam // tenArjitAtmazirasA zrIH kathaM sA bahiHziraH / itIvotsRjya so'nyAnamuttamAGgamato'grahIt // 97 // Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 kAvyamAlA | teti // sa nArAyaNastena vairiNA AtmazirasA nijamastakena kRtvA arjitA sA zrIrbahiHziraH ziraso bahiH kathaM syAditIva hetoranyAGgamutsRjya ato riputa uttamAGga ziro'grahIt // grIvA hate kSarattantra vairarAje samantataH / dhunI sadhAtusyandeva vai rarAje samaM tataH // 98 // (samapAdayamakam ) grIveti // tataH zirazchedAnantaraM vairarAje prativiSNau hate sati kSarattantrI savannADikA grIvA sadhAtusyandA gairikaprasravaNA dhunI nadI iva samaM yugapat samantataH sAmastyena vai nizcaye rarAje zobhitA // ityAni dviSandevairdivyaghAniSatAnakAH / jitvAdyAni sthito'nartIdamoghAni sa nAradaH // 99 // ityagheti // ityevaMprakAreNa [ viSNunA ] dviSan prativiSNuraghAni hataH / tathA devairdiva AnakAH paTahA aghAniSata AhatAH / tathA amoghAni niSphalAni aghAni pApAni jitvA sthitaH sa nArado brahmaputraH anatat / nRtyaM kRtavAn // satrA saMbhramasaMpAtaiH satrAsaM bhramaraizcitA / tA mAlyamAlikAH petustAmAlya iva nAkataH // 100 // satreti // citA: puSTAstA mAlyamAlikAH puSpamAlAH / tAmAlyaH tamAlakusumanirmitA iva | satrAsaM samayaM yathA syAttathA saMbhramasaMpAtaiH saMbhrameNa saMpAto yeSAM taibhramaraiH satrA sArdhaM nAkataH svargataH petuH // akSetAmubhau sendrairvizeSeNa jagadviSat / pauruSaM puruSAyattaM maraNaM hi vidhervazam // 101 // adRkSetAmiti // sendrairindrasahitairvizeSeNobhau viSNu prativiSNU akSetAM dRSTau / jagat dviSat pauruSaM puruSAyattaM vartate / maraNaM vidhervazam asti / hi sphuTam // zuddhAM zuddhAntavasatiM saMgataH karmasaGgataH / mukhyodyAvo dade mukhyo bASpeNa vyaJjalaM jalam // 102 // zuddhAmiti // karmasaGgataH kriyAsaMbandhAt, zuddhAM pavitrAM zuddhAntavasatim antaHpuramandiraM saMgataH prApto mukhyaH pradhAno mukhyodyAvo mukhyAnAM pradhAnAGganAnAmudyAvaH samUho bASpeNAzruNA tryaJjalam aJjalitrayamitam / 'dvitribhyAmaJjaleH' iti Tac / jalaM dade dattavAn // puro riporapAro'pi tattUttApAtapo'tapat / vivezevAvazo'vezo nRmAnaM mAninImanaH // 103 // ( yakSarapAdaH) Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 sargaH ] dvisaMdhAnam / 217 puroriti // purormahatastat tasmAt ripoH zatroruttApAtapaH saMtApAtaposepa dujajvAla / tu punaH apAro'vazo'parAdhIno'vezo'vagata Izo yasya niHsvAmika uttApAtapo mAninImano'pi nRmAnamiva viveza praviSTavAn // hariH krAntamataM bhUtagarimAntagataM bata / varitsuM tatra taSTvA tamariNAntaratapyata // 104 // (azvaplutabandhAdiH) haririti // hariH krAntamatam anuktakAriNaM bhUtagarimAntagataM bhUtagarimAvasAnagataM bhUtavyApAravyAptiviparyayaprAptaM varitsuM hantumicchraM taM prativiSNuM tatra yuddhe ariNA cakreNa rASTrA hatvA antarantaHkaraNe bata khede atapyata svayaM tapyate sma // satyato vibhayA vyUhe samutpatyA mahorasA / satyato vibhayA vyUhe samutpatyA mahorasA // 109 // (ardhasamaH samudrakagomUtrikAmurajAdibandhaH) satyeti // mahorasA vistIrNavakSasA patyA viSNunA satI samIcInA vibhayA vigatavidhurA samudra saharSA mahorasA tejorasA A lakSmIrvyUhe raNe satyataH satyAdenaM prativiSNuM jeSyAmIti nizcayAd vibhayA viziSTaprabhayA pratApena ataH prativiSNuvadhAt samutpatya Agatya vyUhe pariNItA // balimAnacayAvedya balimAnarca saMyuge / niryayau bhUtalokaM taM niryayau bhUtalocitam // 106 // balIti // balimAn balino'sya santIti viSNuniryayau nirazve saMyuge raNe taM prativiSNuM bhUtalocitamavanItalayogyaM balim arcayA pUjayA Avedya saMkalpya bhUtalokaM bhUtasamUham Anarca pUjitavAn tathA niryayau raNAnnirgataH // yAhatezAhate sItA sAha tejodhike ripau / vyAhate zvasitai rAgaM prAha tena sma saMyutA // 107 // yeti // yA IzAtsvAmino rAmAdRte vinA hatA khinnA sA sItA jAnakI tejodhike pratApAdhike ripau zatrau vyAhate sati tena rAmeNa saMyutA satI zvasitai rAgaM prItim aha kaSTena prAha sma prakaTitavatI / bhAratIye - IzAtprativiSNoH Rte / ahatA akhinnA prasannA / tena viSNunA / sItA bhUmiH // kauravoM gatimucchettumaduryodhanapATavam / ye te sakhyena vikrAntAH sa svAM tebhyo dadau bhuvam // 108 // kaureti // ye te vibhISaNaprabhRtayo rAvaNabAndhavA vikrAntAH suyojitAH santaH 28 Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 kAvyamAlA | kaurava kutsitaravasaMbandhinIm 'tasminnAthe mRte kathaM bhavadbhirjIvanIyam' iti lokApavAdarUpAM gatim ucchettum yodhanapATavaM yuddhapaTutvam adurdattavantaH / sa sakhyena mitratvena svAM yuddhajitAM bhuvaM tebhyo vibhISaNAdibhyo dadau dattavAn // bhAratIye - ye pANDavA: kauravIM kurUNAmimAM gatim aduryodhanapATavaM na vidyate duryodhanasya rAjJaH pATavaM paTutvaM jIvanaM yatra tAdRg yathA syAttathA ucchettuM vikrAntAH / tebhyaH pANDavebhyaH sa viSNuH svAM svakIyAM bhuvam dadau // sarakSovarajo rAjyaM dharmaputro'tha phalgunaH / bhImohatAparuddhAri labdhvAsIdvairataH prabhoH // 109 // sareti // atha svabhUmidAnAnantaraM sa rakSovarajo rAvaNAnujo vibhISaNaH phalgunaH niHsArAd vairato vairAd bhImohatAparuddhAri bhiyA mohena tApena ca ruddhA arayo yasmAtAdRzaM rAjyaM labdhvA prabho rAmasya dharmaputraH pratipannaputraH AsIt // bhAratIye - dharma - putro yudhiSThiraH, bhImastadanujaH, phalguno'rjunaH, avarajaH avagataM rajo yasyetyenomalarahitaM hatAparuddhAri hatA aparuddhAzca arayo yatra tAdRzaM rAjyaM labdhvA prabhoH kRSNasya rataH prItaH sarakSaH rakSAsahitaH AsIt // tato vidhAtumanyeSAM nizcakrAmavasuM dharAm / AtmIyAM rakSituM catrI nizcakrAma vasuMdharAm // 110 // (samapAdayamakam ) tata iti // tato vibhISaNAya pANDavebhyazca rAjyasamarpaNAnantaraM cakrI nArAyaNo'nyeSAM zatrUNAM dharAM pRthvIM nizcakrAM nirghATakAm avasuM nirdravyAM vidhAtuM kartum AtmIyAM svakIyAM vasuMdharAM pRthvIM rakSituM nizcakrAma nirgatavAn // harito harito bibhyurAbhyo rAbhyo vinArayaH / te'bhyastebhyaH svadezebhyaH kevalaM ke'valanna vA // 111 // harita iti // harito dizo harito nArAyaNAd, bibhyuH / te ke / abhyo nirbhayA aste Abhyo digbhyaH tebhyaH prakhyAtebhyaH svadezebhyo rAbhyo dravyebhyo vinA kevalaM paraM na avalan // AzizriyannadInAtho gaGgA sindhuzca kezavam | Azi zriyaM na dInAtho digbhItA tena bibhratA // 112 // (viSamapAdayamakam ) AzizrIti // nadInAtho mAdhavo devo varatantudevaH prahlAdanadevazca gaGgA sindhuzca kezavaM nArAyaNam Azizriyat sevate sma / atho anantaraM zriyaM bibhratA tena nArAyaNena dInA bhItA dikU (kiM) na Azi / api tu vyAptaiva // Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 sargaH] dvisaMdhAnam / --- 219 vAnImavipine'yeye jInArAve rajomaye / bharAdapetai rAjone vivepe'rizatairapi // 113 // (ardhabhramaH) vAjIti // ayeye agamye jInArAve kSINazabde rajomaye dhUlipracure rAjone zatruhIne vAjIbhavipine turagagajaraNe bharAd raNatatparatAyAH apetairapagatairarizatairapi vivepe kampitam // na nAma pratisAmantaM tresuH ke sNghvRttyH| nanAma pratisAmaM taM prakRtyA prAtikUlikaH // 114 // (viSamapAdayamakam) neti // ke saMghavRttayaH sAmavAyikAH kSatriyAH, pratisAmantaM sAmantaM sAmantaM prati, nAma aho na tresutrastAH / apitu sarve'pi / ataeva prAtikUlikaH pratikUlaM vartamAnastaM nArAyaNaM prakRtyA svabhAvataH pratisAmaM yathopazamaM yathA syAttathA nanAma namaskRtavAn // kamanyaM yaH samunna tamakarotkaradA mataH / gambhIrAM vArdhivitatimakarotkaradAmataH // 115 // (samapAdayamakam) kamiti // yaH samut saharSaH karadA siddhAyadAtrA mata iSTaH san gambhIrAM vAdhivitati samudravistArakaradAM siddhAyadAtrIm akarot / ataH kam anyaM taM karadaM na akarot / api tu sarvam // ... traste'rAvavarAste'tra kezavena nave'zake / tepe cAru rucApete nAdhute na nate'dhunA // 116 // __ (gatapratyAgatacaraNaH) trasta iti // adhunA saMprati kezavena lakSmaNena viSNunA traste bhIte'varAste AdviSNorvareNa pradhAnena jyeSThena rAmeNAste kSipte nave nUtane'zake'zakte rucA kAntyApete tyakta Adhute samantataH kampite nate namra'tra arau cAru yathA syAttathA na na tepe| tepa eva // samajanyAyato'nyAngosamajanyAyato'vayan / samajanyata hInAre samajanyatayAyatiH // 117 // samajeti // viSNurgosamajanyAyato gosamUhanyAyenAyata Agacchato'nyAJzatrUnavayaj jAnan samajani saMjAtaH / samajanyatayA samAnaraNatayA areH zatrorAyatiH phalamuttaraM hInA kSINA samajanyata kRtaa|| Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 kAvyamAlA / lUnaM khalIkRtaM naiva kaSTaM na dviguNIkRtam / tathApi yAnezAleyakSetrANi dadire phalam // 118 // lUnamiti // yadyapi kSetraM lUnaM chinnam, naiva khalIkRtamakhalaM khalaM dhAnyamardanabhUmi: kRtam / tathA kRSTaM karSaNIkRtam , naiva dviguNAkRtaM dvihitam / tathApi yAnezAleyakSetrANi yAnezAnAM yAnezvarANAm AleyAnAmAlimatAM zatrUNAM kSetrANi phalaM dadire // yadvA tathApi zAleyakSetrANi zAlibhavanakSetrANi yAne prayANe phalaM dadire // amaraH khacarazcakramatrasatsamanaddha tam / kazca pazyaJjagaccakramatra