Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
LNESS
जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्यश्री-घासीलालजी-महाराज विरचितया अनगारधर्मामृत वर्षिण्याख्यया व्याख्यया समलक
हिन्दी-गुर्जर-भाषाऽनुवादसहितम्
श्री ज्ञाताधर्मकथाङ्गसूत्रम्
SHREE GNATADHARAMA NA
NEERENEURAL
MIMAR
PHULE
भरती
M
नि प्राकृत
संस्थान
TER
18so,
KATHANGA SUTRAM
( 'पुस्तके क्रमांक .......) प्रथमोभागः --:नियोजक : जयपुर
(परके
25
PAL
LA
संस्कृत-प्राकृतज्ञ-जैनागमनिष्णात-प्रियव्याख्यानि
पण्डितमुनि-श्रीकन्हैयालालजी-महाराजः
MKENAMEER
:प्रकाशक.
खंभातनिवासी, श्रीमान श्रेष्ठि-श्री हरिलाल अनोपचंद
शाह-प्रदत्त-द्रव्यसाहाय्येन अ० भा० श्वे० स्था० जैनशास्त्रोद्धारसमितिममुखः श्रेष्ठि-श्रीशान्तिलाल-मङ्गलदासभाई-महोदयः
मु० राजकोट प्रथमा-आवृत्तिः पीर संवत् विमक संवत् इसवीसन प्रति १२०० २४८९ २०२० १९६३
HAWAN
मूल्यम्-६०300-.
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
મળવાનુ... ઠેકાણુ” : શ્રી અ. ભાવે સ્થાનકવાસી જૈનશાસ્ત્રોહાર, સમતિ
કે ગરૅડિયા ફૂવા રોડ, ગ્રીન લાજ પાસે, रानोट, ( áìzı'¿ ).
Published by:
Shri
Akbila Bharat S. S Shastroddhara Samiti,
Jain
Garedia Kuva Road, RAJKOT. (Saurashtra), W. Ry.
India
ये नाम केचिदिह नः प्रथयन्त्यवज्ञां जानन्ति ते किमपि तान्प्रति नैप यत्नः
उत्पत्स्यतेऽस्ति मम कोऽपि समानधर्मा कालोह्ययं निरवधिर्विपुला च पृथ्वी ॥१॥
(हरीगीतिका छंद)
करते अवज्ञा जो हमारी यत्न ना उनके लिये जो जानते हैं तच कुछ फिर यत्न ना उनके लिये जनमेगा मुझसा व्यक्ति कोई तव इससे पायगा है काल निरवधि विपुल पृथ्वी ध्यानमें यह लायगा ॥१॥
પ્રથમ આવૃત્તિ : પ્રત ૧૨૦૦ વીર સવત્ ઃ ૨૪૮૯ बिम्भ संवत २०२० ઈસવીસન : ૧૯૬૩
: सुद्रध : જાદવજી મેાહનલાલ શાહ નીલકમલ પ્રિન્ટરીश्रीअटा रोड, : અમદાવાદ.
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
पृष्ठाङ्ग
१-२
ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्र भा. पहले की
विषयनुक्रमणिका अनुक्रमाङ्क
विषय
प्रथम अध्ययन १ मङ्गलाचरण २ अवतरणिका
चम्पानगरी आदिका निरूपण ४ सुधर्मास्वामी का चम्पानगरी में समवसरण ५ जम्बस्वामी और सुधर्मास्वामी के प्रश्नोत्तर ६ अभयकुमार के चरित्र का निरूपण ७ धारिणीदेवीका वर्णन ८ धारिणीदेवी के स्वप्नो का वर्णन ९ धारिणीदेवी के स्वप्न के फलका निरूपण १० स्वप्न के फल के रक्षणके उपाय का निरूपण ११ उपस्थानशाला के सज्ज करने का निरूपण १२ स्वप्नविषयक प्रश्नोत्तर का निरूपण
अकालमेघके दोहद का निरूपण १४ मेघकुमार के जन्मका निरूपण १५ मेघकुमार के पालन आदिका निरूपण
श्रमण भगवान महावीरके समवसरण का वर्णन १७ मेघकुमार के भगवदर्शन आदिका निरूपण १८ मातापिताके साथ मेघकुमार का संवाद १९ मेघकुमार के दीक्षोत्सव का निरूपण २० मेघकुमार के आर्तध्यान का वर्णन २१ मेघमुनि के हस्तिभवका वर्णन २२ मेघमुनि के प्रति भगवान् का उपदेश २३ मेघमुनिका प्रतिमादि तप का स्वीकार करना
५-६ ७-५१ ५२-७२ ७३-७७ ७८-८२ ८३-९४ ९५-१०९ ११०-११६ ११७-१३५ १३६-१५५ १५६-२३७ २३७-२५३ २५४-३०२ ३०३-३१५ ३१६-३३५ ३३५-३७७ ३७८-४४२ ४४२-४५२ ४५२-५०९ ५०९-५१९ ५२०-५३०
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनुक्रमाङ्क विषय
पृष्ठा २४ मेघमुनि के तपः शरीर का वर्णन
५३१-५३७ २५ मेघमुनि के स लेग्वना के विचार का वर्णन
८३७-५२४ २६ मेघमुनि के सलेग्वना धारण करने का वर्णन ५४४-५५४ २७ मेघमुनि की गतिका निरूपण
५५४-५६१ २८ उपालम्भ का कथन
५६२-५६५ दूसरा अध्ययन २९ रोजगृहके जीर्णोद्यान का वर्णन
५६६-५७० ३० भद्राभार्या का वर्णन
५७१-५७५ ३१ विजयतस्कर का वर्णन
५७६-५८७ ३२ भद्रासार्थवाही के विचार का वर्णन
५८८-६०२ . ३३ भद्रासार्थवाहो के दोहद का वर्णन
६०२-६०९ ३४ देवदत्त दासचेटक का वर्णन
६१०-६३० ३५ धन्यसेठ का विजय चौर के साथ हडिबन्धनादिका वर्णन ६३१-६५९ ३६ धन्यसेठ के मोक्षगमन को वर्णन ।
६६०-६६४ . ३७ श्रमणों के प्रति भगवान का उपदेश
६६४-६७० । तीसरा अध्ययन ३८ तीसरे अध्ययन का उपक्रम
६७१३९ मयूर के अण्डे का वर्णन
६७२-६७४ ४० विजयदत्त और सागरदत्त के चरित्रका वर्णन ६७५-७२०
चोथा अध्ययन ४१ गुप्तेन्द्रिय के विषयमें कच्छप और शृगालोंका द्रष्टांत ७२१-७४९
समाप्त
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંભાત નિવાસી શેઠ શ્રી. હરિલાલ અનુપચંદ શાહ
નો ટુંક જીવન પરિચય
ખંભાતના આગેવાન નાગરિક અને ઉદ્યોગપતિ શેઠ શ્રી. હરિલાલ અનુપચદ સાડીવાળા ને જન્મ સં. ૧લ્પર તા. ૪–૯–૧૮૬ ના રોજ થયે હવે તેઓ સાધારણ સ્થિતિમાંથી આપ બળે આગળ વધ્યા હતા તેઓ કુનેહબાજ વેપારી હેવા ઉપરાંત વિચારવાનું સામાજિક કાર્યકર પણ હતા. સમાજ સેવાના આદર્શ પાછળ એમનું જીવન સતત કાર્યક્ષમ રહેતું સને ૧૯૪૭ માં આઝાદી વખતે ખંભાત શહેરની કટોકટી વખતે તેઓની હિંમત–ધગશ–અને ઉદારતાએ પ્રજાને પ્રેરણા આપી
હતી.
ખંભાતના જાહેર જીવનમાં તેઓ પહેલેથી જ રસ લેતા આવ્યા હતા તેઓ ખંભાત સેવા સંઘના સભ્ય હતા અને પ્રજા મંડળની કારોબારીના તેઓ મેમ્બર હતા અને ગાંધીજીની અસહકારની ચળવળમાં તેમણે સક્રિય રસ લીધા હતા.
- આ ઉપરાંત ખંભાતના–મેટરનીટી હોમ અને ધી કેખે જનરલ હોસ્પીટલના ઉત્પાદક હતા. આ હોસ્પીટલને તેમણે મોટી રકમની સખાવત કરી હતી આ સંસ્થામાં આરંભથી જ વરસ સુધી તેમણે મત્રી તરીકેની સેવા આપી હતી–પિતાની રકમ ઉપરાંત અને શ્રીમન પાસેથી નાણાં મેળવી આ સંસ્થાને ખૂબજ વિકસાવવામાં તેમને તન-મન અને ધન નો ફાળો હોવાથી આજે આ સંસ્થા સુદર પ્રગતિને પંથે ચાલી રહેલ છે સં. ૧૯૪૭ માં તેમના ઉપર લકવાને હમલે થયેલ અને તેઓ પથારી વશ બન્યા છતાં સામાજિક ધામિક આદિ સેવા કાર્યોમાં તેમની સલાહ સૂચન માર્ગદર્શક પ્રેરણા દયી હતા.
અનેક વિધ ક્ષેત્રની સામાજિક સેવાઓ ઉપરાંત તેમની ધાર્મિક સેવાઓ અને દાન વૃત્તિ પણ એટલી જ પ્રશંસનીય અને ધ પાત્ર છે
સ્થા. જૈન સાધુ સાધ્વીજીઓની એવા કરવી એ તેમને જીવન મંત્ર હતે. ખંભાતમાં દર વરસે ચાતુર્માસ થાય એ માટે તેમને પ્રયત્ન રહે અને ચાતુર્માસ કરાવી–ધાર્મિક ક્રિયાઓને ઉતેજન આપવામાં દ્રવ્યને સદુપગ કરતા
એકવાર સ્થા જન સમાજના બા બ્ર વિદુષી મહાસતીજી લીલાવતીબાઈ સ્વામી ખંભાતમાં પધારેલા થોડા જ દીવસમાં વિહાર કરવા નિર્ણય મહાસતીજી એ શ્રી સંઘને જણાવ્યું શ્રી સંઘે થડા દિવસ વધુ રોકાઈ જવા (સંઘને તેમની અમૃત વાણીને વધુ લાભ મળે તે હેતુથી) વિનંતી કરી પૂ. મહાસતીજીએ એક શરત મૂકી કે કેઈપણ દંપતી આજીવન બ્રહ્મચર્થ વૃત સ્વીકારે તે તમારી એટલે શ્રી સંઘની વિનતી માન્ય રહે.
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંભાતમાં આ પ્રસંગ પહેલા જ હતા એટલે શ્રી સંધ વિચારમાં પડ્યું. શ્રી હરીભાઈ અને તેમના ધર્મપત્ની હીરાબેન રાજ વિનિમય કરીને આજીવન બ્રહ્મચર્ચ વૃત સ્વીકારવાને નિર્ણય કરી લીધા અને સવારે જ સતીજીને ખબર આપ્યા શ્રીસંઘમાં આનંદનું પૂર આવ્યું અને બીજે દિવસે પ્રતિજ્ઞાઓ લેવાઈ અને પૂ. મહાસતીજી છેડા વધુ દિવસ રોકાઈ શ્રી સંઘને વાણને લાભ આપે.
ધંધાકીય કાર્યક્ષેત્રે તેઓ પ્રમાણિક પણે વતિ ક્રમશ આગળ વધ્યા હતા તેમણે ખભાતમાં લેકમાન્ય વિવિંગ ફેકટરી ઉભી કરી હતી તેમજ મુંબઈમાં પણ સાડી વેચાણ વિભાગની શાખા ખેલી સારી પ્રતિષ્ઠા મેળવી હતી.
આમ વ્યાપારિક-સામાજીક-આર્થિક-રાજકીય અને ધાર્મિક ક્ષેત્રમાં તેમણે પિતાની સુવાસ ફેલાવી હતી
આ ઉપરાંત તેઓશ્રી અ. ભા. જે સ્થા. જૈન શાસ્ત્રોદ્ધાર સમીતીન (રાજકેટઅમદાવાદ) તેઓશ્રી મંત્રી હતા અને તેમણે આ સંસ્થાના વિકાસમાં ખૂબ જ ઉત્સા દર્શાવી રૂ. ૫૦૦૦ આપી પેટન બન્યા હતા તેમજ પિતાની નાદુરસ્તી તબીયત હેવા છતાં મુશ્કેલી વેઠીને પણ તે સમીતીની દરેક મીટીંગમાં હાજરી આપતા અને અન્ય સભ્યમાં ઉત્સાહ પ્રેરતા–
સ્થા. જૈન સંઘ ખંભાતના પ્રમુખ પદે તેમણે વર્ષો સુધી તનમન-ધનથી શ્રી સંઘની સેવા બજાવી છે
ખંભાતમાં કેળવણી ક્ષેત્રે પણ તેમણે કેલેજ હાઈસ્કુલ અને ધાર્મિક પાઠશાળાએમાં સારી રકમ ખરચીને તેમજ ખંભાતની સ્થા. જૈન જ્ઞાતિની હાઈસ્કૂલમાં ભણતા વિદ્યાથીઓને પિતાના તથા તેમના નાના ભાઈ સ્વ. શ્રી. વાડીલાલ ભાઈના નામથી કાયમને માટે પુસ્તકે ફ્રી આપવા માટે વિચાર દર્શાવેલો પણ તે બાબત વાટાઘાટો થઈ અમલમાં આવે તે પહેલા તેઓ શ્રી સદૂગત થયા અને તેમના વિચાર મુજબ તેમના સુપુત્રોએ રૂ ૧૧૫૫૧) તે માટે આપી મહેમના વિચારને અમલમાં મૂકેલે છે
આવા મહાશ ગંભીર ઉત્સાહી અને ધાર્મિક ભાવના શીળ ગૃહસ્થનું દુખદ અવસાન તા ૧૫–૩–૬૩ સં ૨૦૧૯ ના ફ ગણ વદી ૫ ને શનિવારે રાત્રે કલાક ૧૨-૧૫ મીનીટે ૬૫ વર્ષની વયે લદ્દાની લાંબી બીમારી ભોગવ્યા બાદ થયું છે તેમના સ્વર્ગવાસથી સ્થાનકનાચી સમાજ અને ખંબાન-સ્થા જૈન સંઘને ભારે ખોટ પડી છે
તેઓશ્રી પિતાની પાછળ ત્રણ પુત્રો અને એક પુત્રી અને બહેળું કુટુંબ મૂકી ગયા છે તેમના પુત્રોમાં સદૂગતના ધાર્મિક સંસ્કારનું બીજારોપણ થયુ હઈ તેઓ પણ પિતાને પગલે ચાલવા યત્કિંચિત્ પ્રયત્ન કરી રહ્યા છે. . .
સદગતના આત્માને પ્રભુ ચિર શાતિ અર્પે એ જ પ્રાર્થના
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
આમુરબ્બીશ્રી
-
*
૧
*
*
ને
*
જ
*
*
.
*
છે
*
I.
----
-
-----
-------
સ્વ. શેઠશ્રી હરિલાલભાઈ અનુપચર શાહ
ખ ભાત
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
આમુરબ્બીશ્રીઓ
(સ્વ)શેઠશ્રી હરખચંદ કાલીદાસ વારિઆ
ભાણવડ,
કોઠારી હરગોવિંદ ચંદભાઇ
રાજકોટ.
શેઠશ્રી શાંતિલાલ મગળદામભાઈ
અમદાવાદ
જ
''
(સ્વ) શેઠશ્રી ધારશીભાઈ જીવણલાલ (સ્વ) શેઠશ્રી છગનલાલ શામળદાસ ભાવસાર
બારસી.
અમદાવાદ
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
{
આર્થ
-મુરબ્બીશ્રીએ
(સ્વ ) શેઠશ્રી શામજીભાઈ વેલજીભાઇ વીરાણી રાજકાટ.
શેત્રી રામજીભાઇ શામજીભાઇ વીરાણી શકાટ
(સ્વ.) વિતાકુમાર વીરાણી રાજકાટ (દીક્ષા લીધા પહેલા શાસ્ત્રાભ્યાસ કરતા)
શેઠશ્રી મિશ્રીલાલજી લાલચ∞ સા. લુણિયા તથા શેત્રી જેવ’તરાજ લાલચ દ્દજી સા.
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
!
L
આદ્યમુરબ્બીશ્રીએ
સ્વ શ્રીમાન રોશ્રી મુકન∞ સા, બાલિયા પાલી મારવાડ
}}
(સ્વ) રોશ્રી નૅિગભાઇ કાંતિલાલ શાહુ
અમદાવાદ
શેશ્રી જેસિગભાઈ પેાચાલાલભાઇ
અમદાવાદ.
(સ્ત્ર ) રાહે ફ્‘ગજીભાઈ માહુનલાલ રાહુ
અમદાવાદ,
સ્વ. શેઠશ્રી આત્મારામ માણેકલાલ
અમદાવાદ.
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
આમુરબ્બીશ્રીઓ
'S
કે
કI
:
Eી
:
1
:
છે
== = : : : : પાક
= =
- Her
કI EIR
1ી
- 15
=
. =', 5
થ ns
[
કે
.
.
શેઠ સાહેબ શ્રી કીશનચંદજી સાહેબ
જેહરી દિહી
શેઠ સાહેબશ્રી તારાચંદજી સાહેબ, ગેલડા
મદ્રાસ
જો
કે,
*
*
*
REE to
*
૧ વચ્ચે બેઠેલા મોટાભાઈ શ્રીમાન
મૂલચંદજી જવાહરલલિજી બરડિયા ૨ બાજુમાં બેઠેલા મીશ્રીલાલજી
બરડીયા ૩ ઉભેલા સૌથી નાના પૂનમચંદ
બરડીયા
શ્રી વૃજલાલ દુર્લભજી પારેખ
રાજકોટ
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री. वीतरागाय नमः ॥ श्री जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर-पूज्यश्री घायीलालव्रतिविरचितया अनगारधर्मामृतवपिण्याख्यया
व्याख्यया समलकृत श्री ज्ञाताधर्मकथाङ्गसत्रम्
प्रथमो भागः ॥ अथ मङ्गलाचरणम् ॥
(उपजातिभेद धुद्रिच्छन्दः) श्री सिद्धगज स्थिरसिद्धिराज्य'
भदं गतं सिद्धिगति विशुद्धम् । निरउजनं शाश्वतसौधमध्ये,
विराजमानं सततं नमामि ॥१॥ ज्ञाताधर्मकणाङ्गसूत्रका हिन्दी अनुवाद भव्य जीवों को जिनकी सच्चे मन से आराधना करने से सिद्धिरूप अविचल राज्यकी प्राप्ति धृवरूप में हो जाती है। तथा जो स्वयं अटकर्मरूप बहिरंग मलसे सर्वथा विनिर्मुक्त होने के कारण विशुद्ध वन चुके हैं। और इप्तीलिये रागद्वेषरूप अन्तरंग मल जिनका विलकुल नष्ट हो गया है तथा अन्तरंग और बहिरंग में विशुद्ध होने की वजह से ही जिन्होंने सिद्धि गति को पा लिया है और इसी कारण जो शाश्वत धाम मुक्तिरूप महल में विराज रहे हैं ऐसे सिद्धरूप राजा को मैं सदा नमस्कार करता हूँ।:-१॥
જ્ઞાતાધર્મકથાંગસૂત્રને ગુજરાતી અનુવાદ
જેમની સાચા મનથી આરાધના કરવાથી ભવ્યજીવો ને સિધિરૂપ અવિચલ રાજ્યની પ્રાપ્તિ નિશ્ચિતરૂપે થાય છે, અને તેઓ પિતે અષ્ટકમરૂપ મલથી બધી રીતે વિનિમુકત થવાને લીધે વિશુદ્ધ બન્યા છે, અને એટલા માટે રાગદ્વેષરૂપ અન્તરંગલ જેઓને સર્વ પ્રકારે નાશ પામ્યો છે, તથા અન્તરંગ (અંદર) અને બહિરંગ (બહાર)માં વિશુદ્ધ થવાના કારણથી જ જેઓએ સિદ્ધિગતિ મેળવી છે, અને એટલા માટે જેઓ શાવિતધામ મુકિતરૂપ મહેલમાં બિરાજે છે. અને એવા સિદ્ધરૂપ રાજા (સિદ્ધ ભગવાનને ને હું સદા નમસ્કાર કરું છું. ૧
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
शाताधर्म कथाशनने (उपजाति भेद कीर्तिछन्दः) व्यधायि यै संगजनाय बोधिः
कर्मापनोदाय ददे विशोधिः । ध्यात्वा ननास्तीर्थकृतो मया ने, ज्ञानार्थबोधे पदिशन्तु सिद्धिम् ।।२।।
(उपजानि भेद गमाछन्दः) यो वायुकायादि मरक्षणार्थ,
धने सोग मुग्यात्रियं तम् । गुर प्रणम्य क्रियते सुबोधा
ऽनगारधर्मामृतवर्षिणीयम् ॥३॥ जिन्होंने अपनी दिव्यध्वनिहारो भव्य जीवों को संसाररूप समुद्र से पार होने के लिये बाधि सम्यक्त्व धारण करने का उपदेश दिया, एवं अट कर्मों को नष्ट करने के लिये विनारिरूप शस्त्र प्रदान किया ऐसे उनरतुर्वि गति तीर्थकर महाप्रभुओं का में अपने अन्तःकरण में ध्यान करता हुआ उन्हें कारबद्ध होकर नमन करता हूँ। वे मुझे इस ज्ञाता धर्मकथाङ्गमत्र की टीका करने में अपूर्व शक्तिरूप सिद्धि प्रदान करें। २॥
जो वायुताय आदि जीवों की मनुचित रक्षा करने के लिये मुख पर सदा सदोरकमुखत्रिका बांधे रहते हैं, एसे उन महापुरुष गुरुदेव को मनपचन काय से नमस्कार करता हुआ मैं यह अनगार धर्मामृतबर्पिणी नाम की टीका की जिससे जीवों को सम्यग ज्ञान की प्राप्ति होती है बनाता हूँ ॥ ३ ॥
જેમણે પોતાનાં દિવ્યધ્વનિ વડે ભવ્યજીવોને સ સારરૂપ સમુદ્ર તારવા માટે બોધિ સમ્યકત્વ ધારણ કરવાને બોધ આપે, અને આઠકને નષ્ટ કરવા માટે વિશેધિ રૂપ શસ્ત્ર આપ્યું. એવા વીસ તીર્થકર મહાપ્રભુએને સ્મરણ કરતો હું અને હાથ જોડીને નમસ્કાર કરું છું. તેઓ મને આ જ્ઞાતાધર્મથા સૂત્ર” ની ટીકા કરવા માટે અપૂર્વ શક્તિરૂપ સિદ્ધિ આપે. સારા
જે વાયુકાય વગેરે જીવોનું સારી રીતે રક્ષણ કરવા માટે મેં ઉપર દરરોજ સુખડિકા બાંધે છે. એવા ને મહાપુરુષ ગુરુદેવને મન, વચન અને કાયાથી નમન કરતો હું જેના વડે જીવોને સમ્યગ જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થાય છે. એવી આ “અનગાર ધર્મામૃતવર્ષિણી” ટીકા લખું છું. પરા
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणी टीका. अवतरणिका अशात्रास्मिन्लगायपयोनिधिरूपे जैनागमे तरणिरूपाश्चत्वारोऽनुयोगाः मन्ति, तथाहि (१) चरणकरणानुयोगः, (२) धमकथानुयोगः, (३) गणितानुयोगः (४) यानुयोगः एषु धर्मकथानु योगमाश्रित्य प्रनमिदं जाताधर्मकथाङ्गनामकं शुत्रम्।
वाक्यार्थबोधे पदार्थबोधल्य कारणतया मितैः पदैर्धर्मकथानुसोगरय पदार्थकथयामि-दुर्शतौ भपतन्तं प्राणिसंघातं धारयति शुगे स्थाने च धत्तेऽसौ धर्म प्रबन्ध
यह जैनगम अगाध समुद्र जैसा है। इसे पार करने के लिये गणादि देवोने नौकारूप चार अनुयोग कहे है। उनमें पहिला चरण करणानुयोग है. दूसरा धर्म कथानुयोग है, है, तीसरा अणि नानु गोग है और चौथा इपाल पोग है। उनमें से कमरे मकथानुयोग को लेकर उस ज्ञाता धमक्रयाग मृत्रकी मरूपणा हुई है। ऐसा नियम है कि वाक्य के अर्थको समझने के लिये उस वाक्यगत पदो का अर्यावरोध होना आश्यक है। अतः "ज्ञाता धर्म कथानुगोग" उन पदों का सर्व प्रयन क्या अर्थ है यह बात परिमित पदों द्वारा स्पष्ट कर देना चाहते हैं दुर्गति-में जीवों को जाने से जो रोकता है और सुगति की और झुकाता है उसका नाम धर्म है। यह धर्म अहिंसा आदि रूप है। उन धर्म की जो कथा की जाती है-अर्थात् परन्धरूप से जो उपका कथन किया जाता है उसका नाम बाया है । उम कथा में अहिंमा आदिरूप धर्म का प्ररूपण होता है, और माथ में यह स्पष्ट विवेचन रहता है कि इगलोक और परलोक में आत्मा अपने द्वारा कृल शुभाशुभ कर्मों का
જનગામ અગાધ સમુદ્ર જેવો છે એને પાર પામવા માટે ગણધર વગેરે દેવોએ નૌકારૂપ ચાર અનુગ કહ્યા છે તેમાં પહેલા ચરણ કરણાનુયોગ છે. બીજે ધર્મકથાનુગ છે ત્રીજો ગણિતાનુગ છે, અને દ્રવ્યાનુયોગ છે. તેમાંથી બીજા એટલે કે ધર્મકથાનુયોગને અનુલક્ષીને જ્ઞાતાધર્મકથાંગ સૂત્રની પ્રરૂપણ થઈ છે.
નિયમ આ પ્રમાણે છે કે વાક્યના અર્થને જાણવા માટે તે વાક્યમાં વાપરેલ પદને અવબોધ થવો જરૂરી છે. એટલા માટે જ્ઞાતાધર્મકથાનુગ” તે પદને સૌથી પહેલાં શો અર્થ છે, એ વાત પરિમિત પદવડે સ્પષ્ટ કરવા ઈચ્છે છે ગતિમાં જીવોને જવાથી જે રેકે છે અને સુગતિની તરફ વાળે છે, તે ધર્મ છે આ ધર્મ અહિસા વગેરે રૂપમાં છે તે ધર્મની કથા કહેવામાં આવે છે–અર્થાત્ પ્રબન્ધ રૂપે જે તેમનું કથન કરવામાં આવે છે. તે કથા” છે. તે કથામાં અહિંસા આદિપમાં | ધર્મની પ્રરૂપણું થાય છે, અને સાથે સાથે સ્પષ્ટ રીતે વિવેચન કરવામાં આવે છે ઈહલોક અને પરલોકમાં આત્મા પિતાની મેળે કરેલાં શુભાશુભ કર્મોને વિપાક
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
माताधम कथाम कथनं कथा, धर्मस्य कथा धर्म कथा-अहिंसादिधर्मप्रपिका इह परत्रात्मनश्च कर्म विपाकप्रदर्शनरूपा च कथा धर्मोपदेशरूपवाक्यसमूहसंविधानरूपेत्यर्थः, उक्तश्च-"दयादानक्षमायेपु धर्माङ्गपु प्रतिष्ठिता ।
धर्मोपादेयतागी बुधैर्धर्मकथोच्यते ॥१॥" धर्मकथाया अनुयोगः अनु इत्यम्भावेन भगवदुक्तार्थप्रकारेण योगः कथनमनुयोगो. धर्मकथानुयोगः । एकादशाङ्गेपु-(१) ज्ञाताधर्मकथाङ्गम् (२) उपासकदशागम् . (३) अन्तकृदशाङ्गम्, (४) अनुत्तरोपपातिकदशाङ्गम् (५) विपाकमूत्रम् मानि धर्मकथामतिपादकानि पञ्चानि। अत्र ज्ञाताधर्मस्याङ्गे प्राचुर्येणाऽऽख्यायिकादि वर्णन विद्यते । इदं हि धर्मबोधमभिलपतोमल्पधियां धर्मम्वरूपप्रतिदकतयाऽनल्पमुप, विधाक किस किस तरह से भोगता है। उस अशुभ से निवृत्ति और शुभ में प्रवृत्ति कराने रूप जो धर्म का उपदेश है वह धर्म कथा है यही उसका निष्कर्षार्थ है। यही बात "दयादान" आदि उस २ लोक द्वारा प्रकट की गई है। दया, दान और क्षमा आदि ये धर्म के अंग हैं। उनअंगो को लेकर धर्मकथा चलती है। धर्मकथा में धर्म का ही उपादेय रूप से वर्णन किया जाता है। भगवानने जिस अर्थ का जिस रूपसे कपन किया है, उस अर्थका उसी पसे प्रतिपादन करना उसका नाम अनुयोग है (१) ज्ञाताधर्म कथाङ्ग (२) उपासकदशाङ्ग (३) अन्तकृदशांग (४) अनुत्तरोपपातिकदशांग (५) विपाकमत्र ये पाच अग ग्यारह अंगो में से धर्मकथा के प्रतिपादक माने गये हैं। उस ज्ञाताधर्म कथा में आख्यायिका आदिका वर्णन अधिक रूप में किया गया है। जो मन्द बुद्धिचाले हैं-और-धर्म स्वरूपको जाननेकी इच्छावाले हैं उनके लिये यह सुत्र धर्म के स्वरूप का प्रतिपादन करने वाला होने કેવી રીતે ભોગવે છે તેમજ અશુભથી નિવૃત્તિ અને શુભમાં પ્રવૃત્તિ કરાવવા રૂપ જે ધર્મોપદેશ છે, એ ધર્મકથા' છે. એજ તેને સાર છે. એજ વાત “દયાદાન” આદિ
કવડે સ્પષ્ટ કરવામાં આવી છે દયા દાન અને ક્ષમા વગેરે ધર્મનાં અંગો છે. આ અંગેના આધારે ધર્મકથા ચાલે છે. ધર્મસ્થામાં ધર્મને જ ઉપાદેયરૂપથી વર્ણન કરવામાં આવે છે ભગવાને જે અર્થને જે રીતે વર્ણવ્યું છે, તે અર્થનું તેજ પ્રમાણે પ્રતિપાદન કરવું તે અનુગ કહેવાય છે. (૧) જ્ઞાતાધર્મકથા (૨) ઉપાસકદશા, | (૩) અન્તકૃદ્દશા, (૪) અનુત્તરપપાતિકદશા (૫) વિપાકસૂત્ર આ પાંચ અંગેને
અગિયાર અગોમાંથી ધર્મકથાનાં પ્રતિપાદક માનવામાં આવ્યા છે. જ્ઞાતાધર્મકથાગમાં આખ્યાયિકા વગેરેનું વર્ણન વધારેમાં વધારે કરવામાં આવ્યું છે. જે મન્દ બદ્ધિવાળા છે, અને ધર્મના સ્વરૂપની જિજ્ઞાસા રાખે છે, તેમના માટે આ સુત્ર ધર્મસ્વરૂપનું
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका. म. १ चम्पानगदिनिरूपणम् करोति, अत एवं स्वाध्यायाभिरेतत्मत्रानुगमनेनात्मन अग रोकार. तदनु न नुनमप्लतीनामागमभावाचवोधविधुराणां सौलभ्यं चोदृश्य तदेतत्म वृत्त्यापरिष्कर्नु पवः । तत्रेदमादिमं भूत्रम्--'तेणं कालेणं' इत्यादि।
मूलम्---तेणं कालेणं तेणं समएणं चंपा नामं नयरी होत्था वण्णओ। तीसे णं चंपाए नयरीए बहिया उत्तरपुरस्थिमे दिसीमाए पुण्णभद्दे नामं चेइए होत्था। वण्णओ०। तत्थ चंपाए नयरीए कोणिए नामं राया होत्था वपणओ ॥ सू० १ ॥
टोका--अत्र सप्तम्यर्थे तृतीया प्राकृतत्वात्। तस्मिन्काले तस्मिन् समये चम्मा नाम नगरी असीत् । ननु कोल-समययोरत्र को भेदः ? उच्यते-कालइनि सामान्य से महान् उपकारी है। अनः स्वाध्याय आदिद्वारा उस मूत्र का अनुगोलन कर उसके अनुसार चलनेवालो आत्माओं को अपार उपकार होता है तथा जो अल्पबुद्धि वाले हैं, और उसी से आगम के भाव को समझने के लिये जो असमर्थ बने हुए हैं उनको भी गति उम मूत्र में हो सकती हे इस सब बातों का ख्यालकर में इस मुत्र पर टीका रच रहा हूँ। इस पत्र का सर्व प्रथम मुत्र यह है:-कालेण तेण समएण इत्यादि ।
टीकार्थ-तेणं कालेणं तेणं समएणं-चंगा नाम नयरी होत्या वण्गओ ) उसकोल में और उस समयमें चम्पा नामकी नगरीयो । काल शब्द से अवमर्पिणीकाल का चौथा आरा यहां ग्रहीन हुआ है कारण इसी काल में तीर्थंकर आदि महापुरुषों का जन्म होता પ્રતિપાદન કરનાર હોવાથી અત્યન્ત ઉપકારક છે. એટલા માટે સ્વાધ્યાય વગેરેથી તે સૂત્રનું અનુશીલન કરીને તથા તેને અનુસરીને ચાલનારા આત્માઓનો બહુ ઉપકાર થાય છે. તેમજ જેઓ અલ્પબુદ્ધિવાળા છે, તેમની એટલે કે આગમના ભાવને જાણવામાં અસમર્થ છે. તેની પણ ગતિ તે સૂત્રમાં થઈ શકે છે. આ બધી વાતોને ધ્યાનમાં રાખીને હું આ સૂત્ર ઉપર ટીકા લખી રહ્યો છું. આ સૂત્રનું સૌથી પહેલું સૂત્ર આ છે – 'तेग कालेग तेणं समएणं इत्यादि
टर्थिः -(तेणं कालेणं तेणं समएणं चंगा नामं नयरी होत्था व. ण्णओ) ते अणे मने ते समये या नामे नगरी ती. अ श४ 43 44સર્પિણ-કાળને ચેલે આરો અહીં ગ્રહણ કરવામાં આવ્યો છે. કેમકે એજ કાળે તીર્થકર વગેરે મહાપુરુષોને જન્મ થાય છે ‘સમય’ શબ્દ વડે તે કાળને વિભાગ
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
ज्ञाताधम कथान सूत्र काला अवाश्चतुर्थारवलक्षणः. समयम्त यत्र सा नगरी सा राजा सुधर्मास्त्रामा चासन्। 'पण्णी वर्णका वर्णनलन्दर्भोऽत्रावसरे वक्तव्योऽपि विम्ना भयाद्विरम्यते, जिज्ञासुभिरौपातिकम विलोकनीयः । तम्याः खलु चम्पाया नगर्या किमतर. पौरम्त्ये दिग्भागे पूर्ण म नाम चत्य नासीत् । वर्णकः । तत्र चम्पान नगयों कानि नाम राजाऽसीन । स ० १॥ है। नमय गद्ध में यह कालांग लिया गया है कि निम में वह चम्पानगरी तया वह राजा एवं सुधर्मा स्वामी विद्यमान थे । जिम प्रका' वहियों में यात् और मिति डोरी जाती है उसी प्रकार यहां भी काल और समय में कथनकी अपेक्षा भिन्नता जाननी चाहिये। संवद् के स्थानारत्न काल और मिति के स्थानापन्न समयको कहा गया है। मूत्र में जो " ओ" यह पद रखा है उसका भाव यह है कि चम्मानगरी के विषय में अन्य भादों में विशेष वर्णन किया गया है। वह वर्णन उन गानों से यहां पर भी जान लेना चाहिये । यहां उस विषय की केरल सुचना ही दी गई है वर्णन जो मुत्रमार ने चम्पानगरी का यहां नहीं किया है उसका कारण विस्तार हो जाने का भय है। जिज्ञासु व्यक्ति औपपातिक मूत्र से उस बात को समझ सकते हैं।
(नीमेण चपाए नयरोए चहिया उन पुरथिने दिलीमाप-पुण्णभट्टै नाम चेदए होत्था वो ) उम नगरी के बाहर उनर पूर्व की ओर थात ईशानकोणमें पूर्णभद्र नाम का चैत्य था अर्थात् व्यन्नराबनन था। લેવામાં આવે છે જેમાં તે ચંપા તથા તે નગરી રાજા અને સુધર્મા સ્વામી હયાત હતા. જે રીતે ચોપડાઓમાં સંવત અને તિથિ લખાય છે, તે જ પ્રમાણે અહી પણ કાળ અને સયમ કરનની દષ્ટિએ ભિન્નતા સમજી લેવી. સંવતના સ્થાને કાળ અને तिथिना स्थाने समय। निश ४२वामा माव्या . सूत्रमारणो ' ५४ આવ્યું છે, તેનો અર્થ છે કે ચમ્પાનગરીની બાબતમાં બીજા શાસ્ત્રોમાં વિશેષ વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે તે શાસ્ત્રોમાથી અહીં પણ તે પ્રમાણેનું વર્ણન સમજવું જોઈએ અહીં તે બાબતની ફકત સુચના જ આપવામાં આવી છે. સૂત્રકારે જે ચપ્પા નગરીનું અહીં વર્ણન કર્યું નથી વિસ્તાર ભય જ તેનું કારણ છે. પપાતિક સૂત્રમાંથી જિજ્ઞાસુઓ તે વાતને જાણી શકે છે.
(तोसेणं चंपाए नयरीए वहिया उत्तरपुर थिमे दिसीमाए पुण्णम नाम चेइर होत्या वणमो) ते नगरीनी पडा२ उत्तर पूर्व नात२५ अर्थात ઈશાનકેણમાં પૂર્ણભદ્ર નામે ચત્ય હતું, અથત થન્વાયત હતું. તેનું વર્ણન
-
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणी टीका. स. २ सुधर्म स्वामिन चम्रानगर्या समवसरणम् ७
मूला-तेणंझालेणं तेणं समएणं समस्त भगवओ महावीरस्त अंतेवासी अज्ज सुहम्मे नाम थेरे जाइ संपन्ने बलरूबविणयणाण दसण चरित्तलाघवसंपन्ने ओयसी जसंसी जियकोहेजियमाणे जियमाए जिय इदिए जियनिदो जियपरिसहे जीवियालमरणभयविप्पमुक्के तवप्पहाणे, गुणप्पहाणे, एवं करणवरण-निग्गहाणच्छय-अज्जव-मदव-लाघवखंति-मुत्ति १० विजामंत-भ-वेय-नय-नियम-सञ्च-लोर-जोणसण२० चारित्त ओराले---घोरे घोरव्वए घोरतबस्सी घोरबंभचेर वासी उच्छृढ---सरीरे संखितविउलतेयलेस्ते चोहलपुव्बी चउणाणोवगए पंचहि अणगारसएहि लळि संपरितुडे पुव्वाणुपुब्बि चरे माणे गामाणुगामं दूइज्जमाणे सुहं सुहेणं विहरमाणे जेणेव चंपानयरीजेणेत्र पुण्णभद्दे चेइए तेणेव उशगच्छइ उवागच्छित्ता अहापडिरूवं ओग्गह ओगिण्हित्ता संजमेण तवसा अप्पाणं भावेमाणे बिहरइ ॥सू० २॥
टीका--'तेण कालेणं' इत्यादि । तरिमन काले तस्मिन समये अमणस्य भगवतो महागरस्य अन्तेवामी-शिष्यः आर्यसुधना, आय:-आरात्सवय. उसका वर्णन भी अन्य शास्त्रों में (औषपातिक सूत्रों) विशेषरूप से किया गया है, वहां से जान लेना चाहिये। (नत्य चपाए नयीए कोणिए नाम गया-होत्या गओ) उस चम्पानगरीका कोणिक इस नामका राजा था। उसका वर्णन भी विशेषरूप से अन्य शास्त्रों में किया गया है। ॥१०॥
'तेणं कालेणं तेणं समएणं समणस्स भगवओ' इत्यादि ।
टीकार्थ-(तेणं कालेणं तेणं समएणं भगाओ महावीरस्म अंते सी अन्ज मुहम्मे वाम थेरे) उस काल और उस समय में श्रमण भगवान महावीरके પણ બીજાં શાસ્ત્રમાં (પપાતિક ભૂગમાં) વિશેષરૂપમાં કરવામાં આવ્યું છે ત્યાંથી rael दो (तत्थ चपाए नीए कोणिए नाम राया होत्था वण्णओ) કેણિક નામે તે ચમ્પા નગરીને રાજા હતો તેનું તેણન પણ વિશેષરૂપથી બીજાં શાસ્ત્રોમાં કરવામાં આવ્યું છે. આ સૂ૦ ૧
'तेण कालेग तेण समएणं समएणं समणम्म भगवो इत्यादि ___टी:- (तेणं कालेणं तेणं समणस्म भगको महावीरस्य अंतेवासी अजमुहम्मे नाम थेरे) ते अणे मने ते सभये श्रम लगवान महा
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
याताधर्मकथासूत्रे
८
·
धर्मेभ्या दूरं यातः=गतः सकलापादेयगुणमधिगतः स आर्यः उक्तव "प्रमादमिथ्यात्वरुपायदोपा, - दाराद्गतः सद्गुणराशिमाप्तः । बुद्धः परेषां प्रतिबोधको यस्तमाहुराये विबुधा गुणज्ञाः ||१|| " 'धर्मा' इति नामकः स्थविर=तपःसंयमादिषु सीदतः साधून लोकपरलो कापायप्रदर्शनपूर्वकं सारणावारणाभ्यां स्थिरीकरोतीति स तथोक्तः, स्थविरगुणसंपन्नइत्यर्थः, उक्तञ्च-
रत्नत्रये वर्त्तयतोऽनगारान, स्थिरीकरोत्यत्र विपीदथ |
मुत्रार्थयुक्त गणनायक, सच्छत्तिमान म स्थविरो विभाति ॥ १॥ शिष्य आर्य सुधर्मा स्वामी नामके स्थाविर थे । समस्त हेय धर्मोसे दूर रहना और सफल उपादेय गुणों से भरपूर होना उसका नाम आर्य है । कहा भी है प्रसाद मिथ्यात्व अविरति कपाय ये सब दोष है-धर्म हैउनसे रहित होना तथा सद्गुण राशि से युक्त होना स्वयं बुद्ध होना पर को प्रतिबोधित करना-ये धर्म आर्य के लक्षण हैं। ये लक्षण सुधर्मास्वामी में था। इसलिये उन्हें आर्य कहा है । ता तथा संयम आदि गुणोंसे जो माधुजन शिथिल हो रहे हों उन्हें इसलोक तथा परलोक संबन्धी भय प्रदर्शनपूर्वक सारणावारणाद्वारा तप संयम में स्थिर करनेवाला जो होता है उसका नाम स्थविर है । यय धर्मास्यामी स्थविर के इन गुणों से सम्पन्न थे इसीलिये सूत्रकार ने उन्हें नाम से कहा है। कहा भी है- रत्नत्रय में वर्तमान जो अनगार उससे च्युत हो रहे हों उसमें दृढकरनेवाला मूत्र और उसके अर्थका विशेश्वोध रखने वाला गणका नेता तथा विशि
વીરના શિષ્ય આ સુધર્મા સ્વામી નામે સ્થવિર હતા. બધા હેય ધર્મોથી દૂર રહેવુ અને સપૂર્ણ ઉપ દેય ગુણાથી યુકત થવુ તેનુ નામ આર્ય” હે કહ્યુ પણ છે કે પ્રમાદ, મિથ્યાત્વ આવિ તિ, અને કપાય આ બધા દોષો છે, હાય-ત્યાગવા ચેાગ્ય એનાથી રહિત થવું સગુણુ-રાશિથી યુકત થવું સ્વયં બુદ્ધ થવું, ખીજાને પ્રતિકેધિત કરવા આ ધર્માં આ`નાં લક્ષણેા છે. સુધર્માસ્વામીમાં આ તમામ લક્ષણેા હતા. એથી જ તેઓ આર્ય કહેવામાં આવ્યા છે. તપ અને સંયમ વગેરે ગુણાથી જે સાધુએ શિથિલ થઈ રહ્યા છે, તેએ ને ઇહલેાક અને પરલોકને ભય બતાવીને સારણા–વારા વડે તપ અને સંયમમાં સ્થિર કરનાર જે હાય છે, તેનું નામ સ્થવિર । સ્થવિરના આ બધા ગુણાથી આ સુધર્મા સ્વામી સંપન્ન હતા, એથી જ સત્રકારે તેને ‘સ્થવિર કહ્યા છે. કહ્યું પણુ છે કે તંત્રયમાં જે અનગાર વિદ્યમાન છે. તેનાથી વ્યુત થયેલ ને તેમા દૃઢ કરનાર સૂત્ર' અને તેના અનેા વિશેષ મેષ રાખનાર ગણુને નેતા તેમજ જે સવિશેષ શકિત સપન્ન હાય
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणी टोका. सू. २ सुधर्मस्वामिनः चम्पानगर्या समवसरणम् ९ पुनः स कीदृश: ? इत्याह- ' जाइस पन्ने' इति - जातिसम्पन्नः=स विशुद्ध मातृवंशयुक्तः । 'कुलसंपन्ने' कुलसम्पन्नः - पितृवंशविशुद्धः, मातृ वंशो जातिः, पितृवंशःकुळ, इत्थनयोर्भेद: । वल-रूप - विनय - ज्ञान - दर्शन - चारित्र - लाघवसम्पन्नः तत्र बलं=शरोरसंहननविशेषजन्यः पराक्रमः, रूप = मभूतशरीर सौन्दर्यम् विनयः =अभ्युत्थानादि गुरुसेवालक्षणः, ज्ञानं= वस्तुपरिच्छेदलक्षणम्, दर्शनं = जिनवचनाभिरुचिरूपम्, चारित्र =त्रिरतिलक्षणम्, लाघवं=द्रव्यतोऽल्पोपधित्वं, भावतो गौरवत्र्यत्यागः तैः सम्पन्नः
शक्ति वाला जो होता है उसे स्थविर शास्त्रकारोंने कहा है । ( जाति संपन्ने कुल संपन्ने बलख्वविनयणाणदंसणचरित्तलाघव संपन्ने) इनके मातृपक्ष और पितृपक्ष दोनों कुल परम विशुद्ध थे इसलिये इन्हें सूत्रकारने जाति संपन्न और कुलसंपन्न प्रकट किया है। माता के वंश को जाति और पिता के वंशको कुल कहा जाता है। संहनन विशेष के उदय से इनके शरीर में अद्भुत शक्ति का भंडार सा भरा हुआ था इसलिये बलशाली थे । प्रभूत सौंदर्य का सरोवर इनमें सदा लहराया करता था इसलिये रूपशाली थे । अपने गुरुजनों की सेवाभक्ति उपासना आदि करने में ये सर्वदा कटिबद्ध रहा करते थे इस लिये ये विनयशील थे। जिस वस्तु का जैसा स्वरूप होता था उस वस्तु को उसी स्वरूप से ये जानने वाले थे इसलिये ये - ज्ञानसंपन्न थे। जिन वचनों में इनकी पूर्ण अभिमचि थी इसलिये ये दर्शन संपन्न थे। हिंसादिक पापों से विरक्तिरूप चारित्र इनमें अपनी पूर्ण कलाओं से प्रकाशित होना रहता था इसलिये ये चारित्र संपन्न थे । अल्प छे तेने शास्त्रशरोमे 'स्थविर' ह्या छे. जातिसंपन्ने कुलसंपन्ने वलख्व त्रिणयणाणदंसणचरित्तलाघव संपन्ने) भेभना भातृपक्ष भने चितृपक्ष जन्ने डुल પરમ વિશુદ્ધ હતા. એટલા માટે સૂત્રકારે એમને જાતિ સંપન્ન અને કુલસંપન્ન રહ્યા છે. માતાના વંશ જાતિ અને પિતાનો વંશ કુલ કહેવાય છે. સહનન વિશેષના ઉદયથી એમના શરીરમાં અદ્ભુત શક્તિનો ભંડાર ભરેલ હતા. એથી જ ખલશાલી હતા. પ્રભૂત સૌંદર્યના સાગર એમનામાં લહેરાતા હતા, એથી જ રૂપવાન હતા. પોતાના ગુરુઓની સેવા, ભક્તિ, ઉપાસના વગેરે કરવામાં તેઓ સદા તત્પર રહેતા હતા, એથી જ એ વિનયશીલ હતા. વસ્તુનુ' જેવુ સ્વરૂપ હતુ, તે વસ્તુને તે જ સ્વરૂપે જાણનાર એ હતા, એથી જ એ જ્ઞાન સંપન્ન હતા. જિનભગવાનના વચનેમાં એમની સંપૂર્ણ પણે અભિરુચિ હતી, એથી જ એ દર્શન સંપન્ન હતા. હિંસા વગેરે પાપાથી વિરક્તિરૂપ ચારિત્ર્ય એમનામાં પેાતાની સંપૂર્ણ કલાએથી પ્રકાશમાન રહેતું હતુ, એથી જ એ ચારિત્ર્ય સંપન્ન હતા સ્વલ્પ ઉપધિ રાખવું, આ દ્રવ્યની દૃષ્ટિએ લાધવ છે,
ગ્
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०
ज्ञाताधर्मकथास =पयुक्तः। 'ओग्रंसी' ओजस्वी आज: तपः प्रभृतिप्रभावसमुत्थं तद्वान । 'नेयंगी' तेजस्वी तेजः अन्तहिदेदीप्यमानत्वं, तेजोलेश्यादि वा तहान । बच्चंगी' वर्चम्बी-वच: लब्धिजन्यप्रभावः तदस्यास्तीतिवर्चस्त्री । 'वयंसी' इति पक्ष बचम्बीतिच्छाया, तत्र वचो वचनम् आदेयवचनं सकलपाणिगण हितावहं निरवद्य च, नदम्यास्तीति वचस्त्री । 'जससो' यशस्वी-यगतपःसंयमागधनख्यातिस्तद्वान् । 'जिय कोहे 'जितक्रोधः उदयप्राप्तक्रोधविफलीकारकः । “नियमाए” जितमायः उपाधि रखना यह द्रव्य की अपेक्षा लाघव है तथा गौरवत्रय का त्याग करना यह भाव की अपेक्षा लाघव है। ये दोनों प्रकार का लाघव इनमें वर्तमान था इसलिये ये लाघवसपन्न थे। (ओयंसी तेयंसी वच्चंसी जसंसी जियकोहे जियमाणे नियमाए जियलोहे जियइंदिए जिनहे जियपरिसहे) तपम्या
आदिके प्रभाव से इनके शरीर पर एक विशेष प्रकार का तेज था इमलिये ये ओजस्वी थे। भीतर में तथा बाहिर में इनमें एक तरह की चमक थी इसलिये ये तेजस्वी थे। अथवा ये तेजोलेल्या से विराजित थे इसलिये भी ये तेजस्वी थे । लब्धिजन्य प्रभाव से ये युक्त थे इसलिये वर्चस्त्री
थे। "वयंसी" इस प्रकार के पाठ में सकल प्राणियोंका जिनसे हित होमके ऐसे निरवद्य वचन ये बोलते थे इसलिये आदेयवचनवाले होने से ये वर्चरवी थे। तप और मंयम की आराधना में एकाग्रचित्त होने के कारण इनका या चारों ओर फैल रहा था इसलिये ये यशस्वी थे । क्रोधकपाय के उदय को इन्होंने सर्वथा विफल बना दिया था इसलिये ये जितक्रोध थे । उदय प्राप्त कपटकार्य के विजेता होने के करण ये जितઅને ગૌશ્વ-ત્રયને ત્યજવું, આ ભાવની દૃષ્ટિએ લાઘવ છે આ બન્ને જાતની લઘુતા जमनामा विद्यमान ती, गेटसा भाटे साधन सपन्न हुता (ओयंसी तेयंसी बच्चमी जर्मनी जियगेहे जियमाणे जियलोहे जियमाए जियइदिए नियनिदे जिय परिसहे) 14 वगेरेना प्रमाथी गमना शु: ५२ में विशेष सतना प्रभार હતા, એથી જ આ એજી હતા. અંદર અને બહાર એમનામાં એક વાતની ચમક હતી એથી જ એ તેજસ્થી હતા અથવા તેઓ તળેલયાથી યુક્ત હતા, એટલા માટે પબ આ તેજસ્થી હતા લબ્ધિજન્ય પ્રભાવથી એ યુક્ત હતા, એટલે જ એ વર્ચસ્વી gt "वयनी" पाहमा समात प्राण्यानु नाथी हित समये या નિવૃદ્ય વચન અ લતા હતા એટલા માટે આદેય વચનવાળા હોવાથી એ વર્ચસ્વી ઇના નપ અને સયમને આરાધવામાં તલ્લીન હોવાને લીધે એમની કીર્તિ ચોમેર પ્રકરી રહી હતી, એટલા માટે જ એ યશસ્વી હતા ફોધ કષાયના ઉદયને એમણે રસ પૂર્ણ રીતે નિષ્ફળ બનાવ્યો હતો એથી જ એ તકેદ હતા ઉદ્દભવેલા કપટ
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्पिणी टीका सू. २ सुधर्म स्वामिन'चम्पानगर्या समवसरणम् ११ -उदयमाप्तकपटकर्मविजेता । 'जियमाणे- - जितमानः- दुरीकृताहङ्कारः । 'जियलोहे' जितलोभः जिताभिलापः। जियइंदिए' जितेन्द्रियः जितानि =स्व स्व विषयप्रवृत्तिनिषेधेन वशीकृतानि इन्द्रियाणि येन सः, यद्वा जितानि= स्वरूपोपयोगीकृतानि पौद्गलिकवर्णादिप्वगमनाद् इन्द्रियाणि येन स तथोक्तः । 'जितनिद्रः-जिता-बगीकृता निद्रा येन स तथोक्तः--अल्पनिद्रागन असौ रात्रौ सूत्रमर्थ परिचिन्तयन् निद्रया न बाध्यते इति भावः । 'जियपरिसहे' जिनपरीपहा! सुवादिपरिसह विजेता । 'जोवियासमरणभयविप्पमुक्के' जीविताशामरणभयविप्रमुक्ताः-जीविताशा जीवनस्याभिलापः 'चिरमहं जीवेयम्' इत्येतद्रूषा, इयं जीवीतागा प्राणिनां सुरुतरा निसर्गतो भवति, तथा मरणस्य भय मरणभयम्, एतदपि माय थे। अपने अपने विषय में इन्द्रियों की प्रवृत्ति पर इन्होंने रोक लगा दी थी इसलिये ये जितेन्द्रिय थे। अथवा पौद्गलिक रूपादि में इन्द्रियों की प्रवृत्ति का निषेध करने से और उन्हें अपने अपने स्वरूप में ही उप योगी बनाने से भी ये जितेन्द्रिय थे। इनका समय निद्रा में अधिक व्यतीत न हो कर केवल थोडासा व्यतीत होताथा इसलिये अथवा ये अल्प निद्रा लेते थे कारण रात्रि में भी मत्र और उसके अर्थ का गहन चिन्त्वन किग करते थे अतः इन्हें निद्रा बाधित नहीं करती थी इसलिये भो ये जिते. न्द्रिय ये । क्षुधा आदि परीपहों पर उन्होंने विजय कर रखा था-उन इन्होंने जीत लिया था इसलिये ये नित परीषह थे । (जीवियासमरणभयविप्पमुक्के तवप्पहाणे गुणप्पहाण) जीवन की आशा से और मरण के भय से ये रहित थे। प्राणियों में "मैं" बहुत दिन तक जीऊँ" इस प्रकारकी जीवन की आशा गुरुतर हुआ करती है तथा मरण का भय भी होता है। કાર્યોના વિજેતા હોવાથી એ જિતમાય હતા. ઈન્દ્રિયેની પોતપોતાની પ્રવૃત્તિ ઉપર એમણે અંકુશ રાખે હતો, એથી જ એ જીતેન્દ્રિય હતા અથવા પૌગલિક રૂપ વગેરેમાં ઇન્દ્રિયની પ્રવૃત્તિનો નિષેધ કરવાથી અને તેઓને પોતપોતાના સ્વરૂપમાં જ ઉપયોગી બનાવવાથી એ જિતેન્દ્રિય હતા. એમને વખત નિદ્રામા વધારે પડતે પસાર નહોતો થત ફકત જૂજ પસાર થતો હતે, એટલા માટે જ એ અનિદ્રા વાળા હતા. કારણ કે રાત્રિમાં પણ એ સૂત્ર અને તેના અર્થ ઉપર ગહન ચિન્તન કરતા રહેતા હતા. એટલે એમને નિદ્રા બાધિત કરતી ન હતી, એટલા માટે પણ એ જિતેન્દ્રિય હતા. ભૂખ વગેરે પરીષહ ઉપર એમણે કાબૂ મેળવેલ હતુંતેમને એમણે જીતી લીધા હતાં, એટલે मेलित परीष ता. (जीवियासमरणभयविप्पमुक्के तबप्पहाणे गुणप्पहाणे) જીવનની આશાથી અને મૃત્યુના ભયથી એ રહિત હતા. પ્રાણિઓમાં “હ ચિર જીવી થાઉ” આ જાતની જીવવાની આશા તીવ્ર રૂપમાં થતી રહે છે તેમ મરણનો ભય
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
शाताधर्म कथाङ्गमन्ने भयेपूच्चतरम्. एतदुभयविषमुक्त जीवीतागामरणभयरहिताः । 'तप्पहाणे' २५:प्रधानः-तपएव प्रधानं कर्म यस्य स तथा, शेपमुनिजनापेक्षया श्रेष्ठतपागाली। 'गुणप्पहाणे' गुणप्रधानः-गुणा =संयमगुणास्तैःप्रधानः । एतेन विशेषणद्वयेनाय- ' मर्थाऽभिव्यज्यते तपसा पूर्व सश्चितकर्मणो निजरणं, संयमेन च नृननकर्मवन्धनिरोधो भवत्यतएव तो मोक्षाभिलापीणां मोक्षसाधनेऽतीवोपादेयौ कथितौ । एवं करण-चरणनिग्रह-निश्चया-ऽऽर्जव-मार्दव-लाघव-शान्ति-मुप्ति-मुक्ति- विद्या-मन्त्र-ब्रह्मवेद-नय-नियम-सत्य-गौच-ज्ञान चारित्रप्रधानः ।
___ अत्रमूत्रे ‘एवं' शब्देन करण चरणादौ सर्वत्र 'प्रधान' शब्द: संयोजनीयः, तथाहि-करणमधानः-करण=पिण्ड विशुद्धयागुत्तरगुणरूपं, तत्प्रधानः परन्तु ये इस प्रकार की आशा और-भय से सर्वथा रहित थे। अन्यमुनिजनोंकी अपेक्षा ये तपश्चरण करने में विशेषगर थे इसलिये ये तपप्रधान थे संयमगुणों से ये प्रधान माने जाते थे। इसलिये-संयमप्रधान थे। इन दोनों विशेषणो से मूत्रकार का यह प्रकट करने का आशय है कि संचित कर्मोकी निर्जरा तप से होती है और नृतन कर्मों के बंध का अभाव संयम में होता है इसलिये जो मोक्षाभिलाषी जन हैं उन्हे ये दोनों ही बाते उपादेय हैं।-कोरण इन से ही मुक्ति की प्राप्ति होती है । (एवं करणचरण निगह-णिच्छय अजब-महव-लाधव-वति गुत्ति-मुत्ति १०, विज्जामंता वभवेय-नय-नियम-सच्च सोय णाणदंमण २० चारित्त ओराले) यहाँ जो "एवं" शब्द का प्रयोग आया है उसमे यह जाना जाता है कि-पूर्वोक्तप्रधान शब्द का प्रयोग इन करण-चरण आदि पदों में लगालेना चाहिये। पिण्डविशुद्धि आदि उत्तर गुण रूप जो करण પણ હોય છે પણ એ આ જાતના આશા અને ભયથી સંપૂર્ણ રીતે રહિત હતા. બીજ મુનિઓ કરતા એ તપશ્ચરણ કરવામાં વિશેષ શૂર હતા એટલા માટે એ તપપ્રધાન હતા સમગુણોથી એઓ પ્રધાન માનવામાં આવતા હતા. એથી જ એઓ સંયમ પ્રધાન હતા. આ બન્ને વિશેષણોથી સૂત્રકારો એ આશય છે કે તપથી જ સંચિત કમની નિર્જ થાય છે અને નવીન કર્મોના બંધને અભાવ અંયમથી જ થાય છે. એટલા માટે જ તેઓ મેક્ષાભિલાષી છે તેમના માટે આ બન્ને વાતે ઉપાદેય છે. કારણ
सनाथी भुतिनी प्राति थाय छे. (एवं करणचरणनिग्गहणिच्छय अजब-महव-माधव-ग्वति गुत्ति मुनि १०, विज्जामंत, बंभवेयनयनियम, मामायणाण दमण, २०, चरित्तओराले)बडी "व" पहनी प्रयोगमावेस છે. તેનાથી એ જાય છે કે પૂર્વોક્ત પ્રધાન શબ્દનો પ્રયોગ આ કરણ ચરણ વગેરે પદોમાં લગા ઈએ. પિકવિકૃદ્ધિ વગેરે ઉત્તર ગુણ રૂપ જે કરણ સિરી
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका स. २ सुधर्मास्वामिनःचम्पानगर्या समच सरणम्. १३
करणमप्ततियुक्त इत्यर्थः । चरणप्रधानः, चरण-महावनादि मूलगुणरूपं, तत्प्रधानः, चरणसप्ततियुक्त इत्यर्थः । निग्रहः इन्द्रिय नो इन्द्रियनिरोधकरणेन स्वामनोऽपूर्ववीयपरिस्फोटन, तत्प्रधानः। निश्चयप्रधाना-निश्चयः जीवाजीवादितत्त्वानां निर्णयः-गृहीताभिग्रहापूतौ दाढयंत्रा, तत्पधानः। आजवप्रधान:
ऋनोर्भाव आर्जवं मायाराहित्य, । तत्पधानः स्फटिकवनिर्मल हृदय इत्यर्थः । मादेवप्रधान-मृदोर्भावो मार्दवं निरहङ्कारता, तत्प्रधानः जात्या
विधमदरहित-इत्यथैः । लाघवप्रधाना-लघोर्मावो लाघवं-द्रव्यतः म्वल्पोपधित्वं सप्तति शास्त्रो में प्रकट की गई है वह इनमें प्रधान थी-अर्थात. करण सप्तति से ये युक्त थे अताये करण प्रधान थे महा व्रतादिरूप जो चरणसप्तति है वह भी इनमें प्रधान थी अतःचरण प्रधान थे। इन्द्रिय और नो इन्द्रिय रूप जो मन है उनका इन्होंने निरोधकर दिया था इससे बाह्य विशयों में इनकी प्रवृत्ति, न हो सकने के कारण इनकी आत्मा में अपूर्व वीर्योल्लास: प्रकट हो.चुमा था इस से ये प्रधानरूप से विराजित हो रहे थे अतःनिग्रहप्रधान-थे। जीवा दि तत्वो का निर्णय करना-अथवा जो अभिग्रह लेलिया है उसका दृढता के साथ पालन करना-यह निश्चय शब्दका वाच्यर्थ है। यह निश्चयभी इनमें प्रधान रूप से रहता था- अतः ये निश्चय प्रधान थे। मायाचारी से रहित होना इसका नाम आर्जव है। ये इस गुग से युक्त थे । अर्थात् जिस प्रकार स्फटिक निर्मल होता है उसी प्रकर इनका हृदय भी निर्मल था। अतः आर्जव प्रधान थे। जाति आदिका जो अहंकार भाव होता है वह मद कहलाता है-ये इस तरह के मद विनिमुक्ति थे-इसलिये मार्दव भाव શામાં પ્રકટ કરેલ છે. તેના એ ધરનાર હતા અર્થાત તે એમનામાં પ્રધાન હતી. -અર્થાત્ કરણ સિત્તેરીથી યુકત હતા. તેથી તેઓ કરણપ્રધાન હતા મહાવ્રતાદિરૂપ જે ચરણ સપ્તતિ છે તે પણ તેઓ મુખ્યરૂપે હતી માટે ચરણપ્રધાન હતાં. એ બે ગુણથી યુક્ત હતા. ઇન્દ્રિય અને ઇન્દ્રિયરૂપ જે મન છે, તેને એમણે નિરોધ કર્યો હતો એથી બાધાવિષયમાં એમની પ્રવૃત્તિ નહિ થવાને લીધે એમના આત્મામાં અપૂર્વ વિલ્લાસ પ્રકટ થયે હતો. એથી એ પ્રધાનરૂપથી ભિત થતા હતા, એટલા માટે એ નિગ્રહ પ્રધાન હતા જીવ વગેરે તત્ત્વોને નિર્ણય કરે અથવા જે અભિગ્રહ લીધો છે, તેનું નિશ્ચિતપણે પાલન કરવું, આ નિશ્ચય શબ્દને વાચાર્યું છે, આ નિશ્ચય પણ એમનામાં મુખ્ય રૂપે રહેતું હતું તેથી એ નિશ્ચયપ્રધાન હતા. માયાચારીથી રહિત થવું તેનું નામ અર્જવ છે આ ગુણથી યુક્ત હતાં. અર્થાત્ જેમ સ્ફટિક સ્વચ્છ હોય છે, તેમજ એમનું હૈયુ નિર્મળ હતું. એટલા માટે એ આર્જવ પ્રધાન હતા. જાતિ વગેરેને જે અહંકાર ભાવ હોય છે, તેને મદ કહેવામાં આવે છે, એ આ પ્રકારના મદથી રહિત હતા, એટલે કે જાતિમદ કુળમદ વગેરેથી એ રહિત હતા. એથી જ માર્દવ પ્રધાન હતા. દ્રવ્ય
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
शाताधर्मकथा हमने भावनो गौरवत्रयवर्जन, तत्प्रधानः भान्तिप्रधानः-शान्तिः परुषमापणादिमहनम्र, उदयावलिकाप्रविष्टक्रोधनिरोध इत्यर्थः, त-प्रधानः । गुप्तिप्रधानः । गोपनं गुप्ति:अगलमनोवाकायानां निवननं, तत्प्रधानः । मुक्तिप्रधान:-मुक्ति'-निलोभता वाद्या पन्नाचम्नुममत्वपरित्याग इत्यर्थः, नयधानः। विद्याप्रधानः-विद्याः देवीसमधिष्टिनाः समाधना वर्णानुपूर्व्य:-गौरी गान्धारी रोहिणी-पक्षप्त्यादिलक्षणाग्नप्रयानः, नपः संग्रमप्रभाववशीकृतगीर्यादिविद्य इत्यर्थः । मन्त्रप्रधान:-मन्त्रा-- दवावि टिना जपमात्र-सिद्वा वर्णपद्वनयम्तम्भयानः। ब्रह्म धान:-ब्रह्म-ब्रह्मचर्य . आमनान वा प्रधानः । वेदप्रधानः-वेद, वेद्यते ज्ञाय ते जीवा-जीवादिस्वरूप नने. प्रधान थे । लायव दृव्य और भाव की अपेक्षा दो प्रकार को कहा गया है। अल्प उपधि रग्बना यह द्रव्य की अपेक्षा लाया है-तथा गौरवत्रय का त्याग करना यह भाव की अपेक्षा लाधव है, वह लायच गुण भी इन में प्रधान रूप में था। जो कोट इन से कठोर वचन कहता था, वह सब च महन कर लेन थे इसलिये ये सान्ति प्रधान थे। अर्थात उदयाल में प्रविष्ट हुए उस क्रोध का ये निरोध कर देते थे ये गुप्ति प्रधान भी थे। कारण अकुशल मन वचन और काय की निवृत्ति इनमें थी। वाद्य और आभ्यंतर रूप में किसी भी वस्तु के प्राप्ति में ममत्व परिणाम नही था-अर्थात निर्लोभवृत्ति थी-इसलिये ये मुक्ति प्रधान भी थे । देवी समाविप्टिन गौरी, गांधारी, रोहिणी, प्रज्ञप्ति आदि विद्याएँ कहलाती है, तप के प्रभाव से ये विद्या म्वयं उनके वशीभृत बन गई थी इमलिये ये विद्या. प्रधान भी थे। देवाधिप्टिन जो हो वे मंत्र कहे गये हैं। ये मंत्र मो मुशर्मा म्वामी को मिद थे-अत:-उन्हें मन्त्र प्रधान भी माना गया है। ब्रह्म शब्द ચાને ભાવની દષ્ટિએ લાઘવ બે જાતનું બતાવવામાં આવ્યું છે અલ્પ ઉપાધિ રાખવી આ દ્રવ્યની અપેક્ષાએ લાઇવ ઇ, તથા ગીરવત્રય (દ્ધિ, રસ અને શા ગોરવોનો ત્યાગ કરવા આ ભાવની અપેદા લાઈવગુણ પણ એમનામાં મુખ્ય રૂપ હત ગમે તે એમને કાર વચન કદનું તે બધું એ સહન કરતા હતા એથી જ એ શાન્તિ પ્રધાન અને અથાત ભાવલિમાં પ્રવિણ થયેલ કાઇને એ નિરોધ કરતા હતા, એ બુપ્રિધાન પા હતા કેમ કે અકુશળ મન વચન અને કાયમી નિવૃત્તિ એમનામાં હતી. બાહ્ય અને આનર રૂપમાં ગમે તે પદાર્થ માટે એમનામાં મમત્વ પબ્બિામ નહતુ અર્થાત અરની નિવૃત્તિ હતી. એટલા માટે એ મુકિતપ્રધાન પણ ટુતા દેવી સમાધિષ્ઠિત ગૌરી ગાધારી. રહિ છત્રપ્રિ વગેરે વિદ્યાઆ કહેવાય છે તપના પ્રભાવ એ વિદ્યાઓ
તે મને વશ થયેલ હતી એટલા માટે આ વિદ્યાપ્રધાન હતા જે દેવાધિષ્ઠિત હોય છે, તેમ કહેવાય છે એ મંત્રાપ મુવમયાન સિદહતા. એટલે એમને મંત્રપ્રધાન
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवपिणी टीका. सू. २ सुधर्मस्वामिन चम्पानगर्या समवसरणम् १५ नेति स तथोक्त आगमः, स्वसमय-परसमय-ज्ञान वा, तत्मधानः । नयप्रधान:नया:-नयन्तिबोध मापयन्ति अनेक धमोत्मकवस्तुन एकांश मिति ते तथोक्ता:अनेकधर्मात्मकवस्त्वेकांशपरिच्छेत्तारः, ते नैगमादयःसप्त, तत्प्रधानः । नियमप्रधानः-नियमाः द्रव्यक्षेत्रकालभावेन विविधाभिग्रहग्रहणं, तत्मधानः। सत्य. प्रधानः-सत्यं जोवानीवादिपदार्थानां यथावस्थितस्वरूप-कथनं, तत्प्रधानः। गौच. प्रधान:-शुचेर्भावः शौचम् अन्तकरणशुद्धिरूपं, तत्प्रधानः । ज्ञानप्रधानः-ज्ञानजिनोक्ततत्त्वेषु यथार्थबोधरूपं, तत्प्रधानः। दर्शनप्रधान:-दर्शनं जिनोक्तं तत्वा का अर्थ है ब्रह्मचर्य अथवा आत्मज्ञान। इनमें ये दोनों बातें थी इसलिये ये ब्रह्म प्रधान भी थे। इन्हें स्वसमय और पर समय का पूर्णज्ञान थाइस अपेक्षा ये वेद 'प्रधान भी थे। नेगस संग्रह आदि सात नय शास्त्रकारोंने कहे हुए हैं। नयका तात्पर्य उस ज्ञान से है जो अनंतधैर्यात्मक वस्तु के एक धर्म को ग्रहण करता है। ये इस नयात्मक ज्ञान से विराजित थे-इसलिये नय प्रधान भी थे। द्रव्यक्षेत्र काल और भावकी अपेक्षा ये अनेक प्रकार के नियमों का ग्रहण करते थे। और उनका निर्वाह भी करते थे इसलिये ये नियम प्रधान भी थे। जीव अजीव आदि पदार्थों के स्वरूप का ये यथार्थ प्रतिपादन करने वाले थे इसलिये ये सत्यप्रधान भी थे अन्त:करण की शुद्धि का नाम शौच है-यह शुद्धि इनमें थी-इसलिये ये शौच प्रधान भी थे। जिनेन्द्र द्वारा प्रतिपादिततत्त्वों का संशय आदि से रहित जो यथार्थ बोध होता है उसका नाम ज्ञान है। यह ज्ञान इनमें था इसलिये પણ માનવામાં આવ્યા છે. બ્રહ્મશબ્દ નું તાત્પર્ય બ્રહ્મચર્ય અથવા આત્મજ્ઞાન છે. એમનામાં એ બને વિશેષતાઓ હતી, એટલા માટે એ બ્રહ્મપ્રધાન પણ હતા એમને સ્વસમય (સ્વશાસ્ત્ર) અને પરસમય (અન્યશાસ્ત્ર)નું સંપૂર્ણપણે જ્ઞાન હતું, એ અપેક્ષાએ એ વેદપ્રધાન પણ હતા નૈગમ સંગ્રહ વગેરે સાત નય શાસ્ત્રકારોએ કહેલા છે નયને અર્થ તે જ્ઞાનથી છે, જે અનંત વૈર્યાત્મક વસ્તુના એક ધર્મને ગ્રહણ કરે છે. એ આ નયાત્મક જ્ઞાનથી ભિત હતા, એટલા માટે નયપ્રધાન પણ હતા દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવની અપેક્ષા એ અનેકવિધ નિયમોનું ગ્રહણ કરતા હતા, અને તેમનો નિર્વાહ પણ કરતા હતા. એટલા માટે એ નિયમપ્રધાન પણ હતા. જીવ અજીવ વગેરે પદાર્થોના સ્વરૂપનું એ યથાર્થ પ્રતિપાદન કરનાર હતા, એટલા માટે એ સત્ય પ્રધાન પણ હતા અખ્ત કરણની શુદ્ધિનું નામ શૌચ છે, આ શુધ્ધિ એમનામા હતી, એટલા માટે એ શોચપ્રધાન પણ હતા જિનેન્દ્ર વડે પ્રતિપાદિત તને સશય વગેરેથી રહિત જે યથાર્થ બંધ થાય છે, તેમનું નામ જ્ઞાન છે આ જ્ઞાન એમનામાં હતું, એટલે તેઓ જ્ઞાનપ્રધાન પણ
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
ज्ञाताधर्मकथाङ्गम
भिरुचिलक्षणं, तत्प्रधानः- चारित्रं = सर्वसावद्ययोगपरिहारपूर्वक निरवद्यानुष्ठानम् | अत्राऽऽर्जरादीनां करणान्तर्गतत्वेऽपि तेषां प्राधान्यख्यापनार्थं पुनःकाम् । अत्र कति शङ्कते यत् जितक्रोधत्वादिभ्य आर्जव प्रधानत्वादीनां को भेदः १ अत्रोच्यने-जितक्रोधादिभिर्विशेपणैरुदयावली प्रविष्टस्य क्रोधादेर्विफलीकरणं मुक्तं भवति आर्जवमधानादिभिरुद्रयनिरोध उच्यते । अथवा यतएव जितक्रोधादिरत एव आर्जवादिधानः, एवं कार्यकारणभावाद्विशेषः । एवं 'ज्ञानसंपन्नः' इत्यादी ज्ञानानादियुक्तत्वमात्रं बोध्यते, 'ज्ञानप्रधानः' इत्यादौ तु ज्ञानादिमत्सु प्राधान्य मिति एवमन्यत्राप्यपौनरुक्तत्य बोध्यम् । 'ओगले' उदारः = जितक्रोधादिविशेषण
$R
'ज्ञान प्रधान भी थे। दर्शन प्रधान भी थे। सर्वसावद्ययोगों का परित्याग कर देने वाले होने से तथा निरवद्य अनुष्ठान करने वाले होने से चारित्र प्रधान भी थे यह इन आर्जव आदि भावों का करण चरण सत्तरी में अन्तर्भाव होने पर भी जो अलग कथन किया है वह इनकी प्रधानता स्थापित करने के अभिप्राय से ही किया है।
शंका-सूत्र में पहिले 'जियको हे जियमाए' आदिपद सूत्रकार ने लिखे और फिर आर्जव मार्दव आदि पद लिखे हैं सो जो उनका भाव होता है वही इनका होता है सो इस तरह इनमें जब कोई अर्थ भेद नहीं है तो फिर पुनरुक्ति करने का क्या कारण है।
उत्तर- जितक्रोधादिक पदों द्वारा यह समझना चाहिये कि वे सुधर्मा स्वामी महाराज उदयावली में प्रविष्ट हुए क्रोध को विफल कर देते थेकारण कोच का तात्पर्य यही है कि उदय में आये हुए क्रोध का त्रिफल
नाना। तब आर्जव आदि शब्दों से यह बात नहीं कही जाती हैइनसे तो यह बात चित होती है कि वे क्रोध के उदय का भी निरोध कर હતા. દર્શન પ્રધાન પણ હતા. સર્વ સાવધયાગાના પરિત્યાગ કરનાર હાવાથી તેમજ નિરવદ્ય અનુષ્ઠાન કરનાર હાવાથી એ ચારિત્ર્ય પ્રધાન પણ હતા.
અહિં આવ વગેરે ભાવાના કરણચરણ સત્તરીમાં અન્તર્ભાવ હોવાછતાં જે વ્રુદુ થન કર્યું છે. તે એમની પ્રધાનતા સ્થાપવાના પ્રયેાજનથી જ કરવામાં આવ્યું છે थंडी-सूत्रभां पद्यां 'जिगकोहे जिग्रमाए' वगेरे यह सूत्र यां है. અને પછી આવ માવ વગેરે પદ્ય લખ્યાં છે, પણ જે અર્થ તેમનેા થાય છે તે જ એમના પણ થાય છે. હવે આ પ્રમાણે એમનામાં જ્યારે કાઈ પણ જાતના અમા તફાવત નથી તેા કરી પુનરુકિત કરવાના અભિપ્રાય શું છે?