satsamanaddhatam // 119 / / (samapAdayamakam) amara iti // kazca ko'pi amaro devaH khacaro vidyAdharaH atra saGkAme hataM taM prativiSNum , cakram (sudarzanAbhidham) atrasat udvegamagacchat sat samIcInaM sarvaklezarahitam, samanat samucchasat samullasat jagaccakram , pazyan san samanaddha saMnaddhavAn / api tu na ko'pi // ye'mI mAyAmayAyAmAH zAGgamAropya tairayam / zaraiH zazAra zUro'rInprApya zailamahAguhAH // 120 // ye'mI iti // ayaM zUro viSNuH zailamahAguhAH parvatabRhatkandarAn prApya zArGga dhanuH Aropya ye'mI zarA mAyAmayAyAmAH mAyAnirmANadairdhyAH santi, taiH zaraiH arIn zazAra hatavAn // kanyAhemapuro lebhe mAyI yAyAtra kAtare / zuddhyAnapeto yAmAyAnayaM yAto'yamakSata // 121 // kanyeti // mAyI mAyAvI atra raNe yAyA atizayena gamanazIla: kAtare bhIrau zuddhyAnapeto'parityakto'yaM zubhAvahavidhiM yAtaH prAptaH viSNuryA zuddhimAyAn Agacchan san yaM kAtaram akSata hatavAn sa kanyAhemapurastanayAsuvarNapurANi lebhe prAptavAn // kamAzu na tayArebhe nyAyIdhyAyankSamAtale / heyAnayAmayAkAromayApeto yatotrapu // 122 // - (ardhabhramagarbhazlokaH) kamiti // nyAyI nItimAn heyAnayAmayAkAro heyasya anayasyaivAmayasyevAkAro yasya tAdRka heyAnAM zatrUNAmAnAnAM yAmamuparamaM vidhvaMsaM yAti prApnotIvAkAro yasya tAdRg heyaiH parityAjyairAnaiH prANai yAyate prApyate tAdRzyA ayA maryAdAyAM triyAM kIrtAvAkAraH kIrtyate budhaiH' ityukteH kIrtyA nirvata AkAro yasya tAga vA, amayA na mayA Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 sargaH] dvisaMdhAnam / . 221 lakSmyA dAridyeNa apetaH parityaktaH yato yatnapara udyamI viSNuH kSamAtale dharAtale ijhyA dIptyA atrapu alajaM niHzakaM yathA syAttathA Ayan Agacchan san kaM puruSaM tayA lakSmyA Azu zIghram na Arebhe / api tu sarvamutsukIkRtavAn // zrIdhInItisthitiprIteruddhetirucitoditi / eSo'jaiSIviSo roSai ruddheti rucitoditi // 123 // (cyutAyogavAhakaNThyaH samapAdayamakaH) zrIti // zrIdhInItisthitiprIteH zriyA dhiyA nIteranindyasthitezca prIteH cito yogya uddhetirutkhAtazastraH eSa viSNuH ityuktaprakArApekSayA rucitoditi IhitodayaM yathA syAttathA roSai ruddhA saMvRtya aditi akhaNDaM yathA syAttathA dviSaH zatrUn ajaiSIjitavAn // zrItaH surakulaM hInamatrAsIdakSamohitam / - kSAtraM tu vRttataH kSiptamatrAsIdakSamohitam // 124 // (samapAdayamakam) zrIta iti // surakulaM devavRndaM zrItaH zriyAH sakAzAddhInaM sadakSamohitam akSeSu sparzana-rasana ghrANa-cakSu-zrotrendriyeSu mohitaM tadIyavyApAranirvivekam AsIt saMjAtam / viSNovibhUtimAlokya lajjitamAsIt / tathA atra loke tu kSAtraM kSatriyasamUho vRttata AcaraNAt kSiptaM sadakSamohitaM na vidyate kSamAyAH pRthvyA uhitaM vitarkaNaM yasya tAdRk sadatrAsIt trastam // sarvakarmANamUrdhvajJaM dUtamudyuktavikramam / ___prahityAzvamapi mlecchastrIrAjyaM tamazuzruvat // 125 // sarveti // sarvakarmINaM sarvakAryasamartham urvajJamUrdhvajAnukam udyuktavikramaM samarthaviziSTapAdam AzvamazvasaMbandhibalaM (ka)sarvakarmINam, urvajJam uttaraphalajJAtAram, udyuktavikramaM prayuktaparAkramaM dUtaM prahitya preSya taM viSNum (prayojyakarma) mlecchastrIrAjyaM mlecchAnAM kSatriyANAmeva strINAM strIbhUtAnAM rAjyam api azuzruvat zrAvitavat // . prajighyuH pArvatIyAzca cAmaraM dantamauSadhim / cittena kArmaNenApi dviSanto na tamadviSuH // 126 // prajighyuriti // pArvatIyAH parvatodbhavAzcAmaraM dantam auSadhim prajighyuH preSitavantaH / tathA kArmaNena karmaprayuktena cittena dviSanto'pi taM viSNuM na adviSuH // samayAcakrire kheyaM ke'rimUlaM yadambudhIn / samayA cakrirekheyamalaGghayA sAmavAyikaiH // 127 // (samapAdayamakama) Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 samayaiti // ke arayaH samayAcakrire kAlayApanAM kRtavantaH / na kespi / yadyasmA - tkAraNAt ambudhIn samayA samIpe arimUlaM zatrumUlaM kheyaM khananIyam / yuktametat / yata iyaM cakrirekhA cakravartimaryAdA sAmavAyikaiH sainikairalaGghayA // samayAsIdasaujanyaM samayAsIdasaujanyam / kAvyamAlA | samayAsIdasau janyaM samayAsIdasau janyam // 128 // (pAdasamo'zvaplutirmurajabandhaH) sameti // samayAsIt saMgato'yaM zubhAvahavidhiM tAdRzAsinA indhe dIpto bhavatiH tAdRkU, asau viSNuryadi janyaM raNaM samayAsIt samyaggatavAn tadA asau janyamamaitrIM samayAsIt prayatnaviSayIkRtavAn / tathA janyaM janAdanapetam asau khaDne asau prANe ca janyamapavAdaM samayA samIpam AsIt // vyadhAdarINAM dvIpeSu jayastambhasthitiM vyadhAt / vyadhAdvelAvane dhairyAddaNDo'sya madhu bhavyadhAt // 129 // (AdyantayamakArdhaH) vyadhAditi // asya viSNordaNDaH sainyam arINAM zatrUNAM vyadhAttADanAto dvIpeSu jayastambhasthitiM vyadhAt klRptavAn / tathA bhavyadhAt kalyANadhArakAd dhairyAd velAvane madhu madhurasaM vyadhAdAsvAditavAn // ityAdAya dinaiH kaizciddizo daNDadhanaM nRpaH / sadayodhyAmato rAgAdyayau dvAravatIM purIm // 130 // ityeti // nRpo lakSmaNa ityevaMprakAreNa kaizciddinairdizaH satsamIcInaM daNDadhanamAdAya gRhItvA ataH atati tAdRzo vijRmbhamANAd rAgAt prIterdvAravatIM sudvArAm ayodhyAM purIM yayau // bhAratIye - nRpaH kRSNo'yodhyAM yoddhumazakyAM dvAravatIM dvArakAM purIm // viyoge laghumuttaGgamAnItAzArthamAtmajam / sA taM mAteva saMvoDhuM mudAmAntyapi nAzakat // 131 // viyoga iti // sA nagarI mudA saMtoSeNa harSeNa amAntI avakAzamalabhamAnA api taM nArAyaNam / mAtA jananI viyoge laghum (saMyoge ) uttuGgam, AnItAzArthavyAhRtAbhilaSitArtham AnItadigdravyam AtmajaM putramiva saMvoDhuM na azakat na zaktA // avASTabhaJjanAzcAruzeSAbhistaM camUH puram / avASTa bhaJjanAzcArurAjJayA na tRNAnyapi // 132 // avASTeti // janAH prajAstaM viSNum, cAruzeSAbhirmanoharAzIrvAdairavASTabhannavaSTabdhavantaH Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 sargaH] dvisaMdhAnam / stutavantaH / tathA camU: senA puram avASTa vyAptavatI / tathA tRNAni AjJayA Adezena bhaJjanA AmardanakriyA na ArurgatavantaH // pravizya puramArAdhya cakramAruhya viSTaram / . paraM mitrANi dezAya