ઉત્તર-જિતકેય વગેરે પદે વડે એ સમજવું જોઈએ કે તે સુધર્માસ્વામી મહાજ ઉથાવલીમાં પ્રવિષ્ટ થયેલ ક્રેાધને નિષ્ફળ કરતા હતા. કારણ કે જિતના અર્થ અન્ન છે કે ઉદયમા આવેલ કેધ ને અફ્ળ મનાવવે. ત્યારે આર્જવ વગેરે દા વડે આ વાત કહેવામા નથી આવતી. એમનાથી તે એ વાત સૂચિત થાય છે કે તેઓ કાચ વગેરેના ઉદયના પણ નિધ કરતા હતા ધ વગેરે કાયાના
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका सू. २ सुधर्मस्वामिनःचम्पानगर्या समवसरणम् १७ वरिष्टत्वात्सर्वथा श्रेष्ठः । घारे' घोर:=दुष्करतपश्चरणशीलत्वात् । 'घोरब्बए' घोरवतः घोराणिकठिनानि अल्पसत्त्वैर्दुरनुष्ठेयानि व्रतानि=सर्वप्राणातिपातादि विरतिलक्षणानि महाव्रतानि यस्य स तथोक्तः । 'घोरतबस्सी' घोरतपस्वी दुष्कर तपश्चरणशीलः, पारणादौ नानाविधाभिग्रहधारकत्वात् । 'घोरवंभचेरवासी' घोर ब्रह्मचर्यवासी-ब्रह्म-कामपरिषेवणत्यागस्तत्र चरणं ब्रह्मचर्य, घोरं च तद् ब्रह्मचर्य च घोरब्रह्मचर्य तत्र वस्तुं शीलमस्येति तथोक्तः नववाटिकायुक्तब्रह्मचर्यपालक इत्यर्थः । 'उच्छूढसरीरे उत्क्षिप्तशरीरः-उरिक्षप्तमिव परित्यक्तमिव, उत्क्षिप्त संस्का. रपरित्यागाच्छरीरं येन स तथोक्तः-सर्वथा शरीरसंस्कार वर्जित इत्यर्थः । 'संखित्तविउलते उलेस्से' सङ्गितःविपुलः तेजोलेश्यः-संक्षिप्ता-सङ्कोचिता विपुला-विशालाअनेकयोजनगतवस्तुसमूह भस्मीकरणसमर्थाऽपि तेजोलेश्या तेजः शरीरपरिणतिरूपा प्रखरतपःप्रभाव ननित लब्धिविशेषप्रभवा महाज्वालासदृशा आत्मतेजोलक्षणा देते थे। क्रोध आदि कपायों के उदय का निरोध करना ये आर्जवादि भाव हैं । ____ अथवा यह बात भी इससे लक्षित होती है कि जिस कारण ये जितक्रोध थे इसलिये आजवादिभावों से प्रधान थे। इस तरह कार्य कारण भाव की अपेक्षा से इनमें अन्तर आजाता है। इसी तरह "ज्ञान संपन्न और ज्ञानप्रधान” इन दो विशेषणों में भी अन्तर समझ लेना चाहिये कारण ज्ञान प्रधान शब्द केवल ज्ञान युक्तता का वहा बोध करता है तब कि ज्ञानप्रधान शब्द ज्ञानादिगुण वालों में इन की प्रधानता कहता है। ओराल शब्द का अर्थ उदार होता है। जो इस बात को कहता है ये सुधर्मास्वामी जित क्रोध आदि विशेषणों से विशिष्ट होने के कारण सर्वथा श्रेष्ठ थे। (घोरे घोरव्वए घोरतवस्सी घोरबंभचेरवासी-उच्छृढ़सरीरे संखिनविउलतेयलेस्से चोद्दसपुष्वी चउणाणो ઉદયને નિરોધ કરે એ આર્જવ વગેરે ભાવે છે. અથવા આ વાત એનાથી પણ સૂચિત થાય છે કે જે કારણથી એ જિતધ હતા, એટલા માટે આર્જવ વગેરે ભાવો વડે એ પ્રધાન હતા. આ પ્રમાણે કાર્ય-કારણ ભાવની અપેક્ષાએ એમનામા તફાવત આવી જાય છે. એ રીતે “જ્ઞાનસંપન્ન અને જ્ઞાનપ્રધાન આ બે વિશેષણોને તફાવત પણ જાણવું જોઈએ કારણકે જ્ઞાન સંપન્ન શબ્દથી ફકત જ્ઞાન યુકતતાને બંધ થાય છે, ત્યારે જ્ઞાનપ્રધાન શબ્દ નાનાદિ ગુણવનમાં એમની પ્રધાનતા કહે છે ઓરલ શબ્દનો અર્થ ઉદાર થાય છે. જે આ વાત કહે છે. એ સુધર્માસ્વામી તિક્રોધ वगैरे विशेष थी युक्त डावाने सीधे संपूर्ण शत श्रेष्ठता (घोरे घोरव्वए घोरत रस्सी घोरवंभचेरवासी उच्छूढ-सरीरे संखित्त विउलतेयलेस्से चोद्दस पुब्बी
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
ज्ञाताधर्मकथासूत्रे
चगए पंचहि अणगारसहिं सद्धिं संपरिबुडे पुचाणुपुत्रं चरेमाणे गामानुगामं दृइजमाणे मुहं सुहेणं विहरमाणे) दुष्करतयों को तपने वाले होने में ये स्वयं दुष्कर-घोर बने हुए थे । अल्पसत्व वाले मागिजन जिन प्राणातिपाद आदि विरति रूप वनों का अनुष्ठान करने से सर्वथा अक्षम (अर्थ) रहा करते हैं उन व्रतों का पालन ये किया करते थे इसलिये ये घोस्त थे | पारणाआदि में नाना प्रकार के अभिग्रहों का ये पालनकरते थे इसलिये ये घोर तपस्वी थे । कासमोग के परिसेवन करने का त्याग करना उसका नाम ब्रह्म है। इस ब्रह्म का आचरण करना इसकानाम ब्रह्मचर्य है। ब्रह्मचर्य का नव वाड से परिपालन करना यह घोर ब्रह्मचर्य है। इस घोर ब्रह्मचर्य में निमग्न रहने का जिनका स्वभाव होता है वह घोर ब्रह्मचर्यवासी कह लाता है। श्री सुर्मास्वामी उस ब्रह्मचर्य के आराधक थे अतः वे घोर ब्रह्मचर्यवासी थे । उन में शारीरिक संस्कार का नामोनिशान तक भी नहीं था। इसलिये वे उक्षिप्त शरीर थे। उनमें यद्यपि कई योजन गत वस्तु को भरम करने की शक्ति श्री तौ भी यह शक्तिरूप विपुल तेजोलेश्या उन्होंने संक्षिप्त करली थी - संकुचित कर ली थी इसलिये ये संक्षिप्त विपुललेल्या
१८
चाणीवगण पंचहि अणगारसहिं सद्धि संपरिवुडे पुत्रवाणुपुच्विं चरेमाणे गामानुगामं दहज्जमाणे मुहंसुहेणं विहरमाणे) और तथ आयरनार होवाथी भे વાત દૃશ્કર-ધાર અનેલ હતા. જે જે પ્રાણાતિપાત વગેરે વિકૃતિરૂપ તેનુ અનુષ્કાન કુવાનું સ્વપક્તિવાળા પ્રાઆ બધી રીતે અક્ષમ (અસમ) રહ્યા કરે છે, ને વ્રનાનુ એ આચરણ કરતા હતા, એટલા માટે એ ઘારવ્રત હતા પારણા વગેરેમાં અનેકવિધ અભિગ્રહાનુ અ પાલન કના હતા એટલા માટે એ ઘાર તપસ્વી હતા ઇન્દ્રિÁખ (કામભોગ)ના સત્રનના ત્યાગ કરવા તેનું નામ પ્રશ્ન છે આ પ્રશ્નનું આચ! કવું તેનું નમ્ ચર્ય છે આ નું નવવાડ વધુ પાલન કરવું વાર પ્રાચર્ય છે. આ કાર બ્રહ્મચર્યમા નિવાસ કરવાની જેન ટેવ હોય છે, ત ચાર પ્રચર્યાસી કહેવાય છે. શ્રી સુધર્મા સ્વામી આ થાર પ્રદાચર્યના આાધક હતા એટલા માટે તેઓ ધાર બ્રહ્મચર્યની હતા એમનામાં શીકિ સંસ્કારના 2. પાઁ ભાવ હતા, એટલા માટે તેઓ શ્વિમ શરીર હતા. એમનામાં જે કે અનેક યાહ્ન દરની વખ્તુન ભસ્મ કરવાની તાકાત હતી, છતાં પણ આ શક્તિરૂપ વિપુર, તલેણ પરાણે નિશ્ચમ (ટકી) કરી લીધી હતી. એટલા માટે એ સક્ષિપ્ત
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनटीका सू.२ सुधर्म स्वामिन चम्पानगर्या समवसरणम् यस्य स तथोक्तः -सङ्गोपिनलात्मतेजाइत्यर्थः, अन्यथा प्रखर मार्त्तण्डमण्डलमित्र दुर्दर्शः स्यादिति भावः । चौदस पुत्री' चतुर्दशपूर्वी = चतुर्दशपूर्वरः । 'चडणागोत्रगए' चतुर्ज्ञानोपगतः केवल वर्जिनमत्यादिचतुर्ज्ञानवान् पञ्चभिरनगारशतैः सार्द्ध संपरिवृतः पूर्वानुपूर्व्या=क्रमेण तीर्थङ्करपरम्परापरिपाट्या वा चरन् = पादविहारेण चलन् ग्रामानुग्रामं द्रवन्=एकग्रामादनन्तरमन्यं विहार क्रमागतं ग्राममनुल्लङ्घ्य त संस्पर्शन सुग्वसुखेन=निराराघसंयमयात्रानिर्वहणपूर्वकं ग्रामनगरादि शोभानिरीवाले थे। यह तेजोलेश्या शरीर परिणतिरूप होती है तथा प्रखरतप के प्रभाव से उद्भूत जो लब्धि होती है उससे यह उत्पन्न होती है और महाज्वाला जैसी होती है। एक प्रकार से यह आत्मा का ही तेज होता है जो संगोपित रहा करता है। यदि यह संगोपित न हो तो जिस प्रकार प्रखर तेज से सूर्य दुर्दर्शनीय होता है उसी प्रकार इसके फैलाव में वह व्यक्ति भी दुर्दर्श हो जाता है। चतुर्दशपूर्व के ये पाठी थे इसलिये ये चतुर्दशपूर्वी थे । मतिज्ञान श्रुतज्ञान अवधिज्ञान एवं मनः पर्ययज्ञान इन चार ज्ञानों के धारक होने से ये चतुः ज्ञानोपगत थे। उनके ५०० ) पाचसौ शिष्य परिवार था इसलिये “पंचभिः अनगारशतैः सार्धं संपरिवृतः” पांचसो अनगारी से युक्त थे । इस प्रकार इन समस्त पूर्वोक्त विशेषणों से विशिष्ट वे सुधर्मा स्वामी अपनी ५०० पांचसो अनगार शिष्य मंडली के साथ साथ क्रमशः अथवा तीर्थकरों की परंपरा से चली आई हुई परिपाटी की परिपालना के अनुसार एक ग्राम से दूसरे ग्राम में निराबाध सयस यात्रा का निर्वाह करते हुए पैदल વિપુલ તેોલેશ્યાવાળા હતા. આ તેોલેશ્યા શરીર પરિણતિ (પુષ્ટિ) રૂપ હાય છે, તેમજ કઠોર તપના પ્રભાવથી ઉદ્દભવેલ જે લબ્ધિ (સિદ્ધિ) હોય છે, તેનાથી આ ઉત્પન્ન થાય છે, અને મહાવાલા જેવી હોય છે. એક રીતે આ આત્માનુ જ તેજ હાય છે. જે સગાપિત (ગુપ્ત) રહ્યાં કરે છે. જો એ સંગેાપિત ન હોય તે જેમ પ્રખર તેજને લીધે સૂર્ય દુનીય થાય છે, તેમજ એના પ્રસારમાં તે વ્યક્તિ પણ દુશ થઈ જાય છે ચતુર્દશ પૂના એ પાડી હતા. એટલા માટે એ ચતુર્દશ પૂર્વી હતા. મતિજ્ઞાન, શ્રુતજ્ઞાન, અવધિજ્ઞાન અને મન પયજ્ઞાન આ ચાર જ્ઞાનેા ને એ ધારણ કરનાર હતા એટલા માટે એ ચતુ જ્ઞાનાપગત હતા તેમને પાંચસેા (૫૦૦) शिष्योनो परिवार हुतो. भेटला भाटे "पञ्चभिः अनगारशतैः सार्धं संपरिवृतः” પાચમા અનગારાથી એ યુકત હતા આ રીતે આ બધા પૂર્વકત વિશેષણાથી યુકત તે સુધર્માસ્વામી પેાતાનીપાચસા (૫૦૦) અનગાર શિષ્ય મડલીની સાથે સાથે એક પછી એક આમ ક્રમથી અથવા તી કરાની પર પરાગત પ્રથાની પરિપાલના મુજમ્ એક ગામથી બીજા ગામમા
१९
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
ज्ञाताधर्मकथागसूत्रे
बगए पंचहिं अणगारसरहिं सद्धिं संपरिबुडे पुवाणुपुव्विं चरेमाणे गामानुगाम दूइज्जमाणे मुहं सुहेणं विहरमाणे) दुष्करतपों को तपने वाले होने में ये स्वयं दुष्कर-घोर-बने हुए थे। अल्पसत्त्व वाले माणिजन जिन प्राणानिपात आदि विरति रूप वनों का अनुष्ठान करने से सर्वथा अक्षम (असमर्थ) रहा करते हैं उन व्रतों का पालन ये किया करते थे इसलिये ये घोरवत थे । पारणाआदि में नाना प्रकार के अभिग्रहों का ये पालनकरते थे इमलिये ये घोर तपस्वी थे। कामभोग के परिसेवन करने का त्याग करना उस का नाम ब्रह्म है। इस व्रम का आचरण करना इसकानान ब्रह्मचर्य है। ब्रह्मचर्य का नव वाड से परिपालन करना यह घोर ब्रह्मचर्य है। इस घोर ब्रह्म चर्य में निमग्न रहने का जिमका स्वभाव होता है वह घोर ब्रह्मचर्यवासी कहलाता है। श्री सुबर्मास्वामी इस ब्रह्मचर्य के आराधक थे अतः वे घोर ब्रह्मचर्यवासी थे। उन में शारीरिक संस्कार का नामोनिशान तक भी नहीं था। इसलिये वे उरिक्षत शरीर थे। उनमें यद्यपि कई योजन गत वस्तु को भत्रण करने की शक्ति थी तो भी यह शक्तिरूप विपुल तेजोलेंच्या उन्होंने मंक्षिप्त करली थी-संकुचित कर ली थी इसलिये ये संक्षिप्त विपुललेश्या
चउ गाणावगा पंचहि अणगारसहिं सद्धिं संपरिवुडे पुवाणुपुध्विं चरेमाणे गामानुगाम दृहज्जमाणे मुहंसुहेणं विहरसाणे) २ त५ म्यायना२ डापाथी मे પાન કર-ઘર બનેલ હતા. જે જે પ્રાણાતિપાત વગેરે વિરતિરૂપ તેનું અનુષ્ઠાન કામા સ્વપશક્તિવાળા પ્રાઝિઓ બધી રીતે અક્ષમ (અસમર્થ રહ્યાં કરે છે, તે તે છતાનુ એ આચરણ કરતા હતા, એટલા માટે એ ઘેરવ્રત હતા પારણું વગેરેમા અનેકવિધ અભિગ્રહોનું એ પાલન કન્ના હતા એટલા માટે એ ઘેર તપસ્વી હતા ઇન્દ્રિયમ્યુબ (કામગ)ને વનને ત્યાગ કરે તેનું નામ બ્રહ્મ છે આ બ્રહ્મનું આચ
" કરવું તેનું નામ બ્રહ્મચર્ય છે. આ બ્રહ્મચર્યનું નવવાડ વડે પાલન કવુ આ વાર ઇચર્ય છે. આ કાર બ્રહ્મચર્યમાં નિવાસ કરવાની જેઓને ટેવ હોય છે, તે ઘર દાચવાગી કહેવાય છે. શ્રી ગુધર્મા સ્વામી આ ઘોર પ્રહાચર્યના આરાધક હના એટલા માટે તેઓ કાર બ્રહ્મચર્યવાળી હતા એમનામાં શારીરિક સંસ્કારને દીપ પ્રભાવ હતા એટલા માટે તેઓ ઉન્ટિક શરીર હતા. એમનામાં જે કે
અને જન્મ ની વસ્તુને ભરમ કરવાની તાકાત હતી, છતા પણ આ શકિતરૂપ વિડ તેવામાં એમણે બિ (ટકી કરી લીધી હતી એટલા માટે એ અંતિ
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटी का सू,२ सुधर्म स्वामिन'चम्पानगर्या समवसमरणम् १९ यस्य स तथोक्त:-सङ्गोपितविपुलात्मतेजाइत्यर्थः, अन्यथा प्रखरमार्तण्ड मण्डलमित्र दुर्दर्शः स्यादिति भावः । चौदसपुची' चतुर्दशपूर्वीचतुर्दशपूर्व परः । 'चउणाणोवगए' चतुर्ज्ञानोपगतः केवल जिनमत्यादिचतुर्ज्ञानवान् पञ्चभिरनगारशतैःसाई संपरिकृतः पूर्वानुपूर्व्या क्रमेण तीर्थङ्करपरम्परापरिपाटया वा चरन् पादविहारेण चलन् ग्रामानुग्रामं द्रवन्-एकग्रामादनन्तरमन्यं विहारक्रमागतं ग्राममनुल्लध्य त संस्पर्गन सुग्वसुखेन=निरायाधसंयम यात्रानिर्वहणपूर्वकं ग्रामनगरादि शोभानिरीवाले थे। यह तेजोलेश्या शरीर परिणतिरूप होती है तथा प्रखरतप के प्रभाव से उद्भून जो लब्धि होती है उससे यह उत्पन्न होती है और महाज्वाला जैसी होती है। एक प्रकार से यह आत्मा का ही तेज होता है जो संगोपित रहा करता है। यदि यह संगोपित न हो तो जिस प्रकार प्रखर तेज से सूर्य दुर्देर्शनीय होता है उसी प्रकार इसके फैलाव में यह व्यक्ति भी दुर्दर्श हो जाता है। चतुर्दशपूर्व के ये पाठी थे इसलिये ये चतुर्दशपूर्वी थे। मतिज्ञान श्रुतज्ञान अवधिज्ञान एवं मनःपयेंयज्ञान इन चार ज्ञानों के धारक होने से ये चतुः ज्ञानोपगत थे। उनके ५००) पाचसौ शिष्य परिवार था इसलिये "पंचभिः अनगारशतैः सार्घ संपरिकृतः"पांचसो अनगारोसे युक्त थे। इस प्रकार इन समस्तपूर्वोक्त विशेषणों से विशिष्ट वे सुधर्मा स्वामी अपनी ५०० पांचसो अनगार शिष्य मंडली के साथ साथ क्रमशः अथवा तीर्थकरों की परंपरा से चली आई हुई परिपाटी की परिपालनाके अनुसार एक ग्राम से दूसरे ग्राम में निराबाध सयम यात्रा का निर्वाह करते हुए पैदल વિપુલ તેજલેશ્યાવાળા હતા આ તેલેક્ષા શરીર પરિણતિ (પુષ્ટિ) રૂપ હોય છે, તેમજ કઠોર તપના પ્રભાવથી ઉદ્ભવેલ જે લબ્ધિ (સિદ્ધિ) હેાય છે, તેનાથી આ ઉત્પન્ન થાય છે, અને મહાજવાલા જેવી હોય છે. એક રીતે આ આત્માનું જ તેજ હોય છે. જે સગેપિત (ગુપ્ત) રહ્યાં કરે છે. જે એ સંપિત ન હોય તે જેમ પ્રખર તેજને લીધે સૂર્ય દુર્દશનીય થાય છે, તેમજ એના પ્રસારમાં તે વ્યકિત પણ દુર્દશ થઈ જાય છે. ચતુર્દશ પૂર્વના એ પાઠી હતા. એટલા માટે એ ચતુર્દશ પૂવી હતા. મતિજ્ઞાન, શ્રુતજ્ઞાન, અવધિજ્ઞાન અને મન પર્યયજ્ઞાન આ ચાર જ્ઞાન ને એ ધારણ કરનાર હતા એટલા માટે એ ચતુ જ્ઞાનોપગત હતા તેમને પાંચ (૫૦૦) शिष्योनो परिवार हतो मेटदा भाट "पञ्चभिः अनगारशतैः साध संपरितः" પાંચ અનગારોથી એ ચુકત હતા આ રીતે આ બધા પૂર્વોક્ત વિશેષણોથી યુકત તે સુધર્માસ્વામી પિતાની પાસે (૫૦૦) અનગાર શિવ ભડલીની સાથે સાથે એક પછી એક આમ કુમથી અથવા તીર્થ કરેની પરંપરાગત પ્રથાની પરિપાલના મુજબ એક ગામથી બીજા ગામમાં
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
शाताधर्म कथाङ्गसूत्रे २० क्षणाद्यात्मक्यराहित्ये नेत्यर्थः, विहरमाणः सन् यत्रैव चम्पा नाम नगरी आसीत यत्रैव पूर्णभद्र चैन्यं तत्रैवोपागच्छति, उपागत्य यथा प्रतिरूपं-मुनिजनोचितम् अवग्रहसनराज्ञान अवगृय गृहीत्वा सयमेन तपसा चात्मानं भावयन् विहरति अवतिष्टने। विहार करते करते (जेणेव चंपानयरीजेणेव पुग्णभद्दे चेइए तेणेव उवागच्छइ) जहां बह चम्पानगरी थी और जहां वह पूर्णभद्र नामका चैत्य था वहां आये (उवागच्छित्ता अहापडिरूवं ओग्गहं ओगिणिहत्ता संजमेणं तवसा अप्पाणं भावेमाणे विहरइ) आकर उन्होंने वहां मुनिजनों के अनुरूप वमति की श्रीज्ञा प्राप्त की बाद में संयम और तप से आत्माको वासित करते हुए वे वहां ठहर गये ।
भावार्थ-उस चंपानगरी में ग्रामानुग्राम विहार करते हुए श्री सुधर्मास्वामी अपनी ५०० शिष्य अनगार मंडली के साथ साथ जहाँ वह पूर्णभद्र नाम का चैत्य था वहां आये । ये भगवान महावीर के अंतेवामी थे। जाति एवं वंश से विशुद्ध थे । वल एवंरूपादिसे संपन्न थे । ओजस्वी तेजस्वी वर्चस्त्री तथा यशस्वी थे। चारों
पायों को उन्होंने अपने वश में कर लिया था। इन्द्रियां इन की वा में थी। निद्रा इन्हें सता नहीं सकती थी परीपहों की यह शक्ति नहीं थी जो इन्हें अपने ध्येय से विचलित कर सकें । जीवन की आशा निय यम यात्राना निals ४२ता पाणा विडार ४२ता (जेणेव चंपानयरी
जेणर पुष्णभद्दे चहए तेणेव उवागच्छद) त्यां पानगरी ती भने त्यो पूर्णन नामे ते सत्य तु त्या धार्या. (उवागच्छित्ता अहापडिरूव ओग्गहं
आंगिहिना मजमेणं तवसा अप्पाणं भावे माणे विहरइ) त्या भावाने तमोमे મુનાઓની જેમ વનપાળની આજ્ઞા લઈને ત્યા વસ્તીમાં રોકાયા પછી સંયમ અને તપ વંદે આત્માને ભાવિત કરતા થકા તે ત્યા વિચારવા લાગ્યા.
ભાવાર્ધ -તે ચ પાનગરીમાં એક ગામથી બીજે ગામ પગપાળા વિહાર કરતા કwા નાની પાચ (૫૦૦) અનગાર શિષ્ય મંડલીની સાથે શ્રી સુધર્માસ્વામી જ્યા તે પરબ નામે ચે ય હતુ ત્યા પધાર્યા. એ ભગવાન મહાવીર સ્વામીના અંતેવાસી સંરકે ડના જાતિ અને વિશથી એ વિશુદ્ધ હતા બળ અને રૂપ વગેરેથી એ - ન હતા. એ જલ્દી. તજી , વર્ચસ્વી અને યશસ્વી હતાં. ત્યારે ચાર કષાયો : દમ પાતાના વશમાં કરી લીધા હતા ઈન્દ્રિયે એમની વશવર્તી હતી. ઉંઘ મને તારી નહોતી શકતી અર્થાત અલ્પનિદ્રા લેતા હતા. પરીષહાની એ તાકાત નની કે જે અને પિતાના “યથી વિચલિત કરી શકે. જીવવાની આશા અને
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीकासू.२ सुधर्म स्वामिनःचम्पानगर्या समवसरणम् २१ ___सुधर्मस्वामिपरिचयश्चेत्थम्-वाणिजकग्रामसमीपे कोल्लाकसं निवेशो बभूव । तत्र धम्मिल्लनामको विप्रः, तस्य भार्या भदिला, तयोः पुत्रश्चतुर्दशविद्यापारंगतः सुधर्मानामासीत्। वीरनिर्वाणाद् द्वादशवर्षान्ते, जन्मतश्च द्विनवतिवर्षान्ते केवली जातः। ततोऽष्टौ-वर्षाणि केवलपर्यायं परिपाल्य जम्बूस्वामिनं स्वपदे संस्थाप्य वीरनिर्वाणाद् विंशतिवर्षे शतवर्षपरिमितं पूर्णमायुःसमाप्य मोक्षमाप्तवान ||मू०२॥
और मरण का भय इन्होंने सर्वदा के लिये दूर कर दिया था। तपस्था में ही इनके जीवन के दिन आनन्द के साथ व्यतीत हो रहे थे। करणचरण सत्तरी आदि सदगुणोंने इन्हें अपना निवासस्थान बना लिया था। तेजोलेश्या के ये अधिपति थे। चौदहपूर्व के पाठी थे। चार ज्ञान के धाग थे। पूर्णभद्र चैत्य में मुनिजनोचित वनपालसे वसति की आज्ञा प्राप्त कर ये अपने परिवार के साथ ठहर गये।।
श्री सुधर्मास्वामी का परिचय इस प्रकार है-वणिजक ग्राम के पास कोल्लाक नामका संनिवेश-नगर के बाहर रहने का प्रदेश था। वहाँ धम्मिल्ल नाम का ब्राह्मण रहता था। उसकी भााँका नाम भदिला था। पुत्र का नाम सुधर्मा था। यह चौदह विद्याओं का पारगामि था। जब वीर भगवान मोक्ष पधार चुके थे। तब १२वारह वर्ष के बाद जन्मतिथि से ९२ वानवे वर्ष के बाद श्री सुधर्मास्वामी को केवलज्ञान की प्राप्ति हुई। ८ आठ वर्ष तक केवली पर्याय में रहकर बाद जंबूस्वामी को अपने पाट पर स्थापित कर वीर निर्वाण से २०वें वर्ष में १०० वर्ष की आयु भोगकर ये मोक्ष में चले गये। ॥२॥ મૃત્યુના ભયને એમણે કાયમ ને માટે ત્યાગ કર્યો હતે. તપસ્યાથી જ એમના જીવનના દિવસે આનન્દમાં પસાર થઈ રહ્યા હતા. ચરણસત્તરી વગેરે સારા ગુણોએ એમનામાં નિવાસસ્થાન બનાવ્યું હતું. તે વેશ્યા સંક્ષિપ્ત કરવાવાળા હતા. ચૌદપૂર્વના પાઠી હતા. ચાર જ્ઞાનને ધારણ કરનાર હતા. પૂર્ણભદ્ર ચૈત્યમાં મુનિજનેચિત આજ્ઞા મેળવીને એ પિતાના પરિવાર સાથે ત્યાં રોકાયા.
શ્રી સુધર્માસ્વામીની ઓળખાણ આ પ્રમાણે છે–વણિજક ગામની પાસે કેલ્લાક નામે એક સંનિવેશ–નગરની બહાર રહેવાનું સ્થાન–હતું. ત્યાં ધમ્મિલ્લ નામે એક બ્રાહ્મણ નિવાસ કરતા હતા. તેની ભાર્યાનું નામ ભદિલા હતું. પુત્રનું નામ સુધર્મા હતું. એ ચૌદ વિદ્યામાં પારંગત હતા જ્યારે વીર ભગવાન મોક્ષ પામ્યા, તેના બાર વર્ષ પછી અને જન્મતિથિથી બાણું (૨) વર્ષ પછી શ્રી સુધર્માસ્વામીને કેવળ જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થઈ આઠ (૮) વર્ષ સુધી કેવળીપર્યાયમાં રહીને તે પછી જબૂત સ્વામીને પોતાના પાટ ઉપર સ્થાપિત કરીને વીરનિર્માણના વીસમા વર્ષે સો વર્ષનું આયુષ્ય ભોગવી ને એ મોક્ષ પામ્યા. સૂત્ર રા
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
ज्ञाताधर्म कथाङ्गसूत्र मृलम्-तएणं चंपाए नयरिए परिसा निग्गया, कोणिओ निग्गओ, घरसो कहिओ, परिसा जासव दिसं पाउस्मृया तामेव दिसं पडिगया। तेणं कालेणं तेणं समएणं अज्जसुहम्मस्त अणगारस्स जेट्टे अंतवासी अज जंबूणामं अणगारे कासवगोतेण सत्तुस्सेहे जाव अज्जसुहम्मस्ल थेरस्त अदूरसामंत्ते उड्डूंजाणू अहोसिरे झाणकोटोवगए मंजसेणं तबसा अप्पाणं भावेमाणे विहरइ। तएणं से अजजंबूणामे अणगारे जायसड्ढे जायसंसए जायकोउहल्ले, संजायसड्ढे संजायसंनए संजायकोउहल्ले, उप्पन्नसड्ढे उप्पन्नसंसए उप्पन्नकोउहल्ले, समु. प्पन्नसड़े, समुप्पन्नसंसए समुप्पन्नकोउहल्ले उटाए उठेइ, उटाए उहिता जेणामेव अज्जसुहम्म थेरे तेणामेव उवागच्छइ, उवागछित्तो अजसुहम्मं थेरं तिक्खुत्तो आयाहिणपयाहिणं करेइ, करिता चंदइ नमसइ, बंदित्ता नमंसित्ता अज्जसुहम्मस्स थेरस्स णञ्चासन्ने गाइदूरे सुस्सूसमाणे णसंसमाणे अभिमुहं पंजलिउडे विणएणं पज्जु
जमाणे एवं वयासी-जइणं भंते! समणेणं भगवया महावीरेणं आइन
शरणं तित्थगरेणं संयं संबुद्रेणं पुरिसुत्तमेणं पुरिससीहेणं पुरिसवरणं पुरिसवग्गंधहत्थिणा लोगुत्तमेणं लोगनाहेणं लोगहिएणं
लोगपज्जोयगरेणं अभयदएणं चक्खुदएणं मग्गदएणं मोहिदएणं धम्मदएणं धस्मदेसगेणं धस्मनायगेणं धम्मनावरचाउरंतचकवहिणा दीवो ताणं सरणगइपइट्टाणं सणधरणं वियछउमेणं जिणेणं जावएणं तिन्नेणं
मुलेणं मोयगेणं सव्वण्णुणा सव्वदरिसिणा
वास
पुंडरी
सरणदएणं लोगपजोया
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका सू.३सुधर्म स्वामिनःचम्पानगर्या समवसरणम् २३ सिवमयलमरुयमणंतसक्खयमव्वाबाहमपुणरावित्तियं सासयं ठाणमुवगएणं पंचमस्त अंगस्ल विवाहपण्णत्तीए अयमहे पण्णत्ते, छस्सणं भंते! अंगस्सणायाधम्मकहाणं के अटे पण्णते ? । जंबू-ति, तएणं अजमुहम्मे थेरे अज्जजंबूणामं अणगारं एवं वयासीएवं खलु जम्बू ! समणेणं भगवया महावीरेणं जाव संपतेणं छट्रस्त अंगस्प्त दो सुयक्खंधा पण्णत्ता, तं जहा-णायाणि य धम्मकहाओ य। जइणं भंते ! समणेणं भगवया महावीरेणं जावसंपत्तेणं छटुस्स दो सुयक्खंधा पण्णत्ता-तं जहा-णायाणि य धरूमकहाओ य। पढमस्स गंभंते! सुयक्खंधस्त समणेणं जाव संपले णायाणं कइ अझयणा पण्णत्ता ? एवं खल्लु जंबू ! लमणेणं जाव संपत्तेणं णायाणं एगूणवीसं अज्झयणा पण्णत्ता तं जहां-उरिखतणाए १ संघाडेरअंडे३ कुम्मे य४ सेलगे५। तुंबे६ य रोहिणी७ मल्लीट मायंदी९ चंदिणा इय१० ॥१॥ दावद्दवे११ उदगणाए१२, अंडुक्के१३ तेयली१४ विय। नंदीफले१५ अवरकका१६ आइन्ने१७ सुसुमा१८ इय ॥२॥ अवरे य पुंडरीयणायए१९ एग्रणबीसइमे ॥सू० ३॥
टीका-'तएणं' इत्यादि। ततः श्रीसुधर्मास्वामिसमवसरणानन्तरं चम्पाया नगर्याः परिषद-पौरजनसमूहरूया सभा निर्गता-श्रीसुधर्मस्वामिवन्दनार्थ निस्मृता। ऋणिक: ऋणिकराजोऽपि निर्गतः। धर्म:कथितः श्रीसुधर्मस्वामिना धर्मोपदेगो 'तपणं चंपाए नयरीए इत्यादि मूत्र ॥३॥
टीकार्थ-जब की सुधर्मास्वामी चंपानगरी में पधारे तय (चंपाए नयरीए) चपानगरी से (परिसा निग्गया) पौरजन समूहरूप सभा श्री सुधर्मास्वामी को वन्दन करने के लिये निकले । (कोणिो जिग्गओ) कोणिक राजा
'तएणं चंपाए नयरीए' इत्यादि मन्त्र ॥३॥ साथ-न्यारे सुधारवामी या पानामा पयार्या त्यारे (चपाए नयरीए)न्य पानगाथा (परिसा निग्गया) नाशिन. श्री सुधा स्वामीन वन्दन ४२१। नी४vया. (कोणिओ
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
नाताधर्म कथासूत्रे
धर्म परिषद् यस्या दिशः 'पाउन्भूया' प्रादुर्भूता=यस्मादिविभागात्समागता तामेव दिशं 'पडिगया' प्रतिगता = परावृत्यगता । परिपदोगश्रागमनिगमों यथाक्रमं ज्ञातत्र्यो। 'तेणं' इत्यादि । तस्मिन् काले तस्मिन् समये कणिकभूपादिगमनानन्तरकाले आर्यसुधर्मणोऽनगारस्य 'जेट्टे अंतेवासी' ज्येष्ठोऽन्तेवासी=पर्यायज्येष्ठः शिष्य आर्य जम्बूनामाऽनगारः 'कासवगोत्ते' काव्यपगोत्र जातः 'सत्तुम्सेहे' सप्तात्मेध = सप्तहस्तोन्नतः कनकपुलकनिपकपद्मगौरः, उग्रतपाः, तप्ततपाः, दीप्ततपाः, उदारः, घोरः, घोरव्रतः, संक्षिप्तविपुलजोयः जम्बूस्वामी आर्य सुधर्मणः स्थविरस्य अदूरसामन्ते= नातिदूरे
२४
"
भी निकले। (धम्मो कहिओ) भगवान् सुधर्मास्वामीने आई हुई परिषद् को धर्म का उपदेश दिया। धर्मदेशना सुनकर ( परिसा) समस्त जनता (जामेव दिसं पाउन्भूया तामेव दिसं पडिगया) जिस दिशा की तरफ से आई श्री उसी दिशा की और वापिस चली गई । (तेणं कालेणं तेणं समर्पणं अज्ज सुहम्मस्म अणगारस्स जेट्टे अंतेवासी अज्ज जंबूणामं अणगारे कासव गोत्तर्ण मत्तुम्से हे जाव ) उस काल में और उस समय में जब की कोणिक राजा और समस्त पुरवासी जन जा चुके थे आर्य सुधर्मा स्वामी के दीक्षा पर्याय की अपेक्षा प्रधान शिष्य श्रार्य जंबू स्वामी अनगार जो काश्यप गोत्र के थे और जिनका शरीर सात हाथ ऊँचा था (यहाँ यावत् शब्द से "समचतुरस्र संस्थानसंस्थितः वज्रमनाराचसंहननः कनकपुलक निकष
णिग्गओ) अपि शन्त च आल्या. (धम्मो कहिओ) भगवान् सुधर्भास्वाभीमे एम्पिने (यदेश साध्यो. धर्मदेशना सांलणीने (परिसा) अधा सलाना (जोमेत्र दिपाउन्या तामेव दिस पडिगया) ले दिशा तरी यावेस हुता, ते दिशा
ત્યારે
पाछा बल्या. (तेणंकाले लेणं समर्पणं अज्ज गृहमस्म अणगारस्स जेठ्ठे अनेवाली अन्न जेवृणामं अणगारे कामवगोत्तणं सत्तुम्सेहे जान) ते अणे ने તે સમયે જ્યારે ષ્ટિ રાન્ત અને ખવા પુરવાસી માણસે જતા રહ્યા આર્ય સુધાંસ્વામીના દીક્ષા અનુક્રમની અપેક્ષાએ પ્રધાનશિષ્ય આ જ છું સ્વાર્ગી નગાર-જેઓ કાશ્યપ ગોત્રના હતા અને જેમને દેહુ સાત હાથ ઊંચા હતા, सिटी 'थावत शाह वडे "समचतुरस्त्रसंस्थानसंस्थितः वर्षभनाराचसंहननः कनकपुलकनिक पद्मगरः उग्रतपाः तप्ततपाः दीप्तपाः उदाः घोरः चोरः किमवतेजाले" साचानु भानु थयुछे या मधा शुल्हो
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवपिणीटीकास् ३.सुधम स्वामिनाचम्पानगर्यासमवसरणम् २५ नातिसमीपे उचितदेशे ‘उड्दैजाणू' उर्वजानुः-उर्वजानुनी यस्य स तथोक्त:उत्कुटुकासनोपविष्ट इत्यर्थः, 'महोसिरे' मधःशिरा-नोवं न तिर्यक्षिप्तदृष्टःकिन्तु नियतभूभागनियमितनयन इति भावः।झाणकोहोवगए'ध्यानकोष्ठोपगतः-ध्यायतेचिन्त्यते वस्त्वनेनेति ध्यानम् एकस्मिन् वस्तूनि तदेकाग्रतया चित्तस्यावस्थापनम्, ध्यानं कोष्ठ इव ध्यानकोष्ठस्तमुपगतः। यथा कोष्ठगतं धान्यं विकीर्ण न भवति तथैव ध्यानगता इन्द्रियान्तःकरणवृत्तयो-बहिर्न यान्तीति भावः, नियन्त्रितचिचवृतिमानित्यर्थः। संयमेन तपसाऽऽत्मनं भावयन् वासयन् विहरति। ततः तदपद्मगौरः उग्रतपाः तप्ततपादीसतपाः उदारः घोरः घोरव्रतः संक्षिप्त विपुलतेजोलेश्यः" इतने पाठ का ग्रहण हुआ है इन समस्त शब्दों का अर्थ मेरी लिखिहुइ औपपातिक सूत्र की पियूषवर्षिणी टीका में लिखा जा चुका है (अजसुहमस्स धेरम्स अदरसामंते उड्ढजाणू अहोसिरे झाणकोटोवगए संजमेणं तवसा अप्पाणं भावे माणे विहरइ) श्री आर्यसुधर्मास्वामी स्थविर के पास न अधिक दूर और न अधिक समीप उर्ध्वजानु होकर बैठे हुए थे। उस समय उनका मस्तक नीचे की और झुका हुआ था। सूत्रकार इस पद द्वारा यह प्रदर्शित कर रहे हैं कि इस स्थिति में उनकी दृष्टि न ऊपर थी और न तिरछी किन्तु नियत भू भाग में नियमित थी। वेध्यान रूपी कोष्ठ में ठहरे हुए थे-इस पद के रखने का यह अभिप्राय है-कि जिस प्रकार कोठे में रखा हुआ अनाज इधर उधर नही फैल (विखर) सकता है उसी प्रकार ध्यानगत इन्द्रियों और अन्तःकरण की दृत्ति चाहिर की ओर नहीं फैलती है आत्मस्थ रहती हैं । तात्पर्य यह कि वे उस समय नियन्त्रित चित्तवृत्ति वाले थे। तप और संयम द्वारा आत्मनिरीक्षण करने की ये सदा भावना नाम मोपपातिसूत्रनी swi maiwi माया छ) (अजमुहमस्स थेरस्स अदूरसामंते उजाणू अहोसिरे झाणकोट्ठोवगए संजमेणं तवसा अप्पाणं भावे माणे विहरइ)श्रीमायः सुधास्वामी स्थविश्नी पासे न वधारे २ अनेन वधारे નજીક ઊર્ધાનુ થઈને બેઠા હતા. તે વખતે તેમનું માથું નીચેની તરફ નમેલું હતું. સૂત્રકાર આ પદ વડે એ બતાવી રહ્યા છે કે આ સ્થિતિમાં એમની નજર ન ઉપર હતી અને ન નીચી હતી પણ જે ભૂ ભાગમાં નિયતરૂપે હોવી જોઈએ ત્યાં જ નિયમિત હતી. તેઓ ધ્યાનરૂપી કેન્ડમાં અવસ્થિત હતા, આ પદથી એ સ્પષ્ટ થાય છે કે જે પ્રમાણે કેડામાં મૂકેલું અનાજ આમતેમ વિખેરાઈ જતું નથી, તે જ રીતે ધ્યાનગત ઈન્દ્રિય અને અન્ત.કરણની વૃત્તિ બહારની તરફ ફેલાતી નથી. આત્મસ્થ રહે છે. તાત્પર્ય એ છે કે તેઓ તે સમયે નિયંત્રિત ચિત્ત વૃત્તિવાળા હતા. તપ અને સંયમવડે આત્મનિરીક્ષણ કરવાની ભાવનાથી તેઓ હમેશને
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
जाताधर्म कथाङ्गसूत्रे
नन्तरं ध्यानानन्तरं स आर्य जम्नामाऽनगारः उत्थयोत्तिष्ठती' तिक्रिययाऽन्वेति। किम्भृत आर्यजम्बूनामाऽनगारः? इत्याह-'जायमड्ढे' इत्यादि, जातश्रद्धा-जाता प्रना सामान्येन तत्त्व-निर्णयरूपा वान्छा यस्येति स तथोक्ता वक्ष्यमाणविषयकतत्वपरिक्षानेच्छावानित्यर्थः। 'जायसंसए' जातसंशयः-जात:-प्रवृत्तसंशयः-'यथा भगवता लोकालोकावलोकिकेवलालोकेन दृष्ट्वा पञ्चमाझे व्याख्यामजप्तौ ये भावाः प्ररूपितास्तथैवात्र पष्ठाङ्गेऽपि कविता उतान्यथा वा ?' इत्येवंरूपःसन्देहो यस्य य तथोक्त: 'जायकोउहल्ले' जातकुतूहल:-जातं-प्रवृत्तं कुतूहलं-'पञ्चमाङ्गे समस्ततस्तु. जातम्वरूपस्य प्रतिपादितत्वात्कोऽन्योऽपूर्वोऽर्थोऽवशिष्टोऽस्ति यद् भगवता पप्ठाने कथयिप्यते' इत्येव रूपमौन्सुक्यं यस्य स तथोक्तः। नात्र कुतूहलशब्दःकौतुहलवासंपन्न बने रहते थे। आर्य सुधर्मास्वामी के पास बैठे हुए होने पर भी ये तप और संयम के आचरण से रहित नहीं थे-(तएणं से अज जंवृणामे अणगारे जायसह जायसंसए जायकोउहल्ले संजायसड्ढे संजायसंसए, संजायकोउहल्ले) जब ये ध्यान से निटन हुए तब उनके चित्त में तत्त्वनिर्णय करने की इच्छा मामान्यरूप से जगी-कारण इनके मनमें ऐसा संदेहरूप विचार आया कि जमे प्रभुने केवलज्ञानरूपी आलोक(प्रकाश)द्वारा लोक और अलोक को देग्न कर पंचमाद्ग व्याख्या प्रज्ञप्ति (भगवती) में जो भाव प्ररूपित किये है क्या उसी तरह वेभाव उन्होने छठवें अंग में भी प्ररूपित किये हैं या अन्यरूप से किये हैं ? तथा इस प्रकारका उन्हे कुतुहल भी हुआ-कि प्रभुने पंचमाज में समस्त वस्तुओं का स्वरूप तो कह ही दिया है-अब ऐसा और कौन मा अपूर्व अर्ध बाकी बच रहा है कि जिसे वे छठे अंग में कहेंगे। यहां कृतृहलपद कौतुहल अर्थका वाचक नहीं है किन्तु औत्सुक्य
માટે સંપન્ન રહેતા હતા. સુધર્માસ્વામીની પાસે બેઠેલા હોવા છતા એ તપ અને
मना गायशयी तिनहाना (नएणं से अज्जवणामे मणगारे जायसहद जायसंसपजायकोउहल्ले संजायसद संजायसंमा, जायकोडहल्ले) क्यारे प्यान નિવૃત્ત થયા ત્યારે તેમના ચિત્તમાં નવ નિર્ણય કરવાની ઈચ્છા સાધારણ રીતે ઉત્પન્ન થઈ કરકે એમના મનમાં શારૂપ વિચાર આવ્યું કે જેમ પ્રભુએ કેવળ =ાનરૂપી લાકડે લાટ અને અલાકને જોઈને પચમા વ્યાખ્યા પ્રજ્ઞપ્તિ (ભગવતી) મા જે ભાવ પ્રકૃપિત કયાં છે, શું તેજ પ્રમાણે તે ભાવ તેમણે છઠ્ઠા અંગમાં પણ નિષ્નિ કર્યા છે, અથવા બીજી રન કર્યા છે. અને આ વાતનું એમને કુતૂહલ પણ થયું કે પ્રભુ પંચાગમાં બધી વસ્તુઓના સ્વરૂપ તે કળા છે, હવે આ કથા પૂર્વ અર્થ કેપ રહ્યા છે કે જેને આ છઠ્ઠા અંગમા કહેશે અહીં કુડલ
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका. सू ३ सुधर्मस्वामिनःचम्पानगर्यासमवसरणम् २७ चकः, किन्तु औत्सुक्यवाचकः। एवं संजात श्रद्धः, संजातसंशय, संजातकुतूहलः, अत्र 'सं' शब्दो विशेषार्थद्योतकस्तेन सं विशेषेण भिन्नभिन्नवस्तुस्वरूपनिर्णये च्छारूपेण जाता-प्रवृत्ता श्रद्धा यस्य स तथोक्तः एवमग्रेऽपि । उत्पन्नश्रद्धःउत्पन्ना उत्कृष्टेन संजाता-श्रद्धा यस्य स तथोक्तः । एवम्-उत्पन्नसंशयः, उत्पन्नकुतूहल इति? समुत्पन्नश्रद्धः-सं-सम्यक् स्फुटतया कालान्तराधिःमृतिरूपया भाव उत्कंठा का वाचक है । "संजोतश्रद्धः संजात संशयः संजातकुतूहल" इन पदों में जो "सं" शब्द आया हुआ है वह इस बात को प्रकट करता है कि उन्हें जो सामान्यरूप से तत्त्वो को निर्णय करने की जो इच्छा उत्पन्न हुई थी वह भिन्न भिन्न वस्तुओं के विशेष स्वरूप के निर्णय के लिये-हई थी। इसी तरह संजात संशय में भी जान लेना चाहिये-अर्थात् जो उन्हें संशय उत्पन्न हुआ वह यद्यपि एक ही वस्तु विषयक नहीं था अनेक वस्तु विषयक ही था फिरभी पहिले की अपेक्षा विशेष कहनेवाला था। संजात कुतूहल में भी यही बात समझना चाहिये ।-इस तरह जात श्रद्वादि पदों द्वारा सामान्यरूप से तत्व निर्णय करने की इच्छा आदि उनके चित्त में उद्भूत हुई यह बात प्रकटकी गई है-तब संजानश्रद्धा आदि द्वारा यह कहा गया है कि जो उन्हें श्रद्धा आदि भाव उदभूत हुए वे पहिले भावों की अपेक्षा विशेषता लियेहुए थे। (उप्पन्नसड्ढे उप्पन्नसंसए उप्पन्नकोउहल्ले) इसी तरह उत्पन्न श्रद्धा, उत्पन्न संशय और उत्पन्न कुतूहल इन पदों में भी भिन्नता आती है। कारण जो संजात
५६ टोतूड' मा पाय नथी पर मौत्सु४य मापने वाय छ. संजातश्रद्धः सजातसंशयः संजातकुतूहल:' मा पहोम रे 'सं' SUt भूपामा माये છે, તે એ બતાવે છે કે તેઓને જે સામાન્યરૂપમાં તત્ત્વોનો નિર્ણય કરવાની ઈચ્છા ઉદ્દભવી તે જુદીજુદી વસ્તુઓના વિશિષ્ટ સ્વરૂપના નિર્ણય માટે થઈ હતી. એજ પ્રમાણે સંજાત સંશયમાં પણ સમજવું જોઈએ, અર્થાત્ જે તેમને શંકા ઉત્પન્ન થઈ. તે જે કે એક વસ્તુને લઈને જ નહતી, અનેક વિષયક હતી, છતાં તે પહેલાંની અપેક્ષાએ વિશેષતા બતાવનારી હતી. સંજાત કુતૂહલમાં પણ આ પ્રમાણે સમજવું જોઈએ. એ રીતે જાતશ્રદ્ધા વગેરે પદો વડે સામાન્યરૂપથી તત્ત્વ નિર્ણય કરવાની ઈચ્છા વગેરે તેમના ચિત્તમાં ઉત્પન્ન થઈ, આ વાત પ્રકટ કરવામાં આવી છે. ત્યારે સંજાત શ્રદ્ધા વગેરે પદો વડે એમ બતાવવામાં આવ્યું છે કે જે તેમનામાં શ્રદ્ધા વગેરે ભાવ ઉત્પન્ન થયા તે પહેલા ભાવની અપેક્ષાએ વિશેષતા લઈને
नभ्या. (उप्पन्नसड्ढे उत्पन्नसंसए उप्पन्नकोउहल्ले) मा शते पन्नश्रद्धा उत्पन्न સંશય અને ઉત્પન્ન કુતૂહલ એ પદમાં પણ ભિન્નતા આવે છે કેમકે જે સંજાત
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
ज्ञाताधर्म कथाङ्गसूत्र
समुत्पन्नकुतूहल इति ।
उत्पन्ना श्रद्धा यस्य स तयोक्तः। एवं समुत्पन्नसगयः न चात्र जात श्रद्धादयः शब्दाः समानार्थी इति वाच्यम्, तेपामवग्रहे - हाऽवायधारणाभेदभिन्नत्वात, तथाहि जात श्रद्धत्वस्यावग्रहरूपत्वात् संजातश्रद्धत्वस्ये हारूपत्वान
२८
श्रद्धा आदि भाव दूसरे नंबर पर हुए थे वे ही कालक्रमानुसार आगे और अधिकल्प में पुष्ट होते गये । इस तरह उनके चित्त में अब उत्कृष्ट प से अनेक तत्त्वों को निर्णय करने की श्रद्धा रूप भावना आदि भाव जाग्रत हुए। (ममुप्पन्नसढे समुप्पन्नसंस ममुप्पन्नको उहल्ले) इन समुत्पन्न श्रद्धा आदि पदों द्वारा यह भाव बोषित होता है कि ये भाव उनमें इसरूप में जगे कि जबतक उनका पूर्ण निर्णय नहीं किया जा सकेगा - तबतक कालान्तर में भी उन बातों की विस्मृति नहीं हो सकेगी। अतः तीसरे नंबर के भावों की अपेक्षा इन भावों में और अधिक स्थायिता कही गई है। इन जातश्रद्धा आदि पदों में समर्थना है ऐसी आशंका नहीं होनी चाहिये कारण ये जो पद यहां चार जगह रक्खे गये हैं वे अवग्रह ज्ञान के रूप में प्रयुक्त ਚੁਕ ਦੇ कारण यहां पर सामान्यरूप में ही श्रद्धा का उद्भव हुआ है । संजान श्रद्धा यह पद ईहाज्ञान के रूप में प्रयुक्त हुआ है- क्योंकि पहिले की अपेक्षा इस श्रद्धा में कुछ विशेषता आई है । उत्पन्न श्रद्धा यह पद अवज्ञान के रूप में प्रयुक्त हुआ है- कारण दूसरे नंबर
1
શ્રદ્ધા વગેરે ભાવા બીન્ત નબરે થયા હતા તેજ કાળક્રમાનુસાર આગળ એના કરતા વધારે રૂપમાં યુદ્ધ થતા ગયા. આ રીતે તેમના ચિત્તમા હવે ઉત્કૃષ્ટરૂપથી અનેક तत्त्वांनी नितुर्थ श्वानी श्रद्धा भावना वगेरे लाव लग्या (समुप्पन्नसड्ढे समुत्पन्नसंमग ममुप्पन्नको उहल्ले) मा समुत्पन्न श्रद्धा वगेरे यहो बड़े से બા અભય છે કે એ ભાવ તેમનામા આ રૂપમાં ઉત્પન્ન થયા કે ત્યા લગી તેમાના સપૂર્ણ પણે નિર્ણય કરવામા નહિ આવે ત્યા લગી કાળાન્તરમાં પણ તે થાનાની વિસ્મૃતિ નહિ થઈ શકે, એટલા માટે પ્રીત નખરાના ભાવાની અપેક્ષાએ ! ભવામાં અના કરતાં વધારે સ્થાયિત્વ અનાવવામાં આવ્યું છે. આ જાતશ્રદ્ધા ગેરે પદ્મમાં અર્થની અપેક્ષાએ સમાનના છે, આ ાનની શંકા ન થવી જોઈએ. કેમકે એ પદ અહીં ચાર સ્થાન મૃકવામાં આવ્યા છે, તે અવગ્રહજ્ઞાનના રૂપમાં મુક્ત થયેલ છે. કા કે અહીં સામાન્યરૂપથી જ શ્રદ્ધાના ભાવ ઉદય થાય છે.
તરહી આ પ ડજ્ઞાનના રૂપમાં પ્રયુક્ત થયેલ છે, કેમકે પહેલાની શ્રદ્ધાની अपेक्षा श्री श्रद्धा विशेषता यावी हे उत्पन्न श्रद्धा આ પ અવાય જ્ઞાનનકંપમાં પ્રયુક્ત થયેલ છે ડેમકે બીજ નગરની શ્રદ્ધાની અપેક્ષા આ શ્રદ્ધામા
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणी टीका. सू. ३ सुधर्मस्वामिन'चम्पानगर्या समवसरणम् २९ उत्पन्नश्रद्धत्वस्यावायरूपत्वात्, समुत्पन्नश्रद्धत्वस्य च धारणारूपत्वात्, एवमग्रेडपीति भावः। अत्रेदमुक्तं भवति
अवग्रहः-नाम स्वरूपादिविशेषणकल्पनारहितसामान्यार्थावग्रहणम् । यथा'पञ्चमाङ्गानन्तरं षष्ठमप्यङ्गमस्तीति सामान्याववोधः।
की श्रद्धाकी अपेक्षा इस श्रद्धा में निश्चयरूपता है । समुत्पन्नश्रद्धा यह पद धारणा ज्ञान के स्थानापन्न रखा गया है। कारण तीसरे नंबर की श्रद्धा की अपेक्षा यह श्रद्धा कालान्तर मे भी विस्मरण नहीं हो सकती है। इसी तरह का भाव जातसंशय संजीतसंशय उत्पन्नसंशयएवं समु. स्पन्नसंशय आदि पदो मे भी जानना चाहिये ।
जिस ज्ञान में नाम स्वरूप आदि विशेषण विशिष्ट कल्पना नहीं होती केवल पदार्थका सामान्यरूप ही बोध रहता है-उस ज्ञानका नाम अवग्रहज्ञान है जैसे ऐसा बोध होना की पंचम अंग के याद छट्ठा भी अंग है।
अवग्रह द्वारा जो पदार्थ सामान्यरूप से गृहीत हुआ है। उस विषय को विशेप निर्णय करने की ओर बढ़ता हुआ जो विचार होता है उसका नाम ईहा है । जैसे छठे अंगकी सत्तारूप सामान्यज्ञान के बाद उसमें रहे हए अर्थ विशेप का विचार करना। वह इस प्रकार से कि इस अंग में भी नगर उद्यान समवसरण धर्मकथा, ऋद्धि विशेष, भोगपरित्याग, प्रव्रज्या, पर्याय, श्रुतपरिग्रह-तपश्चरण, संलेखना भक्तमत्याख्यान पादपोपगमन, देवलोकगमन, सुकुलमत्यायात, पुनर्बोधिलाभ अन्तः क्रिया आदि
નિશ્ચયાત્મકતા છે. સમુત્પન્ન શ્રદ્ધા આ પદ ધારણું જ્ઞાનને સ્થાને મૂકવામાં આવ્યું છે. કારણકે ત્રીજા નંબરની શ્રદ્ધાની અપેક્ષાએ આ શ્રધા કાળાન્તરમાં પણ ભૂલી શકાશે નહિ. આ પ્રકારને જ ભાવ જાત સંશય, સંત સંશય, ઉત્પન્ન સંશય અને સમુત્પન્ન સંશય વગેરે પદોમાં પણ જાણવું જોઈએ.
જે જ્ઞાનમાં નામ સ્વરૂપ વગેરે વિશેષણ-વિશિષ્ટ કલ્પના નથી થતી, ફક્ત પદાર્થના સામાન્યરૂપનું જ જ્ઞાન રહે છે, તે જ્ઞાનનું નામ અવગ્રહ જ્ઞાન છે. જેમકે આત્મજ્ઞાન થયું કે પાચમાં અંગ પછી છ૬ અંગ પણ છે.
અવગ્રહ વડે જે પદાર્થ સામાન્યરૂપથી ગ્રહીત હોય છે. તે વિષયના માટે વિશેષ નિર્ણય કરવાની તરફ વૃદ્ધિ પામેલે જે વિચાર છે, તેનું નામ ઈહા છે. જેમકે છઠ્ઠા અંગના સત્તારૂપ સામાન્ય જ્ઞાન પછી તેમાં રહેલ અર્થ વિશેષને વિચાર કરો. તે આ પ્રમાણે કે આ અંગમાં પણ નગર, ઉદ્યાન, સમવસરણુ, ધર્મસ્થા ત્રાદ્ધિ વિશેષ, ભેગપરિત્યાગ, પ્રવજ્યા, પર્યાય, શ્રત પરિગ્રહ તપશ્ચરણ, સંલેખના ભકત પ્રત્યાખ્યાન, પાદપપગમન, દેવગમન, સુકુલ પ્રત્યાયાત, પુનધિલાભ અન્ત ક્રિયા
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
ज्ञाताधर्मकथाङ्गसूत्रे
३०
-
ईहा गृहीतविपय निर्णय तर्कणा, पष्ठाङ्गसत्तारूप सामान्यज्ञानानन्तरं तद्ग सद्भूतार्थविशेष विचारणेत्यर्थः, यथा - 'अत्रापि नगरोद्यानसमवसरण - धर्मकथाऋद्धिविशेष- भोगपरित्यागपत्रज्या - पर्याय श्रुतपरिग्रह - तपश्चरण - संलेखना - भक्तप्रम्याख्यान पादपोपगम-देवलोकगमन-सुकुलमस्यायात पुनर्वोधिलाभाऽन्त क्रियादयो त्रियाः आख्याताः सन्ति । तथाऽत्र = उद्देशनकाला, समुद्देशन कालाः, पदानि, अक्षराणि, गमाः, पयार्याः, त्रसाः, स्थावराः, जिनमज्ञप्ताः भावाः, आत्मा, चरणकरणमरूपणा वा केपां कीदृशाः कया रीत्या वर्णिताः सन्ति ?" इत्यादि विकल्पनम् ।
अवायः-- ईहित विपय निर्णयात्मकं ज्ञानम्, यथा- 'अत्र नगरमभृतीनां चरणकरणप्ररूपणापर्यन्तानां सर्वेषां समावेशोऽवश्यं वर्त्तते' इति निश्चयकरणम् ।
धारणा -- निश्चितार्थस्य कालान्तरेऽप्यविस्मरणम् यथा- 'पष्ठाङ्गवर्णित सर्वपदार्थजातं परमदयालु श्रीधर्मस्वामिमुखाच्छ्रुत्वा कालान्तरा विस्मरणेन धारयिष्यामीति ।
तथा उद्देशनकाल. समुद्देशनकाल
विषयोंका वर्णन है या नहीं - ? पद् अक्षर, गम, पर्याय, नस स्थावर जिन प्रज्ञप्तभाव, आत्मा, करण सत्तरी एवं चरणसत्तरी इन सबकी प्ररूपणामें से किन किन की प्ररूपणा हुई है किस रीति से हुई है । इस प्रकार से इस तरह का जो आत्मा में विकल्प उठता है वह ईहा ज्ञान है ।
ईहा ज्ञान के विषयभूत बने हुए पदार्थ का निर्णय रूप जो बोध होता है उसका नाम अवाय ज्ञान है-जैसे ग्रह निश्चितरूप विचार दृढ होता हैकि इस अंग में नगर आदि समस्त पदार्थो का निर्णय अवश्य २ किया गया है । अवायज्ञान से निश्चित किये गये पदार्थ को कालान्तर में भी नहीं भूलना इसका नाम धारणा है जैसे जम्बूस्वामी के हृदय में ऐसा विचार
विपयोपार्जुन है ? नहि ? तेस उदेशनाण, समुदेशन प्रणय, अक्षर, नभ, पर्याय, श्रम, स्थावर, दिन अज्ञसभाव, आत्मा, सत्तरी भने यसरी આ બધાની પ્રરૂપણા થઇ છે, કેવી થઈ છે, ક્યા પ્રકારે થઇ છે. આ પ્રમાણે આત્મામાં જે વિકલ્પ ઉદ્દભવે છે, તે ઈંડા જ્ઞાન છે,
ઇંડા જ્ઞાનના વિષયભૃત અનેલ પદાર્થનું નિયરૂપ જે જ્ઞાન થાય છે, તેનુ નામ અવાય જ્ઞાન છે. જેમ નિશ્ચિત પણે આ વિચાર મક્કમ હાય છે કે આ અંગમા નગર વગેરે બધા પદાર્થોના નિર્ણય ચાસ કરવામા આવ્યા છે
અવાયજ્ઞાનથી નક્કી કરેલા પાર્થને કાળાન્તરમાં પણ ન ભૂલી જવું એનું નામ ઘર છે જેમકે જમ્મૂ સ્વામીના હૃદયમાં એવા વિચા થયે! કે છઠ્ઠા અ ગમા વર્ણવેલા ધા પીને શ્રી સુધર્મા સ્વામી મહારાજના મુખકમલમાંથી શ્રવણુ કરીને હું
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणी टीका. सू. २ सुधर्मस्वामिनःचम्पानगर्यासमवसरणम् ३१
- एतादृश आर्यजम्बूनामाऽनगारः 'उठाए' , उत्थया-उत्थानम् उत्था, तया ऊ/भवनेन ऊर्चीभूयेत्यर्थः, 'उठेइ' उत्तिष्ठति उत्थितो भवति, उत्थाय यत्रवाऽऽयं सुधर्मास्थविरो विराजते तत्रैवोपागच्छति, उपागत्य आर्यसुधर्मणः स्थविरस्य 'मूत्रे पष्ठ्यर्थे द्वितीया प्राकृतशैलीवशात्, 'तिक्खुत्तो' त्रि:कृत्वा त्रिवारम् आदक्षिणप्रदक्षिणम्-अञ्जलिपुटं स्वदक्षिणकर्णादारभ्य दक्षिणावर्तगोलाकारेण भ्रामयन् पुनर्दक्षिणकर्ण यावदानीय तस्य ललाटप्रदेशे स्थापनं करोति, कृत्वा 'वंदइ' वन्दते= उठा कि छठे अंग में वर्णित समस्त पदार्थों को श्रीसुधर्मास्वामी महाराज के मुखारविन्द से सुनकर मैं उनका ऐसा अवधारण करूँगा कि जिससे वे पदार्थ कालान्तर में भी नही भुलाये जा सकें।
(उठाए उट्टेइ) इस तरह श्री सुधर्मास्वामी से कुछ दूर पर बैठे हुए वे जम्बूस्वामी वहॉ से जब उठे तो झुककर के ही उठे । “उहाए" इस पद से मूत्रकार उनमें अतिशय विनय संपन्नता प्रकट करते हैं। (उद्वित्ताजेणामेव अज्जसुहम्मे तेणामेव उवागच्छइ) उठकर वे जहाँ श्री आर्यसुधर्मास्वामी विराजमान थे वहां आये । (उवागच्छित्ता अज्जसुहम्मं थेरे तिक्खुत्तो आयाहिणपयाहिणं करेइ) आकर उन्होने आर्य सुधर्मा स्थविर को तीन तार अञ्जलिपुट-बनाकर वंदन किया। "आदक्षिणप्रदक्षिण" का तात्पर्य यह हैं कि दोनों हाथों को अंजलि रूप में करके अपने दक्षिण कर्ण से लेकर उस अंजलि को गोलाकार घुमाते हुए पुनः दक्षिणकर्ण तक ले जाना और उसे फिर मस्तक पर लगाना । (करित्ता वंदइ नमसइ)
એમને એવી રીતે અવધારણા કરીશ કે તેથી તે પદાર્થનું કાળાન્તરમાં પણ વિસ્મરણ ન થઈ શકે.
(उठाए उठेइ) 0 प्रभारी श्री सुधास्वाभाथी था ६२ मे ते १५ स्वामी त्यांथी न्यारे ला थया त्यारे नभान असा थया. 'उटाए' मा ५६ ५९ सूत्रा२ तेमनामा अत्यन्त विनय संपन्नता मताचे छ. (उद्वित्ता जेणामेव अन्जमुहम्मे तेणामेव उवागच्छद) ला याने तेयो श्री सुधारवामी त्यो विरा"भान ता त्यi माव्या. (उवागच्छित्ता अज्ज सुहम्मं थेरे तिका तो आयाहिणपयाहिणं करेइ) तेगामे सावाने. साय सुधर्मा त्यविश्ने त्रशु मत मसि पूर्व प्रणाम ४ा 'आदक्षिण प्रदक्षिणमूना पथ ये थाय छ भन्ने थाने २५/લિ આકારે બનાવીને પોતાના જમણા કાનથી લઈને તે અંજલિને ગોળાકારે ફેરવતાં ફરીથી
मा ४ान सुधा सामने ५ तेने माथा ७५२ मा (करित्ता वंदह नमसइ) વંદના કરી તે પછી વાણથી સ્તુતિ કરી ફરી પાચે અંગ નમાવીને વંદન કરી
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
ज्ञाताधर्मकथा वाचा 'तौति, 'नमंसड' नमम्यति = पञ्चाङ्गनमनपूर्वकं प्रणमति, वन्दित्वा नमस्यित्वा आर्य-गृधर्मणः स्यचिरस्य नात्यासन्ने नातिदूरे समुचित देशे 'सुस्मृसमाणे' शुश्रूषमाणः=विनययमाचरणादिरूपां सेवां कुर्वन 'णमंसमाणे' नमस्यन् = नम्रीभवन् 'अभिमु अभिमुखं सम्मुखं 'पंजलिउडे' माखलिपुटः = कृताञ्जलिः सन् विनयेन= विनम्रभावेन 'पज्जुवासमाणे' पर्युपासीनः सविधिपर्युपासनां कुर्वाणः एवं वक्ष्यमामकारवादी । यदवादीत्तदाह - 'जड़' इत्यादि । यदि भदन्त ! श्रमणेन भग
चंदनकर फिर वचन से स्तुतिकी । पुनः पाँच अगों को झुकाकर वंदना की (दत्ता नसित्ता अज्जमुहम्मस्स थेरस्स णच्चासन्ने णाइदुरे सुम्सुसमाणेणर्मसमाणे अभिमु पंजीलिउडे विणएणं पज्जुवासमाणे एवंवयासी) वंदना एवं नमस्कार करके वे फिर आर्य सुधर्मास्वामी के पास इसतरह से बैठे कि जिससे वे न उनसे अतिदूर बैठे और न अनि समीप ही अर्थात उचित स्थानपर बैठे वहां बैठ कर उनकी विनय समाचरणादिरूप सेवा करते हुए नम्रीभूत होकर संमुख हाथ जोडकर बडे ही नम्रभाव से उन्होंने सविधिपर्युपासना कर उनसे इसतरह कहा । (जड़गं भंते ममणेण भगवया महावीरेण ग्राहगरेणं तित्थगरेणं सयं संबुद्धेणं पुरिसुतमेगं पुरिससी पुरिसवर पुंडरीएणं पुरिसवर गंधहत्थिणा लोगुत्तमेणं लोगनाद्देणं लोग हिण्णं लोगपईवेणं लोगपज्जोय गरेणं अभयद् एणं चक्खुद एणं मग्गद एणं मरणदणं) इत्यादि भदन्त । यदि श्रमण भगवान् महावीरने व्याख्या प्रज्ञप्ति नामक पांचवें अंग का अर्थ इस प्रकार कहा है तो इस छटवें अंग ज्ञाता
(नंदित्ता नर्मसित्ता अज्जमुहम्मस्स येरम्स णच्चासन्ने नाउ सुस्मृसमाणे णमंसमाणे अभिमुद्दे पंजलिउडे विणणं पज्जुवासमाणे एवं व्यासी) पहना ने નમસ્કાર કરીને તેએ ફરી આર્ય સુધર્માસ્વામીની નજીક આ પ્રમાણે બેસી ગયા કે જેથી તેઓ એમનાથી વધારે દૂર પણ નહીં અને વધારે નજીક પણ નહીં અર્થાત્ ન ઉચિત સ્થાને બેસી ગયા ત્યાં બેસીને તેમની વિનય સમાચાદિના રૂપમાં રવા કરતા તે અતિ વિનમ્ર થઈને સામે હાથ જોડીને અત્યન્ત નમ્રભાવ તેમણે विधिपूर पर्युपासनाश्ता या तेमने आ प्रमाणे - ( जहणं भंते समणेणं भगवया महाबीरगं आहगरेण नित्यगणं मयं संकुद्धेणं परिमुत्तमेणं पुरिससी पुरिसपरएणं पुरिमवरगंधदत्थिणा लोगुत्तमेगं लोगनाहेणं लोग ईणं लोगज्जोय गरेणं अभयदपणं चक्रवृदणं सग्गद त्यादि । नभवन प्रभाग भगवान महावीर स्वामी व्याण्या प्रतिमि નાના પાંચમાં અગના અર્થ તે આ રીતે કથા છે, આ છઠ્ઠા અંગ જ્ઞાતાધર્મ
लोग
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणी टीका. सू. ३ सुधर्मस्वामिनः चम्पानगर्यो समवसरणम् ३३ वता = समग्रैश्वर्यवता महावीरेण कीदृशेन ? इत्यत्राह - 'आइगरेण' इत्यादि, 'आइगरेणं' आदिकरेण - आदौ = प्रथमतः स्वशासनापेक्षया श्रुतचारित्रधर्मप्ररूपणं कार्यंकरोतीति आदिकरस्तेन । 'तित्थगरेणं' तीर्थकरेण - तीर्यते = पार्यते संसारमोहमहोदधिर्येन तत्तीर्थ = चतुर्विधः सङ्घः तत्संस्थापकत्वात्तीर्थकरस्तेन । 'सयंसंबुद्धे' स्वयंसम्बुद्धेन - स्वयं = परोपदेशमन्तरेण सम्बुद्धः = सम्यक् तथा बोधं प्राप्तस्तेन । 'पुरि सुतमेणं' पुरुषोत्तमेन - पुरुषेषूत्तमः = श्रेष्ठ: - ज्ञानाद्यनन्तगुणवत्वात् तेन' पुरिसधर्मकथांगका क्या अर्थ कहा है । इस प्रकार जंबूस्वामीने आर्य सुधर्मा स्वामी से प्रश्न किया । इनका संबन्ध "ठाणमुत्रगएणं" यहीं तक है । इनविशेषणका अर्थ इस प्रकार है- समग्र ऐश्वर्य सपन्नव्यक्ति को भगवान् कहते हैं | महावीर इस तरह के - "भगवान् " थे। भगवान महावीरने अपने शासनकी अपेक्षा सर्व प्रथम श्रुत चारित्ररूप धर्म की प्ररूपणाकी है इसलिये उन्हें सूत्रकारने " आइगरेणं" इस विशेषण से युक्त किया है । संसाररूप महोदधि जिसके द्वारा पारकिया जाता है वह तीर्थ है - ऐसा वह तीर्थ चतुर्विधसंघ है । इसकी स्थापना प्रभुने की अतः वे "तीर्थकर " कहलाये | परोपदेश से जो वुद्ध होता है वह स्वयं संबुद्ध नहीं होता है । प्रभु जो बुद्ध हुए वे पर के उपदेश से नहीं हुए किन्तु स्वतः हुए इसीलिये वे स्वयं संयुद्धकहलाये । प्रभु में ज्ञानादिक अनन्त गुणोंने अपना स्थान बनाया था इसलिये वे "पुरुषोत्तम" इस કથાંગ”ના શે। અર્થ કહ્યો છે. આ પ્રમાણે સુધર્માંસ્વામીને જણૢસ્વામીએ પ્રશ્ન કર્યાં. या विशेषणाना संबंध 'ठाणमुवागणं' सही सुधी है. या विशेषणोनो अर्थ આ પ્રમાણે છે–કે સમગ્ર અવ સંપન્ન વ્યકિતને ‘ભગવાન’ કહેવામાં આવે છે. મહાવીર પ્રભુ આ પ્રકારના ‘ભગવાન’ હતા. ભગવાન મહાવીરે પેાતાના શાસન (આજ્ઞા)ની અપેક્ષાએ સૌથી પહેલાં શ્રુત ચારિત્રરૂપ ધર્મનું નિરૂપણ કર્યું, એટલા માટે તેમને સૂત્રકારે 'आइगरेणं' या विशेषणुथी विशिष्ट मनाच्या छे. संसार३य महासागर लेना पडे પાર કરાય છે, તે તીર્થ છે. એવું તે તી ચતુવિધ સંઘ છે. એની પ્રભુએ સ્થાપના કરી એથી જ તેઓ તી કર' કહેવાયા. પારકાના ઉપદેશથી જે બુદ્ધ (જ્ઞાનસ'પન્ન) હાય છે, તે સ્વયંસંબુદ્ધ નથી હાતા. પ્રભુ જે બુદ્ધ થયા તે પારકાના ઉપદેશથી નહાતા થયા, પણ પેાતાની મેળે થયા તેથી જ તેઓને સ્વયંસંધ્યુધ્ધ કહેવામાં આવ્યા છે. જ્ઞાન વગેરે અનેક ગુણોએ પ્રભુમા પોતાનું સ્થાન ખનાવ્યું હતુ. એથી તેઓ પુરુષાત્તમ' વિશેષણથી અલંકૃત થયા રાગદ્વેષ વગેરે અન્તરંગ શત્રુને હરાવવામાં પ્રભુએ પેાતાનું અવનવુ' પરાક્રમ પ્રકટ કર્યું છે, એટલા માટે જ તેમને પુરુષામા
પ
Jam.
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
ज्ञाताधर्म' कथासूत्रे
३४
सीहेणं' घुसिंहेन पुरुषेषु सिंह इव रागद्वेपादिशत्रु पराजयेदृष्टाद्भुत पराक्रमत्वात्, तेन 'पुरिसवरपुंडरीपूर्ण' पुरुपवर पुण्डरीकेण= पुण्डरीकं कमल, वरं च तत्पुण्डरीकं चरपुण्डरीकं मधानकमलं, पुरुषो वरपुण्डरीकमिवेत्युपमितसमासे पुरुषवरषुण्डरीकं तेन | भगवतो वरपुण्डरोकोपमा च विनिर्गताखिलाशुभमलीमसत्वात् सर्वैः श्रमानुभावः परिशुद्धत्वाच्च । यद्वा-यथा कमलं पङ्काज्जातमपि सलिले वर्द्धितमपि - चोभयसम्वन्धमपहाय निर्लेपःसदा जलोपरि वर्त्तते, निजानुपम गुणगणवलेन गुरासुरनरनिकर शिरोधारणीभूतयाऽति महनीय परमसुखास्पदं च भवति तथाऽयं भगवान् कर्मपङ्काज्जातो भोगाम्भोद्धितोऽपि निर्लेपस्तदुभयमतिवर्त्तते, गुणसम्पदास्पदतया च केवलज्ञानादिगुण मात्रादखिल भव्यजनशिरोधारणीयो भवतीति । विशेषण से युक्त हुए हैं । रागद्वेष आदि अन्तरंग शत्रुओं को पराजित करने में प्रभुने अपना अद्भुत पराक्रम प्रकट किया है इसलिये उन्हें पुरुषों में सिंह जैसा कहा गया है | भगवान " उत्तम पुण्डरीक (कमल) जैसे पुरुष थे, कारण उनकी आत्मा से अखिल अशुमरूप मलीनता सर्वथा निकल चुकी थी - तथा समस्त शुभानुभावरूप निर्मलता पूर्णरूप से वह चुकी थी । अथवा जिस प्रकार कमल पंकसे उत्पन्न होता है और जल से ता है फिर भी वह इन दोनों से असंवन्धित होता हुआ बिलकुल निर्विवनकर सदा जल के ही ऊपर रहता है
तथा अपने अनुपमगुणगण के चल से सुर, असुर एवं नर निकरों द्वारा शिरोधार्य होकर अतिमाननीय गिना जाना है और परमसुख का स्थान माना जाता है, उसी तरह भगवान भी कर्मरूप पंक से उत्पन्न हुए ओर भोगरूप जल से बढ-फिर भी इन से निर्लिप्त होकर वे इनसे
दादर ही रहे। और अन्त में केवल ज्ञानादि गुणों के आविर्भाव से वे सकल aorat के शिरोधार्य वन गये ।
मियायामां माच्या है. भगवान 'उत्तम पुण्डरीक' (श्वेत उभण) वा પુરુષ ટના. કેમકે તેમના આત્મામાંથી સપૂર્ણ અનુભરૂપ માલિન્ય સર્વથા નીકળી ગયું હતું. તેમજ મકલ શુભાનુભાવરૂપ નિર્મળતા સંપૂર્ણરૂપમાં વૃધ્ધિ પામી હતી. અથવા જેમ કેમ કાઢવમાંથી ઉદ્દભવે છે, જછાથી વવ છે, છતા તે આ અન્નથી અસંબંધિત થઈને સર્વથા નિર્લિપ્ત બનીને હંમેશા પાણીની ઉપર જ રહ્યા કરે છે નમર પાનના શ્રેષ્ટ ગુણોના ખાવડ સુર, અસુર અને નર સમૃહાવર્ડ શિરાધા અને બહુજ નમાનીય ગવામા આવે છે, અને અતિ સુખનું સ્થાન મનાય છે, તે જ રીતે ભગવાન પાણુ કર્મરૂપ કાલ્વમાંથી અવતર્યા. અને ભાગરૂપે પાણીથી વૃદ્ધિ પશ્ચા, છના પશ્ન ત અમનાથી નિર્લિપ્ત થઈને અમનાથી હમેશ દર જ રહ્યા ગમન સાન વગેરે અે ોના આવિર્ભાવથી તો બધા ભવ્યજનાના શિરોધાર્ય બન્યા,
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका सु. ३ सुधर्म स्वामिन चम्पानगर्या समवसरणम्
३५
अथवा पुण्डरीकं = श्वेतातपत्रं, पुरुषाणां वरपुण्डरीकमित्र = श्रेष्ठ श्वेतातपत्रमित्र पुरुपरपुण्डरीकं तेन । यथाहि लोके छत्रमातापमपनयति तथा भगवानपि - अनन्तजन्मजरामरणादि दुःखदायकं कर्मजनितसन्तापं निवारयतीति । 'पुरिसवरगंधइत्थणा पुरुषवरगन्धहस्तिना गन्धयुक्तो हस्ती गन्धहस्तिी, वरश्वासौ गन्धहस्ती वरगन्धहस्ती, पुरुषो वरगन्धहस्तीव पुरुषवरगन्धहस्ती, तेन । गन्धहस्तिलक्षणं यथा " यस्य गन्धं समाधाय पलायन्ते परे गजाः । तं गन्धहस्तिनं विद्यान्नृपते विजयावहम् ॥ १ ॥” इति ।
-
अथवा – पुंडरीक शब्द का अर्थ श्वेत छत्र भी होता है । जिस प्रकार छत्र आतप को दूर करता है उसीतरह भगवान भी भव्यजनों के अनन्त जन्म जरा एवं मरणादि दुःखदायक कर्म के संताप को दूर कर देते हैं इसलिये वे पुरुषों में वरपुंडरीक जैसे कहलाते है । गंध हस्ती के गंध को सूंघकर अन्य हस्ती इस तरहसे भागकर अन्य स्थान में छिप जाते हैं कि उनका पता तक नहीं पडता उसीतरह भगवान का जहां जहां बिहार होता है वहां का वायु मंडल उनके अचिन्त्य अतिशय प्रभाव से वासित यनकर जहाँ पहुँच जाता है वहां २ का ईति- डमर उपद्रव - मरकी आदि का भय शांत हो जाता है गंधहस्ती का लक्षण इस तरह कहा गया है - कि जिसकी गंध से अन्य हाथी दूर भाग जाते है तथा जो अपने राजा के विजय का कारण बनता है । इसीलिये “भगवान रूपी पुरुष वरगंध हस्ती" की उपमा से उपमित किये गये हैं। क्योंकि
અથવા–પુ ડરીક શબ્દના અર્થ ધાળું છત્ર એમ પણ થાય છે. જેમ છત્ર તાપને દૂર કરે છે, તેમજ ભગવાન પણ ભવ્યજનોના અનેક જન્મ જરા અને મૃત્યુ વગેરે દુઃખ આપનાર કર્મીના સતાપને દૂર કરે છે, એથી જ તેએ પુરુષામાં શ્રેષ્ઠ પુડરીકની જેમ વખણાય છે. ગંધ હસ્તીના ગંધને સૂધીને ખીજા હાથીએ નાસીને કાઈ ખીજા સ્થાને સંતાઈ જાય છે કે તેમના પત્તો પણ નથી લાગતા, તેમજ ભગવાનના જ્યા જ્યા વિહાર હાય છે, ત્યાંનુ વાયુમંડળ તેમના અચિન્હ અને અત્યન્ત પ્રભાવથી સુવાસિત થઈને જ્યાં જ્યાં પહોંચે છે ત્યાં ત્યાંના ઈતિ ડમર મરક' વગેરે ઉપદ્રવેા એ રીતે શાંત થઈ જાય છે કે તેમનું કેાઈ ચિહ્ન પણ નથી રહેતું. ગધ હસ્તીનુ લક્ષણ આ પ્રમાણે કહેવામાં આવ્યું છે કે જેના ગંધથી ખીજા હાથીઓ દૂર નાસી જાય, અને જે પેાતાના રાજાના વિજયનું કારણ અને છે. એટલા માટે જ ભગવાનને 'પુરુષવર ગંધ હસ્તી'ની ઉપમા વડે ઉપમિત કરવામાં આવ્યા છે. કેમકે
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
धर्मकथासूत्रे
अत एव यथा गन्ध हस्तिना गन्धमाघ्रायान्ये गजाः क्वापि प्रपलायन्ते तथा भगवद चिन्त्यातिशयमभाववशात्तद्विहरणसमीरणगन्धसम्बन्धगन्धतोऽपि ईति डमर-मरकादय उपद्रवास्तत्र न तिष्ठन्तीति, गन्धगजाश्रितराजवद् भगवदाश्रितो भव्यगणः सर्वदा विजयवान् भवतीति च भवत्युभयोर्युक्तं सादृश्यम् । 'लोगुत्तमेण' लोकोत्तमेनलोकेषु = ऊर्ध्वाधस्तिर्यग्र पेषु उत्तमः = श्रेष्ठः, यद्वा-लोकस्य = भव्यलोकस्य कल्याण कारित्वादुत्तमस्तेन । 'लोगनाहेणं' लोकनाथेन - लोकस्य =भव्यसमूहस्य नाथः = योगक्षेम कारित्वात्मस्तेन । 'लोगहिए ।' लोकहितेन - लोकस्य = पड्जीवनिकायरूपस्य हितः= सर्वथा तद्र्क्षण प्ररूपणेन स्वयं रक्षणेन हितकरस्तेन । 'लोगपई वेणं' लोकमदीपेन- लोकस्य =भव्यरूपविशिष्टलोकस्य आन्तरमिध्यात्वतिमिर निकर निराकरणपुरस्सरं जीवाजीवादि पदार्थस्वरूपप्रकाशकत्वात्मदीपस्तेन, नहि जन्मान्धः प्रदीपे सत्यपि वस्तुं पश्यति, नरेश की तरह भगवदाश्रित, "भव्य गण" भी सर्वदा विजयी होता है । "लोकोत्तम" प्रभु को इसलिये कहा यो एवं मध्यलोक में उन जैसा उत्तम श्रेष्ट और कोई नहीं है-न हुआ गया है कि उर्ध्व है - और न होगा | अथवा लोक शब्द का अर्थ भव्यजन भी होता हैउनका कल्याण प्रभुद्वारा ही होता है-इसलिये भी उन्हें "लोकात्तम कहा है। भव्यसमूह के ये योगक्षेमकारी होने से नाथ हैं इसलिये “लोकनाथ" उन्हें कहा गया है । पट्जीवनिकायरूप इसलोक के रक्षण करने के मरूपक होने से ये "लोकहित" इस शब्द के वाच्य हुए हैं । लोक प्रदीपमन्यरूप - विशिष्ट लोकों को थे, उनके आन्तर मिध्यात्वरूप तिमिर निकर अन्धकारमृह) के निराकरण करनेवाले होने से और साथ साथ में उन्हें जीव अजीव आदिपदार्थों के यथार्थ स्वरूप का प्रकाश देने वाले होने से प्रदीप जैसे कहे गये हैं ।
गंध गजा
३६
બંધ હાથી ઉપર બેસનાર રાન્તની જેમ ‘ભગવાશ્રિત' ભવ્યગણુ’ પણ કાયમને માટે વિથી આાય છે પ્રભુને લેાકાત્તમ એટલા માટે કહેવામા આવ્યા છે કે ઊર્ધ્વ, અધે અને મધ્યલાકમા એમના જેવા ઉત્તમ અને શ્રેષ્ઠ બીજો કાઈ છે નહિ, થયેા નથી અને ઘી નહિ, અથવા-લોક શબ્દના અર્થ ભવ્યજન પણ થાય છે—તેમનું શ્રેય પ્રભુ વર્લ્ડ જ થાય છે, એટલા માટે પણ તેમને લેાકાત્તમ' કહ્યા છે. ભવ્યસમૃહના એ ચોગમ કરનાર દેવાથી નાથ' છે, એટલા માટે જ એમને લેાકનાથ' કહ્યા છે. ''' 'વિનાયરૂપ આલાકના રક્ષણ કવ્વાના નિરુપક હાવાથી એને લોકહિત' આ ૩થી ૬ બાંધવામાં આવ્યા છે. લાકપ્રદીપ–ભવ્યરૂપથી વિશિષ્ટ લાકોને એ તેમના --~ના મિથ્યાત્મરૂપ તિમિર નિકટ (અન્ધકાર) સમૃહને દર કરનારા હોવાથી અને મે છે. તેમને જીવ–અછવ વગેરે પદાર્થોના માચારૂપના પ્રકાશ આપનાર (સાચા પન્દ્ર બનાવનાર) દેવશ્રી પ્રદીપના જેમ તાને પ્રદીપ’ કહેવામાં આવ્યા છે
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका सू, ३ सुधर्म स्वामिनः चम्पानगर्या समवसमरणम् ३७ किन्तु तस्मै प्रदीपोऽप्रदीप एव, तथैव भगवानप्यभव्यायेति लोकशब्देन भव्यलोकग्रहणम् । 'लोगपज्जोयग रेणं' लोकमद्योतकरेण -लोक्यत इति लोकः, इति व्युत्पत्या लोकालोकरूपस्य समस्तवस्तुजातस्य भावस्याखण्ड मार्त्तण्डमण्डलमित्र प्रद्योतं प्रकाशं करोतीत्येवं शीलो लोकप्रद्योतकरः, तेन । 'अभयदपणं' अभयदयेनअभयम्=आत्मनो विशिष्टस्वास्थ्यं दयते = ददातीत्यभयदः = विकटकर्म कोटिसङ्कटमोचन - निःश्रेयसाधनभूतसम्यग्दर्शनादि लक्षणपरमधृति दायक इत्यर्थः तेन । 'चक्खु
"
यहां जो लोक पद से भव्यरूप विशिष्ट लोकका ग्रहण किया गया है - उसका कारण यह है कि जिस प्रकार दीपक के होने पर भी जन्मान्ध वस्तुका अवलोकन नहीं कर सकता है उसी तरह भगवान के सद्भाव में भी अव्यजन यथार्थ वस्तु के स्वरूप अवलोकन से रहित ही बने रहते हैं - उनके द्वारा उसका कुछ भी कल्याण नहीं हो सकता है-जिस प्रकार दीपक जन्मान्ध के लिये अदीपक है-उसी प्रकार अभव्यजन भगवान से लाभ नहीं प्राप्त कर सकतें है । लोकप्रयोतकर - जो देखने में आता है उसका नाम लोक है - इस व्युत्पत्ति के अनुसार लोक और अलोकरूप समस्त वस्तु समूह के अखण्ड रविमार्त्तण्डमंडल की प्रकाश करने वाले हैं इसलिये लोकप्रद्योतकर हैं | अभयदय-आत्मा के विशिष्ट स्वास्थ्य का नाम अभय है । इस अभय को जो देता है वह अभयदय - कहलाता हैं । ऐसे अभयदय प्रभु ही हैं- कारण उन्होंने भव्य जीवों को विकट कर्मों के कोटिकोटि संकटो से छुडाया है और उन्हे निःश्रेयस के साधनभूत ऐसे सम्यग्दर्शनादिरूप परम धैर्य को प्रदान किया है।
तरह
અહીં જે લેાક પદ વડે ભવ્યરૂપ વિશિષ્ટ લાકનું ગ્રહણ કરવામાં આવ્યું છે. તેમનુ કારણ આ છે કે જેમ દીપક હાવા છતા પણ જન્માંધ, વસ્તુને જોઈ શકતા નથી, તેમ ભગવાનના સદૂભાવમાં પણ (ભગવાનની મેાજૂદગીમાં પણ) અભયંજન ચા વસ્તુના સ્વરૂપને જોવામાં અક્ષમ જ અની રહે છે. જેમ દીપક જન્માંધ માટે અદીપક છે, તેમ અભવ્ય ભગવાન પાસેથી લાભ મેળવી શકતા નથી. લેાક-પ્રદ્યોતકર' જે જોવામા આવે તેમનું નામ લેાક છે. આ વ્યુત્પત્તિ મુજખ લેાક અને અલેાકરૂપ સંપૂર્ણ –સમૂહના અખંડ સૂર્ય મંડળની જેમ એ પ્રકાશ કરનાર છે, એટલા માટે એ લેાક પ્રદ્યોતકર છે. અભયદય-આત્માના વિશિષ્ટ સ્વાસ્થ્યનું નામ અભય છે. એ અભયને જે આપે છે, તે 'અભયય' કહેવાય છે. એવા અભયય પ્રભુ જ છે. કેમકે તેમણે ભવ્યજીવાને (પાતાના) વિકટ (ઘાર) કર્મના કટિ કોટિ સંકટોમાંથી મુકત કરાવ્યા છે, અને તેમને નિ શ્રેયસના (કલ્યાણના) સાધનભૂત એવા સમ્યગ્દર્શન વગેરે રૂપ પરમ ધૈય આપ્યું છે
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
३.
माताधर्म कथाङ्गसूत्रे दगणं च दयेन पश्यतीति चक्षुः, हेयोपादेयवस्तुविभागकारित्वेन चक्षुरिव चक्षुः= श्रुतुजान तम्य दयो दायकश्च सुर्दयस्तेन । 'मग्गदएणं' मार्गदयेन-मृग्यते-अन्विष्यते म्वाभीष्टधानमनेनेतिमार्गः निश्चयव्यवहारलक्षण: शिवपुरपथस्तस्य दयेन । 'सरगदपणं गरणदयेन-गरणं संसारदुःखसन्तप्तप्राणिगणस्य रक्षास्थानं तत्वतो निर्वागापदं दयतइति शरणदयस्तेन, संसारकान्तारे परिभ्रमतां रागपञ्चानन-द्वेषव्याघ्र
चक्षुर्दय-"पश्यतीतिचक्षुः” इस व्युत्पत्ति के अनुसार यहाँ चक्षु शब्द का अर्थ श्रुतज्ञान है क्योंकि दही हेय और उपादेय वस्तुका विभागकारी माना गया है।
___ उस चक्षु की प्राप्ति भव्यजीवों को प्रभु से ही होती है-अतः वे चक्षुर्दय है। मग्गदय-मार्गदय-"मृग्यते स्वाभीष्टस्थान-अनेन इति मार्गः" इम व्युत्पत्ति के अनुसार मार्ग का अर्थ-मोक्ष पुर का रास्ता होता है। क्यो कि मार्ग से ही पथिक अपने अभीष्ट स्थान की खोज करते हैं। यह रास्ता निश्चय ओर व्यवहारकी अपेक्षा दो तरह का कहा हुआ है। मोक्षरूप अभीष्ट-स्थानकी प्राप्ति करानेवाले इस मार्ग की प्राप्ति मोक्षा मिलापीजनों को प्रभु के उपदेश से ही हुई है । अतः उन्हें "मार्गदय" सूत्रकारने प्रकट किया है। शरणदय- सांसा. रिक दावों से सन्तप्त हुए प्राणियों के लिये रक्षा का जो सर्वोत्तम म्यान है, उसका नाम शरण है। ऐमा स्थान-केवल एक मोक्ष ही है। हम पद के प्रदाना प्रभु है अत: वे शरणदय है । यह संसार एक भयंकर फान्तार है। इसमें परिभ्रमण करनेवाले प्राणी रागरूपी पंचानन (सिंह)
ईय-'पश्यतीनिचक्षुः' मा व्युत्पत्ति भु०५५ मा यक्षु शदनो मर्थ થતજ્ઞાન છે. કેમકે તજ હિય ઉપાદેય (અસ્વીકાર કરવા ગ્ય અને સ્વીકાર કરવા
) પાઈને વિભક્ત કરનાર માનવામાં આવ્યું છે. ભવ્યજીને આ ચક્ષુની પ્રાપ્તિ Ajit / श्राय , मेटा भाटे या अशुदय छे. भइय-माय-"मृग्यते अन्विायते म्वाभीष्टस्थानं अनेन इति मार्गः" व्युत्पत्ति भुण भागनामर्थ બાદ પુનમ એ પ્રમાણે થાય છે કેમકે માર્ગથી જ મુસાફર પિતાના ઈચ્છિત સ્થાનની શોધ કરે છે. આ માર્ગ નિશ્ચય અને વ્યવહારની અપેક્ષાએ બે જાતનો તાનવામાં આવે છે. ટાપ ઈતિ સ્થાનની પ્રાપ્તિ મથ્યાભિલાષીઓને પ્રભુના
5. ग्रेटसा भाटे तमन भाय' सत्र ४६ અશક્ય જગતના દુઓથી સનમ થયેલ પ્રાણીઓને માટે રક્ષણનું જે સૌથી સાર થાન છે, તેનું નામ શક્ય છે. એવું સ્થાન ફક્ત એક માસ જ છે. આ મિપદન આપનારા પ્રભુ જ છે, એટલા માટે તેઓ શરગલ્ય છે. આ સંસાર ક ક્યું “કનાર' (અટવ) છે સામા વિચરનારા પ્રાણીઓ ગરૂપી પંચાનના
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका. सू. ३ - सुधर्मास्वामिनःचम्पानगर्या समवसरणम् ३९ क्रोधदावानल-मानमहागिरि-मायापिशाची-लोभमहानगर-विषयावलीविषवल्लीकुगुरुतस्करकर्म प्रकृतिक्षाली-मिथ्यात्वमहान्धकारचतुर्गतिदीर्घाध्वतृष्णामहासरिदास्रवजल-कुश्रद्धाप्रवाह कुत्सितप्ररूपणा-तरङ्ग-कुशीलतटे-न्द्रियगणमकर-संयोगवियोगकण्टक नरकनिगोद महावाभिमुख वह नानाविधदुःखपरम्परासंक्लेशमंत्रस्ता. नां पाणिनां निरुपद्रवमचलमरुजमव्याबाधमपुनरावृत्तिकं सुरक्षास्थानं ददातीति भावः।
अत्र-'अभयदयेन, चक्षुर्दयेन,-मार्गदयेन,-शरणदयेन' इत्येतत्पदचतुष्टस्यायमभिप्राय:___यथा कोऽपिकारुणिकः पुरुषोऽनेकविधश्वापदादिकीर्ण महारण्ये तस्कर निकसे, द्वेष रूपी व्याघ्र से क्रोध रूपी दावानल से मानरूपी महागिरि से, मायारूपी महापिशाची से, लोभ रूपी महा अजगर से, विषयावली रूपी विषवल्ली से, कुगुरु रूपी तस्कर से कर्मप्रवृत्ति रूपी वृक्ष पंक्ति से, मिथ्यात्व रूपी महाअन्धकार से चतुर्गति रूपी विकट लम्वे मार्ग से, तृष्णा .रूपी महानदी से आस्रव रूपी जल से त्रस्त कुश्रद्धा रूपी प्रवाह से कुत्सित प्ररूपणातरङ्गो से कुशील रूपी तटसे इन्द्रियगण रूपी मकर से संयोग वियोगरूपी कंटकों से नरक एवं निगोद रूपी महा आवों में परिभ्रमण जन्य अनेक विध दुःख परम्परा के संल्केशों से हो रहे हैं। उन्हें इस संसार कान्तारके दुःखों से छुडाकर निरूपद्रव, अचल, अरुज, अव्याबाध एवं अपुनरात्तिक सिद्धिनाम का सुरक्षित स्थान देने वाले यदि कोई हैं तो वे एक भगवान् ही है। इसीलिये वे "शरणदय" कहलाये है। अभयदय चक्षु देय मार्गदय तथा शरणदय इन चार पदों का यह अभिप्राय हैं कि-जिस (સિંહ)થી, છેષરૂપી વાઘથી, કોપરૂપી દાવાનલથી, માનરૂપી મહા પર્વતથી, માયારૂપી મહાપિશાચીકી, લેભારૂપી મહા અજગરથી વિષયાવલીરૂપી વિષની વેલથી, કુગુરુ (બરાબ ગુ) રૂપી ચિરથી, કમની પ્રવૃત્તિરૂપી ઝાડની પાંતીથી, મિથ્યાત્વ (મિથ્યાપણું)રૂપી ઘેર અન્ધારાથી, ચતુર્ગતિ પી વિકટ લાંબા રસ્તાથી, તૃષ્ણારૂપી મહા નદીથી, આસવ (કમનું આત્મામાં દાખલ થવું તે)પી પાણીથી, કુશ્રદ્ધારૂપી પ્રવાહથી, કુત્સિત પ્ર પણ રૂપી જાઓથી, કુશીલરૂપી કિનારાથી, ઈન્દ્રિયેના સમૂહરૂપી મગરથી, સંગ વિગ રૂપી કાટાઓથી તર્ક અને નિગેદરૂપી મહા આવર્તે (ચકરી અથવા પાણીની ભમરી), માં પરિભ્રમણથી ઉત્પન્ન અનેકવિધ દુખની પર પરાના સંક્લેશથી ત્રસ્ત થઈ રહ્યા છે તેમને આ સંસાર કાન્તાર (નિર્જન જંગલ)ના દુખેથી મુકત કરાવીને નિરુપદ્રવ, અચલ, અજ, અવ્યાબાધ અને અપુનરાવૃત્તિક-સિદ્ધિનામનું સુરક્ષિત સ્થાન આપનાર જો કોઈ છે તો તે એક ભગવાન જ છે. એટલા માટે તેઓ “શરણદય’ કહેવામાં આવ્યા છે અભયદય, ચક્ષુદ્દય માર્ગદય તથા શરદય આ ચાર પદેને એ અર્થ છે કે-જેવી રીતે કોઈ
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
शाताधर्मकथाङ्गसूत्रे
रापहृतसर्वस्त्रं भयस्थानपतितं पट्टिकादृढबद्धचक्षुषं पुरुषं निरीक्ष्य तमभयरूपमधुराला पादिना संतोप्य पट्टिकापनोदेन चक्षुर्दत्वा मार्गप्रदर्शनपूर्वकं निरुपद्रवं स्थानं प्रापयनि,
भगवानपि नानाविधक्लेश सन्तापसङ्कुले विपुले भवारण्ये कर्मतस्करापहृतात्मगुण सर्वस्वं मोहाच्छादितनेत्रं भव्यजनं 'भो भव्य ! मा भैषीः, बुध्यस्व निजात्मस्वरूपम् इति सम्बोधनपुरस्सरं सन्तोष्य ज्ञानचक्षुर्दानेन सम्यग्दर्शनादिलक्षणं मोक्षमार्ग मद निर्वाणरूपं शरणं ददातीति ।
४०
प्रकार कोई कारुणिक ( दयालु) पुरुष अनेक विध स्रिजन्तुओं से आकीर्ण हुए महारण्य में चोरों द्वारा जिसका सर्वस्व हरण कर लिया गया है और जिसे भयस्थान में डाल दिया गया है तथा दोनों आँखें जिसकी दृढ ही से बांध कर जकड दी गई हैं ऐसे पुरुष को देखकर करुणाभाव से उसे अभयप्रद मधुर मधुर स्नेहोत्पादक आलापों से धाता है- आंखों से पट्टी खोलकर उसे चक्षु प्रदान करता है और अन्त में मार्ग दिखाकर उसे निरुपद्रवस्थान में पहुँचा देता है, उसी तरह प्रभु भी नानाविध क्लेश और सन्ताप से संकुल (घिरे हुए इस विस्तृत भवारण्य में कर्म रूपी लुटेरों द्वारा जिसका आत्मगुण सर्वस्वरूप लूट लिया गया है तथा जिसके आन्तर ज्ञानरूप चक्षुओं पर मोहरूपी पट्टी यां दी गई है ऐसे भव्यजन को हे भव्यो तुम मत डरो, अपने आत्म स्वरूप को समझ "इन वचनो द्वारा संतोपित कर उसे ज्ञान रूपी चक्षु प्रदानकर दर्शनादिप मोक्षमार्ग को दिखा कर निर्वाणरूप अभयस्थान में पहुँचा देते है।
કાÎિક (દયાળુ) પુરુષ અનેક તતના હિત્સક પશુઓથી આક્રાત મોટા જંગલમા ચારાએ નું સર્વસ્વ હી લીધુ છે, અને જૈને ભયસ્થાનમાં ફેંકવામાં આÀા છે, તેમજ તેની અને આંખો મજબુત પટીથી આંધીને કસવામા આવી છે, એવા પુરુષને કાવી તેને નિર્ભય બનાવનાર મીઠા મીઠા વચનોથી ધીરજ આપે છે, આંખાની પટી ખાટીને તેને ષ્ટિ અપ છે અને અતે તેને રસ્તા બતાવીન નિરુપદ્રવ સ્થાનમાં પહોંચાડે છે, તેમજ પ્રભુ પણ અનેક જતના કલેશ અને સન્તાપથી ઘેરાયેલા આ વિલ.વાયમાં કર્મરૂપી લુટારાવ જેનુ સર્વસ્વરૂપ આત્મગુણ લુટાઈ ગયુ છે. તેમજ જેમના આગ્નજ્ઞાનરૂપ ચક્ષુ ઉપર મેહ (અજ્ઞાન)રૂપી પી આંધવામા આવી છે. એવા ભવ્યજનન ૐ ભવ્યા તમે મા અગ્નિ, પાતાના આત્મસ્વરૂપન અને," આ પ્રકારના વચ્ચેના વડે સતુષ્ટ કરીને તેમને જ્ઞાનરૂપી ચક્ષુ અર્ધીને રસ્થાશનાદિપ મેક્ષમાર્ગ ને બનાવીને નિવાણુરૂપ અભયસ્થાનમાં પહોંચાડે છે.
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीकाःसू, ३ सुधर्म स्वामिनःचम्पानगर्या समवसमरणम्
४१
जीवदयेन - जो वेषु दयते इति जीवदयः, यद्वा-जीवन्ति मुनयो येन स जीवः संयमजीवितं तं दयत इति जीवदयस्तेन । 'वोहिदपणं' बोधिदयेन-बोधनं बोधि= जिनधर्मप्राप्तिः, प्रशमसंवेगनिर्वेदानुकम्पाऽऽस्तिक्यानां पञ्चानुपूर्व्या प्रादुर्भावोवा, तं दयते इतिबोधिदयस्तेन । 'धम्मद एणं' धर्मदयेन - धर्मः श्रुतचारित्रलक्षणस्तस्य दयेन ‘धम्मदेस एणं' धर्म देश केन - धर्मः = अगारानगाररूपस्तस्य देशक: =मरूपकस्तेन । 'धम्मनायगेणं' धर्म नायकेण धर्मः = क्षायिकज्ञानदर्शनचारित्रात्मकस्तस्य । नायकः स्वामी - यथावत्परिपालनेन तत्फलपरिभोगात्, यद्वा-धर्मः श्रुतचारित्रलक्षणस्तस्य नायकः स्वशासनापेक्षया तत्मरूपकत्वात् तेन । 'धम्मसारहिणा' धर्मसार -
" जीवदय" जीवों पर दया करने वाले होने से अथवा संयमरूप जीवन प्रदान करने वाले होने से प्रभु में जीवदय यह विशेषण सार्थक है । घोधिदय - जिनधर्म की प्राप्ति होने का नाम बोधि है-अथवा पश्चानुपूर्वी से प्रशम संवेग निर्वेद अनुक्रम्मा तथा अस्तिक्य इन भावों का प्रादुर्भाव होना इसका नाम भी वोधि है, यह बोधि प्रभु द्वारा ही जीवों को प्राप्त होती है। इसलिये उन्हें बोधिदय कहा गया है। श्रुतचारित्ररूप धर्म का उपदेश जीवों को प्रभु से मिलता है - इसलिये उन्हें धर्मदय, तथा अगार श्रावक और अनगारमुनि रूप धर्म की प्ररूपणा प्रभु द्वारा ही हुई है इसलिये उन्हें धर्मदेशक कहा गया है। तथा वे क्षायिक ज्ञान क्षायिक दर्शन, और क्षायिक चारित्र रूप धर्म के स्वामी हैं क्योंकि वे इनका यथावत् पालन करते हैं और उनके सुखों का परिभोग करते हैं इसलिये वे धर्मनायक अथवा तचारित्ररूप धर्म की उन्होंने प्ररूपणा अपने शासन की अपेक्षा
‘જીવદય’ જીવા ઉપર દયા કરનાર હાવાથી અથવા સ યમરૂપ જીવન આપનાર હાવાથી પ્રભુ માટે ‘જીવય' આ વિશેષણ સાર્થક છે ધિય' જિનધમ મેળવવા તેનુ નામ એધિ છે, અથવા પશ્ચાતુપૂર્વા વડે પ્રશમ, સવેગ, નિવેદ, અનુકમ્પા અને આસ્તિષ્ય ભાવાના જન્મ થવા એનુ નામ પણ બેાધિ છે. આ એધિ પ્રભુવડે જ જીવાને મળે છે. એટલા માટે તેમને એધિક્રય કહેવામાં આવ્યા છે જીવાને શ્રુત ચારિત્ર્યરૂપ ધર્મના ઉપદેશ પ્રભુથી જ મળે છે, એથી જ તેઓ ધર્મીય નામે પ્રસિદ્ધિ પામ્યા છે. તેમજ અંગાર શ્રાવક અને અનગાર મુનિરૂપ ધર્માંની પ્રરૂપણા પ્રભુવડે જ થઈ છે, એથી જ તેમને ધર્દેશક કહેલ છે. તેમજ તેઓ ક્ષાયિકજ્ઞાન, ક્ષાયિકદર્શન અને ક્ષાયિક ચારિત્ર્યરૂપ ધર્માંના સ્વામી છે, કેમકે તેઓ તેને સારી રીતે પોષે છે, અને તેના ફળાને તેઓ સારી રીતે ભાગવે છે, એટલા માટે જ તેઓ ધનાયક છે અથવા પોતાના શાસનની અપેક્ષાથી જ શ્રુતચારિત્ર્યરૂપ ધમની તેઓએ પ્રરૂપણા કરી છે, એટલા માટે પણ તે તેના (ધના) નાયક છે. ‘ધમ સારથી’ સારથીની એ ફરજ
ૐ
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
ज्ञाताधर्मकथाङ्गसूत्रे विना-वर्मस्य सारथिः = सञ्चालकः - धर्मसारथिस्तेन ! यथा सारथिरुन्मार्गे गच्छन्तं रथं सन्मार्गमानयति तथा भगवानपि श्रुतचारित्रधर्मस्खलितान् तद्रक्षणोपदेशेन पुनधर्ममार्गे स्थापयतीति । 'धम्मवरचाउरंतच कवहिणा' धर्मचरचातुरन्तचक्रवर्तिना=दानशीलतपोभवैिश्वत मृणां नरकादिगतीनां चतुणी वा कपायाणामन्तो नाशो यम्मात् स चतुरन्तः, चतुरन्त एव चातुरन्तः, चक्रमिवचक्रम्, चातुरन्त एवचक्रम्=चातुरन्तचक्रम् जन्मजरामरणोच्छेदकत्वेन चक्रतुल्यत्वात्, वरंच तच्चातुरन्तचक्रम्=वरचातुरन्तचक्रम्, वरपदेन राजचक्रापेक्षयाऽस्य श्रेष्ठत्वं व्यज्यते लोकद्वयसाधकत्वात् धर्मएव वरचातुरन्त चक्रं = धर्मव रचातुरन्तचक्रम् तेन वर्तितुं शीलमस्येति की है इसलिये भी वे उसके नायक हैं। धर्मसारथी - सारथी का यह कर्तव्य होता है कि वह रथका संचालन ठीकर रूप से करें यदि वह उन्मार्ग पर जा रहा है-तो उसे सन्मार्ग पर ले आवे | अतः इस अपने कर्तव्य का पालक जैसे सारथी होता है, उसी प्रकार प्रभुने भी धर्मरूपी रत्र का अच्छी तरह से संचालन किया है। यदि कोई प्राणी धर्मरूपी रथ को उन्मार्ग में ले जाता है- अर्थात् श्रुतचारित्ररूप धर्म स्खलित होता है तो प्रभु उसकी रक्षा करने के उपदेश से पुनः उस धर्म में संस्थापित कर देते है। धर्मरचातुरन्त चक्रवर्ती दान शील तप एवं भावों द्वारा नरकादि चार गतियों का अथवा क्रोधादि चार कषायों का यह धर्म नाशक होता है इसलिये वह चतुरन्त है। जन्म, जरा एवं मरण का उच्छेदक होने से धर्मको चक्र के समान प्रकट किया गया है। वर शब्द का अर्थ श्रेष्ठ है इससे यह बोध होता है कि राज चक्र की अपेक्षा भी यह धर्मरूपी चक्र श्रेष्ठ है। क्यों कि इससे जीव के दोनों लोक દાય છે કે તે સારી પડે રથને હાંકે, તે તે ઉન્માગે (ખાટે રસ્તે) જતા હાય તા નને સન્માર્ગ (સારા સ્ના) તરફ વાળે. માટે જેમ આ સારથી પોતાની ફરજને પાળનાર રાય છે તે પ્રમાણે જ પ્રભુએ પણ ધર્મારૂપી રથને સારી પેઠે હાકયા છે. જો ગમે તે
ી ધર્મ ટપી અને ઉન્માર્ગ (ખાટા ગસ્તા) તરફ લઈ જવાને પ્રયત્ન કરે અર્થાત્ શ્રુતચારિવ્યરૂપ ધર્મનું અનલ થાય એ રીતનું વર્તન કરે તે પ્રભુ તેના રક્ષક થાય, એટલે કે ધના પાથી તેને ફ્રી ધર્મમાં મંસ્થાપિત કરે છે. ધર્મ વરચાતુ રન્ત ચવર્તી દાન, શીલ, ત્ય અને બાવા વડે નર્ક વગેરે ચાર ગતિયાને અથવા ક્રોધ વગેરે ચાર કષાયેાન આ ધર્મ નાશકના હોય છે. એટલા માટે ત ‘ચતુરન્ત’ છે, જન્મ, જરા[વૃદ્ધાવસ્થા અને મૃત્યુન હા કતાર હોવાથી ધર્મને ચક્રના આકારે બતાવ્યો છે. ૧ શબ્દના અર્થ શ્રેષ્ઠ છે. મંત્રાથી અમ જણાય છે કે રાજચક્ર કના પત્રુ ધર્મચક રઢિયાતું છૅ. કેમકે
टर
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणी टीका. सू. ३ सुधर्मस्वामिनःचम्पानगर्यां समवसरणम् ७३ धर्मवरचातुरन्तचक्रयत=लोकोत्तर धर्ममवत्तकस्तेन धर्मवरचातुरन्तचक्रवर्त्तिना । 'दीवो' द्वीपः संसारसमुद्रे निमज्जतां द्वीप 'तुल्यः, 'ताणं' त्राणं = कर्मकदर्थितानां भव्यानां रक्षणसक्षणः, अतएव तेषां 'सरणगई' शरणगतिः = आश्रयस्थानम्, 'पहाणं' प्रतिष्ठानं= कालत्रयेऽप्यविनाशित्वेन स्थितः, तेन, अत्र तृतीयार्थे प्रथमा । 'अप्पडियवर नाण दंसणधरेणं' अप्रतिहतवरज्ञानदर्शनघरेण प्रतिहतं - भित्याधावरणस्खलितं न प्रतिहतम् अप्रतिहतं, ज्ञानञ्चदर्शनञ्चेति ज्ञानदर्शने, अप्रतिहते बरज्ञानदर्शने अप्रतिहतवरज्ञानदर्शने, धरतीतिधरः - अप्रतिहतवर ज्ञानदर्शनयोर्धरः, सुखावह बनते हैं। धर्मरूपी श्रेष्ठ चातुरन्त चक्र से वर्तन करने का प्रभु का स्वभाव है अतः वे धर्मरचातुरन्त चक्रवर्ती हैं। इस का निष्कर्षार्थ यह है कि प्रभुने जिस धर्म की प्ररूपणा की है वह लोकोत्तर है। ऐसे लोकोत्तर धर्म के प्रवर्तक प्रभु के सिवाय और दूसरा कोई नहीं हो सकता है । प्रभु द्वीप तुल्य इसलिये प्रकट किये गये हैं कि वे संसाररूपी समुद्र में डूबते हुए प्राणियों को एक द्वीप के समान सहारा प्रदान करने वाले
। "त्राणं" प्रभु कर्मों से कदर्थित हुए भव्य जीवों को रक्षण करने में समर्थ हैं इसलिये त्राणरूप हैं। इसलिये " शरणगतिः" उन्हें आश्रयस्थान हैं । कालय में भी अविनाशीरूप से स्थित्त रहने के कारण प्रभु प्रतिष्ठान स्वरूप हैं अप्रतिहत वरज्ञानदर्शन घर-प्रभु के अनन्तज्ञान और अनन्त दर्शन त्रिकाल में भी किसी भी पदार्थ द्वारा प्रतिहत नहीं हो सकते हैं - इसलिये उन्हें अप्रतिहत कहा गया है। अप्रतिहतज्ञान और दर्शन को धारण करने वाले केवल एक प्रभु हैं इसलिये वे उस विशे એનાથી જીવના અન્ને લેાક [ઇહલેાક અને પરલાક] સુખી અને છે. ધરૂપી શ્રેષ્ઠ ચાતુરન્ત ચક્રવડે વર્તવાની પ્રભુની ટેવ છે. એટલા માટે તે ધર્માંવર ચાતુરન્ત ચક્રવર્તી છે. અને નિષ્કર્ષરૂપે આ અર્થ છે કે પ્રભુએ જે ધર્મની પ્રરૂપણા श्री छे, ते [धर्म] बोअत्तर [अलौटि अथवा असाधारण ] है. मेवा सोअत्तर धर्मने પ્રવનાર પ્રભુ વિના અન્ય ખીજે કાઇ પણ ન થઈ શકે . પ્રભુને દ્વીપ (બેટ)ના જેવા એટલા માટે ખતાવવામાં આવ્યા છે કે તે સંસારરૂપી સમુદ્રમા ડૂબનારા પ્રાણિઓને એક દ્વીપની જેમ સહારો આપનાર છે. ‘ત્રાણુ' કર્મો વડે કથિત [દુખત] થયેલ છવાનું રક્ષણ કરવામાં પ્રભુ સમર્થ છે, એટલા માટે ત્રાણુરૂપ છે એથી જ શરણુ ગતિ' તેનું આશ્રય આપનારૂં સ્થાન છે. ત્રણે કાળમાં પણ અવિનાશીરૂપે [એક३ये] स्थित रहेवाने सीधे प्रभु प्रतिष्ठान स्व३य छे. 'अप्रतिहतवरज्ञानदर्शनधरं ' પ્રભુનું અનન્તજ્ઞાન અને અનન્તદન ત્રણે કાળામાં પણ અમે તે પદ્મા વડે પ્રતિહત [પ્રતિબંધ પામેલુ] થઈ શકતું નથી, એથી જ તેમને અપ્રતિહત કહેવામાં આવ્યા છે. ફ્કત એક પ્રભુ જ અપ્રતિહતજ્ઞાન અને દનને ધારણ કરનારા છે. એટલા માટે તેઓને આ
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
ज्ञाताधर्मकथासूत्रे
दृष्ट
-
तन आवरण रहित केवलज्ञान केवलदर्शन धारणा | 'वियट्टछउमेणं' व्यावृत्तचना-छाद्यते-आत्रियते केवलज्ञान केवलदर्शनाद्यात्मनोऽनेनेति-छद्म =घातिक वृन्दं ज्ञानाऽऽवरणीयादिरूपं वा कर्मजातम् व्यावृत्तनिवृत्तं - छद्म यस्मात् स व्यावृत्तच्छद्य तेन व्यावृत्तच्छद्मना । जिणेणं' जिनेन - रागद्वेषादिशत्रुविजयशीळेन । 'जावणं' जापकेन - रागद्वेषरिपुं जयन्तं भव्य जीवगणं प्रतिधर्मदेशना - दिना मेरकेण, 'जिजये' इतिधातोर्णिनि- 'कीजीनां णौ' इत्यात्वे पुकिण्वुल् । 'निष्णेणं' तीर्णेन स्वयं संसारौघाद उत्तीर्णेन । 'तारपणं' तारकेण तारयति- ततोऽन्यान् भव्यजीवान् प्रेरयतीति तारकस्तेन । 'बुद्धेणं' वृद्धेन स्वयंवोधं पण से कहे गये हैं। तात्पर्य यावरण रहित केवलज्ञान और केवल दर्शन को प्रभु धारण करते हैं। इसलिये वे अप्रतिहत वरज्ञानदर्शन वाले हैं। व्यात्त छद्म शब्द का अर्थ यावरण करना होता है- केवलज्ञान केवलदर्शन आदिरूप आत्मा जिन के द्वारा आत्रित की जाती है ऐमे ज्ञानावरण, दर्शनावरण, मोहनीय तथा अन्तराय रूप घातककर्म या आठों कर्म यहाँ शब्द से कथित हुए हैं। यह छद्म प्रभु की आत्मा से नित हो चुका है अतः वे व्यावृत्त छ हैं। रागद्वेष आदि शत्रुओं के विजेता होने से प्रभु जिन हैं तथा इन रागद्वेष रूपी शत्रुओं को जीतने की प्रेरणा भव्य जीवों को प्रभुने अपनी धर्मदेशना द्वारा प्रदान की नःप्रभु जापक हैं स्वयं संसार समुद्र से प्रभु पार तिर चुके हैं इसलिये तीर्ण हैं, तथा अन्य जीवों को तरने की उन्होंने प्रेरणा की - अतः नारक हैं, स्वयंवरोध को माप्त हो जाने के कारण प्रभु बुद्ध हैं तथा अन्य વિ ાથી યુકત કહેવામાં આવ્યા છે. તાત્પર્ય એ છે કે આવરણ રહિત કેવળજ્ઞાન અને ઇનને પ્રભુ ધારણ કરે છે, એટલા માટે તે અપ્રતિહતવાનદનવાળા છે. ત્તછા છાશબ્દનો અર્થ આવરણ કરવું હોય છે કેવળજ્ઞાનકવાદન વગેરેરૂપ आत्मा यो परे आवृत (छाहित) उवामा आवे छे, मेवा ज्ञानावरण, दर्शनाવા મનીય તેમજ વિઘ્નરૂપ ઘેાર્ ઘાતકકમ અથવા આઠે કમ અહીં છદ્મ શબ્દ વડ કાળમાં આવ્યા છે આ છ પ્રભુના આત્માથી નિવૃત્ત થઈ ગયુ છે, એટલા નારું તેમાં વૃત્ત છા છે. ગગઢ વગેરે શત્રુ ઉપર વિજય મેળવનાર હાવાથી બુર્જન છે. તે આ રાગદ્વેષરૂપી શત્રુઓને જીતવાની પ્રેરણા ભવ્ય ઈવાન પાનાની ને દેશના વડે પ્રભુએ જ આપી છે. એટલા માટે પ્રભુ लयले प्रभु અને આ સામુન પા તરી ગયા છે, એટલા માટે તેઓ તીણું છે, તેમજ ગત દવાને વશ્વાની તેમાં પ્રેગા આપી એટલા માટે તેઆ તારક છે. જાતે તુ 'મન) નુર દાવાને લીધે પ્રભુ યુદ્ધ છે, તેમજ ખીન્ન
વાને પ્રભુએ
-
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका. सू. ३ सुधर्मास्वामिनःचम्पानगयां समवसरणम् ४५ प्राप्तेन । 'वोहएणं' वोधकेन-बुध्यमानान अन्यान् भव्यजीवान् प्रेरयतीति बोधकस्तेन । 'मुत्तण' मुक्तेन-अमोचि स्वयंकर्मपञ्जरादिति मुक्तस्तेन । 'मोयगेणं--- मोच केन-मुच्यमानान्-भव्यजीवान् प्रेरयतीति मोचकस्तेन । 'सवण्णुणा' सर्वजेन-सर्वसकलद्रव्यगुणपर्यायलक्षणं वस्तुजातं याथातथ्येन जानातीति सर्वज्ञः, तेन । 'सबदरिसिणा' सर्वदर्शिना-सर्व-समस्तं पदार्थस्वरूपं सामान्येन द्रष्टुं शील मस्याऽमो सर्वदर्शी तेन । 'सिवं शिवं-निखिलोपद्रवरहितत्वात्, शिवं कल्याणमयं, 'स्थानं' इत्यस्य विशेषणमिदम्, शिवादीनां सर्वेषां द्वितीयान्तानामग्रेतनेन 'उपगतेन'-इत्यनेनाऽन्वयः। 'अयलं' अचलं-स्वाभाविक-मायोगिक-चलनक्रि जीवों को प्रभुने बोध प्राप्त करने की प्रेरणा प्रदान की इसलिये वे बोधक हैं, कम पंजर से प्रभु स्वयं छूटे इसलिये मुक्त, तथा अन्य भव्य जीवों को कर्म पंजर से छूटने की प्रेरणा की इसलिये मोचक हैं। समस्त द्रव्य और उनके गुण पर्यायों के यथार्थ ज्ञाता होने से प्रभु सर्वज्ञ हैं तथा समस्त पदार्थों का स्वरूप वे सामान्य रूप से जानते हैं इसलिये सर्वदर्शी हैं ( सिवमयलमरुयमणंतमक्खयमव्वावाहमपुणरवित्तियं साससंठाणं उगगएणं पंचमस्स अंगस्स विवाहपण्णत्तीय अयमढे पण्ण छ?स्स णं भंते अंगस्स णायाधम्मकहाणं के अटे पण शिव अचल अरुज अगंन अक्षय, अव्याराध एवं अपुनरानिरूप एसे शाश्वत स्थान को प्रभुने प्राप्त किया है। यह स्थान समस्त उपद्रवों से रहित होने के कारण कल्याण मय कहा गया है-इसलिये शिवरूप हैं, इसमें स्वभाविक तथा प्रायोगिक किसी भी तरह की चलन क्रिया नहीं है इसलिये अचलरूप हैं, इसमें બધ પ્રાપ્ત કરવાની પ્રેરણા આપી એટલા માટે તેઓ બોધક છે. કર્મના પાંજરામાથી પ્રભુ જાતે મુકત થયા, એટલા માટે મુકત તેમજ બીજા ભવ્ય જીવોને કર્મના પાંજરામાથી મુકિત મેળવવાની પ્રેરણું આપી એટલે તેઓ મોચક છે. બધા દ્રવ્ય અને તેમના ગણપર્યાયે (પદાર્થના ગણ અથવા ધર્મો)નાં સાચા જ્ઞાતા હોવાથી પ્રભુ સર્વજ્ઞ છે તેમજ બધા પદાર્થોના સ્વરૂપને તેઓ સામાન્યરૂપમાં સમજે છે. એટલા માટે यी छ (सिव मलय मरुय मणंत मकरवयमन्वा वाहमपुणरावित्तियं सासगं ठाण उवागणं पंचमस्स अंगस्स विवाहपण्णत्तीय अयम? पण्णत्ते छहस्सणं भते अंगाग णायाधम्मकहाणं के अटे पण्णत्ते) शिव, मन्या, म२४, અણુ ત, અક્ષય, અવ્યાબાધ અને અપુનારાવૃત્તિરૂપ એવા શાશ્વત સ્થાનને પ્રભુએ મેળવ્યું છે. આ સ્થાન બધા ઉપદ્રવ વગર હોવાને કારણે કલ્યાણમય બતાવવામાં આવ્યું છે. એટલા માટે શિવરૂપ છે. આમાં સ્વાભાવિક તેમજ પ્રાયોગિક કઈ પણ જાતની ખસવાની ક્રિયા ચિલિત થવાની ક્યિા નથી, એટલા માટે જ અચળરૂપ છે
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६
ज्ञाताधर्म कथा सू यारहितम् । 'रु' अरुजम् - अविद्यमाना रुजा यस्य तत्, अविद्यमानशरीरमनत्वात्, अधिव्याधिरहितमित्यर्थः । 'अणतं' अनन्तम् - अविद्यमानोऽन्तो= नाशो यस्य तत्, अतएव 'अक्खयं' अक्षयं - नास्ति लेशतोऽपि क्षयो यस्य तत्, अत्रिनाशि - इत्यर्थः, 'अन्यावाह' 'अव्यावाधम् - न विद्यते व्यावाधा- पीडा द्रव्यतो भात्रतत्र यत्र तत् । 'अपुनरावित्तियं' अपुनरावृत्तिकम् - अविद्यमाना पुनरावृत्ति:= संसारे पुनरावर्तनं यस्मात् तत्, यत्र गत्वा न कदाचिदप्यात्मा विनिवर्तते । इत्थमुक्त शिवत्वादिविशेषणविशिष्टं 'सासयं' शाश्वतं नित्यं 'ठाणं' स्थानम्स्थीयतेऽस्मिन् इति स्थानं लोकाऽग्रलक्षणम्, 'उबगएणं' उपगतेन प्राप्तेन श्रमणेन भगवता महावीरेण पञ्चमस्याङ्गस्य = व्याख्यामज्ञप्तिरूपस्य अयमर्थः - अनन्तरोदितत्वेन बुद्धया सन्निधावानीतत्वात्प्रत्यक्षं प्रज्ञप्तः कथितः, ततः षष्ठस्याङ्गस्यपहुँचे हुए जीवों को शरीर और मन से रहित होने के कारण आधिव्याधिरूप दुःखों को भोगना नहीं पडता इसलिये यह अरुजरूप हैं। त्रिकाल में भी इस स्थान का नाश नहीं होता है इसलिये यह अनन्तरूप हैं और इसलिये अविनाशी होने से अक्षयरूप है। द्रव्यपीडा तथा भावपीडा का इसमें लेशतः भी सम्बन्ध नहीं है, इसलिये व्यावाधा - पीडा से रहित होने के कारण यह अन्याया रूप है। इस स्थान पर पहुँचे हुए जीवों का पुनः संसार में कभी भी आगमन नहीं होता है इसलिये यह अपुनरावृत्तिरूप है। शाश्वत होने के कारण यह स्थान नित्य है और लोक के अग्र भाग में यह स्थित है। ऐसे स्थान को भगवान महावीर ने प्राप्त किया है। अतः जम्बूस्वामीने सुधर्मास्वामी से ऐसा पूछा कि ऐसे स्थानको प्राप्त हुए तथा आदिकर आदि विशेषणों से युक्त हुए श्रमण भगवान महावीर प्रभुने व्याख्याप्रज्ञप्तिरूप पंचम अंग का अर्थ इस प्रकार અહીં પહેાચેલ જીવાને શરીર અને મ્નથી રહિત હોવાને લીધે આધિવ્યાધિરૂપ દુ ખા ભાગવવાનાં રહેતા નથી, એટલા માટે એ અજ્રરૂપ છે. ત્રણે કાળેામાં પણ આ સ્થાન ને નાશ થતા નથી, એટલા માટે આ અનંતરૂપ છે, અને એથી અવિનાશી હોવા બદલ અક્ષયરૂપ દ્રવ્ય પીડા અને ભાવપીડાના એનાથી થોડેા પણ સબંધ નથી, એટલા મટે વ્યાખાધા પીડાથી રહિત હૈાવાન કાણે આ અવ્યાબાધ રૂપ છે. આ સ્થાન પહાચર જીવાને કરીથી સસામ્મા કયારેય પણ પાછા ફરવાનું થતુ નથી, એટલા માટે એ આ પુનરાવૃત્તિરૂપ છે. શાશ્ર્ચત હોવાને લીધે આ સ્થાન નિત્ય છે, અન લાકના અગભાગમાં આ અવસ્થિત છે. ઍવા સ્થાનને ભગવાન મહાવીરે મેળવ્યું છે માટે જ અામીએ સુધર્માસ્વામીન એવુ પૂછ્યું કે એવા સ્થાનને પ્રામ થયેલ તેમજ આકિ રે વિશેષોથી યુકત માગુ ભગવાન મહાવી- પ્રભુએ વ્યાખ્યાપ્રાપ્તિ
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका, सू३ सुवर्मस्वामिनः चम्पानगर्या समवसरणम् ૪૭ अस्य ज्ञाताधर्मकथाङ्गस्य कोऽर्थः प्रज्ञप्तः ? इति मश्नवाक्यम् । अथ उत्तरदानाथ शिष्यं सम्बोधयति - हे जम्बूः । इति- इत्थं प्रकारेणाऽऽमन्त्रणवाक्येनाऽऽमन्त्रय आर्य सुधर्मा स्थविरः- आर्यजम्बूनामानमनगारमेवमवादीत् अकथयत्- हे जम्बूः । खलु निश्चयेन-एवम् - अमुना प्रकारेण श्रमणेन भगवता महावीरेण यावत् संभातेन सिद्धिगतिस्थानमुपगतेन षष्ठस्याऽङ्गस्य - ज्ञाताधर्मकथाङ्गस्य द्वौ श्रुतस्कन्धौ प्रज्ञप्तौ तद्यथाज्ञातानिच धर्मकथाश्च, एतद्रूपौ द्वौ श्रुतस्कन्धों कथितौ इत्युत्तरम् पुनर्जम्बूनामाऽनगारः प्रष्टुं प्रस्तौति 'जइणं भंते' इत्यादि - हे भगवन् ! यदि श्रमणेन भगवता महावीरेण पष्ठस्याऽङ्गस्य द्वौ श्रुतस्कन्धौ प्रज्ञप्तौ - ज्ञातानि च कहा है तो ज्ञाता धर्मकथाङ्ग नामक छट्ठे अंग का क्या भाव कहा है ? इस तरह अपने शिष्य जंबूस्वामी के प्रश्न को सुनकर सुधर्मास्वामी इस प्रश्न का उत्तर देते हुए कहते हैं कि - (जंबूत्तितएणं अज्ज मुहम्मे थेरे अज्ज जंबूणामं अणगारं एवं वयंसी) हे जंबू इस प्रकार सम्बोधन वाक्य द्वारा सम्बधित आर्य सुधर्मा स्वामीने आर्य जंबूनामक अनगार से इस प्रकार कहा - ( एवं खलु जंबू समणेणं भगवया महावीरेणं जाव संपतेणें छस्स अंगस्स दो सुयक्खंधा पण्णत्ता) हे जंबू ! श्रमण भगवान महावीर ने जो कि पूर्वोक्त आदिकरादि विशेषणों से विशिष्ट हैं एवं शिवरूप आदि विशेषण संपन्न सिद्धिगति नामक स्थान को प्राप्त हो चुके हैं उन्होंने छडे ज्ञाताधर्मकथाङ्ग के दो श्रुतस्कंध प्ररूपित किये हैं ( तं जहा णायाणि धम्मक हाओय) वे ये हैं- १ ज्ञाता और दुसरा धर्मकथा | (जइणं भंते समणेणं भगवया महावीरेणं जाव संपत्तेणं छट्टस्स
રૂપ પાંચમા અંગને અર્થ કહ્યો છે તે જ્ઞાતાધર્મકથાંગ નામના છઠ્ઠા અંગના અથ કહ્યો છે. પેાતાના પ્રધાન શિષ્ય જખૂસ્વામીના આ પ્રશ્નને સાંભળીને સુધર્મા स्वाभी च्या प्रश्ननो भवाण आतां उछे (जंबूत्ति तरणं अज्जसुहम्मे थेरे अज्ज जंबूणामं अणगारं एवं वयासी) हे ! मलतना समापन वथन पडे समा धता सार्य सुधर्भास्वाभीमे भार्य न्यू नाभ भागुगारने या प्रमाणे उर्छु - ( एवं खलु जंबू समणेणं मगत्रया महावीरेण जाव संपत्तेणं छम्स अंगस्स दो सुयबंधा पण्णत्ता) हे णू । श्रभाशु लगवान् महावीर वडे- पूर्वे हे माहि કરાદિ વિશેષણાથી યુકત છે અને શિવરૂપ વિગેરે વિશેષણ સ પન્ન સિદ્ધગતિ નામના સ્થાનને પ્રાપ્ત થઈ ગયા છે તેમણે છઠ્ઠા જ્ઞાતાધર્મકથાંગના એ શ્રુતસ્ક'ધ નિરૂપિત કર્યા છે. (तं जहा णायाणिय धम्मकहाओ य) ते या प्रमाणे है. पहेली -ज्ञाता [१] अने जीले 'धर्म था [२] (जड़णं भंते समणेण भगत्रया महावीरेणं जाव संपत्तेण
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८
शाताधर्म कथासूत्र धर्मकथाश्च, अनयोः श्रुतस्कन्धयोर्मव्ये प्रथमस्य-ज्ञातारूपस्य खलु भगवन् ! श्रुतम्बन्धम्य श्रमणेन यावन्सम्माप्तेन शाश्वतस्थानमुपगतेन भगवता महावीरेण जानानां कति अध्ययनानि प्रजातानि-कथितानि, एवं प्रश्ने कृते सुधर्मास्वामीउनरमाह-एवं खलु जंबूः ! खलु-निश्चयेन एवम् एतन्नामकप्रथमाश्रुतस्कन्धस्य एकोनविंशतिरध्ययनानि प्रज्ञप्तानि. तद्यथा तानि सार्द्धश्लोकद्वयेन दर्शयति-'उक्खिंतणाए' इत्यादि । अंगम्म दो सुयक्वधा पणत्ता तंजहा णायाणीय धम्मकहानो य । पढमस्स णं. मंत ! सुयरग्वधस्म समणेणं जाव संपत्तेणं णायाणं कई अज्झयणा पणत्ता?) पुन: जंब पूछते हैं भदन्त ? यदि श्रमण भगवान महावीरने कि जो आदि. करादि विशेषणोंवाले एवं शिव आदि विशेषण संपन्न सिद्धिगति नामक स्थान पर पहुँच चुके हैं छठे अगके ये दो श्रुतस्कंध प्ररूपित किये हैं१. ज्ञाता और दसरा धर्मकथा-तो भदंत! प्रथम श्रुतस्कन्ध ज्ञाता के उन श्रमण भगवान महावीरने कि जो पूर्वोक्त विशेषण वाले है एवं शिव आदि विशेपण युक्त स्थान पर विराजमान हो चुके है उन्होंने कितने अध्ययनमरूपित किये है ? (एवं खल जंत्र ? समणेणं जाव संपत्तेणं णायाणं पगृण वीसं अज्झयणा पण्णत्ता तं जहा उविखत्तणाए१ संघाडे२, अंडे३, कुम्मे४, सेलगें५, तुवे६, य रोहिण,७ मल्ली८ मायंदी, चंदीमाइय१० ॥१॥ दावश्वे११, उदगणाए१२ मंडक्के १३, तेयली१४, विय। नंदीफले १५. अवरकंका१६, आइन्ने १७, सुसमा१८ इय। अवरे य पुंडरीय णायए हम अंगम्स दो सुयक्खंधा पण्णत्ता तं जहाणायाणीय धम्मकहाओ य। पढ मस्स णं मंते ! मृयवावधस्स समणेणं नाव संपत्तेणं णायाणं कह अन्झयणा पणता ?) र पूछे छ महन्त ? ने श्रभए मावान महावी२જેઓ આદિકાદિ વિશેષણથી યુકત અને શિવ વગેરે વિશેષણોથી સંપન્ન સિદ્ધ ગતિ નામના સ્થાને પહોચ્યા -તેઓએ ફુગના આ બે શ્રત નિરપિત કર્યા છે જ્ઞાત અને બીજે ધર્મકથા તે હે ભદન! પ્રથમ શ્રુતસ્કંધ જ્ઞાનાના તે શ્રમણ ભગવાન ચડાવ-એ પૂર્વે કહેવામાં આવેલા બધા વિશેષણોથી યુકત છે અને શિવ વગેરે વિશેષયુક્તસ્થાને વિરાજમાન થયેલ છે. તેમણે કેટલા અધ્યયને નિપિત કર્યા છે? (यं बन्दु ज? ममणेणं जाय संपत्तेणं एगृणवीस अज्झ यणा पण्णत्ता तं ना उक्वित्तणाग १. संघाडे २, अंडे ३. कुम्मे '४, सेलगे ५, तुबे ६. य गरिणो ७, मल्ली ८, मापदी १. चंदिमाइय १० ॥१॥ दावहवे ११
गणाप १२, मुंटक्के १६. तयनी १४, विय । नंदी फले १५. अबर. पंसद आहन्ने १७ गुममा १८. इय । अपरे । पुंडलीयणाय १०
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्पिणी टीका. सू. ३ सुधर्म स्वामिनःचम्पानगर्यासमवसरणम् ४९
(१) उत्क्षिप्तज्ञातम्-मेघकुमारजीवेन स्व हस्तिभवे दादह्यमानशशक जीवरक्षायै पाद उत्क्षिप्तः ऊर्चीकृत एवं धृत इति तदुप्लक्षितमिदं प्रथममध्ययनमुत्क्षिप्तज्ञातम् । ज्ञातमित्युदाहरम्-तदेवाधीयमानत्वादध्ययनम् । एवमग्रेऽपि ।
(२) सङ्घाटकः-धन्यश्रेष्ठि-विजयतस्करयोरेकबन्धन पद्धत्वार्थाभिधायर्क ज्ञातं सङ्घाटकज्ञातम् । १९ एगूणवीसडमे ॥
जंबू के इस प्रश्नका उत्तर देते हुए श्री सुधर्मारवामी कहते है-जंच ? श्रमण भगवान महावीरने जो कि आदिकर आदि विशेषणों से युक्त हैं और शिव आदि रूप सिद्धिगति नामक स्थान पर विराजमान हो चुके है उन्होंने ज्ञाता नामक प्रथम श्रुतस्व.ध के इस प्रकार ११ अध्ययन प्ररूपित विये हैवे ये हैं-उत्क्षिप्तज्ञात१, संघाटकर, अंड३, कूर्म४, शैलकर, तुंव६, रोहिणी७, मल्लि८' माकंदी९, चान्द्रिक १०, दावद्व११, उदकज्ञात१२, मंडूक १३, तेतलि १४, नंदिफल १५, अपरकंका१६ आकीर्ण१७ सुसमा१८, पुंडरीकज्ञात १९। ज्ञात शब्द का अर्थ उदाहरण है। उक्षिप्तज्ञात में यह कहा गया है कि मेघकुमार के जीवने जब कि यह हस्ती के सत्र में था दावाग्नि से दह्यमान (जलता हुआ) एक शशक की रक्षा करने के लिये अपने चरण को ऊँचा किया था-सो वह उसे ऊँचो ही किये रहा।
इस उत्क्षिप्त उदाहण से युक्त होने के कारण इस अध्ययन का नाम भी उत्क्षिप्त ज्ञात पड गया है । संघाटकज्ञात में धन्य श्रेष्ठि और विजय एगूणवीसइमे।
જંબૂના આ પ્રશ્નનો જવાબ આપતાં શ્રી સુધર્માસ્વામીએ કહ્યું કે–જબૂ! શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે-કે જેઓ આદિકર વગેરે વિશેષણથી વિશિષ્ટ છે, અને શિવ વગેરેરૂપ સિદ્ધિ ગતિ નામના સ્થાને વિરાજમાન થયા છે. તેઓએ જ્ઞાતા નામના પ્રથમશ્રતના આ રીતે ઓગણીસ [१८] २मध्ययन प्रचित ध्याछ, ते 21 प्रमाणे छ -तिमात १, सघाट४२, २७
भ४, शेर, ५, तु५६, शcिell ७, मदिरा ८, भाडी ८, याद्रि १०, हापद्रव ११, ઉદકજ્ઞાત ૧૨, મ ડ્રક ૧૩, તેતલિ ૧૪, નંદિફલ ૧૫, અંપરકા ૧૬, આકીર્ણ ૧૭, સુસમા ૧૮, પુંડરીકજ્ઞાત ૧૯, જ્ઞાત શબ્દનો અર્થ ઉદાહરણ છે ઉક્ષિપ્તનતમા એ બતાવવા માં આ વ્યુ છે કે મેઘકુમ રને જીવ જ્યારે તે હાથીના ભવ (સ્વરૂપ) માં હતું, ત્યારે દેવાગ્નિથી બળતા સસલ ની રક્ષા કરવા માટે પિતાના પગને અદ્ધર ર્યો હતો, તે તેને અદ્ધર જ રાખતા રહ્યા.
આ ઉક્ષિત ઉદાહરણથી યુકત હોવાને કારણે આ અધ્યયનનું નામ પણ ઉક્ષિપ્ત જ્ઞાત પડ્યું છે ૧, સંઘાટકજ્ઞાતમાં ધન્ય શ્રેષ્ઠી અને વિજય રને લગતી કથા છે,
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
ज्ञाताधर्म कथासूत्रे
(३) अम्-चनात्मत्रमिति न्यायादत्र - 'अण्ड' मिति मयूराण्डम्, तदुपलक्षितमध्ययनम् - अडकतातम् ।
(४) कर्मः कर्म इति कच्छप:, तदुदाहरणेन गुप्यगुप्तिगुणदोषप्रतिपादकत्वादिदं कर्मज्ञातम् । (५)
40
शैलराजर्षिवक्तव्यताविषयकमध्ययनं शैलकज्ञातम् ।
(६) तुम्बम् - अलावृः, तदुदाहरणप्रतिपादकत्वेन तन्नाम्ना प्रसिद्धं तुम्वज्ञातम् । ( 9 ) रोहिणी - धन्यसार्थवाहपुत्रस्य धनरक्षणतत्परा भार्या, तस्याः शालिकणसुरक्षणवर्धनोदाहरणेन समुपलक्षितं रोहिणीज्ञातम् ।
(८) महि:- एतन्नाम्नी कुम्भकराजपुत्री - एकोनविंशतितम-तीर्थंकरपटधारिणी तदुदाहरणोपलक्षितं महिज्ञातम् ।
(९) माकन्दी - अत्र माकन्दी शब्देन साकन्दीदारको गृह्यते, तन्नाम्ना प्रसिद्ध माकन्दीज्ञातमिति माकन्दीदारकज्ञातमित्यर्थः ।
(१०) चान्द्रिक :- चन्द्रोदाहरणमतिपादकत्वाञ्चान्द्रिकज्ञातम् । (११) दावद्रवः-स्वनामख्यातः समुद्रतटस्थो वृक्षविशेषः, तदुपलक्षितं
ज्ञातम् ।
चोर के संबन्ध की कथा है। अण्डाध्ययन में मयूराण्ड की ३ क्रमां व्ययन में कर्म के उदाहरण को लेकर गुप्ति और अंगुप्ति के गुण दोपों का वर्णन किया गया है। शैलकज्ञात में शैलकराजर्षि के संबन्ध की कथा है। तुम्बात में अलाबू - तुमडी का उदाहरण प्रतिपादित किया गया है ६ । रोहिणी ज्ञान में अन्य साना के पुत्र की कथा है जो धनके रक्षण और उसके वर्धन करने में विशेष चतुर थी || महीज्ञात में १९वें भगवान श्री मल्लीनाथ की कथा कही गई है। ये कुम्भकराज की पुत्री थीं, माडीज्ञान में माकंदी दारक की कथा कही हुई है। चान्द्रिकज्ञान चंद्रमा का उदाहरण दिखलाया गया है१० दाज्ञात में समुद्र तट पर रहे विशेष का दृष्टान्न दिया गया है११। उदकज्ञात में परिखा ૨ રાચયનમાં મમ્રાટની કાંધ્યયનમાં કર્મ (કા) ને દાખલે લઈન પ્તિ અને અણુમિના ગુણ દેખાનુ વર્ણન કર્યું છે ઢોલકત્તાનમાં ગલક રાજર્ષિના સબધની છે, તું બતમાં અટાય (તે શ્રી)નું ઉદાહરણ આવ્યું છે . રાહિણી ૯ × ૨થવાની પુત્રવધુની કથા છે. જે ધનનુ ણુ અને તેનુ વન થી ૨ ચંતુ તેની ઇ મધ્યગાનમાં એગ સમા (૧૯) ભગવાન શ્રી મલ્લિનાથની भी सुना, माडी जातमां भाएंट्टी द्वार ચંદ્રનું ઉદાહરણ આપવામાં આવ્યુ છે ૧૦ તંત્રમાં શુદ્રના કિનારે અલ રાવ વિશેષના દાખલા આપવામા આવ્યું છે
वामां कभी
કની કુ
માગ્યાથી ૮, દ્રિકાતમાં
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणी टीका. सू. ३ सुधर्मस्वामिन'चम्पानगर्या समवसरणम् ५१
(१२) उदकज्ञातम्-उदकं नगरपरिखाजलं, तदुदाहरणेन पुद्गलस्वभाव मतिपादकत्वाद्ज्ञातम् उदकज्ञातम् ।
(१३) मण्डूकः-भेकः-नन्दमणिकार श्रेष्ठिजीवः, तच्चरित्रोपलक्षितं मण्डूक् ज्ञातम्।
(१४) तेतलि:-तेतलिरिति तेतलिपुत्रः सुचामात्रत्वात्सूत्रस्य, स कनकरथराजा. मात्यः, तदुपलक्षितं तेतलिज्ञातं तेतलिपुत्रज्ञातमित्यर्थः।
(१५) नन्दि फलम्-नदिफलाभिधाना आपातभद्राः परिणामदारुणाक्षाः, तदुदाहरणप्रतिपादकमध्ययनं नन्दिफलज्ञातम् ।
(१६) अपरकङ्का-धातकीखण्ड-भरतक्षेत्र राजधानी, तत्र परिहतद्रौपद्यानयनाथ कृष्ण वासुदेव गमनरूपाश्चर्यादि प्ररूपकं ज्ञातम् अपरकङ्काज्ञातम् ।।
(१७) आकीर्णः-आकीर्णाः -कालिकद्वीपतिनो जात्याश्वाः, तदुदाहरणोपलक्षितम् आकीर्णज्ञानम् ।
(१८) सुंसुमा-मुसुमानाम्नी धन्यश्रेष्ठिदुहिता, तच्चरित्रविषयकमध्ययनं सुंसुमाज्ञातम् । (खाई) के जल के दृष्टान्त द्वारा पुद्गल के स्वभाव का प्रतिपादन किया गया है १२, मंडूकज्ञात में नंदिमणिकारसेठ का जीव जो मंडूक हुआ था उसका जीवनचरित्र कहा गया है १३। तेतलिज्ञात में कनकस्थराजा के अमात्य तेतलि का जीवन चारित्र लिखा गया है१४। नंदीफलज्ञात में नंदिफलजो देखने में तो बडा सुन्दर होता है परन्तु उसका परिणाम बडा ही दारुण होता है- यह बात स्पष्ट की गई है१५। अपर कंकाज्ञात में शतकी खंडम्थ भरत क्षेत्र की राजधानी अपरकंका में परिहत द्रौपदी को लाने के लिये गये हुए कृष्ण वासुदेव का वर्णन किया है१६। आकीर्णज्ञात में कालिक द्वीप में रहे हुए जात्यश्वों (जातिमान अश्वों) का उदाहरण प्रदर्शित किया गया है १७ सुंसमाज्ञात में धन्य श्रेष्ठी की पुत्री का चरित्र लिखा गया ૧૧, ઉદકજ્ઞાતમાં પરિખા (ખાઈના પાણીના ઉદાહરણ વડે પુગલના સ્વભાવનું નિરૂ પણ કરવામાં આવ્યું છે ૧૨ મંડૂકજ્ઞાતમાં નંદિ મણિકાર શેઠને જીવ જે મેડૂક (દેડકો) થયે, તેના જીવનની કથા કહેવામાં આવી છે ૧૩, તેટલીજ્ઞાતમા કનકરથ રાજાના મંત્રી તેતલીનું જીવન ચરિત્ર લખવામાં આવ્યું છે ૧૪, નંદીફળજ્ઞાતમાં નંદીફળ જે જેવામાં બહુ જ સારું હોય છે, પણ તેનું પરિણામ બહુ જ ખરાબ હોય છે, આ વાત , સ્પષ્ટ કરવામાં આવી છે. અપરકાજ્ઞાતમાં ધાતકી ખંડ ક્ષેત્રની રાજધાની અમરકંકામા પરિાહત દ્રૌપદીને લાવવા માટે ગયેલ કૃષ્ણ-વાસુદેવનું વર્ણન કરાયું છે ૧૬ આકીર્ણ શાતમાં કાલિકીપમાં રહેતા જાત્ય (જાતિમાન અ)નું દષ્ટાંત બતાવવામાં આવ્યુ છે ૧૭. સુસમાજ્ઞાતમાં ધન્ય છેઠીની પુત્રીનું ચરિત્ર લખાયું છે. ૧૮. પુડરી જ્ઞાતિમાં
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
ज्ञाताधर्मकथाङ्गो
५२
अपरं च अन्यत्-एकोनविंगतिनम
(१९) पुण्डरीकज्ञातम्-पुण्डरीक:=पुष्कलाबतीविनयमध्यवर्तिपुण्डरीकिणी नगर्यायेतनामको राजा, तद्वक्तव्यता प्रतिवद्धत्वादिदं पुण्डरीयज्ञातम् ।
इत्थं सङ्कलनया प्रथमश्रुतस्कन्धे ज्ञातानामके एकोनविंशतिसंख्यकानि ज्ञातानि-उतक्षिप्तादीनि सन्ति ।मु० ३||
मूलम्-जइणं भंते समणेणं जाव संपत्तेणं एगूणवीसा अज्झ यणा पण्णत्ता तं जहां-उक्खितणाए जीव पुंडरीए ति य, पढमस्स णं भंते अज्झयणस्स के अट्टे पन्नते ? एवं खलु जंवू ! तेणं कालेणं तेणं समएणं इहेब जंबुद्दीवे दीवे भारहे वासे दाहिणटढे भरहे रायगिहे णामं नयरे होत्था वण्णओ, गुणसिलए चेइए बन्नओ। तत्थणं रायगिहे नयरे सेणिए नामं राया होत्था, महयाहिमवंत० वण्णओ। तस्स णं सेणियस्त रन्नो नंदा नामं देवी होत्था सुकुमालपाणिपाया वण्णओ।
तस्स णं सेणियस्स रन्नो पुत्ते नंदाए देवीए अत्तए अभए नाम कुमारे होत्था, अहीण जाव सुरूवे साम-दंड-भेयउवप्पयाणणीति-सुप्पउत्तणयविहिन्नू ईहा-वूह-मग्गण-गवेसणअत्थसत्थ-सइविसारए उप्पत्तियाए वेणइयाए कस्मियाए पारिणामियाए चउबिहाए बुद्धिए उववेए सेणियस्स रण्णो वहुसु कज्जेसु य कुडुवेसु य मंतेसु य गुज्झेसु य रहस्सेसु य निच्छएसु य आपुच्छणिज्जे पडिपुच्छणिज्जे मेढीपमाणं आहारे आलंवणं चक्रवू मेढीभूए पनाणभूए आहारभूए आलंवणभूए चक्खूभूए सव्वकजेसु है. १८१ पुण्डरीकज्ञात में पुष्कलावती विजय के मध्य में रही हुई पुण्डरी किणी नाम की नगरी में पुंडरीक राजा की कथा दिग्वलाई गई है १९ ।।३।। પુષ્કલાવની વિજયના મધ્યમાં આવેલી પુડરકિર્ણ નામની નગરીમાં પુરીક રાજાની या तावामा मावी छ १८ ॥3॥
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
·
५.३
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका सू ४ प्रश्नादिनिरूपणम्
सव्वभूमियासु लद्धपच्चए विइष्णवियारे रज्जधुरचिंता यावि होत्था, सेणियस्स रन्नो रजं च रहं च कोसं च कोट्टागारं बलं च वाहणं च पुरंच अंतेउरंच सयमेव समुवेक्खमाणे समुवेक्खमाणे विहरइासू, ४।
टीका- 'जडणं भंते !' इत्यादि । जम्बूस्वामी भगवन्तमार्यसुधर्मस्वामिनं पृच्छति – यदि खलु भगवन् ! श्रमणेन यावत्सम्प्राप्तेन ज्ञातानां ज्ञाताव्यस्य प्रथमथुतस्कन्धस्यैकोनविंशतिरध्ययनानि - प्रज्ञप्तानि तद्यथा - उत्क्षिप्तज्ञातादीनि यावत्=पुण्डरीकज्ञातान्वानि च एतेषु प्रथमस्य खलु भगवन् ! अध्ययनस्य= उत्क्षिप्तज्ञाताख्यस्य कोऽर्थः प्रज्ञप्तः ? । इति प्रश्ने कृते सति - आर्यसुधर्मास्वामी माह - एवम् = अमुना प्रकारेण खलु = निश्चयेन हे जम्बूः ! तस्मिन् काले तस्मिन् समये इहैत्र=निवासाधारतया प्रत्यक्षाऽऽसन्ने न तु जम्बूद्वीपानामसङ्ख्यतयाऽन्य* जणं भंते ! समणेणं जाव इत्यादि
जंबूस्वामी - आर्य सुधर्मास्वामी से पुनः यह पूछते हैं कि (जाव संपत्ते समणेणं) आदि करआदि विशेषणों से लेकर - सिद्धिगति को प्राप्त हुए विशेषणों वाले श्रमण भगवान महावीरने ( णायाणं एगूगवीसा अज्झयणा पण्णत्ता) ज्ञाता नामक - प्रथम श्रुतस्कंध के ये १९ उन्नीस अध्ययन कहे हैं (तं जहा ) जैसे (उक्खित्तणाए जाव पुंडरीएत्तिय) उत्क्षिसज्ञात से लगाकरपुडरीकज्ञात तक। तो इनमें (पढमस्स णं भंते । अज्झयणस्स के अड्डे पण्णत्ते) प्रथम अध्ययन जो उत्क्षिप्तज्ञात है उसका क्या अर्थ उन्होंने प्रतिपादित किया है । इसप्रकार जंबूस्वामी का वक्तव्य सुनकर श्री सुधर्मास्वामी उत्तर रूप में यह कहते हैं कि - ( एवं खलु जंबू ! तेणं कालेणं तेणंसमएणं इहेव
"जंबूर्ण अंते ! समणेणं जाव इत्यादि"
णूस्वामी मार्य सुधर्भा स्वाभीने ड्री मा प्रभा पूछे छेडे (जाव संपत्तेणं समणेणं) આઢિકર આદિ વિશેષણાથી લઈ ને સિદ્ધિગતિને પ્રાપ્ત કરેલ વિશેષણાવાળા શ્રમણ भगवान् भहावीरे (णायाणं एगूणवीसा अज्झयणा पण्णत्ता) ज्ञाता नामना प्रथम श्रुतस्घना मे भोगणीस (१८) अध्ययनो उद्यां छ (तं जहा ) प्रेम (उक्खित्तणाए जात्रपुंडरीएत्तिय ) उत्क्षिप्तज्ञातथी सहने पुडे अज्ञात सुधी तो भनाभा (पढमास णं भंते ! अज्झयणस्स के अड्डे पण्णत्ते) प्रथम अध्ययन ने ઉત્થિતજ્ઞાત છે, તેના શા અર્થ તેઓએ બતાવ્યા છે? રીતે જ ખૂસ્વામીના वथतो भालजीने श्री सुधर्मास्वामी उत्तरमा मा प्रमाणे हे छे े - ( एवं खलु जंबु ! तेणं कालेणं तेगं समपणं जंबू दीवे दीवे भारहे वासे दाहिणड्ढे अ.हे
આ
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
ज्ञाताधर्म कथागसूत्रे स्मिन् जम्बूद्वीपे, जम्बूद्वीपनाम के द्वीपे भारते-भारतनामके वर्षे क्षेत्रे दक्षिणाईभरते भरतक्षेत्रस्य दक्षिणार्द्ध राजगृहं नामकं नगरमासीत्, 'वण्णओ' वर्णका वर्णनग्रन्थोऽत्र वक्तव्यः, स च चम्पावर्णनात्मकऔषपातिकमूत्र वर्तते, सोऽत्र नपुंसकलिङ्गनिर्देशेन द्रष्टव्यः, व्याख्यातोऽप्यसौ तस्य पीयूपवर्पिण्या टीकायां मयेति । गुणशिलकं चैत्यम् वर्णका औपपातिकमूत्रकृतवर्णनवदेवात्रज्ञातव्यः । तत्र ग्वलु राजगृहे नगरे श्रेणिको नाम राजाऽऽसीत् । स कीदृशः ? इत्यत्राह-'महयाहिमवंत०' इत्यनेन 'महयाहिमवंतमहंतमलयमंदरमहिंदसारे' इत्येवं विजेयम् महाहिमवन्महामलयमन्दरमहेन्द्रसारः तत्र महाहिमवानिव-एतन्नामकवर्पधरपर्वतइव, यथा महाहिमवान् जंबुद्दीवे दीवे-भारहे वासे दाहिणड्डभरहे रायगिहे णाम जयरे होत्था) जंबू । तुम्हारे प्रश्न का उत्तर इस प्रकार है-उसकाल में और उस समय में इसी जंबू द्वीप नामके द्वीप में भरत नाम का क्षेत्र है । इस भरत क्षेत्र के दक्षि णार्द्ध में राजगृह नामका नगर था। यहाँ जो (वण्णओ) यह पद आया है उसका तात्पर्य यह है कि औपपातिक मूत्र में चम्पानगरी का जैसा वर्णन किया गया है वैसा ही वर्णन इस राजगृह नगर का भी जानना चाहिये।
उस वर्णनका अनुवाद औपपातिक मत्रकी पीयूपवर्षिणी नामकी टीका में कर दिया है । जिज्ञासुओं को वहां से यह विषय समझ लेना चाहिए। (गुण सिलए चेइए बन्नओ) उस नगर में गुण शिलक नामका-चैत्य था। इसका वर्णन भी औपपात्तिक मुत्र में किया गया है वहां से जान लेना चाहिये। (तत्थ णं रायगिहे नयरे सेणिए नामं राया होत्था महया हिमवंत वण्णओ) उस राजगृह नाम नगर में श्रेणिक इस नाम का राजा राज्य करता था। यह महा हिमवान पर्वत-जैसा महामलय पर्वत जैसा, मंदराचल जैसा, और महेन्द्र रायगिहे णाम णयरे होत्था) पू| तमा२१ प्रश्नन ॥ प्रभारी छ-त કાળે અને તે વખતે એજ જંબુદ્દીપ નામના દ્વીપમાં ભરત નામે ક્ષેત્ર હતું. આ क्षेत्रमा क्षिा भी शरड नाभे नजर तुमडी (वण्णओ) मा पढ माव्यु છે તેને અભિપ્રાય આ પ્રમાણે છે કે ઓપપાતિક સૂત્રમાં ચંપાનગરીનુ જેવું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે, તેવું જ વર્ણન આ રાજગૃહ નગરનું પણ સમજવું જોઈએ
તે વર્ણનનો અનુવાદ પીયષવાપણી નામની ટીકામાં કરવામાં આવ્યો છે જિજ્ઞાसुमागे त्यांथी या विषयने समन्वये (गुणसिलए चेहए वन्नओ) ते नगरमा ગુણશિલક નામે ચૈત્ય હતું આનુ વર્ણન પણ પપાતિક સૂત્રમા કરવામા આવ્યુ છે. त्याथी नाम (तत्थ णं रायगिहे न यरे सेगिए नाम राया होत्था महया हिमवंत वणओ) ते २००४ नगरमा श्रेणुि नाभे २० य त ता ते મહા હિમાલય પર્વતના જેવા મહામલય પર્વત જેવા, મંદરાચલ જેવા અને મહેન્દ્રના
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवपिणीटीका सु. ४ प्रश्नादिनिरूपणम् पर्वतः क्षुल्लहिमवत्पर्वतापेक्षया-उच्चत्वायामोद्वेध (गाम्भीर्य) विष्कम्भपरिक्षेपादिना रत्नमयपद्मवरवेदिका नानामणिरत्नमयकूट-कल्पतरुश्रेणिप्रभृतिना क्षेत्रमर्यादाका. रित्वेन च महान् तथा श्रेणिकभूपोऽपि शेषराजापेक्षया जातिकुलनीतिन्यायादिना विपुलधनकनकरत्नमणिमौक्तिकशङ्कशिलाप्रवाल-राज्यराष्ट्रबलवाहनकोशकोप्ठागा. रादिना जातिकुलधर्ममर्यादाकारित्वेन च महान् वरीवति, तथा सर्वजनमनोमोदकतया विस्तृतयशः कीर्तिरूपसुगन्धतया च महामलयवत, औदार्य धैर्य-गाम्भीर्यादिगुणैर्मन्दरवन, भूपन्दे दिव्यद्धि-दिव्यधुति-दिव्यप्रभावादिभिर्महेन्द्रवत् के-जैसा श्रेष्ठ था। जैसे महा हिमवान पर्वत अन्य छोटे २ पर्वतोंकी अपेक्षा उच्चता आयाम (दीर्घता) एवं उद्वेध (गाम्भीर्य) तथा विष्कंभ और परिक्षेप आदि द्वारा रत्नमय पद्म की घरवेदिकाद्वारा नानामणि मय एवं रत्नमय कटो द्वारा तथा कल्पवृक्षोंकी पंक्तियोद्वाराक्षेत्र की मर्यादाकारी होने से महान् माना जाता है उसी प्रकार श्रेणिक राजा भी अन्य राजाओं की-अपेक्षा, जाति, कुल नीति, न्याय आदिद्वारा विपुल धन, कनक, रत्न, मणि मौक्तिक, शंख शिला-प्रवाल द्वारा, राज्य, राष्ट्रवल, वाहन कोश, कोप्ठागार आदि द्वारा, जाति कुल, धर्म की मर्यादा करनेवाला होने से महा हिमवान् जैसा कहा गया है। समस्तजनता के मन को प्रमन्न करनेवाला होनेसे तथा विस्तृत यश एवं कीर्तिरूप मुगंधिवाला होनेसे महामलय की तरह वह श्रेष्ठ माना गया है।-औदार्य धंये तथा गांभीर्य आदि गुणों से युक्त होने के कारण वह-राजा मन्दर की तरह उत्तम कहा
જેવા શ્રેષ્ઠ હતા. જેમ મહાન હિમવાનું પર્વત બીજા નાના પર્વતોની અપેક્ષા ઉગ્રતા આયામ (દીર્ઘતા) ઉદ્દેધ (ગભીરતા) તેમજ વિષ્ક ભ અને પરિક્ષેપ વડે રત્નમય પવાની ઉત્તમ વેદિકાવડે અનેક મણિમય અને રત્નમય ક્રટે (શિખરે) વડે, તેમજ કલ્પવૃક્ષની હારમાળાઓ વડે શ્રેત્રની મર્યાદા કરનાર હોવાથી મહાન માનવામાં આવે છે, તેમજ શ્રેણિક રાજા પણ બીજા રાજાઓ કરતા જાતિ, કુળ, નીતિ ન્યાય વગેરે વડે પુષ્કળ धन, न, २त्न, मास, भौति, श, शिक्षा प्रवासवडे न्य, राष्ट्र, मण, वाहन, કોશ, કોદ્ધાગારવડે જાતિકુળ અને ધર્મની મર્યાદા કરનાર હાથી મહા હિમવાન જેવા કહેવામાં આવ્યા છે. સંપૂર્ણ જનસમાજના મનને પ્રસન્ન કરનાર હોવાથી તેમજ વિસ્તૃત યશ અને કીર્તિરૂપ સુણ ધવાળા હેવાથી મહમલયની જેમ તેમને શ્રેષ્ઠ માનવામાં આવ્યા છે. ઉદારતા ધીરજ, તેમજ ગભીરતા વગેરે ગુણોથી સંપન્ન હેવાને લીધે તે રાજાને મેરુપર્વતની જેમ ઉત્તમ કહેવામાં આવ્યા છે રાજાઓના
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
शाताधर्मकथाशास्त्रं सार:=श्रेष्ठः, इत्यादि । 'वणओ' वर्णकः भूपवर्णनप्रकरणोपपातिकमत्राद् विजेयम् , तस्य खलु श्रेणिकस्य राज्ञः नन्दानाम्नी देव्यासीत् । सा कीदशी? इत्यत्राह-'मुकुमालपाणिपाया' मुकुमारपाणिपादा-पाणी च पादौ च पाणिपादकरचरणं, गुकुमारम् अतिकोमलं पाणिपादं यस्याः सा तथोक्ता अतिकोमलकरचरणवतीत्यर्थः, 'वण्णमओ' वर्णका-राजीवणेन औषपातिकमूत्रादवसेयम् ।
तस्य खलु श्रेणिकम्य पुत्रः 'नंदाए देवीए अत्तए' नन्दाया देव्या आत्मजः नद्गर्भज इत्यर्थः अभयनामा कुमारऽआसीत् । स कीदृशः ? इत्याह-बहीण जाव सुरुवे' अहीन यावत्मुरूपः, अत्रत्ययावच्छब्देन-'अहीणपडिपुण्णपचिंदियसरीरे, गया है। राजाओं के समूह में दिव्यऋद्धि, दिव्यधुति. तथा दिव्यप्रभाव आदिद्वारा वह महेन्द्रकी तरह उत्तम प्रकट किया गया है। यहां पर भी जो यह "वण्याओ" शब्द आया है वह यह प्रकट करता है कि इस राजा. के विषय में और भी अधिक वर्णन अन्य ग्रन्थों में किया गया है, सो वह वर्णन औपपात्तिक मन्त्र से जाना जा सकता है।
। (तस्स णं सेणियस्स रन्नो नंदा नामं देवी होत्या मृकुमार पोणिपाया वणओ) उस श्रेणिक राजा की रानी का नाम नंदा था। इसके हाथ पाव बहुत ही सुकुमार थे। यह कितनी-अधिक मुन्दर थी-और किस स्वभाव आदि की थी यह सब विषय का वर्णन औपपातिक सूत्र में दिया गया है। (नरमण सेणियस्सरन्नो पुत्ते नंदाए अत्तए अभयनायं कुमारे होत्था) उम श्रेणिक राजा के एक पुत्र था जिसका नाम अभयकुमार था। यह नंदा देवी की कुक्षि से अवतरित हुया था । (अहीण जाव सुस्वे) यहां यावत् शब्द से यह पाठ-ग्रहीत हुआ है-इसका शरीर लक्षण से अन्यून અમૂહમા દિવ્યાદ્ધિ, દિવ્યદ્યતિ તેમજ દિવ્યપ્રભાવ વગેરેથી તેને મહેન્દ્રની જેમ ઉત્તમ બતાવવામાં આવ્યા છે. અહીં પણ જે “વાળો શબ્દ આવ્યો છે, તે આમ બતાવે છે કે આ રાજાના વિષે એના કરતા બીજું વધુ વર્ણન બીજ શાસ્ત્રોમાં કરવામાં આવ્યું છે. માટે તે વર્ણન ઓપપાતિક સૂત્રવડે સમજી શકાય છે.
तस्स णं सेणियस्स रन्नो नंदा नामं देवी होत्थासुकुमार पाणिपाया वण्यओ) ते अलि तिनी २५Nनु नाम नहा तु. तेना डायमा म सुમળી હતા તે કેટલી બધી રૂપવતી હતી તેને સ્વભાવ વગેરે કે હતા, આ જાતના
या योनु वर्णन मोययाति सूत्रमा मापामा माव्युछे. (तस्स णं सेणियम्य उन्नो पुत्ते नंदाए देवीए अत्तए अभयनामं मारे होत्या) ते अलि શજના એક પુત્ર હતા. તેનું નામ અભયકુમાર હતું. તે નંદાદેવીની કુખમાંથી અવतारता (अहीण जाव सुरूवे) माडी यावत् साथी से पा: प्राण ४२वामा
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका, मू ४ प्रश्नादिनिरूपणम् लकवण-बंजणगुणोत्र वेए, माणुम्माणप्पमाणपडिपुण्णसुजायसव्यंगसुदरंगे, ससि सोमाकारे, कंते, पियदसणे सुरुवे' इति संग्रहः। व्याख्या-अहीनप्रतिपूर्णपञ्चे न्द्रियशरीरः- अहीनानि लक्षणतोऽन्यूनानि प्रतिपूर्णानि स्वरूपतोऽखण्डितानि पश्चापीन्द्रियाणि यस्मिन् तत्तथाविधं शरीरं यस्य स तथोक्तः । लक्षणव्यञ्जनगुणोपपेतः-लक्षणानि-स्वस्तिकचक्रयवमत्स्यादीनि, व्यञ्जनानि=मपतिलादीनि, तेषां गुणः प्रशस्तत्वरूपास्तैः उपपेतः युक्तः। अत्र-'उप' 'अप' अनयोरुपसर्गयोः शकन्ध्वादित्वात्पररूपे 'उपपइतः' अनयोर्गुणे 'उपपेतः' इति सिद्धम् । मानोन्मानप्रमाणप्रतिपूर्णसुजातसर्वाङ्गसुन्दराङ्ग:-अत्र मान जलेन परिपूर्णे कुण्डे यस्मिन् पुरुषे प्रविष्टे सति यज्जलं कुण्डाद्वहिनिस्सरति तज्जलं यदि द्रोणपरि माण भवति तदा तस्य शरीरावगाहना मानमुच्यते । तुलादण्डेन सन्तुलितः पुरुषो यद्यर्द्धभारपरिमाणो भवति तदा तस्य अर्धभारपरिमाणम् उन्मानमुच्यते । स्वाङ्गलेनाप्टोत्तरशतोन्नतता प्रमाणं कथ्यते ततः-मानं च उन्मानं च प्रमाणं चःमानोन्मानप्रमाणानि, तैः प्रतिपूर्णानि सुजातानि सर्वाङ्गाणि, तैः सुन्दराङ्गः-सर्वथा प्रमाणप्रतिपूर्णसुजाततया सर्वाङ्गीण सुन्दर इति भावः । 'ससितथा स्वरूप से परिपूर्ण पांचो इन्द्रियों से युक्त था। लक्षणों-स्वस्तिक-चक्र यव एवं मत्स्य आदि के चिह्नो-से-तथा भषा तिल-आदिरूप व्यञ्जनों से भरपूर था । 'मान उन्मान, तथा प्रमाण से शरीर का प्रत्येक अवयव આવ્યું છે કે એમનું શરીર લક્ષણોથી અન્યૂન (સંપૂર્ણ) તેમજ સ્વરૂપ (સૌદર્યથી પરિપૂર્ણ પાંચે ઈન્દ્રાથી યુકત હતું. લક્ષણો સ્વસ્તિક ચક, યવ અને મત્સ્ય વગેરે ચિલોથી તેમજ મષાતિલ વગેરે વ્યંજનોથી સંપૂર્ણ રીતે ભરેલું હતું. માન, (૧) ઉન્માન, (૨) તેમજ પ્રમાણુવડે (૩) શરીરને દરેકે દરેક અવયવે પરિપૂર્ણ હતું
(१) जल से परिपूर्ण भरे हुए कुण्ड में मनुष्य को बैठाने पर उस कुंड से जितना पानी बाहर-निकल आता है वह पानी तौलने पर यदि एक द्रोण प्रमाण होता है तो वह जल उस पुरुष की शरीरावगोहना का मान माना जाता है । (२) तराजू पर सन्तुलित होने पर पुरुष का जो अर्ध भार होगा वह उन्मान माना जावेगा । (३)१०८ अंगुल की जो ऊचाई होती
વિશેષા–(૧) પાણીથી પૂર્ણ ભરેલ કુડમાં માણસને બેસાડ્યા પછી તે કુડમાથી જેટલું પાણી બહાર નિકળી આવે છે, તે પાણીને જે તેલવામાં આવે, અને તે એક દ્રોણ પ્રમાણુ તોલમાં ઉતરે તે તે પાણીને તે પુરુષની શરીરવગાહનાનું માન” માન વામાં આવે છે. (૨) ત્રાજવા ઉપર તોલવામાં પુરુષનું જે અધું વજન થાય તેને ‘ઉમાન” માનવામાં આવે છે. (3)मेसे! मा8 (१०८) मागनी चाडय छ तेने प्रमाणु वामां मावे छ.
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
५८
जाताधर्म कथाङ्गसूत्रे सोमागारे' शशिसौम्याकार:-शशी-चन्द्रस्तहत् सौम्य: रमणीयः, आकार:= स्वरूपं यस्य स तथोक्तः । 'कते’ कान्तः कमनीयः । 'पियदसणे' प्रियदर्शन:पियं-दर्शकजनमनोहलादकं दर्शनम् अवलोकनं यस्य स तथोक्तः । 'सुस्वे' मुरूपः सर्वातिशायिरूपलावण्यवान् । 'सामदंडभेय उवप्पयाणणीमुप्पउत्तणयविहिष्णू' सामदण्डभेदोपप्रदाननीति सुप्रयुक्तनयविधिज्ञः-तत्र साम='वयं युष्माकं यूयमस्माकं को भेदोऽस्माकम्' इत्यादि मधुरवाक्यैः शत्रुपक्षवशीकरणम्, दण्डः दण्डयते-धनाद्यपहरणेन निस्सारी क्रियते जनो येन स तथोक्तः क्लेशोत्पादेन परिपूर्ण था। चंद्रमाके जैसा इसका सौम्य आकार था । देखने वालों को यह बहुत अधिक प्रिय लगता था। कमनीय था। रूप लावण्य इसके प्रत्येक अंग से टपकसा रहा था।
___यहाँ "अहीणजावसुरूवे" में जो यावत् पद रखा है-उस से इस पाठ का यहा ग्रहण किया गया है-अहीण पडिपूष्ण-पंचेन्द्रियसरीरे लक्खणवंजणगुणोववेए, माणुम्माणप्पमाणपडिपुण्ण -सुजायसव्वगसुदरंगे, ससिसोमागारे, कंते, पियदसणे सुरूवे । (सामदंडभेदउवप्पयाणणीतिसुप्पउनणयविहिन्त ईहा-वृहदग्गण-गवेसणअत्थसत्थमइविसामए) हम आपके हैं आप हमारे हैं हम में और आप में कोई भेद नहीं है इत्यादिमधुर वचनों द्वाराशत्रुपक्ष को वश में करना यह साम उपाय है, क्लेश उत्पन्न करके अथदा कोप आदि का अपहरण करके शत्रु को वश में करना-या उसे विलकुलकमजोर बना देना यह दण्डनीति है, शत्रु पक्ष के स्वामी-तथा सेवक में जो परस्पर में स्नेह होता है उसमें भेद करना-उनके चित्त में ऐसी बात जमा देना कि जिससे दोनों आपसमें एक दूसरे का विश्वास न कर सकें इसका नाम भेदनीति है। यह भेदनीति ३ तीन प्रकार की कही गई हैચન્દ્રના જે એમને સૌમ્ય આકાર હતા જેનારને એ બહુજ વધારે ગમતે હતો એ કમનીય હતા. રૂપ અને લાવણ્ય એમના દરેકે દરેક અગમાંથી નીતરતુ હતુ.