nAmuJcattadanusmRtim // 133 // pravizyeti // sa viSNuH puraM pravizya, cakram ArAdhya prapUjya, viSTaramAsanamAruhya, paraM kevalaM dezAya dezaM gantuM mitrANi amuJcat preSayAmAsa / tadanusmRti mitrAnusmaraNaM na amuzcat tyaktavAn // ekabhuktimalubdhi ca kulopakaraNaM hitam / sAmAdhikamasAdhuM ca rAjyabhAraM babhAra saH // 134 // eketi // sa nArAyaNa ekabhuktimekAnubhavagocaramekasya bhuktI rakSA yasyatyekacchatram / alubdhim alobhaM vimohahAnam / kulopakaraNaM pRthvIlopakaraM vaMzopakArakam api hitaM sukhadam / sAnA sAntvena adhikaM sayA lakSmyA mayA jJAnena paJcaGgamantreNa ca adhikam / api / asAdhumacetoraJjakamasya viSNoH sAdhuM manoharaM rAjyabhAraM babhAra puSTiM nItavAn // nAneSTasahitAdohi svayaM gaurvasu bhUpatiH / nAneSTa sa hitA'do hi sthAnaM tIrthAntarAtparam // 135 // (viSamapAdayamakam) nAneSTeti // nAneSTasahitA vividhAbhilaSitayuktA hitA hitadAyinI gaubhUmiH svayameva vasu dravyam adohi dugdhA / so'sau bhUpatirviSNurado dravyaM tIrthAntarAt dharmasamavAyasthAnAntarAt paramanyat sthAnaM na aneSTa prApitavAn // khapuragrAmatAyattaM vaskhadikSaJjanaM janam / khapuramA matA yattaM bhUpAstasyAdhikAriNaH // 136 // (viSamapAdayamakam) svapureti // agrAH pradhAnAstasya viSNormatA iSTA adhikAriNo niyogino bhUpA yat yasmAtkAraNAt taM janaM svapuH suSTu pAnti sma / (ataH) svapuragrAmatAyattamAtmanagaragrAmasamUhAdhInaM vasu dravyam adikSan diSTavantaH // parasparamapazyantaH sAmantA dadRzuH prabhum / namantastaM navotthAnaM bhAnuM dUrasthitA iva // 137 // paraspeti // dUrasthitAH sAmantAH parasparam apazyantaH santo navotthAnaM navaprApta navo. dayaM bhAnumiva taM prabhuM namantaH santo dadRzuH // Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 kAvyamAlA / nijato hi dharArAdhI sadA nAma ravI rucA / vedhasA janito bhUyo yoge veganayena san // 138 // sannayena gave geyo yo bhUto nijasAdhave / cAruvIramanA dAsadhIrArAdhahito'jani // 139 // (pratilomAnulomaikadvaitam) nijeti // vedhasA brahmaNA sadA dharArAdhI dharAM rAdhyati bhUmivardhako dharAM rAnoti bhUmisaMsiddhikArako rucA kAntyA raviH sUryaH san sajjano viSNurbhUyaH punarnijata AtmIyena veganayena yoge samAdhau hi sphuTaM janito'jani nAma aho // sannayeneti // yaH cAruvIramanAzcAruSu vIreSu mano yasya tAdRg dAsadhIrArAghahitaH dAsAnAM bhRtyAnAM dhIraM yathA syAttathA ArAdha ArAdhanaM sevAkarma hito yasya tAdRg ajani saMjAtaH / sa viSNurnijasAdhave nijAH sAdhavo jAtA yasyAstasyai, gave bhAratyai sannayena samIcInanItyA geyaH stutyo bhUtaH // svapatyaM vidhinigrAhaM svapatyante'karodviSAm / AjijIvAdhi kRtvA tamAjijIvAravAhatam // 140 // svapeti // sa nArAyaNaH svapatyante svasvAmisaMnidhau AtmajanakasamakSameva dviSAM zatrUNAM vidhinigrAhaM vidhAnabandhakaM svapatyaM zobhanApatyamAjJAsaMpAdakaM putramakarodutpAdayAmAsa / tadapatyamAjijIvAravAhatamAjau raNe jIvAyA rave ahatamakhinnaM kiMtu sotsavaM taM viSNumadhi svAminaM kRtvA AjijIva