मही' 'अहीण जाव सरुवे भारे यावत् ५४ भुमी माव्यु छ, तेनाथी या पानु मही अडः ४२वामा आयो -अहीणपडिपुष्णपंचेंदियसरीरे लक्खणवंजनगुणोववेए माणुम्माणप्पमाणपडिपुण्णसुजायसव्वंगसुंदरंगे ससिसोमागारे, कंते, पियदसणे सुरूव । सामदंडभेद उपप्पयाण शीतिमुप्पउत्तणयविहिन्नू ईहा वृहमग्गणगवेसणअत्थमत्यभइविसामए) અમે તમારા છીએ, તમે અમારા છે, આપણામાં કેઈ પણ જાતને ભેદ નથી, વગેરે મીઠા વચનોથી શત્રુપક્ષને વશ કરો આ કામ ઉપાય છે પીડિત કરીને અથવા તો ધન-ભંડારનું હરણ કરીને દુશમન ઉપર કાબૂ મેળવે અગરતો તેને સાવ નિર્બળ બનાવ આ દડનીતિ છે. શત્રપક્ષના સ્વામી તેમજ સેવકમાં જે એક બીજા તરફ है. वह प्रमाण कहीगई है।
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणी टीका. सू. ४ प्रश्नादिनिरूपणम् कोषायपहरणेन वा. शत्रोरनुशासनम् । भेदः शत्रुपक्षे स्नेहापनयनपुरस्सरं स्वामि सेवकयोश्चित्तभेदकरणं, स त्रिविधः, । उक्तञ्च-"परोप्परं णेहभंगो, कलहुप्पायणं तहा।
तज्जणं सत्तुपक्खेसु, भेयणीई पकित्तिया ॥१" इति । अस्य छाया-परस्परं स्नेहभङ्गः, कलहोत्पादन तथा ।
तर्जनं शत्रुपक्षेपु, भेदनीतिः प्रकीर्तिता ॥१॥ इति । उपप्रदानम्=पूर्वगृहीतवस्तुप्रतिप्रदानम्, अभिमतार्थदानं वा, एतद्रूपा चतुर्विधा नीतिः-नीयते स्वानुकूल्यं पाप्यते रिपुरनयेति सा तथोक्ता तया सामादि चतुविधया नीत्या सु-मुष्ठु प्रयुक्तं प्रयोगो व्यापारो यत्र स सुप्रयुक्तः, एतादृशो नय:न्यायस्तस्य विधि विधान, तं जानातीति स तथोक्त:-यथायोग्यनीतिन्याय कुशल इत्यर्थः। नीति प्रयोगो यथा-'उत्तमं प्रणिपातेन, शूरं भेदेन योजयेत्।
'परोप्परंणेहभंगो, कलहुप्पायणं तहा।' तज्जणं सचुपक्खेसु भेयणीई पकित्तिया ॥१॥
शत्रु पक्षमें स्वामी सेवकमें स्नेह का भंग करवाना उनमें आपसमें लड़ाई झगडा करवा देना-एवं परस्पर में तर्जन-डाट-डपट-आदि करवाना। पूर्वमें- गृहीत की हुई वस्तु का देना अथवा अभिमत अर्थका देना इस का नाम उपप्रदान है साम, दण्ड भेद एवं उपप्रदान इस तरह ४ चार प्रकार की नीति के प्रयोगरूप न्याय के विधान में यह अभयकुमार निष्णात था-यथा योग्यनीति न्याय में कुशल था-नीति का प्रयोग इस प्रकार कहा गया है-(उच प्रणिपातेन) उत्तम जनको यदि સ્નેહભાવ હોય છે, તેમાં ફૂટ પાડવી, તેમના મનમાં એવી વાત ઠસાવવી કે જેથી બને એક બીજાને વિશ્વાસ ન કરે, તેનું નામ ભેદ-નિતી છે. આ ભેદ નીતિ ત્રણ પ્રકારની બતાવવામાં આવી છે.
परोप्परं णेहभंगो, कलहुप्पायणं तहा।
तज्जणं सत्तुपक्खेसु भेयणीई पकित्तिया ॥१॥" શત્રુપક્ષમાં સ્વામી સેવકના સ્નેહમાં ફૂટ પડાવવી, તેમનામાં પરસ્પર કલહ કરાવે અને પરસ્પર તર્જન (તિરસ્કાર) દમદાટી વગેરે કરાવવાં પૂવે કઈ પાસેથી લીધેલ પદાર્થને આપ અથવા અભિમત (ઈસ્ટ) અર્થને આપવો તેનું નામ ઉપપ્રદાન છે સામ, દડ, ભેદ અને ઉપપ્રદાન આ પ્રમાણે ચાર પ્રકારની નીતિને પ્રયોગ કરતા ન્યાય આપવામાં અભયકુમાર નિષ્ણાત હતા નીતિના સમુચિત માર્ગને અનુસરતાં ન્યાય આપવામાં તે सुशण ता. नातिनी यथायोज्य व्यपाडा२ २॥ शते मतावाम माव्यो छ.-'उत्तम मणिपातेन, सारा माणुसने १५ ४२वो डाय तो तेनी सामे नम्र ने पनि
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
नाताधर्म कथासूत्रे
नीचमल्पप्रदानेन, समं तुल्यपराक्रमैः॥१॥” इति, अन्यञ्च - "लुब्धमर्थेन गृह्णीयात्, साधुमब्जलिकर्मणा । मूर्ख छन्दानुरोधेन तत्रार्थेन च पण्डितम् ||" इति। ' ईहावोह मग्गणगवेसण अस्थसत्यमइविसारए' ईहापोहमार्गणगवेपणार्थशास्त्रमतिविशारदःतत्र ईहा= कस्यापिवस्तुनोऽनालोचित विलोकनजन्यसंशयनिराशाय बुद्धिचेष्टा, यथा दूरत उच्चैस्त्वयुक्तस्य कस्यचिदर्शने 'स्थाणु व पुरुषो वा इति विवेकाय बुद्धिचेष्टनम् । वश में करना होवे तो उसके साथ नम्रता का व्यवहार रखना चाहिये । (शूरं भेदेन योजयेत् ) किसी शूरवीर को यदि वश में करना है तो उसके साथ भेदनीति का प्रयोग करना चाहिये । (नीच मल्पप्रदानेन ) यदि किसी नीचजन को वश में करना है, तो उसे कुछ न कुछ थोडा बहुत अवश्य दे देना चाहिये ।
६०
( समं तुल्यपराक्रमैः) बराबरी वाले शत्रु को यदि वश में करना है तो उसके तो उसके साथ बराबरी का पराक्रम करना चाहिये । यही बात अन्यत्र इस प्रकार से गई है
,' लब्धमर्थेन गृह्णीयात् साधुमञ्जलि, कर्मणा, "मूर्ख छन्दानुरोधेन तत्त्वार्थेन च पण्डितम्" ।
सामान्य रूप से वस्तु के बाद जो उसमें संयश होता है उस संशय को दूर करने की जो एक प्रकार की बुद्धि चेष्टा होती है उसका नाम ईहा है | जैसे दूर से किसी कॅछी वस्तु का जब हमे दर्शन होता है नव यह कुछ है ऐसा सामान्य बोध होता है अब इस सामान्य बोध के बाद फिर ऐसा जो विचार आता है कि यह स्थाणु है या पुरुष है
उखु लेई मे 'शूरं भेदेन योजयेत्' वीर पुरुषने पशवो होय तो तेनी साथै लेहनीतिनो प्रयोग १२वो लेखे 'नीचमल्पप्रदानेन' नीय भाषासने वश अश्वो होय तोडिने ४६४–थोडु थोस आयो 'सम तुल्यपराक्रमैः' सरणी शक्तिवाना દુશ્મનને વશ કરવા હાય તા તેની સાથે ખરાખરીનુ શૂરાતન ખતાવવુ જોઈએ એજ વાત ખીજે સ્થાને આ રીતે ખતાવવામા આવી છે -
लुब्धमर्थेन गृह्णीयात् साधुमञ्जलिकर्मणा ।
मूवि छन्दानुरोधेन तत्त्वार्थेन च पण्डितम् ॥ १ ॥,,
સામાન્ય રૂપમાં વસ્તુના આધ પછી જે તેમાં સ શય ઉદ્ભવે છે તેને દૂર કરવાની એક પ્રકારની બુદ્ધિનીચેષ્ઠા હાય છે, તેનુ નામ ‘ઇહા’છે દાત. દૂરથી કોઈ ઊ ચી વસ્તુનું જ્યારે દન થાય છે, ત્યારે આ કઈક છે, એવું સામાન્ય જ્ઞાન આપણને થાય છે. આ સામાન્ય જ્ઞાન પછી ફરી એમ વિચાર થાય કે આ સ્થાણુ (ઠુઠ્ઠું) છે કે પુરુષ છે, આનું નામ સશય છે. આ સંશય પછી આ સ્થાણુ હાવુ જોઈ એ અથા પુરુષ હાવા જોઈ એ,
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका सु. ४ प्रश्नादिनिरूपणम्
६१
अपोहः-अपोह्यते=निवार्यते स्वाकाराद्विपरीत भकारोऽनेनेति स तथोक्तः = निजा कारनिर्णयज्ञानं यथा - ' स्थाणुरेवाय' मिति । मार्गगं-मार्ग्यते=अन्विष्यते बस्न्य नेनेति तत्तथोक्तम् = अपोहाग्रे सद्भूतार्थविशेषज्ञानाभिमुखमेव ' तत्सस्त्रे तत्सन्त्रमन्वयः' इत्यन्वयधर्मान्वेषणं यथा वल्लीलताद्यारोहणं स्थाणुधर्म एवात्र घटते इति । स्थाणुमेवाश्रित्य वल्लीलताद्यारोहणं भवति, अतः स्थाणु धर्मत्वेन वल्लीलताद्यारोहणं व्यपदिश्यते । गवेषणं - गवेष्यते = विशेषतो निश्चीयते वस्त्वनेनेति तत्त" इसी का नाम संशय है। इस संशय के होने पर यह स्थाणु होना चाहिये अथवा पुरुष होना चाहिये इसतरह किसी एक तरफ झुकती हुई जो बुद्धि की चेष्टा होती है यही ईहा है।
ईहा के बाद जो विशेष ज्ञान होता है उसका नोम अत्राय हैअपोह है | अपने आकार से विपरीत आकार जहां दूर किया जाता है वह 'अपोह' है ऐसी अपोह शब्द की व्युत्पत्ति है । जैसे जब यह वोध हुआ कि यह स्थाणु होना चाहिये तव ऐसा जो बोध होता है कि यह स्थाणु ही है इसी का नाम अपोह है मार्गग शब्द का अर्थ होता है - अन्वेषण - यह स्थाणु ही है ऐसा जो अपोह नामक बोध हो रहा है वह इस बात को लेकर हो रहा है कि यहाँ पर वल्ली आरोहण आदि जो स्थाणुगत धर्म है वे ही घटित हो रहे हैं। इसी का नाम अन्वय है ' तत्सत्त्वे तत्सत्त्वमन्वयः' यह अन्वय का लक्षण है। स्थाणु को अश्रित करके ही वल्ली लता आदि का वहाँ आरोहण होता हैइसलिये ये स्थाणु के धर्म तरी के प्रकट किये जाते हैं। मार्गणा में अन्वय धर्म की पर्यालोचना होती है। गवेषणा में व्यतिरेक धर्म का विचार चलता
આ પ્રમાણે કોઇ એક તરફ વળતી બુદ્ધિની ચેષ્ટા થાય છે, તેનું નામ ઇહા છે.
ઇહા પછી જે વિશેષજ્ઞાન હોય તેનુ નામ અવાય છે—અપેાહ છે પેાતાના આકારથી ભિન્ન આકારને જ્યા દૂર કરવામા આવે તેને અપેાહ કહે છે. એ રીતે અપેાહ શબ્દની વ્યુત્પત્તિ છે દા ત જ્યારે એ જ્ઞાન થયુ કે આ સ્થાણુ (હૅઠું) હોવુ' જોઈ એ. ત્યારે એવુ નિશ્ચયરૂપે જે રાન થાય છે કે આ સ્થાણુ (હું હું) જ છે, આનું જ નામ અપેાહુ છે માણુ શબ્દનો અર્થ અન્વેષણ’ થાય છે આ સ્થાણું જ છે, આ પ્રકારનું અપેાહ નામે જે જ્ઞાન થઇ રહ્યુ છે, તે આને લઈને જ થઈ રહ્યું છે કે અહીં વલ્લી (વેલ) આરેણુ વગેરે જે સ્થાણુમાં રહેનારા ધર્મો છે, તે જ ઘટિત થઈ રહ્યા છે. આનું નામ अन्वय" तत्सचे तत्समन्वयः " मी अन्वयनुं लक्षण छे 'स्थायु (हुंडी) ना આધારે જ લતા વગેરેનું આરેાહણ થાય છે. માટે જ એ સ્થાણુંના ધર્મ બતાવવામા આવ્યા છે. માણામાં ‘અન્વય’ ધર્મની પર્યાલાચના થાય છે. ગવેષણામાં કે વ્યતિરેક
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
६२
ज्ञाताधर्म कथाङ्गसूत्रे थोक्तं-मार्गणाय सद्भूतार्थविशेष निर्णयाभिमुखमेवान्यधर्मपरित्यागेन 'तदसत्वे तदसत्वं व्यतिरेकः' इति व्यतिरेक धर्माध्यास समालोचने यथा-'अस्मिशिरः शरीर कण्डूयनादयः पुरुषर्मा न दृश्यन्ते' इति । एतेषां समाहारे ईहापोहमार्गणगवेपणानि, तैरर्थशास्त्रे अर्थोपार्जननिमित्तं शास्त्रमर्थशास्त्र, तत्र या मतिः-मननं तया विशारदः-निपुणः स तथोक्तः। तथा 'उप्पत्तियाए वेणइयाए कम्मयाए पारिणामियाए चउब्धिहाए बुद्वीए उबवेए' औत्पत्तिक्या, वैनयिक्या, कर्मजया, पारिणामिक्या, चतुर्विधया बुद्धया उपपेतः, तत्र-औत्पत्तिक्या-उत्पत्तिरेव-शास्त्राभ्यासकर्मपरिशीलनादिकं विहाय प्रयोजनं यस्या सा औत्पत्तिकी-पूर्वमदृष्टाश्रुता. ननुभूनविषयतयाप्यकस्मादुद्भवनशीला, तया, अत्र रोहकदृष्टान्तःप्रसिद्ध एव। है जैसे ऐसा विचार होना-कि यह स्थाणु ही है- पुरुष नहीं-कारण पुरुषगत जो शिरः कण्डूयन आदि धर्म हैं वे यहां प्रतीत नहीं हो रहे हैं। 'तदसत्त्वे तदसत्यम्' यह व्यतिरेक का लक्षण हैं। अभयकुमार जिस तरह सामआदि नीति के प्रयोग करने में विशेप पटु थे उसी प्रकार वे ईहा अपोह मार्गण, गवेपण द्वारा अर्थशास्त्र के विचार करने में भी विशेष विशारद थे। (उप्पत्तियाए वेणइयाए कम्मायाए पारिणामियाए चउबिहाए वुद्धीए उबवे ए) औत्पत्ति की, वैनयिकी कर्म जा तथा, परिणामिकी, इस तरह चार प्रकार की बुद्धि से वे अभयकुमार युक्त थे। जो वुद्धि स्वतः इस जीव को विना किसी शास्त्राभ्यास आदि के उत्पन्न होती है वह औत्पत्ति की बुद्धि है। यह बुद्धि पूर्व में अदृष्ट अश्रुत तथा अननुभूत हुए विषय को अकस्मात् जान लेती है। इस विषय में रोहक का दृष्टान्त प्रसिद्ध ही [અભાવ ધર્મ ઉપર વિચાર કરવામાં આવે છે. દાત. એમ વિચાર છે કે આ સ્થાગુ જ છે, પુરુષ નથી. કારણ કે પુરુષગત જે શિર કયન વગેરે ધર્મો છે, તેઓની मही प्रतीति थती नथी 'तदसत्तवे तदसत्त्वम' मा व्यतिरेनु सक्षण छ भ અભયકુમાર સામ વગેરે નીતિનો પ્રયોગ કરવામાં વિશેષ કુશળ હતા, તેમજ હા, અપહ, માર્ગણ, ગવેષણ વડે અર્થશાસ્ત્ર ઉપર વિચાર કરવામાં પણ વિશેષ હાશિयार हुता (उप्पतियाए वेणइयाए कम्मयाए परिणामियाए उचिहाए वुद्धिए उपवेए) गोत्पत्तिकी, वैनयि' ४ भने परिमिती मा शते या२ प्राश्नी બુદ્ધિથી અભયકુમાર સંપન્ન હતા જીવને પિતાની મેળે કઈ પણ જાતના શાસ્ત્રાભ્યાસ વગરજે બુદ્ધિ ઉભવે છે તેઓત્પત્તિકી બુદ્ધિ છે આ બુધ્ધીપહેલા કેઈપણ વખત જોવામાં નહિ આવેલા, સાભળવામાં નહીં આવેલા તેમજ અનુભૂતિના વિષયમાં નહિ આવેલા વિષયને અનાયાસ સમજી લે છે. આ બાબતમાં રેહકનુ દષ્ટાંત પ્રસિદ્ધ થયેલ જ છે.
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
६३
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीकाःम, ४ प्रश्नादिनिरूपणम् चैनयिक्या-विनयेन जाता वैनयिकी-गुर्वादिविनयप्राप्तशास्त्रार्थ संस्कारजन्या, तया, अत्र नैमित्तिकशिष्यद्वयोदाहरणं संक्षेपतः प्रदर्यते
एकस्मिन्नगरे समकक्षवयस्को द्वौ शिष्यौ निमित्तशास्त्रं पठितुं कस्यानि नैमित्तिकस्य समीपे गतवन्तौ । तयोरेको विनयशीलो यद् यथा गुरुरुपदिशति तत्तथैव बहुमानपुरस्सरं विनयावनतमस्तकोऽधीते, गुरुपाठितं मुहुर्मुहुर्विमृशति, शङ्कास्पदं स्थल गुरुप्तमीपमुपेत्य सविनयं निर्णयति च। अपरस्तु न तथा विनयेन पठति, न पृच्छति, नापि विमृशति च । अधीतशास्त्रावुभौ कालान्तरे जीविकाथ देशान्तरं गतौ। क्वचि.
है। गुरु आदि के विनय से प्राप्त हुए शास्त्री अर्थ के संम्कार से जो बुद्धि प्राप्त होती है वह वैनयिकी बुद्धि है।
इस विषय में दो नैमित्तिक शिष्यों का उदाहरण इस प्रकार हैकिसी नगर में समान अवस्था वाले दो शिष्य किसी निमित्तज्ञ के पास निमित्त शास्त्र को पढने के लिये गये। उनमें एक शिष्य विनय शील था। गुरुमहाराज उसे जिस प्रकार जिस बात को पढाते थे वह उस वात को बहुमान पुरस्सर बडे भारी विनय के साथ पढता था। विद्या गुरु जिस विषय को उसे समझाया करते थे वह उस विषय को बार बार विचार में लाया करता था। जिस विषय में उसे किसी भी तरह का संदेह होता तो वह गुरु के पास जा कर विनय के साथ उसका निर्णय करता। दूसरा शिष्य ऐसा कुछ अविनयी था कि वह न तो कुछ पढता न कुछ लिखता और न गुरु से कुछ पूछता और न कुछ विचार ही करता। अब उन दोनों के लिये ऐसा अवसर आया कि उन्हें आजी
ગુરુ વગેરેના વિનયથી પ્રાપ્ત કરેલ શાસ્ત્રીય અર્થના સંસ્કાર વડે જે બુદ્ધિ પ્રાપ્ત થાય છે, તેનાયિકી બુદ્ધિ છે આ વિષયને લગતા બે નૈમિત્તિક શિષ્યના દષ્ટાન આ પ્રમાણે છે
કેઈ નગરમા સરખી ઉમરના બે વિદ્યાર્થિઓ કોઈ નિમિત્તજ્ઞની પાસે નિમિત્તશાસ્ત્રના અભ્યાસાર્થે ગયા. તેમાં એક શિષ્ય વિનમ્ર હતે ગુરુ તેને જે વાત શીખવતા તે તે વાતને બહુજ માનપૂર્વક ઘણું વિનય સાથે તે શીખતો હતો. વિદ્યા આપનારા ગુરુ જે વિષય તેને સમજાવતા તે તે વિષય ઉપર વારંવાર મનન કરતે હતે તે વિષયમાં તેને કઈ પણ જાતની શકા હોય તે તે ગુરુની પાસે જઈને સવિનય તેનું સમાધાન કરતા હતા. બીજે શિષ્ય કઈક અવિનયી હતો ન તે તે કઈ વાંચો અને ન તે કઈ લબત તેમજ ન ગુરુને તે કંઈ પૂછતે અને ન તે ઈપણ જાતના વિચાર કરતો હવે વિદ્યાઅભયાસ કરી રહ્યા પછી આ બન્નેને
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
६४
ज्ञाताधर्म कथासूत्र नगरनिकटे सरस्तीरे विशश्रमतुः । एतावुभौ विद्वांसौ' इतिज्ञात्वा मस्तकन्यस्तजलभृतघटा काचिद्धा विदेशगतस्वसुतकुशलिनी वार्ती पप्रच्छ । प्रश्नसमकालमेर तन्मस्तकाद्घटो न्यपनत्. तवा सोऽविमृश्यकारी अटितिप्राह-'वृद्धे । मृतस्तवपुत्रः' इत्यादि । कर्णकठोरं पाणापहारकं वज्रमिवाऽऽपतत् पुत्र मरणरूपं तद्वचनं श्रुत्वा यावत्सा मूछ। प्राप्नोति तावदपरो विमर्शशीलो नैमित्तको न्यगदत् मोभ्रातमैव ब्रूहि, अस्याः पुत्रः साम्प्रतमेत्र स्वगृहमागतो वर्तते, मातः ! गच्छ शीघ्रं गृह पुत्रमुखावलोकनजनितममन्दपरमानन्दमनुभवेत्यादि । तच्छुत्वा प्रत्युज्जीवितेव विका सपादन के लिये परदेश में जाना पडा। जब ये बाहर जा रहे थे तो किसी एक नगर के पास के सरोवर के किनारे ये दोनों ठहर गये। इतने में एक वृद्धाने कि जिसका पुत्र बहुत समय से परदेश गया हुआ था और अभी तक वापिस नहीं आया था उन्हे देखा-वह मस्तक पर घडा रखकर वहां जल भरने को आई थी। उसने विद्वान समझ कर इनसे अपने पुत्र की कुशल वार्ता पूछी तो अविनीत शिष्यने यह देखकर कि उसके मस्तक से प्रश्न पूछने के साथ साथ घडा गिर गया है जल्दी से ऐसा कहा कि हे वृद्ध ? तेरा पुत्र तो परदेश में ही मर गया है-तू अब किस की कुशल वार्ता पूछ रही है। ऐसा उसका कर्णकठोर वज्र के प्रहार जैसा तीक्ष्ण मर्मभेदक पुत्र का मरण रूप वचन सुनकर वह मृच्छित होने वाली ही थी इतने में दूसरे विनयशील शिष्यने विचार कर कहा भाई ऐसा मतकहो-इसका पुत्र तो इस समय घर पर ही आ पहुँचा है। ऐसा कहकर फिर उसने उस वृद्धा से कहा ! तुम जल्दी से जल्दी घर जाओ। પિતાની આજીવિકા ચલાવવા માટે પરદેશ જવાનું થયું. ત્યારે તેઓ બહાર જઈ રહ્યા હતા ત્યારે માર્ગમાં ઈનગર પાસે સરેવરના કાંઠે આ બન્ને કાયા એટલામાં એક ડોશીએ કે જેને પુત્ર ઘણા સમય પહેલાં વિદેશ ગયે હતું અને હજી પિતાને ઘેર પાછો ફર્યો. ન હત–તેઓને જોયા, તે ઘડે માથા ઉપર મૂકીને પાણી ભરવા આવી હતી તે ડોશીએ તેઓને વિદ્વાન સમજીને એમને પિતાના પુત્રનું કુશળ પૂછયું પ્રશ્ન પૂછતાની સાથે જ વૃદ્ધાના માથા ઉપરથી પાણીનો ઘડે પડી ગયું છે એ જોઈને અવિનીત શિષ્ય ઝડપથી કહ્યું કે હે વૃદ્ધ ! તારે પુત્ર તે વિદેશમાં મરણ પામે છે, તું હવે કોના કુશળની વાત પૂછે છે, આ પ્રમાણે તેનું વજપ્રહાર જેવું કાણુકટુ, તીણ, અન્તકરણને વીંધનારૂ, મુત્રમરણ રૂપવચન સાંભળીને તે બેભાન થવાની જ હતી તેટલામાં બીજા વિનયશીલ શિષ્ય વિચારીને કહ્યું કે ભાઈઆવું ન બેલો એનો પુત્ર તો અત્યારે ઘેર આવી પહોંચ્યું છે આમ કહીને પછી તેણે તે ડોશીને કહ્યું કે મા! તમે સત્વરે ઘેર જાઓ તમારે પુત્ર
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवपिणीटीका सू. ४ प्रश्नादिनिरुपणम् सा गता गृहं, मिलितो लब्धलक्षलाभः पुत्रः, हर्षप्रकर्षमुपागता। तदनु सा बहुमूल्यं पारितोषिकमादाय सरस्तीरमागत्य तौ पृष्टवतीकथं ज्ञातमेतद्वृत्तमिनि। अविमृश्यकारी व्रते-प्रश्नसमये तव मस्तकान्निपत्य कुम्भः स्फुटितस्तेन मया ज्ञातं-'मृतस्तत्र पुत्रः' इति । तत्पश्चाद् विमृश्यकारी प्रवक्ति-प्रश्नसमकालमेव तव घटाऽधो भ्रमौ निपतितस्तज्जलं च सरोजलेन साकं मिलितं तेन मया ज्ञातं-'यस्य यज्जलं तत्तेन तुम्हारा पुत्र घर पर आ गया है। उसके मुखावलोकन से तुम परम हर्ष का अनुभव करो। इस प्रकार उस विनयशील विचारक शिष्य के वचन सुनकर उसे मानो नई चेतना सी प्राप्त हो गई हो इस तरह बनकर वह अपने घर पहुँची। पहुँचते ही वहां उसने एक लाख रुपयों को कमा कर साथ में लाये हुए अपने पुत्र को देखा-देखते ही उसे परम आनन्द का अनुभव हुआ हर्ष प्रक से युक्त हो कर वह बखूल्य पारितोषिक लेकर पुनः उस तालाब के किनारे पर वह आई। आते ही उन दोनों से उसने पूछा-भाई बतलाओ तुमने यह सब कैसे जाना। सुनकर अविमृश्यकारी शिष्यने उससे कहा-सा! प्रश्न पूछने के साथ ही जब तुम्हारे मस्तक से घडा गिर कर फूट गया-तो मैने विचार किया कि जिस प्रकार यह घडा अचानक गिरकर फूट गया है उसी प्रकार तुम्हारा पुत्र भी मर गया है। विमृश्यकारीने अपनी बात के समर्थन में उसे कहा -कि मातः ? प्रश्न करने के समकाल में ही जब आप का घडा जमीन पर गिर पड़ा और उसमें का जल सरोवर के सा मिल गया ઘેર આવી ગયું છે. તેને મે જોઈને તમે ખૂબ જ આનંદ અનુભવો. આ રીતે વિનયી અને વિચારક શિષ્યના વચન સાંભળીને તેણે જાણે કેનવી ચેતનાન મેળવી હોય, તેમ તે તરતજ પિતાને ઘેર ગઈ અને ઘેર પહોંચતાં જ ત્યાં તેણે એક લાખ રૂપિયા કમાઈઆવેલ પિતાના પુત્રને . જોતાંની સાથે જ તેનું હૈયું આનન્દથી તરબોળ થઈ ગયું પ્રસન્ન થતી તે બહ કીમતી ભેટ લઈને તેજ તળાવને કાઠે ફરી આવી આવીને તેઓ બન્નેને તેણે પૂછ્યું “ભાઈ તમે આ બધુ કેવી રીતે જાણ્યું ?” એ સાંભળીને અવિમૃધ્યકારી [અવિચારી] શિવે કહ્યું–મા ! પ્રશ્ન કરતાની સાથે જ તમારા માથા ઉપરથી ઘડે પડીને ફૂટી ગયે, ત્યારે મને થયું કે જે રીતે આ ઘડે ઓચિંતે પડીને ફૂટી ગયા, તે રીતે તમારો પુત્ર પણ મરણ પામ્યા હશે. “વિમૃથ્થકારીએ [વિચારકે પિતાની વાતના સમર્થનમાં કહ્યું કે “મા! પ્રશ્ન કરતી વખતે તમારે ઘડે જમીન
પર પડે અને તેનું પાણી સરોવરના પાણીની સાથે મળી ગયું તે એ -- ઉપરથી મેં જાણ્યું કે જે પ્રમાણે આ ઘડાનું પાણી આ સરોવરના પાણીની સાથે
મળી ગયું છે, તે જ પ્રમાણે તમારે પુત્ર પણ તમને જલ્દી મળવો જોઈએ આ
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
हाताधर्मकथासूत्रे मिलितमिति ततोऽस्याःपुत्रेोऽयनया सह दुनमेव मिलिप्यती' त्यादि । तच्छुत्वा तमविमृश्यकारिणं दुर्वचनैर्निर्भत्स्य विमृश्यकारिणे बहुमूल्यं पारितोपिकं समा. शीर्वादशतानि ददौ । अथासावविमृश्यकारी खेदखिन्नो भूत्वा स्वचेतसि चिन्तया. मास-'मया गुरुजन विनयाभावेन शास्त्रमभ्यस्तं तस्मान्मे विद्या न फलवती जाते' त्यादिना मनःसंतापं संपाप। विनयशीलो विमध्यकारी तु गुरोरुपकारं मुहुर्मुहु रंनुस्मरन् विद्याप्रचारं कुर्वश्वास्मिन् लोके जनरमृतमिव पूजितः-क्रमश आत्मविद्यां समाप्य कल्याणमार्ग साधितवान् । सहाध्ययने कृतेऽपि विनीते एव तो इस पर से मैने जाना कि जिस प्रकार यह जल इस जल के साथ मिल जुल गया है-उसी प्रकार आपका पुत्र भी आपके साथ शीघ्र ही मिल जाना चाहिये। इस प्रकार उस विमृश्यकारी के भूरि भूरि प्रशंसा करती हुई उस वृद्धाने उस अविमृश्यकारी व्यक्ति को बुरा भला कह कर तथा उम विचारशील व्यक्ति को बहुमूल्य पारितोपिक प्रदान कर अन्त में सैकड़ों आशीर्वाद वचनों से बधाया। अपने साथी को इस प्रकार देव दुर्लभ सन्मान देखकर अविमृश्यकारी बहुत अधिक खेद खिन्न हुआ। उसने अपने चित्त में सोचा मैंने विद्यागुरुके पास विद्या का अध्ययन तो किया है-परन्तु विनयाभाव के कारण वह मुझ में फलवती नहीं हुई है। विनयशील विमृश्यकारीने 'विनयादि संपन्न वनकर जो भी विद्या मैंने विद्या गुरु से पढी वह मुझ में विशेष रीति से प्रस्फुटित हुई है अतः मेरे ऊपर विद्यागुरु का वडा भारी उपकार हुआ है-'इस प्रकार वार धार विद्या गुरू के उपकार का स्मरण करते हुए विद्या का प्रचार अच्छी तरह से किया इस प्रचारसे लोगो में उसकी अमृत जैसी मान्यता वढी । क्रमशः जब वह आत्मविद्या की साधना करते२ कल्याणमार्ग का पथिक बन પ્રમાણે વાત જાણું તેડશીએ અવિમુક્યકારીના જ્ઞાનની ખૂબ ઝાટકણી કાઢી. અને તે પછી વિચારશીલને ખૂબ કીમતી ભેટ અને સેકડા આશીર્વચન આપ્યા. પિતાના સાથીનું આ રીતે દેવ દુર્લભ સન્માન જોઈને અવિઠ્યકારી ખૂબ જ દુખી છે અને તેણે પિતાનાં મનમાં વિચાર કર્યો કે “મેં વિદ્યાગુરુ પાસેથી વિદ્યાભ્યાસ તે કર્યો છે પણ વિનય રહિત દેવાને લીધે વિદ્યા સારી પેઠે મારામાં ફળવતી થઈ નથી.” વિનયશીલ વિમૃથ્થકારી શિવે વિચાર કર્યો કે “વિનયાદિથી જે વિદ્યા ગુરુ પાસેથી મેળવી છે, તે મારામાં સવિશેષ વિકાસ પામી છે. ખરેખર મારા ઉપર વિદ્યાગુરુને બહુ ભારે ઉપકાર થયે છે.” આ રીતે વારંવાર વિદ્યાગુરુના ઉપકારનું સ્મરણ કરતા સારી પેઠે વિદ્યાપ્રચાર કર્યો. આ પ્રચારથી લેકમાં અમૃત જેવી તેની ખ્યાતી વધી. અનુક્રમે જ્યારે તે આત્મવિદ્યાની સાધના કરતાં કરતાં કલ્યાણપથને પથિક બન્યું ત્યારે અનન્ત જનમ
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगरधर्मामृर्पिणी टीका सू ४ प्रश्नादिनिरूपणम्
६७
विद्या सकलशास्त्ररहस्यं प्रकटयति । सुविनीतस्तद् विद्या प्रभावेणास्मिन् लोके स्त्र रचनया शास्त्रादिरहस्यं प्रकटयन आत्मविद्यां समवाप्य स्वपर कल्याणाय प्रभवति । इतिवैनयिकी बुद्धिदृष्टान्तः । अत्रानेकशो दृष्टान्ताः सन्तीति विस्तरभयाद् विरम्यते ।
}
कार्मिक्या = कर्मणः = कृषिवाणिज्यादि व्यवसायात् जाता कार्मिकी = तत्तत्क मोभ्यासप्रकर्षजनितेत्यर्थः तया । अत्र तस्करकृपीवलोदाहरणम्
二
कश्चित्तस्करो वाणिजग्रामे कस्यचिद्वणिजो गृहे कमलाकारं खातं खनितवान् । प्रभाते जना एकत्रीभूतास्तत्खातं दृष्ट्वा भूयो भूयः प्रशंसां कृतवन्तः - अहो ! चौरस्य
गया तो अनन्त संसार का भी अंत उसने कर दिया। इस दृष्टान्त लिखने का तात्पर्य यह है कि साथ२ अध्ययन करने पर भी विनीत जन में ही विद्या फलवती बनती है तथा सकल शास्त्रों का रहस्य भी आत्मा में प्रकट होता है जो आत्मा विनीत होता है । विनीत जन ही विद्या के प्रभाव से इस लोक में अपनी रचना द्वारा शास्त्रादि के रहस्य को प्रकट करते हैं - और आत्मविद्या को प्राप्त कर अन्त में वे स्व और पर के कल्याण करने में समर्थ बन जाते हैं। इस बुद्धि के ऊपर और भी अनेक प्रकार दृष्टान्त हैं जो यहां ग्रन्थ विस्तृत हो जाने के भय से नही लिखे गये है । कृषि वाणि ज्य आदि व्यवसायरूप कर्म से जो बुद्धि उत्पन्न होती है वह कार्मिकी बुद्धि है । इसके ऊपर कृषिवल (किशान) और चोर का उदाहरण इस प्रकार हैएक चोर ने वाणिज गांव में किसी एक वणिक् के घर में रात्रि के समय कमल के आकार जैसा खात-ओंडा किया । - प्रभातकाल जब हुआ तो लोगोंने इसे देख कर चोर की बडी
भारी प्रशंसा की । कहने
1
મરણને પણ તેણે અત કર્યાં. આ દૃષ્ટાન્ત લખવાનું પ્રયાજન એ છે કે એકી સાથે અભ્યાસ કરવા છતાં પણ વિનીત માણસમાં જ વિદ્યા સફ્ળ થાય છે, અને ખધા શાસ્ત્રાનુ રહસ્ય પણ તે જ આત્મામાં પ્રકટે છે, કે જે આત્મા વિનમ્ર હાય છે. નમ્ર માણસ જ વિદ્યાના પ્રભાવથી આ લાકમાં પોતાની રચના વડે શાસ્ત્ર વગેરેનું રહસ્ય બતાવે છે, અને આત્મવિદ્યાને મેળવીને અંતે સ્વ [પેાતાનુ] અને પર [પારકાનું કલ્યાણ સાધવામાં સમર્થ થાય છે. આ બુદ્ધિ વિષે ખીજાપણ એનેક દૃષ્ટાન્તા છે. જે અહીં ગ્રન્થ વિસ્તારના ભયથી લખ્યા નથી. કૃષિ, વાણિજ્ય વગેરે વ્યત્રસાયના કમેથી જે બુદ્ધિ ઉત્પન્ન થાય छे, ते अभिडी युद्धि छे.
એના માટે કૃષીવલ [ખેડૂત] અને ચારનું ઉદાહરણ આ પ્રમાણે છે—
વાણિજ ગામમાં કોઇ એક વાણિયાના ઘેર રાતના વખતે એક ચારે કમળના આકાર જેવુ' ખારૂં' [ખાતર] પાડયું. સવારે લેાકાએ એ જોઇને ચારના બહુ ભારે
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
ज्ञाताधर्मकथासूत्रे
हस्तकलं ? कीदृशं सुन्दरं खातं खनित ? मिति । तत्रालक्षितत्वेन स्थितचौरः स्वप्रशंसां श्रुत्वा परममोदमाप । तत्र कश्चित्कर्षकोऽवदत्- नात्र कोऽपि विस्मयः, यस्य यत्राभ्यासस्तस्य तत्र न किमपि दुष्करम् अपि तु सर्व सुकरमेवेति निशम्य तस्करोऽन्तः क्रोधाध्मातः क्षेत्रे गत्वा सुप्तं तं कृषीवलमवादीत्-रे दुष्ट । त्वां मारयितुमागतोऽस्मि यच्वया मम खातं न प्रशंसितम् । कर्पको वदति - किं मयाऽनुचितं कथितं यस्य यत्राभ्यासमकर्पस्तस्य तत्युलभमेव, पश्य तत्र कथनानुसारेण मुद्गान् अधोमुखान् तिर्यङ्मुखानूर्ध्वमुखान् वा भूमौ पातयामि । तस्करो लगे - देखो तो सही - चोरने इसमें कैसी अच्छी अपनी हस्त कुशलता दिखलाई है क्या वढिया कमलाकार खात खोदा है। प्रशंसा करने वाले लोगों के बीच में चोर भी छुपा हुआ था जो अपनी इस प्रकार प्रशंसा सुनकर ast खुश हो रहा था। इस जनसमूह में एक किसान भी संमिलित था। जो इस प्रकार कह रहा था- इसमें अचरज करने की कोई बात नहीं है - जिसे जहां अभ्यास होता है - वहां उसे कुछ भी दुष्कर नहीं होता है सर्व उसे सहज होता है। किशान की इस प्रकार वातचीत करने की पद्धति देखकर चोर को भीतर २ वडा क्रोध आया वह रात्रि में उस किसान के पास खेत में जाकर बोला रे दुष्ट ? मैं तुझे मारने के लिये यहां आया हूँ - कारण तूने मेरे कमलाकार खात की प्रशंसा नहीं की है। चोर की इस बात को सुनकर किसान ने कहा- भाई मैंने क्या अनुचित कहा - मैंने तो यही कहा है कि जिसका जिस विषय में अधिक अभ्यास होता है वह उसे सुलभ ही होता है - उस कार्य करने में उसे कोई कठिनाई नहीं વખાણ કર્યાં. તેઓ કહેવા લાગ્યા જુઓ, ચારે આમાં કેવી હાથકારીગરી ખતાવી છે. કમળના આકાર જેવુ કેવુ સરસ ખારૂં' [ખાતર] પાડયુ... છે વખાણુ કરનારાઓની વચ્ચે ચાર પણ છુપાઈ રહ્યો હતા. પેાતાના આ જાતના વખાણ સાંભળીને તે બહુ ભારે ખુશ થઈ રહ્યો હતા. આ ટાળામાં એક ખેડૂત પણ હતા. જે આ પ્રમાણે કહે લાગ્યા કે આમાં નવઈની શી વાત છે. જેને જ્યા અભ્યાસ હાય છે, ત્યા તેને કંઈ પણુ અઘરૂ હેતુ નથી. અધુ તેને માટે સરળ હાય છે, ખેડૂતની આ પ્રમાણે વાત સાંભળીને ચારના હૃદયમાં ભારે રોષ પ્રકટત્રો, અને રાત્રે ચાર ખેતરમાં ખેડૂ તની પાસે જઈને ખેલ્યા કે—દુષ્ટ ! અહીં હું તને મારવા આવ્યા છું. કેમકે તે મારા કમળના જેવા આકારવાળા ખાકોરના વખાણ નથી કર્યા. ખેડૂતે ચારની આ વાત સાંભળીને કહ્યું “ભાઈ! તને મેં શુ ખાટુ કહ્યુ મેં તે તને એમજ કહ્યું કે જે વિષયમાં જેના સારે। અભ્યાસ હોય તે વિષય તેને માટે સરળ હાય છે. તે વિષચની ખાખતના ગમે તે કામમાં તેને કોઈ પણ જાતની મુશ્કેલી નડતી નથી. જુએ,
६८
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्पिणी टीका. सू. ४ प्रश्नादिनिरूपणम् वस्त्रमास्तीयं वदति-अस्योपरिसर्वानधोमुखान् पातय। तेन तथैव पातिताः। चौरः प्रसन्नो जातः। तयो कमजावुद्धिः । एवं रत्नपरीक्षको रात्री घोरान्धकारे रत्नपरीक्षासमों भवति । रजको रात्रावन्धकारेऽपि यानि यस्य वस्त्राणि तानि तस्मै हस्तस्पर्शमात्र परीक्ष्य ददातीत्यादीनि बहून्युदाहरणानि सन्ति ।
पारिणामिक्या-परि-समन्तान्नमनं परिणामः चयःपरिणामजनित आत्मपरिणाम जनितो वा धर्मः, स प्रयोजनमस्या इति पारिणामिकी-अभ्युदयमोक्ष फलवतीत्यर्थः, तया । अत्र स्थविरोदाहरणम्होती है। देखोतुम कहो जैसे ही रूप में मैं इन मुद्ग के दानों को ऊंचे उछाल कर गिरा सकता हूँ। कहो किस रूप में मैं इन्हें गिराऊँ इनका मुख ऊँचा रहे इस रूप में अथवा नीचा रहे इस रूप में या तिरछा रहे इस रूपमें गिराऊ ? किसान की बात सुनकर चोरने अपना वस्त्र नीचे फैलाकर कहा-इस पर इन मुंग के दानों को इस रूप ले गिराओ फि जिससे सबके सब दाने अधोमुख रहे। चोर की इस बात को सुनकर कृषकने वैसा ही किया। चोर इससे वडा प्रसन्न हुआ इस तरह दोनों को जो अपने २ कार्य में विशेष सफलता मिली वह कर्म जा बुद्धि का ही प्रभाव है। इसी तरह जो रत्न परीक्षण हुआ करता है वह घोरान्धकार रहने पर भी रात्रि के समय रत्न की परीक्षा कर दिया करता है। धोवी रात्रि भी जिस का जो कपडा होता है वह उसे छूकर जान लेता है कि यह इसका कपडा है और उसे दे देता है। इसी तरह और भी कई उदाहरण इस बुद्धि के ऊपर कहे गये हैं- जैसे जैसे अवस्था बढती जाती આ મગના દાણાને તમે કહો તે પ્રમાણે હું ઊંચે ઉછાળીને પાડી શકું છું. બોલે, એમને હું કેવી રીતે પાડું. એમનું મેં ઊંચું રહે એવી રીતે અથવા નીચું રહે એવી રીતે, અથવા ત્રાંસું રહે એવી રીતે પાડું ?” ખેડૂતની વાત સાંભળીને ચારે પિતાનું વસ્ત્ર નીચે પાથરીને કહ્યું–“આના ઉપર મગના દાણુને તું એવી રીતે પાડ ? જેથી બધા દાણાનું મેં નીચે રહે.” ચેરની આ વાત સાંભળીને ખેડૂતે તે જ પ્રમાણે કર્યું. આથી ચોર ભારે ખુશ થયે. બન્નેને પિતપોતાના કામમાં આ પ્રમાણે સફળતા મળી તે કમજા બુદ્ધિના પ્રભાવથી જ. એ જ રીતે જ્યાં રત્નપરીક્ષણ થાય છે. ત્યાં સાવ અંધારું હોવા છતાં રાતના સમયે (રત્નપરીક્ષક) રત્નની પરીક્ષા કરી આપે છે. રાત હોવા છતાં બેબી જેનું જે લુગડું હોય છે, તેને સ્પશીને જ જાણી જાય છે કે આ આનું લૂગડું છે. અને તેને આપી દે છે. એ જ રીતે બીજા કેટલાંક ઉદાહરણો આ બુદ્ધિ વિષે કહેલાં છે.
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
ज्ञाताधमकथासूत्रे
एकस्मिन्नगरे कथिन्मणिधरो भुजङ्गस्तरुमारुह्य स्वमार्गे वृक्षैकदेशे संस्थाप्य तत्प्रकाशवलेन प्रतिदिनं पक्षिणा मण्डशावकान् भक्षति । एकदा पक्षिभिः संमील्य चच चरणादिना तं निहत्य तथास्थित एवाधो निपातितो मृतः । वृक्षस्थितमप्रिभया तदधोवर्त्तिकूपगतं सबै जलं रतीभूतमिवाभासते, कृपादाकृष्टं तु तत् श्वे मेव । तष्टवा केनचिदवालेनाविलम्बितं स्थविराय निजजनकाय तत्सर्व निवेहै - अथवा आत्मपरिणति वढती जाती है वैसे २ अभ्युदय और मोक्ष की तरफ जीव का जो बुद्धि पूर्वक झुकाव होता है उस बुद्धि का नाम पारिणामिकी वृद्धि है।
D. "
इस बुद्धि के ऊपह स्थविरका दृष्टान्त इस प्रकार है
دی
एक नगर में मणिधर भुजंग रहता था। वह अपने फणास्थमणि को जब वृक्ष पर चढता था तो उसके एक कोने में रख देता था और फिर उस के प्रकाश में वह वृक्ष पर इधर उधर फिर कर प्रतिदिन पक्षियों के अंडों को देखकर खाता रहता था । एक दिन की बात है कि पक्षियोंने मिलकर इसका सामना किया । परस्पर में छिडकर युद्ध हुआ । अन्तमें पक्षियों ने चञ्चु और पैरों के आघात से उसे आहत कर वृक्ष से नीचे गिरा दिया। गिरते ही वह मर गया । वृक्ष के नीचे एक कूप था । सो उसका जल उस वृक्ष स्थित मणि की प्रभा से रक्त दिखलाई देता था । परन्तु जब वह जल कूप से बाहर निकाला जाता तो सफेद ही मंतीत होता था। इस बात को देखकर किसी बालकने अपने चुढे पिता से, यह सब
*
જેમ જેમ આયુષ્ય વધતું જાય છે, અથવા આત્મપરિણતિ વધતી જાય છે, તેમ તેમ અભ્યુદય અને 'માક્ષની તરફ જીવની જે બુદ્ધિપૂર્વક પ્રવૃત્તિ હાય છે, તે બુદ્ધિનુ नाम 'चरिणाभिट्टी' बुद्धि छे.
~
આ બુધ્ધિ વિષે સ્થવિરનું દૃષ્ટાંત આ પ્રમાણે છે.
यो नगरमा भशिधर (साथ) रहे तो हतो. ते न्यारे आड उधर यढतो हतो, ત્યારે પાતાનાના મણને ઝાડના એક ખૂણામા મૂકતા, અને પછી તેના અજવાળામાં ઝાડ ઉપર ચારે બાજૂ ફરીને પક્ષીઓના ઈંડાઓનું દરરોજ ભક્ષણ કરતા હતા . એક દિવસ પક્ષીઓએ સપીને તેના સામના કર્યા બન્ને પક્ષમાં ઘમસાણુયુદ્ધ જામ્યું આખરે પક્ષીએએ ચાંચ અને પગના પ્રહારથી તેને ઘાયલ કરીને ઝાડ ઉપરથી નીચે પાડયા. પડતાંની સાથે જ તે મરણ પામ્યા. ઝાડ નીચે એક કૂવા હતા. તેનું પાણી ઝાડ ઉપર મૂકેલા મણિના પ્રકાશવડે લાલર ગવાળુ લાગતુ હતુ, પણ જ્યારે તે પાણી કૂવામાથી બહાર કાઢવામાં આવતુ ત્યારે તે ધાળુ જ લાગતુ હતુ. આ જોઈ ને કાઈ શકરાએ પોતાના ઘરડા પિતાને આ બધું કહ્યું તે સાંભળીને તરતજ તે ઘરડા પિતા ત્યાં આવ્યા અને
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
७२
...
अनगारधर्मामृतवर्षिणी टोका. ७ प्रश्नादिनिरूपणन् । दितम् । स तत्रागत्य, स्वबुद्धया निर्णीय मणि गृहीत्वा ऐहिकाभ्युदयवान् बभूव । स्थविरस्य वयः परिणामजन्या पारिणामिकीबुद्धिः।
. मोक्षफलविपये खङ्गिदृष्टान्तमाह. एकस्मिन् ग्रामे कश्चित् श्रावको, धर्मगुरुणा मुहुर्मुहुः- प्रेरितोऽपि संसारमोहमुग्धो धर्ममकृत्वा मरणानन्तरमरण्ये खड़ी जातः। 'गेडा' इति भाषायाम्। असौ मार्गमावर्त्य तिष्ठति, पिथिकान् , श्रृङ्गेण निहन्ति च । अन्यदा तेन पथा समागच्छन्तं ' सुचारुमुनिवेपं धृतरजोहरणं करतपात्रं कह दिया। सुनते ही वह वहीं आया और अपनी बुद्धि से इसका निर्णय कर वह इस निष्कर्ष पर पहुँचा कि वृक्ष के किसी एक कोने पर मणि रखा हुआ है। झट से उसने वह मणि वहां से उठा लिया। इस तरह उसे ऐहिक सम्पत्ति शाली बनते हुए देर नहीं लगी।
मोक्ष के ऊपर खगिदृष्टान्त इस प्रकार हैं:-एक ग्राम में कोई एक श्रावक रहता था। धर्मगुरुने उसे बार २ धर्म करने की और झुकाने का उपदेश दिया -परन्तु वह इतना मोहमुग्ध बना हुआ था कि धर्मका नाम सुनकर घबराता था। अन्त में वह मरा और जंगल में गेंडा की पर्याय से उत्पन्न हो गया। उस जंगल में होकर जो कोई पथिक आ निकलता उसे यह घेर कर सीगों द्वारा मार डालना सदा यह मार्ग को रोक कर ही अपनी शिकार की तलाश में बैठा रहा करता था। किसी समय उस जंगली रास्ते से होकर धर्मशर्म नामके
आचार्य अपनी शिप्यमंडली सहित जा रहे थे। रजोहरण उनकी कक्षा में પિતાની બુદ્ધિ વડે એને નિર્ણય કરીને તે એ નિશ્ચય ઉપર આવ્યો કે આ કુવાની નજીક ના પ્રદેશમાં મણિ મૂકેલ છે. તેણે શીધ્ર મણિ ત્યાથી ઉપાડી લીધું. આ રીતે પિતાની બુદ્ધિના પ્રભાવથી ઐહિક વૈિભવશાલી (માલદાર) થતાં તેને વાર ન લાગી.
મેક્ષફળના વિષે ખડગિ દૃષ્ટાંત આ પ્રમાણે છે – • એક ગામમાં કોઈ એક શ્રાવક રહેતે હતે. ધર્મગુરુએ વારંવાર તેને ધર્માચરણ તરફ વાળવા માટે ઉપદેશ આપે, પણ એટલે તે મેહાંધ હતો કે ધર્મનું નામ સાંભળીને તેને ગભરાટ થતો હતો. અંતે તે મરણ પામ્ય, અને જંગલમાં ગેંડાના પર્યાયથી જન્મ પામે. જંગલમાં જ્યારે કોઈ પણ મુસાફર પસાર થતો ત્યારે તેને તે ચારે બાજુથી ઘેરીને શિંગવડે મારી નાખ્યો હતો, અને શિકરને શેલતે દરરોજ તે રસ્તો રેકને જ પિતાના શિકારની ધ્યાનમાં બેસી રહેતો હતો. કોઈ વખતે તે જંગલના રસ્તેથી ધર્મશર્મ નામે આચાર્ય પિતાની શિષ્યમંડળી સાથે પસાર થતા હતા તેમની બગલમાં રજોહરણ હતું. પાત્રોની ઝોળી હાથમાં હતી. સદરક મુખવાસિકા મેં
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
७२
शाताधर्म कथाङ्गसुत्रे मुखोपरिवद्धसदोरकमुखवत्रिकं पटकायरक्षकं मुनिगणपरिवृतं धर्मशमनामानमा चार्य विलोक्य तत्तएः प्रभावात्सः तत्रैव स्थितः हन्तुं न शशाक। अनिमेपदृष्टया सादरं विलोकयतस्तस्य जातिस्मरणं प्रादुरभूत-अहो ! एप एव मम गुरुः समागतः, अनेन मुहर्मुहुः प्रेरितोऽप्यहं पूर्वभवे धर्म न कृतवान तेनेदृशीं दशां प्राप्तः। इति विचिन्त्य भक्तप्रत्याख्यानं विधाय कालं कृत्वा देवो जातः।
दवा हुआ था। पात्रों की झोली हाथमें थी। मुख पर सदोरकमुखवस्त्रि का बंधी हुई थी। षट्काय के जीवों की रक्षा करने में ये सदा तत्पर थे। जंगली रास्ते से आते हुए इन आचार्यवर्य को ज्यों ही इस खगी ने देखा कि वह इकन उनके तप के प्रभाव से वही पर स्तंभित हो गया। मारने में सर्वथा असमर्थबन गया। अपनी इस प्रकार की असमर्थता देख कर वह अनिमेप नयनो से मुनिराज की और देखता हुआ वहीं पर वडा रहा। खडे २ वहीं उसे जातिस्मरण ज्ञान प्रकट हो गया। उसने विचारा-यही मेरे पूर्वभव के गुरु हैं। यद्यपि इन्होंने मुझे उस भव में वार २ धर्म कर्तव्य की और प्रेरित किया फिर भी मैं इतनाअभागा निकला कि मैंने अपने जीवन में धर्म की शरण नहीं गही। यही कारण है कि आज मैं इस निकृष्ट पर्याय में उत्पन्न हुआ-हूँ । इस प्रकार विचार कर अपनी दुर्दशा सुधारने के निमित्त उसने भक्तमत्याख्यान नामक संथारो की शरण स्वीकार की। अन्तमें जब वह मरा तो उस भक्तमत्याख्यान रूप तप के प्रभाव से स्वर्ग में देव हो गया।
ઉપર બાંધેલી હતી. ષટકાય જીના રક્ષણ માટે તેઓ સદા તૈયાર રહેતા હતા. ખડગીએ (ડાએ) જંગલના રસ્તેથી આવતા આચાર્યને જોયા કે તરત જ તેમના તપના પ્રભાવથી તે ત્યાં જ રોકાઈ ગયો, અને તેમને મારવામાં અસમર્થ બની ગયે. આ પ્રમાણે પિતાનું અસામર્થ્ય જોઈને તે એક નજરે મુનિ તરફ જતાં ત્યાં જ ઉભે રહ્યો. ત્યાં ઊભાં ઊભાં જ તેને જતિ સ્મરણ જ્ઞાન થયું. તેણે વિચાર કર્યો–આ મારા પૂર્વભવના ગુરુ છે. એમણે મને તે જન્મમાં વારવાર ધર્માચરણની પ્રેરણા આપી છતાં હું એટલે બધે કમનસીબ હતું કે મારા જીવનકાળમાં હું ધર્મને શરણે થયો નથી. આ કારણને લીધે જ હું આજે આ નિકૃષ્ટ (ખરાબ) પર્યાય (નિ)માં જન્મે છું. આ રીતે વિચાર કરીને પિતાની દુરવસ્થા સુધારવા માટે તેણે ભકત પ્રત્યાખ્યાન સંથારાનુ શરણ સ્વીકાર્યું. આખરે જ્યારે તે મરણ પામે ત્યારે તે ભકત પ્રત્યાખ્યાનરૂપ તપના પ્રભાવથી સ્વર્ગમાં દેવ છે. ત્યાંની સ્થિતિ પૂરી કરીને તે ત્યાંથી ચવીને
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका, सू ४ अभयकुमारचरितनिरूपणम्
७३ ततश्च युतो मनुष्यभवे तपःसंयममाराध्य मोक्षसुखमप्राप्त । तस्यात्मपरिणाम जन्या पारिणामिकी बुद्धिः। अत्राप्यनेकानि सन्त्युदाहरणानि ।
एतया पूर्वोत्तया चतुर्विधया वुद्दथा उपपेतः सोऽभयकुमारः श्रेणिकस्य राज्ञो बहुपु-प्रचुरेषु कज्जेसु य' कार्येषु-च सैन्यकोषकोष्ठागारादि सम्बन्धिनानाविधकर्तव्येषु तथा 'कुटुंबेसुं'-कुटुम्बेषु-स्वपरपरिवारेषु । 'मंतेमु य' मन्त्रेषु च= कर्तव्यनिश्चयार्थ गुप्तविचारपु। 'गुज्झेसु य' गुह्येषु च लज्जया गोपनीयव्यवहारेषु, 'रहस्सेसु य' रहस्येषु च रहसि भवा रहस्यास्तेषु-प्रच्छन्नव्यवहारेषु। 'निच्छएस य' निश्चयेषु च-पूर्णनिश्चयेषु। विष यसप्तम्या 'एतेषु विपये' इत्यर्थः। चकाराः वहां की स्थिति समाप्त कर जब वहां से चवकर मनुष्यभव प्राप्त कर तप एवं संयम की आराधना करके उसने मोक्ष सुख को भी प्राप्त कर लिया। इस बुद्धि के ऊपर-अनेक दृष्टान्त और भी प्रसिद्ध हैं।
इन चार प्रकार को बुद्धियों से युक्त हुआ अभयकुमार-(सेणियस्स रण्णो बहुसु कज्जेमु य कुटुंबेसु य मंतेसु य गुज्झेसु य रहस्सेसु य निच्छएसु य आपुच्छणिज्जे पडिपुच्छणिज्जे मेढीपमाणं-आहारे आलं वर्ण चक्खूमेढीभूए पमाणभूए आहारभूए आलंवणभूए चक्खूभूए सव्वकजसु सन्चभूमियासु लद्धपच्चए विइण्णविआरे रजधुरातिए यावि होत्था) श्रेणिक राजा को प्रचुरकार्यों में-सैन्य कोश कोष्टागार आदि संबंधि नाना विध कर्तव्यों में-कुटुम्बों में-स्व एवं परपरिवारों के विषय में-मंत्रो में कर्तव्य को निश्चय करने के लिये किये गये गुप्त विचारों के विषय में-गुह्यों में-लज्जाद्वारा गोपनीय व्यवहारों में, रहस्यों में-मच्छन्न व्यवहारों में निश्चय में-उन कर्तव्यों में-कि जो करने के लिये पूर्णरूप से મનુષ્યજન્મ પામે. આ જન્મમાં તે તપ–સયમને આરાધીને અંતે મેક્ષ સુખ મેળવ્યું. આ બુદ્ધિને લગતાં અનેક બીજાં દષ્ટાંતો પણ પ્રસિદ્ધ છે.
Pun Rनी मुद्धिमाथी सपन्न थयेा ते म्ममयम २ (सेणियस्स रण्गो वहुम कज्जेसु कुडंबेसु य मंतेमु य गुज्झेसु य रहस्सेसु य निच्छए य आपुच्छणिज्जे पडिपुच्छणिज्जे मेढीपमाणं आहारे आलंबणं चक्खू मेडीभूर पमाणभूए आहारभूए आलषणभृए चक्खूभूए सव्वकजसु सव्व भूमियासु लद्धपञ्चए विइण्णवियारे रजधुराचितए यावि होत्था) श्रेणुिऊ रात પ્રચુર (પુષ્કળ) કાર્યમાં, સેના, કેષ, કેષ્ઠાગાર વગેરે સંબંધી અનેક પ્રકારના કર્ત
માં, કુટુમ્બમાં સ્વ (પિતાન) અને પર (પારકાના) ના પરિવારોની બ બતમાં મંત્રમાં કર્તવ્યના નિશ્ચય માટે કરેલ ગુણમંત્રણના વિષયમાં, ગુહ્યોમાં, લજજાવડે છુપાવવા ગ્ય વ્યવહારોમાં રહસ્યમાં પ્રચ્છન્ન વહેવારોમાં, નિશ્ચયમાં, જે કરવા १०
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
७३
ज्ञाताधर्म कथाङ्गसूत्र समुच्चयार्थाः। 'आपुच्छणिज्जे' आमच्छनीयः श्रा-ईपद् एकवारं प्रष्टव्यः, 'परिपुच्छणिजे' परिमच्छनीयः परि सर्वतोभावेन वारं वारं प्रष्टव्यः ।
नच 'मन्त्रेषु 'गुह्येषु' रहस्येपु' इत्येकार्थकाः शब्दा इति वाच्यं, त्रयाणामपि पदानां भिन्नार्थकत्वाद तथाहि-देशहितचिन्तनाथ राज्यादिहितचिन्तनाथ वैकान्तविचारो मन्त्रः, परस्त्रीगमनादिरूपनिकृष्टगृहच्छिद्रप्रतिकारचिन्तनाथमेकानिश्चित करलिये गये हैं, आ प्रच्छनीयमें-एक बार पूछने योग्य कार्य में परिप्रच्छनीय में-बार २ पूछने योग्य कार्यमें मेढीस्वरूप था प्रमाणस्वरूप था, आधारस्वरूप था, आलम्बणस्वरूप था, चक्षुस्वरूप था, मेधी जैसा था प्रमाण जैसा था, आधार जैसा था, आलम्बन जैसा था. चक्षु जैसा था। तथा आवश्य करने योग्य कार्यों में एवं समस्त राज्य कार्य के संपादक था संचालकदूत आदि से लेकर न्यायाधीश तक के प्रत्येक जनों में इसने आधिक से अधिक विश्वास संपादन कर लिया था। यह बिलकुल विश्वासपात्र बन चुका था। सब ही राज्य के पदाधिकारी इससे अपने २ प्रत्येक विषय में सलाह लिया करते थे। अधिक और क्या कहा जाय-यह एक तरह से राज्य का संचालक ही माना जाने लगा था। "मंत्र गुप्त तथा रहस्य” इन पदों में एकार्थता नहीं है भिन्नार्थताही है और वह इस तरह से जाननी चाहिये-जिन विचारों में देश के तथा राज्य आदि के हित की चिन्ता एकान्त में की जाती है वे विचार मंत्र हैं। जिन विचारों में परस्त्रीगमन आदि जैसे निकृष्ट कार्यो का तथा गृहच्छिद्र का માટે સારી રીતે નિશ્ચિત કરેલ કર્તવ્ય છે તેમાં, આ પ્રચ્છનીયમાં, એકવખત પૂછવા
વ્યક મમાં, પરિપ્રચછનીયમાં, વારંવાર પૂછવાયોગ્ય કામમાં તે) મેઢીસ્વરૂપ હતો એટલે કે આધારસ્તંભ જે હતો, પ્રમાણસ્વરૂપ હતા, આધારસ્વરૂપ હતા, આલ બન સ્વરૂપ હતા, ચક્ષુ સ્વરૂપ હતું, મેધી જેવો હતો, પ્રમાણુ જેવો હતો, આધાર જે હતો, આલંબન જેવો હતો, ચક્ષુ જે હતો. તેમજ નિશ્ચિતપણે કરવા ગ્ય કામમાં અને સંપૂર્ણ કાર્યને સંપાદક અથવા સ ચાલક અને દૂત વગેરેથી માંડીને ન્યાયાધીશ સુધી દરેક માણસમાં એણે વધારેમાં વધારે વિશ્વાસ જમાવ્યો હતો. એ સારી રીતે વિશ્વાસુ બની ગયો હતોરાજ્યના બધા વહીવટ કરનારાઓ પિતપોતાના વિષયમાં એની સલાહ લેતા હતા, બીજું વધારે શું કહી શકાય તે એક રીતે રાજ્યના વહીવટ કરનાર જ માનવામાં આવતા હતા “મંત્ર ગુપ્ત અને રહસ્ય... આ પદેના અર્થમાં સમાનતા નથી અર્થમાં તફાવત છે. તે આ પ્રમાણે છે-જે વિચારમાં દેશ અને રાજ્ય વગેરેના માટે હિતનું ચિન્તન એકાન્તમાં કરવામાં આવે છે, તે વિચારો “મંત્ર છે. જે વિચારમાં પરસ્ત્રીગમન વગેરે ખરાબ કામો તેમજ ઘરના
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका सू. ४ अभवकुमारचरितनिरूपणम्
७५ न्तविचारो गुह्यम्, धर्म लोकनीतिविरुद्धनिकृष्टतमव्यवहारमतोकारचिन्तनार्थमेकान्त-विचारो रहस्यमिति तेजस्तिमिरवदेषां महदन्तरमस्तीति ।।
'मेढी' मेधि: त्रीहि-यव-गोधूमादि मर्दनार्थ खले निखाय स्थापितो दादिमयः पशुबन्धनस्तम्भो यत्र पक्तिशो बद्धा वलीवर्दादयो व्रीह्यादिमर्दनाय परितो भ्राम्यन्ति तत्सादृश्यायमपि मेधिः, अर्थादेतदम्बलस्येनेव सर्वम्यापि राजकुटुभ्वम्यावस्थानमिति । 'पमाणं' प्रमाणम् प्रत्यक्षादि प्रमाण वद् हेयोपादेय. एकान्त स्थान में प्रतीकार चिन्तवन किया जाता है ये विचार गुह्य हैं। धमे, लोक एवं नीति से विरुद्ध जो निकृष्टतम व्यवहार है उस व्यवहार के प्रतिकार के लिये जो विचारधारा एकान्त में की जाती हैं उस विचार धारा का नाम रहस्य है।
मेठी-मेघि किसानजन गोधूम आदि अनाज की दांय करने के लिये जव प्रवृत्त होते हैं तब वे अनाज के ढेर के बीच में एक लकड़ी का स्तम्भ गाढते हैं और उसमें पंक्ति बद्ध बैलों को बांधकर फिर उन्हें उस ढेर पर चलाते हैं इससे गेंहू और भूसा दोंनो मर्दित होकर अलगर हो जाते हैं। तो जिस प्रकार उन पशुओं के चलने में अवलंबन सूत वह मेधि होता है-इसी तरह यह अभयकुमार भी राजा के लिये अपने राजकुटुम्ब के अवस्थान में आलंबनरूप था। अर्थात् इसके सहारे समस्त राज कुटुम्ब का अवस्थान था। प्रमाण स्वरूप था। इसका तात्पर्य यह है कि जिस प्रकार प्रत्यक्ष आदि प्रमाण उपादेय पदार्थों में प्रवृत्ति और हेय पदार्थों से निवृत्ति कराते हैं तथा संशयादि से रहित होकर जैसे वे परि દેને દૂર કરવા માટે એકાંતમાં જે ચર્ચા કરવામાં આવે છે, તે વિચાર ગુહ્ય છે ધર્મ, લોક અને નીતિ વિરુદ્ધ જે સૌથી ખરાબ વ્યવહાર છે, તે વ્યવહારની સામે પ્રતિકારના માટે જે વિચારો એકાંતમાં કરાય છે, તે વિચારો ‘રહસ્ય કહેવાય છે.
મેઢી–મેધિ-) ખેડૂતે ઘઉ વગેરે અનાજ ઉપર હાલાણું કરે છે, ત્યારે તેઓ અનાજના ઢગલાની વચ્ચે એક લાકડીને થાંભલો રોપે છે અને તેમાં હરોળમાં બળદ જેડીને તે ઢગલા ઉપર ચલાવે છે તેથી ઘઊં અને “ભૂંસે’ બને ખૂદાઈને જુદા જુદા થઈ જાય છે. તે જેમ પશુઓને ફરવામાં ખાસ અવલ બ તે મેધિ (થાંભલો) હોય છે, તે જ પ્રમાણે આ અભયકુમાર પણ રાજાને માટે પોતાના રાજકુટુંબરૂપ સ્થાનમાં આલંબન (આધાર)રૂપ હતા. મતલબ એ છે કે એના આધારે જ આખા રાજકુટુંબની સ્થિતિ હતી. એ પ્રમાણ સ્વરૂપ હતા, એનો અર્થ એ છે કે જેમાં પ્રત્યક્ષ વગેરે પ્રમાણુ ઉપાદેય પદાર્થોમાં પ્રવૃત્તિ અને હેય પદાર્થોથી નિવૃત્તિ કરાવે છે, તેમજ સંશય વગેરેથી મુકત થઈને જેમ તે પદાર્થોના પરિચ્છેદક હોય છે, તે જ રીતે અભયકુમાર
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
नाताधर्म कथाजस्त्रे प्रवृत्तिनिवृत्तिरूपतया संशयराहित्येन पदार्थसार्थपरिच्छेदकः। 'आहारे' आधार:आधारवत्सर्वेपामाश्रयभूतः। आलंवणं' आलम्बनम्रज्जुस्तम्भादिवद् विपद्गर्तपतजनोद्धारकतयाऽवलम्बनम् । ननु कोऽनयो भैदः? इति चेदाह-यमधिष्ठाय जन उन्नति गच्छति, स्वरूपावस्थो वा वर्तते स आधारः, यदवलम्बनेन च विपदो विनिवर्तते तदालम्बनमिति। 'चक्खु' चक्षुः पश्यत्यनेनेति चक्षुः नेत्रं, तद्वत्सर्वेषां सकलार्थप्रदर्शकः । यदुक्तम्-"मेधिः, प्रमाणम्, आधारः, आलम्बनं, चक्षुः" इति, तदेव स्पष्टप्रतिपत्तये औपम्यवाचि 'भूत' शब्द सम्मेलनेन पुनरावर्त्तयति'मेढीभूए' इत्यादि, 'मेढीभूए' मेधीभूतः मेधीसदृशः, 'पमाणभूए' प्रमाणभूता प्रमाणसदृशः, 'आहारभूए' आधारभूतः आधारतुल्यः, 'आलंबण भूए ।आलाम्बनभूत:अम्बनसमानः, 'चक्खूभूए' चक्षुर्भूतः चक्षुः सदृशः । तथा-'सव्वकज्जेसु'सर्वकार्येपु= च्छेदक होते हैं उसी तरह यह अभयकुमार भी उपादेय पदार्थों में प्रवृत्ति करता था और हेय पदार्थों से सदा दूर रहता था। तथा राज्य संबन्धी प्रत्येक विषय में यह निःसंदिग्ध होकर प्रवृत्त होता था। यह आलम्बन स्वरूप था-इस का भाव यह हैं कि रज्जुस्तम्भ आदि की तरह यह विपत्तिरूप कूप में पतित हुए जनों का उद्धारक था। यह आधारस्वरूप था इमका तात्पर्य यह है कि यह आधारभूत पदार्थ की तरह समस्त जनों के लिये आश्रयभृत था। आधार और अवलम्बन में भेद इस प्रकार हैजिसका सहारा पाकर मनुष्य अपनी उन्नति कर लेता है अथवा स्वरू पावस्था बन जाता है वह आधार है तथा जिस के सहारे से मनुष्य विपत्तियों को पार कर देता है वह अवलम्बन है। समस्त मनुष्यों को यह सकलार्थ का प्रदर्शक था इसलिये इसे-चक्षुस्वरूप कहा गया है। इन्हीं पांच बातों को सूत्रकारने स्पष्ट करने के लिये उपमावाचक भूतपद आगे પણ ઉપાદેય પદાર્થોમાં પ્રવૃત્તિ કરાવતા હતા અને હિય (ત્યજવા ગ્ય) પદાર્થોથી હમેશાં દૂર રહેતા હતા. અને રાજ્ય સંબંધી દરેક બાબતમાં તે નિઃશંક થઈને વર્તતા હતા. એ “આલાન સ્વરૂપ હતા. એનો અર્થ એ છે કે દેરી થાંભલા વગેરેની જેમ આ આક્તરૂપ કૂવામાં પડેલા માણસોનો ઉદ્ધાર કરનાર હતા. એ આધાર સ્વરૂપ હતા. એનો અર્થ એ થાય છે કે એ આધાર બનેલ હતા આધાર અને અવલમ્બન બન્નેમાં તફાવત છે. જેની મદદ વડે માણસ પોતાની ઉન્નતિ સાધે છે, તથા સ્વરૂપાવસ્થા મેળવે છે, તે આધાર છે, અને જેની મદદથી માણસ આફતોને તરી જાય છે, તે અવલમ્બન છે. બધા માણસોના સંપૂર્ણ વ્યવહારોને બતાવનાર હતા, માટે જ એ ચક્ષસ્વરૂપે કહેવામાં આવ્યા છે. આ પાંચ બાબતેને સ્પષ્ટ કરવા માટે જ
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
·
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीकाःलू, ४ अभयकुमारचरित निरूपणम्
सर्वेष्ववश्यकव्येपु, 'सव्वभूमियासु' 'सर्वभूमिकासु दूतादारभ्य यावन्यायाधीशादि सम्बन्धि सर्वस्थानेषु 'लद्धपच्चए' लब्धमत्ययः =सम्प्राप्त विश्वासः, विश्वासपात्र मित्यर्थः विइष्णवियारे' वितीर्णविचारः = वितीर्णः - दत्तः विचारः = अभिप्रायो येन स तथोक्तः सर्वेषां मार्गदर्शक इत्यर्थः, चपुनः किं बहुना सः 'रज्जधुरार्चितए अवि' राज्यधुरा चिन्तकोऽपि = राज्यभारनिर्वाहकोऽपि राज्यसञ्चालक इत्यर्थः 'होत्था' आसीत् । तथा पुनः सोऽभयकुमारः श्रेणिकस्य राज्ञः राज्यं = सप्ताङ्गसमुदायलक्षणं 'समुत्प्रेक्षमाणः २ विहरती 'त्यन्तस्थ - क्रिययाऽन्वयः । सप्ताङ्गमाह - (१) 'हं' राष्ट्र=देशं, (२) 'कोसं ' कोर्ष = लक्ष्मी भण्डारम्, (३) 'कोट्टागारं ' कोष्ठागारं = धान्यगृहं, (४) 'बलं' बलं = हस्त्यश्वरथपदाति समूहात्मकं सैन्यम् (५) 'वाहणं' वाहन = शिविकादिकं, भारवाहकवेसरादिकं वा, 'खच्चर' इति भाषायाम्, (६) 'पुरं' पुरं = नगरम्, उपलक्षणाद् ग्रामखेटकादिकम्, (७) 'अंतेउरं' अन्तः - पुरं = राजस्त्री निवासस्थानं च, चकाराः सर्वे प्रकारसूचकाः, एतत्प्रकारकं सप्ताङ्गलक्षणं राज्यं 'सयमेव 'स्वयसेत्र = के इन्हीं पदों में इसीलिये प्रयुक्त किया है। (सेणियस्स रण्णो रज्जं च रहं च कोसं च कोट्ठागारं बलं च वाहणं च पुरंच अंतेउरं च सयमेव समवेक्खमाणे समवेक्खमाणे विहरइ) यह अभयकुमार श्रेणिकराजा के राष्ट्र, कोश, कोष्ठागार, बल वाहन पुर, अन्तःपुर, इस तरह सप्ताङ्ग समुदायरूप राज्य का अच्छी तरह स्वयं निरीक्षण करता हुआ अपने समय को व्यतीत करता था । राष्ट्र शब्द का अर्थ देश है। कोश शब्द का अर्थ लक्ष्मी का भंडार है। धान्य गृह का नाम कोष्ठागार है । हस्ती, अश्व, रथ, एवं पदातियों के का नाम सैन्य है । शिविका आदि का नाम तथा भार को ढोने वाले खच्चर - गधा आदि का नाम वाहन है। राजस्त्रीजन जहाँ निवास
७७
सूत्रारे उपभा वाय 'भूत' यह हरेश्चहनी आगण भुञ्ज्यो छे. (सेणियस्सरणो रज्जं च रडं च कोर्स न कोट्टागारं बलं च वाहणं च पुरं च अंतेउरं च सयमेव समवेक्खमाणे २ विहरह) मा अलयकुमार श्रेणि शन्नना राष्ट्र, अंश, अष्ठागार, मस (सेना), वाहन, पुर, अन्तःपुर (राणीवास) या प्रमाणे सप्तांग સમુદાયરૂપ રાજ્યની સારી પેઠે પેાતાની જાતે દેખરેખ રાખતા અને પોતાના વખત પસાર કરતા હતા. રાષ્ટ્ર શબ્દના અર્થ દેશ છે. કોષ શબ્દને અભિપ્રાય ધનને ભંડાર છે. અનાજના કાઠારાનું નામ કાષ્ઠાગાર? છે હાથી, ઘેાડા, રથ અને પાયદળના સમૂહનું નામ સૈન્ય’ છે. પાલખી વગેરેના ભારને ઉઠાવનારા ખચ્ચર ગધેડા वगेरेनु' नाम 'वाहन' छे. राहुटुमनी स्त्रीओ - राम-ल्यां रहे छे, ते भ्यानु
9
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
शाताधर्म कथाङ्गसूत्रे आन्मनैव 'समुन्वेवमाणे२' समुत्प्रेक्षमाणः२=पुन:पुननिरीक्षमाणः सर्वं यथा-स्थानं व्यापारयन्नित्यर्थः विहरति अवतिष्ठते ।मु० ४॥ ___ मूलम्-तस्सणं सेणियस्स रन्नो धारिणी नामं देवी होत्थो जाव सेणियस्स रपणो इट्रा जाव विहरइ ॥सू० ५॥
टीका-'तस्स गं' इत्यादि । तस्य खलु श्रेणिकस्य राज्ञा धारिणी नाम देवी-द्वितीया राज्ञी 'होत्या' आसीत् । सा कीदृशी ? इत्याह-'जाव' यावत्, यावच्छन्देन-'मुकुमालपाणिपाया अहीणपंचिंदियसरीरा लक्खणवंजणगुणोववेया माणुम्माणपमाणमुजायसव्वंगमुंद रंगी ससिसोमागारा कंता पियदसणा मुख्वा करयलपरिमितिवलियमझा कोमुईरयणियरविमलपडिपुण्णसोमवयणा कुंडलुल्लिहियगंडलेहा सिंगारागारचामवेसा संगयगयहसियभणियविहियविलाससकलियसंलावनिउणजुत्तीवयारकुसला पासाईया दसणिज्जा अभिरूवा पडिस्वा' इति पाठस्य संग्रहः। मुकुमारपाणिपादा-सुकोमलकरचरणा, अहीनपञ्चेन्द्रियकरती हैं उस स्थान का नाम अन्तःपुर है। यहां जो "च" शब्द पडा है वह राज्य के और भी जो अनेक प्रकार होते हैं उन सबका सूचक है। ||४||
"तस्स णं सेणियस्स रन्नो इत्यादि.. टीकार्थ-(तस्स णं सेणिस्स रन्नो) उस श्रेणिक राजा के (धारिणीनामं देवी होत्था) धारिणी नाम की पटरानी थी। (जाव सेणिस्स रण्णो इट्टा जाब विहरई) यहां जो यह "यावत् शब्द का प्रयोग हुआ है वह रानी के स्वरूप वर्णनरूप इस पाठ को सूचित करता है-वह पाठान्तर इस प्रकार के है "सुकमालपाणिपाया अहीणपंचिदियसरीरा लक्खणवंजणगुणोववेया माणुम्माणपमाणसृजायसव्यंगसुंदरंगी ससिसोमागारा कंता" आदि "इस का अर्थ इस तरह से है-रानी के दोनों हाथ और पैर विशेष નામ અન્તપુર છે. અહીં જે “ચ” શબ્દ આવેલ છે, તે રાજ્યના બીજી અનેક પ્રકારે હોય છે, તે બધાને સૂચક છેસૂત્ર ૪ "तस्स णं सेणियसस रन्नो इत्यादि--
--(तस्स णं सेणिस्स रन्नों)ते श्रेणुि AMD (धारिणी नोमं देवी होत्था) धाशिजीनामे पटणी ती. (जाव सेणिस्सरणों इद्रा जाब विहरइ) मही यावत्' શબ્દને પ્રવેશ થયેલ છે, તે રાણીના રૂપવર્ણન રૂપ જે આ પાઠાન્તર છે, તેને સૂચવે छ. ते पात२ मा प्रभारी छ-सुकुमालपाणिपाया अहीणपंचिंदियसरीरा लक्वणवंजणगुणोववेया माणुम्माणपमाणमुजायसवंगसुंदरंगी ससि सोमागारा कंना 'आदि' मान! म मा शते छीना हाथ ५७५ मन्ने
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणी टीका. सू. ५ धारिणीदेवीवर्णनम् शरीरा-लक्षणतः स्वरूपतश्च परिपूर्णपञ्चेन्द्रिय शरीरवती, लक्षणव्यञ्जनगुणोपरांता धनजीवितादि शुभरेखाप्रशस्तमशतिलाद्युपेता 'मानोन्मानप्रमाणसुजातसर्वाङ्गसुन्दराङ्गी =मानोन्मानप्रमाणैः शोभनाङ्गी, शशिसौम्याकाराचन्द्रवदाहादकस्वरूपा, कान्तानिर्मलदीप्तिमती, प्रियदर्शना=मेमजनक-दर्शनवती, सुरूपा रमणीयरूपा, करत. लपरिमितत्रिवलिवलितमध्या=मुष्टिग्राह्यरेखात्रययुक्तमध्यभागा, कौमुदी रजनीकरविमलप्रतिपूर्णसौम्यवदना-शारदचन्द्रसमाननिर्मलपरिपूर्णसौम्यानना, कुण्डलोल्लि. खितगण्डलेखा-चलत्कुण्डलयुगलसंघर्पणपरिमृष्ट कपोलस्थितकस्तूरिकादि रेवा. वती, श्रृङ्गारागारचारुवेषा-घोडशश्रृङ्गारसुशोभितसुन्दरवेपवती, संगतगत. सुकुमार थे। लक्षण और स्वरूप से युक्त थी।-धन की सूचक तथा आयुष्य आदि की मुचक शुभरेखाओं से तथा प्रशस्त मशा तिल आदि चिह्नों से वह संपन्न थी। मान उन्मान तथा प्रमाण युक्त थी। चन्द्रमा के समान वह रानी राजा के मनको सन्तुष्ट करती थी। उसके शरीर की कांति निर्मल थी। उसका दर्शन हृदय में प्रेमोत्पादक था। रूप उसका रमणीय था। मुष्टि गुह्य उसका मध्यभाग तीन रेखा संपन्न था। मुख शरत्कालीन चन्द्रमाके जैसा सौम्य तथा निर्मल था। कपोल मंडल कुंडलों की रगड से सदा विराजित था। कपोलपाली पर जो वह कस्तूरिका आदि की रेग्वा लगाती थी वह इन कुंडलों की रगड से पूछ जाती थी इस से कपोलों पर और अधिक लावण्य की रूपरेखा झलकने लगती थी इस से वह विशेष रूप में आकर्षक बन जाती थी। सदा वह सोलह श्रृंगारों को धारण किये हुए रहती थी इससे उसका वेष और સવિશેષ કોમળ હતા. તે બધા લક્ષણોથી પૂર્ણ અને સ્વરૂપવતી હતી. ધન આયુષ્ય વગેરેને સૂચવનારી શુભરેખાઓવડે તેમજ ઉત્તમ મશા તલ વિગેરે ચિન્હો વડે તે સંપન્ન હતી. તે માન, ઉન્માન તેમજ પ્રમાણુ યુક્ત હતી. તેના શરીરની કાંતિ નર્મળ હતી. તેનું દર્શન હૃદયમાં પ્રેમ પ્રકટાવનારું હતું. તેનું રૂપ રમણીય હતું. મુઠ્ઠીમાં માય તેટલો ત્રણ રેખાવાળે તેને કટિ ભાગ (ડ) હતું. તેનું મુખ શરસ્કાલીન ચન્દ્ર જેવું સૌમ્ય તેમજ નિર્મળ હતું. કપિલ મંડલ કુંડલોની અથડામણ વડે હમેશાં શોભતા હતાં, કપિલ ઉપર તે કસ્તુરી વગેરેની રેખાઓ બનાવતી તે કુડલોની અથડામણથી લુછાઈ જતી હતી, તેથી કપિલ ઉપર વધારે લાવણ્યની રૂપરેખા પ્રકાશતી હતી, એથી તે વધુ આકર્ષનારી થઈ જતી હતી તે હમેશ સોળ શણગારે (ગરેણાઓ) પહેરીને રહેતી હતી, તેથી તેને વેશ (૩૫) અત્યાધિક સુંદર લાગતો હતો. સુંદર ગતિથી હસવાથી, બોલચાલથી, આંખોની
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
ज्ञाताधर्मकथासूत्रे हसितभणितविहितपिलाससुललितसंलापनिपुणयुक्तोपचारकुशला-प्रशस्तगमनहसनभणनकृतनेत्रचेष्टायुक्त सुललितसंभापणनिपुणा उचितलोकव्यवहारकुशलाच, प्रासादीया-चित्तप्रसादजनिका, दर्शनीया चक्षुरालादकारिणी, अभिरूपा-अभिमतसौन्दर्या, प्रतिरूपा असाधारणरूपलावण्यवती, सा श्रेणिकस्य राज्ञ: इष्टाअभिलपणीया मनोऽनुकूलव्यवहीत्वाद्वल्लभा 'जाव' यावत् 'यावच्छन्देन-'कंता पिया मणुन्ना मणामा नामधेजा वेसासिया सम्मया बहुमया अणुमया भंडकरंडगसमाणा तेल्लकेलाइव सुसंगोविया चेलपेडा इव सुसंपरिग्गहीया रयणकरंडगाविव सुसारविया माणं सीयं मा णं उन्हं मा णं दंसा माणं मसगा माणं वाला मा णं चोरा माणं वाइयपित्तिय सिंभियसन्निवाइय विविहरोगायंका फुसंतु' त्ति को, सेगिएणं रन्ना सद्धिं विउलाई भोगभोगाई झुंजमाणा' इति संग्रहः, 'विहरइ' इत्यग्रेणान्वयः।
तत्र-'कान्ता-मनोहरा, पिया-प्रीतिजनिका-अखण्डप्रेमविषयत्वात,मनोज्ञा मनोविनोदिनी, मनोऽमा मनोगता मनसि स्मरणीया मनोऽनुकूलेत्यर्थः, नामधेया प्रशम्तनामवती, वैश्वासिकी-विश्वासयोग्या, सम्मता-संमान्या तत्कृतकार्यस्य संमअधिक सौन्दर्यशाली बना रहता था सुन्दर गति से हँसी से बोलचाल से नेत्र चेष्टा युक्त सुललित संभाषण से, वह ऐसी पुनीत होती थी कि इसके समान लोक व्यवहार में और कोई विशेष पटु नहीं है। दशनीय थी। प्रतिरूप थी। राजा को वडी अधिक प्रिय थी। यहां पर भी जो यह दूसरा यावत् शब्द आया है वह इस पाठ का सूचक है---
कंता पिया मणुन्ना इत्यादि-इन शब्दों का अर्थ इस प्रकार है-मन को हरण करने वाली होने से राजा के वह कान्त थी, अखण्ड प्रेम की विपयभूत होने से राजाको वह प्रिय थी, राजा के मन को विनोद करने वाली होने से वह मनोज्ञ थी, राजा के मनके अनुकूल होने से वह मनो. गत थी, सुन्दर नामवाली होने से सुनाम धेया थी, विश्वास योग्य होने ચેષ્ટાઓ સાથે સરસ સભાષણથી તે એવી પુનીત હતી કે તેના જેવી લેકવહેવારમાં બીજી કોઈ પણ પટુ નહિ હતી. તે દર્શનીય હતી, અભિરૂપ હતી, પ્રતિરૂપ હતી.' અને રાજાને સૌથી વધુ પ્રિય હતી, અહીં પણ જે આ બીજો “યાવત્ શબ્દ આવ્યો छ, ते मा पाने सूयवे छ-'कंता पिया मणुन्ना इत्यादि'-- शहाना અર્થ આ પ્રમાણે છે–મનને આકર્ષક હોવાથી રાજાને તે કાન્ત હતી. અખંડ પ્રેમની તે વિષયભૂત હોવાથી રાજાને પ્રિય હતી, રાજાના મનને તે પ્રસન્ન કરનારી હેવાથી તે મજ્ઞ હતી. રાજાના મનને તે અનુકૂલ હોવાથી તે મનોગત હતી. સુંદર નામવાળી હેવાથી તે સુનામધેયા હતી. વિશ્વાસ મૂકવા ગ્ય હોવાથી તે વૈવાસિકી હતી.
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्गिणीटीका सू ५ धारिणीदेवीवर्णनम् तत्वात्, बहुमता-बहुजनभान्या सर्वकार्येषु पृष्टध्यत्वात् अनुमता=अनुमोदिता सर्व कार्यानुमतिपदत्त्वात् यहा-अनु-पश्चाद् मता-स्व पतिना विप्रियकरणेऽपि पत्यनुकू ला. भण्डकरप्डकसमाना=बहुमूल्यभूषणादि करण्डकतुल्या, तैलकेला इव सौराष्ट्रदेशप्रसिद्ध तैलपात्रवत् सुसंगोपिता-सावधानतया रक्षिता, चोलपेटेव-बहुमूल्यवस्त्रमञ्जषेत्र, सुसंपरिगृहीता=मुष्ठु परिग्रहत्वेन स्थापिता, रत्नकरण्डकमिव-इन्द्रनीलादिरत्न संभृतमञ्जषेव मुसमारचिताअन्तःपुरे सम्यक संगोपिता। किमर्थ ?-मित्याहसे वह वैश्वासिकी थी, उसके द्वारा जो भी कोई कार्य संपादित होता था वह सभी को मान्य होता था इसलिये वह संमान्या थी अनेक जन प्रत्येक कार्य करने के लिये उससे पूछा करते थे इसलिये वह वहमता थी। उचित कार्यों में वह अनुमति देती थी उससे वह अनुमत थी, अथवा पति के अनुकूल थी-पति कदाचित उसको अप्रिय भी कर देते थे तो भी वह उनसे विरुद्ध नहीं होती थी। बहुमूल्य भूषण आदि वाले करण्ड के समान यह मानी जाती थी-कारण इसमें अनेक सदगुणों की राशि भरी हुई थी। जिस प्रकार तेलपात्र विशेष सावधानी से सुर• क्षित रखा जाता है उसी तरह से यह भी सदा राजा से सुरक्षित थी। वहुमूल्य वस्त्रों से भरी हुई मंजुषा जिस तरह अच्छे रूप में परिगृहीत होती है उसी तरह से यह भी सार संभाल पूर्वक राजा से परिगृहीत रहा करती थी। इन्द्रनील आदि रत्नों से भरी हुई मंजूमा जैसे सुरक्षित अच्छे स्थान पर रखी जाती है उसी तरह यह रानी भो अन्तःपुर में अच्छी तरह से देखरेख में रहा करती थी। कारण इसे शीत, તેના વડે ગમે તે કામ થતું, તે બધાને માન્ય ગણાતું હતું, એટલા માટે તે સંમાન્યા હતી. ઘણા માણસે દરેક કામ કરવા માટે તેને પૂછતા હતા, એટલા માટે તે બહુમતા હતી. એગ્ય અને સારા કામમાં તે અનુમતિ આપતી હતી, તેથી તે અનુમત હતી, અથવા તે પતિને અનુકૂળ હતી, કદાચ પતિ તેને નારાજ પણ કરતા હતા, છતાં તે તેમના વિરુદ્ધ થતી ન હતી બહુ કિંમતી ઘરેણાઓ વગેરેના કરંડિયાના જેવી એ ગણાતી હતી, કેમકે એનામાં અનેક મહાન સદ્ગુણોને ભંડાર ભરેલો હતો. જેમ તેલનું વાસણ બધારે સાવચેતીથી સુરક્ષિત રાખવામાં આવે છે, તેમજ તે પણ રાજાથી હમેશાં રક્ષાએલી રહેતી હતી. ઘણું કીમતી વસ્ત્રોથી ભરાએલી પેટી જેમ સારી રીતે સ્વીકારવામાં આવે છે તેમજ રાજા વડે એ પણ સારી રીતે સંભાળથી પરિગ્રહિત રહેતી હતી. ઈન્દ્રનીલ વગેરે રત્નોથી ભરેલી પેટી જેમ સુરક્ષિત તેમજ સારા સ્થાને મુકાય છે, તેમજ આ રાણું પણ રાણીવાસમા સારી રીતે દેખરેખમાં
११
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
ज्ञाताधर्मकथासत्रे 'माण' इत्यादि, 'ण'इमां शीतमुष्णं दंशा मशका व्याला: सर्पादिविपजन्तवः, तथा-वातिक-पैत्तिक-श्लैष्मिक-सन्निपातिका वात-पित्त- श्लेष्म-सन्निपातविकारसमुद्भवा विविधा: नानाप्रकाराः रोगा:-चिरघातिनः, आतङ्का सद्योयातिनः, मा स्पृशन्तुमा पीडयन्तु, इति कृत्वा इति विचिन्त्य सुसंगोषितेत्यादि पूर्वेण सम्बन्धः । 'ण' इति सर्वत्र 'ईदम्' शब्दस्य द्वितीयैकवचनम् । एवंविधा सा धारिणीदेवी श्रेणि केन राज्ञा साद्धं विपुलान्नानाविधान् प्रचुरान् भोगभोगान् कामभोगान् भुञ्जाना सेवमाना 'विहरति आस्ते ॥ ५ ॥ __ मूलम्-तएणं सा धारिणी देवी अन्नया कयाई तंसि तारिस. गंसि सुसिलिट्ट छक्कट्टग-ल-मटू-संठिय-खंझुग्गय-पवर वर सालभंजिय
उज्जलमणिकणगरयणथूभियविडंकजालद्ध-चंदणिजहकंतर-कणिया लि चंदसालिया वित्तिकलिए सरसच्छधाउवलवण्णरइए वाहिरओ दूमियघटसट्टे, अभितरओ पसत्थसुविलिहियचित्तकम्मे णाणाविहपंचवण्णमणिरयणकुहिमतले पउमलया फुल्लबल्लिवरपुप्फजाइउल्लोयचित्तियतले बंदणवरकणगकलससुविणिस्मिय - पडिपुंजियसरसपउमसोहंतदारभाए पयरगालंवंतमणिमुत्तदामसुविरइयदारसोहे सुगंधवरकुसुममउयपम्हलसयणोवयारे मणहिययनिव्वुइयरे कप्पूलवंगमलयचंदणकालागुरुपवरकुंदुरुकतुरुवधूवडज्झंतसुरभिमघउप्ण भादि जन्य बाधा न हो जावे दंश, मशक, व्याल सर्प आदि विषैले जन्तु इसे कष्ट न पहुँचा सके, वातिक, पैत्तिक श्लैष्मिक तथा सान्नि. पातिक अनेक विध रोग और आतंक इसे पीडित न कर सकें इस ख्याल से राजा से अन्तःपुर में रक्षित थी। इस तरह के विशेषणों से युक्त वह धारिणी देवी श्रेणिक राजा के साथ आनन्द के साथ समय व्यतीत करती थी। सू.५॥
રહેતી હતી. કારણકે એ ઠડી, ગરમી વગેરેથી બાધિત ન થઈ જાય. એને દંશ, મશક, સાપ વગેરે ઝેરીલા જતુઓ કષ્ટ ન આપે વાતિક, નૈતિક, ફ્લેમ્બિક તેમજ સાનિ પાતિક વગેરે અનેક જાતના રોગ અને આતંક (શૂલ વગેરે) એને પીડિત ન કરે આ વિચારથી એ રાજા વડે રાણીવાસમાં રક્ષાએલી હતી. આ જાતના વિશેષણોથી સંપન્નતે ધારિણી દેવી શ્રેણિક રાજાની સાથે પ્રસન્ન થઈને સમય પસાર કરતી હતી. સૂ. પા
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणी टीका. ६ धारिणीदेवीस्वप्नस्वरूपनिरूपणम् मघंतगंधु याभिरामे सुगंधवरगधिए गंधवटिभूए मणिकिरणपणासियंधयारे किंबहुणा ? जुइगुणेहिं सुरवरविमाणवेलंबिए वरघरए तंसि तारिसगंसि सणिज्जसि सालिंगणवहिए उभओ बिब्बो. यणे दुहओ उन्नए मज्झेण य गंभीरे गंगापुलिणवाल्लुआउदालसालिसए उयचिय खोम दुगुल्लपट्टपडिच्छपणे अच्छरयमलयनयतय कुसत्तलिंवसीहकेसम्पच्चुत्थए सुविरइय रयत्ताणे रसुयसंवुए सुरम्से आई णगरूयवूरणवणीयतुल्लफासेपुच्चरत्तावरत्तकालसमयंसि सुत्त जागरा
ओहीरसाणी ओहीरमाणी एग महं सत्तुस्सेहं रययकूडसन्निहं सोमा गारं लीलायंतं जंभायमाणं गगणयलाओ ओयरंतं मुहमतिगयं गयं पासित्ता णं पडिबुद्धा ॥ सू० ६ ॥
टीका-'तएण' इत्यादि । ततः तदनन्तरं सा पूर्वोक्ता धारिणी नाम्नी देवी-राज्ञी अन्यदा कदाचित् कस्मिंश्चिदन्यस्मिन् काले तस्मिन्-तादृशे यत्पूर्वभवोपार्जितपुण्यपुञ्जानां प्राणिनां योग्य तस्मिन् 'वरगृहे' इत्यनेन विशेष्येण सम्बन्धः । कीदृशे वरगृहे ? इत्याह- सुसिलिट्ठछक्कटगलमट्ठसंठियखंभुग्गयपवरवरसाल भजियउज्जलमणिकणगरयणथूभियविडंकजालद्धचंदणि जुहकंतरकणियालि. चंद सालियाविभत्तिकलिए' सुश्लिष्टपटकाष्ठक-लष्ट-मृष्ट-संस्थितस्तम्भोद्गत
तएणं सा धारिणी देवी इत्यादि ॥ टीकार्थ-(तएणं) इसके बाद (सा धोरिणी देवी) उस धारिणी देवीने (अन्नया कयाई) किसी समय (वरघरए) श्रेष्ठ महल में (तंसि तारिसगंसि) जो पुण्यवान् के सोने लायक शय्या में सोई हुई रानी ने गज (हाथी) का स्वप्ना देखा। वे महल (सुसिलिछ-छक्कट्ठग-लट्ठ-मट्ठ-संठिय संभुग्गयपवरवरसालभंजियउजलकणगरयणथूभियविडंकजालद्धचंदणिज्जूहकंतर कणि
तएणं सा धारिणी देवी इत्यादि टी-(तएणं) त्या२॥६ (मा धारिणी देवी) ते पाणी वाय (अन्नया कयाई) आ४ मते (वर घरए) उत्तम मसभा (तसि तारिसगंसि) शय्या पुण्याती પુરુષને સૂવા ગ્ય હોય છે, તેમાં સૂતેલી રાણીએ ગજ હાથી)નું સ્વપ્ન नयु. ते भांडस (सुसिलिट्ठछक्कट्ठगलट्ठसहसंठियखंभुग्गयपवर वरसालभंजिय उज्जलमणिकणगरयणथूभियविडंकजालद्धचंदणिज्जूहकतरकणियालि चंदसालियाविभत्तिकलिए) भभूती मने स्थूसता भाटे श्वेष पाथ
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
का धर्मको प्रवरवरशाल नञ्जिकोज्वलमणिकनकरत्नस्तूपिका-विटवजालाद्धं चन्द्रनिहकान्तार कनकालिचन्द्रशालिका-विभक्तिकलिते, तत्र सुश्लिाटानि-लेपद्रव्येण सुप्ठुनया संयोजितानि पट्=पट संख्यकानि काप्ठानि येषु (स्तम्भेषु) ने सुश्लिष्ट पट् काष्ठका, स्तम्भानां स्थूलतायै सुन्दरतायै दृढतायै च तत्र पट् काष्ठानि योज्यन्ते, तथा लष्ठा=मनोज्ञाः, मृष्टाः सुघृष्टत्वेन चिक्कणाः, संस्थिताः यथास्थानं सम्यक् स्थापिताः, विशिष्टाकारमन्तो वा स्तम्भाः, तेभ्यः उद्गताः बहिनिरसरन्त्यइव दृश्यमानाः प्रवर वरः उनमोत्तमा याः शालभञ्जिकाः क्रीडापुत्तलिकाः, तथा उज्वलानां चाकचिक्ययुक्तानां मणीनां चन्द्रकान्तप्रभृतीनां कनकस्य-सुवर्णस्य रत्नानां मरकतवजेन्द्रनीलवैडूर्यादिनां याः स्तृपिका: उत्राकाराणि लघुशिवराणि 'छत्री' इति भापायाम्, तेषु ये विटङ्काः कपोतपालिका 'छज्जा' इति भापायाम्, तथा जालानि-सच्छिद्रा गवाक्षविशेपाः, अर्द्धचन्द्राणिः= अर्द्धचन्द्राकाराणि सोपानानि, नियुहकाणि द्वारवामदक्षिणभागेषु बहिनिर्गताः सुत्रणेटित-रत्न जटिततुरगमुखाद्याकारा भवनद्वारवहिर्भागा 'द्वारघोडला' यालिचदसालिया विभत्तिकलिए) मजबूती एवं स्थूलता लाने के लिये श्लेप द्रव्य द्वारा अच्छी तरह ६-६ काष्ठ के खंडों से युक्त किये हुए हैं तथा जो बडे मनोज्ञ है, घिसे हुए होने के कारण जिन पर अच्छी चिकनाई हैं यथा स्थान पर उचित रीति से जिन की रचना की गयी हैअथवा जो विशिष्ट आकार संपन्न हैं। इन स्तंभो के ऊपर जो उत्तमोत्तम पुत्तलिकाएँ उकेरी गई हैं वे ऐसी मालूम-पडती हैं कि मोनों वहा से वे बाहर ही निकल सी रही हैं। यहां जो छोटी२ छत्रिया बनी हुई है वे रजवलमणियों की सुवर्ण की एवं मरकत, वज्र, इन्द्रनील वैडूर्य आदि रत्नों की हैं। इसमें कपोत पालिकाएं एवं सच्छिद्र गवाक्ष विशेष भी बने हुए हैं। इसकी अर्द्धचन्द्राकार वाली सोपान पंक्ति है। निर्यहक-द्वार के वाम तथा दक्षिण भाग की ओर बाहर, निकले हुए इसमें द्वार घोडले વડે સારી રીતે છ છ કાષ્ઠ ખંડોથી સંયુકત કરેલ છે, તેમજ તે ખૂબ મનેખ છે, ઘસેલા હોવાથી તે સરસ સુંવાળા છે, યથા સ્થાને તેમની સારી રીતે રચના કરવામાં આવી છે, અને તે વિશેષ આકાર પ્રકારથી સંપન્ન છે. આ થાંભલાઓ ઉપર પૂતળીઓ એવી ઉત્તમોત્તમ રીતે કેરેલી છે કે જાણે તેઓ તેમાથી બહાર નીકળતી હોય. અહીં જે નાની છત્રીઓ છે, તે સ્વચ્છ મણિ, સુવર્ણ, મરકત, વા, ઈન્દ્રનીલ, વૈડૂર્ય વગેરે રત્નની છે. આમાં કપાત પાલિકાઓ તેમજ છિદ્રવાળા વિશેષ પ્રકારના ગવાક્ષે (गोमा) ५५ अनेसा'छ. मेना पाथिया सयन्द्रावात छ. निy७४
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवाणीटोका सू. ६ धारिणादेवोस्वप्नस्वरूपनिरूपणम् ५ इति भापायाम्, अन्तराणि जलनिर्गमद्वाराणि 'नालि' इति भापायाम्, गद्वा-'निहकान्तराणि' इत्येकपदं, तत्र-सिंहादि मुखपुच्छायाकारवन्ति जल निर्गम द्वाराणीत्यर्थः, तथा कणिकालि कणिकाः मीनमकरा जलजन्तु विशेपास्ते पाम् आलयः पङ्कया-तदाकाररचना विशेपा यत्र स कणिकालिम्=मीन मकराकारविचित्रचित्रचित्रितभवनान्तरालभाग इत्यर्थः, चन्द्रशालिका-भवनोपरिभवनं च, एतेपा भरनविभागानां विभक्तिःविभागशो रचना, तया कलिते युक्ते । 'सरस च्छधाऊवलवण्णरइए' सरसाच्छधातूपलवर्णरचिते-सरसैः अतिशयरङ्गयुक्तैः, अच्छैः -स्वच्छै:, धातूपलैः धातवा गैरिक सेटिका हरितालादयः उपला दग्धपाषाणः 'चूना-कली' इति भाषायाम, वर्णः-पीतमृनिकाविशेषः, तैः रचित-विचित्र रचनाविशेषेण युक्तं-नानारङ्गरञ्जितस्-इत्यर्थस्तस्मिन्, 'बाहिरओ दुमियघट्टमटे' बाह्य तो धवलितघाटमृष्टे वाह्यतः बहिर्भागे सर्वतः धवलितं स्वच्छ सेटिकादिमृदुलेपेन-श्वेतीकृतम्, ततो घृष्टंचिक्कणपापाणादिना घर्पितम्. अत एव मृष्टदर्पणवत्सुनिर्मलीकृतं, तस्मिन् । 'अभितरो पसत्थ सुविलिहियचित्तकम्मे' अभ्य हैं जिन के सुख रत्न जडित हैं। इसमें जो पानी निकालने के लिये नाली बनी हुई है वह सिंह आदि के मुख एवं पुच्छों के आकार जैसी है। जगह पर यहां मीन मकर आदि की रचना करने में आई हई है। अर्थात् शयनागार के भीतर मीन मकराकार वाले विचित्र चित्र अंकित किये हुए हैं। इसके ऊपर चन्द्रशाला बनी हुई है । (सरसच्छधाऊबलवण्णरइए) शयनागार की पुताई सरस-अत्यंत रंग सम्पन्न-एवं स्वच्छ गैी. कादि धातुओं से, उपल से-दग्धपाषाण चूने से वर्ण पीली भिट्टा-से हो रही है (बाहिरओ दूमियघसट्टे) बाहर से यह शयनागार स्वच्छ से टिका (वडि) आदि के मृदलेप से सफेद हो रहा है। चिकने पत्थर आदि के द्वारा धर्पित किया हुआ होने के कारण बहुत अधिक दर्पण के जैसा અર્થાત દરવાજાની ડાબી અને જમણી બાજુ બહાર નીકળેલા દ્વાર ઘોડલા છે, જેમના મુખ રત્નજડિત છે. આમાં પાણી બહાર કાઢવા માટે જેનાલી (મેરી) છે, તે સિંહ વગેરેના મે અને પૂછના આકાર જેવી છે. દરેક જગ્યાએ અહીં માછલી મગર વગેરે ચીતરવામાં આવેલાં છે. અર્થાત્ આ શયનકક્ષમાં માછલી અને મગરના આકારવાળા વિચિત્ર थित्री होरे॥ छ तेना ५२ यन्द्रा छ. (सरसच्छधाउवलवण्णरइए) शयनाગારની ધળાઈ સરસ, જાતજાતના રંગ યુકત અને સ્વચ્છ ઐરિક વગેરે ધાતુઓ, Ge, दुग्धपाना मने पीजी भाटीथी थ६ २डी छ. (बाहिरओ दुमियघठमढे) બહારથી આ શયનાગાર સાફ સફેદ માટી વગેરેના મૃદલેપ વડે શ્વેત થઈ રહ્યો છે. લીસા પથ્થર વગેરેથી ઘસાએલું હોવાથી એ ખૂબ જ ચમકતા અરીસા જેવું બનેલું છે.
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
शाताधर्मकथाङ्गात्रे न्तरत. प्रशस्त सुविलिवितचित्रकर्माणि-आभ्यन्तरता भासाढस्याभ्यन्तर भागे सर्वत्र प्रशस्तानि-दर्शकजनमनो नेत्रालादकानि सुम्नानाविधस्वव्यापार परत्वेन मुटु विलिखितानि=विशेषरूपेण चित्रितानि चित्रकर्माणि पशुपतिमानवाधाकाराणि यस्मिन् तत्तस्मिन् । 'नाणाविहपंचवण्णमणिरयणकोट्टिमतले' नाना विधपञ्चवर्णमणिरत्नकुट्टिमतले-नानाविधानि अनेकपकाराणि पञ्चवर्णानि% कृष्णनीलपीतरक्तश्वेतरूपाणि मणिरत्नानि, मणयः चन्द्रकान्तमयकान्तादयः, रत्नानि इन्द्रनील-मरकत-वज्र-वैडूर्यादीनि, तेपां, कुटनं कुट्टः, तेन निर्वृत्तं कुहिम तलम् अङ्गणं यस्य तस्मिन्-नानामणि-विविधरत्नखचितभूमितले त्यर्थः । 'पउमलया फुल्लबल्ली वर पुप्फजाइ उल्लोयचित्तियतले' पद्मलता पुष्पवल्ली वरपुप्प जात्युल्लोचित्रिततले-पद्मलता: पद्माकारा लताः, पुष्पबल्लय:=पुष्पप्रधाना लताः, बराः श्रष्टाः, पुष्पजाता या मालती प्रभूतयो लताः, ताभिः तदाकाररित्यथैः, चित्रितम् आलेखितम् उल्लोचतल-वितानतलं 'चंदरवा' इति भाषाप्रसिद्धम् यस्य तत्तस्मिन्, गजदन्तादित्वात् परनिपातः । 'बंदणबरकणगकलस चमकीला बना हुआ है (अभितरो पसत्यमुविलिहियचित्तकम्मे) इस के भीतर भाग में सर्वत्र दर्शकजनों के मन ओर नेत्रों को अलादकारक चित्र पशु पक्षि तथा मनुष्य आदि के आकार बने हुए है (नाणाविह पंचवण्णमणिरयणकोहिमतले) इस शयनागार की जो अंगण भूमि है वह अनेक प्रकार के कृष्ण, नील, पीत, रक्त तथा श्वेत रूप पंचवर्ण चाले चन्द्रकान्त मर्यकान्त आदि मणियों की एवं इन्द्रनील मरकत, वज्र वैडूर्य आदि रत्नों की बनी हुई है। (पउमलयाफुल्लबल्लीवरपुप्फनाइउल्लोयचिनियतले) इसमें जो चंदरवी तना हुआ है वह पद्माकार लताओं से पुष्प प्रधानवल्लरियो से (लताओं से) एवं उत्तम२ मालती आदि का वेलों से चित्रित हो रहा है। (वंदणवरकणगकलसस्मुविणिम्मियपडिपुंजिय(अमितरओ पसत्थसविलिहियचित्तकस्म) मा मसभा गधे alना मन અને આખેને ગમે એવા ચિત્ર-પશુપક્ષી તેમજ માણસ વગેરેની આકૃતિઓ બનેલી છે. (नाणाविहपंचवण्णमणिरयणकोहिमतले) मा शयनागा२नु मांY मन3 सतना કૃષ્ણ, નીલ, પિત, રકત તેમજ વેતરંગના ચન્દ્રકાંત સૂર્યકાન્ત વગેરે મણિએ भने छन्द्रनाल, भ२४त वन, बेडूय वगैरे रत्नानु जनयु छ. (पउमलया फुल्लबल्ली वरपुप्फनाइउल्लोयचित्तियतले) मामले तो वो छ, ते કમળના જેવા આકારવાળી લતાઓ, પુષ્પ પ્રધાન વલ્લરીઓ અને ઉત્તમ ચમેલી वगेरेनी सतामाथी यत्रित थ रह्यो छ. (बंदण-वर-कणगकलस-मुविणिम्मिय
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणी टीका. स. ६ धारिणीदेवीस्वप्नस्वरूपनिरूपणम् ८७ सुविणिम्मियपडिपुंजिय सरसपउम सोहतदारभाए' वन्दनवरकनककलशसुविनिमितप्रतिपुञ्जितसरसपद्मशोभमानद्वारभागे-बन्धन्त इतिवन्दनाः मङ्गलजनकाः, एतादृशा ये वरकनकस्य श्रेष्ठसुवर्णस्य कलशाः, तेषु सुविनिर्मितानि-मुंष्ठुतया स्थापितानि, प्रतिपुञ्जितानि-उपयुपरि रचितानि, सरसानि-विकसितानि पद्मानि= कलशमुखस्थगनकमलानि, तैः शोभमानो द्वारभागो यस्य तत्तस्मिन्-विकसितकमलपुञ्जस्थगितमञ्जुलमंगलजनककनक-कलशकृतशोभासम्पन्नद्वारभागे-इत्यर्थः। 'पयरगालवंतमणिमुत्तदामविरइयदारसोहे' प्रतरकालम्बमानमणिमुक्तादामसुविरचितद्वारशोभे-प्रतरकाणि-प्रतलसुवर्णमूत्राणि तेषु पलम्बमानानि मणिमुक्तानां दामानि-मालाःतैः सुष्टु विरचिता द्वारशोभा यस्य तत्तथा तस्मिन्-सुवर्णसूत्रग्रथितलम्बमानमणिमुक्तामाला शोभितद्वारे-इत्यर्थः। 'सुगंधवरकुसुममउय. पम्हलसयणीवयारे' सुगन्धवरकुसुममृदुकपक्ष्मलशयनोपचारे-सुगन्धैः-सुरभिगन्धयुक्तैः, वरकुसुमैः विविधर्णश्रेष्ठ पुष्पैः, तथा मृदुकैः सुकोमलैः पेक्ष्मलैः पक्ष्म वद्भिरकतूलादिभिः शयनीयस्य शय्यायाः, उपचारः रचनाविशेषो यत्र तत्तस्मिन्। यद्वा-सुगन्धवरकुसुमानां मृदुकपक्ष्मलानां कोमलार्कतूलादीनां च शयनं शय्या, तस्योपचारो यत्र तस्मिन्, 'मणहिययनिव्वुइयरे' मनोहितदनितिकरे-हितं ददातीति हितदं, मनसो हितदं मनोहितदं, तच्च नितिकरं सुखकरं चेति तथासरस पउससोहंतदारभाए) इसके द्वारभाग में जो मांगलिक कलश स्थापित किये गये हैं वे श्रेष्ठ सुवर्ण के बने हुए हैं तथा उन के मुख पर अच्छीतरह से विकसित करके ऊपर कमल रखे हुए हैं। (पयरगा लंवंतमणिमुत्तदाम मुविरइयदारसोहे) इसके द्वार की शोभा अत्यन्तपतले मुवर्ण मूत्रों में लटकते हुए मणिमुक्ताओं की मालाओं से करने में आई है। (सुगंधवर कुखुमसउयपम्हलसयणोक्यारे) इसमें शय्या की रचना सुरभिगंध युक्त विविधवर्ण वाले पुष्पों द्वारा तथा सुकोमल अर्कतूल आदि द्वारा की हुई है। (मणहिययनिव्वुईयरे) यह शयनागार इनना अधिक पडिपुजियसरसपउममोहंतदारभाए) सन द्वामागम भूसा भगत કલશે ઉત્તમ સુવર્ણના બનેલો છે, તેમજ તેમના મેં ઉપર સારી રીતે વિકસિત रेसा भयो भूचामा माव्यां छ. (पयरगालंचंतमणिमुत्तदाममुविरइयदारसोहे) એની દ્વારશાભા ખૂબજ ઝીણું સેનાના સૂત્રમાં ઝૂલતી મણિ મુકતાઓની માલાઓ વડે ४२वाम मावी छ. (सुगंधवरकुसुममउयपम्हलसयणोवयारे) समां शय्यानी રચના સુવાસિત અનેક પ્રકારના રંગવાળા ફૂલે વડે તેમજ સુકમળ અર્કલ (આકડાનુ ३) वगेरेथी ४२वाभा मावी छ. (मणहियय निव्वुइयरे) मा शयन३२ मे मधु
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
शाताधर्म कथाङ्ग त्रे तस्मिन । 'यप्पूरलवंगमलय चंदणकालागुरुपवरकुंदुरक्तुरुक्कडझतसुरभिमघमघंतगधुझ्याभिरामे' कपूरलवङ्गमलयचन्दनकालागुरुपवरकुन्दुरुष्कतुरष्क धूपदह्यमानसुरभिमसरद्गान्धोबूताभिरामेकर्पूरश्च-लवङ्गानि च, मलयचन्दनं श्राखण्डं च, कालागुरु कृष्णागुरुश्च, प्रवरकुन्दुरुष्काश्च-गन्धद्रव्यविशेषः, तुरुप्कश्च सिल्हकः 'लोवान' इति भापायाम, धूपश्च-गन्धद्रव्य संयोगजन्यः पदार्थः, एतेपामितरेतरयोगद्वन्द्वे-कर्पूरलवङ्गमलयचन्दनकालागुरुप्रवरकुन्दुरुष्कतुरुष्कधूपाः, ते च दह्यमानाः=अग्नौ प्रक्षिप्यमाणाः, तेषां सुरभिः मनोज्ञः, स च प्रसरन्परितः प्रसर्पन् गन्धः उद्धृतः उपरिगतः, तेन अभिराम मनोहरं तस्मिन्, 'सुगंधवगंधिए' सुगन्ध वरगन्धिते-नानाविधपुप्प सम्पादितगन्धद्रव्यैः सुवासिते । 'गंधवाट्टभूए' गन्धवतिभूते-गन्धद्रव्यगुटिकासदृशे-सौरभ्यातिशयाद् गन्धद्रव्यनिर्मितवद् भासमाने । 'मणिकिरणपणासियंधयारे' मणिकिरणप्रणाशितान्धकारे भास्कर मणिप्रभया दूरीकृततिमिरे, 'किं वहुणा किंबहुना अधिकवर्णनेन किम् ?'जुइगुणेहि' आनन्द का धाम बना हुआ है कि जहां पर बैठ कर चित्त को एकालतःसुख हो सुख मिलता है (कप्पूरलवंगमलयचंदणकालागुरुपवरकुंदुरुक्कतुरक्कधूवडज्यतसुरभिमघमघतगंधुझ्याभिरामे)यहाँ का समग्र वायु मंडल सदा अग्नि में जलाये गये कपूर, लवंग, मलय चंदन, कालागुरु प्रवरकुन्दुरुक-गन्ध द्रव्य विशेप, तुरुष्क-लोवान तथा धूप, नसे तर रहा करता है। (सुगंधवरगंधिए) अत एव यह शयनागार ऐसा प्रतीत होता है कि मानों नानाविध पुष्पों से संपादित किये गये गंध द्रव्यों से ही सुवासित हो रहा है। और इसलिये यह (गंधवटिभूए) गंध द्रव्य की गोली जैसा बना हुआ जान पडता है। (मणिफिरणपणासियंधयारे) अंधकार वहां बिलकुल नहीं हैं-कारण वह नाना विध मणियों की किरणों से सदा प्रकाशित बना हुआ है (किं वहणा) इसके विषय में अधिक આન દનું સ્થળમય લાગતું હતું કે, જ્યાં બેસવાથી મનને પરમ સુખની જ પ્રાપ્તિ थाय छ. (कप्पूरलवगमलयचंदणकालागुरुपवरकुंदुरुक्कत कधूवडअंतसुर्राभमघमघंतगंधुद्धयाभिरामे) २मडीनु वायुम हमेशा ममावेत ४५२ લવિંગ, મલય ચદન, કલાગુરુ, પ્રવર કુન્દુષ્ક (એક ગન્ય દ્રવ્ય વિશેષ) તરુષ્ક, सामान भने धूपथी सुगधित हेतु तु (सुगंधवरगंधिए) माथी २मा शयनाગાર અનેક જાતના પુષ્પો અને સુવાસિત દ્રવ્ય વડે સુગંધિત થયેલું જણાતું હતુ અને એથી જ આ શયનગૃહ સુગંધિત પદાર્થની ગોળીના જેવું લાગતુ तु. (मणिकिरणपणासियंधयारे) त्या तदन मधा३ नथी, स२ ते भने सतना भशियाना प्रशव भेश प्रायभान ४ मने छ. (किं बहुणा) सेना
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
"
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका स. ६ धारिणी देवी स्वप्न स्वरूपनिरूपणम् ८९ धुतिगुणैः - द्युतिभिः = स्वस्य सर्वदिक् मसरच्चाकचिक्यप्रकाशपुञ्जरूपाभिः कान्ताभिः, गुणैः = सौन्दर्यादिभिः 'सुरवरविमाण वेलंविए' सुरवरचिमानविडम्व केसुरवरविमानस्य=महर्द्धिकदेव विमानस्यापि विडम्बकं = विडम्बनाजनकं तिरस्कारकर - मित्यर्थः तस्मिन् स्वकीयपरमशोभया विमानतोऽप्युत्कर्षतया वर्त माने - इतिभावः, एतादृशे 'वरघरे' वरगृहे = रम्यमासादे । अथ शय्यावर्णनमाह'सि' इत्यादि, 'तंसि' तस्मिन् = वक्ष्यमाणगुणयुक्ते 'तारिसगंसि' वाहश के पूर्वोपार्जितपरमपुण्यप्रकर्षत्रताप्राणिनामुचिते 'सयणिज्जं सि' शयनीये शय्यायाम्, कीदृशे शयनीये ? इति विशेषणान्याह - 'सालिंगणचहिए' इत्यादि, 'सालिगणव हिर' सालिङ्गनवर्त्तिके-आलिङ्गनवर्त्तिः = शरीरप्रमाणोपधानं, तया सह वर्त्तते यत्तत्सालिङ्गनवर्त्तिकं, तस्मिन् शरीरममाणायतोपधानसहिते । 'उभओ विन्बोयणे' उभयतो विव्योयणे - उभयत= शिरश्चरणस्थापनस्थानद्वये 'विवोयणे' इतिदेशीयशब्दः उपधानार्थस्तेन विव्योयणे = उपधाने यत्र तत्तस्मिन् उपर्यधउपधानमण्डिते, अत एव 'दुओ उन्नए' द्विधात उन्नते - द्विघात = मस्तकभागे चरणभागे व उन्नते= और क्या कहें (जुग्गुणेहिं सुरवरविमानवेल विए) यह शयनागार अपने सर्व दिशाओं में फैले हुए चाक चिक्यमसारीरूप पुंजद्वारा तथा सौन्दर्य आदि गुणों द्वारा महर्द्धिक देव विमान की भी तिरस्कार कर रहा था अर्थात् जो अपनी परम शोभा से देवों के विमान से भी अधिक शोभा बोला है (ऐसे शयनागार में ) ( तारिसगंसि) पुण्यवान के सोनेलायकशय्या में ( तंसि ) उस (सयणिज्जंसि) शय्या पर ( शय्या का वर्णन इस प्रकार है) (सालिंगणहिए ) कि जो शरीर की लंबाई के बराबर लंबे तकिया से युक्त है (उभओ बिबोयणे ) तथा जिसके दोनों तरफ - शिर और पौरों की तरफ - दो तकिये और छोटे २ रखे हुए हैं इस लिये जो (दुहओ उन्नए) भाटे वधारे शु उहीये. (जुइगुणेहिं सुरवरं विमानवेलंबिए) मा शयनागार मधी દિશાઓમાં ચેામેર પ્રસરેલા ચમકતા પ્રકાશ પુંજથી તેમજ સૌ વગેરે પેાતાની વિશેષતાએથી મહદ્ધિક [બહુજ કીંમતી] દેવ વિમાનની પણ અવગણના કરતું હતું. અર્થાત્ તે પોતાની પરમ શાભાથી દેવાના વિમાના કરતાં પણ વધારે સુંદર શાલતું હતું. એવા शयनागारभां (तारिसगंसि) युएयशासीमने शयन योग्य शय्यामां (तंमि) ते ( सय णिज्जं सि) शय्या पर - सूध रही हती. ( शय्यानुं वर्णन सा प्रमाणे छे.) (सालिंगण वट्टिए) ने शरीरनी समाना प्रभाणुना गोशीअवाजी छे, (उभओ frostaणे) मने भनी भन्ने मालूये- भाथा भने पानी तरई-नाना मे गोशीघ्र भूसा छ, मेथी ने (दुहओ उन्नए) भन्ने मान्भूथी ४४ थी छे. मने (मज्झे
૧૨
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
ज्ञाताधर्म कथासूत्रे
'म
गंभीरे' मध्ये नतगम्भीरे-मध्ये मध्यभागे नतं = किञ्चिन्नत्रीभूतं गम्भीरं निम्नं च तस्मिन् । 'गंगापुलिनवालुयाउदालसालिसए' गङ्गापुलिनवालुकावदालसदृश के - गङ्गानदीतटस्य या बालुकास्तासाम् अवदालः = पादन्यासेऽधोगमनं, तत्सदृश के = तदुपमे, यथा बालुकायां तथा तुलगर्भे शयनीयेऽपि पादन्या से निम्नोन्न तत्वं भवतीत्याशयः । ' उवचियग्योमदुगुलपट्टप डिच्छणे' उपचितक्षोमदुकूलपट्ट प्रतिच्छन्ने - उपचित= नानारागरञ्जित विविध चित्रालङ्कृतं यत् क्षौमं साम्प्रतिकजनस्यैककेशेन तन्तुशतं जायते तादृणसूक्ष्मकापोसतन्तुविनिर्मितं वखम्, दुक्कूलम् = अतसीमयं विशिष्टं वस्त्रं ताभ्यां सञ्जातः पट्ट: -शिल्पकलया सीवनेन युगलापेक्षकीकृतं शय्या परिमितं वस्त्रं 'खोल' इति भाषायां तेन प्रतिच्छन्ने उपर्यंध आवृते । 'अत्थर - मलय- नत्रतय- कुसत्त - लिम्बसीह के सरपच्चुत्थए' अस्तरजस्कदोनों ओर से कुछ २ ऊँची बनी हुई है । तथा (मज्ज्ञेयणगंभीरे) मध्य भाग में जो कुछ २ गहराई लिये हुए हैं (गगापुलिनवालुया उद्दालसालसए) गंगा नदी की वालुका की तरह पैर रखते ही जो नीचे की और कुछ थोडी २ घस जाती है (उचचियखोमदुगुहपहप डिच्छपणे ) अनेक रंगो से बनाये गये नाना प्रकार के चित्रों से अलंकृत क्षौम और कूल के पट्ट से ऊपर से लेकर नीचे तक जो ढकी हुई है। इस समय के मनुष्य के एक बाल से १०० तन्तु बनते है - ऐसे सूक्ष्म कार्पासिक तन्तु से बने हुए वस्त्र का नाम-क्षौम है। अलसी आदि से बने हुए वस्त्र का नाम दुकूल हैं । इन दोनों वस्त्रों को सीकर जो एक वस्त्र बना लिया जाता है उसका नाम पह है । हिन्दी में उसे खोल कहते हैं । यह शय्या पर ऊपर से नीचे तक लटकती हुई बिछी रहती है । (अत्थरय, मलय, नत्र तय-कुसत्ति - लिम्बसीह केसरपच्चुत्थए ) धूली विहीन यण गंभीरे) क्या लाग थी। डी (गंगापुलिनवालुया उद्दालसालसए) ગગા નદીની રેતીની જેમ પગ મૂકતાંની સાથે જ તે થાડી નીચે દમાઈ જાય છે આ प्रभाऐ येना उपर यत्र भृम्वार्थी से पशु हमाई लय है. (उत्रचिय खोम दुगुल्ल पट्टपडिच्छपणे) उपरथी नीचे सुधी ने लतन्नतना गोथी मनाववामां आवेलां અનેક પ્રકારના ચિત્રોથી શણગારેલા ક્ષોમ અને ફૂલના પટ્ટ (કપડા)થી ઢાંકેલી છે અત્યારના માણસના એક વાળથી સો (૧૦૦) તન્તુ બને છે, એવા ઝીણા રૂના તન્તુવડે બનાવવામાં આવેલા વસ્ત્રનું નામ ક્ક્ષોમ' છે. અળસી વગેરેથી બનાવવામાં આવેલા વસ્ત્રનું નામ દ્રુકુલ છે, આ બન્ને વચ્ચેાને સાથે સીવીને જે એક જાતનું વજ્ર તૈયાર કર માં આવે છે, તેનું નામ પટ્ટ' છે. ગુજરાતી ભાષામાં એને चोणियु" हे . मा (अत्थरय, मलय, नत्रतय, कुसत्त, लिम्बसीह
९०
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणी टीका. सू. ६ धारिणीदेवीस्वप्नस्वरूपनिरूपणम्
मलय =नवतक-कुशक्तलिम्ब - सिहकेशर प्रत्यवस्तृते अस्तरजस्कैः=अपगतरजःकणैः निर्मलैः मलय नवतक-कुशक्त लिम्बसिंह केशरैरास्तरणविशेषैः अवस्तृते क्रमेणाच्छादिते, तत्र मल देशोत्पन्न सूक्ष्मसूत्र निर्मित आस्तरणविशेषः, नवतक: =विशिष्टो निर्मितः, कुशक्तः = देश विशेषोत्पन्नः, लिम्ब= लघुवयस्कोर भ्रलूनोर्णा निर्मितः, सिहकेशरः = सिंहसटासदृशो जटिल : 'गलिचा' इति भाषायाम् एतेषामितरेतर- ' द्वन्द्वः । 'सुविरइयरयत्ताणे' सुविरचितरजखाणे - सु-सृष्टु सम्यगुरूपेण विरचितं= विस्तारितं रजस्त्राणं = रजोनिवारक उपरितनाच्छादन विशेषो यस्मिन् ते तथा तस्मिन् 'रतंय' रक्तांशुकसंवृते दंशमशकनिवारकरक्तवस्त्रावृते 'मच्छरदानी' इति भाषायाम्, 'सुरम्मे' सुरम्ये= मनोरमे । 'आइणगख्यवरणरणीयतृलफासे' आमलय से, नक्त से, कुशक्त से, लिम्ब से, एवं सिंह केशर से जो क्रमश ढकी हुइ है । मलयदेशोत्पन्न सूक्ष्मडोरों से निर्मित वन का नाम मलय हैं । विशिष्टप्रकार की ऊन से बने हुए वस्त्र का नाम नवतक है। देश विशेष में बने हुए वस्त्र का नाम कुशक्त है। सिंह सटाके सदृश जटिल वस्त्र का नाम सिंह केशर है । इसे हिन्दी में गलीचा कहते हैं । ये सब वस्त्र उसके ऊपर एक २ करके तरा ऊपर विछे हुए थे । (विररत्ताणे) वृली आकार सेज को मलिन न करदे इस ख्याल से उसके ऊपर एक और धूलिनिवारक वस्त्र बिछा हुआ था । ( रतंयए) सोने वाले को देश संशक वाधा न पहुँचा सके इसलिये उस शय्या पर लालरंग की एक मच्छरदानी भी तनी हुई थी । (सुरम्से) यह शय्या बडी सुन्दर होने के कारण मनको हरण करनेवाली थी । (आइणकेसर पच्चुत्थए अनुदुभे ने शय्या धूण वगरना મલય નવતક કુશકત લિમ્બ અને સિહ કેશરવર્ડ આવેષ્ટિત થયેલી છે. મલય દેશમાં ઉત્પન્ન થયેલા ઝીણા દારા વડે બનાવવામાં આવેલા વસનુ નામ ‘મલયજ’ છે. વિશેષ પ્રકારના ઊન વડે બનાવવામાં આવેલા વસ્ત્રનુ નામ નવતક’ છે. એક દેશ વિશેષમાં બનાવવામાં આવેલા વજ્રનુ નામ કુશકત છે. સિંહ સટાના જેવા જટાવાળા [જટિલ] વસ્ત્રનું નામ સિહ કેશર છે એને ફારસીમાં ‘ગલીચા' કહે છે આ બધા વસ્ત્રો તેના ઉપર એક ઉપર भेटु पाथरवामां आवेला हृतां (सुविरइयरयत्ताणे ) धूजथी सेन भलिन न था लय सेना भाटे ये जीन्नु रनिवार १२ ढांडवामां आवेलु तु. ( रत्तंसुय संबुर) સૂઈ જનારને ડાંસ–મચ્છર માષિત ન કરે એટલા માટે તે સેજ ઉપર લાલર ગની એક भग्छरहानी पशु ताशेसी हुती. (मुरम्से) महुन सरस होवाथी आ शय्या भनने उषनारी डती. (आइणगस्य बूरणवणीय तुल्लफासे) हरणु वगेरेना ग्राभडाथी
९१
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
ज्ञाताधर्मकथागसूत्रे जिनकस्तबूरनवनीततूलस्पर्श-आजिनक-मृगादिचर्मनिर्मितवस्त्रं, रूतं-परिकर्मित कर्पासः, चूरः-लक्ष्णवनस्पतिविशेषः नवनीत='मक्खन' इति प्रसिद्धं, तूलम्अर्कशाल्मल्यादिरूतं, तत्स्पर्शवत्रपर्णी यस्य तत तस्मिन्-निरतिशयमार्दवगुणोपेते, एतादृशे शयनीये 'पुन्चरत्तावरत्तकालसमयंसि' पूर्वरात्रापरत्रकालसमये पूर्वरात्रात रात्रेः प्रथमप्रहरात् अपरत्रकाल!'अनन्तरकालोपलक्षितः समयः अवसरः, तस्मिन् रात्रेः प्रथम-प्रहरादनन्तरं तत्कालमे वेत्यर्थ, । यतः रात्रः प्रथमप्रहरदृष्टः स्वप्नो वर्षेण फलति, द्वितीयमहरजातश्चमासाष्टके नेत्यादि, सन्तति प्रसवश्च सार्द्धसप्तरात्रिन्दिवाधिकेषु नवस्तु मासेषु व्यतिक्रान्तेषु संजायते, इति कृत्वा सूत्रे 'पूर्वरात्रापरत्रकालसमये' इत्युक्तम् उक्तश्च स्वप्नशास्त्र
"रात्र: प्रथमे यामे, दृष्टः स्वमश्च फलति वर्षेण । स्वमो द्वितीययामे, फलति च मासाष्टकेन नियमेन ॥१॥ जातस्तुतीययामे, पण्मासानुर्ययाम संदृप्टः ।
पक्षेण फलति प्रात, दृप्टः स्वप्नश्च तत्कालम् ॥२॥" 'मुत्तजागरा' सुप्तजागरा-किञ्चिन्निद्राणा किञ्चिज्जाग्रतीति न केवलं सुप्तावस्थायां . जाग्रदयस्थायां वा स्वमदर्शनं भवतीति 'सुप्तजागरे'-त्युक्तम् । 'ओहीरमाणी' गख्यचूरणवणीयतुल्लफासे) मृगादिके चर्म से निर्मित वस्त्र का नाम आजिनक, परिकर्मित कपास का नासरूत चिकनी विशेष वनस्पतिका नाम चूर मक्खन का नाम नवनीत तथा अर्क (आकरा) आदि की मई का नाम तूल है। शय्या का स्पर्श इन सब के स्पर्श के समान मृद (कोमल) थीअर्थात्-यह शय्यानिरतिशय मार्दव गुण से युक्त थी। (ऐसी शय्या पर वह धारिणीदेवी सो रही थी) (पुनरत्तावरत्तकालसमयंसि) रात्रि के प्रथम प्रहर के बाद के काल में अर्थात् रात्रि के प्रथम प्रहर के व्यतीत होते ही-(मुत्तजागरा) कुछ २ मोती हुई कुछ २ जागती हुई अवस्था में 'ओहीरमाणी' वार वार निद्रा के झोंकों का अनुभव करती બનાવવામાં આવેલા વસ્ત્રનું નામ આજિનક, રૂથી બનાવવામાં આવેલ વસ્ત્રનું નામ ફત” એક જાતની વિશેષ પ્રકારની સુવાળી વનસ્પતિનું નામ “બૂર, માખણનું ન મ નવનીત અને અર્ક (આકડા) વગેરેના રૂનું નામ “તૂલ છે. શય્યાને સ્પર્શ આ બધાના જે મૃદુ (મળ) હતો, અર્થાત્ આ શય્યા અતિશય માર્દવ ગુણવાળી હતી. (पुन्वरत्तावरत्तकालसमयंसि) रात्रिना पडदा पार पछी अर्थात् त्रिने पहले। पार पूरी यता २८ (सुत्तजागरा) मद्ध निद्रावस्थामा (ओहीरमाणी) पारवार
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका, मू ६ धारिणीदेवीस्वप्नस्वरूपनिरूपणम् ९३ निद्राणार-पुनःपुनरीपन्निद्रामनुभवन्ती सती 'एगं महं' एकं महान्तम् अति विशालं 'सत्तुस्सेह' सप्तोत्सेधं-सप्तहस्तोछायं 'रययकूडसन्निहं' रजतकूटसन्निभंरौप्यशिखर सदृशम् अतिश्वेतमित्यर्थः 'सोम' सौम्य-प्रशस्तं 'सोमागारं' सौम्याकारं सर्वाङ्गसुन्दरं लीलायंत' लीलायन्तं-क्रीडन्तं 'जंभायमाणं' जम्भमाण= कृतजम्भं 'नहयलाजो ओयरंतं नमस्तलादवतरन्तम् आकाशादागच्छन्तं 'मुह. मइगयं' मुखमतिगतं-मुखे प्रविशन्तं 'गयं' गज हस्तिनं धर्मकर्मपभावप्रभवं हुई उस धारिणी देवीने (एगंमहं) एक अति विशाल (सत्तुस्सेह) सात हाथ ऊँचे (स्ययकूडसन्निह) चांदी के पर्वत के शिखर के समान अति श्वेत (सोमं) प्रशस्त (सोमागारं) सर्वाङ्ग सुन्दर (लीलायंत) क्रीडा करते हुए (जंभायमाणं) जंभाते हए तथा (गगणयलाओ ओयरंत) आकोशतल से उतरते हुए (गयं) हाथीको (मुहमइगयं) मुख में प्रवेश करते हुए देखा। सुत्ररथ "पूर्वरोत्रापरकालसमय” पद यह प्रकट करता है । कि रात्रि के प्रथम प्रहर में देखा गया स्वप्न १ वर्ष में फल देता है । द्वितीय प्रहर में देखा गया स्वप्न आठ मास में फल देता है-तथा नव माह और ७॥ दिन रात जब समाप्त हो जाती है तब सन्ततिका प्रसव होता है। स्वप्नशास्त्र में यही वात उक्तंच करके कही हुई हैं:--
रात्रेः प्रथमे यामे इत्यादि -इसका भाव इस प्रकार है-रात्रि के प्रथम प्रहर तथा द्वितीय प्रहर में देखा गया स्वप्न क्रमशः १ वर्ष तथा मास में जैसे फल देता है वैसे ही तीसरे प्रहर में देखा हुआ स्वप्न छ माह में तथा चतुर्थ प्रहर में देखा हुआ स्वप्न १ पक्ष में फलित होता है।
चना ti माती ते धारिश हेवारो (एगं मह) मे भूप विशण (सत्तसई) सान डाय या (रय यकूटसन्निह) यांना न शि२ 24भूय घाणा (मोम) प्रशस्त (लोमागारं) साड, सुन्दर (लीलायंत) 13. ४२ता (जभायमाणं)
सुमाता तेमका (गगणयलाओ ओयरंत) माशमाथी उतरता (गयं) थाने (मुहमइगय) भी भा प्रवेश नया सूत्रमा मावता "पूर्वरात्रापरत्रकालसमय" આ પદ એમ બતાવે છે કે રાતના પહેલા પહોરમાં જોયેલું સ્વપ્ન એક વર્ષમાં ફળ આપે છે અને બીજા પહેરમાં જેએલું સ્વમ આઠ માસમાં ફળ આપે છે, તથા નવમાસ અને સાડા સાત (ા) દિવસ રાત જ્યારે પૂરા થાય છે. ત્યારે સંતતિનો પ્રસવ થાય છે. સ્વપ્નશાસ્ત્રમાં એજ વાત “ઉંકતં ચ કરીને કહેવામાં આવે છે –
"रात्रे प्रथमे यामे इत्यादि मेनो माशय मा प्रमाणे छ-रात्रिनां पडसा બીજા પહેરમાં જોયેલું સ્વપ્ન અનુક્રમે એક વર્ષ અને આઠ માસમાં ફળ આપે છે, તેમજ ત્રીજા પહોરમાં જોયેલું સ્વપ્ન છ માસમાં અને ચોથા પહોરમાં જોયેલું સ્વપ્ન
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
ज्ञाताधर्म कथाल
मुखप्रविष्टश्वेतगजरूपं स्वममितिभावः' 'पासित्ताणं' दृष्ट्वा 'पडिबुद्धा' प्रतिबुद्धा= जागरिता । स्वो नवधा भवनि, उक्तञ्च - " (१) अनुभूतः (२) श्रुतों (३) दृष्टः (४) मकृतेश्च विकारज : ' स्वभावतः समुद्भूत, (५) चिन्तासन्तति सम्भव: (६) ||१|| देवताद्युपदेशोत्थों (७) धर्मकर्म प्रभावजः । (८) पापोट्र्कसमुत्थव (९) स्वःस्यान्नवधानृणाम् ||२|| प्रकारैरादिमैःपङ्ग - शुभश्च शुभोऽपिवा । दृष्टो निरर्थकः स्वप्नः सत्यस्तु त्रिभिरुत्तरैः ||३|| मालास्वमोहि दृष्टथ, तथाऽऽधिव्याधिसंभवः । मलमूत्रादि पीडोत्थः, स्वप्न सर्वो निरर्थकः ॥ ४ | धर्मरत: समधातु,-र्यः स्थिरचित्तो जितेन्द्रियः सदयः । प्रायस्तस्य प्रार्थितमर्थं स्वमः प्रसाधयति ||५||" इत्यादि ॥ ० ६ ||
९४
प्रातःकाल देखा गया स्वप्न तत्काल अपना फल देता है। 'सुत्तजागरा' पत्र यह प्रकट करता है कि केवल सोती हुई अवस्था में अथवा जगती हुई अवस्था में स्वप्न नहीं आता है किन्तु कुछर जागती एवं कुछ२ सोती हुई अवस्था में ही स्वप्न आया करता है।
(पासिता) स्वप्न देखकर (पडिबुद्धा) वह धारिणी देवी उसी समय प्रतिबुद्ध हो गई-जग गई। स्वप्न ९ नव प्रकार के होते हैं - अनुभूत १ श्रुत २ दृष्ट ३ प्रकृति विकारज ४ स्वभावतः समुद्भूत ५ चिन्ता समुद्भूत ६ देवतादि उपदेशोत्थ ७ धर्म कर्म प्रभावन ८ तथा पापोद्रेक समुत्थ ९ | इनमें आदि के ६ प्रकारों को लेकर जो शुभ और अशुभ स्वप्न आते हैं - वे निरर्थक - निष्फल होते हैं। अन्त के तीन प्रकारों को लेकर जो स्वप्न आते हैं वे सत्य होते हैं। माला का स्वप्न आधिव्याधिजन्य स्वप्न मलसूत्र आदि की बाधा जन्य स्वप्न ये सब निरर्थक कहे गये हैं। जो
એક પખવાડિયામાં ફળ આપે છે સવારે જોયેલું સ્વપ્ન તરત જ ફળ આપે છે. 'सुत्त जागरा' यह भ जतायेत सुषुप्त अवस्था अथवा लयत अवસ્થામા સ્વપ્ન નથી આવતા, પણુ થાડી જાગ્રત અને થોડી સુષુપ્ત અવસ્થામા જ સ્વપ્ન આવે છે.
(पासिताणं) स्वप्न लेधने (पडिबुद्धा) ते धारिणी देवी तरतन लगी गई. स्वप्न નવ પ્રકારના થાય છે જે નીચે પ્રમાણે છે—૧ અનુભુત, ૨ શ્રુત, ૩ ષ્ટ ૪ પ્રકૃતિ વિકારજ પ સ્વભાવતઃ સમુદ્ભૂત ૬ ચિંતા સમુદ્દભૂત ૭ દેવત દ્વ ઉપદેશેલ્થ ૮ ધર્માંકમ પ્રભાવજ ૯ પાપાટેક સમુત્ય, આ બધામાં પહેલા છ પ્રકારાને લીધે જે શુભ અને અશુભ સ્વપ્ન આવે છે, તે નિરર્થક-નિષ્ફળ હાય છે. બાકીના ત્રણ પ્રકારોને લીધે જે સ્વપ્ના આવે છે તે બધાં સત્ય હાય છે. માળાનું સ્વપ્ન, અનેક જાતના સ્ત્રો આવવા આધિવ્યાધિજન્ય સ્વપ્ન, મળમૂત્ર વગેરેની ખાધા જન્મ્ય સ્વપ્ન, આ બધાં અ વગરના
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीकाःम, ७ स्वप्मफलनिरूपणम्
___९५ मूलम्-तएणं सा धारिणीदेवी अयमेयारूवं उरालं कल्लाणं सिवं धन्नं मंगलं सस्सिरीयं महासुमिणं पासित्ताणं पडिबुद्धा लमाणी हहतुटा चित्तमाणंदिया पीइमणा परमसोमणस्सिया हरिसवसविसप्पमाणहियया धाराहयकलंबपुप्फगं पिव समूससियरोमकूवा तं सुमिणं ओगिण्हइ, ओगिण्हित्ता सयणिजाओ उइ, उहिता पायपीढाओ पञ्चोलहइ, पश्चोरुहिता अतुरियमचवलमसंभंताए अवलंबियाए राय. हंससरिसीए गईए जेणामेव सेणिए राया तेणामेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता सेणियं रायं ताहिं इट्राहि कंताहि पियाहि मणुन्नाहि मणामाहिं उरालाहि कलाणाहिं सिवाहिं धन्नाहिं मंगल्लाहि सस्सिरीयाहिं हिययगमणिज्जाहिं हिययपल्लहायणिजाहि मियमहुररिभियगंभीरसस्सिरीयाहिं गिराहिं संलवमाणी २ पडियोहेइ, पडिबोहिता सेणिएणं रन्ना अब्भगुन्नाया समाणीणाणामणिकणगरयणभत्तिचित्तसि
प्राणी धर्म में रत होता है, जिसकी धातु उपधातु सम होती हैं, जो स्थिरचित्त होता है, जितेन्द्रिय होता है, सदय होता है, प्रायः उस के द्वारा देखा गया स्वप्न सफल होता है।
भावार्थ-एक दिन की बात है कि धारिणी देवीने-उत्तम शयन गृह में विछी शय्या पर सुप्त जागरा अवस्था में रात्रि के पिछले प्रहर में उत्तरते हुए एक विशाल गजराज को अपने मुख में प्रवेश करते हुए स्वप्न में देखा। सूत्र ॥६॥
કહેવામાં આવ્યાં છે. જે પ્રાણી ધર્મરત હોય છે, જેની ધાતુ ઉપધાતુ સમ હોય છે, જે સ્થિરચિત્ત હોય છે, જે જિતેંદ્રિય હોય છે, જે દયાળુ હોય છે, ઘણુ કરીને તેના વડે જવાયેલું સ્વપ્ન સફળ હોય છે.
ભાવાર્થ_એક દિવસની વાત છે કે ધારિણી દેવીએ ઉત્તમ શયનાગારમાં પાથરેલી શય્યા ઉપર સુસ જાગ્રતાવસ્થામાં રાત્રિના છેલ્લા પહોરમાં આકાશમાંથી ઉતરતા એક વિશાળ ગજરાજને પિતાના મેંમાં પ્રવેશતો સ્વપ્રમાં જે સૂત્ર દા
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
९६
साताधर्म कथाजसूत्र भद्दासणंसिनिसीयइ, निसीइन्ता आसत्था विसत्था सुहासणवरगया करयलपरिग्गहियं सिरसावतं मत्थए अंजलि का सेणियं रायं एवं वयासी-एवं खलु अहं देवाणुप्पिया! अज्ज तंसि तारिसगंसि सणिजंसि सालिंगणवहिए जाव नियगवयणमइवयंतं गयं सुमिणे पासिताणं पडिबुद्धा, तं एयस्स णं देवाणुप्पिया! उरालस्स जाव सुमिणस्स के सन्ने कल्लाणे फलवित्तिविसेसे भविस्तइ ॥सू० ७॥ .. टीका-'तएणं सा' इत्यादि । 'तएणं' ततः खलु तदनन्तरं साधारिणो देवी 'अयमेयाख्वं' इममेतड़प-मुखप्रविष्टश्वेतराजरूपम्, 'उरालं' उदारं-प्रधानं, कल्लाणं' कल्याण-मुखकरं, 'सि' शिवम् उपद्रवोपशमकं 'धन्नं' धन्यं प्रशंसनीयं 'मंगल' मागल्यं मङ्गलसूचकं 'सस्मिरीय सश्रीक-सुशोभनं 'महासुमिणं' महास्वप्नं महाफलमचकं स्वप्नं पासित्ताणं' दृष्ट्वा 'पडिबुद्धा' प्रतिवुद्धा जागरिता सती 'हट्ट तुट्टा' हृष्टतुष्टा-हृष्टाहर्पपकर्पप्राप्ता तुष्टा=मनःसन्तोषमापन्ना 'चित्तम णंदिया' चित्तानन्दिता=मनोमुदं प्राप्ता, मकारः प्राकृतत्वात्, 'पीइमणा' प्रीतिमना:-प्रीति:पीणनं तृप्तिरित्यर्थः, मनसि यस्या सा तथोक्ता तृप्तमनस्का, 'परमसोमणस्सिया'
तएणं सा धारिणी देवी इत्यादि दीकार्थ-(तएणं) इसके अनन्तर (सा धारिणी देवी) यह धारिणी देवी (अयमेधाख्व) जब इस तरह के (उराल) प्रधान (कल्लाणं) सुखकर(सिव) उपद्रवो का उपशम करने वाला (धन्न) प्रशंसनीय (मंगल) मंगल सूचक तथा (सस्सिरीय) सुशोभन (महास्वप्न को (पासित्ता i) देखकर (पडिबुद्धा) जग गई और (हतुट्टा) जव हर्ष के प्रकर्ष को प्राप्त कर मनस्तोष को धारण करती (चित्तमाणंदिया) चित्त में अतिप्रसन्न हुई। और (पीडमणा) फिर मन में तृप्ति को धारण कर जब वह (परमसोमणस्सिया) आत
तएणं सा धारिणीदेवी इत्यादि आर्थ-(तएणं) त्या२ मा (सा धारिणीदेवी) ते धारिणीवी (अयमेवारूयं) न्यारे मा (उरालं) प्रधान (कल्लाणं) सुमर (सिव) उपद्रवाने शांत ४२नार (धन्न) मागुवा योग्य (मंगल) मासने सूयवनार तेमाल (सस्सिरीय) सुशासन (महा. सुमिणं) मा २१ नछने तयत थ 15 अने. (हट तहा) भूम हर्ष युत) मनीने मनस्ताप धारण ४२ती (चित्तमाणंदिया) भनमा अत्यन्त प्रसन्न | मने मनमा तृति भगवती (परम सोमणस्सिया) मतिशय शुल भनाभावी
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
_____९७
अनगारधर्मामृतवपिणी टीका. स.७ स्वप्नफलनिरूपणम् परमसौमनस्यिता अत्युत्कृष्टशुभमनोभावयुक्ता, हरिसवसविमप्पमाणहियया' हर्षवशरिसर्पहृदया=आनन्दोल्लासप्रफुल्लितहृदया 'धाराहयकलंयपुप्फगं पिव यम्ससियरोमकूग'-धाराहतकदम्बपुष्पमिव समुच्छसितरोमकूपा-धारहतं-जलधर-जलधाराताडितं कदम्बपुष्पमित्र समुच्छेलिताः स्थूलतां गता रोमकूपाः रोमनिर्गम स्थानानि यस्याःला तथोक्ता, यथा जलधर-धाराभिराहतं कदम्बकुसुमं विकसिन केसरव्याप्त भवति तथा स्वप्नदर्शनेन साऽपि समुद्गतरोमकूपा जाता, एवम्भूता सा तं स्वप्नम् 'ओगिव्हइ' अवगृहाति-अवग्रहादिना मनोविषयीकरोति, अवगृह्य-संस्मृत्य 'सयणिज्जाओ उट्टेइ' शयनीयत उत्तिष्ठति, उत्थाय 'पायपीढाओ पञ्चोरुहइ' पादपीठान्प्रत्यारोहति-चरणनिक्षेपपट्टादधस्तादवतरति, प्रत्यवरुह्य 'अतुरियमचवलमसंभंताए' अत्वरितमचपलमसम्भ्रान्तया अत्वरितं शीघ्रता रहितम्, अचपलं-देहचाञ्चल्यवर्जितं, यथास्यात्तथा अतएव असम्भ्रान्तया अत्रस्तया स्वलनाहीनया 'अविलवियाए' अविलम्बितया अनवरुद्धया 'रायहससरिउत्कृष्ट शुभ मनोभाव से युक्त हो (हरिसबसविलप्पमाणहियया) अत्यन्त उप के उल्लास से प्रफुल्लित हृदय वाली हो कर (धाराहय कलंयपुप्फगं पिव समृसनियरोमकूवा) मेघ की धारो से आहत कदम्ब पुष्प की तरह अतिस्थूल रोमकूप चाली बन चुकी नव उसने (तं सुमिणं ओगिहा) उस म्वप्न को अवग्रह रूप से विचार किया। फिर ईहा अवाय आदि रूप से उसका विशेष२ और भी चिन्तवन किया। (ओगिण्हित्ता) चिन्तवन कर पश्चात वह-(पायपीढाओ सणिजाओ) शय्या से (उद्देई) उठ गाई। (उछित्ता) उठकर फिरवह (पायपीढाओ पच्चोरुहइ) पादपीठ से नीचे उतरी (पच्चोसहित्ता) नीचे उतर कर बाद में वह (अतुरियमचवल मसंभताए-अक्लिबियाए राय हमसरिसीए गईप) शीघ्रता एवं देह की चपलता से रहित होकर बिना किसी हिचकिचाट के अनवरुद्ध थइने पू०४ उदासी प्रतियवाणी थने (धारायफलंबपुप्फागंपिवसमलसियरोमकूना) भेधनी धारामा माइत ४६ पनी म ००४ स्थूद शमा (शमाथित) 25. त्यारे ते (तं सुमिणं आगिण्डड) ते स्वम ઉપર અવગ્રહરૂપથી વિચાર કર્યો પછી ઈહા અવાય વગેરે રૂપથી સવિશેષ તેનું ચિતન ज्यु (ओगिणिहत्ता) यितन ४ा पछी ते (सयणिज्जाओ) शय्या पश्थी (उठेई) जहान मेसी 5. (उद्वित्ता) मेसीन ते (पायपीढाओ पचोरूहइ) पापी8 उपरथी नीय उतरी, (पञ्चोरुहिता) नीचे उतरीने ते (अरियमचवलमसंभताएअविलंबियाए रायससरिसीए गइए) हेनी यता, २डित ने धीमधीमे समय पा२ ते मनवरुद्ध ४ सीना देवी यासथी (जेणामेव सेणिए राया.