prANAndhArayati sma tadviyoge prANotkramaNasUcikA khinnatA tasyAjAyateti bhAvaH // amA raNaM mahAmAtrairmahAbalairamAraNam / adhyAyankavibhiH kAvyamadhyAyaM karma cAkarot // 141 // * ameti // sa nArAyaNo mahAmAtrai: pradhAnairmantribhiramA sahAdhyAyan parAmRzan raNaM saGgrAmAkhyaM mahAmAtrairmahAvayaskairmahAbrahmairmahAdvijaiH / 'kumahadbhathAm -' iti brahmaNaSTac / saha parAmRzan amAraNaM hiMsAbhAvarUpaM mAyai lakSmyarthe raNAbhAvarUpaM vA mahAmAtrairbahudravyasAdhyaiH kavibhiH saha parAmRzan kAvyamadhyAyaM kAvyasya madhyamayate tAdRzam kAvyanirmANarUpaM karma akarot / vimRzyaiva sakalaM karma kRtavAn natvavimRzya / tathA coktam -- 'sahasA vidadhIta na kriyAmavivekaH paramApadAM padam / vRNate hi vimRzyakAriNaM guNalubdhAH svayameva saMpadaH // ' iti // arthApekSA drAkSItkAle karaNamAtrikAn / sa paurAnaGgahArAMzca namatkramakaTIkarAn // 142 // Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 sargaH] dvisaMdhAnam / 225 artheti // sa viSNuH kAle yathocitAvasare karaNamAtrikAn adhikAriNo'rthAnapekSAn utkocAdizuddhAn , paurAnagaravAsino'GgahArAnartakAn niHspRhAn , namrIbhavaccaraNa. nitambahastAn adrAkSIt // tatasAratamAsthAsu subhAvAnabhitAradhIH / dhIratAbhinavAbhAsu susthAmA tarasAtata // 143 // (gatapratyAgatam) tateti // abhitAradhIH abhigatA tArA dhIryasyeti sakalazAstrarasarasikabuddhiH, susthAmA balIyAn sa viSNu: dhIratAninavAbhAsu niHkSobhataruNapratApAsu tatasAratamAsthAsu vistRtasAratamapratijJAsu subhAvAn suSTupariNAmAn Atata visTatavAn // kSayalobhavirAgahetavaH prakRtInAmabhavanna yatra yaH / ripumadhyakRtAsya kevalaM paravadhvaH parakIyatAM yayuH // 144 // kSayeti // yatra viSNau rAjani sati prakRtInAM durgadharmakarmAdhyakSasenApatipurohitamatridaivajJalakSaNAnAM kSayalobhavirAgahetavaH kSayo balAbhAvaH, lobhaH sarvapadArtheSu spRhA vyAmoho vA, virAgo'nurAgAbhAvaH, ta eva hetavo na abhavan / kSINA hi prakRtirakiMcitkarA jAyate patiM prasate lubdhAhirapatyamiva, viraktA rAjyasamApanAya jAyate iti / etena rAjani prakRtisvAdhInatA kathitA / tathA yo viSNU ripuM zatrum adhyakRta svAdhInIkRtavAn / kevalam asya viSNoH paravadhvaH zatrunAryaH parakIyatAM parAdhInatAM yayuH, tatpatInAM mRtatvAtkArAgRhapatitatvAdvA / anye tu ke'pi na parAdhInA babhUvuH // vaitAlIyaM chandaH // camvAjisthirayA dharAnamananizcintasthito'nazcara prajJAna sthiti karmajAtamavanisvAmI sukhAnAM kRte / matvAmA sacivairihatyamavasi sthAnaM satAmarcitau tau jainau caraNau prajAzamakRtau ratyAstutendrastutau // 145 // camveti // AjisthirayA saGgrAmasthirayA camvA senayA dharAnamananizcintasthito medinyA namanena pravIbhavanena pUrva nizcintaH pazcAsthito avanisvAmI bhUpatirviSNuH prajJAnasthiti prakRSTajJAnena sthitiyaMtra tAdRzaM karmajAtaM kAryasamUhama, anaH prANanaM sollAsaM yathA bhavati tathA carannanubhavan san sacivairamAtyaiH amA saha matvA vimRzya sukhAnAM kRte karaNAya, ihatya mihalokodbhavam, avasi na vAsayati tacchIlam / saMjJApUrvakatvAnna vRddhiH / 'vasa snehacchedApaharaNeSu' / akSayaM satAM satpuruSANAM sthAnamAspadam AzrayaNIyaM satAM satpuruSANAm arcitau pUjitau / 'matibuddhipUjArthebhyazca' iti vartamAne ktapratyaye tatkartari 'ktasya ca vartamAne' iti SaSThI / satAmityasya madhyamaNinyAyenobhayatra saMbandhaH / prajA 21 Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 kAvyamAlA / zamakRtau prajAnAM zamaM kurutastathoktau indrastutau tau lokapratItau jainau jinadevasaMbandhinau, caraNau ratyA prItyA astuta stutiM kRtavAn // zArdUlavikrIDitaM chandaH // nItyA yo guruNA dizo dazarathenopAttavAnnandanaH __zrIdevyA vasudevataH pratijagannyAyasya mArge sthitaH / tasya sthAyidhamajayasya kRtitaH prAduSSaduccairyazo __ gAmbhIryAdiguNApanodavidhinevAmbhonidhIllaGghate // 146 // . iti zrIdhanaMjayakaviviracite dhanaMjayAGke dvisaMdhAnakAvye rAghavayAdavapANDavAnAM niSkaNTakarAjyaprAptivarNano nAmASTAdazaH sargaH // nItyeti // yo nandanaH putro guruNA pitrA dazarathena saha pratijagat pratilokam a. vataH pAlayato nyAyasya vasude dravyadAtari mArge sthitaH san zrIdevyA zriyA dIvyati vilasati tAdRzA nItyA diza upAttavAn gRhItavAn svAdhInIkRtavAn tasya lakSmaNasya sthAyidhanamanazvaradhanaM yazaH jayasya kRtita: karaNAt prAduSyat pracurIbhavat uccairatizayena gAmbhIryAdiguNApanodavidhinA tadIyagAmbhIryAdiguNAnAmanyatraprakAzanavidhAneneva teSAmapanodAya dUrIkaraNAya anyasya tAdRzaguNavato mArgaNavidhAneneva vA ambhonidhInsamudrAn laGghate / AbhUmaNDalavyApi tasya yaza iti bhAvaH // bhAratIyapakSe-yaH vasudevataH prati vasudevapra. tinidhiH zrIdevyA zobhayA lakSmyA mandanaH samRddho jaganyAyasya lokanItermArga sthitaH san nItyA guruNA mahatA rathena ca daza diza upAttavAn / tasya zrIkRSNasya sthAyi sthiraM dhanaMjayasyArjunasya kRtitaH karmaNaH [tatsahAyenaivArjunasya duHkhanivRtteH] prAduSSat pracurIbhavat yazaH ityAdi samAnam // granthakartapakSe-yaH zrIdevyA mAtunandanaH putro vasudevataH prati vasudevasya pituHprtinidhiH| jaganyAye'sya lokanItermArge sthitaH san guruNA dazarathena / [hetau tRtiiyaa|] nItyA nIterdiza upadezAn upAttavAn / tasya dhanaMjayasya kaveH kRtitaH kAvyakaraNataH prAduSSat sthAyi yazaH / anyat siddham // iti zrImathurAtaH pazcime puSkarataH pUrva avantikAta uttare kurukSetrato dakSiNe madhyarekhAto'rdhapaladhane deze sakalanagarAtizobhini jayanagare vAstavyena zrImanmahArAjAdhirAjazrIsavAIrAmasiMhapratiSThApitazrImanmahArAjAdhirAjazrIsavAImAdhavasiMhajIpratipAlyamAnajayanagarIyasaMskRtapAThazAlAsthatrayodazAdhyApakAntargatatAmApanena dAdhIcavaryakautsagotrakuddAlopanAmakapaNDitavaryazrIrAdhAkRSNAtmajasAhebarAmAtmajAnantarAmAtmajachoTIlAlAtmajabadarInAthena vinayacandrAntevAsinemicandropakalpitaprAcInapadakaumudInAmakaTIkAto gRhItasArAyAM dvisaMdhAnavyAkhyAyAM rAghavapANDavayAdavAnAM vairirAvaNakauravajarAsaMdhavadhapUrvakaniSkaNTakarAjyaprAptikathano nAmASTAdazaH sargaH //