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
ज्ञाताधर्मकथासूत्रे
सीए' राजहंसीसच्या सलीलमशस्तगत्येत्यर्थः यत्रैव श्रेणिको राजा तत्रैवोपागच्छति - भूपसमीपमायाति, उपागत्य श्रेणिकं राजानं 'ताहिं' ताभिः = वक्ष्यमाणगुणयुक्ताभिः, 'इहार्हि' इष्टामिइष्टाभिधायिकाभिः, कंताहिं कान्ताभिः =अभिलपणीयाभिः 'पियाहि प्रियाभिः = मेमोत्पादिकाभिः 'मणुन्नार्हि' मनोज्ञाभिः = हृदयगमाभिः 'मणामाहि' मनोऽमाभिः = मनोरथसाधिकाभिः 'उरालाहि उदाराभिः = श्रेष्ठार्थ समन्विताभिः 'कल्लाणाहि' कल्याणीभिः = हितावहाभिः 'सिवाहि' शिवाभिः = निरुपद्रवाभिः, 'धन्नाहिं' धन्याभिः = प्रशंसनीयाभिः, 'मंगल्लाहिं' माङ्गल्याभिः = विघ्नविनाशिकाभिः, 'सस्सिरियाहि' सश्रीकाभिः =प्रसादमाधुर्यादिसकलत्राणीगुणयुक्ताभिः 'हिययगमणिज्जाहि' हृदयगमनीयाभिः = सुवोधत्वेन हृदय राजहंसी की सी गति से ( जेणामेत्र सेणिए राया तेणामेत्र उवागच्छइ । जहां श्रेणिक राजा थे वहां जा पहुँची (उवागच्छित्ता) पहुँचकर (इहार्दि) इष्ट अर्थ को सिद्ध करने वाली ( कंताहि ) सुन्दर ( पियाहि ) प्रेम उत्पन्न करने वाली ( मणुन्नाहिं) हृदय को हरण करने वाली (मणामादि) मनोरथ का सिद्ध करने वाली (उरालाहि ) श्रेष्ठ अर्थ से युक्त (कल्लाणाहि ) हित दायक (मिचाहिं ) उपद्रव रहित ( धन्नाहिं ) प्रशंसनीय (मंगलाहिं) विघ्न नाशक (सपिरीया) प्रसादमाधुर्य आदिसहित गुण (हिययगमणिज्जाहि ) हृदयग्राही (हिपहायणिज्जा)ि हृदय को प्रमोद उत्पन्न करने वाली (मियमहररिभियगंभीर सस्सिरीयाहिं) मित-परिमित, मधुर-कर्ण- सुखकारी, रिभीत-आलापगर्भित गंभीर - मेघ की ध्वनि के समान गंभीर (मस्तिरीयाहिं) प्रसाद आदि गुण विशिष्ट होने से परम शोभा वाली (गिरा) उपरोक्त गुण विशिष्टवाणी से (सेणियं) श्रेणिक राजा को (संलवतेणामेव उवागच्छइ) ल्या शिष्ट शन्न हता त्यां गई. ( उवागच्छित्ता) त्यांने (हड्डा) ने सिद्ध ४२नारी, (कंनाहि ) सुन्दर ( पियाहिं) प्रेम उत्यन्नने ४२नारी, (मणुन्नाहिं) हृहयने नारी, (मणामाहिं) मनोरथने पूर्ण नारी, (उरालाहिं) उत्तभ अर्थवाणी, (कल्लाणार्हि) हित ४२नारी (सिवाहि) उपद्रव वगरनी (धन्नाहिं) वणाणुवा साय: ( मंगलाहिं) विघ्नो न४ २नारी, ( सस्सिरीयाहिं) प्रसाद, भाधुर्य वगेरे गुणवाणी (हिग्रयगमणिजाहिं ) (हृदयग्राही (हिययपल्हायाणिजाहि) (हृदयमा हुई उत्यन्न नारी (मियमहुररिभियगंभीर सस्सिरीयाहिं) મિત, પરિમિત, મીઠી, કર્ણ સુખટ્ટ રિલિત આલાપ ગર્ભિત ગંભીર મેઘની ધ્વનિ देवी गंभीर, (सस्सिरीयाहि ) प्रसाद वगेरे गुणोथी युक्त होवाथी सरस शोलावाणी (fumë) (Gur stal na gquil qglal) (Afoi pri) Aley RIMA
९८
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवपिणी टोका. सू, स्वप्नफलनिरूपणम् ग्रारिणीभिः, हिययपहायणिज्जाहि' हृदयप्रह्लादनीयाभिः हृदयगतकोपशोकादिनिवारणेन मनःप्रमोदकारिणीभिः, 'मियमहुररिभियगंभीर सस्सिरियाहि मितमधुररिभितगम्भीरसश्रीकाभिः मिता-अल्पशब्दा बहुर्था, मधुरा कर्णसुखकरी, रिभिता आलापगर्भितत्वेन सगीतम्पा, गम्भीरा-मेघशब्दवदनुच्छस्वरा, सश्रीका =अनुपासाबलङ्गारयुक्तत्वात्परमशोभासंपन्ना, ताभिः, मितादिपञ्चपदानां कर्म धारयः, गिराहि' गीर्भिः वाणीभिः संलपन्ती-संलपन्ती-पुनर्जल्पन्ती, 'पडि. बोहेइ' प्रतिबोधयति राजानं जागरयति, 'पडिबोहित्ता' प्रतिवोध्य श्रेणिकेन राज्ञा 'अमणुन्नाया समाणी' अभ्यनुज्ञाता सती प्राप्तनिदेशा सती 'णाणामणि कणगरयणभत्तिचित्त नानामणिकरत्न भक्ति चित्र-विविधस्फटिकादिमणि सुवर्णरत्नानां भक्तिभिः-रचनाभिः, चित्रे-विचित्रे 'भदासणंसि' भद्रामने-सुवर्णसिंहासने यस्याधोभागे पीठिकावन्धो भवति निसीयइ'-निपीदति-उपविशति, निषद्य 'आसत्या' आश्वास्ता-गतिजनितश्रमापनयनेन विश्राममाप्ता तथा 'वीसत्था' विश्वस्ता=मनःप्रसन्नतया क्षोभवर्जिता 'सुहासणवरगया' मुखासनवरगता-सुखानि दुख कराणि च तानि आसनानि च सुरवासनानि, तेषु बरं-प्रधान, सर्वश्रेष्ठमित्यर्थः, तस्मिन् तदुपरिगता-उपविष्टा 'करपलपरिग्गहिय करतलपरिगृहीतं-करतलाभ्यां माणी२ वार२ संबोधित कर (पडियोहेइ) जगाया। पडिबोहेत्ता जगाकर (सेणिएणं रन्ना) श्रेणिक राजाने जब उसे (अन्भणुन्नायासमाणी) आज्ञा प्रदान की तब वह (णाणामणिकणगरयणभक्तिचिने) अनेक विध स्फटिक आदि मणियों, सुवर्ण तथा रत्नों की रचनाओं से विचित्र (भद्दामणसि) सुवर्ण के भद्रासन पर (निसीयइ) वैठगई। (निसीइत्ता) बैठकर (आसत्था वीसत्थासुहासणवरगया) जब वह आगमन जनित थकावट से
और क्षोम से रहित हो चुकी तब मनकी प्रसन्नता से उसी सर्व श्रेष्ठ मुखामन पर बैठी २ उसने (करयलपरिग्गहियं) दोनों हाथों को संपुटरूप में (संलवमोणी २) वा२वा२ समाधित ॐशन [पडिबोहेइ] २७या. [पडियोहेत्ता] ruीने-[सेणि एणं रन्ना] श्रेणुि ये न्यारे तेने (अन्भणुन्नायासमाणी) माज्ञा मापी त्यारे ते (णाणामणि कणगरयणभत्तिचित्ते) मने २ २३४ वगैरे भामा, सुव तमन २माथी २यित वियित्र (भदासगंसि, मद्रासन ५२ (निसीयइ) मेसी 5. (निसीइत्ता) मेसीने (आसत्थो वीसत्था सुहासणवरगया) જ્યારે તે ચાલીને આવવાના થાક, અને ભ વગરની થઈ તેમજ પ્રસન્ન મનવાળી થઈ ત્યારે ते सर्वोत्तम सुमासन पर मेसत मेसdi तेणे (करयलपरिगहियं) पन्ने हाथने
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
100
ज्ञाताधर्मकथाम परिगुहीतं संपुटीकृत्तं 'सिरसावत्त' गिरावत-गिर्रास अावनों यस्य स गिर आवर्तः, तं तादृशम् अञ्जलिं-मुकुलितकरतलपुटं 'मत्थए कमस्तकं कृत्वा श्रेणिकं राजानमेवमवादी वक्ष्यमाणमकारणाचीकथत-हे देवानुप्रियाः ! एक खलु अहम् 'अज' अद्य तम्मिन तादो-तथाप्रकारे गयनीये 'सालिंगणवाहिए सालिङ्गवर्तिके शरीरप्रमाणोपधानसहिते, इत्यादि पूर्वमत्रवर्णितविशेषणविशिष्टे 'जाव' यावत् 'णियगवयणमध्ययंत' निजकवदनमतिपतन्तं गगनतलावतरन्तं मम मुखे प्रकिगन्तं गज स्वप्नदृष्ट्वा प्रतियुद्धा जागरिताऽस्मि तम्तम्मात्कारणात एतरय खलु उदारस्य यावत-महास्वमस्य कः 'विप्रकारकः ‘कल्लाणे' कल्याण: शुभपरिणाम करके (सिरसावत्तं) पश्चात उन्हे मस्तक पर घुमाते हुए (अंजलिं मत्थए कटु) अपनी उस अंजलि को अपने माथे पर रखकर (सेणियं रायं एव क्याली) श्रेणिक राजा से इस प्रकार कहा-(एवं खलु अहं देवाणुप्पिया !) हे देवातप्रिय ! में आपके समीप इसलिये आई है-मुनिये-(अज तंसि तारिसर्गास मणिज्जसि सालिंगणवटिए जाब नियगययणमाकंतं गय मुनिणे पासित्ताणं पडिबुद्धा) आज में उस पूर्वोपार्जिन परम पुण्य के प्रकर्ष से प्राणियों को प्राप्त होने योग्य शव्यापर कि जो शरीर की लंबाई प्रमाण लंब तकिये से युक्त आदि पूर्वमन्त्रवर्णित विशेषणों वाली थी उसपर सोई हुई थीं। उस समय में न अधिक निद्रा में थी और न जाग्रत अवस्था में ही। ऐसी स्थिति में मैंने रात्रि के पिछले प्रहर में गगनतल से उतरते हुए गज को अपने मुख में प्रवेश करते हुए स्वप्न में देखा है। स्वप्न देखने के अनन्तर ही में रिलकुल जग गई। (तं एयस्स णं देवाणुप्पिया ! उरालस्स AY२ मतावान (सिरसावन) पछी तेभने भत्त५२ ३२वता (अंजलि मत्यए क) पातानी सिने पोताना भाया ५२ शमीने (सेणियं राय एवं त्रयामो) तिने मा प्रभारी यु-(पत्र बलु अदेवाणप्पिया ! वानुप्रिय । सामा
तभाई! पाये थेटसा भाटे यापी छु-(अजहंसित्तारिसगसि सयाणिज्नंसिसालिंगणवटिए जाब नियगवयणमडवयंतं गयं मुमिणे पासित्ताणं पडियुद्धा) આજે હું તે શય્યા ઉપર સુતી હતી કે—જે પૂર્વકાળમાં અત્યન્ત પુણ્ય પ્રકવન્ટેજ માણને પ્રાપ્ત થાય છે, અને જે શરીરની લંબઈના જેટલા લા ઓશીકાવાળી છે-વગેરે આ સૂત્રના પૂર્વ સૂત્રમાં વર્ણવેલાં બધા વિશેષણોથી યુકત હતી હું તે વખતે નિદ્રામાં ન હતી તેમજ જાગ્રત અવસ્થામાં પણ નહતી એવી સ્થિતિમાં રાત્રિના પાછલા પહેરમાં આકાશમાંથી નીચે ઉતરતા હાથી ને અઢમાં મેં મારા મેમાં પ્રવેશતો જોયો છે यस मे पछी तरतजी 15. (तं एयरस णं देवाणुप्पिया! उरालस्स जाव
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
सनगारधर्मामृतवर्पिणीटीका सू. ८ स्व.स..निरपणम्
१०२
जनकः ‘फलवित्तिविसे से' फलवृत्तीविशेषः फलप्रवृत्तीर्भवीष्यति ? इति 'मन्ने' मन्ये अहं तर्कयामि । धारीणीदेवी श्रेणीकस्य राज्ञो मुखादस्वप्नस्य विशेषफलं श्रोतुमिच्छति स्मेति भावः ॥सू० ७।। ___मूलम्--तएणं सेणिए राया धारिणीए देवीए अंतिए एयम; सोचा णिसम्म हट जाव हियए धाराहय नीय सुरभि कुसुम चंचु. मालइय तणु, ऊसवियरोमकूवे तं सुमिणं ओगिहिए ओगिम्हित्ता ईहं पविसइ पविसित्ता अपणो साभाविएणं मइपुव्वएणं बुद्धिविण्णाणेणं तस्स सुनिणस्स अत्थोग्गहं करेइ करित्ता, धारिणीदेवीं ताहिं जावहियय पट्टायणिज्जाहि मिउमररिभिय गंभीरसस्लिरीयाहि बग्गूहि अणुवूहेमाणे २ एवं वयासी-उराणे णं तुमे देवाणुप्पिए ! सुमिणे दिखे, कल्लाणे णं तुमे देवाणुप्पिए । सुलिणे दिठे सिवे धन्ने संगल्ले सस्सिरीए णं तुमे देवाणुप्पिए ! सुमिणे दिढे आरोग्गातुटूि दीहाउयकल्लाणमंगलकारए णं तुमे देवी! सुमिणे दिहे, अत्थलाभो ते देवाणुप्पिए ! पुत्तलाभो ते देवाणुप्पिए ! रजलाभो, भोगसोक्ख लाभो ते देवाणुप्पिए ! एवं खलु तुमं देवाणुप्पिए !नवण्हं मासागं बहुपडिपुण्णाणं अट्ठमाण य राइं दियाणं विइकताणं अम्हं कुलकेउ कुलदीव कुलपव्वयं कुलवडंसयं कुलतिलकं कुलकित्तिकरं कुलवित्तिकरं कुलणंदिकरं कुलजसकरं कुलाधारं कुलपायवं कुलविवद्धणकरं सुकुमालपाणिपायं जावदारयं पयाहिसि, से वि य णं दारए उम्मुक्कबालभावे विन्नाय परिणयमेत्ते सूरे वीरे विकंते विच्छिन्न
जाव मुमिणस्स के मन्ने कल्लाणे फलवित्तिविसे से भविस्सइ) हे नाथ ? इस शुभ महास्वप्न का क्या फल होगा।॥सूत्र ७॥
मुमिणस्स के मन्ने कल्लाणे फलवित्तिविसेसे भविस्सइ) 3 वाभि ! -महा शुभ स्वप्ननु शु ३॥ थशे ? ॥सूत्र ७॥
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०२
शाताधर्म कथानक्षत्रे विपुल बलवाहणे रजवती रायो भविस्सइ । तं उराले ण तुमे देवी सुमिणे दिले जाव आरोग्गतुट्टिदीहाउयकल्लाण कारए णं तुमे देवी! सुमिणे दिहे त्ति कटु भुजोर अणुव्हेइ ॥सू० ८॥
टोका-'तएणं सेणिए' इत्यादि । 'तएण' ततः देव्याः स्वदृष्ट स्वप्न कथनानन्तरं खलु-निश्चयेन श्रेणिको राजा धारिण्या देव्याः अंतिए' अन्तिकेसमीपे तन्मुखादित्यर्थः, एयमट्ट' एतमर्थ दृप्टस्वामस्वरूपं सोचा' श्रुत्वाकर्णपथे कृत्वा निसम्म' निशम्य हृदिधृत्वा 'हहतुडे' हृष्टतुष्ट:' 'जाव' यावत्- हपंवशविसपंद्हृदयः 'धाराहयनीवसुरभिकुसुमचंचुमालइयतणुऊसवियरोमकूवे' धाराहतनी. पसुरभिकुसुमचंचुमालदयतनूच्छतरोमकूपः- धारया=वृष्टिधारयाहतानि आहतानि यानि नीपस्य कदम्वस्य सुरभिकुसुमानि=सुगन्धितपुष्पाणि तानीव चंचुमालइया पुलकि तार्थक 'देशीयोऽयं शब्दः' पुलकिता तनुः शरीरं, तस्मिन् । उन्छुि. तास्थूलतां गता रोग्णां कपा: रोमनिर्गमस्थानानि यस्य स तथोक्तः, तथ रूपा भूपोऽसौ तं स्वमं 'ओगिण्डइ' अवगृह्णाति स्वप्नार्थमशेषनिरपेक्ष सामान्यरूपार्था
तएणं सेणिए राया इत्यादि
टीकार्थ-(तएणं) धारिणीदेवीने जब अपना दृप्ट महास्वप्न कह दिया तब (सेणि र राया) श्रेणिक राजा (देवीए अंतिए) उसदेवी के मुख से (एयम8 सोच्चा) इस महा स्वप्नरूप अर्थको-सुनकर (णिसम्म) तथा हृदय में धारणकर (हहतुढे) हर्पसे अपार संतुष्ट हुए। यहां यावत् पद "चित्तमाणदिए पीइ. मणे-परमसोमणास्सिये हरिसबसविसप्पमाणहियये" इस पाठका ग्रहण हुआ है। (धाराहयनीवसुरभिकुसुमचंचुसालयतणुअस विय रोमकूवे) जिस प्रकार दृष्टि की धारा से कदम्बके पुष्प विकसित होते हैं। उसी प्रकार रानीके रोम विकसित हो गये। राजाने उसी समय (तं सुमिण
तएणं सेणिए राया इत्यादि आ-(त एणं) न्यारे धारिणी हवीये पोते नये महा स्वस युत्यारे (सेणिए राया) श्रेणि: PAM (देवीए अंतिए) ते वीना भुमथी (एयमटुं सोचा) मा महास्वप्न३५ मर्थ समितीने (णिसम्म) तम यमा धा२५ शने (हठ्ठ तुट्टेपंथी भूमी संतुष्ट थया मडी यावत् ५५ "चित्तमोणंदिए पीइमणे परम सोमणास्सिये हरिसवसविसप्पमाणहियये" 20 48 स्वी२वामां माव्या छ (धाराहयनीव मुरभिकुसुम चंचुमालइयतणुअसवियरोमकवे) म वर्षानी ધારાઓથી કદંબનાં પુષ્પ ખીલે છે, તેવી રીતે રાણીના વાટાં વિકસિત થયાં. રાજાએ ते सभये (तंसुमिणं ओगिण्हइ) Aqड ज्ञानवडे सामान्य ३५ ते २वन विष
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका सू ८ स्वप्नफलनिरूपणस्
-
वग्रहेण जानाति, अवगृह्य = अर्थावग्रहतो निर्णीय 'ई' ईहां = सदर्थपर्यालोचनाभिमुखां गतिचेष्टाम् 'अणुपविस ' अनुप्रविशति = अन्तोऽवतरति स्वान्तः - करणं विचारसरणौ प्रवेशयतीत्यर्थः, अनुप्रविश्य 'अप्पणी' आत्मनः = स्वस्य 'साभाविएणं' स्वाभाविकेन= स्वाभावसिद्धेन 'मइपुच्चएणं मतिपूर्वकेण-मुक्ष्मधर्मालोचनरूपो मानसो व्यापारः तत्पूर्वकेण क्ष्मार्थपर्यालोचनपूर्वकेण बुद्धिविष्णाणेण बुद्धिविज्ञानेन = गृहीतार्थ परिच्छेद पूर्वक विशिष्टक्षयोपशमजनितोपयोगवि शेषेण तस्य स्वप्नस्य 'अत्थोग्गहं' अर्थात्रग्रह = स्वप्नार्थनिर्णयं करोति, कृत्वा धारिणीदेवीं ताभिः = वक्ष्यमाणरूपाभिः 'जान' यावत्, 'इष्टाभिः' इत्यारभ्य यावत् हृदय महलादनीयाभिः = हृद्गानन्दजननयोग्याभिः 'मिउमहुररिभियगं मीरस स्सिरियाहिं' मृदुमधुररिभितगम्भीरसश्रीकाभिः - मृदुमधुराभिः = सुकोमलवर्णपदगओगिण्डिइ) उस स्वप्न का अवग्रह ज्ञानद्वारा सामान्यरूप से विचार किया ( ओगिता ) फिर सामान्य विचाररूप अर्थ अवग्रहज्ञान - ज्ञान करने के बाद (ई पविस) वे सदर्थ के पर्यालोचन के अभिमुख हुए ईहा ज्ञान में प्रविष्ट हुए अर्थात् उस महास्वप्न का चिन्तवन फिर उन्होंने ईहाज्ञान से किया (प विसित्ता अप्पणोसा भाविएणं मड पुन्वएर्णबुद्धिविष्णाणे णं तस्स सुमिणस्स अत्योरग करेइ) ईहा ज्ञान से जब वे उस महास्वप्न का विचार कर चुके तव फिर अपने स्वाभाविक गतिपूर्वक बुद्धि विज्ञानद्वारा उस महा स्वप्न के अर्थ का उन्होंने निर्णय किया। मुक्ष्म धर्म के आलोचनरूप जो मानसिक व्यापार होता है उसका नाम यति है । तथा गृहीत अर्थ के परिच्छेद् पूर्वक जो विशिष्ट क्षयोपशम होता है और उस क्षयोपशम से जो उपयोग विशेष होता है उसका नाम बुद्धि विज्ञान है । ( करिता ) इम विचार करके (धारिणीं देवी ताहिं जात्र हियय पल्हायणिज्जाहिं मित्रमहुरविद्यायु. (ओगिण्हित्ता) सामान्य विद्यारथी अर्थावग्रहज्ञान भेजव्या च्छी (ई पत्रिसह) ते सहना पर्यासोयन तर अलिभुण थता डिज्ञानभां प्रविष्ट थया, अर्थात् ते भडा स्वप्ननु तिन तेथेोग्ये घडा ज्ञानवडे उयु . ( पत्रिसित्ता अप्पणो साभाविणं मन्त्रण वुद्धिविण्णाणे णं तस्स सुमिणस्स अत्थोग्यहं करेइ) हाज्ञानવડે જ્યારે તેઓએ તે મહાસ્વસ વિષે વિચાર કરી લીધા ત્યારે ફરી પોતાની સહજ મતિપૂર્વક બુદ્ધિ વિજ્ઞાનવડે તે મહાસ્વપ્નના અનેા નિર્ણય કર્યાં. સૂક્ષ્મ ધર્મની આલેાચનારૂપે જે માનસિક વ્યાપાર હાય છે, તે મતિ છે. તેમજ ગ્રહણુ કરાયેલા અર્થના પરિચ્છેદપૂર્વક જે વિશિષ્ટ ક્ષાપશમ થાય છે, અને તે ક્ષયાપશમવડે જે उपयोग विशेष होय हे ते मुद्धिविज्ञान छे. (करिता) भारीते वियारीने ( धारिणीं देवीं ताहिं जाव हिययपल्हायणिजाहिं मिउमहुररिभिय गंभीरसम्सिरीया हिं
१०३
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०४
ज्ञाताधर्मकथागसूत्रे मितत्वेन श्रुतिसुखदाभिः, रिमिताभि-मधुरर वरालापनेन संगीतसदृशाभिः गम्भीराभिः अर्थगौरववतीभिः स श्रीकाभि. शोभासम्पन्नाभिः 'वग्गूहि' गग्भिः 'अणुबूहेमाणे २' अनुव॑हयन् २ मुहुर्मुहुः प्रशंसयन् उत्साहयन्नित्यर्थः एवं वक्ष्यमाणप्रकारण अवादीत्, तदेवाह-हे देवाणुप्रिये ! उदार खलु त्वया स्वनोदृष्टः, कल्याणः खलु त्वया हे देवानुप्रिये ! स्वप्नो दृष्टः, एवं शिवः निरुपद्रवः सुखरूप इत्यर्थः, धन्यः प्रशंसनीयः, माङ्गल्या मङ्गलमयः, सश्रीका शोभासंपन्नः खलु रिभियगंभीर सस्सिरीयाहिं वग्गूहि अणुचूहेमाणे२ एवं वयासी) राजाने धारिणी देवी की इष्ट आदि विशेषणोंवाली वाणी द्वारा बार२ प्रशंसा की। यहां जो 'यावत' पद आपा है उससे 'इष्टोहिं कंताहिं पियाहिं मणुन्नाहि, मणामाहिं, उसलाहिं, कल्लाणाहिसिलाहिं, धन्नाहि, मंगल्लाहिं, सस्सिरीयाहिं,' इतने और पीछे के पाठका संग्रह हुआ है। इन पदों का अर्थ ७चे सूत्रकी व्याख्या में किया जा चुका है। राजाने जिम वाणी द्वारा रानी की प्रशंसा की थी वह पूर्वोक्त विशेषणों वाली होने के साथ२ सुकोमल वर्ण तथा पदों से युक्त होने के कारण श्रुति सुखद मधुर स्वर और आलापवाली होने के कारण संगीत सदृश एवं अर्थ गौरववाली होने के कारण सश्रीक-शोभा संपन्न थी। बार बार प्रशंसा करना अथवा उत्साहित करना यह 'अणुबूहेमाणे' पद का अर्थ है। राजाने कहा (उरालेणं तुमे देवाणुप्पिए सुमिणे दिहे) हे देवानु प्रिये ? तुमने बहुत ही उदार स्वप्न देखा है। (कल्लाणेणं तुमे देवाणुप्पिए सुमिणे दिढे सिवं दग्गृहि अणुव्हमाणे २ एवं क्यासी) मे धरवीना ४८ वगेरे विशेषणपाणी वाणी 43 वारवार qा ४ा सही २ 'यावत्' ५४ माव्यु छ, तेनाथी "इट्टाहिं, कताहि, पियाहिं, मणुन्नाहि, मणामाहि, उरालाहि. कल्लाणाहि, सिवाहिं. धन्नाहि मंगल्लाहि. सस्सिरियाहि माटो वधारानी पानी पानी સ ગ્રહ થયે છે. આ પદેને અર્થ સાતમાં સૂત્રની વ્યાખ્યામાં કરવામાં આવ્યું છે ત્યાથી જાણી લેવું જોઈએ. જે વાણીવડે રાજાએ રાણીના વખાણ કર્યા હતાં, તે પૂર્વે કહેલાં વિશેષણોથી યુક્ત હેવાની સાથે સાથે તે સુકેમળ વર્ણ તથા પદવાળી હોવાને કારણે, કર્ણ સુખદ મધુરસ્વર અને આલાપવાળી હોવાને કારણે, સંગીતની જેમ અને અર્થ ગૌરવવતી હવા બદલ શેભા–સ પન્ન હતી. વાર વાર વખાણ કરવા અથવા તો Sत्साहित ४२ "अणु बृहे माणे" मे २॥ पहनो अर्थ छ. २०-ये यु(उरालेणं तुमे देवाणुप्पिए सुमिणे दिढे) देवानु प्रिये । ते म४ माश्च ।२४ वन यु छ. (कल्लाणे णं तुमे देवाणुप्पिए सुमिण दिट्टे सिवं धन्ने, मंगल्ले,
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवपिणीटीका स. ८ स्वप्नफलनिरूपणम्
१०५ . त्वया हे देवानुप्रिये । स्वप्नोदृष्टः, तथा 'आरोग्गतुहि दीहाउयकल्लाणमंगलकारए' आरोग्यतुष्टि दीर्घायुष्क कल्याणमाङ्गल्यकारकः-आरोग्य-नैरुज्यं, तुष्टिः सन्तोषः दीर्घायुष्क-चिरजीवनकालः, कल्याण-शुभं, माङ्गल्य-मङ्गलमयम् एतेषां कारक: =उत्पादकोऽयं स्वप्नः हे देवि ! त्वया दृष्टः, तेन कारणेन विपुलसंपत्तिलक्षण अर्थलाभस्ते तव हे देवानुपिये। पुत्रलाभस्ते देवानुप्रिये ।, राज्यलाभः, भोगसौख्यलाभः भोगःशब्दादिविषयः, सौख्यम् इष्ट शब्दादिमाप्तिजनितसुखम्, एतयोर्लाभस्ते भविष्यति हे देवानुप्रिये !। एवम् अस्य स्वमस्य प्रभावेण खलु= निश्चयेन त्वं 'नवण्हं मासाणं बहुपडिपुण्णाण' नवसु मासेसु बहुप्रतिपूर्णेषु पूर्णतया संपन्नेषु 'अट्टमाणं' अष्ठिमेषु अर्द्धमष्टमं येषु तानि-अष्टिमानि तेषु साद्धसप्तसु 'राइंदियाणं' रात्रिन्दुिवेषु 'विकताणं' व्यतिक्रान्तेषु व्यतीतेपु-सार्द्धसप्तरात्र्यधिकेपु नवसु मासेपु परिपूर्णे सत्सु-इत्यर्थः, अत्र सप्तम्यर्थे षष्ठी प्राकृतत्वात्, अ. धन्ने, मंगल्ले सस्सिरीए णं तुमे देवाणुप्पिए सुमिणे दिवे) हे देवानु मिये ? तुमने बहुत अच्छा शुभ परिणाप्रजनक स्वप्न देखा है। बहुत अच्छा सुखरूप, बहुत अधिक प्रशंसनीय, अत्यन्त मंगलमय तथा अतिशय शोभा संपन्न स्वप्न हे देवानुप्रिये देवि ? तुमने देखा है। (आरोग्गतुहिदीहाउयकल्लाणमंगलकारएणं तुमे देवी सुमिणे दिट्टे) देवी? जो स्वप्न तुमने देखा है वह आरोग्य सूचक, सन्तोषप्रद, दीर्घ आयु कारक, शुभदायक, तथा मंगल दाता देखा है। (अत्यलाभो ते देवाणुप्पिए, पुत्त. लाभो ते देवाणुप्पिए ? रज्जलाभो, भोगसोक्खलाभो ते देवाणुप्पिए) हे देवानुप्रिये ? यह देखा हुआ स्वप्न विपुल संपत्तिरूप अर्थलाभ, पुत्रलाभ राज्यलाभ, भोग तथा सौख्यलाम तुम्हें होगा इसका सूचक है। (एवं खलु तुमं देवाणुप्पिए नवण्हं मासाणं बहुपडिपुण्णाणं अट्ठमाणं य राइं दियाणं सस्सिरीएणं तुमे देवाणुप्पिए सुमिणे दिवे) ते अतिशय शुभ परिणाम मापना३ બહુ જ સારૂં સુખરૂપ, અત્યંત વખાણવા ચગ્ય, ખૂબજ મંગળમય તેમજ ખૂબજ शालायुत देवानु प्रिये । सा स्वभनयुछ. (आरोग्गहिदोहाउय कल्लाणमंगलकारएणं तुमे देवी सुमिणे दिट्टे) वि । तमे २ २१न नेयु छ ते આરોગ્યને સૂચવનાર, સંતોષ આપનાર, આયુષ્ય વધારનાર, શુભદાયક તેમજ મંગલआ छ. (अत्यलाभो ते देवाणुप्पिए, पुत्तलाभो ते देवाणुप्पिए ! रजलाभो, भोगसोक्खलामो ते देवाणुप्पिए) हेवानुप्रिये । ते नयेi l स्वप्नथी પુષ્કળ સંપત્તિરૂપ અર્થ લાભ, પુત્રલાભ, રાજ્યલાભ, ભેગ તથા સૌષ્ય લાભ તમને थरी- सानु सूय४ मा स्थान छ. (एवं खलु तुम देवाणुप्पिए नवण्हं मसाणं बहु १४
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०६
ज्ञाताधम कथाङ्गसूत्रे स्माकं 'कुलके' कुलके तुं-कुलस्य केतुरिव केतुस्तं कुलध्वज-यशः कीर्त्या दिना केतुब दूरतोऽपि प्रसिद्धत्वात् अद्भुतकार्यकारित्वाच वंशपताकावदुल्लसन्तम्, 'कुल. दीवं' कुलदीपं-कुलस्य दीप इव दीप: 'कुलक्रमागत महत्त्वप्रकाशकत्वात्, तं कुलोघोतकम्, अस्य 'कुलद्वीपः' इत्यपि छाया, तत्र कुलस्य द्वीप इव द्वीपः आधारकत्वात्, 'कुलपव्वयं' कुलपर्वत-कुलम्य स्थिराश्रयत्वात्, परैरपरिभवनीयत्वाच्च पर्वत इव पर्वतस्तम्, कुलवडिसयं' कुलावतंसक कुलमुकुटरूपं सर्वश्रेष्ठत्वात्, “कुलतिलगं' कुलतिलक-कुलस्य शोभाऽऽधायकत्वात्तिलकरूपम्, कुलकित्तिकरं' कुलकीर्ति कर-कुलस्य कीर्तिः प्रख्यातिस्तस्याः करः, यस्य जन्मना कुलस्य ख्यातिभवति तम्, 'कुलवित्तिकरं' कुलवृत्तिकर-कुलम्य वृत्तिः मर्यादा तस्याःकरस्तम्, 'कुल णंदिकरं' कुलनन्दिकरं कुलस्य नन्दिः धनधान्यादि वृद्धिः, तस्याः करस्तम्, 'कुलजसकर'-कुलयशस्कर-कुलस्य यशः सर्वदिक्प्रसिद्धिस्तस्य करस्तम्, 'कुलाधारं' कुलाधारं सकलकुलजनस्याधारभूतम्, 'कुलपायचं' कुलपादपम् आश्रयणीयमाणिगणोपकारित्वेन वृक्षतुल्यम् 'कुलविवद्धणकरं' कुलविव नकर-कुलोन्नविइक्कंताणं) इस तरह हे देवानुपिये देवि ? इस देखे हुए स्वप्न के प्रभाव से नियमतः साढेसात रात्रि अधिक नव मास व्यतीत होने पर (अम्हंकुलकेउं) हमारे कुलका केतुरूप (कुलदीव) कुलका दीपक स्वरूप, (कुलपव्वयं) कुल का पर्वत स्वरूप, (कुलबडिंसयं) कुल का आभूषण स्वरूप (कुलतिलक) कुल का तिलक स्वरूप, (कुलकित्तिकरं) कुल की कीर्ति कारक, (कुलवित्तिकर) कुल की मर्यादा कारक (कुलणंदिकर) कुल में धन धान्यादि को वृद्धिकारक (कुलजसकर) कुल की सर्व दिशाओं प्रसिद्धिकारक (कुलाधारं) कुलका आधारभूत (कुलपायवं] कुल का पादप (वृक्ष) स्वरूप (कुलविवद्धण करं) कुल की उन्नति कारक, (सुकुमाल पाणिपायं जावदारयं पयाहिसि) ऐसा कोमल कर और चरणवाले पुत्र को तुम पडिपुण्णाणं अट्ठमाण य राइंदियाणं विइकंताणं) मेवी शते है हेवानुप्रिये ! જોયેલા આ સ્થાનના પ્રભાવથી નિયમપૂર્વક નવ માસ ઉપર સાડા સાત રાત્રિ પસાર થતાં (अम्हकुल केउ) भभारा पुजनी ॥३५ (कुलदीव) ही५४ २१३५, (कुलपव्यय) अजना पत स्व३५ (कुलपडिसयं) सुजना माभूषा २१३५ (कुलतिलक) - तिम २१३५ (कुलकोर्तिकर) अपने प्रसिद्धि पभाउना२, (कुलवित्तिकर) भया!११२४, (कुलणंदिएणं) मा धनधान्य वगैरेनी वृद्धि ४२ना२ (कुलजसकर) सक हिशासामा गनो यश मापना२, (लाधार) सुजना साधा२३५, (कुलपायचं) अपने भाटे उत्तम वृक्ष स्व३५, (कुलविवद्धणकरं) अपने प्रातिना ५थे होरनार, (सुकुलमालपाणिपायं जोव दारयं पयाहिसि) सेवासुआमा डायगवाणा पुत्रने
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका, मू ८ स्वप्नफलनिरूपणम्
१०७ तिकारकम्, सुकुमालपाणिपाय' सुकुमारपाणिपादं-कोमलकरचरणम् 'जाब' यावत-यावच्छन्देन 'अहीनपञ्चन्द्रियशरीरं, लक्षण व्यञ्जनगुणोपपेतं, मानोन्मानप्रमाणपतिपूर्णमुजात सर्वाङ्गसुन्दराग शशिसौम्याकार, कान्तं, प्रियदर्शनं, सुरूपम् एतादृशं 'दारगं' दारक-पुत्र ‘पयाहिसि' त्वं प्रजनिप्यसि, इदमेव स्वमस्यास्य फलमवेहीति भावः । पुनः किम् ? इत्याह-'से वि य' इत्यादि, सोऽपि च खलु जन्म दो गी। पुत्र को जो कुल के तुरूप कहा गया है उसका त!त्पर्य यह है कि जिस प्रकार ध्वजा दृर२ तक दिखलाई देती है उसी प्रकार यह पुत्र भी अपने यश और कीर्ति द्वारा दुर२ तक जनता में प्रसिद्ध होगा। अथवा जिस प्रकार वंशपरंपरागत पताका फहराती रहती है उसी प्रकार यह भी अद्भूत कार्य कारी होने से अपने कुल में चमकता रहेगा। दीपक की उपमा देने का यह प्रयोजन है कि जैसे दीपक घटपटादिक पदार्थों का प्रकाशक होता है उसी तरह यह भी कुलक्रम से आये हुए महत्त्व का प्रकाशक होगा। अथवा 'कुलदीप' की छाया कुलद्वीप भी हो सकती है। इसका भाव यह होता है कि जिस प्रकार द्वीप जनता का आधारभूत होता है उसी तरह यह भी अपने कुल का एक आधारभूत होगा। पर्वत की उपमा इसमें इसलिये घटित होती है कि जिस प्रकारपर्वत एक स्थिर आश्रय माना जाता है और वह बडी२ आंधी के झकोरों से भी अपरिभाविनीय होता हैं। उसी प्रकार यह पुत्र भी अपने कुल का एक स्थिरभूत भूत आश्रय होगा और अन्य व्यक्तियों
જે કુળની ધજા (કેતુ) રૂપે કહેવામાં આવ્યું છે, તેનું તાત્પર્ય એ છે કે જેમ ધજા બહુ દૂર સુધી જોવામાં આવે છે, તેમજ આ પુત્ર પણ તેમના યશ અને કીતિ વડે બહુ દૂર સુધી પ્રજામાં પ્રસિદ્ધિ પામશે. અથવા જેમ વંશ પરંપરાગત પતાકા લહેરાતી રહે છે, તેમ જ આ પણ અવનવા કાર્યો કરનાર હોવાથી પિતાના કુળમાં પ્રકાશતો રહેશે દીપકની ઉપમા આપવાનો આ આશય છે કે જેમ દીપક ઘટપટ” વગેરે પદાર્થોનો પ્રકાશક હોય છે, તેમજ આ પણ કુળક્રમે આવેલ “મહ ત્વને પ્રકાશક થશે. અથવા “કુલદીપ’ની છાયા (બીજો અર્થ) કુલદ્વીપ પણ થઈ શકે છે એનો આશય આ પ્રમાણે છે કે જેમ દ્વીપ (બેટ) સમાજનો આધાર હોય છે, તેમજ આ પણ પિતાના કુળને એક આધાર થશે. પર્વતની ઉપમા એને એટલા માટે આપવામાં આવી છે કે જેમ ૫ત એક સ્થિર (અડગ) આશ્રય (આધાર) મનાય છે અને તે ભયંકર વાવાઝોડાના આઘાતોથી પણ અજેય હેાય છે તેમજ આ
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०८
क्षाताधर्मकथाअसून द्वारा यह अपरिभवनीय होगा। मुकुट या आभूपण की उपमा देने का भाव यह है कि जैसे सुकुट आभूपण सर्व श्रेष्ठ माने जाते हैं वैसे ही यह पुत्र भी अपने कुलमें सर्वश्रेष्ठ माना जावेगा। तिलक की उपमा इसे इसलिये दी गई है कि जिस प्रकार मस्तक की शोभा तिलक से होती है उसी प्रकार यह भी अपने कुल की शोभा कारक बनेगा। इसके जन्म से कुल की कीर्ति-ख्याति-होगी इसलिये इसे सूत्रकारने कुलकीर्तिकर कहा है। कुल की मर्यादा कारक होने से यह कुलत्ति कर रूप से प्रकट किया गया है। धन धान्यादि की यह कुलमें वृद्धि करने वाला होगा अतः इसे कुल नंदिरूप कहा गया है। सर्व दिशाओं में अपने कुल की प्रसिद्धि करने वाला बनेगा इसलिये इसको कुलजसकर कहा है। समस्त कुलजनो का यह आधार भूत होगा अतः कुलाधार, तथा आश्रयणीय प्राणिजनों का उपकारक होने से कुल पादपरूप कहा गया है। 'यावत्' शब्द आया है उससे इस पाठ का संग्रह हुआ है-'अहीनपंचेन्द्रियशरीरं, लक्षण व्यंजनगुणोपपेतं,-मानोन्मान प्रमाणप्रतिपूर्णसुजातसगि शशिसौम्याकार, कान्तं, प्रियदर्शनं, मुरूपम्' इन समस्त पदों का व्याख्या अभयकुमार के वर्णन करने वाले चतुर्थ मूत्र में की चुकी है। इस प्रकार राजाने रानी को समझाते हुए कहा कि हे देवि ? यही इस दृष्ट स्वप्न પુત્ર પણ પિતાના કુળને એક સ્થિર આશ્રય બનશે અને બીજા માણસો વડે આ અજેય થશે. મુકુટ અથવા આભૂષણની ઉપમા આપવાનો આશય આ પ્રમાણે છે કે જેમ મુકુટ અથવા આભૂષણ સર્વોત્તમ મનાય છે, તેમજ આ પુત્ર પણ પિતાના કુળમાં સર્વોત્તમ મનાશે. તિલકની ઉપમા એને એટલા માટે અપાઈ છે કે જેમ માથાની શોભા તિલકથી થાય છે તેમજ આ પુત્ર પણ પોતાના કુળને શોભાવનાર થશે. એના જન્મથી કુળ યશસ્વી બનશે એટલા માટે સૂત્રકારે એને “કુળકીર્તિકર કહ્યો છે. કુળની એ મર્યાદા કરનાર હોવાથી એ કુળવૃત્તિરૂપે બતાવવામાં આવ્યું છે આ પુત્ર કુળમા ધનધાન્ય વગેરેની વૃદ્ધિ કરનાર થશે એથી એને કુળ ન દીરૂપ કહેવામાં આવ્યું છે બધી દિશાઓમા એ પિતાના કુળને પ્રખ્યાત કરનાર બનશે એથી એને “કુળજસકર કો છે બધાકુળના માણસે એ આધાર થશે, એથી એ કુળાધાર તથા અશ્ચિત પ્રાણીજનેને ઉપકારક હોવાથી કુળપાદરૂપે કહેવામાં આવ્યું છે, તેથી આ पानी सब यो छ:-"अहोनपचेन्द्रियशरीरं लक्षणव्यंजनगुणोपपेतं मानोन्मानप्रमाणप्रतिपूर्णमुजातसर्वाङ्गमुन्दराङ्गं शशिसौम्घाकार, कान्तं, प्रियदर्शन, पन्"। मn ori पहानी व्याज्य समयभार वर्णन प्रसगे ચેટા ચૂત્રમા કરડા આવી છે. ત્યાંથી જાણી લેવું આ પ્રમાણે રાજાએ રાણીને સમ
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका सू ८ स्वप्नफलनिरूपणम्
१०१ दारका=असौ पुत्रः 'उम्मुक्कवालभावे' उन्मुक्तवालभावः शैशववयसो बहिर्भूतः 'विष्णायपरिणयमेत्ते' विज्ञातपरिणतमात्रः-विज्ञाता-परिशीलिता परिणतमात्रा कलादिषु परिपक्वदशा यस्य स तथोक्तः, 'जोधणगमणुप्पत्त' यौवनकमनुमाप्तः -अधिगतयौवनः 'मरे' शुर: दानशीलत्वात्, प्रतिज्ञापालकत्वात्, शरणागतरक्षकत्वाच सर्वविजयी, 'वीरे' वीरः सङ्ग्रामादौ पराक्रमशीलः विकंते' विक्रान्तः -स्वभुजवलेन परवलविजेता, 'वित्थिण्णविउलबलवाहणे' विस्तीर्णविपुलवलवाहनः विस्तीर्णे-विस्तारयुक्ते विपुले-मचुरे वलवाहने-वलं च-पदात्यादि सैन्यं वाहनं च-रथशकटादिकं ते यस्य स तथोक्तः, 'रज्जवई राज्यपतिअनेकराज्याधिपतिः राजाभविष्यति 'तं' तत्तस्मात्कारणात् हे देवि। त्वथा उदारः खलु स्वमो दृष्टः, यावत्-कल्याणः, शिवः, धन्यः, माङ्गल्यः, सश्रीका, आरोग्यतुष्टिदीर्घायुप्ककल्याणमाङ्गल्यकारकः खलु त्वया हे देवि । स्वप्नो दृष्टः, 'इतिक का फल तुम समझो । (से विय णं दारए उम्मुक्कवालभावे विन्नायपरिणयमेत्ते) जब तुम्हारा यह पुत्र बाल्यावस्था से बहिभूत होगा तो कलादिका में परिपक्वदशा का परिशीलन करनेवाला होगा और (जोवणगमणुपत्ते) यौवन अवस्थाको प्राप्त कर दानशील, प्रतिज्ञापालक, तथा शरणागतों की रक्षा करने वाला होने के कारण (सूरे) सर्व विजयी होगा (वीरे) संग्राम
आदि में पराक्रमशील होगा (विक्कते) स्वभुजबल से परबल का विजेता होगा। (वित्थिण्णविउलवलवाहणे) विस्तीर्ण विपुलवल-पदाति आदि सैन्य -वाहन-रथशकट आदि-बोला होगा । (रजबई राया भविम्सइ) तथा अनेक राज्यों का अधिपति राजा होगा। (तं उरालेणं तुमेदेवी-सुमिणे दिखे त्तिक भुजो २ अणुवूहेइ) इसलिये हे देवि ? तुमने बहुत उदार आदि જાવતાં કહ્યું કે હે દેવિ ! આ જોયેલા સ્વપ્નનું ફળ તમારે આ રીતે જ સમજવું, (से वि य णं दारए उम्मुक्कबालभावे विन्नायपरिणयमेत) तमाशे मा पुत्र શૈશવકાળ ટાવી લેશે ત્યારે કળા વગેરેમાં પરિપકવ થઈને તેમનું પરિશીલન કરનાર थरी, अने. (जोधणगमणुप्पत्ते) युवावस्थामा हान, शीता, प्रतिज्ञापाना२, तथा शणे मावेसानी २६॥ ४२ना२ पाथी (मुरे) स विक्ष्यी थशे, (वीरे) युद्धपो२भा ५भी थशे. (विक्कते, पोताना ॥१७॥ 43 शत्रु मनो विरेता थशे (वित्थिष्णविउलबलवाहणे) विस्ता विधुदम-पायह वगेरे सैन्य,-वाइन२०५४८ वगेरे-पाण! थरी (रज्जबई राया भविस्सइ) तथा अधिपति३ ते मने A-याने। Not थशे. (तं उरालेणं तुमे देवी सुमिणे दिट्टे शिकभुज्नो २
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
आताधर्म कथासूत्रे इतिकत्वात्क्वा 'भुजो भुजो अणुवृद्दे' भूयो भूयोऽनुवृंहयति = स्वमफलवर्णनपूर्वकं पुनः पुनः प्रशंसयति ||म्र० ८ ॥
मूलम् - तरणं सा धारिणी देवी सेणिएणं रन्ना एवंवृत्ता समाणी हट्टतुट्टा जाव हिय्या करयल परिग्गहियं जाव अंजलि कट्टु एवं वयासी - एवमेयं देवाशुप्पिया | तहमेयं देवाणुप्पिया | अवितहमेयं देवाणुप्पिया !, असंदिद्धसेयं देवाप्पिया ! इच्छियमेयं देवाशुपिया | पडिच्छियमेयं देवाणुपिया । सच्चेणं एसमडे जं णं तुब्भे वदहति कट्टु तं सुमिणं सम्मं पडिच्छइ, पडिच्छित्ता सेजिएणंरन्ना अव्भणुष्णाया समाणी णाणामणिकणगरयणभत्तिचित्ताओ भदासणाओ अभुट्रेड, असुट्टित्ता जेणेव सएसयणिजे तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता सयंस सयणिजसि निसीयइ, निसीइत्ता एवं वयासी मा से से उत्तमे पहाणे मंगलेसुमिणे अन्नेहिं पावसुमिणेहिं पडिह मिहिति कट्टु देवयगुरुजणसंबद्धाहिं पसत्थाहिं धम्मियाहि कहाहिं सुमिणजागरियं पडिजागरमाणी विहरइ ||सू० ९ ॥
टीका- 'तणं सा' इत्यादि । 'तणं' ततः खलु = तदनु सा धारिणीदेवी = राजी श्रेणिकेन राज्ञा एवम् = पूर्वोक्तरीत्या उक्ता = कथिता सती 'तुट्टा' हृष्टविशेषणों वाला यह स्वप्न देखा है । ऐसा कहकर राजाने स्वप्न फल वर्णनपूर्वक रानी की वार २ प्रशंसा की । ||८||
एणं सा धारिणी देवी इत्यादि
टीकार्य - (तरणं) इसके बाद (साधारिणीदेवी) उस धारिणीदेवीने - ( सेणिगणं रन्ना एवं वृत्ता समाणी) जब श्रेणिक राजाने उससे पूर्वोक्तरूप से अणुचूहेड) भाटे हे देवि! तसे 'हार' वगेरे विशेषणोथी युक्त स्वभ लेयु છે. આમ કહીને રાજાએ સ્વપ્ન ફળનુ વર્ણન કરતાં રાણીનાં વારંવાર વખાણુ કર્યાં. પ્રસૂત્ર ૮૫ तणं सा धारिणी देवी इत्यादि
टीअर्थ - (न एा) त्यारणाह ( पा चारिणी देवी) धारिणी देवी - ( सेणिएगं रन्ना एवं बुत्ता समाजी) -न्यारे श्रेणि राज्ये तेने पूर्वोत३ मा प्रमाणे
त्या
१२०
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणी टोका. सू, ९ स्वप्नफलरक्षणोपायनिरूपणम् ___१११ तुप्टा यावत्-हर्पवशविसर्पहृदया 'करयलपरिग्गहियं' करतलपरिगृहोतं-करतलाभ्यां संपुटीकृतं 'जाव' यावत्-शिर आवर्त मस्तके अञ्जलि हस्तसंयोजन कृत्वा एवमवादीत् इत्यमुक्तवती-हे देवानुप्रियाः ! 'एवमेयं' एवमेतत्-एतत्स्वप्नफलं एवमेव यथाभवतोक्तं तत्तथैव, 'तहमेयं' तथ्यमेतत् सत्यमेतत्स्वप्नफलम्, 'अवितहमेयं' अवितथमेतत् नानृतमेतत् सर्वथा सत्यमित्यर्थः 'असंदिद्धमेयं' असन्दिग्धमेतत-सन्देहरहितमेतत्-अत्र स्वप्नफले न संशयलेशोऽपीति भावः, 'इच्छियमेयं' ईप्सितमेतत्वान्छनीयमेतत् 'पडिच्छियमेय' प्रतीप्सितमेतत्ऐसा कहा तब (हतुट्ठाजावहि यया) हर्पित-हृदयवाली होकर (परिग्गहियं जाव अंजलि कट्ट) दोनों हाथों की अंजलि बनाकर और उन्हें मस्तक पर रखकर-अर्थात् नमस्कार कर (एवं वधासी) ऐसा कहा। (हतुहा) जाव हियया) यहां जो यह "यावत्" पद आया है वह इस "चित्तमाणंदिया पीइमण परमसोमण स्सिया हरिसवसविसप्पमाणहियया' पाठका संग्राहक है । इन पदोंका अर्थ इसी अध्ययन के ७ चे मुत्रकी व्याख्या में लिखा जा चुका है। इसी तरह "करतलपरिग्गहियं जाव" यहां जो यह यावत् पद आया है सिरसावत्तं मत्थए" इन दो पदोका आमर्पक है । (एबमेयं देवाणुप्पिया, हे देवानुप्रिय ? आपने जैसा स्वप्न का-फल कहा है वह वैसा ही है। (तमेयं देवाणुप्पिया अवितहमेयं देवाणुप्पिया) हे देवानुमिय-आपके द्वारा
प्रकाशित किया गया स्वप्नका फल बिलकुल सत्य है इस में किसी भी । प्रकारकी वितथता-असत्यता नहीं है। [असदिद्धसेयं देवाणुप्पिया] हे
देवानुप्रिय ! आपने जो स्वप्नका फल कहा है उसमें हे देवानुप्रिय (हतुहा जाव हियया) प्रसन्न याणी थने (करयलपरिग्गहियं जाव अंजलि क..) भन्ने हाथानी Pirlस मनावीन. मने तेने मस्त उपर गाडीनअर्थातू नमन शन-एवं पयासी] २ प्रमाणे ह्यु. [हतुहा जाब हियया माडीयावत' ५४ माव्यु छ, ते "चित्तमाणदिया पीडमणपरणलोमणस्मिया हरिसवसनिसप्पमाण हिया।” २मा ५४ सयाड छ. २॥ पहोनी मथः ७मा सूत्रनी व्यायामा समायो छ. माशते "करतल परिग्गहियं जाव" माडी २ यावतू ५४ २माव्यु छ. ते "सिरसाव मत्थए" मा मे पहोनी मामपछ (एवमेयं देवाणुप्पिया) वानुप्रिय । तमेरे स्वपन युछ, ते तेभ छ. (तहमेयं देवाणुप्पिया अवितहमेय देवाणुप्पियां) वानप्रिय । मतावेसा स्वપ્નનું ફળ એકદમ સાચુ છે, એમાં કોઈપણ જાતની વિતથતા–અસત્યતા–નથી. (असंदिद्धमेयं देवाणुप्पिया) वानुप्रिया तमे २ स्वप्ननु ५ मा-
युछ तेभा देवानुप्रिय ! संशयने। दारे छांटा नथी (इच्छियमेयं देवाणुप्पिया)
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
११२
झाताधर्मकथाङ्गसूत्रे विशेस्तो वाञ्छनीयमेतत् इच्छियपडिच्छपमेय' ईप्सित-प्रतीप्सितमेतत् सर्वथा वान्छनीयमेतत् 'जणं तुम्भे वदह' यत्खलु यूयं वदथ, 'इति कटु' इतिकृत्वा इत्युक्त्वा सा तं स्वप्नं 'सम्म' पडिच्छई' सम्यक् प्रतीच्छति ईप्सिततया स्वीकरोति पतिप्य स्वीकृत्य श्रेणि केन राज्ञा 'अब्भणुन्नाया समाणी' अभ्यनुज्ञाता सती आज्ञप्तासती पतिनिदेशमादायेत्यर्थः, 'नाणामणिकणगरयणभत्तिचित्ताओ भद्दासणाओ' नानामणिकनकरत्नभक्तिचित्राद- नानाविधमणिकनकरत्नरचनाचित्रिताद भद्रासनात् 'अब्भुटेइ' अभ्युत्तिष्ठति, अभ्युत्थाय यत्रैव स्वीयं शयनीय निजा शय्या तत्रैवोपागच्छति, उपागत्य स्वकीये शयनीये 'निसीगइ' निपीदति उपविशति, निषद्य-उपविश्य एवमवादीत् वक्ष्यमाणप्रकारेण स्वमनस्युक्तवतीसंशयका लेश भी नहीं है। (इच्छिय मेयं देवाणुप्पिया) हे देवानुप्रिय ! यह स्वप्न फल वाञ्छिनीय है । [पडिच्छियमेयं देवाणुप्पिया] हे देवानुप्रिय। यह विशेषरूप से वान्छनीय है। (सच्चेणं एसमटे ज णं तुम्भे वह त्तिक? तं सुमिणं सम्म पडिच्छइ) नाथ-जो बात आप कह रहे है वह सर्वथा सत्य है ऐसा कहकर वह रानी मुझे सर्वोत्तम स्वप्न आया हैइस बात को स्वीकार करती है (पडिच्छित्ता सेणि एणं रन्ना अब्भणुण्णाया समाणी) स्वीकार करके फिर वह श्रेणिक राजा से आज्ञापित होकर (णाणामणिकणगरयणभत्तिचिनाओ भदासणाओ) उस अनेक विधमणि, कनक एवरत्नोंकी रचना से विचित्र बने हुए भद्रासन से (अन्भुढेइ) उठी-और (अन्सुहिता) उठकर (जेणेव सए सयणिज्जे तेणेव उवागच्छई) उठकर जहां अपनी शय्या थी वहां पर गई । (उवागच्छित्ता सयंसि सय. णिज्जंसि निसीयइ) जाकर वह अपनी उस शय्या पर बैठ गई। [निसी के देवानुप्रिय ! २मा स्वमनु ३७ ४२छनीय छ. (पडिच्छियमेयं देवाणुप्पिया) डे देवानुप्रिय ! २॥ सविशेष३ छिनीय छ. (सच्चेण एसमढे जणं तुम्भे वदत्ति कट्ठ तं सुमिणं सम्म पडिच्छइ) 8 1 1 2 पात तमे ४ी २हा छ। તે એકદમ સાચી છે, આમ કહીને રાણીએ પિતે જોયેલું સ્વપ્ન સાચું છે, એ વાત स्वीरे छे. (पडिच्छित्ता सेणिण्णं रन्ना अभणुग्णाया समाणी) स्वार ४ीने ते श्रेणुि: २२०१ पासे मा बने (णाणामणिकणगरयंण भत्ति चित्ताओ *दायमाओ) मने प्रारना भए सुवर्ण मने रत्ननी स्यनाथी विचित्र undl द्रासन ५२थी (अन्भु) ली थळ, भने (अन्मुहिता) ली थने (जेणेव सए सयणिज्जे तेणेव उवागच्छई) न्यो पातानी शय्या ती त्यां 15 (उवागच्छित्ता सयंसि सणिज्जंसि निसीयइ) ने ते पातानी शय्या पर मेसी 18. (निसी.
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
११३
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका. सू. ९ स्वप्नफलरक्षणोपायनिरूपणम् मे मम सः असौ उत्तमः श्रेष्ठः, प्रधानः प्रवरः, माङ्गल्या मङ्गलमयः स्वप्नः 'अण्णेहि' अन्यैः एतत्स्वप्नभिन्नैः पावसुमिणेहि' पापस्वप्नैः अशुभफलजनकैः स्वप्नैः 'मा पडिह मिहि' मा प्रतिहन्येत-प्रतिहतो न भवेत्, परस्वप्नेन पूर्वस्वप्नो विफलो भवतीति स्वप्नशास्त्रम्, उक्तञ्च
'इप्टंदृष्ट्वा स्वप्नं, न सुप्यते प्राप्यते फलं तस्य ।
नेया निशा सुधीभि-रहद्गुरुधर्म संस्तवतः ॥१॥ इति । 'इतिक टु इति कृत्वा इति स्वमनसि विचार्य 'देवयगुरुजणसंबद्धाहि दैवतगुरुजन संवद्धाभिः देवसम्बन्धिनीभिः, गुरुजनसम्बन्धिनीभिश्च 'पसत्याहि' प्रशस्ताभि: उत्तमाभिः, 'धम्मियाहि धार्मिकाभिः धर्मयुक्ताभिः 'कहाहि कथाभिः तन्नामोच्चारण-तद्गुणोत्कीन-तच्चरित्र वणनादिरूप वचनपद्धतिभिः, तथाहिइत्ता एवं वयासी) बैठकर उसने अपने मनमें ऐसा कहा-(मा मे से उत्तमे पहाणे मंगल्ले सुमिणे अन्नेहिं याव मुमिणेहिं पडिहमिहित्ति कटु) मेरा यह उत्तम प्रधान मंगलमय स्वप्न अन्य किन्हेिं पाप स्वप्नों से-अशुभफलजनक स्वप्नों से-प्रतिहत न हो जावे ऐसा चित्त में चिन्तवनकर (देवयगुरुजणसंबद्धाहिं पसत्याहिं धम्मियाहिं-कहाहि) वह देव. संबन्धि गुरुजन संयन्धि कथाओं तथा प्रशस्त धर्म युक्त कथाओंद्वारा (सुमिणं जागरियं पडिजागरमाणीविहरइ) स्वप्न संरक्षण के निमित्त निद्रा को निवारण करती हुई जागती रही। वह फिर नहीं सोई ऐसा जो कहा है-उसका कारण यह है कि पूर्वदृप्ट शुभ स्वप्न सोजाने पर यदि अशुभ स्वप्न आ जाता है तो विफल होजाता है। स्वप्न शास्त्र में ऐसा ही कहा है-इप्ट म्वप्न को देखकर यदि प्राणी नहीं सोता है तो वह इत्ता एवं चयासी) मेसीन तणे पाताना मनमा माम युं-(मा मे से उत्तम पहाणे मंगल्ले सुमिणे अन्नेहिं जात्र सुनिणेहि पडिहमिहित्ति कछु) भा३ मा ઉત્તમ, પ્રધાન, મંગળકારી સ્વપ્ન બીજા કેઈ પાપ સ્વનિવડે અશુભ ફળ આપનાર स्वानोप-प्रतिहत न थ तय भनमा याम थितन शन (देवयगुरुजणसंवद्वाहि पगत्थाहिं धरिभयाहिं कहाहि) ने देवता संधी, गुरुन समधी अथामा तभा प्रशस्त पाणी थामी वडे (सुमिणं जागरियं पडिजागरमाणी विहरइ) સ્વપ્ન સંરક્ષણ માટે નિદ્રાનું નિવારણ કરતાં જાગતી રહી. તે પછી નિદ્રાવશ થઈ નહેાતી” આમ જે કહેવામાં આવ્યું છે, તેનું કારણ એ છે કે, પૂર્વે સારૂં સ્વમ જોયા પછી નિદ્રાવશ થતાં અશુભ સ્વપ્ન આવે તો શુભ સ્વપ્નનું ફળ નિષ્ફળ નીવડે છે સ્વમ શાસ્ત્રમાં એમ જ કહ્યું છે. કે જે ઇચ્છિત સ્વપ્ન જેવા પછી માણસ નિદ્રાવશ ૧૫
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
ज्ञाताधर्मकथाङ्गसत्रे
देवकथा"दाणाइअंतराया, पंच ण जस्सत्थि हासरइअरई। मयं तहेव य सोगो, तमहं सरणं पवज्जामि ॥१॥ जस्स न होइ दुगुच्छा कामो मिच्छत्तमेव मन्नाणं । . धम्मस्स सत्यवाहं, तमहं सरणं पवज्जामि ॥२॥ अविरइ निदा रागो, दोसो एएहि विप्पमुक्को जो ।
अहिदेवं अरिहंतं, तमहं सरणं पवजामि ॥३॥ इत्यादि । उसका फल प्राप्त कर लेता है। अतःअवशिष्ट रात्रि को व्यतीत करने के लिये बुद्धिमानों का कर्तव्य है कि वे अहंत देव गुरु और धर्म की कथा करते रहें।
देवादिकथा विषयक जो ये गाथाएँ लिखी है उनका भावार्थ इस प्रकार है- जो पांच दानादिक अन्तरायों से रहित है हास्य रति अरति एवं भय तथा शोक जिनसे सदा के लिये दर हो गये हैं ऐसे देव की मैं शरण लेता हूं। ॥१॥
जिसे किसी भी सांसारिक पदार्थ के प्रति दुगंछा नहीं होती है काम तथा मिथ्यात्व जिनके विलीन हो गया है जो धर्म का सार्थवाह पार कराने वाला है ऐसे देवकी मैशरण लेता हूं। ॥२॥ ___ अविरति निद्रा, राग तथा द्वेष से जो विप्रमुक्त हैं-तथा चार घातिया कर्म जिन्होंने नष्ट कर दिये हैं ऐसे देव की मैं शरण लेता हूं।-||३इत्यादि થતો નથી તો તેનું ફળ તે મેળવે છે માટે સમજુ માણસોએ અહંતુ ગુરુ અને ધર્મની કથા કરતા રહેવું જોઈએ.
દેવ વગેરેની કથા વિષે જે ગાથાઓ લખી છે, તેને ભાવાર્થ આ પ્રમાણે છે કે જે દાન વગેરે પાચ અન્તરાથી રહિત છે, હાસ્ય, રતિ, અરનિ અને ભય તેમજ શક જેનાથી હમેશાને માટે જુદા થઈ ગયા છે, એવા દેવને હું શરણે જાઉ છુ. ૧
જેને કેઈપણ સાસરિક પદાર્થ તરફ દુર્ગા (ઘણી થતી નથી કામ અને મિથ્યાત્વ જેના નાશ પામ્યા છે. જે ધમના સાર્થવાહ-પાર ઉતારનાર–છે, એવા દેવને હું શરણે જાઉ છું. ઘર
र अविति, निद्रा, राग, तथा पथी भुत छ, मने यार पाति मथवा भी જેમણે નાશ કર્યો છે. એવા દેવને હું શરણે જાઉં છું પાકા ઈત્યાદિ.
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणी टीका. सु. ९- स्वप्नफलरक्षणोपायनिरूपणम्
गुरुकथा
जो गरइ मोक्खमग्गं, हवइ समिति धारओ संतो । तो दंतो चाई, सरणं मे सो गुरु होउ || १ || जयहं सुहपत्ति, सदोरगं वंधए मुहे निच्चं । जो मुक्करागदोसो, सरणं मे सो गुरु होउ ||२॥ पज्जसियतकमिस्त्रिय, चणाइ अन्नं य मोयगं जो उ । समभावणं भुंजड, सरणं मे सो गुरु होउ ||३|| मियमाणजीवरक्खो, - बएसगो धम्मकमलमत्तंडो | sasa पायविहारी, सरणं मे सो गुरु होउ ॥४॥
११५
•
जो दूसरे प्राणियों को मोक्ष के मार्ग का उपदेश देते है | पांच समिति एवं तीन गुप्तियों को धारण करते है प्रतिकूलता होने पर भी जो सदा शांत भाव रखते है। अपराधी जीवों पर भी जिसके हृदय से सदा क्षमा भाव बहता रहता है जो दाँत और परिग्रह के त्यागी होते हैं ऐसे गुरुजनों की मैं शरण स्वीकारता हूं ॥१॥ जीवों की जतना के लिये जो सदा अपने मुख पर सदोरक सुखको बांधे रहते हैं तथा किसी भी जीव पर जिनके अन्तरंग में राग और द्वेष का उदय नहीं होता है वही मेरे परम गुरु हैं और उन्हीं की मैं शरण स्वीकार करता हूं | ॥२॥
जो पर्युषित, तथा तकमिश्रित चना आदि अन्न को तथा मोदक को बिना किसी भेद के समभाव से खाते हैं वे ही मेरे गुरु हैं और उन्हीं की मैं शरण लेता हूं | ॥३॥
જે ખીજા પ્રાણીઓને માક્ષમાગ ના ઉપદેશ આપે છે, પાંચ સમિતિ અને અને ત્રણ ગુપ્તિને જે ધારણ કરે છે, પ્રતિકૂળતા હેાવા છતાં જે હમેશાં શાંત ભાવ રાખે છે, અપરાધ કરનાર જીવા પ્રત્યે પણ જેના હૃદયથી દરરાજ ક્ષમાભાવ વહેતા રહે છે, જે દાંત અને પરિગ્રહના ત્યાગી હાય છે, એવા ગુરુજનેાની હું
शरण स्त्री . ॥१॥
જીવાના રક્ષણ માટે જે દરરાજ પાતાના મોં ઉપર સદારક મુખવસ્ત્રકા ખાંધીને રાખે છે, તથા કાઇપણ જીવ ઉપર જેના હૃદયમાં રાગ અને દ્વેષ ઉત્પન્ન થતા નથી, તે જ મારા ગુરૂ છે અને હું તેમને શરણે જાઉ છું. પરા
જે યુષિત, અને છાશ મિશ્રિત ચણા વગેરે અનાજ તથા માકને કાઇપણ જાતના ભેદભાવ વગર સમભાવવડે ખાય છે, તે જ મારા ગુરૂ છે, હું તેમને શરણે
छु ॥३॥
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
ज्ञाताधर्मकथासूत्रे
धमकथा-- तित्थयरेणुवइटो, सुद्धदयामयपत्तिरूवो जो । हवइ य मुहपरिणामो, सो धम्मो अस्थि अम्हाणं ॥१॥ सग्गपवग्गतालय-पुग्घाडण कुंजिया य जो निच्चं । वोहीवोजनियाणं, सो धम्मो अत्थि अम्हाणं ॥२॥ किंबहुणा जं जं जो, इच्छइ तस्साग्विलस्स संपुत्तो । जेणं हैवइ समंता, सो धम्मो अस्थि अम्हाणं" ।
इत्यादि रूपाभिर्देवगुरुधर्मसम्बन्धिकथाभिः स्वप्न जागरिकां=स्वप्न संरक्षणाय जागरिका-निद्रा निवारणं स्वप्न जागरिका तां प्रतिजाग्रती-कुर्वती जाग्दवस्थामनुभवन्तीत्यर्थः विहरति अवतिष्ठते ॥मू० ९॥
जो भरते हुए जीवों की रक्षा करने का सदा जीवों को उपदेश देते रहते हैं तथा धर्मरूपी कमल को प्रफुल्लित करने के लिये जो सूर्य के जैसे है, जो सदा पैदल-पांवों से विहार करते हैं वे ही मेरे लिये शरण स्वरूप है। ॥४॥
धर्मकथा-जो तीर्थंकरों द्वारा उपदिष्ट है, शुद्ध दया रूप अमृत की प्रतिरूप है-जिसके सेवन करने से जीवों में शुभ परिणामों का उदय होता है-यही हमारो धर्म है। ॥१॥
स्वर्ग और अपवर्ग मोक्ष की अर्गला को उद्घाटित करने के लिये जो कुञ्चिका स्वरूप है बोधिरूप बीज का जो निदान (कारण) है-यही दलोरा धर्म है। ॥२॥ . अधिक क्या कहा जावे-जीव जिसर वस्तुकी चाहना करते हैं
જે મરતા જીવોની રક્ષા કરવાનો બીજા જીવોને હરહમેશ ઉપદેશ આપતા રહે છે, તથા ધર્મપી કમળને ખિલવવા માટે જે સૂર્ય જેવા છે, જે દરજ પગપાળા વિહાર કરે છે, તે જ મારા ગુરુ છે, અને તે જ મારા માટે શરણરૂપ છે મજા
ધર્મકથા–જે તીર્થક વડે ઉપદિષ્ટ છે, શુદ્ધદયારૂપ અમૃતની પ્રવૃત્તિરૂપ છે, જેને સેવવાથી પ્રાણીઓમાં શુભ પરિણામે ઉદય પામે છે–તે જ અમારો ધર્મ છે
સ્વર્ગ અને અપવર્ગ (મોક્ષ)ની અર્ગલા (આગળીયા)ને ખેલવા માટે જે કુત્યિક્ષ સ્વરૂપ છે, બધિરૂપ બીજનું જે નિદાન (મૂળ કારણ) છે તેજ અમારો ધર્મ છે પર
વધારે શું કહીએ જીવ જે જે વસ્તુની ઈચ્છા કરે છે, તે બધી વસ્તુઓ જેના પ્રભાવથી તેમને ચારે બાજૂથી મળે છે, તે જ એમારે ધર્મ છે. શા
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्पिणी टीका सू.१०उपस्थानशालामज्जीकरणाविनिरूपणम् १९७
मूलम्-तएणं सेणिए राया पसकालसमयसि कोडुबियपुरिसे सवेइ सावित्ता एवं वयाली-खिप्पामेव भो देवाशुप्पिया ! बाहिरियं उवटाणसालं अज्ज सविसेसं परमररूम गंधोदगसित्तसुइयसंमजि
ओवलितं पंचवन्नसरसरभिमुपुप्फपुंजोक्यारकलियं कालागरुपररकुंदरक्षतुरुमधूवडातमधमतगंधुयाभिरामं सुगंधवर गंधियं गंधवहिभूयं करेह य कारवेह य करिता कारवित्ता य ऐयमाणत्तियं पञ्चप्पिणह । तएणं ते कोर्बुनियपुरिसा सेणिएणं रन्ना एवं उत्ता समाणा हतुवा जाव पञ्चपिणंति । लएणं सेणिए राया कल्लं पाउ. प्पभायाए रयणीए फुल्लप्पलकमलकोमलुम्मिलियंमि अहापंडुरे पभाए रतासोगपगासदिसुयसुयमुह झुंजद्धरागबंधुजीवगपारावयचलणनयणपरय सुरत्तलणजानुषण कुसुम जलिय जलण तवणिज्जकलसहिंगुलयनिगर रूबाइगरेहन्तलस्सिरीए दिवागरे अहकमेण उदिए तस्स दिणकरपरंपरावयारपारदमि अंधयारे बालातकुंकुमेण खइयव्व जीवलोए लोयणविसआणु आसविगसंतविलददलियंमि लोए कमछारसंडबोहए उटियंमिसूरे सहस्सरस्तिमि दिणयरे तेयसा जलंते सयणिज्जाओ उठेइ उद्वित्ता जेणेव अणसाला तेणेव उवागच्छइ उबागच्छितो अणसालं अणुपविसइ अणुपविसित्ता अणेगवायामजोगवन्गणवामद्दणमल्लजुद्धकरणेहिं संते परिस्संते सयपागेहि सह.
सपागेहिंसुगंधवरतेल्लमादिएहिं पीणणिज्जेहिं दीवणिजेहिं दप्पणिजेहिं मदणिज्जेहिं विहणिजेहिं सविदियगायपल्हाणिज्जेहिं अब्भ
समस्त बह २ वस्तु जिसके प्रभाव से उन्हें सब तरफ से प्राप्त हो जाती है वही हमारा धर्म है। ॥९॥
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९८
ज्ञाताधर्म कथासूत्रे
गेहिं अब्भंगिए समाणे तेलच मंसि पडिपुण्णपाणिपाय सुकुमाल कोमल लेहिं पुरिसेहि छेएहि दवेहि पहिं कुसले हि मेहावीहि निउणेनिउणसिप्पोवगतेहिं जियपरिस्समेहिं अभंगणपरिमद्दव्वलणकरणगुणनिम्माएहिं अट्टिसुहाए मंससुहाए तयासुहाए रोमसुहाए उविहार संवाहणार संवाहिए समाणे अवगयपरिस्समे नरिंदे अट्ट - सालाओ पडिक्खिमइ पडिनिवखमित्ता जेणेव मज्जणघरे तेणेव - उवागच्छइ उवागच्छिन्त मज्जणधरं अणुपविसइ अणुपविसित्ता समुत्तजालाभिरामे विचितमणिरयणको हिमतले रसणिजे पहाणमंडवं सि पाणामणिरयणभत्तिचित्तंसि पहाणपीठंसि सुहनिसन्ने सुहोदर हिं पुप्फोद एहि गंधोद एहिं सुद्धोद एहिं य पुणो पुणो कल्लाणगपवरमज्जणबिहीए मजिए तत्थ कोउयसएहि बहुविहेहिं कल्लाणगपवरमजणावसाणे पहलसुकुमालगंधकासाईयलूहियंगे अहत सुमहग्यदूसरयण सुसंबुए सरससुरभिगोसीस चंदणाणुलित्तमते सुइमालावन्नग/वेलेवणे आविखमणिसुवन्ने कप्पियहारड हारतिसरय पालंव पलंबमाणकडिसुतसुक्य सोहे पिणद्धगेवजंगुले जगल लियकयाभरणे णाणार्माणकडगतुडियथं भियसुए अहियरुवसस्सिरीए कुंडलु जोइयाणणे मउड दिचसिरए हारोत्थवसुकयरइयवच्छे पालंवपलंबमाण सुकयपडउत्तरे जे सुहिया पिंगलंगुलीए णाणासनिकणगरयणविमल महरिहनिउणोवि य मिसिमित विरइयसुसि लिट्टविसिलसंठियपसत्थआविद्धवीरवलए, किंबहुना ?, कप्परुक्खए चेव सुअलंकिय विभूसिए नरिंदे सकोरंट महदामेणं छतेणं धरिज्जमाणेणं उभओ चउचामरवालवीइघंगे मंगलजयसद्दकया
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका, सू.१० उपस्थानशालासज्जीकरणादिनिरूपणम् ११९ लोए मज्जणघराओपडिनिक्खमइ,पडिनिक्खमित्ताअणेगगणनायगदंडणायगराईसरतलवरमाईवियकोडुवियमंतिमहामंतिगणदोबारिय अमचचेडपीढमदनगरणिगमइभ सेहिसेणावइसत्थवाहढूयसंधिवालसद्धिं संपरिबुडे धवलमहामेहनिग्गए विव गहगणादिप्पंतरिक्खतारा गणाणमज्झे ससिव्व पिपदसणे नरवई जेणेव वाहिरिया उवहाण. साला तेणेव उवागच्छइ उवागच्छित्ता सीहासणवरगए पुरस्थाभिमुहे सनिसणे ॥सू० १०॥
टीका--'तएणं सेणिए राया' इत्यादि। पच्चूसकालसमयसि' प्रत्यूषकालसमये-प्रभातलक्षणे 'समय' अवसरे कौटुम्बिकपुरुपान् शब्दयति आयति, शब्द यित्वा एवमवदन भो देवानुप्रियाः ! 'वाहिरयं उवट्ठाणसालां' वाह्यां वर्भूितां जनानामुपवेशनाय उपस्थान शालाम् अास्थानमण्डपं इत्यर्थः 'अन्ज' अध सविशेषांक वक्ष्यमाणविशेषणविशिष्टां परमरम्याम्, उत्कृष्टशोभासहितां 'गंधोदगसित्तमुइयसंमजिओवलित्त' गन्धोदकसिक्तशुचिकसंमार्जितोपलिप्तां, तत्र गन्धोदकेन
तएणं सेगिए राया इत्यादि सूत्र ॥१०॥ टीकार्थ-(तएणं) इसके बाद सेणिए राया) श्रेणिक राजाने (पच्चूसकाल समयंसि) प्रातःकाल के समय (कोडुवियपुरिसे) कौटुस्विक पुरुषों को (सद्दावेइ) बुलाया। (सहावित्ता) बुलाकर उनसे (एवं क्यासी) ऐसा कहाभो देवाणुप्पिया) हे देवानुप्रिय ! आप लोग (खिप्पासेव) शीघ्र ही (वाहिरियं) नगर के बाहर-(अजा) (उचट्टाणसालं) आस्थान मंडप को (सविसेसां) विशेष रूप से (परमरम्म) अत्यंत रमणीय-उत्कृष्ट शोभा सहित सजाओ (गंधोदगसित्तसुइयं संमजिओवलित्तं) तथा उसे गंधोदक से सिक्त
तएण सेणिए राया इत्यादि ।।सूत्र १०॥
रा--(तएणं) त्या२४ (सेणिए राथा) श्रेणि रानमे (पच्चूमकाल सम्पयंस) सवाना मते (कोडेवियपुरिसे) टुमना माणुसोने (सहावेड) साव्या. (सावित्ता) मारावीन तेभने (एवं वयासी) मा प्रमाणे यु-भो देवाणुप्पिया) हेवानुप्रिया तभे (खिप्पामेव) हा (वाहिरियं) नारनी पडा (अज्ज) मारे (उवहाणसालं) मास्थान-भपने (सविसेला) विशेष३५मां (परमरम्म) मा मनाइ२-मती सामा युरत शा॥। (गंधोद्गसित्तसुइयं संमज्जिओवलितं) तथा घा६४५ तेनु सिंचन श भने पवित्र मनावो
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२०
शाताधम कथाङ्गसूत्रे सुगन्धिजलेन सिक्ता, शुचिका पवित्रा अपवित्रवस्तु निःसारणेन, संमार्जिता कचवरादि परिशोधनेन, उपलिप्ता गोमयादिना या, तां तथोक्तां 'पंचवन्नसरससुरभिमुक्कपुप्फपुजोवयारकलिय' पञ्चवर्णसरससुरभिमुक्तपुष्पपुञ्जोपचारकलितां तत्र-पञ्चवर्णानि सरसानि=आर्द्राणि, सुरभीणि=सुगन्धीनि, मुक्तानि= रवयंच्युतानि यानि पुष्पाणि तेषां पुञ्जः=समूहः, तेन उपचार विविध शिल्पकलारचना तेन कलितां युक्तां, कालागुरुपवरकुंदुरुक्कतुरुकधूक्डझंतमघमघंत गंधुटुयाभिरामं कालागुरुप्रवरकुन्दुरुप्क तुरुष्क धूपदह्यमानमसरद् गन्योधूतामिरामा, तत्र-'कालागुरु' कृष्णागुरुः तथा प्रवर: प्रधानः कुन्दुरुष्कः तुरुष्कश्च एतन्नामा धूपः, तेन 'डझंत' दह्यमानेन प्रसरन् यो गन्धः, तेन उद्भूता-प्रसृता युक्ता, अत एव अभिरामा, घ्राणेन्द्रियसुखदा तां तथोक्तां, 'सुगंधवरगंधिय' सुगन्धवरगन्धितां श्रेष्ठगन्धयुक्तां 'गंधवट्टिभूयं' गन्धवर्तिभूताम् अगरादिवर्तियुक्ताम् करेह य' सिंचन करो और शुचि कराओ-अपवित्र वस्तु की सफाई से उसे पवित्र करो और कराओ कूडा करकट से साफ और गोमय (गोवर) आदि से लीपपोतकर उसे बिलकूल साफ बनाओ और वनवाओ। (पंचवण्णसरससुरभिमुक्कपुप्फपुंजोश्यारकलियं) पंचवर्ण के ताजे, सुगंधित तथा स्वयं गिरे हुए पुष्पों की विविध प्रकार की रचना से उसे खूब सजो और सजाओ। (कालागुरुपवरकुंदुरुकतुरुक्कधूवडज्झतम घमधंत गंधुधुयाभिरामं) वहाँ कृष्णागुरु धूप, उत्तम कुन्दुरूष्क धूप तथा तुरुष्क धूप जलाकर उनकी गंध से उसे घ्राणेन्द्रिय सुखकर वनाओ तथा बनवाओ। (सुगंधवरगंधियं) उसमें सब से श्रेष्ठ गंध जलाकर उसे सर्वोत्तम गंध से युक्त करो और करोओ कि जिससे वह (गन्धवट्ठिभूयं) गंध की वत्ती भूत बन जावे। इस तरह की सजावट उसमें तुम અપવિત્ર વસ્તુની સાફસુફી કરીને તેને પવિત્ર કરે અને પવિત્ર) કરાવડાવે. મેલાકચરા–ને સાવરણ વડે સાફ કરો અને છાણ વગેરેથી લીંપીને તેને એકદમ સ્વચ્છ
नायो भने नावावा. (पंचवण्णसरससुरभिमुक्कपुप्फपुंजोवयारकलिय) પંચવર્ણના તાજાં સુવાસિત અને પિતાની મેળે ખરી પડેલાં ફૂલની જાતજાતની २यनावडे तेने भूप श॥ मने श॥२१॥वो. (कालागुरुपवरकुंदुरुत् तुरुक् धृवडक्झंतमघमघंतगंघुर्थयाभिराम) त्या शु३ धूप, उत्तम हुन्दुरुप भने તષ્કના ધૂપ કરવો અને તેની સુવાસથી ધ્રાણેન્દ્રિય (નાક)ને સુખ આપે અને અપાવે (मुगंधवगंधियं) त्या सौथी श्रेष्ठ सुगधी द्रव्यनो धूप शने ते स्थानने मे सर्वोत्तम सुवासित मनावी मने मनापामाथी ते (गन्धवट्टि भूयं) सुध
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
1/
अनगारधर्मामृतवर्षिणी टीका सू.१० उपस्थानशाला सज्जीकरणादिनिरूपणम् १२१ कुरुत 'कारवेह य' कारयत च कृत्वा कोरयित्वा च एताम् = उपवेशनशाला सज्जीकरणरूपाम् 'आणित्तियं' आज्ञप्तिकाम्=आज्ञां 'पञ्चप्पिण' प्रत्यर्पयत = उपस्थान शालां सुसज्जीकृत्य सूचयत । 'तपणं' तदनु ते कौडुम्बियपुरिसा' ते कौडम्विकपुरुषाः=राजाज्ञाकारिणः, 'सेणिएणं रन्ना' श्रेणिकेन राज्ञा ' एवंवुत्तासमाणा' एवम् = पूर्वाभिहित प्रकारेण उक्ताः - आज्ञप्ताः सन्तः 'हट्टतुट्टा' हृष्टतुष्टाः = आनन्दित संतुष्टा 'जाब'' यावत्-आदेशानुसारं कार्यम् = आस्थानशालाया सुसज्जितकरणरूपं विधाय तस्य राज्ञआदेशं समर्पयन्ति । 'तणं सेणिए राया' तदनु= तत्पश्चात् श्रेणिको राजा 'कलं' कल्ये - प्रभातकाले 'पाउप्पभायाए' मादुःप्रभा तायां 'रयणीए' रजन्यां रात्रौ 'फुल्लुप्पलकमलकोमलुम्मिलियंमि' फुल्लोत्पलव मल लोग स्वयं (करे) करो तथा ( कारवेहय) दूसरो से करवाओ। (करिता कारवित्ताय ) जब इस प्रकार की उसकी सजावट पूर्ण रूप से तुम कर चुको और करा चुकtra (एयमाणत्तियं पञ्चपिणह) हमने आपकी आज्ञानुसार आस्थान मंडप सुसज्जित कर दिया है इस बात की सुचना हमें दो (तपणं ते कोडुंबिय पुरिसा सेणिएणं रन्ना एवं वृत्ता समाणा) इस तरह श्रेणिक राजा द्वारा आज्ञापित किये गये वे कौटुम्बिक पुरुष (हट्ठतुट्ठा जाव पच्चपिणंति) बहुत अधिक आनन्दित एवं परम संतुष्ट हुए । और राजा के आदेशानुसार आस्थान शाला को सुसज्जित करने रूप कार्य को अच्छी तरह करके पीछे नाथ, श्रापकी आज्ञानुसार सब कार्य हो चुका है 'ऐसी सुचना राजा को आकर दि । (तरणं सेणिए राया कल्लं पाउप्पभायाए रयणीए) इसके बाद जब कि रजनी प्रभात प्राय हो चुकी थी और वाणी धूपसणीनी प्रेम था लय तेम लते या शेते तेनी सन्नवट (करेहय) मने (कारवेहय) मील भागुसो पासेथी अशवडावा. ( करिता कार वित्ताय ) જ્યારે તમે તે સ્થળની આ પ્રમાણે સજાવટ સંપૂર્ણ રીતે પતાવી દો, અને પતાવડાવી हो त्यारे (एयमाणत्तियं पञ्चष्पिणह) "अमे आपनी आज्ञा प्रभागे आस्थानभउंच सुंदर रीते सन्ज़वी ही घो छे, मे वातनी सूचना भने आये. (त एणं ते कोडुं - विपुरिसा सेगिएणं रन्ना एवंवुत्तासमाणा) या प्रमाणे श्रेणि४ रान्नथी आज्ञा भाभेला ते भेटुम्मि थुषी अर्थात्-शलना आज्ञाअरी पुरुषो (हट्टतुट्टा जाव पच पिगति) अत्यंत प्रसन्न भने संतुष्ट थया भने शन्ननी आज्ञानुसार - आा स्थानभ उपने સુંદર રીતે શણગાર્યા પછી હું સ્વામિ ! આપની આજ્ઞા પ્રમાણે બધુ જ કામ સંપૂર્ણ था गयु छे." सेवी अमर तेयोगे रान्नने साथी (त एणं सेणिए राया कल्यं पाउप्पभायाए रयणीए ) त्यारमाह क्यारे रात्री पूरी था भने परोढ थयु ं, त्यारे
૧૬
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૨
शाताधम कथाङ्गसूत्रे कोमलोन्मीलने, फुल्लंच तत् उत्पलं-पनं, फुल्लोत्पलं, कमलश्च हरिणविशेषः, तयो द्वन्द्वे फुल्लोत्पलकमलो, तयोः कोमल मुकुमारं उन्मीलनं दल-नयन विकाशो यस्मिन् तस्मिन्, कमलपत्र हरिणनेत्रयोर्विकाशे जाते-इत्यर्थः 'अहा' अथ रात्रि गमनानन्तरं 'पंडुरे' पांडुरे शुक्लीभूते 'पभाए' प्रभाते, मातःकाले 'रत्ता. सोगपगासकिसुयसुयमुहगुंजद्धरागवन्धुजीवगपारावयचलणनयणपरहूय सुरत्त लोयण जामुयण कुसुमजलियजलणतवणिज्जकलसिंहगुलनिगरख्वाइरेगरेहन्तसस्सिरीए' रक्ताशोकप्रकाशकिंशुकशुकमुखगुञ्जार्द्धरागवन्धुजीवकपारावतचरणनयनपरभृतमु. रक्तलोचन-जपाकुसुम-ज्वलितज्वलनतपनीयकलशाहजुलकनिकररूपातिरेकरेहतराजितस्वश्रीके-रक्ताशोकस्य प्रकाशः कान्तिः, किंशुकं-पलाशपुष्पं च, शुक्रस्य मुखं च, गुञ्जाधेरागं च बन्धुजीचवं च पारावतस्य% कपोतस्य चरणनयने च, परभृतस्य-कोकिलस्य सुरक्तं लोचनं च, जपाकुलमंच, ज्वलितज्वलन: अदीप्ताग्निश्च, तपनीयकलश: सौवर्णघटश्च, हिगुलको वर्णविशेषः, तस्य निकरश्व-समूहः, एतेषां रूपातिरेकेण रूपसादृष्येन राजमाना स्वा स्वकीया श्रीवर्ण लक्ष्मीर्यस्य स तथा तस्मिन्, रक्तमण्डल(फुल्लुप्पलकमलकोमलुम्मिलियंमि)-हरिण विशेष के नेत्र अच्छी तरह से खिल चुके थे (अहा) रात्रि हटने के बाद (पंडुरे पभाए) जघ धीरे धीरे प्रातः काल बिलकुल पंडुरस (फेवद)स्पष्टरूप से चमकने लगा था और जब (रत्तासोगपगास किमय, सुय मुह गुंजद्धराग, बंधुजीवग, पारावयचलणनयण, परहत मुरत्त लोयण जांसुयण कुसुम, जलिय जलण, तवणिज्जकलस हिंगुलय निगर रुवाइरेगरेहंत सस्सिरीयए) रक्त अज्ञोक की कान्ति के, पलाश पुष्प किंशुक के मुख के गुजार्द्ध के राग के बंधुजीवक के, पारावत (कबूतर के चरण और नयन के, कोयल के सुरक्त लोचन के, जपाकुसुम के प्रदिप्त अग्नि के, सौवर्ण कलश के, तथा हिंगुल के समूह के रूप के (फुल्लुप्पल कमल कोमलुम्मिलियंमि) तथा र विशेषना-नेत्र सुशत माया डता, (अहा) रात्रि पसार थतi (पंडुरे पभाए) न्यारे धामधीमे २५८३३ प्रभात
शन थयु, भने (रत्तासोगपगास, किसुय, सुय मुह गुंजद्धगग, वधु जीवग, पारावय चलणनयण, परहत-सुरत्त लोयण जास्तृयण-कुसुम, जलिय-जलण, तवणिज्ज-कलस-हिंगुलय निगर ख्वाइरेगरेहंत सस्सिरीए) न्यारे २४त અશોકની કાતિ જેવું, કેસૂડા જેવું, ગુંજાઈ રંગ જેવું બંધુજીવક જેવું કબૂતરના ચરણ અને આંખ જેવું, કેયલની ખૂબ લાલ આંખ જેવું, જપા પુષ્પ જેવું, પ્રજવલિત અગ્નિ જેવું, સેનાના કળશ જેવું
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणी टीका. सू. १० उपस्थानशालासज्जीकरणादिनिरूपणम् १२३ मण्डिते इत्यर्थः 'दिवागरे' दिवाकरे - सूर्ये 'अहाक्रमेण यथाक्रमेण = अतीतायां रजन्यां शनैश्शनैः ‘उदिए' उदिते प्रकाशिते सति 'तस्स' तस्य समुदित सूर्यस्य 'दिणकरपरंपरावयारपारर्द्धमि अन्धयारे' दिवसनिमित्तं यः करः किरणसमूहः तस्य परम्परावतारः परम्परया = अविरलगत्या अवतारः अवतरणं प्रसरः तेन श्रभिभवितुं प्रारब्धम् तस्मिन् अन्धकारे सतीत्यर्थः 'बालातवकुंकुमेणखड्यन्त्र जीवलोए' बलातपकुङ्कुमेन खचिते इव जीवलोके बालातप एव कुङ्कुमं वालानपकुंकुमम्, अत्र कर्मधारयः, तेन बालातपकुङ्कुमेन खचित इव शोभितइत्र जीवलोके मनुष्यलोके, नायकरूपलोकस्य भाले गोलाकार कुङ्कुमतिलक इव खौ प्रतिभासिते सतीत्यर्थः । 'लोयण विसयाणु आसविगसंतविसददंसियंमि' लोचनविषयानुकाशविकसद् विशददर्शिते, तथा च लोचनस्य चक्षुषः विषयः, तस्य चक्षुः प्रत्यक्षस्य यः अनुकाशः = विकाशः, ते विकसन् विशद: = स्वच्छश्च दर्शितश्चेति तथारूपे लोके - लोचनयोः प्रकाशेन प्रत्यक्षं दृश्यमाने लोके । 'कमलागरसंडबोहए' कमलाकरखण्ड बोध के कमलाकराः सरोवरादयः तेषु खण्डानि पद्मिनी खण्डानि पद्मिनीवनानि तेषां बोधकः = विकाशकः, तस्मिन् । समान कान्तिवाला (दिवायरे अढकमेण उदिए ) दिनको करनेवाला सूर्यमंडल क्रमशः उदित हो चुका था (तस्स दिणकर परंपरावयारपारर्द्धमि अंधयारे) और उस समुदित सूर्य की किरण परंपरा के अवतार से अंधकार का निराकरण जव हो चुका था (बालातवकुंकुमेण ख. यव्व जीवलोए) तथा बालोत परूप कुंकुम से जब जीवलोक मनुष्यलोक-अच्छी तरह खचित हो चुका अर्थात् दिशारूपी नायिका के भाल पर गोलाकार कुंकुम के तिलक समान सूर्य मंडल जब प्रतिभासित हो चुका था (लोयश्विसयाणुआस विगसंतविसद दंसियम्म) और जब लोचन के प्रकाश से लोक अच्छी तरह स्पष्टरूप से नजर पडने लग गया था ( कमलागरसंडबोहए ) तथा कमलों के समूह को अच्छी तरह से सरोवरों में विकसित करनेवाला एवं (सहस्सरतेभन हिंगणोना सहना नेवी अन्तिवाणु (दिवायरे अहकमेण उदिए ) सूर्यभउज अनुभे तु (तस्स दिणकर परंपरावयार पारमि अध्यारे) भने સંપૂર્ણ રીતે ઉય પામેલા સૂર્યના કિરણાથી અંધકારના જ્યારે નાશ થયેા હતા. (वाला कुंकुमेण खड्यन्त्र्वजीवलोए) तेभन माससूर्यना आतपश्य मुकुभथी જ્યારે જીવલેાક સુંદર રીતે વ્યાપ્ત થઇ ગયુ હતુ. એટલે કે દિશારૂપી નાયિકાના कुभाग उथर गोणाक्षर हुनुभना तिस वो सूर्य ल्यारे अअशित थ्यो. (लोयण विसयाणुआस विगसंतविसददंसियम्मि) भने न्यारे नेत्रना प्राशथी लवલાક સુ ંદર રીતે અને સ્પષ્ટ દેખાવા લાગ્યું હતું. ( कमलागरसंडवोइए) वणी
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२४
ज्ञाताधर्म कथासूत्र 'सहस्सरस्सिमि' सहस्ररश्मी, सहसकिरणधारिणि 'दिणयरे' दिनकरे=दिवस. करणशीले। 'तेयसा' तेजसा-दीप्त्या 'जलंते' ज्वलति-दीप्यमाने 'मरे' सर्ये 'उहियमि' उत्थिते उदयानन्तरोवस्थां प्राप्ते, असौ श्रेणिकः 'सयणिज्जाओ' शयनीयतः शय्यातः 'उठेइ' उत्तिष्ठति । उत्थाय च 'जेणेव अट्ठणसाला' यत्रैव अनशाला व्यायामशाला 'तेणेत्र उवागच्छइ' तत्रैव उपागच्छति, उपा. गत्य च 'अट्टणसालं अणुपविसइ' अट्टनशालां अनुप्रविशति, अनुप्रविश्य 'अणेग. वायाम जोगवग्गणवामद्दणमल्लजुद्धकरणेहि' अनेकव्यायामयोग्यवलानव्यामर्दनमल्लयुद्धकरण:-अनेके ये व्यायामा: शारीरिकपरिश्रमाः, तद्योग्यं तदनुकूलं यद्वलानं च कूर्दनं व्यामर्दनं च=परम्परं बादाघगमोटनं, मल्लयुद्धं च-मल्लक्रीडनं करणानि च-मुद्गरादि चालनानि, तैः सर्वैः 'संते' श्रान्तःसामान्यतः, 'परिस्सिमि) हजार किरणों का धारक (दिणयरे) ऐसा दिन को करनेवाला (मरे) सूर्य जब (तेयसा जलंते) दीप्ति से जाज्वल्यमान होता हुआ (उहियंमि) उदय के बाद की अवस्था को प्राप्त कर चुका था तव श्रेणिक राजा (सय. णिज्जाओ उठेह) अपनी शय्या से उठे (उडिशा) और उठकर वे (जेणेव अट्टण साला तेणेव उवागच्छद) जहां व्यायामशाला थी उस और गये। (उवागच्छिन्ता अणसालं पविसइ) वहां जाकर वे उस व्यायामशाला में प्रविष्ट हुए। (अणुपविसित्ता अणेगवायामजोगवग्गणवामणमल्ल जुद्ध करणेहिं) प्रविष्ट होकर वहां उन्होंने अनेक व्यायाम के योग्य, वल्गनकूदना, शरीर का मोडना मल्ल युद्ध करना और मुदगर आदि का फेरना प्रारम्भ किया। ___जब वे इन क्रियाओं से (संते परिस्संते) श्रान्त और परिश्रान्त हो भगाना समूडने सुंदर शते सरोवरोभा विसावनार मन (सहस्सरस्सिंमि) SMA रिने पा२४ ४२ना२ (दिणयरे) हिन४२ (सरे) सूर्य प्यारे (तेयसा जलंते)
शथी अडतो (उद्रियमि) मध्य पछीनी मवस्थाने भगवी यूथ्यो हता, त्यारे श्रेणुि शन (सयणिजाओ) पातानी शय्यामाथी ४या (उद्वित्ता) भने हीने तेमा (जेणेव अणसाला तेणेव उवागच्छद) यां व्यायामशा ती ते त२५ गया. (उवागच्छिता अट्टणसालं पविमा) त्या ४४ने तेयाय ते व्यायामशामा प्रवेश श्यो. (अणुपविसित्ता अणेगवायामजोगवग्गणवामदणमल्ल जुद्रकरणेह) ते व्यायामशाभ ने त्या तेभरे घ॥ व्यायाम ने योग्य वहान (ઘડાને બે પગે ચલાવવું) કૂદવું, શરીરને વાળવુ મલયુદ્ધ કરવું અને મગદળ વગેરેને ફેરવવાનું શરું કર્યું
न्यारे तमामे मा यामाथी (संते परिस्संते) श्रान्त मने परिश्रान्त थया
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणी टीका. सू. १० उपस्थान शाला सज्जीकरणादिनिरूपणम् १२५ स्संते' परिश्रान्तः=अङ्गप्रत्यङ्गापेक्षया, 'सयपागेहिं सहरसपागेहि शतवाराम् पक्वानि औषधिशतसंमिश्रणेन पक्वानि च कार्पापणानां शतैर्वा पक्वानि तैः एवं सहस्रपाकैः । 'सुगंध वर तेल्लमाइ एहिं ' सुगन्धिवर तैलादिकैः अन्यैर लक्षपाकादि सुगन्धिमधानतैलैः 'पीणणिज्जे हिं' प्रीणनीयैः = रसरक्तमांसमेदोऽस्थिमज्जशुक्राणां सप्तधातूनां साम्यजनकैः 'दीवणिज्जेहि' दीपनीयैः = जठराग्निवर्द्धकैः 'विंडणि जेहिं वृहणीयैः बलपुष्टिकारकैः सव्विदियगायपलाय णिज्जे हिं' सर्वेन्द्रियगात्रपह्लादनीयैः समस्तेन्द्रियसम्पूर्ण गात्र सुखजनकैः, 'अभंग एहि' अभ्यङ्गैः = स्निग्धतेलादिभिः 'अभंगिए समाणे' अभ्यङ्गितः सन=उक्त तैलादिभिः लिप्तः 'तेल्लचम्मंसि' तैलचर्मणा, सूत्रे तृतीयार्थे सप्तमी, तैलानुलिप्तशरीरस्य मर्दनसाधनरूपं चर्म 'तैलचर्म' इत्युच्यते तेन 'संवाहिए समाणे' संवाहितः सन् इत्यग्रेण सम्बन्धः । कैः संवाहितः ? इत्याह-- 'डिपुण्णपाणिपायसुकुमालकोमलत लेहि' प्रतिपूर्णपाणिपाद सुकुमारकोमलतलै: प्रतिपूर्णस्य पाणिपादस्य सुकुमारकोमूलानि = अतिकमलानि तानि येषां ते तथा, तैः 'छेएहिं' छेकैः सकलमर्दनकला निपुणैः, अवसरज्ञैर्वा, ' दक्खेहिं' दक्षैः अविलम्बितकारिभिः शीघ्रकारिभिरि चुके तत्र (सपाहिं सहस्सपागेहिं सुगंधव रतेलमा ए हिं) फिर शत पाक वाले सहस्रपालकवाले सुगंधित उत्तमोत्तम तेल आदि से तथा (पीण णिज्जेहि दीवणिजेर्हि दप्पणिज्जेहि, मदणिज्जेहिं विणिज्जेहि सचिवदियगा य पल्हापणिजेहिं अभंग एहिं अभंगिए) प्रीणनीय, रस, रक्तम. स, भेद, अस्थि मज्जा तथा शुक्र इन सात धातुओं में समता जनक, दीपनीय - जठराग्निवर्धक, तर्पणीय- वलकारक, मदनीय कामवर्द्धक, वृहणीयवलपुष्टिकारक, और समस्त इन्द्रियों में तथा समस्त शरीर में सुखजनक ऐसे उबटनों - स्निग्ध तेल आदिकों से लिप्त होते हुए उन्होंने (तेलचमंसि) तैलानुलिप्त शरीर के मर्दन के साधनरूप तैलचर्म द्वारा (पडिपुपाणिपायसुकुमालतले हिं) परिपूर्ण पाणिपाद के सुकुमालतवाले (छे एहिं ) (पागेहिं सहस्सपागेहिं सुगंधावरतेलमा एहि ) ત્યારમાદ શત અને सडुख (डुन्नर यावाणा सुगंधित सर्वोत्तम तेस वगेरेथी तेमन (पीण णिज्जेहिं दीवणिज्जे, दप्पणिज्जेहिं, मदणिज्जेहिं विहणिज्जेहिं, सर्विवदियगाय परायगिज्जाहि अभंगेहिं असंगिए) प्रीणनीय, रस, स्तंभांस, भेट, अस्थि, મજા અને શુક્ર (વીં) આ સાત ધાતુઓમાં સમતા ઉત્પન્ન કરનાર ઉદ્દીપક [જઠરાગ્નિ ने वधारनार ], हर्पणीय, [गणार४], भहनीय (अभ ने भगावनार), श्रृंहणीय, (मज અને પુષ્ટિ કરનાર) અને બધી જ ઈન્દ્રિયામાં તેમજ આખા શરીરમાં સુખ ઉત્પન્ન १२नार उपटणे [स्निग्ध तेस] थे.जीने तेमागे (तेल चम्मसि) तेस गोणेक्षा शरीरना साधनश्थ “तैस यम” वडे (पडिपुण्णपाणिपायसुकुमालतले हिं) संपूर्णु चाशु
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२६
शाताधर्मकथासूत्रे त्यर्थः 'पढेहि प्रप्ठैः मर्दनकार्याग्रेसरैः 'कुरुलेहिं कुशलैः मदनविधिज्ञैः 'मेहाविहि' मेधाविभिः प्रतिभाशालिभिः "निउणे' निपुणैः नियुक्तव्यापारगामिभिः "निउणसिप्पोवगएहिं निपुणशिल्पोपगतैः, निपुणानि-मूक्ष्मानि यानि शिल्पानि अङ्गमर्दनादीनि तान्युपगतानि-अधिगतानि यैस्ते तथा तैः, अङ्गमर्दन क्रियाज्ञानसम्पन्नैरित्यर्थः । 'जियपरिस्समेहि जितपरिश्रमैः भूयो भूयः कृत परिश्रमेऽपि अखेदितैः, अभंगणपरिमदणुव्वलणकरणगुणनिम्माएहि' अभ्यङ्गनपरिमर्दनोद्वेलनकरणगुणनिर्मातृभिः तत्र-अभ्यञ्जनम् अभ्यङ्गः-शरीरे तैलादिलेपः, परिमर्दनं श्रमापनोदाय हस्तादिना तत्परिघर्पणम् 'मालिश' इति भापायाम्उद्वेलनम्-उद्वर्तनं पिष्टद्रव्येण शरीरपरिशोधनम, तेषां करणेन ये गुणाः शरीरस्वास्थ्यकान्तिप्टिपुष्टि स्फूर्त्यादिरूपाः तेषां निर्मातभिः विधायकैः ‘अठिमुहाए' अस्थिसुखया अस्थनां सुखोत्पादककारणत्वेन, अथवा अस्थीनि मुखयतीति अस्थिसुखा, तया अस्थिसुखया 'मममुहाए' मांससुखजनिकया 'तयामुहाए' त्वक् सुखया चर्मसुखोत्पादिकया 'रोममुहाए' रोमसुखया रोमराजिषु हर्षाऽति रेकाऽऽविष्कारिकया 'चउनिहाए' चतुर्विधया चतस्रो विधाः यस्याः तथा समस्त मर्दन की कला में निपुण अथवा अवसर के ज्ञाता (दक्खेहिं) शीघ्रकारी (पहि) मर्दन कार्य में अग्रेसर (कुसलेहि) मर्दन की विधि के ज्ञाता (मेहाविहिं) प्रतिभाशाली (निउणेहिं) निपुण (निपुण सिप्पोवगएहि) सूक्ष्म अंगमर्दनादिरूप शिल्प क्रिया के ज्ञाता (जियपरिस्समेहिं) थकावट नहीं मानने वाले (अभंगणपरिमद्दणुव्वलण करणनिम्माएहिं) अभ्यंग, परिमर्दन, उदेलन करने के गुणों विधायक ऐसे (पुरिसेहिं) पुरुपों से (अठिसुहाए मंससु. हाए, तयासुहाए, रोममुहाए) अस्थि सुखकारक, मांस सुखकारक, त्वक् सुखकारक एवं रोम सुखकारक. ऐसी (चउनिहाए) चार प्रकार की (संवाસુકેમળ હાથ અને પગના તળિયાવાળા (હિં) માલિશ કરવાની બધી જ કળામાં डशिया२ मने योग्य अवस२ ने नारा (दक्खेहि) मतिय, (पढेहिं) मालिश ४२वामा अग्रेसर, (कुसलेह) मालीशनी शताना ना२, (मेहावि) सुद्धिमान, (निउणेहिं निपुण, (निपुण सिप्पोवगएहि) मा ! मनी मालिशनी ४ाने नाश (जियपरिस्समे) quत न थाना, (अभंगणपरिमद्दणुबलणकरणगुणनिम्मा) सल्यान, परिभहन देसन ४२वान गुणाने नाना। (पुरिसेहि) भाणुसे पासेथा (अद्विसुहाए, मंसमुहाए. तयासुहाए, रोम सुहाए) 33. [मस्थिान सुप मापना२, यामीन सुप मापना२, भने रुवाउने सुप मापना२ (चरविहाए) या२ मारनी (संवाहणाए) संगने पी3वानी या
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका, सू.१० उपस्थानशालासज्जीकरणादिनिरूपणम् १२७ उक्त विधया 'संराहणाए' संवाहनया अगसंमर्दनक्रियया 'संवाहिए समाणे' सम्बहितःसन् 'अवगयपरिस्समे' अपगतपरिश्रमः अपगतः परिश्रमो यम्मात स तथाः विनाशितखेदः इत्यर्थः 'नरिंदे नरेन्द्रः 'अणसालाओ पडि निक्खमइ' अट्टनशालातः प्रतिनिष्क्रामति-निस्सरति प्रतिनिष्क्रम्य=निःसृत्य 'जेणेव मन्जनघरे तेणेव उवागच्छइ' यत्रैव मज्जनगृहं तत्रैव उपागच्छति उपागत्य च 'मज्जणघरं अणुपविसई मज्जनगृहं अनुपविशति, अनुपविश्य तत्र स्नानमण्डपे, कथम्भूते स्नानमण्डपे ? इत्याह-'समुत्तजालाभिरामे-समुक्तानि-मुक्ता सहितानि जालानि, गवाक्षाः, अभिगमःसुन्दरः, तस्मिन् 'विचित्तमणिरयणकोट्टिमतले विचित्र मणिरत्नकुटिमतले, विचित्राणि पश्चवर्णानि मणिरत्नानि मणय: ईन्द्रनीलादयः करकेतनादयश्च, रत्नानि-माणिक्यादीनि,तैः खचितं कुटिमतलं-भूभागो यस्य स तस्मिन् अतएव 'रमणिज्जे' रमगीये मनोरमे पहाणमडवंसि' स्नानमण्डपे= हणाए) अंग संमर्दनरूप क्रिया पूर्वक (सवाहिए समाणे) अपने शरीर की खूब मालिश करवाई। मालिश करवाते२ जब बे (नरिंदे) राजा [अवगयपरिस्समे परिश्रम रहित हो चुके-अर्थात् उनका शरीर जब हल्का हो गया-तब वे (अणसालाओ) उसव्यायामशाला से [पडिणिक्खमइ. बाहिर निकले और [पडिनिक्खमित्ता] बाहर निकलकर [जेणेव मजण घरे तेणेव उवागच्छइ जहाँ स्नान घर था वहां गये। [उवागच्छित्ता] वहां जाकर वे (मजणघरंअणुपविसइ) स्नानघर मे प्रविष्ट हुए (अणुपविसित्ता) प्रविष्ट होकर [समुत्तजालाभिरामे मुक्ताओं के गवाक्षों से सुन्दर [विचित्त मणिरयणकोटिमतले] पंचवर्ण के मणि एवं रत्नों से खचित भूमिवाले अतएव (रमणिज्जे)[रमणीय ऐसे (हाणमंडवसी) स्नानमंडप में-मालती,-चंपक, तथा माधवी की लताओं से परिवेष्टित स्नानस्थान में रखे हुए [णाणामणि43 तेणे (संवाहिए समाणे) पोताना शरी२नी भूम सरस शत भासिय ४२॥431वी भासिश ४२शवत न्यारे ते (नरिंदे) रात (अवगयपरिसम्मे) परिश्रम रहित थया सोन्यारे तमनु शरीर पनी आयु, त्यारे तेमा (अदृणसालाओ) व्यायामशाणामांथा (पडिनिक्खमे इ)डार माव्या मने पिडिनिक्खमित्ता) महार भावीन (जेणेव मज्जणघरे तेणेव उवागन्छइ) तमा नयां स्नानागार तु त्यां गया. (उवागच्छित्ता) त्यां ने तेश्या (मज्जणघरं अणुपविसइ) स्नानागारभां गया. (अणुपविसित्ता) मने त्यां प्रवेशीन (समुत्व जालाभिरामे) भाती sal अवाक्षाथी सुंदर (विचित्तमणिरयणकोहिमतले) पांय ना भए भने २त्नात भूभिवाणा मेटो (रमणिज्जे) २भानीय (हाणमंडमि) स्नानमयमा न्यो
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
ज्ञाताधर्म' कथा सत्रे
१२८
मालती चम्पकमधीभिर्वल्लीभिः परिवेष्टितरनानस्थाने 'णाणामणिरयणभनिचित्तंसि' नानामणिरत्नभक्तिचित्रे विविधमणिरत्नानां भक्त्या सिंहगजादिरूपया चित्रं यस्मिन् एवम्भूते 'हाणपीसि' स्नानपीठे स्नानार्थं स्थापितासने 'सुहनिसणे सुख लिएणाः सुखोपविष्टो भूपः 'सुहोदहि' सुसोदकैः = नातिशीतोष्णैर्जलैः 'पुष्फोदर हिं पुप्पोदकैः = पुष्परससमन्वितैः, 'गंधोद ए हि' गन्धोदकः श्रीखण्डादिमि श्रितजलैः, 'मुद्धोदहिं' शुद्धोदकैः = निरवद्यजलैः । 'पुणो पुणो' पुनःपुन=वारं वारं 'कल्लाणगपत्ररमज्जणविहीए' कल्याणकप्रवरमज्जनविधिना सुखजनकं निपातितवारिधारा परम्पराभिर्माङ्गलिकमज्जनविधिना= स्नानप्रकारेण 'मज्जितः =स्नापितः । ' तत्थ' तत्र स्नानकाले 'को उयसएडिं' कौतुकशतैः कौतुकानां शतानि कौतुकशतानि शरीररक्षायै दृष्टिदोषनिवारणार्थे कज्जलतिलकादीनि क्रीडाशतानि तै:, 'बहुविहेहि' बहुविधैर्युक्त 'कल्लाणगपवर मज्जणावसाणे' कल्याण रणभत्तिचित्तंसि] अनेक मणि तथा रत्नों की रचना द्वारा जिसमें सिंह गज आदि के चित्र बने हुए हैं ऐसे (हाणपीढंसि) स्नान पीठ पर स्नान करने के लिये स्थापित आसन पर - ( सुह निसणे) सुखपूर्वक बैठकर (सुहोद एहि ) न अधिक गरम न अधिक शीतल ऐसे जल से, (पुष्फोद एहिं ) पुष्परसम्म न्त्रित जल से, ( गधोद ) श्रीखंड आदि मिश्रित जल से (शुद्धोदकैः ) और शुद्ध जल से उन्होंने (पुणोपुणो ) चार २ ( कल्लाणगपदर मज्जण विहीए) शरीर में सुखप्रतीत हो इस रूप से छोडी गई जल की धारा से मांगलिक मंजन विधि के अनुसार (मज्जिए) स्नान किया (तत्थबहुविहेहि कोउयस ए)ि फिर बहुविध कौतुकशतों से युक्त हुए-शरीर रक्षा के लिये दृष्टि दोष निवारणार्थ कज्जल तिलक आदि रूप सैकडो कौतुक से समन्वित हुए उन राजाने (कल्लाणगपवरमज्जणावसाणे) उस माँगમાલતી ચંપા, તેમજ માધવીની લતાએથી પરિવેતિ અને જુદાજુદા સ્થાને મૂકેલા (णणामणिरयणभत्तिचिनंसि) भने नर्तना भणि रत्नानी रचना वडे ने मां सिह, हाथी वगेरेनां श्रित्रो मनाव्यां छे, मेवा ( व्हागपीहंसि) न्हावाना मा न्हावा भाटे (ग्रहनिसग्णे) यारामथी मेसीने (गृहोदएहिं ) |४२१२ (पुप्फोद एट्ठि) ईसना रसवाणा (गंधोद एहिं ) श्रीमंउ (यहन) वगेरेथी भिश्रित, (शुद्धोदकैः) भने निर्माण चालवडे तेभले (पुणो पुगो) वा२१२ ( कल्लाणगपवर मज्जण विहिए ) शरीरने सुख आये थेवी सधाराथी मंगणमन विधि प्रमाणे (मज्जिए) स्नान यु. ( तत्थबहुविहे हिं कोउयस एहिं ) त्यारमाह भने लतना सेडो तुङ भेटले કે શરીરની, દૃષ્ટિદોષ [નજર] વગેરેથી રક્ષા કરવા માટે કાજળ તિલકરૂપ સેકડો तु युक्त थयेला ते रान्नये (कल्लाणगपवर मज्जावसाणं) ते भुण्य भार्ग
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणी टीका सू.१०उपस्थानशालासजीकरणादिनिरूपणम् १२९ प्रवरमजनावसाने माङ्गलिकप्रधानस्नानानन्तरम्, पम्हलसुकुमालगंधकसाइयलूहियंगे' पक्ष्मलमुकुमारगन्धकपायलषिताः। पक्ष्मला-उत्थितसूक्ष्मतन्तुसमूहयुक्ता सा च सुकुमारा सुकोमला गन्धवर्ती च, एतादृशी या काषायिका कषायरक्तशाटिका-अङ्गमोन्छनिका, 'टुवाल' इति भाषाप्रसिद्धवस्त्र विशेष: तया, रूसितंमोच्छितं निर्जलीकृतम्, अझं यस्य स तथा। 'अहयसुमहग्धदूसरयणसुसंवुए' अहतसुमहार्घदृष्यरत्नसुसंवृतः, अहतम् अखण्डितं कीटमूपिकादिभिरकर्तितं, नूतनमित्यर्थः, सुमहाधै बहुमूल्यं यद् दृष्यरत्न प्रधानवस्त्रं तेन मुसंवृतः सुष्ठु आच्छादितः परिधृतनूतनबहुमूल्य वस्त्र इत्यर्थः। 'सरससुरहि गोसीसचंदणाणुलित्तगत्ते सरसा सुरभिगोशीपचन्दनानुलिप्तगात्रः-सरसंश्रेष्ठं सुगन्धियुक्तं गोशीपाख्यं चन्दनं, तेन अनुलिप्तं गात्रं शरीरं यस्य सः 'सुइमालावन्नगविलेवणे' शुचिमालावर्णकविलेपनः शुचिनी पवित्रे मालापुष्पमाला च वर्णकः अङ्गरागविशेषः, तस्य विलेपन-कुङ्कुमादि माङ्गलिकद्रव्य चर्चनं च, इमे उभे यस्यः सः॥ आविद्धमणिसुबन्ने' आविद्धमणिमुवणे: आविद्धानि=परिध्रतानि मणयो-हीरकादयःसुवर्णानि येन सः 'कप्पियहारद्धहारतिसरयपालंवपलंवमाणकडिसुत्तसुकयसोहे' कल्पितहाराहारत्रिसरक मालम्बप्रलम्बमानकटिसूत्रसुकृतशोभा, कल्पितः-विरचितः, हार:= अष्टादशसरिकः, अर्धहारः लिक प्रधान स्नान के बाद (पम्हल सुकुमालगंधकसाइयलूहियंगे) जिनका शरीर उत्थित सूक्ष्म तन्तु समूह से युक्त तथा कोमल ऐसी सुगंधित तोलिया-टुवाल से पोंछा गया हैं (अहतसुमहग्धदूसरयणसुसंवुए) अहतअखंडित-कीटमूषिक आदि से अकर्तित-नूतन, तथा बहूमूल्य ऐसा प्रधान वस्त्रपहिरा पश्चात् (मरसस्सुरभि गोसीस चंदणाणुलित्तगत्ते) श्रेष्ठ सुगंधियुक्त गोगीषेचंदन से अनुलिप्तशरीर होकर (सुइमालावन्नगविलेवणे) उन्होने परित्र पुष्प माला पहिरी औरवर्णक का अंग राग विशेष का-विलेपण किया। (आविद्धमणिसुबन्ने, कप्पियहारद्धहारतिसरयपालंबमाणकडिसुत्तसुकयसोहे, सि स्नान, (पम्हलसुकुमालगंधकसाइयलूहियंग) ओए मद तन्तु समा सुवासित टुवारथी शरीर छीन (अतसुमहग्धदुसरयणमुसंवुए) અખ ડિત-કીટ ઉંદર વગેરેથી અતિત નવું તેમજ બહુ કિમતી પ્રધાન વસ્ત્ર ધારણ ज्यु. त्या२ पछी (नरममुरभिगोपीसचंदणाणुलित्तगत्ते) उत्तम सुगंधवा (गोशयन) न शश२ ५२ ले शने (सुडमाला बन्नग विलेपणे) तेभाग परित्र पुष्प भाणा पोरी भने वर्ष मे मारा विशेष] नु विवेपन ज्यु (आविद्र मणिसुबन्ने, कप्पियहार हारतिस्पर यपालंवपलंबोण डिसुत्तसुत्र यसोहे, पिणद्धगेवज्जंगुलज्जगललियंगललियकयाभरणे) विटोपना पछी उत्तम. मेवाडी।
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३०
शाताधर्म कथाजसूत्रे नवसरिकः, त्रिसरिका प्रसिद्धः पालम्वः झम्बनकम्, एतत्सर्व प्रलम्बमान कटिसूत्रं चेति द्वन्द्वः, 'कन्दौरा' इति भाषाप्रसिद्धं, तैः सुकृता-शोभनतया कृतारचिता शोभा यस्य सः तथाभूतः-हारादि धारणेन परमशोभासम्पन्न:, 'पिणद्धगेवज्जंगुलेजगललियंगललियकयाभरणे' पिनद्ध अवेयकाजुलीयकल. लिताङ्गललितकृताभरणः, पिनद्धानि ग्रैवेयका लीयकानि येन स तथा, तत्र ग्रैवे. यकं 'कण्ठीति' भाषायाम्, ललिताङ्गके-सुन्दरशरीरे ललितं यथास्यात्तथा, कृतानि-विन्यस्तानि आभरणानि भूपणानि येन स तथा, ततस्तयो कर्मधारयः, 'णाणामणिकडगतुडियथंभियभुए' नानामणिकटकत्रुटिकस्तम्भितभुजः, नानामणिभिः अनेकविधमणिभिः, रचितैःकटकैः हस्ताभरणैः, त्रुटिकैर्भुजरक्षकभूषणैः स्तम्भितौ-निवद्धौ भूषितौ भुजौ यस्य स तया, अत एत्र 'अहियरुवसस्सि. रीए' अधिकरूपसश्रीकः शरीरसम्पत्याभूषणसम्पत्त्या च परम शोभासम्पन्नः, पिणद्धगेवज्जंगुलज्जगललियंगललियकयाभरणे) हीरकादिमणि और सुवर्ण के आभूषणों को पहिन कर फिर उन्होंने १८अढारह लरका, हार, नौलरका अधहार, तीनलर का हार तथा झुम्बनक-झूमका पहिरे तथा कमर में लटकता हुआ कंदोरा भी पहिरा। इन सब से उनका सुहावना शरीर और अधिक शोभा संपन्न बन गया। गले में कंठी पहिरी अंगुलियों मुद्रिकाएं पहिरी और सुन्दर शरीर पर अच्छी तरह से आभरणों को भी पहिरा (गाणामणि कडगतुडियर्थभियभुए अहियरूवसस्सिरीए, कुंडलुज्जोइयाणणे, मउडदित्तसिरए, हारोत्थयमुकयरइयवच्छे पालंबपलंमाण सुकयपडउत्त रिज्जे, मुद्दियापिंगलंगुलीए)। नानामणियों के बने हुए कटकों को-कडो को पहना तथा भुजरक्षक भूषणों को हाथों में पहना। इस तरह शरीरसंपत्ति और
વગેરે મણિઓ અને સોનાનાં ઘરેણુઓ પહેરીને અઢાર (૧૮) લડીને હાર, નવ (૯) લડીને અહાર, ત્રણ [૩] લડીને હાર તેમજ ગુખનક એટલે કે ઝુમખાઓ પહેર્યા, તથા કેડમાં લટકતો કંદરે પણ પહેર્યો. આ બધાં ઘરેણાંઓથી તેમનું સુંદર શરીર વધારે શોભી ઉઠયું. ગળામાં ક ઠી, આગળીઓમાં વટીઓ અને સુંદર शरी२ ५२ तेणे सारी रीते 24 मरण। पशु पा. (णाणामामिकडगतुडियथंभियभुए अहिय रूवसस्सिरीए, कुडुलुज्जाइयाणणे मउड़दित्तमिरए,हारो स्थयमुकयरइयवच्छे पालंवपलंबमाणसुकयपड उत्तरिज्जे, मु दयापिंगलंगुलीए) અનેક જાતના મણિઓના બનાવવામાં આવેલા કડાંઓ હાથમાં પહેર્યા તેમજ ભજરક્ષક આભૂષણે હાથમાં પહેર્યા. આ રીતે સુંદર શરીર સપત્તિ અને
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणी टीका. सू.१० उपस्थानशालासज्जीकरणादिनिरूपणम् १३१ कुंडलुज्जोइयाणणे' कुण्डलोद्योतिताननः-कुण्डलाभ्याम् उद्योतितम् आननं मुखं यस्य स कुण्डलज्योतिषा प्रकाशितमुख इत्यर्थः, 'मउडदित्तसिरए' मुकुटदीप्तशिरस्का-मुकुटेन दीप्तं शिरो यस्य सः,मुकुटप्रभादीप्तमस्तक इत्यर्थः, 'हारोत्थयसुकयरइयवच्छे' हारावस्तृतसुकृतरतिदवक्षाः हारेण अवस्तृतम्-अच्छादितं सुकृतंशोभनीकृतं रतिदं दृष्टिसुखदं वक्षा-उरो यस्य स तथा अपूर्व चाकचिक्यशोभासम्पन्नवक्षस्थल इत्यर्थः। 'पालंबपलंबमाणपडसुकयउत्तरिज्जे' पालम्बप्रलम्बमानपटसुकृतोत्तरीयः, पालम्बेन-दीर्धेण प्रलम्बमानेन पटेन सुकृत-सुविन्यस्तं उत्तरीयम्-उत्तरासङ्गवस्त्रं येन स तथा, 'मुदियापिंगलंगुलिए' मुद्रिकापिङ्गलालिक:मुद्रिकाभिः अङ्गुलीयकैः-पिङ्गला-पीतवर्णा अङ्गुल्यो यस्य स तथा 'णाणामणिकणगरयणविमलमहरिहनिउणोवियमिसिमिसंतविरइयमुसिलिट्ठविसिट्ठलट्ठसंठियपसत्याविद्धवीरवलए' नानामणिकनकरत्नविमिलमहानिपुणो विय मिसिमिसंतविरचितमुश्लिष्टविशिष्टलष्टसंस्थितप्रशम्ताविद्धवीरवलयः-तत्र -ना. नामणिकनकरत्नैः, तैः कथम्भूतैः ? विमलैः, महाहैं। महतां योग्यैः, निपुणेन=शिल्पिना 'उविय' इति परिकर्मतः प्राप्तसंस्कारः, उज्वलीकृतः, अतभूषण संपत्ति से उनकी शोभा अपूर्व बन गईथी। मुख भी उनका पहिरे हुए कुंडलों की आभा-(कान्ति) से चमक रहा था, मस्तक मुकुट की प्रभा से प्रकाशितहो रहा था-वक्षस्थल पर जो हार पहिरा था उससे वह विशेष शोभास्पद एवं दृष्टि सुखवन गया था। दीर्घ लंबे पट को उन्होंने उत्तरा संगवस्त्ररूप से धारण कर रखा था। अंगुलियों में जो उन्होंने मुद्रिकाएं पहिन रक्खीं थी उनसे उनकी वे अंगुलियां पीतवर्ण से लिप्त जैसी मालूम पडती थी (णाणा मणिकणगरयणविमलमहरिय-निउणो विय मिसिमिसंत विरइयमुसिलिट्ठ-विसिट्टलट्ठ संठिय पसत्थ आविद्धवीरवलए) उन्होंने जो वीरवलय धारण कर रक्खा था वह विमल तथा महाई ऐसे नाना मणिधों से और कनकरत्नों से चतुर कारीगर द्वारा बनाया गया था, આભૂષણોથી તેમની શોભા અપૂર્વ થઈ ગઈ. પહેરેલાં કુંડળની ચમકથી તેમનું મેં દીપી રહ્યું હતું, તથા મુકુટની પ્રભાથી તેમનું મસ્તક પ્રકાશતું હતું. વક્ષસ્થલ ઉપર પહેરેલા હારથી તેઓ સવિશેષ શોભા સંપન્ન તેમજ દષ્ટિ સુખદ બન્યા હતા. લાંબા વસ્ત્રને તેઓએ ‘ઉત્તરાસંગવસ્ત્રના રૂપમાં ધારણ કર્યું હતું, આંગળીઓમાં પહેરેલી पाटीमाथी तेमनी मांगनीयो चीथी२०ी डाय तेवी माताहती (गाणामणिकणग रयण-विमल-महरियनिउणोवियमिसिमिसंत-विरइय-मुसिलिट-विसिह-लसंठिय-पसत्थआविद्धवीरवलए) तेभारी परेशो वीरवस्या नि मने माई કિમતી મણિયે તેમજ સુવર્ણ રત્નથી બનાવેલહાર હોંશિયાર કારીગરેએ બનાવેલો હતો. તેને
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
N
१३२
ज्ञाताधर्म कथासूत्रे
एव 'मिसिमिसंत' इति देदीप्यमानः, विरचित= निर्मितः - मुश्लिष्ट := सुलन्धिकः, विशिष्ट : = उत्कृष्टः, लष्टः = मनोहरः संस्थितः = संस्थानयुक्तः - सुन्दराकृतिकः, तथा प्रशस्तः = प्रशंसनीयः एतादृशाः आविद्धः = परिघृतः वीरवलय: = विजयवलयो येन स तथा । यं वलयं धृत्वा विजयते तादृशवलयधारक इत्यर्थः । यद्वा- 'यदि कश्चिदस्ति वीरस्तदाऽसौ मां विजित्य मम हस्ताब्द हिष्करोत्वेतं वलयम्' इति स्पर्धयन् यं कटकं हस्ते परिधत्ते सः, 'वीरवलय: ' इत्युच्यते । किं बहुणा' किं बहुना किमधिकेन वर्णनेन 'कप्परुवखएवेत्र अलंकियविसिए' कल्पवृक्षक इव-स्वलंकृतविभूषितः कल्पवृक्ष इत्र अलङ्कृतो मणिरत्नभूषणैः, विभूषितो महार्हविचित्र परिधानीयादि वसनैः, नरेन्द्रःश्रेणिको राजा साक्षात् कल्पवृक्ष इत्र शोभते इति भावः । सकोरंटमलदा मेगं - छत्तेग धरिज्जमाणेणं' सकोरण्टमाल्यदाम्ना छत्रेण ध्रियमाणेन कोरण्टस्य माल्यानि= पुष्पाणि उस की संधियां मुश्लिष्ट (अच्छी जुडी हुई) थीं वह चमकीला थाचडा उत्तम था, चित्ताकर्षक था, और प्राकृत्ति से सुन्दर तथा प्रशंस नीय था । वलय (कडा) को धारण करके राजा विजय को प्राप्त करता है उसका नाम वीरवलय है । अथवा इस कोई वीर हो तो यह वलय मेरे हाथ से मुझे जीत कर ले लेवें ? वशवर्ती हो कर जों वलय हाथ में पहिरा जाता है उसका नाम भी वीरवलय है । (किंबहुना - कप्परूपखए चेत्र सृअलं किय विसि नरिदे) अधिक और क्या कहें मणिरत्ननिर्मित श्रभू
प्रकार की स्पर्धा के यदि
पण से अलंकृत हुए तथा महार्ह विचित्र परिधानी आदि वस्त्रों से विभू पित बने हुए थे राजा उस समय कल्प वृक्ष जैसे शोभित हो रहे थे। ( म कोरंट मल्लदा मेणं छत्तेणं धरिज्जमाणेणं) भृत्यजनने जो इनके ऊपर સંધિભાગ(જોડ) સુશ્લિષ્ટ હતા. તે ચમકીલા હતા, ઉત્તમ હતા, ચિત્તને આકષનારા હતા અને દેખાવમા સુંદર તેમજ વખાણુવા ચાગ્ય હતા. જે વલયને ધારણ કરીને રાજા વિજય મેળવે છે, તેનું નામ વીરવલય’ છે. અથવા તેા આ જાતની હરિફાઈમાં ઉતરનાર કાઇ વીર છે તે મને જીતીને મારા હાથમાંથી આ વલયા મેળવી લે. આ રીતે પણ એને અર્થ સમજી શકાય. વશવતી થઈને જે વલય હાથમા પહેરવામાં આવે છે તે पशु 'वीरवहाय' छे. (किंबहुना - कप्पस्वरूपचैव सुअल कियविभूसिए नरिंदे) વધારે શું કહેવું–મણિરત્નાથી ખનાવવામાં આવેલાં ઘરેણાંઓથી અલંકૃત થયેલાં તેમજ અહુ કિંમતી ૨ગબેરગી પહેરેલાં વસ્ત્રોથી વિભૂષિત થયેલા રાત તે સમયે કલ્પવૃક્ષની प्रेम शोलता हुता. ( सकोरंटमलदामेण छत्तणं धरिज्जमाणेणं) तेमना
"
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणी टोका.सू, १० उपस्थ.नशालासज्जीकरणादिनिरूपणम् १३३
तेषां दामानि = मालाः तैः सहितेन छत्रेण भृत्येन त्रियमाणेन शोभमानः 'उभओ' उभयतः = दक्षिणवामपार्श्वयोः 'चउचामरवालवीइयंगे' चतुश्वामर वालवीजिताङ्गः, चतुर्णां चामराणां बालैः = केशैः वीजितान्यङ्गानि यस्य स तथा, 'मंगलजयसद्दकयालोए' मंगलजयशब्दकृतालोकः, मंगलजयशब्दः कृतो अनेन आलोके=दर्शने यस्य स तथा, मज्जनगृहात्मतिनिष्क्रामति, प्रतिनिष्क्रम्य 'अणेगगणनायगदंडणायगराईसरतलवर मांडबिय कोडबिय मंति महामंति गणगदोबारिय अमच वेड पीढमदनगरणिगमइभ से द्विसेणा वइ सत्थवाहय संधिवालसद्धिं संपरिबुडे' अनेक गणनायक दंडनायक राजेश्वर तलवरमाडं विककौटुम्बिकमंत्रिमहामन्त्रिगणकदौवारिकामात्य चेटपीठमर्दन गरणिगमेभ्यश्रेष्ठि सेनापतिसार्थवाददूतसंधिपालैः सार्धं सम्परिवृतः । तत्र गणनायकाः सामन्त भूपाः, दंडनायकाः- अपराधिषु यथायोग्य दण्ढमदानशीलाः कोट्टपाला इत्यर्थः गजानः = माण्डलिकाः नरपतयः, छत्रतान रखा था वह कोरण्ट के पुष्पों की माला से युक्त था - (उभओ चचामरवालवीइयंगे मंगलजयसद्दकयालोए) दक्षिण और वाम पार्श्व में जो इनके ऊपर चमर ढोले जा रहे थे । उनके वालों से इनके अंग विजित हो रहे थे। इनके देखते ही लोग जय हो इस प्रकार का मंगलकारी शब्द बोलने लग जाते थे । (मज्जणघराओ पडिनिक्खमइ) जव थे राजा उस घर से बाहर निकले और (पडिनिक्खमित्ता) निकल कर - ( अणेगगण नायक दंडणायगराई सरतलबर माडंबिय को हुं वियमंतिथहामं तिगणगदोवारिय अमच्च चेडपीढमद्दनगर निगम इन्भसेसेणाय सत्थवाहृदयसंधिवाल सद्धि संपररिडे) अनेक गण नायकों से सामंत भूपों से अपराधियों को यथा योग्यदंड देने वाले अनेक दंडनाय को से अर्थात् कोहवालों से मांडઉપર નાકરે તાણેલું છત્ર કારષ્ટ (એક પુષ્પવિશેષ) ના ફૂલની માળાથી શેભતું હતું. (उभओ चचामरवालवीइयंगे मंगल जयस कयालोए) भागी भने ડાખી બાજુએ એમના ઉપર ઢોળવામાં આવેલા ચમરાના વાળથી એમનાં અંગ વિજિત થઈ રહ્યાં હતાં. એમને જોતા જ લોકો જય થાઓ, જય થાએ' એવા મંગલ સૂચક शम्हो उभ्या२वा भांडता डुतां (मज्जणघराओ पडिनिक्खमह) न्यारे ते रान्न स्नानागारभांथी महार माव्या भने [पडिनिक्खमिता ] सावने (अगगण नायकदंडणायगराईसरतलवरमाडं बियको डुंबियमंतिमहा मंतिगणदोगवारिय अमच्चचेडपी ढमदनगर निगमइससे हिसेायइसंत्थवाहइय संधिवालसद्धिं संपरिबुडे) અનેક ગણુનાયકાથી, સામંત ભૂપેાથી, અનેક દંડનાયકાથી એટલે કે કાટવાળાથી, માંડિલક નરપતિરૂપ અનેક રાજાઓથી, ઐશ્વર્યવાન અનેક પુરુષોથી,
नान
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३४
माताधर्म कथासूत्रे इश्वरा:-ऐश्वर्यसम्पन्नाः, तलवराः संतुष्टभूपालदत्तपट्टवन्धभूपिता राजसदृशाः, मांडविका-छिन्नभिन्नजनाशयविशेयो मंडवः, तत्राधिकृताः । 'मांड विकाः' इति छायापक्षेतु ग्रामपञ्चशतस्वामिनः, यहा-सार्धक्रोशद्वयपरिमितमा. तैराछिद्य विच्छद्य स्थितानां ग्रामाणामधिपतयः। कौटुम्बिका कुटुम्बपतिपा. लका,मन्त्रिणः प्रधानमन्त्रिणः, गणका: ज्योतिर्विदः, भाण्डागारिकाः वा, दौवारिका द्वारपालाः, अमात्याः क्षीरनीरविवेकि हंसवत् न्यायान्यायविवेकिनः, चेटा भ्रत्याः, पीठमर्दाः सहायकाः, आत्मरक्षका इत्यर्थः। नगर-नगरशब्देन नगरनिवासिनो लक्ष्यन्ते तेन नगरजनसमूह इत्यर्थः। निगमः व्यापारिणां ग्रामः अत्रापि निगमशब्देन तद्ग्राम वासिषु लक्षणया वणिक्समृह' इति बोध्यतेइभ्या: हस्तिप्रमाणधनस्वामिनः, श्रेष्ठिन: लक्ष्मीपट्टबन्धविभूपितमस्तकाः, सेना.
पतयः चतुरंगसेनानायकाः, सार्थवाहा सार्थः व्यापारि समूहस्तंत्रहन्तीति सार्थवाहाः, व्यापारिणो देशान्तरं नीत्वा लाभप्रापका इन्यर्थः दृताः संदेशहारका, संधिपाला: लिक नरपतिरूप अनेक राजाओं से श्वर्य संपन्न अनेक पुरुपो से, संतुष्ट हुए राजा द्वारा प्रदत्त पबंध वाले राजा सदृश अनेक नगर रक्षकों से पांचसौ ग्राम के स्वामी ऐसे अनेक माडविको से अथवा............कुटुम्बप्रतिपालक अनेकजनों से, अनेक प्रधानमंत्रियों से, अनेक ज्योतिषियो अथवा भंडारियों से, अनेक द्वारपालो से, क्षीरनीरका विवेक करने वाले हँसकी तरह न्याय और अन्याय को निर्णय करनेवाले अनेक अमात्यों से अनेक भृत्यों से, आत्मरक्षक अनेक पीठमर्दको से, नगर निवासी अनेक मनुष्यों से, अनेल व्यापारी मंडल से, हस्तिप्रमाण धन के अधिपति अनेक इभ्यों से, लक्ष्मी के पवन्ध से विभूषितभाल वाले अनेक श्रेष्ठि जनों से, चतुरंग सेना के नायक अनेक सेनापतियों से, व्यापारियों को देशान्तर ले जा कर उन्हें लाभान्वित करनेवाले अनेक सार्थवाहको से, अनेक संदेश પ્રસન્ન થયેલા રાજા વડે આપવામાં આવેલા પટ્ટબંધ” રાજા જેવા ઘણા નગર રક્ષકેથી પાચસો ગામના સ્વામિ જેવા અનેક માંડલિકેથી અથવા . • કુટુંબનું ભરણપોષણ કરનાર અનેક જનથી, અનેક પ્રધાન મંત્રીઓથી, અનેક તિષીઓથી અથવા ભંડારીઓથી, અનેક હારરક્ષકોથી, ક્ષીરનીર વિવેકી હંસની જેમ ન્યાય અને અન્યાયને સમજનારા અનેક અમાથી , અનેક નોકરથી, અગરક્ષક અનેક પીઠમર્દક (ાજાના અધિકારી વિશેષ) અનેક નાગરીકેથી, અનેક વેપારીઓના મંડળેથી, હસ્તિ પ્રમાણે ધનના અધિપતિ અને ઈથી, લક્ષ્મીના પટ્ટબંધથી વિભૂષિત લલાટવાળા અનેક શેઠેથી, ચતુરગિણી સેનાના નાયક અનેક સેનાનાયકેથી વેપારીઓને દેશાન્તરે લઈ જઈને તેમને લાભ અપાવનારા સાથે વાહકેથી, અનેક સંદેશ વાહકેથી અને
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका मू. १० उपस्थानशालासज्जीकरणादिनिरूपणम् १३५ उभयपक्षसंधिरक्षणशीलाः । एतेषां गणनायकादिशब्दानां द्वन्द्वे, पश्चादनेकशब्देन कर्मधारयः, ते तथा तैः, साध सम्परितः सम्यक प्रकारेण परितः अत्र 'संधिवाल' इति लुप्ततृतीयान्तं पदम्, मज्जनगृहान्निष्क्रान्तो नरेन्द्रः कइव शोभते ? इत्याह-धवल इत्यादि धवलमहाधवलं निर्मलं महः ज्योति यस्य स तथा इदं 'शशो' त्यस्य विशेषणम्, 'मेघनिग्गए' मेघनिर्गतः= मेघावरणनिर्मुक्तः 'विव' ईच, अस्य 'शशी' त्यत्रान्वयः। यद्वा धवल महामेघनिर्गत इत्र-शारदश्वेत बदल बहिनिस्सृतइत्र, 'गहगणदिप्पंतरिक्खतारागणाणमज्ञ ससिब्ब' ग्रहगणदीप्यमानऋक्षतारागणानां मध्ये शशीव, अत्र 'इव' इति 'मध्ये' इत्यस्यानन्तरं द्रष्टव्यम् । ग्रहगणादीनां मध्ये इव' वर्तमानः शशीव-चन्द्र इव, 'पियदंसणे नरवई' मियदर्शनो नरपति यथाश्वेतमेघनिर्मुक्तश्चन्द्रमाग्रहनक्षत्रतारागणेषु शोभते तथैवानेकगणनायकादि परिवारेषु शोभमानः श्रेणिको राजा यत्रैव वाह्या उपस्थानशालाबाहिदेशे उपवेशनशाला तत्रैव उपा. गच्छति उपागत्य 'सीहासणवरगए' सिंहासनवरगत; श्रेष्ठसिंहासनासीनः 'पुरस्थाभिमुहे' पौरस्त्याभिमुख =पूर्वाभिमुखः 'सनिसन्ने' सन्निपण्णः सम्यग् उपविष्टः ।।१०॥५०॥ वाहकों से और उभय पक्ष से संधि की रक्षा कराने वाले अनेक संधिपालकों से, घीरे हुए वे (नरवई) श्रेणिकराजा (धवल महामेहनिग्गए विव गहगणदिप्पंतरिक्खतारागणाणमज्जे ससिब्ब पियदसणे) धवल कान्तिवाले तथा मेघों के आवरण से विमुक्त और ग्रहगणों से देदीप्यमान ऋक्ष तथा तारागणों के मध्य में वर्तमान ऐसे चंद्रमंडल की तरह शोभित होते हुए जेणेच वाहिरिया उवट्ठाणसाला तेणेव उवागच्छई. जहां वह
आस्थान मंडप था उस और आये। (उवागच्छित्ता सीहासणवरगए पुरस्थाभिमुहे सनिसण्णे) वहां जाकर वे पूर्व की तरफ मुख करके उत्तम सिंहासन पर बैठ गये। मू० १०॥ भन्ने पक्षमा सधिनी २२॥ अरावना२ मन संधिपालथी घर मेसो ते (नरवई) श्रेणुि: २० धवलमहामेहनिग्गए विव गहगणदिप्पंतरिक्खतारागणाणमज्झे ससित्र पियदसणे) यस अतिवाणा तभ० वाजमान भावयुथी विभुत मन ગ્રહોથી ઝળહળતા ત્રાક્ષ તેમજ તારા ગણેથી મધ્યમાં રહેલા ચંદ્રમંડળની જેમ શોભતા (जेणेव वासिरिया उचठ्ठाणसाला तेणे व उवागच्छइ) तेम्मो मास्थानमपनी त२३ माव्या. (उवागच्छित्ता सीहासणवरगए पुरत्थाभिभुहे सनिसज्जे) અને ત્યાં તેઓ પૂર્વાભિમુખ થઈને ઉત્તમ સિંહાસન ઉપર બિરાજમાન થયા. સૂ. ૧
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
ज्ञाताधर्मकथासूत्रे मूलम्-तएणं से सेणिए राया अप्पणो अदूरसामंते उत्तरपुरथिसे दिसिभाए अटू सदासणाई सेयवत्थपञ्चुत्थुयाइं सिद्धत्थमंगलोवयारकयसंतिकस्माइं रयावेइ, रयावित्ता णाणामणिरयणमंडियं अहिय पेच्छणिज्जरूवं, महग्धवरपट्टणुग्गयं सण्हबहुभत्तिसयचित्तटाणं, ईहा-मिय-उसमतुरय-णर-सगर-विहग-वालग-किंनर रुरु-सरभचमर कुंजर-वणलय-पउमलय-भत्तिचित्तं,सुखचिय-वरकणग-पवरपेरंत देसभाग, अभितरियंजवणिचं अंछावेइ, अंछावित्ताअत्थरय-मउअ मसूरग-उच्छइयं धवलवत्थपच्चुत्थुयं विसिटुं अंग सुहफासयं सुमउयं धारिणीए देवीए भदासणं यावेइ रयावित्त कोवियपुरिसे सद्दावेइ सदावित्ता एवं क्यासी-खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया! अठंगमहानिनित्तसुत्तत्थपाढए विविहसत्थकुसले सुमिणपाढए, सद्दावह सद्दावित्ता एयमाणत्तियं खिप्पामेव पचप्पिणही तएणं ते कोडुंबियपुरिसा सेणिएणं रन्ना एवंवुत्ता समाणा हट जाव हियया करयलपरिग्गहियं दसनहं सिरसावत्तं मत्थए अंजलि कटु ‘एवं देवो तहत्ति' आणाए विणएणं पडिसुणेइ, पडिसुणेत्तो सेणियस्त रन्नो अंतियाओ पडिनिक्खमंति, पडिलिक्खमित्तारायगिहस्सनगरस्स मझमझेणं जेणेव सुभिणपाढगिहाणि तेणेव उवागच्छंति, उवागच्छिन्ता सुमिणपाढए सदावेति। तएणं ते सुमिणपाढगा सेणियस्स रन्नो कोडुबियपुरिसेहिं सदाविया समाणा हट जाव हियया ण्हाया कयबलिकम्मा जाव पायच्छित्ता अप्पमहग्धामरणालंकियसरीरा हरियालियसिद्धत्थ. यकयमुद्धाणा सएहिं लएहिं गिहेहितो पडि निक्खमंति पडिनिक्खमित्ता रायगिहस्स मज्झंस ज्झेणं जेणेव सेणियस्स रन्नो भवणवडेंसगदुवारे तेणेव उवागच्छंति, उवागच्छित्ता एगयओसिलंति, मिलित्ता सेणियस्स रन्नो भवणव.सगढुवारेणं अगुपविसित्ता जेणेवहबाहिारया
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका सू.११ स्वप्नविषयकप्रश्नोत्तरनिरूप गम् १३७ उवट्ठाणसाला जेणेव सेणिए राया तेणेव उवागच्छंति,उवागच्छित्ता सेणियं रायं जएणं विजएणं वद्धाति, सेणिएणं रन्ना अच्चिय वंदिय पूइय. माणिय सकारिय सम्माणिया, समाणा पत्तेयंर पुव्वन्नस्थेसु भदासणेसु निसीयंति। तएणं सेणिए राया जवणियंतरियं धारिणी देवीं ठवेइ ठवित्ता पुप्फफलपडिपुण्णहत्थे परेणं विणएणं ते सुभिणपाढए एवं वयासी एवं खलु देवाणुप्पिया! धारिणी देवी अज्जतंसि सयणिजसि जाव महासुमिणं पासित्ता णं पडिबुद्धा, तं एयस्त णं देवाणुप्पिया! उरालस्स जाव सस्सिरीयस्स महासुमिणस्स के मन्ने कल्लाणे फलवित्तिविसेसे भविस्लइ ?। तएणं ते सुमिणपाढगा सेणियस्स रन्नो अंतिए एयमद्रं सोचा णिसम्महट्ट जाव हियया तं सुमिणं सम्मं ओगिण्हंति, ओगिणिहत्ता ईहं अणुपविसंति, ईहं अणुपविसित्ता अन्नमन्नेण सद्धि संचालति, संचालित्ता, तस्स सुमिणस्स लघट्टा गहियटा पुच्छियटा विणिच्छियटा अहिंगया सेणियस्स रन्नो पुरओ सुमिणसत्थाई उच्चारेमाणार एवं वयासीएवं खलु अम्हं सामी! सुमिणसत्थंसि बायालीसं सुमिणा तीसं महासुमिणा बावत्तरि सव्व सुमिणा दिट्टा, तत्थणं सामी! अरहंत मायरो वा चकवहिसायरो वा अरहंतसि वा चकवर्टिसि वा गम्भं वक्कममाणंसि एएसिं तीसाए महासुमिणाणं इमे चोदस महासुमिणे पासित्ताणं पडिबुज्झंति, तंजहा-“गयं-उस-सीह-अभिसेय-दाम -सर्सि-दिणयर-यं-कुंभ। पउम-सर-सागर-विमाण-भवणरयणुच्चय-सिंहंच ॥१॥
वासुदेवमायरो वा वासुदेवंसि गम्भंवक्रम माणंसि एएसिं चोदसण्हं महासुमिणाणं अन्नयरे सत्त महासुमिणे पासित्ता णं पडिबुझंति, बलदेवमायरो वा बलदेवंसि गब्भं वकममाणंसि एएसिं चोदसण्हं महासुमिणाणं अण्णत्तरे चत्तारि महासुमिणे पासित्ताणं पडिबुझंति,
१८
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३८
ज्ञाताधर्मकथाङ्गस्त्रे मंडलियमायरो वा मंडलियंसि गव्भं वक्कममाणंसि एएसि चोदस पहं महासुमिणाणं अन्नतरं एवं सहासुमिणं पासित्ताणं पडिबुज्झति, इसे य णं सामि ! धारणीए देवीए एगे महा सुमिणे दिट्ठे, तं उराले णं सामी । धारिणी देवीए सुमिणे दिट्ठे, जाव आरोग्गतुट्टिदीहाउकल्लाणमंगल्लकारए णं सामी ! धारिणीए देवीए सुमिणे दिडे, अत्थ लाभो सामी ! सोक्खलाभो सामी ! भोगलाभो सामी ! पुत्तलाभो, रज्जलाभो एवं खलु सामी ! धारिणी देवी नवहं मासाणं बहुपडि - पुन्नाणं जाव दारगं पयाहिइ, सेवि य णं दारए उम्मुक्कवालभावे विन्नाय परिणयमिते जोव्वणगमणुत्पत्ते सूरे वीरे विक्कते विच्छन्नः विलवलवाणे रज्जवई राया भविस्सइ, अणगारे वा भावियप्पा, तं उरालेणं सामी ! धारिणीए देवीए सुमिणे दिट्टे, जाव आरोग्ग तुट्टि जाव दिट्ठेत्तिकद्दु भुज्जोर अणु बृद्धेति । तएणं सेणिए राया तेसिं सुमिणपाणपाढगाणं अंतिए एयम सोच्चा णिसम्म हट्ट जाव हियए करयल जाव एवं वयासी - एवमेयं देवाणुप्पिया । जाव जन्नं तुभे वहन्ति तं सुमिणं सम्मं पडिच्छइ पडिच्छित्ता ते सुमिणपाढए विउलेणं असणपाणखाइमसाइमेणं वत्थगंधमलालंकारेणय सक्कारेइ सम्माणे सक्कारिता सम्माणित्ता विउलं जीवियारिहं पीइदाणं दल, दलइत्ता पडिविसजइ । तएण से सेणिए राया सीहासणाओ अभुट्टे अवभुट्टित्ता जेणेव धारिणी देवी तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता धारिणीं देवीं एवं वयासी एवं खलु देवाणुप्पिए! सुमिणसत्थंसि वायालीसं सुमिणा जाव एगं महासुमिणं जाव भुजोर अणुवूहड़ | तरणं धारिणी देवी सेणियस्स रन्नो अंतिए एयम सोच्चा णिसम्म हट्ट जाव हियया तं सुमिणं सम्मं पडिच्छइ पडिच्छित्ता जेणेव सएवासघरे तेणेव उवागच्छइ, उवापच्छित्ता पहाय कलिकम्मा ना विपुलाई जाव विहरइ ॥११॥ सू०॥
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणो टीका सू.११ स्वप्नविषयक प्रश्नोत्तरनिरूपणम् १३९
टीका-'तएणं से सेणिए राया' इत्यादि। ततः खलु स श्रेणिको राजा 'अप्पणो' आत्मनः 'प्रादूरसामंते' नातिदुरे नातिसमीपे समुचितस्थाने 'उत्तर पुरथिमे दिसीभाए' उत्तर पौरस्त्ये दिग्भागे-ईशानकोणे इत्यर्थः 'अट्ठभदासणाई' अष्टभद्रासनानि-अष्टसंख्यकानि मंगलसूचकश्रेष्ठसिंहासनानि 'रयावेइ' रचयति इति सम्बन्धः भृत्येन स्थापयति, तानि कीदृशानीत्याह-'सेयवत्थपचुत्थुयाई' श्वेतवस्त्रप्रत्यवस्तृतानि, धवलवस्त्रसमाच्छादितानि 'सिद्धत्थमंगलोवयार. कयसंतिकम्माई' सिद्धार्थमगलोपचारकृतशान्तिकर्माणि, सिद्धार्थमङ्गलोप. चारैः कृतानि शान्ति कर्माणि येषु-उपवेशकानां विघ्नोपशमनायावस्थापिताः धवल सर्पपा येषु तानि-तथाविधानीत्यर्थः। रचयति-स्थापयति रचयित्वा 'जवणियं अंछावेइ' इत्युत्तरेण सम्बन्धः। जवनिकाम् आच्छादयति, पातयति, जवनिका-'पर्दा' इति भापायाम् , महोराश्यर्थ भृत्यैः बन्धयतीत्यर्थः। कीदृशी जवनिका ?मित्याह-'णाणामणि-रयण-मंडियं' नानामणि-रत्न-मंडितां, विविधैर्माणिक्यादिभिः, रत्नैश्च सुशोभिताम्, 'अहिय पच्छणिज्जरवा' अधिक
तएण से सेणिए राया इत्यादि ॥मूत्र ॥११॥ टीकार्थ-(तएणं) इसके वाद (से सेणिए राया) उस श्रेणिक राजाने (अप्पणो अदूरसामंते) अपने पास समुचित स्थान में (उत्तरपुरस्थिमे दिसी. भाए) ईशान कोण को और (अट्ठभद्दासणाई) आठभद्रासन-मंगल सूचक श्रेष्ठ श्रासन (रयावेइ) भृत्यों से स्थापित करवाये (सेयवत्थपच्चुत्थुयाई सिद्धत्थमंगलोवयारकयसंतिकम्माई) ये आसन श्वेतवस्त्र से ढके हए थे तथा इन पर वैठनेवालों के विघ्नोपशमनार्थ धवल सर्षप इन के ऊपर रखे गये थे। (यावित्ता णाणामणिरयणमंडियं, अहियपेच्छणिज्जवं मह. गवरपट्टणुग्गयं, सहबहुभत्तिसचित्तट्ठाणं ईहामियउसभ, तुरयणर,
तएणं से सेणिए राया इत्यादि ॥मूत्र ११॥
टी -(त९णं) त्या२०॥४ (से सेणिए राया)ते श्रेणुि नये (अप्पणोउदूरस मते) पातानी पासे योग्य स्थान ५२ (उत्त पुरस्थिमें दसीभाए)
शान भूमि (अहमदासणाई) २मा मद्रासनी-मग सूय उत्तम सासनी(स्यावेइ) नो। पासे भूया. (से पत्थपच्चुत्युयाइ सिद्धत्थमंगलोयार कयसंनिकम्माई) मा मासना सझे बुथी ढi anti मेमना ५२ मेसना२।ઓના વિદને દૂર થાય એટલા માટે સફેદ સરસવ તેમના ઉપર મૂકવામાં આવ્યા હતા (रयावित्ता णाणामणिरयणमंडियं अहियपेच्छणिज्जवं महग्गवरपट्टणुग्गयं साहबहुभत्तिसचित्तेहाणं इहामिय-उसम-तुरम-गर, मगर, विहग,
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४०
शाताधर्मकथाङ्गसूत्रे प्रेक्षणीयरूपां, अधिकं-बहु प्रकारकं यथास्यात्तथा प्रेक्षणीयानि-दर्शनीयानि रूपाणि-श्वेतपीतादयो वर्णा यस्यां सा तथा ताम्, अधिक मनोहरतया दर्शन योग्यामित्यर्थः 'महग्ध-वर-पट्टणुग्गयं' महाघ-पत्तनोद्गतां, वरपत्तने उद्गता इति वरपत्तनोद्गता, महार्धा चासौ वरपत्तनोद्गता इति सा तां श्रेष्ठ नगरे उत्पन्नां तत्रैव सीवितां बहुमूल्यामित्यर्थः। 'सण्हबहुभत्तिसयचित्तहाणं' लक्ष्ण बहुभक्ति शतचित्रस्थानां, श्लक्ष्णानि-मनोहराणि-बहुभक्तिशतानिवहुमकाराणि विन्यासशतयुक्तानि यानि चित्राणि तेषां स्थान स्थितिः सत्ता यस्यां सा तथा तां विचित्रचित्रचित्रितामित्यर्थः, 'ईहा-मिय-उसम-तुरय-णरमगर-विहग-चालग-किन्नर-झरु-सरभ-चमर-कुंजर-वणलय-पउमलय-भत्ति चित्तं' ईहा-भृग-ऋषभ-तुरग-नर-मकर-विहग-व्यालक-किन्नर-रुरु--सरभचमर-कुञ्जर-वनलता-पाहता भक्तिचित्रां, तत्र-'ईहामृगाःऋकाः 'भेडिया' इति भाषायाम, ऋपभा:% वलीवदाः, तुरगा-अधाः, नराम्मनुष्याः मकरा:जलजन्तु-विशेपाः, विहगा: पक्षिणः, व्यालकाः सर्पाः, किन्नराव्यन्तरमगर, विहग, वालग, किंनर, रुरु, सरम, चमर,कुंजर, वणलय, पउमलय भत्तिचित्त) जब भृत्यजन (नौकर) इन आसनों को स्थापित कर चुके तय राजाने इन पर (जवणियं अंछावेइ) जवनिका (पर्दा) डलवादिया। यह पर्दा नानामाणिक्य आदि मणियों से और रत्नों से सुशोभित था। अधिक प्रेक्षणीय रूपवाला था। श्रेष्ठ नगर से बना कर यह मंगाया गया था तथा वहीं पर इसे सिलाया था। इसमें मनोहर तथा अनेक प्रकार की रचना वाले चित्र बने हुए थे। अर्थात् यह विचित्र चित्रों से मंडित था। ईहामृग-मेडिया-ऋषभ-बैल-तुरग-घोडा नर-मनुष्य मकर जलजन्तु विशेष विहग पक्षी व्यालक-सर्प किन्नर-व्यन्तर जाति के देव रुरु-मृग
वालग, किनर, रुरु, सारभ, चमर जर, वणलय, पउमलय, भत्तिचित्त)
જ્યારે નેકરેએ આ બધા આસને બેઠવી દીધો ત્યારે રાજાએ તેના ઉપર પડદો (જવનિક) નખાવી દીધા આ પડદો અનેક જાતના માણેક, મણિઓ અને રત્નોથી શેભતે હતો. તે પ્રેક્ષણીય તેમ જ સુંદર હતે. ઉત્તમ નગરમાંથી તે બનાવડાવી મગાવ્યું હતું અને ત્યાં જ તેને સિવડાવરાવ્યો હતે આ પડદા ઉપર ચિત્તને આક“નારા તેમજ અનેક જાતની રચનાવાળા ચિત્રો હતાં એટલે કે તે ગબેરંગી ચિત્રોથી शीलता तो ते ५ो डामा, १२, ऋषभ-18-231, न२-माणुस, म४२-ये पण तन्तु विशेष,-विड-पक्षी,-व्या-साप, सिन्नर-व्यन्त२ तिनाव, २२-भृग
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणी टीका.सू.११ स्वप्नविषयकप्रश्नोत्तर निरूपणम
१४१
विशेषाः, रुखो = मृगविशेषाः शरभाः अष्टापदाः, चमराः = आरण्या गावः कुञ्जराः=डम्तिनः बनलता = अशोक चम्पका दिलताः, पद्मलताः - पद्मिन्यः । आसां याः भक्तयो रचनाः ताभिश्चित्राणि यस्यां सा तथा ताम्. 'मुखचियवर - कणग-पतर- पेरंत - देसभा गं' सु - खचित वर-कनक - प्रवर- पर्यन्त - देशभागां सुष्ठु खचिता, वरकनकैः = श्रेष्ठसुवर्णैः, मवरपर्यन्तानां मनोज्ञवखान्तानां देशभागाः=अवयवा यस्यां सा ताम् स्वर्णखचितपर्यन्तभागयुक्ताम् 'अभितरिय' आभ्यन्तरिकां=सभामण्डपस्य रहस्येकदेशवर्तिनीम् उक्तविशेषणविशिष्टां जबनिकाम्- 'अंछावेइ' आच्छादयति धारिणी देण्या उपवेशनस्थाने भृत्यैवैन्धयतीत्यर्थः । तदनन्तरं 'अछाचित्ता' आच्छाद्य, अस्य 'धारिणीए देवीए भदासणं रयावेइ' इत्युत्तरेण सम्बन्धः, धारिण्यै देव्यै भद्रासनं रचयति, भृत्येन स्थापयति, कीदृशं भद्रासन? मित्याः 'अत्थरयमउयममूरग उच्छश्यं' अस्तरजस्क - मृदुक मरकोच्छ्रादितम् अस्तरजस्केण= निर्मलेन मृदुना = कोमलेन - मसूरकेण= उपविशेष शरभ - अष्टापद - चमर- र - जंगली गाय कुंजर - हस्तो वनलता अशोक चम्पक आदिलताएं और पद्मलता - कमललता इन चित्रों से चिंत्रित थीं (सुखचियत्ररकणगपवरपेरंतदेस भाग) इसके किनारों के अवयव - डोरे - श्रेष्ठ सुवर्ण के बने हुए थे - अर्थात् - इसमें जो आतान वितानीभूत किनारों पर डोरे पडे हुए थे वे सब सुवर्ण के तारों से निष्पन्न हुए थे । तथा यह (अतिरियं ) उस आस्थान मंडप के एक तरफ तनवाया गया था। (अच्छा वित्ता अत्थरयमउय, मसुरंग उच्छइयं धवलवत्थपच्चुत्थुयं विसिद्धं अंग
फोस सुमउयं धारिणीए देवीए भद्दासणं यावे) पर्दा तनवाकर राजाने एक और अतीव कोमल भद्रासन धारिणी देवी के लिये स्थापित करवाया। यह भद्रासन निर्मल तथा कोमल मसूरक- उपधान ( तकिया) से उन्नत विशेष, शरल-आठ भगवाणु से प्राणी, यभर मंगली गाय, ४२-हाथी, वनसताअशोङ, थ थो, चद्मलता, उभसता वगेरे चित्रोवडे थितरेखेो हतो (सुखचियवर कणगपत्र पेरंतदेसभाग) या परहानी छिनारीना होरा उत्तम सोनाथी मनावेसा हता. એટલે કે તેમાં જે તાણાવાણાના રૂપમાં કિનારીમાં દ્વારા ગૂંથાએલા હતા, તે બધા सोनेरी तारोथी युक्त हुता तेभन या पडट्टो (अभितरियं) ते આસ્થાન મડપની येऊ मान्लुमे तालुवामां मान्यो हतो. (अच्छाविता अत्थरयमउयममुरगउच्छाइयंधवलवत्थपच्चुत्युय अंग गृहफासयं सुमउयं धारिणीए देवीए भद्दामणं यावेइ) ત્યાં પડદો તાણીને રાજાએ એક તરફ ખૂબજ કામ ભદ્રાસન ધારિણીદેવી માટે મૂકાવ્યું. આ ભદ્રાસન નિગ તેમજ કામળ મસૂરક—ઓશીકાથી ઊંચુ હતુ મફેદ
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४२
.. शाताधर्म कथावत्रे धानेन उच्छायितम् उन्नतम् 'धवलवत्थपच्चुत्थुयं' धवलवस्त्रप्रत्यवस्तृत-शुक्लवस्त्रसमाच्छादितं, 'विसिटुं' विशिष्ट श्रेष्ठं 'अगसुहफासयं' अङ्गसुखस्पर्शम, अगस्य-शरीरस्य सुखः मुखयतीति सुरवः सुखजनकः स्पर्शी यम्य तत् 'सुमउयं' सुमृदुकम् अतीव कोमलं भद्रासन, धारिण्यै देध्यै रचयति कारयति, रच यित्वा तदनन्तरं श्रेणिको भूपः 'कोडुंबियपुरिसे' कौटुम्बिकपुरुषान् 'सद्दावेइ' शब्दयति आयति 'सदावित्ता' शदयित्वा=आहूय 'एवं वयासी' एवमबोदीव क्षिप्रमेव भो देवानुप्रियाः। 'अटुंगमहानिमित्तसुत्तत्पाढए' अष्टाङ्गमहानिमित्तमूत्रार्थपाठकान-अष्टौ भूकम्पोत्पातम्वनोल्कापाताङ्गस्फुरणस्वर व्यञ्जनलक्षणरूपाणि अङ्गानि यस्य तादृशं महानिमित्तं तस्य मूत्रार्थी शब्दार्थों, तयोः पाठकास्तान ज्योतिःशास्त्रनिपुणान्, 'विविहसत्थकुसले' विविधशास्त्रकुशलान्=अनेकशास्त्राभिज्ञान् 'मुमिणपाढए' स्वप्नपाठकान्-स्वमार्थप्रतिबोधकान 'सद्दावेह' शब्दयतायत 'सद्दावित्ता' आहूय च 'एयमाणत्तिय' एता. धवलवस्त्र से यह आच्छादित (ढका हुआ था) ईसका स्पर्श शरीर को सुखका. रक था। (रयाविना कोईवियपुरिसे सद्दावेइ) भद्रामनं स्थापित करवा देने के बाद राजाने उसी समय कौटुम्विक पुरुषों को बुलवाया (सदावित्ता एवं वयाली) बुलाकर उनसे ऐमा कहा-('ख'पामेव भो देवाणुप्पिया अटुं गमहानिमित्तमुत्तत्थपाढए विविहसत्थकुसले सुमिणपाढए सदावेह) भो देवानुपिय? आपलोग शीघ्र ही भूकम्प उत्पात स्वप्न, उल्कापात, अगस्फुरण, स्वर व्यंजनरूप आठ अंगवाले महानिमित्त शास्त्र के अर्थ को कहने वाले अर्थात्-ज्योति शास्त्र के, ज्ञाता तणे विविधशास्त्रों में कुशल मति संपन्न ऐसे स्वप्न के अर्थ को समझाने वाले जनों को बुलाओ (सावित्ता एय. माणत्तियं खिप्पामेव पच्चप्पिणह) और वुलाकर हमें इसबात की खबर १७५ ते ढांदु तु. तेनी २५ शश२ने सुभह तो. (रंयांवित्ता कोडुवियपुरिसे सदावेइ) मद्रासन स्थाप्य पछी मुटुमना मधा भाणुसोने रातो मासाव्या, (सदावित्ता एवं वयासी) मालावीन तेमाने मा प्रमाणे यु (विप्पामेव भो देवाणुप्पिया अगमहानिमित्तसुनत्थपाढए विविहलन्थकुमले सुमिण पाठए सदावेह) हेपानुप्रिय । तमे सहीथी सू५ (धरती ५) उत्पात स्वन, ઉલ્કાપાત, અંગસ્કુરણ, સ્વરવ્યંજનરૂપ આઠ અગોવાળ, “મહાનિમિત્તશાસ્ત્રના અર્થને કહેનાર એટલે કે જ્યોતિષ શાસ્ત્રને જાણનારા તથા અનેક શાસ્ત્રોમાં પારંગત, મતિ सपन्न सेवा स्वप्नना अर्थ ने समनवनार भासाने मारावो, सहावित्ता एयमाणतियं खिप्पामेव पच्चप्पिणह) मने मोसावीन मभने मा वातनी तताए ।
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका सू.११ स्वप्नविषयक प्रश्नोत्तरनिरूपणम् .. १४३ माज्ञाप्तिका-मदीयाऽऽज्ञा क्षिप्रमेव प्रत्यर्पयत । ततस्ते खलु कौटुम्बिक पुरुषाः श्रणिकेन राज्ञा एवम् उक्ताः सन्तः हृष्ट यावत् हृदयाः करतलपरिगृहीतं दश नवं शिरमावर्त मस्तकेऽजलिं कृत्वा हे देव ! 'तहनि' तथेति एवमेव करिज्यामः इति 'आणाए' आज्ञायाभूपाज्ञाया वचनं विनयेन प्रतिश्रवन्ति-सी. कुर्वन्तीत्यर्थः। प्रतिश्रुत्य श्रेणिकस्य राज्ञः अन्तिकात् पतिनिष्कामन्ति प्रतिनिक्रम्य राजगृहस्य नगरस्य मध्यमध्येन यत्रैत्र स्वमपाठकगृहास्तत्रैवोपागच्छन्ति पीछे शीध्र दो। (तएणं ते कोडवियपुरिसा सेणियएणं रन्ना एवं वुत्ता समाणा हट्ट जाव हियया करयलपरिग्गहियं दसनहं सिरसावत् मत्थए अंजलि कह) इस प्रकार उनकौटुम्विक पुरुषोंने श्रेणिक राना क आज्ञा प्राप्त कर अधिक आनन्द माना। आनन्द से युक्त हृदय होकर उन्होंने राजा को दशनख संपन्न अंजिल मस्तक पर घुमाकर शिर पर रखोअर्थात्-उसी समय उन्हें करबद्ध होकर मस्तक झुकाकर नमस्कार किया -और कहा (एवं देवो तहनि आणोए विणएणं वयणं पडिसुणेइ ! जैसी आपकी आज्ञा है हम वैसा ही काम करेंगे इस तरह उन्होंने राजा का आज्ञाका बडी विनय के साथ स्वीकार किया। 'हतुट्ट जाव हियाया' मै जो यह 'यावत्' पद पडा है वह ७ सात वें मूत्र में कहे गये 'चित्तमाणंदिया पीईमणा, परमप्तोमणस्सिया हरिसवसविसप्पमाण' इन पदों का संग्राहक है। (पडिमुणेत्ता सेणियम्स रन्नो अंतियाओ पडिनिक्खमंति) आज्ञा स्वीकार करके फिर वे श्रेणिक राजाके पास से चले आए (पडिणिक्खमित्ता रायगिहस्स नयरम्स मज्झं मज्झेणं जेणेव सुमिणपाढकगिहाणि तेणेव उवागच्छंति) आकर (तएणं ते कोडवियपुरिसा सेणियएणं रन्ना एवं वुत्ता समाणा हह जाय हियया करयलपरिग्गहियं दसनहं सिरसावत्तं मत्थए अंजलिंक मा प्रमाणे કેણિક રાજાની આજ્ઞા મેળવેલા તે કુટુના પુરુષો ખૂબ પ્રસન્ન થયા. હૃદયથી પ્રસન્ન થયેલા તેઓએ રાજાને દશનખ યુક્ત અંજલિને મસ્તક ઉપરફેરવીને શિર ઉપર મૂકી, એટલે કે તે જ समये ४२५ थाने शि२ नमावीन तमामे प्रभित्र्या, मने धु-(एवं देवो त. हत्ति आणाए विणएण वयण पडिसणेइ) महा२।०४ | देवी सापनी माज्ञा, અમે તે જ પ્રમાણે કરીશું. આ રીતે તેઓએ રાજાની આજ્ઞા બહુ જ વિનયની સાથે स्वीाश, "हट तट्ट जाव हियया" मा २ मा 'यावत्' ५४ छ, ते सातभा सूत्रमा * 'चिनमाणंदिया पीडमणा, परमसोमण स्सि या हरिसवसविमप्पमाण' मा पहानुसया छ (पडिसुणेचा सेणियम्म रन्नो अंतियाओ पडि निक्खमंति) भाज्ञा स्वाशन तेभ्यो श्रे िAon पासेथी l २il. (पडिणिकरवमित्ता रायगिहस्स नगरस्स मज्झमज्झेणं जेणेव सुमिणपाढगिहाणि तणेव उवागच्छति)
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભ્રષ્ટ
ज्ञाताधम कथाङ्गसूत्रे उपागत्य स्वमपाठकान् शब्दर्यति । ततः = तदनन्तरं खलु ते स्वप्नपाठकाःश्रेणिकस्यराज्ञः कौटुम्बिकपुरुपैः 'साविया' शब्दिता: आहूताः सन्तो हृप्ट तुष्टाः यावदुहृदयाः स्नाताः 'कयवलिकम्मा' कृतकर्माणः = कृतं प्रशुपक्ष्याद्यर्थे वलिकर्म = अन्नादिविभागो यैः ते तथा 'जाव पायच्छित्ता' यावत्प्रायश्चित्ता: = दुःखस्मादि रोमनिवारणार्थे कृतकौतुकमङ्गलप्रायश्चित्ताः 'अप्पमरस्याभरणालेकियसरीरा' अल्पमहार्घाभरणालंकृतशरीराः, अल्पानि भारेण लघुनि महावे राज गृह नगर के ठीक बीच मार्ग से होकर वहां गये जहां स्वप्न पाठको के घर थे । (उवागच्छित्ता सुमिणपाढए सद्दाति) वहां पहुँच कर उन्होने स्वप्न पाठकजनों को बुलाया (तपणं ते सुमिणपाढगा सेणियस्स रन्नो कोटुंबिय पुरिसेर्हि सदावियासमणा हट्ट जाव हियया व्हाया कयबलिकम्जा जाव पायच्छित्ता अप्प महग्घाभर णालंकियसरीरा हरियालिय सिद्धत्थ
मुद्राणा साहिं सएहिं गिरेर्हितो पडिणिक्खमंति) श्रेणिक राजा के पुरुषों द्वारा अपने को बुलाया जानकर वे स्वप्न पाठकजन बहुत अधिक प्रसन्न हुए और स्नान करके उन्होंने वलिकर्म किया-पशु पक्षी आदि के अन्नादि का विभाग किया तथा दुःस्वप्न आदि दोषों के निवारणार्थ कौतुक मगल एवं प्रायश्चित्त आदि कर्म किये। जब ये सब क्रियाएं उनकी स विधि समाप्त हो चुकी तब फिर उन्होंने भार की अपेक्षा लघु-और मूल्य की अपेक्षा बहुमूल्य ऐसे आभरणों से अपने२ शरीरको विभूषित किया और सतक पर हरितालिक - दूर्वा एवं सफेद सरसों को मगलार्थ धारण किया । ત્યાંથી નીક ીને તેએ ઠીક રાજગૃહ નગરના માર્ગીમા થઈને સ્વપ્ન પાઠાના જ્યાં घर तां त्यां चांन्या (उवागच्छित्ता सुमिणपाढए सार्वेति ) त्यां हथीने तेखखे स्वप्नपाउञ्जने भूभ पाडी (त एणं ते सुमिणपाठमा सेणियस्स रन्नो कोवियपुरिसेहिं सदाविया समाणा हट्ट जाव हियया व्हाया कवलिंकमा जान पायच्छित्ता अप्पमहग्धा भरणालंकियसरीरा हरियालियसिद्धत्थकयमुद्धाणा सहि सएहिं गिर्हितो पडिणिक्खमंति) श्रेणि गलना पुरषोवडे पोताने એલાવ્યાનું જાણીને તે સ્વપ્નપાર્ક ખૂબજ પ્રસન્ન થયા. નહાઈને તેઓએ લિ કમ કર્યુ. એટલે કે પશુપક્ષી વગેરે માટે અન્ન વગેરેતુ વિભાજન કર્યું ”—તેમજ ખરાખ સ્વપ્નાના દોષને દૂર કરવા માટે કૌતુ, મંગળ અને પ્રાયશ્ચિત્ત વગેરે કર્મો કર્યા. જ્યારે તેઓની આ બધીક્રિયાએ સમાપ્ત થઇ ત્યારે તેઓએ અહુ ઓછા વજનવાળા તથા ખહુ જ કિંમતી ઘરેણાં ધારણ કર્યાં અને મગળની અપેક્ષા રાખતા તેઓએ માથા ઉપર હરિતાલિક ર્વા અને સફેદ સરસવ ધારણ કર્યાં. ત્યારખાન તે गधा यातयाताना घेश्थी महार नीज्या ( पडिणिक्खमित्ता रायगिहस्स मज्
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवाणीटीका सू.११ स्वप्नविषयक प्रश्नोत्तरनिरूपणम् १४२ र्धाणि-मूल्येन गरिष्ठानि, आभरणानि तैरलङ्कृत शरीराः 'हरियालियसिद्धत्थायमुद्धाणा' हरितालिकासिद्धार्थकृतमूर्धान:-हरितालिकाः दूर्वाः, सिद्धार्थाः श्वेत सर्पपाः कृता मूर्धमु-मस्त केषु यः ते मङ्गलाथै दूर्वा सर्पपधारिणः स्वकेभ्यो स्वकेभ्यो गृहेभ्यः प्रतिनिष्क्रामन्ति=निस्सरन्ति, प्रतिनिष्क्रम्य=निःमृत्य राजय हस्य मध्यमध्येन यत्रैव श्रेणिकस्य राज्ञो भवनावतंसकद्वारं सवना बहार तत्रैवो. पागच्छन्ति समायन्ति, उपागत्य 'एगयओ' एकता एकत्र मिलंति, मिलिया श्रेणिकस्य राज्ञो भवनावतंसकद्वारे अनुप्रविशन्ति, अनुमविश्य यत्रैव बाह्या उपस्थानशाला यत्रैव श्रेणिको राजा तत्रैव उपागच्छंति, उपागत्य स्वप्नपाठकाः श्रेणिकं राजानं 'जएणं' जयेन जयशब्देन 'विजएणं' विजयेन-विजयशब्देन वर्द्धयन्ति अभिनन्दयति, तथा-श्रेणि केन राज्ञा अचिंत-वन्दित-पूजित-मानित बाद में ये सब के सब अपने२ घर से बाहर निकले । (पडिमिक्खमिता रायगिहरूस मज् सज्झेणं-जेणेव सेणियस्स रन्नो भवणवडेंसकदुबारेतेणेव उवागच्छंति, उवागच्छित्ता एगयो मिलंति, मिलित्ता सेणियास रन्नो भवणवडेंसक दुवारेणं अणुपदिसंति) निकल कर राजगृह के ठीक वीचके मार्ग से होकर जहां श्रेणिक राजा के भवन का मुख्यद्वार था उल ओर गये। वहां पहुँच कर वे सबके सब एकत्रित हो गये और एक त्रेत होकर श्रेणिक राजा के भवन के मुख्यद्वार में प्रविष्ट हुए। (अणुपविनिता जेणेबाहिरिया उट्ठाणसाला जेणेव सेणिए राया तेणेव उवागच्छंति, उवागच्छिना सेणियं रायं जएणं विजएणं बद्धावेंति) प्रविष्ट होकर फिर वे यहां गये जहां बाहर में वह उपस्थान शाला और श्रणिक राजा थे। वहां जाकर उन्होंने श्रेणिक राजा का जय विजय शब्दों द्वारा बधाई दी। (सेणिएवं रन्ना अच्चियवंदिय-पूईय-माणिय-सक्कारियसम्मागिया मझेण जेणेव सेणियस्स रन्नो भवणवडे सगद्वारे तेणेव उवागच्छति. उबागाच्छित्ता एगयओ मिलति, मिलित्ता सेणियस्स रन्नो अवगवडे सगढ़वारण अणुपविसति) नीजीन तेमशहना मध्यभागे न श्रेणि રાજાના મહેલના મુખ્ય દ્વાર તરફ ગયા. ત્યાં પહોચીને તેઓ બધા ભેગા થઈને રાજ भडसन भुज्यद्वारमा प्रविष्ट थया (अणुपरिसित्ता जेणेव बाहिरिया उत्रवाणसालाजेणेव सेपिछ राया तेणेव उवागच्छंति, उबागच्छित्ताले णियं रायं ज एणं विजएणं वडावात) प्रविष्ट थने तेमाडा२४या स्थानशा अने अंशु रान હતા ત્યાં ગયા ધાં પહોચીને તેઓએ શ્રેણિક રાજાને “જ્ય વિજય શબ્દો દ્વારા વધાવ્યા (सेणिएणं रन्ना अचियवंदिय-पूइय-माणिय-सक्कारिय सम्माणिया, समा.
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૪
ज्ञाताधर्मकथासूत्रे
सत्कारित - संमानिताः सन्तः तत्र - अर्चिताः- चन्दनादिभिः वन्दिताः - नमस्कारेण पूजिताः, वस्त्रादिभिः मानिताः गुणोत्कीर्तनेन सत्कारिता:- आसनदिना, संमानिता:- पुरस्कारादिना, 'पत्तेय२' प्रत्येकर एक एकं प्रति प्रतिव्यक्तिकं सर्वेषा - मुपवेशनाय पूर्वन्यस्तेषु = आगमनात् पूर्व स्थापितेषु भद्रासनेषु निषीदन्ति, स्त्र स्वस्थानेषु यथाक्रममुपविशन्ति । तदनु श्रेणिको राजा जवनिकान्तरितां धारिणीं देवीं स्थापयति--उपवेशनार्थमाज्ञां करोतीत्यर्थः । स्थापययित्वा 'पुप्फफलपडिपूण्णहत्थे' पुष्पफलमतिपूर्णहस्तः = पुष्यैः फलैश्व प्रतिपूर्णौ हस्तौ यस्य स राजा 'परेणं विणएणं' परेण विनयेन=उत्कृष्ट विनयेन तान् खप्नपाठकान् एवं = वक्ष्यमाणप्रकारेण अत्रादीत्= स्वप्नार्थमपृच्छदित्यर्थः । पृच्छाप्रकारमाह ' एवं खलु हे देवानुमियाः ।= समाणा पत्तेयं२ पुत्र्वन्नत्थेषु भद्दासणेसु निसीयंति) श्रेणिक राजाने आगत उन स्वप्न पाठकजनों की चदनादि द्वारा अर्चाकी । नमस्कार किया उनकी वंदना की । वस्त्रादिप्रदान द्वारा सत्कार किया और गुणोत्कीर्तन द्वारा उन्हें संमानित किया । आसन आदि देने द्वारा उन्हें सत्कारित किया तथा पुरस्कार आदि द्वारा उनका अच्छी तरह सम्मान किया । इस तरह राजा द्वारा अर्चित, वंदित, पूजित, सत्कारित और सन्मानित हुए वे प्रत्येक स्वप्न पाठक अपने आने से पूर्व में स्थापित किये हुए भद्रासनों पर आकर बैठ गये । (एणं सेणिए राया जवणियंतरियं धारिणींदेवीं वे, वित्ता फफलपडिपुण्णहत्थे परेणं विणणं ते सुमिणपाढए एवं वयासी) इसके बाद श्रेणिक राजाने धारिणीदेवी को पर्दा के भीतर बैठने की आज्ञा दी । जब धारिकीदेवी पर्दा के भीतर अच्छी तरह बैठ चुकी तब श्रेणिक राजाने पुष्प फल आदि से प्रतिपूर्ण हृम्त होकर बड़े विनय के साथ उन स्वप्नपाठको से इस प्रकार कहा - ( एवं खलु देवाणा पनेर पुन्नत्थे भीमणेसु निसीयंति) श्रणिः शलमे भावेक्षा ते સ્વપ્નપાઠકજનોની ચંદન વગેરેથી અર્ચના કરી. અના કરીને તેમને વંદન કર્યા. વસ્ત્ર વગેરે અર્પણ કરીને તેને સત્કાર કર્યો અને ગુણ કીર્તન કરીને તેને સન્માન આપ્યુ. આ પ્રમાણે રાજાથી અર્ચિત, વક્તિ, પૂજિત, માનિત, સત્કારિત અને સન્માન પામેલા તે દરેક સ્વપ્નપાઠક પોતાના આવતા પહેલાં મૂકેલા ભદ્રાસના E२ आावीने जेठा (त एणं सेगिए राम्रा जवणिय परियं धारिणीं देवीं ठवेइ ठविता पुष्पफल पडिपुण्णहत्थे परेण विणणं ते सुमिणपाहए एवं क्यामी) ત્યારબાદ શ્રેણિક રાજાએ ધારિણી દેવીને પડદામાં બેસવાની આજ્ઞા આપી. ધારિણી દેવી જ્યારે સારી રીતે પડદામાં બેસી ગયા ત્યારે શ્રેણિક રાજાએ પુષ્પળ હાથમાં सधने पूण ४ विनय साथै ते स्वप्नपाठीने या प्रभाणे - ( एवं खलु देवाणुपिया ?
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणी टोका.स.११ स्वप्नविषयकप्रश्नोत्तरनिरूपणम् १४७ भो स्वप्नपाठकाः ! धारिणी देवी अद्य तस्मिन् तादृशे-पुण्यपुञ्जभाजा शरारिणां शयितुं योग्ये शयनीये शय्यायां पूर्वापररात्रे यावन्महास्वप्नं दृष्ट्वा खलु 'पडिबुद्धा' प्रतिबुद्धा-जागरिता तत् एतस्य खलु हे देवानुप्रियाः ! उदारस्य यावत् सश्रीकस्य महास्वप्नस्य काकीदृशः, कल्याण कल्याणजनकः ‘फलवित्तिविसेसे' फलवृत्तिविशेषो महाफलं भविष्यति ? इनि 'लएणं' ततः राजप्रश्नानन्तरं खलु ते स्वप्नपाठकाः श्रेणिकस्य राज्ञोऽन्तिके एतं स्वप्नवृत्तान्तरूपमर्थ श्रुत्या 'णिसम्म' निशम्य हृद्यवधार्य, हृष्टयावत् हृदयास्तं स्वप्नं सम्यग् णुप्पिया? देवी अज तसि तारिसयंसि सयणिज्जसि जाच महासुमिणं पासित्ता णं पडिवुद्धा) भो देवानु प्रिय ? आज धारिणी देवी महापुण्यशाली प्राणियों को सोने योग्य शय्या पर सो रही थी, उस समय एक महास्वप्न उन्होंने देखा है। देखते ही वे प्रतिवुद्ध हो गई (जग गई) यहाँ यावत् शव्द से स्वप्न संवन्धी पूर्ववती पाठ.का संग्रह हुआ है। (तं एयरस णं देवा. णुप्पिया? उरालम्स जाव सस्सिरीयस्स महासुमिणस्स णं के मन्ने कल्लाणे फलवित्तिविसेसे भविस्सई) नो हे देवानुप्रियो ? उदार आदिपूर्वोक्त विशे. षण से लेकर सश्रीक विशेषणवाले इस महास्वप्न का कल्याण जनक क्या महाफल होगा यह मैं आपसे जानना चाहता हूँ। (तएणं ते सुमिणपोढगा सेणियरस रन्नो अंतिए एयम सोच्चा णिसम्म हट्ट जाव हियया तं समिणं सम्म ओगिण्हति) इस प्रकार श्रेणिक राजा के मुख से स्वप्नत्तान्तरूप अर्थ को कानों से सुनकर और मन से उसे धारणकर आनन्द से अतिशय प्रफुल्लित मन वाले हुए और फिर स्वप्नको उन्होने अवदेवी अजतंसि तारिसयंसि सयणिजांसि जाव महासुभिणं पासित्ताणं पडिबुद्धा) હે દેવાનુપ્રિય ! ખૂબ જ પુણ્યવાન પ્રાણીઓને પ્રાપ્ત થાય તેવી શય્યા ઉપર આજે ધારિણી દેવી સૂતા હતાં. તેમણે તે સમયે એક મહાસ્વપ્ન જોયું. જોતાની સાથે જ તેઓ Moll orया मही यावत्' शथी स्वप्न सधी पडदा व वामां मावेसा पाउने। साड थाय छ. (नं एयस्स णं देवाणुप्पिया ! उरालस्स जाव मस्सिरीयस्त महायुमणमणं के मन्ने कल्लाणे फलवित्तिविसेसे भविस्मई) हा वगैरे પૂવે કહેલાં વિશેષણોથી માંડીને સશ્રીક સુધીનાં બધાં વિશેષણો વાળું આ મહાસ્વપ્ન મગળકારી કર્યું મહાફળ આપશે. આપની પાસેથી હું તે જાણવાની ઈચ્છા રાખુ છું. (त ५ ते सुमिपाहगा सेणियरम रन्नो अंतिए एयम सोचा णिम्म्म हजार हिययातं सुमिण सम्मं ओगिहति) PAL शते श्रेणुि राना भुपथी સ્વપ્નવૃત્તાન્તરૂપ અર્થને કાનથી સાંભળી અને મનમાં તેને ધારણ કરીને તે સ્વપાઠો ખૂબ જ આન દથી પ્રસન્ન મનવાળા થયા અને ત્યાર પછી તેઓએ સામાન્ય
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
ज्ञाताधर्मकथासूत्रे
'ओगिकृति - अवगृति- अवग्रहविषयी कुर्वन्ति सामान्येन स्मृतिपथे स्थापयन्तीत्यर्थः, अव 'ई' ईहाम्, अनुप्रविशन्ति - विचारयन्तीत्यर्थः विचार्य अन्योन्यैः सार्धं= परम्परं मिलित्वा 'संचालेति' संचालयन्ति=पर्यालोचयन्ति - स्वप्नार्थं निर्णयन्तीत्यर्थः संचालय = निर्णीय, तन्य स्वप्नस्य 'लड्डा' लव्धार्थ:-स्वस्व विचारतः, गडिया' गृहीतार्थाः = तर्कवितर्कतः 'पुच्यिट्टा' पृष्टार्थाः संशये पराभिप्रायग्रहणतः 'विणिच्छिया' विनिश्चितार्थ: यथार्थस्वरूपपरिज्ञानतः, 'अहिगया' अधिगतार्थाः=कालान्तरधारणारूपतः परिज्ञातार्थाः सन्तः श्रेणिकस्य राज्ञःपुरतः ग्रहज्ञान द्वारा सामान्यरूप से स्मृति पथमें रख लिया । (ओगिहित्ता ई अणुपविसंतिई अणुपविसित्ता अन्नमन्नेण सहि संचालेति, संचालित्ता तस्स छुमिणस्स लट्टा गहिया पुच्छिया विणिच्छियहां अहिगगडा सेणियस्स रन्नो पुरओ सुमिणरुत्थाई उच्चारेमाणा२ एवंसयासी याद में ईहाज्ञान से उसका अवग्रहज्ञान की अपेक्षा और अधिक विचार किया। जब वे ईहाज्ञान से उसका पूर्ण विचार कर चुके तब उन्होंने फिर परस्पर मिलकर उस स्वप्न के अर्थ की पर्यालोचना की। जब वे उसका पूर्व निर्णय कर चुके तव इस स्वप्न का अर्थ यह है यह अपने विचारों के अनुसार उन्होंने जानलिया । इस विषय में उन सबका बहुत देरतक ऊहापोह हुआ । संशय अवस्था में पराभिप्राय लिया गया। अच्छी तरह स्वप्न के अर्थ का यथार्थ - स्वरूप परिज्ञात हो चुका तो फिर उन्होंने उसे धारणारूप ज्ञान से अपने२ हृदय में इस तरह जमा लिया कि जिससे कालान्तर में भी उसकी विस्मृइषथी अवश्रद्धज्ञान द्वारा स्मृतिपथमां भृम्यु. ( ओगिव्हित्ता ई अणुपनिति ई अणुपसिना अनननेण सद्धि संचालंति, संचालिता तस्स युमिणस्स
गरिया पुच्छिया विणिच्छिया अहिगया सेणियस्तरन्नो पुरओ सृमिणजवाई उचारेमापार एवं क्यासी) त्यार माह तेभोगे भवग्रहज्ञान तां पशु વધારે સરસ ઇહાજ્ઞાનથી વિચાર કયેર્યા ત્યારે ઇહાનાનથી તેઓએ તે સ્વપ્નવિશે સંપૂર્ણ પણે વિચાર કરી લીધે. ત્યારે તેઓએ બધા મળીને તે સ્વપ્નના ફળ ઉપર પર્યાવાચના કરી. જ્યારે તે આ રીતે નિર્ણય ઉપર આવ્યા ત્યારે આ સ્વપ્ન ફળ આ છે એમ પાતાનાવિચારાને અનુસરતા તે સમજી ગયા. આ નાખતને લઈને તુવર સુધી તેઓમાં ઊડા પેહ તર્કવિર્તક ચાર્લ્સે સાપની ખાખતમાં તેઓએ હીન્દ્વએના અભિપ્રાયા પણ લીધા. આ પ્રમાણે જ્યારે સારી રીતે સ્વપ્નના ફળનું માચુ જ્ઞાન થયું, ત્યારે તેઓએ ધારણારૂપ જ્ઞાનથી પોતપોતાના હૃદયમા તે જ્ઞાનને એવી રીતે ધારણ કર્યું" કે જેથી કાલાન્તરમા પણ તેનુ વિસ્મરણ ન થઈ શકે. આ
१४८
3
"
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणी टीका सू.६१ स्वप्नविषयमाप्रश्नोत्तरनिरूपणम् १४९ 'सुमिण सत्थाई' स्वप्नशास्त्राणि 'उच्चारेमाणा' उच्चार्यमाणाः२ पुनःपुनः कथयन्तः एवं वक्ष्यमाणरीत्या 'बयाली' अवादिषुः सम्यग् अकथयन्-एवं खलु हे स्वामिन् ! अस्माकं स्वप्नशास्त्रे द्विचत्वारिंशत् स्वप्नाः, त्रिंशत् महास्वप्नाः, द्विसप्ततिः सर्वस्वप्ना दृष्टाः अस्मामि दैष्टिपथमानीताः, तत्र खलु हे स्वामिन् ! अहन्भातरो वा चक्रवर्तिमातरो वा अर्हति वा चक्रवर्तिनि वा गर्भ 'वकममापंसि' व्युत्क्रमति सति एतेषां त्रिंशतो महास्वप्ननां मध्ये इमान् चतुर्दशमहास्वप्नान् हवा प्रतिबुध्यन्ते, तद्यथा-य-2 उसस२ सोह३ अमिसेय४ दाम५ ससि६ दिणयरं७ सयं८ कुंमं९ पउमसर १० सागर विमाण भवण १२ रयणुच्चय १३ लिहिं च ॥१॥ ति न होसकें। इस तरह जब स्वप्नार्थ अपनी निर्णीत अवस्था की चरम सीमा पर पहुंच चुका-तब उन्होंने उसे-श्रेणिक महाराजा के समक्ष स्वप्न शास्त्रों का पुन:पुनः प्रमाण उपस्थित करते हुए ईस प्रकार कहा-(एवं खलु अम्हं सामो लुमिण सत्थंमि बयालीसं सुमिणा तीसं महा सुमिणा बावत्तरि लव्वसुमिणा दिवा) हे स्वामिन् ? हमने स्वप्नशास्त्र में ४२ बयालीस स्वप्न ३० तीस महास्वप्न इसतरह कुल ७२ बहनरसर्व स्वप्न देखे हैं (तत्थणं सामी! अरहतमायरो वा चक्कवटिमायरो वा अरहंतसि वा चक्त्रर्टिसि वा गन्ध बनकलमाणंसि एएसिं तीसाए महासुमिणाणं इमे चोदसमहासुमिणे पा सित्ताणं पडिबुज्यांत) इनमें अहंत प्रभु की माता तथा चक्रवर्ती की माता जघ अहंत प्रभु के तथा चक्रवर्ती के गर्भ में आने पर इन ३०तीस महास्वप्नों में से इन ५४ चोपन महास्वप्नों को देख कर प्रतिबुद्ध (जाग्रत) हो जाती है । (तं.जहा-गय उसम, लीह-अभिसेय-दास-सलिदिणयर-झयंकुंध पउम-सर-सागर-विमाण-भवण-रयणुच्चय सिहं च ॥१॥-) वे महाપ્રમાણ જ્યારે સ્વપ્નાર્થ પિતાના નિર્ણયની છેલ્લી કક્ષાએ પહોંચ્યું ત્યારે તેઓએ २१॥ोन वारंवार प्रभा यातi श्रेणुि ने Pा प्रमाणे घु-(एवं खल अम्हं सामी सुमिणसत्थंसि क्यालीसं सुमिणा तीसं महालुमिणा बावत्तरि सय सुमिणा दिट्ठा) स्वामिन् । ममाये स्वप्नशाखमा ४२ में तालीस स्वपन, ३० त्रीस महा२-वन पाम पायधने ७२ तिर २१ विशन्नेयु छ. तत्थणं सामी! अरहंत सायरा बा चकवादिकायरोग असहतास वा चक्क टिसि वा गमबक्कममागंलि एएनि तीसाए महासुमिणोणं इसे चोदसमहासमिणे पासित्ताणं पीडिबुझंति) मामा २६ प्रसुनी भात तभन्न यतीनी माता मत પ્રભુ તથા ચક્રવર્તીને ગર્ભમાં આવ્યા પછી આ ત્રીસ (૩૦) મહાસ્વપ્નમાંથી આ यौह (१४) महास्वनाने निधन प्रतियुद्ध थनय छ मेरो ll Mय छ. (तं जहागय उसमसीह, अभिसेय, दाम, सलिदियरं झर्य, कुंभ । पउमसर,सागर,
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५०
ज्ञाताधर्म कथा सूत्रे छाया-गज१-वृषभर सिंहा३-भिषेक' दाम५-शशि६ दिनकर७ ध्वज८ कुम्भं९।
पद्मसर१० सागर११ विमान-भवन१२-रत्नोच्चय१३-शिखिनश्च १४।११ वासुदेव मातरो वा वासुदेवे गर्भ व्युत्क्रामति सति एतेषां चतुर्दशानां महास्वप्नानाम् अन्यतरान् सप्त महास्वप्नान् दृष्ट्वा ग्वलु प्रतिवुध्यन्ते ।
बलदेवमातरो वा बलदेवे गर्भ व्युत्क्रामति सति एतेषां चतुर्दशानां महास्वप्नानाम् अन्यतरान चतुरो महास्वप्नान् दृष्ट्वा प्रतिबुध्यन्ते ? माण्डलिकमातरो त्रा माण्डलिके गर्भ व्युत्क्रामति सति एतेषां चतुर्दशानां महास्वप्नानामन्यतममेकं स्वप्न ये हैं-गज १, वृषभ, सिंह३, अभिषेक४, दाम५, शशी (चन्द्र)६, दिनकर (सूर्य), ध्वजा८, कुंभ (कलश)९, पद्मसरोवर १०, समुद्र ११, विमान तथा भवन१२, रत्नराशि१३, निघूमगिस्त्री (अग्नि) (वासुदेवमायरो वा वासु देवसि गम्भं वक्कममाणंसि एएसिं चोद्दसण्डं महास्नुमिणाणं अन्नयरे सत्तमहासमिणे पासित्ता णं पडिवुझंति) वासुदेव को माता जब उनकेगर्भ में वासुदेव का अवतरण होता है तो इन पूर्वोक्त १४ चौदह महास्वप्नों को देखकर प्रतिबुद्ध हो जाया करती हैं। (बलदेवमायरो वा बलदेवंसि गम्भ बक्कममाणंसि एएसि चोद्दसण्हं महामुमिणाणं अणंतरे चत्तारिमहासुमिणे पासित्ताण पडिबुझंति) इसी तरह बलदेव की माता जयबलदेव गर्भ में आते हैं तब इन महा स्वप्नों में से किन्हों४ चार महास्वप्नौ को देखकर प्रतियुद्ध हो जाया करती है। (मंडलियमायरो वा मंडलियंसि गम्भं वश्क्रममाणसि एएसि चोदसप्हं महामुमिणागं अन्नतरं एयं महाविमाण, भवण, स्यणुच्चयसिहि च ॥१॥) यौह २वनी ॥ प्रभारी छ-हाथी१,
४२, सिंह3, मलिष:४, हाम (भा)५, शशी (यन्द्र), हिन२ (सय)७, २०१८, अस (४५), पासव२१०, सनु, विमानतमा सवन१२, २त्नाशि१3, निधूनशिणी (धूमाहित Haraleत थयेसा मशिनी पाet)१४, (नासुदेव मायरो वा चामुढेवलि गम्भं वक्कममाणंसि एलिचोदलण्ह महासुमिणाणं अन्नयरे सत्त महामिण पात्तिाणं पडिबुज्झति) पावनी भावना भी न्यारे वासुदेव અવતરે છે, ત્યારે આ પૂર્વે કહેલા ચૌદ (૧૪) મહાસ્વપ્નોમાથી કોઈ પણ સાત (૭) भास्याना ने त थ य छ. (बलदेवमायरो ग बलदेवंसि गभंवक्कममाणांसि एएसि चोहमण्डं महामिणाण अश्गयरे चत्तारि महासुमिणे पासिचाणं पडिबुझंति) २ ते पवनी माता न्यारे जवान भी मा ત્યારે આ મહામાથી કોઈ પણ ચાર (૪) મહાસ્વપ્નોને જોઈને જાગ્રત થઈ જાય છે. (मंडलियमायरा वा मंडलियंसि गम्भं रक्कममाणंसि एएसि चोद्दमाहं मासुमिणाण
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका मू. ११ स्वप्नविषयकप्रश्नोत्तरनिरूपणम् महास्वप्नं दृष्ट्वा प्रतिबुध्यन्ते अयंच खलु हे स्वामिन् ! हे राजन् धारिण्या देव्या एको महास्वप्नो दृष्टः, उदारः खलु हे स्वामिन् ! धारिण्या देव्या स्वप्नो दृष्टः, यावत् आरोग्य तुष्टि दीर्घायुः कल्याणमंगलकारकः, तत्र-आरोग्य-नीरोगता, तुष्टिः आनन्दः, दीर्धायुः दीर्धकालिकजीवनं, कल्याणं-मुखमंगलं-हितम्, एतेषां कारकः स्वप्नो दृष्टः, तेन हे स्वामिन् ! अर्थलाभो भविष्यति,सौख्यलाभः हे स्वामिन् ! भोगलाभः हे स्वामिन् ! पुत्रलाभो राज्यलाभो भविष्यति। एवं खलु हे स्वामिन् ! धारिणी देवी नवस्नु मासेषु वहुप्रतिपूर्णेषु यावत् शुभलक्षणसम्पन्नं निरोगसुमिणं पासिताणं पडिवुज्झति) मांडलिक की माता जब उनके गर्भ में मांडलिक का अवतरण होता है तब इन चतुर्दश महास्वप्नों में से किसी । एक महास्वप्न का अवलोकन कर जागृत हो जाया करती हैं। (इमेय णं सामी धारिणीए देवीए रन्ने महासुमिणे दढे तं उरालेणं सामी ! धारिणीए देवीए सुमिणे दिढे जाव आरोग्गतुहिदीहाउकल्लाण मंगल्लकारए णं सामी। धारिणीदेवीए सुमिणे दिढे अत्थलाभो सामी! सोक्खलामो सामी! भोग लामो सामी! पुत्तलाभो रजलाभो एवं खलु सामी! धारिणी देवी नवण्हं मासाणं बहुपडिपुग्णाणं जाव दारगं पयाहिइ) हे स्वामिन् ! धारिणीदेवीने जो यह रात्रिमें महा स्वप्न देखा है वह नाथ ! बडा उदार है आरोग्य तुष्टि दीर्घायु-मंगल तथा कल्याणकारक है। अतः हे स्वामिन् इससे यह पूर्ण निश्चय है कि आपको अर्थलाभ होगा-सुखलाभ होगा भोगलाभ-पुत्रलाभ होगा और राज्यलाभ होगा। धारिणीदेवी अब जब नव मास पूर्णरूप से समाप्त हो जावेंगे तव शुभ लक्षण संपन्न तथा निरोअन्नतरं एयं महासुमिणं पासित्ता ण पडिवुझंति) islexनी भात न्यारे ते माना ગર્ભમાં માંડલિકનું અવતરણ થાય છે ત્યારે આ ચૌદ મહાસ્વપ્નમાંથી કેઈએક મહાસ્વપ્નને नने त थ य छ. (इमेथणं सानी धारिणीए देवीए रन्ने महासुमिणे दिढे तं उरालेणं सामी। धारिणीए देवीए सुमिणे दिढे जाव आरोग्गतुहिदीहाउ कल्लाणमंगलकारए गंसामी! धारिणीदेवीए सुमिणे दिखे अत्थलाभो सामी! सोक्खलामो सामि ! भोगलाभो सामी! पुत्तलाभो रजलाभो एवं खलु सामी! धारिणीदेवी नवण्हं मासाणं बहुपडि पुण्णाण जाव दारगं पयाहिह) स्वामिन् । धारिणी वीमे २॥ भास्वप्न नयु छ, ते 3 नाथ બહુ જ ઉદાર, આરોગ્ય, તુષ્ટિ, દીર્ધાયુ, મંગળ તેમજ કલ્યાણ કરનાર છે, એટલા માટે હે સ્વામિન્ ! આ નિશ્ચિતપણે કહી શકાય કે આપને અર્થલાભ, સુખલાભ, ભેગલાભ, પુત્રલાભ અને રાજ્યલાભ થશે. હવે નવ માસ પૂરા થશે, ત્યારે ધારિણી દેવી શુભ
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
नाताधर्म कथासूत्रे
१५२
तादि गुणयुक्तं दारकं = पुत्रं जनयिष्यति, सोऽपि च खलु दारकः 'उम्मुकबालभावे' उन्मुक्तबालभावः त्यक्त बाल्यावस्थः, विन्नायपरिणयमित्ते ' विज्ञातपरिण नमान्त्रः - परिणतमेव परिणतमात्रं परिणतमात्रं परिणतस्वरूपमित्यर्थः, विज्ञातम्= अवबुद्धं परिणतमात्रं अवस्थान्तरं येन स तथा बाल्यावस्थामतिक्रम्य परिज्ञात यौवनारम्भ इत्यर्थः । 'जोन्वणगमणुप्पत्ते' यौवनक्रमनुप्राप्तः = सुन्दरतारुण्यावस्था सम्पन्नः सन् 'सुरे' शूरः= पराक्रमी 'वीरे' : =शत्रु निवारकः, 'विकंते' विक्रान्तः= अप्रतिहतपराक्रमः, 'वित्थिन्नविउलबलवाहणे' विस्तीर्णविपुलबलवाहनः = विस्तीर्णं =चतुर्दिक्षु प्रसृतं विपुलम् =अतिशयं बलं=सैन्यं राहनं=अश्वगजरथादिरूपं यस्य सतथा, प्रभूता तिशय बलवाहन सम्पन्नः, 'रज्जवई' राज्यपतिः = राज्यस्वामी राजा अनेक भूपस्वामी - इदृक्प्रतापी भविष्यति । अथवा - 'अणगारे ' अनगारः 'भावियप्पा' भावि तात्मा=भावितः आत्मा येन स वशीकृतेन्द्रियः आत्मार्थी मुनि भविष्यति । 'तं उरालेणं - सामी !" तत् = तस्माद् उदारः खलु हे स्वामिन् ! धारिण्या देव्या गता आदि गुण युक्त पुत्र को जन्म देगी । (सेवि य णं दारए उम्मुक्कबाल भावे विनाय परिणयमित्त जीवणगमणुपपत्ते सूरे वीरे विक्कते विच्छन्न विउलवलवाहणे रज्जवई राया भविस्सई अणगारे वा भावियप्पा) वह वालक भी जब अपनी बाल्य अवस्था से परित्यक्त हो जावेगा और अपनी अवस्थान्तर का परिज्ञायक हो चुकेगा अर्थात् जब उसे यह भान हो जावेगा कि मेरी वाल्य अवस्था निकल चुकी है और यौवन अवस्था का प्रारंभ हो गया है तब वह यौवन से हराभरा होकर बडा भारी पराक्रमी वीर होगा । इसका पराक्रम अप्रतिहत गतिवाला होगा यह विस्तीर्ण विपुल वल वाहन का अधिपति होगा राज्यका पति और अनेक भूस्वामियों का भी स्वामी होगा । अथवा - इन्द्रियों को वश में करके आत्मार्थी मुनि होगा । सक्षणुवाणा नीरोगी वगेरे गुणेोवाणा पुत्रनेनन्स आयशे (मे वि य णं दारए उम्मुक्कबाल मावे विन्नायपरिणयमित्त जो जगमणुप सूरे वीरे विक्कते विच्छिन्न विउलवलवाणे रज्जवई रायाभावम्सई अणगारे वा भावियप्पा) ते गाण જ્યારે ખાળ અવસ્થાને વટાવી લેશે અને પેાતાની અવસ્થ ન્તર એટલે કે યુવાવસ્થાને સમજાશે એટલે કે જયારે તેને એમ લાગવા માડશે કે મારૂ ખાળપણ પસાર થઇ ગયુ છે અને હુ ચૈવનના ઉમરે ઊભેઊ છું ત્યારે તે ભર જુવાનીમા આવીને ભારે મોટો પરાક્રમી વીર થશે એનુ શૂરાતન અપ્રતિહત ગતિવાળુ થશે તે વિશાળ, વિષુળ ખળ અને વાહનના સ્વામી થશે, તે રાજ્યના પતિ અને ઘણા રાજા
ના પણુ રાજા થશે. અથવા તે તે ઇન્દ્રિયો ઉપર કાબૂ મેળવીને આત્માર્થી મુનિ થશે.
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका सू.११ स्वप्नविषयकप्रश्नोत्तरनिरूपणम् १५३ स्वप्नो दृष्टः, यावत् अरोग्यतुष्टि यात्रत् दृष्टः, इति कृत्वा इति स्वप्नार्थ विज्ञाय भूयो भूयो वारम्बारख् 'अणुव्हेंति' अनुवृहयन्ति स्नमार्थ शुभफल प्रदर्शनेन श्रेणिकराजं भृशं बर्द्रयन्ति-प्रसादधन्तीत्यर्थः। ततःखल्लु श्रेणिको राजा तेषां स्वप्नपाठकानामन्तिके एतमर्थ श्रुत्या निशम्य हृप्ट यावद्दृदयः कर सलं यावद् परमवादीत्-एवमेतत् हे देवानुप्रिया ! यावत् यत् खलु यूयं वदथ, इति कृत्वा तं स्वप्नं सम्यक् प्रतीच्छनि-यथार्थरूपेण स्वीकरोति प्रतीष्य, तान् (तं उरालेणं सामी धारिणीए देवीए सुभिणे दिढे जाव आरोग्य तुहि जाव दिढे इतिक हुभुजोर अणुव्हेंति) इसलिये हे स्वामिन् ! धारिणीदेवी ने जो यह स्वप्न देखा है वह बडा ही उदार देखा है। यह आरोग्य तुष्टि आदिका प्रदाता है। इस प्रकार स्वप्नार्थ को जानकर उनलोगोंने उस स्वप्न के फल प्रदर्शन से श्रेणिक राजाको वार २ था-उन्हें खूबू प्रसन्न किया। (तएणं लेणिए राया) इसके बाद उन श्रेणिक राजाने (सुसिणपाढगाणं) उन स्वप्न से अर्थ को यथार्थ रूप में प्रदर्शित करनेवाले स्वप्न पाठकों के (अंतिए) मुख से (एयभट्ट सोच्चा) इस रवप्नार्थ रूप वात को कानों से सुनकर तथा (णिसम्म) उसको चित्तमें जमा कर (हतुछ जाव हियए) हर्षोत्कर्ष से प्रफुल्लित हृदय हो (करयलजाब एवं वयाली) दोनों हाथों को जोडकर इस प्रकार कहा-यहाँ यावत् शब्द से पीछे का पाठ संग्रहीत हुआ-है। (एवमेयं देवाणुप्पिया जाव जन्नं तुम्भे वयहत्तिक? तं सुमिणं सम्म पडिच्छ३) हे देवानुनियों ! जैसा आपलोग कहते हैं वह बिलकुल ठीक है ऐसा कह कर राजाने उनके द्वारा प्रकाशित उस स्वप्नार्थ (तं उरालेणं सामी धारिणीए देवीए नुमिणे दिवे जाव आरोग्ग तुष्टि जाव दि इति कटु सुज्जोर अणुव्हेंति) मेटा भाटे के स्वामिन् ! धारिणी वीमे જોયેલું આ સ્વપ્ન બહુ જ ઉદાર છે. તે આરેગ્ય તુષ્ટિ વગેરેને આપનારું છે. આ પ્રમાણે સ્વપ્નના ફળને જાણીને તે લેકેએ તે સ્વમના ફળને બતાવતાં શ્રેણિક शकलने वारवार धामी माची, मने तमाने पर प्रसन्ना (तएणं सेणिए राया) त्या२०॥ तेश्रेणु २०व्ये (सुमिणपाढगेण) तेस्वभाना मथने साया३५मा मतावनारा ते स्वप्न 1 (अंतिए) ना मेथी (एयभट्ट सोचा) मा स्वप्नाथ ३५ पातने अनथी सलीनतेम (णिसम्म) तेने वित्तमा धाररीन (हतु जाव हिथए) पर उपथी प्रसन्न हुय थईन. (रयलजाब एवं बयासी) भन्ने हाथ डीन मा प्रमाणे मधु-मही 'यावत' शपथी पूर्व सा पानी सड थये। छ. (एकमेयं देवानुप्पिया जाव जन्नं तुझे क्यहत्तिक? तं मुमिण सम्मपरिच्छई) હે દેવાનુપ્રિયે ! જે તમે કહે છે તે તદ્દન સાચું છે, આમ કહીને રાજાએ સ્વપ્ન
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
ज्ञाताधर्मकथाङ्गसूत्रे
स्वप्नपाठकान
विपुलेन अशनपानखाद्यस्वाद्येन वस्त्रगंधमाल्यालंकारेण च सत्करोति, संमानयति, सत्कृत्य सम्मान्य, विपुलं जीवितार्ह प्रीतिदानं ददाति दत्वा प्रतिविसर्जयति । ततः खलु स श्रेणिको राजा सिंहासनादुतिष्ठति, उत्थाय यत्र धारिणी देवी तत्रेच उपागच्छति, उपागत्य धारिणीं देवीमेवमवादीत्-एवं खलु हे देवातुमिये ! स्वप्न शास्त्रे द्विचत्वारिंशत् स्वप्नाः को यथार्थरूप से मान्य कर लिया । (पडिच्छित्ता ते गुमिणपाढए विउai) मान्य कर चुकते के पश्चात उन श्रेणिक राजाने फिर स्वप्नपाठ को का विस्तृत - विपुल - ( सण पाणखाइमसाइमेणं areगंध मल्लालंकारेण यक्कारेs) अशन, पान, खाद्य, रूप चार प्रकार के आहार से तथा वस्त्र, गंध, माल्य, एवं अलंकारों से खूबर सत्कार किया । ( संमाजेई) सन्मान किया । (सक्कारिता संमानिता विउलं जीवियारिहं पीईदाणं दयइ) सत्कार और सम्मान करने के बाद बहुत अधिक आजीविका के योग्य उन्हें प्रीतिदान दिया । (दलइत्ता पडिविसज्जह) और देकर विसर्जित कर दिया । (तरणं से सेणिए राया सीहासणाओ अन्भुट्ठे ) इसके बाद श्रेणिक राजा अपने सिंहासन से उठे (उद्वित्ता) उठकर (जेणेव धारिणीदेवी तेणेव उवागच्छह) जहां धारिणीदेवी थी वहां गये । उवागच्छित्ता) जाकर ( धारिणी देविए एक वयासी) उस धारिणीदेवी से ऐसा कहा - ( एवं खलु देवाणुपिएर सुमिणसत्यंसि वागलीसं सुमिणा जाब एग चाहए।ये उडेला स्वग्नने साथा इमां स्वीयु (पडिच्छिता ते सुमिगपाढए बिउलेणं) स्वीअर्या च्छी ते श्रेणिः शन्नो स्वप्नचा डीनोधणा प्रभाणुभां (अनग पाणखाट्ससाइमेणं चत्यगंधमरलालंकारेण य सक्कारेइ) अशन, चान, पाद्य, સ્વાદ્ય, રૂપ ચાર પ્રકારના આહારથી તેમજ વસ્ત્ર, ગધ, માલ્ય અને ઘરેણાઓથી भूम सत्कार यो, (संमाणेह) सन्मानयु, (सस्कारिता सम्मानित्ता विउलं जी fanvi utsari cus) सार भने सन्मान ईर्ष्या पछी तेमने युष्पुण रसछवि योग्य प्रीतिद्वान आयु (दलइत्ता पडित्रिसज्जइ) भने आधीने तेखाने विहाय उर्जा – (नए से सेणिएरावा सीहासणाओं अन्हुई) त्यां२मार श्रेष शन्न घोताना सिंहासन उपरथी जला थया भने (उट्टित्ता) आस थाने (जेणेव धारिणीदेवी व आगच्छइ) न्या धारिणीदेवी ती त्यां गया. (उवामच्छिता) त्याने (धारिणि देवि एवं व्यासी) धारिणीदेवीने या प्रमाणे उधु - ( एवं लु देवाणुप्पिए सुमिणसत्यंसि वायालीस सुमिणा नाव एवं महासुमिणं जाव
१५४
.
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतर्पणी टीका. सू.११ स्वप्नविषयद्मप्रश्नोत्तरनिरूपणम्
यावत् एवं महास्वप्नं दृष्ट्वा त्वं प्रतिबुद्धाऽसि, इति कृत्वा श्रेणिको राजा धारिणीं देव भूयो भूयः अनुवृंहयति । ततः खलु धारिणी देवी श्रणिकस्य राज्ञोऽन्तिके एतमर्थ श्रुत्वा निशम्य हृष्ट० यावत् हृदयातं स्वप्नं सम्यक् प्रतीच्छति, प्रतोष्य यत्रेव स्वकं वासगृहं तत्रैव उपागच्छति, उपागत्य स्नाता कृतबलिकर्मा यावत् विपुलान् यावत् मानुष्यकान् भोगभोगान भुञ्जाना विहरति ॥ म्र०११ ॥ महासुमिणं जाव भुज्जो२ अणुवृद्देइ) हे देवानुप्रिय ! स्वप्नशास्त्र में ४२ बयालीस स्वप्न और तीस - महास्वप्न कहे गये हैं । इनमें महापुरुषों की माताएँ इतने २ स्वप्नों को देखकर प्रतिबुद्ध होती हैं तुम भी एक महास्वप्न देखकर मतिबुद्ध हुई हो ऐसा कहकर राजा श्रेणिक ने उस धारिणीदेवी को वार२ बधाई दी - उसकी वार२ सराहना की । (तपणं धारिणीदेवी सेणिस्स रन्नो अंतिए एयम सोच्चा णिसम्म हट्ट जाव हियया तं सुमिणं सम्मं पडिच्छाइ, पडिच्छित्ता जेणेव सए वासरे तेणेव उवागच्छइ उवागच्छित्ता व्हाया कयबलिकम्सा जाव विपुलाई जाव विहरइ) बाद में धारिणी देवीने श्रेणिक राजा से अपने इस महास्वप्न का फल सुनकर बडा हर्ष मनाया और उस स्वप्न को वडा भला मानकर फिर वे जहां अपना वासगृह था वहां गई । जोकर उन्होंने स्नान किया । बलिकर्म आदि का आचरण कर फिर वे आनन्द के साथ रहने लगी । और मनुष्य भव संबन्धी अनेक विध कामभोगों को भोगती हुई वे अपने समय को वडी शांन्ति के साथ व्यतीत करने लगीं। सूत्र ॥ ११ ॥
१५५
भुज्जो २ अणुबुहेइ) हे देवानुप्रिये ! स्वशास्त्रमां में तालीस (४२) स्वप्न तेभन ત્રીસ (૩૦) મહાસ્વપ કહેલાં છે. મહાપુરુષોની માતાએ એટલાં એટલાં સ્વમો જોઈને જાગે છે. તમે પણ એક મહાસ્વસ જોઇને જાગ્યાં છે. આમ કહીને શ્રેણિક રાજાએ ધારિણીદેવીને વારંવાર મંગળ વાકયાથી વધાવ્યાં. અને વારંવાર વખાણુ કર્યાં. (7एणं धारिणीदेवी सेणियस्स रन्नो अंतिए एयम सोचा णिसम्म हट्टजाव हिया तं सुमिण सम्मं पडिच्छाइ, पडिच्छित्ता जेणैव सए वासघरे तेणेव उवागच्छइ. उनागच्छित्ता व्हाया व्यवलिकम्मा जाव विपुलाई जाव विहरइ ) ત્યારપછી ધારિણીદેવીએ શ્રેણિક રાજા પાસેથી મહાસ્વમનુ ફળ સાંભળીને ખૂબ જ પ્રસન્નતા અનુભવી, અને મહા સ્વમને બહુજ સારું માન્યું. માન્ય કરીને તેઓ જ્યાં પેાતાનું નિવાસગૃહ હતું ત્યાં ગયા. ત્યાં જઈને તેએએ સ્નાન કર્યું. ખલિક વગેરે (કાગડા વગેરેને અન્ન ભાગ આપવા) વિધિ પતાવીને તે પછી તેઓ પ્રસન્ન થઈને રહેવા લાગ્યા. આ રીતે તેએએ મનુષ્ય સધી અનેક ભાગો ભાગવતાં પેાતાના वातने घणी शांतिथी पसार यो | सूत्र “११" ॥
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५६
ज्ञाताधर्म कथासूत्रे मूलम्--तएणं तीसे धारिणीए देवीए दोसु मासेसु वीइकं तासु तइए मासे वहमाणे तस्स गन्मास दोहलकालसमयंसि अय मेयारूवे अकालमेहेसु दोहले पाउभवित्था-धन्नाओणं ताओ अम्मयाओ, सपुन्नाओ णं ताओ अम्मयाओ, कयत्थाओ णं ताओ कयपुन्नाओ कयलक्खणाओ कयविहवाओ, सुलद्धणं तासिं माणु
स्सए जम्मजीवियफले जाओ णं मेहेसु अब्भुगएसु अब्भुज्जुएंसु . __ अव्सुन्नएसु अन्सुटिएसु सगजिएसु सविज्जुएसु सफुसिएसु सथ णिएसु धंतधोतरुप्पपट्ट-अंक-संखचंदकुंदसालिपिटुरासिसमप्प मेसु चिउरहरियालसेयचंपासणकोरंटसरिसयपउमरयसमप्पभेसु लक्खारससरसत्तकिंसुयजासुमणरत्तबंधुजीवगजाइहिंगुलयसरसकुं कुमउरभससरुहिरइंदगोवगसमप्पसु बरहिणनीलगुलियसुगचासपिच्छभिंगपत्तसासगनीलुप्पलनियर-णव सिरीस कुसुमणवसदलसमप्पभेसु जञ्चजणभिंगभेयरिटुगभमरावलिगवलगुलियकजलसमप्पमेसु फुरंतविजुतसगजिएतु वायवसविपुलगगणचवलपरिसकिरेसु निम्मलवरवारिधारापगलियपयंडमारुयसमाहय संमोत्थरंतउवरिउवरि ‘तुरियवासंपवासिएसु धारापहकरणिवायनिव्वाविमेइणितले हरियगणकंचुए पल्लवियपायवगणेसु वल्लिवियाणेसु पसरिएसु उन्नएसु सोभग्गसुवागएसु नगेसु नएसु वा वेभार गिरिप्पवायतडकडकविमुक्के सु उज्झरेसु तुरियपहावियपलोहफेणाउलंसकलुसं जलं वहतीसु गिरिनदीसु सज्जज्जुणनीवकुडयकंदल सिलिंधकलिएसु उबवणेसु, मेहरसियहटतुटचिट्रियहरिसवसपमुक्ककं
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणी टोका.म,१२ अकालसेघदोहदनिरूपणम्
____१५७
१५७
ठकेकारवं मुयंते बरहिणेसु उउबलभयजणियतरुणसहयरिपणचि. एसु नवसरभिलिलिंघकुडयकंदलकलंबगंधद्धणि सुयंतेसु उबवणेसु, पर हुयरुयरिभितसंकुलेसु उहायंतरत्तइंदगोक्यथोक्यकारुल्नविलविएसओणयतणसंडिएसुदरपयंपिएस संपिडियदरियममरमहुकरिपहकरपरिलिंतमत्तछप्पयकुसुमासवलोलमहुरगुंजतदेसभाएसु उववणेसु, परिसामियचंदसूरगहगणपणटुनक्खत्ततारगपहे इंदाउहबद्धचिंधपट्टसि अंबरतले उड्डीणबलागपंतिसोभतसेहविंदे कारंडगचक्कवायफलहंस उ
उयकरे संपत्ते पाउसंमि काले व्हायाओ कयवलिकम्माओ कयको उयमंगलपायच्छित्ताओ किंते वरपायपत्तणे उरमणिमेहलहाररइयकडगखुड्डयविचित्तवरवलयर्थभियभुयाओ कुंडलउज्जोवियाणणाओ रयणभूसियंगाओ नासानीसासवायवोज्झं चक्खुहरं वण्णफरिससंजुत्तं हयलालापेलवाइरेयं धवलकणयखचियंतकम्मं आगासफलिहसरिप्पभं अंसुयंपवरपरिहियाओ दुगुल्लसुकुमालउत्तरिजाओ सव्वोउयसरभिकुसमपवरमल्लसोभियसिराओकालागरुधूवधूवियाओ सिरिसमाणवेसाओ सेयणयगंधहत्थिरयणं दूरूढाओ समाणीओ सकोरिटमल्लदामेणं छत्तेणं धरिजमाणेणं चंदप्पभवइरवेरुलियविमलदंडसंखकुंददगरयअभयमहियफेणपुंजसन्निगासचउचामरवालवीजियंगाओ सेणिएणं रन्ना सद्धिं हत्थिखंधवरगएणं पिटुओ लसणुगच्छमाणीओ चाउरंगिणीए सेणाए महयाहयाणीएणं,१ गयाणीएणं,२रहाणीएणं,३ पायत्ताणीएणं,४ सव्यिढाए सव्वजुईए जाव निग्घोसणादियरवेणं रायगिहं नगरंसिंघाडगतियचउक्कचञ्चरचउम्मुहमहापहपहेसु आसि
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
झाताधर्म कथागसूत्रे तसित्तसुचियसंमजिओवलितं जाव सुगंधवरगंधियं गंधवट्टीभूयं अव लोएमाणीओ नागरजणेणंअमिणदिजमाणीओ गुच्छलयारुक्खगुम्मवल्लिगुच्छओच्छाइयं सुरम्मं वेभारगिरिकडगपायमूलं सबओ समंता आहिंडेमाणीओर दोहलं विणियंति तं जइणं अहमवि मेहेस अब्भु वगएम जाव दोहलंविणिज्जामि ॥१२॥सू०॥
टीका-'तएणं तीसे' इत्यादि। ततः खलु तदनन्तरं गर्भधारणानन्तरं तस्या धारिण्या देव्या द्वयोर्माययोर्व्यतिक्रान्तयोः तृतीये मासे वर्तमाने तस्य गर्भस्य दोहदकालसमये, 'अयमेयारवे' आमेवद्रूपः वक्ष्यमाणलक्षणः 'दोहले' दोहदः 'पाउभवित्था' प्रादुरभूत्, दोहदस्वरूपमाह-'धन्नाशो गं' इत्यादि, 'धन्नाओ णं ताओ अम्मयाओ' धन्याः खलु ता अम्बा, ता: वक्ष्यमाणस्वरूपाः अम्बा:मातरः धन्याः=धन्यवादयोग्याः ‘स पुन्नाग्रो णं ताओ अम्मयाओ' सपुण्योः खलु ता अम्बा, खलु इति निश्चयेन ता अम्बा-मातरः स पुण्या:=पुण्येन युक्ताः, 'कयत्था णं ता' कृतार्थाः खलु ताः, कृतः अर्थः
तएणं तीसे धारिणीए देवीए इत्यादि ।।सूत्र॥१२॥ __टीका-(तएणं) गर्भ धारण करने के बाद जय (तीसे धारिणीएदेवीए) उस धारिणीदेवी के दोस मालेस) दो मोस (वइक्कतेस) व्यतीत हो चुके और (तहए सासे वहमाणे) तीसरा मास ठग चुका-तब (तस्स गभस्स दोह. लकाल समयंसि) उस गर्भ के दोहद काल के समय में (अयमे याख्वे) वक्ष्य माणरूप से उसे इस प्रकार का (दोहले) दोहला (पाउन्मवित्था) उत्पन्न हुआ-(धन्नाओणं ताओ) वे मानाएँ धन्य हैं धन्यवाद की पात्र हैं(सपुन्नाओ णं ताओ अम्मयानो) वे मानाएँ कृत पुण्य हैं-पुण्य युक्त हैं(कयत्थाणंताओ) वे कृतार्थ है-जन्मान्तर में अष्ट सिद्धिरूप प्रयोजन उन्हीं
तपणं तीसे धारिणीए देवीए इत्यादि ॥मुत्र "१२॥
साथ-(तएण) जल धारण पछी न्यारे (तीसे धारिणीए देरोए) पाएहवान (होम मासेम) ये महीना (वीइक्कतेए) ५सा थया. अने. (तहए मासे वट्टमाणे) त्रीने महान गेही त्यारे (तस्स गभरस दोहलकालपमयंसि) त गर्जना हो मते (अयमेयारूवे) पक्ष्यमा ३५मा मेटो मा ४Y ते भु० तेने या तनु (दोहले) हो (पाउन्भवित्था) ययुः (धन्नायो. णं नायो अम्मयायो) ते भातायाने धन्य छ. (पपुन्नाओणं ताओ अम्मयाओ) त भाताच्या यशानी छ–य मुश्त छ (कयन्याण नाओ) कृतार्थ छ, माई
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
2
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका सू. १२ अकालमेघदोहद निरूपणम्
जन्मान्तरेष्ट सिद्धिरूपं प्रयोजन याभिस्ताः कृतवाच्छित कार्याः, 'कयपुन्नाओ' कृतपुण्याः पूर्वमेव कृतं पुण्यं = मुखजनकं कर्म याभिस्ता', 'कलक्खणाओ' कृतलक्षणाः=कृतं=फलयुक्तं लक्षणं सुखजीवनरेखादिरूपं योभिस्ताः, 'कयविहवाओ' कृतविभवाः कृतः = सफलीकृतः दानादिशुभकार्ययोगेन, विभवः= ऐश्वर्य संपत्तिरूपो याभिस्ता', 'सुलद्वेणं तासि माणुस्सए जम्मजीवियफले ' सुलब्धं तासां मानुष्यकं जन्मजीवितफलं - सुलब्धं - शोभनप्रकारेण प्राप्तं खलु = निश्चयेन तासां मातॄणां मानुषकं = मनुष्य सम्बन्धि जन्मजीवितफलं - जन्मनो जीवितस्य च फलं 'जाओ णं' याःखलु मातर: 'मेहेतु' मेधेषु कीदृशेषु मेघेषु ? इत्याह-- 'श्रयुग्गएसु' इत्यादि - 'श्रयुग्गएसु' 'अभ्युद्गतेपु = उत्पन्नेषु 'असुज्जुए अभ्युद्यतेपु =वर्षणाय उद्यतेषु, 'अच्युन्नएस' अभ्युन्नतेषु,उच्चः परिसमागतेषु, 'अन्सुट्ठिएसु' अभ्युत्थितेषु वर्षितुं सज्जीभूतेषु 'सगजिएस' सगर्जितेघु=गर्जनारवं कुर्वत्सु 'सविज्जुए सु' सविद्युत्सु = प्रस्फुरितविद्युल्लतेपु 'सफुसिएक' सपृषत्सु=मवृत्त प्रवर्षेणबिन्दुपु, 'सथणिएसु' सस्तनितेषु गम्भीरगर्जनां कुर्वत्लु । ने किया है (hayन्नाओ कयलक्खणाओ कयविद्याओ) पूर्वभव में उन्होंने सुखजनक कर्म किये हैं-सुख जीवन रेखादिरूप लक्षण उन्होंने फल युक्त किये हैं दानादिक शुभ कार्य के योग से उन्हींने अपना ऐश्वर्य संपतिरूप भित्र सफलित किया है (सुलणं तालिं माणुस्सए जम्मजी चिगफले) उन्होंने अपनी मनुष्य पर्याय के जन्म और जीवन के फलको अच्छी तरह से पा लिया है (जाओ णं मेहेसु अन्भुगएसु अब्युज्जरसु अन्नए, अधुडिएसृ, सगज्जिए, सविज्जुएट सफुसिएन, सथगिएन, धंनधोतरूप्पपट्टअंकसंखचंद कुंद सालिपिडरासिसमप्प भेसु) जो अभ्युद्गम-उत्पन्न हुए अभ्युद्वृगत-दरसने के लिये उद्यत हुए अभ्युन्नत - बहुत सिद्धगो ३५ प्रयोजन पूर्व भन्सभां तेभागे ४ यु छ, ( कयपुन्नाओं कयलाओ कयविहवाओ ) तेम ४ पूर्वभवमां सुमहारी अभय छ, तेभन સામુદ્રિક શાસ્ત્રમા કહેલાં શુભ લક્ષણાને સફળ અનાવ્યાં છે તેમણે જ પેાતાના अश्वर्य ने सपत्तिने हान वगेरे शुल उभेोभां णर्थीने सण मनाव्यां छे. (खुल
नानागुम्सए जम्मजीवीयफले) तेभोन पोताना भाणुस तरी ना जन्म याने लवनना ने सारी रीते भेगव्यु छे (जाओणं महेसु असुरसु अन्टुज्जुभु असुन्न अन्युट्टिएस सगजिए सविज्जएस, सफसिएयु, स्थगित धोतरुपप अंकसं ग्वचंद सोलिपिडर सिसमप्प भेख) કે જેઓ અશ્રુગત–ઉત્પન્ન થયેલા, અભ્યુદ્ઘત–વરસવા માટે સજ્જ થયેલા, સગતિ
१५९
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
% 3D
१६०
ज्ञाताधर्मकथाङ्गसूत्रे अथ मेघाना श्वेतादिवर्णोपमा प्रदश्यते-तत्र पूर्व तेषां श्वेतवर्णीपमा कथ्यते-'धंत' इत्यादि-धंतधोतरुप्पपट्टअंकसंखचदकुंदसालिपिहरासिसमप्पभेनु' ध्मातधौतरूप्यपहाङ्कशंखचन्द्रकुन्दशालिपिष्टरागिसमप्रभेषु, तन-मातःवहिसंयोगेन प्रतापितः, अत एव धौतः शोधितः निर्मलीकृतः, रूप्यपः= रजतपत्रम्, तथा अङ्क-स्फटिकरत्नं, शंखश्च चन्द्रश्च शंखचन्द्रौ प्रसिद्धी, कुन्द:श्वेतवर्ण पुष्पविशेषः शालिपिष्टराशिः तण्डुलचूर्ण पुञ्जः एतेषां समाः सदृशाः प्रभाः कान्तयो येषां ते तथा तेषु तथोक्तंषु, श्वेतवर्णेदित्यर्थः ।
अथ मेघानां पीतवर्णोपमा कथ्यते-'चिउरहरियालभेय चंपगसणकोरंटसरिसयपउमरयमसप्पोमु चिकुरहरितालभेदचम्पर सनकारण्टसर्पपपदारजः समप्रभेषु, चिकुरः पीत रंगद्रव्यविशेषः, हरितालभेदः हरितालखण्डं, चंपकंचम्पकपुष्पम्, सनं शणपुप्पम्, कोरण्टपुष्पं 'हजारीफूल' इति सापायाम, सर्प सपपुप्प, पद्मरजः कमलकेसरः, एतेपां समा प्रभा येषां तेषु पीतवर्णेष्वित्यर्थः । उचे रहे हुए अभ्युन्धित बरसने के लिये सजिभूत हुए सर्जित-गर्जनारव विशिष्ट हुए सविद्युत्-चमकती हुई विजली युक्त हुए बरसती हुई जल की छोटी२ विन्दुओं से संपन्न हुए एवं सस्तनित-गंभीर गजेना रव युक्त हुए ऐसे मेघों में विचरण करती हुई "अपने दोहद की पूर्ति करती हैं इस प्रकार यहां सम्बन्ध लगालेना चाहिये । अब सुत्रकार इन्हीं मेघों का वर्णन करते हैं इस में सर्व प्रथम इनमें वे श्वेतवर्ण की उपमा 'धंत. धोत' इत्यादि पद द्वारा इस प्रकार कहते है जिनकी प्रभा अग्निसंयोग से तापित होने के कारण निर्मलीकृत रजतपट्ट के समान तथा स्फटिकमणि, शंग्व, चंद्र, कुन्द पुष्प रन चावल के चूर्ण पुंज के समान शुभ्र है (चिउर हरियाल मेयचंपगं सगकोरंट सरिसय पउभरय समप्पमेसु) चिकुरपीतरंगवाले द्रव्य विशेष-हरितालखंड, चंपकपुष्प, सनपुष्प, कोरंटपुष्प, सप्व पुष्प, और कमल केसर के समान जिनकी प्रभा पीतवर्णवाली है। ગર્જતા, સવિદ્યુત-ચમકતી વીજળીવાળા, વરસતાં નાનાં નાનાં પાણીનાં ટીપાવાળા, સસ્તનિત-ગ ભી ગર્જન કરતા, મેઘમાં વિહરતી તે પોતાના દેહદ (મને રથ) ની પૂતિ કરે છે. હવે સ્ત્રકાર એ જ મેનું વર્ણન કરે છે આ વર્ણનમાં વર્ષાવ્રતની શોભાનું वन रे छ. "वंतधान' पहो वडे तेभा सौ परसा सहगना वाहाना ઉપમા આપે છે) જે મેલોની કાતિ અગ્નિમાં તપાવેલા અને નિર્મળ ચાદીના પટ્ટ જેવી તેમજ સ્ફટિક મણિ, શબ, ચંદ્ર, કુન્દપુષ્પ, અને ચોખાના લોટ જેવી સ્વચ્છ છે. विउहरियालभेयचंपन सणकोरंटसरिसयपउमर यस भेग्मु) मनाय२ પીળા રંગને દ્રવ્ય વિશેષ હરિતાલખંડ,ચ પકપુષ્પ,સનપુષ્પ, કેરંટયુ વરસવનું મુખ્ય અને
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका. ११२ अकालमेघदोहदनिरूपणम्
अथ
अथ मेघानां रक्तवर्णोपमा प्रदर्श्यते- 'लक्खारससरसरत्तकिंतुयजामुप्रणरत्त बंधुजीवगजाइ हिंगुलय सरसकुंकुम उरन्भससरुहिरइंदगोवगसमप्पभेसृ' सरसरक्त किंशुकजपाकुसुम रक्तबन्धुजीव कजातिहिङ्गुलकसरसकुंकुमोर भ्रशशरुधिरेन्द्र गोपकसमप्रभेषु, तत्र - लाक्षारसः 'लाख' इति भाषा प्रसिद्धः सरसरक्तकिंशुकं - अत्यन्तलालिम्नायुक्तं रक्तपलासपुष्पम्, जपासुमन =जपाकुसुमं रक्तबन्धुजीवकं' 'बन्धुजीव' इति 'मधुरी फूल' इतिच विहारदेशप्रसिद्धं, जातिहिङ्गुलः - श्रेष्ठहिङ्गुलः, सरसकुंकुमः=जलार्द्र कुंकुमः, तथा उरभ्रो = मेषः, शशः शशकश्च तयो रुधिरम्, उरभ्रशशकयोः रुधिरमत्यन्तरक्तं भवतीतितयोर्ग्रहणम्, इन्द्रगोपकः = वर्षी समुत्पन्नो रक्तकीट विशेषः, एतैः समा प्रभा येषां ते तथा तेषु रक्तवर्णेष्वित्यर्थः । मेघानां नीलवर्णोपमावते - 'वरहिणनीलगुलियसुगचासपि च्छभिंगपत्त सासगनीलुप्पलनियरणवसिरीसकुसुमणवसद्दलसम प्पभेसु' बर्हिणनीलगुलिकशुकचाषपिच्छभृङ्गपत्र सासकनीलोत्पलनिकरन व शिरीषकुसुमनवशालसमप्रभेषु तत्र - वर्दिण: = मयूरः, नीलं = मणि - नीलम' इति प्रसिद्धः, गुलिका= 'गुली' इति प्रसिद्धो नीलवर्णकद्रव्यविशेषः, अथवा 'नीलगुलिके' त्येकं (लक्खारससरसरत्तर्किसुयजा सुमणरतबंधु जी गजाइहिंगुलां सरसकुंकुमउरब्भससरू हिरइंद्गोवगसमप्प भेसु) लाक्षारस - लाख, अत्यन्त लालिमा संपन्न रक्त पलास पुष्प, जपाकुसुम, रक्तबन्धुजीवक पुष्प - बिहार देश प्रसिद्धमधुरी फूल - श्रेष्ठ हिङ्गुल, सरस कुकुंम जल से गीला किया गया कुंकुम तथा उरभ्र - मेष एवं शशक - खरगोश इनके रुधिर के समान एवं इन्द्रगोपक - वर्षाऋतु में समुत्पन्नलाल कीडा ईन के समान जिनकी प्रभा लाल वर्णवाली है (वरहिणनीलंगुलियसुगचास पिच्छभिगपत्तस सगनीलुप्पल नियरन व सिरीसकुतुमणवसद्दलसमप्प मेसु) बर्हिण - मयूर - नील नीलमणिनीलमगुलिका-गुली - नीलवर्ण वाला द्रव्य विशेष अथवा नीलरंग की गोली કમળ કેસરની જેમ જે મેઘાની કાંતિ પીળા રંગની છે. (लक्खारससरसरत किं सुयजासुमणरत्तबंधुजीवगजाहहिंगुल यसरसकुंकुमउरब्भससरूहिरइंदगोचगसमप्पभेसु) साय, सूटम or લાલ રંગવાળું ખાખરાનાફૂલ, જપાપુષ્પ, રકતમ જીવકપુષ્પ, બિહાર દેશમાં પ્રસિદ્ધ મધુરીફૂલ, ઉત્તમ હિંગુલ, પાણીમાં મિશ્રિત કરેલા સરસ કુંકુમ ઘેટા અને સસલાના લાહીની જેમ તેમજ ઇન્દ્ર ગોપક (ચામાસાનું લાલરંગનુ એક જીવડું) ની જેમ જે મેઘની પ્રભા લાલરંગની છે. ( बरहिणनीलगुलियसुगचास पिच्छभिंगपत्त सासगनीलुप्पलनियरन वसिरीस - कुसुमणवसद्दलसमप्पभेसु) भोर, नीलमणि, गुसिा लेवी तेमन (नीसारंगना દ્રવ્ય વિશેષ અથવા નીલા રંગની ગાળી) પોપટ, અને નીલકંઠની પાંખેા
૨૧
१६१
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
झाताधर्मकथाङ्गसूत्रे पदं, तत्र नीलगुलिका-नीलरंगगुटिका, शुकचापयो:-पक्षिशेषयोः पिच्छं, भृङ्गपत्र-भृङ्गः कीटविशेष: 'भिंगोडी' इति प्रसिद्धः तस्य पत्रंपक्षः, सासका बीयक नामा नीलवर्णक्षविशेपः, नीलोत्पलनिकरः नीलकमलसमृहः, नवशिरीष कुसुमः नवशिरीपपुप्पं, नवशावलं-नूतनहरितघासः, एतैः समा प्रभा येषां ते तथा तेषु नीलवर्णेष्वित्यर्थः।।
अथ मेवानां श्यामवर्णोपमा वर्ण्यते-"जच्चंजणभिंगभेयरिदृगभमरावलि गबलगुलियकज्जलपमप्पभेमु', जात्यञ्जनभृङ्गभेदष्टिकभ्रमरावलिगालगुलिककन्जलसमप्रभेषु-तत्र जात्यञ्जनं सौवीरदेशोत्पन्नाञ्जनं 'सुरमा' इति भाषाप्रसिद्धं, भृङ्ग भेद: भ्रमरविशेषः, यद्वा-विचूर्णितागारः 'कोलसा' इति प्रसिद्धः, रिष्टकं ध्यामरत्नविशेषः, भ्रमरावलिगः भ्रमरपंक्तिः, गवलगुलिकाः महिष शङ्ग मारभागः, कजलं प्रसिद्धं, तमुल्यप्रभा येषां ते तथा तेषु कृष्णव ऐष्विन्यर्थः,
एवं नानाविधवर्णयुक्तेषु मेषेषु, तथा-फुरंत वितिसगजिएसु' स्फुरद्विद्युत्सर्जितेपु-स्फुरन्त्यो विद्युतःयेषु ते तथा, ते च सगर्जितात्रेति कर्मधारयस्तेषु। 'वायवसबिउलगगणचवलपरिसकिरेसु' वातवशविपुलगगनचपल
शुक-तोता चाप-नीलकंठ इन दोनों पक्षियों के पंख मृग-भिंगोडो के पांख, सासक-धीयक नामका वृक्ष कि जिसका वर्ण पीला होता है, नीलोत्पल निकर-नीलेकमलों का समूह, नवशिरीष कुलुम नवीन शिरीप वृक्ष का पुष्प नवशावल-नवीनहरीघास इनके समान जिनकी प्रभा नीलवर्ण की है (जच्चनणभिंगभेयरिद्वगभमरावलिगवल गुलियकजलममप्पभेसु) जात्यंजन-सौवीर देश में उत्पन्न हुआ कजल-मुरमा मृगभेद भ्रमर विशेष अथवाचूर २ हुआ अंगार कोलसा,-रिष्टक-श्यामरत्न, भ्रमरावलि-भ्रमरों की पंक्ति, गवलगुलिका- भैस-के सींग का सार भाग और कज्जल-कानलइनके समान जिनकी प्रभा उयमवर्ण की है, (फुरंत विज्जुनसगजिएसु) તથા ભગા (એક પક્ષી વિશેષ) ની પાખે, સાસક અને વાયક નામના વૃક્ષો કે જેને રંગ પીળે હોય છે,–જેવી તેમજ નીલકમળના અમૂહ, નવા શિરીષના પુષ્પ. નવા લીલા घास वीर भेधानी ति नीसवणुनी छ. (जच्चंगभगभेयरिग ,मरावलि गवल गुलियकज्जलसमप्पभेसु) (AUL पार्नु पनि छ) सत्यन, सौवीर દેશમાં ઉત્પન્ન કાજળ, સુરમા ભગભેદ (ભમરાની એક જાત વિશેષ) ભૂક થયેલા કાલસા, રિક-શ્યામ-રત્ન, ભ્રમરાવલિ-ભમરાઓની પંકતી, ગવલ, ગુલિકા–ભેસના શિંગડાનો સાર ભાગ અને મેશના જેવી જે મેઘની પ્રભા શ્યામ રંગની છે, (फुरतविज्जुनसगजिएसु) ने भेधाभा पीजी 53481 २६ीछरे ।२० २ छ.
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्पिणीटीका सू.१२ अकालमेघदोहदनिरूपणम्
१६३ परिष्वष्कितेपुवातस्यबायोवंशेन विले गगने चपलं यथा स्यात्तथा परिवष्किता:-चतुर्दिक्षु गमनक्रियापरिणतास्तेपु, 'निम्मलवरवारिधारापगलि यपयंडमारुयसमाहयसमोत्थरंतउवरिउवरितुरियवासंपवासिएसु' निर्मलबरवारिधारा प्रगलितप्रचण्डमारुतसमाहतसमवस्तुणद् उपर्युपरित्वरितवर्षमकृप्टेपु, निर्मलाउज्वला, वरा श्रेष्ठा निरुपद्रवा, वारिधारा-जलधारास्ताभिःप्रगलितं प्रचलितं प्रचण्डेन-सवेगेन मारुतेन वायुना समाहतं प्रेरितम् अतएव समवस्तृणत् पृथ्वी आच्छादयत् उपयुपरि सातत्येन त्वरितं-शीघ्रं यद्वर्षे तत्प्रवृष्टेषु अपितुमारब्धेषु मेघेषु, इति पूर्वेण सम्बन्धः, 'धारापहकरणिवायनिब्याविय' धारा पहकर (प्रकर) निपातनिर्वा पिते, पाराणां जलधाराणां पहकर-समूहः, तस्य निपातेन निर्वापिते शीतलीकृते, 'निर्वा पिते' त्यत्र प्राकृतत्वात्सप्तम्येकवचनलोपः मेइणितले' मेदिनीतले भूतले, पुनः कीदृशे मेदिनीतले इत्याह'हरियगणकंचुर' हरितगणर्कचुके, हरितानां तृणानां यो गण: समूहःस एव कञ्चुको यस्य तस्मिन्, 'पल्लवियपायवगणेसु' पल्लवितपादपगणेषु-सपत्रितवृक्ष तथा-जिन में विजली चमक रही है और जो गर्जनारत्र [शब्द से विशिष्ट हो रहे हैं (वायवप्लदिउलगगणचवलपरिसक्किरेसु) वायु के वश से जिनका विपुल आकाश में चारों दिशाओं की ओर चपलता लिये हुए गमन हो रहा है (निम्मलवरवारिधारापगलियपयंडमारुयसमाहय“समोत्थरंत उवरि उवरि तुरियवासंपवासिएलु) निर्मल जल की धारा से प्रचलित तथा प्रचंड वायु के वेगसे प्रेरित ऐसी तराऊपर निरन्तर गीरती हुई वृष्टि को कि जिस से समस्त पृथ्वी मंडल इकदम आच्छादित हो जाय जो बरसा रहे हों ऐसे मेघों में विचरण करती हुई जो अपने दोहद की पूर्ति करती हैं। (धारापहकर निवायणिवाविय मेइणितले) तथा जलधारा के समूह के निपात से शीतल हुए भूमितल पर कि जो(हरियगणकंचुए) हरितार्कुररूपी वस्त्र वाला बन रहा है-(पल्लवियपायव(वायवसविउलगगणचवलपरिसक्किरेसु) रे भेघा पवन। विस्तृत माश मन यारे दिशामामा गतिशीर छ. (निम्मलवरवारिधारापगलियपचंडमारुयसमाहय समोत्थरंत-उवरि-उवरि तुरियवासं पवासिएस) જે મે પ્રચંડ વાયુ વેગથી પ્રેરાઈને નિર્મળ જલધારાઓ વરસાવી રહ્યા છે, જેના દ્વારા સંપૂર્ણ પૃથ્વી એકદમ ઢંકાઈ જાય છે, એવા મેઘે દ્વારા પિતાનાં ઉપર પડતી सतत वर्षा धारामा २ (भात) पोताना हानी पूति ४२ छ, (धारापहकर निवायणिवावियमेइणितले) तभन्न धारामाना वर्ष युथी शीतण थयेटी पृथ्वी ५२-32 (हरियगणकंचुए) elu मयुरोना युवाणी थ७ छ.
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
ज्ञाताधर्म कथासूत्रे
૬૬૪
समूहेषु, 'वल्लीवियाणेसु' वल्लीवितानेषु = वृक्षगतलतादिषु 'पसरिएस' प्रसृतेषु जात विस्तारेषु'उन्नएसु' उन्नतेषु = उच्चेषु 'सौभाग्यमुवागएसु' सौभाग्यमुपागतेसु = सतत जलत्वेनाऽकर्दमत्वात्सौन्दर्ये प्राप्तेषु =, नगेषु = पर्वतेषु 'नएस' नदेषु = अनेकनदोसंगमरूपेषु यद्वा-हूदेषु 'वैभारगिरिष्पवायतडकडगविमुक्केसु' वैभारगिरिप्रपाततटकटक विमुक्ते पु=' वैभारे' ति नाम्नो गिरेः ये मपाततटाः गर्ततटाः, कटकाः = उक्तपर्वतस्य एकभागाः, तेभ्यो ये विमुक्ताः मवृत्तास्तेषु 'उज्झरेस' उज्झरेषु=पर्वतपतितजलप्रवाहेषु निर्झरेषु इत्यर्थः, 'झरना' इति भाषायाम्, 'तुरियमहावियपलोहफेणा उल' त्वरितमधावितप्रत्यागतफेनाकुलम्, इदं जलविशेषणम् - त्वरितं शीघ्रं प्रधावितेन=अधः पतितेन 'पलोट्टे' ति प्रत्यागतेन = पापागादौ संघ प्राप्य पुनरुत्पतितेन समुत्पन्नो ग्रः फेनस्तेन-आकुलं व्याप्तम् अत एव सकलुषं मलिनं जलं वहन्तीषु, 'गिरिणई' गिरिनदीषु = पर्वतनदीषु 'सज्ज - ज्जुणनीवकुडयकंदल सिलिंधकलिएसु' सर्जार्जुननी कुटज कन्दल शिलीन्ध्रकलितेषु - सर्जार्जुननोपाकुटजनामकवृक्षाणां ये कन्दला=भराः शिलीन्त्रा= छत्रका भूमि स्फोटका भूंफोडा' इति भाषायां तैरेतैः कलितेषु युक्तेषु गणेसु) पल्लवित पादपों के और (वल्लिनियाणे) वल्लीवितानों के [पसरिए ] विस्तृत होने पर (उन्नएस सोभग्गमुबाग एम्बु नगेसु नए वा) तथा उन्नत पर्वतों एवं नदों के निरन्तर जल की दृष्टि की वजह से किचड आदि रहित होने के कारण सुहावने लगने पर ( बेभार गिरिष्पवायतडकडगfarahy) तथा वैभार पर्वत के गर्त तटों एवं उसके किसी एक भाग प्रवृत्त ऐसे (उज्झरेसु) निर्झरनों के होने पर तथा (तुरियपहा त्रियपलोहफेपाउलसकलमं जल बनोसु गिरिनदीसु) शीघ्र नीचे गिरने से और बाद में ऊँचे उछलने से उत्पन्न हुए फेनो से आकुलित अत एव सकुलप ऐसे जलको बहाती हुई गिरिनदियों के होने पर (सज्जज्जुणनीवकुड कंदल सिलिंक लिए उत्रणेसु) सर्ज, अर्जुन, नीप, कुटज नामक वृक्षो (पल्लवियपायवगणेसु) न्यारे हसवित वृक्ष भने (वल्लि तानेसु) सताओ ( पसरिएस) विस्तार भाभी (उन्नएस सोभग्गमुवागए नगे नए वा) જ્યારે ઊંચા પર્વતા તેમજ નો સતત વર્ષાને લીધે કાદ વગર થઈ ને શાભિતથયા, (वे भारगिरिष्पवायतडक डगविमुक्केसु) न्यारे वैलार पर्वर्तना गर्ततटोमांथी (उज्झरेसु) जरणाम वहेवा साभ्यां (तुरियपहा वियपलो फेणाउलसकलसं जलं वहंती गिरिनदीसु) पर्वतनी नहीओ नाही नीचे थडीने आये छजवाथी उलवेसा डीए द्वारा सामुदित मने उडणामेसा पाणीने वहावती थर्ध, (सज्जज्जुणtagsriदल सिलिंक लिएस उबवणेस) मगीयागो सर्भ, अर्जुन, नीच, फ्रुटन
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६.
अनगारधर्मामृतवर्षिणी टीका.सू,१२ अकालमेघदोहदनिरूपणम् 'उबवणेसु' उपवनेषु-उद्यानेसु। अत्रोपवनस्य गिरिनदीलघुक्षयुत्तत्वं दर्शितम्। 'मेहरसियतचिट्ठियहरिसवसपमुक्ककंठ केकारवं' मेघरसितहृष्टतु. स्थितहर्षवशप्रमुक्तकंठकेकारवं, मेघस्य जलधरस्य, रसितेन-गजितेन, हृष्टः सृष्टाश्च वृक्षादिषु स्थिताः, अत एव हर्षवशेन प्रमुक्ता विकसितः कण्ठो यस्मिन् स तथा, स चासौ केकारवा=मयूरध्वनिः, तं मुयंतेमु' मुश्चत्सु-फुर्वत्सु 'घरहिणेसु' यहि षु-मयूरेषु, पुनः कीदृशेषु ? इत्याह-'उउवसमयजणियतरुण सहयरिपणचिएसु' ऋतुवशमदजनिततरुणसहचरीप्रकृतेषु, ऋतुबशेनवर्षाकालवशेन यो मद: उन्मत्तभावस्तेन जनितं-प्रवृत्तं तरुणसहचरीमिः युवतिममयूरीभिः सह प्रवत्तं नर्तनं यैः ते तथा तेषु वर्षर्तोर्वशेन मयुरीभिः सह नृत्यमानेषु पुनः ‘णवसुरहि सिलिंधकुडयकंदलकलंबगंधद्धणि' नवसुरभिशिलींबृकुटजकंदलकदम्बगन्धघ्राणि, नवसुरभिशिलीन्ध्रकुटजकंदलकदम्बपुष्पाणां ये गन्धाः, तैः घ्राणि-स्तृप्तिः,तां 'मुयंतेमु' मुश्चत्सु-धातुनामनेकार्थत्वात् कुर्वत्सु, 'उवत्रणेमु' उपवनेसु । अत्रोपवनस्य मयूरसुरभिक्षयुक्तत्वं दर्शितम् । तथा 'परहुयरुयरिभियसंकुलेस' परभृतरुतरिभितसंकलेपुपरभृतानां कोकिलानां रुतेन मधुरशब्देन, रिभितेन-स्वरघोलनायुक्तेन संकुलेषु व्याप्तेषु 'उहायंत के अंकुरों से तथा छत्रको भूमिस्फोटकोंसे उपवनों के व्याप्त हो जाने पर (मेहरसियहद्वतहचिट्टियहरिसबसपमुक्ककंठकेकोरवं मुयंतेसु बरहिणेसु) तथा मेघ की गर्जनासे हर्षोत्कर्ष वशवर्ती हुए मयूरों द्वारा केकारव जोर जोर से आवाज करने पर तथा (उउवस-मय जणिय तरुण सहयरि पणच्चिएसु) वर्षा काल के वश से उत्पन्न उन्मत्त भाव के कारण तरुण सहचरियों के साथ उन मयूरों के नृन्य करने पर, तथा (नव सुरभिसिलिंघ कुडयकंदलकलंघगंधद्धणिमुयतेसु उपवणेसु) नवीन सुगंधिसमन्वित शिलीघ्र कुटज, कंदल और कदम्ब के पुप्पों की सुगध द्वारा उपधनो के तृसि कारक होने पर (परहुयरुयरिभियसंकुलेसु) तथा कोकिलों के म्वरघोलना युक्त मधुर शब्दों से उन उपवनों के व्याप्त होने पर तथा वृक्षाना मधुरो भने छत्र-भूभिराटीथी व्यास थया, (मेहरसिय-हतु-चिट्टिय हरिसवसपमुक्ककंठकेकारवं मुयंतेसु वरहिणम) वाइजमाना बनने सांभजीन पधेसा येसा भार रथी टवा भांडयां, (उउवसमयजणियतरुणमहयरिपणचिएस) वर्धान सीधे उन्मत्त थयेभार पातानी नुवान हो साथे नृत्य ४२ता थया, (नवसुरभिसिलिंघकुडयदलकलबगधद्धणिमुयंतेसु उववणेमु) બગીચાઓ નવી સુગન્ધવાળા શિલીઘ કુટજકંદલ અને કંદબના ની સુવાસ દ્વારા તૃપ્ત થયા. (परहुयसारभियसंकुलेसु) मायामा अयदाना मधु२ स्वरोथा व्यास थया,(उदायं
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
- शाताधर्मकथासूत्रे रत्त इंद गोवयथोक्य कारुन्न विलविएम' उद्दायंत रक्तेन्द्रगोपक स्तोकक कारुण्य. विलपितेषु, तत्र 'उहायंत' इति शोभमाना ये रक्ता इन्द्र गोपकाः कीटविशेषाः, स्तोकका=श्चक्रवाका तेषां काढण्यं करुणाजनकं विलपितं यत्र तेषु 'ओयण तणमंडिएसु' अवनतवणमण्डितेपु-अवनतानि-अत्युन्नतत्वान्नम्रीभूतानि यानि तृणानि तैःमण्डितेपु-शोभितेषु रमणीयहरिततृणावलिशोभासम्पन्नेषु 'द६. रपयंपिएसु' द१रप्रजल्पितेषु- दर्दुराः मण्डूकाः, तैःशब्दितेषु 'संपिडिय दरियभमर-महुकरि-पहकरपरिलितमत्तछप्पय कुसुमासवलोलमहुरगुंजतदेसभाएमु' संपिण्डितदर्पितभ्रमरमधुकरीप्रकरपरिलीयमानमत्तपटपदकुसुमासवलोलमधुरगुञ्जदेशभागेषु-संपिण्डिताः एकत्रीभूताः दृप्ता: गर्विताः ये भ्रमरा मधुकर्यश्चतेषां प्रकरी समूहाः येषु ते तथा परिलीयमानाः संश्लिष्यमाणाः मत्ता ये पटपदा-भ्रमरास्ते, कुसुमासवलोलाश्चेति तयोःकर्मधारयः, तैः मधुरं यथा स्यात्तथा गुञ्जन्तः शब्दायमाना देशभागा यत्र तेषु उपवनेषु । अत्रोपरनम्य कोकिलादि शब्दविशिष्टत्व प्रदर्शितम्। 'परिसामियदसूरगहगणपणह नवखत्त तारगपहे' परिश्यामित चंद्रमूर्यग्रहगणपणष्ट नक्षत्रतारकमभे, इदमम्बर(उद्यायंतरत्तइंदगोवयथोक्यकारुन्नविलविएस) उद्दायंत-सुन्दर-इन्द्रगोपनामक कीट विशेष एवं स्तोकको-चक्रवाकों-के करुणा जनक विलापो से उनके विशिष्ट होने पर, (ओयण तण मंडिएसु) तथा अति उन्नत होने के कारण नम्रीभूत हुए तृणों से उनके शोभा संपन्न होने पर (दर पर्यापियेसु) तथा ददुरों (मेंडक) के आरावो ले-उनके युक्तहोने पर (सपिडियदरियभमरमहुकरिपहकरपरिट्तिमत्तछप्पय कुछमासबलोलाहुर गुर्जत देलसाएसु) तथा मदोन्मत्त भ्रमर और भ्रमरियों के समूह से एवं कुसुमारव के पान में चंचल बने हुए उन्मत्त भ्रमरो को झंकार सेउन उपवनों के प्रदेश शब्दायमान होने पर (परिसामियचंदसरगहगणपणट्टनकग्वत्ततारगपहे) तथा श्याम मेघ से अच्छादित होने के कारण जिसमें तरत्तइंदगोवयथोवयकारुन्नविलविएसु) सुर छन्द्रगोपा (मे ीट विशेष) द्वारा तेमका ४ विक्षा५४२ता या मायामा युटतथया, (ओयणतणमंडिएसु). भूम या डावाने सीधनायनमेसा तृशोथा तमाशालित थया(ददुरपयांपियेसु) मान भवानथाशक्ति थया (मपिडियदरियभमरमहकरिपहकरपरिलितमत्तछप्पयकुसुः मासवलोलमहरगुंजतदेसभाएम) याच्या महोन्मत्त मम। २मने सभરીઓ તથા પુષ્પસના પાન કરવાથી ચંચળ તેમજ ઉન્મત્ત ભમરાઓના ગુંજારવ દ્વારા शहायमान थया, (परिसामियचंद सूरगहगणपणनक्खत्ततारगपहे)मने माक्षश પ્રદેશ યામ મેઘદાસ ટંકાએલા હોવાને કારણે જેમાં સૂર્ય ચન્દ્ર અને
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका सू. १२ अकालमेघदोहदनिरूपणम् १६७ तलस्य विशेषणम्, परिश्यामिता:श्याममेघाच्छादनेन कृष्णवर्णीकृताः चन्द्र भ्रर्यग्रहगणाः, पुनः प्रणष्टा नक्षत्र तारका प्रभा यत्र तस्मिन्, अतिकृष्णमेघाच्छादनेन चन्द्रसूर्यग्रहनक्षत्रप्रभारहिते, 'इदाउह बद्धचिंधपट्टसि' इन्द्रायुधवद्धचिपटे-इन्द्रायुधः इन्द्रधनुरेवबद्धः चितपटो-ध्वनपटो यत्र तस्मिन् इन्द्रधनुयुक्ते, अंबरतलेआकाशतले, पुनः कीरशेऽग्दरतले ? इत्याह-'उड्डीणवलागपंतिसोभंतमेहविदे' उड्डीनवलाकापत्ति-शोभमानमेघन्दे-उड्डीनाभिः-वलपंक्तिभिः शोभमानं मेघ वृन्दं यस्मिन् तस्मिन्नागनतले, माटकालस्य विशेषणमाह-तथा-'कारंडगचक्कवायकलहंस उम्सुयकरे'कारण्डकचक्रवाककलहंसौत्सुक्यकरे-कारण्ड का भरद्वाजप क्षिणः, चक्रवाकाः 'चकवा' इति भाषायां, कलहंसा: राजहंसो तेषां मानस परोवरगमनं प्रति औत्सुक्यकरे ‘पाउसंमिकाले' मापिकाले वर्णसमये सम्प्राप्ते सति या मातरः 'साया' स्नाताः कृतस्नानाः 'कयवलिकम्मा' कृतवलिकर्माणः, दुःखस्वप्नदोपनिवारणाय कृतकौतुकमंगलपायश्चित्ताः 'मि तत्-किमधिकेन पहिले चन्द्र सूर्य एवं ग्रहगण श्यामवर्ण से विशिष्ट जैसे बने और पश्चात् जिसमें नक्षत्र एवं तारकों की प्रभा प्रणष्ट हो गई-अर्थात् अत्यन्त मेघों से आहत होने के कारण चन्द्र, सूर्य, ग्रह-और नक्षत्रों की प्रभा जहां विलकुल नही दिखलाई पड़ती है-(उडाणवलागपंतिसोभंतमेहविदे) तथा उडते हुए बलाका (वगले) पक्षियों की पंक्ति से जिसमें मेघन्द शोभायमान हो रहा है ऐसे (अंबरतले) आकाश प्रदेश के होने पर (भारंडगचक्कवायकलहंसउस्मयकरे) तथा जिसमें भारंड पक्षी. चक्रवाक
और राजहंसो में मोनस सरोवर में जाने का भाव भर दिया गया है ऐसे (पाउसंमि काले संपत्ते) वर्षाकाल के आजाने पर (पहायाओ कयवलिकम्माओ कयकोउयमंगलपायच्छित्ताओ) जो माताएँ स्नानकर तथा दुःस्वप्न दोप के निवारणार्थ कौतुक मंगल एवं प्रायश्चित्त कर्म आचरित ગ્રહ પહેલા તે શ્યામવર્ણ વિશિષ્ટ થયા અને ત્યારબાદ નક્ષત્રો અને તારાઓની પ્રભા સંપૂર્ણપણે નાશ પામી એટલે કે શ્યામ મેઘદ્વારા ઢકાએલા હોવાને લીધે સૂર્ય, ચંદ્ર भने हानी प्रमान्यां तदन पाती नथी. [उडाय घलागपंतिसोभंतमेहविदे] S3ता सायानी यतिथी घरामेसा पाहायो ५ शामतु अंवरतले] सुंदर माश थयु त्यारे भारडगचक्कवायकलहंसउस्सुयकरे] मार, या भने २०४६ साभां मानसरोवर त२३ सवाना मा मत्पन्न ४२ना२ [पाउसंलिका ले संपत्ते] [ माव्या. (पहायाओ कयबलिझम्माओ कयकोउयमंगल पायच्छित्ताओ) पाव। समये 2 भातामा स्नान शने २२५ स्वथा त्पन्न દેષના નિવારણ માટે કૌતુક મંગળ અને પ્રાયશ્ચિત્ત કરે છે. અને તેથી (તે)વધારે શું
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६८
साताधर्म कथासूत्रे वर्णनेन 'वरपायपत्तणे उरमणिमेहलहाररइयकडगखुड्यविचित्तवरवलयमियभुयायो' वरपादप्राप्त नूपुरमाणि मेखलाहार रचित कटकविचित्र वरवलयस्तम्भितभुजाः तत्र वरौ पादयोः प्राप्तौ स्थितौ नूपुरौ यासां ताः, तथा मणिमेखलामणिकाञ्ची, हारश्च यास ता, तथा रचितानिन्यस्तानि कटकानि=कंकणानि, खुड्डुकानि=अर्जुली धूपणानि, विचित्रा नानाविधशोभाम्पन्ना वराः श्रेष्ठा वलयाश्च ते स्तम्भितौ-स्तब्धोभूतौ संयुक्तौ भुजौ यासां ताः, अत्र पदत्रयस्य कर्मधारयः, 'कुंडल उज्जो वियाणणाओ' कुण्डलो धोतिताननाः-कुण्डलाभ्यां उद्यो. तिताननाः प्रकाशितमुखाः ‘रयणभूसियंगाओ' रत्नभूपिताङ्गा-रत्नजटितभूपणभूपितशरीराः। अथ तासां वस्त्रं वयं ते-'नासानीसासवायवोज्झं' मासा निश्वासबातोयन्नासिका निश्वासवायुना उद्यं =धार्य तद्गत्या-प्रचाल्यमित्यर्थः मृक्ष्मतन्तुमयात्वादति लधु इति, 'चक्खु हरं' चक्षुहर शोभनरूपसम्पन्न 'वण्णफरिससंजुत्त' वर्णस्पर्श संयुक्तं तत्र वर्णः सुन्दर मनोहरिलालपीनादिरूपः, स्पर्शः= सुकोमलादिरूपाताभ्यां संयुक्त 'हयलांला पेलवाइरेयं, हयलाला पेलवातिरेकं तत्र करती हैं (किंते) अधिक वर्णनसे तो क्या (वरपायपत्तणे उरमणिमेहलहाररड यकडगखड्डय विचित्तवरवलयथंभियभुयाओ) अपने दोनों पैरो में नुपूर कटि प्रदेश में मणिमेखला गले में हार हाथों में कटक-ककण एवं अंगु लियों में मुद्रिकाएँ धारण करती हैं तथा भुजों में मुजवन्ध बांधती हैं (कुंडल उज्जोवियाणणाओ) तथा कुंडल की प्रभा से जिनका मुख मंडल-और अधिक कांतिवाला बन रहा है (ग्यणभूसियांगो) और रत्नजडित आभू. पणों से जिनका शरीर भूषित हो रहा हैं (नासानीसासवायवोज्झं) तथा (अंसुयं) वस्त्र को कि जो नासिका के निश्वास से भी कंपित हो जाता हो (चक्खु. हरं) देखने में वडा सुहावना हो (वण्णफरिससंजुत्त) सुंदर रंगवालाहो स्पर्श जिसका बढा कोमल हो (हयलालापेलवाइरेय) अपनी कोमलता से जो घोडे को (वरपायपत्तणे उरमणिमेहलहाररईयकडगखुवुङ्यविचित्तवरवलयभियभुयाओ) જે માતાઓ બન્ને પગમાં ઝાંઝર, કેડે મણિઓને કંદરે, ગળામાં હાર, डायामा ४४ अने मांगजियामा वी टीम पहरे भने मामा मामय मांध (कुंडल उज्जोवियाणणाओ) भने गाना widal मनु भा धारे वीपी 68 (रयणभूसियांगो) २त्न साधरणांयाथी मनु शरीर शोभायमानमेवा नासानी मासवायवोज्य) तमान मे (अंसुयं) पर निश्वासथी डाला भां3 (चक्खहर) भनाइ२ (वण्णफरिससंजुत्त) सु४२ २ २ भने २५ मा सत्यात अमले [हयलालापेलबाहरेयं] अभयतामा पानी सामने पशु
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणी टीका सू.१२ अकालमेघदोहदनिरूपणम्
१६९
यस्य
हयस्य=अश्वस्य लाला तस्याः सकाशात् तदपेक्षया - पेलवत्वेन= कोमलत्वेन अतिरेकः= अधिक्यं यत्र तत्तथा अतिशयकोमलमित्यर्थः, तथा 'धवलकणय वचियंत क्रम्मं ' धवल कनकख चितान्तकर्म-तत्र धवलं च तत् कनकेन = कनकमय मूत्रेण 'जरी' इति प्रसिद्धेन खचितम् = रचितम् अन्तेपु = प्रान्तभागेषु कर्म = तन्तु योजनरूपधानकर्म तत्तथा सुवर्णसूत्र टितश्वेत कोरकयुक्तम्, 'आगासफलिस रिसप्पभ्रं ' आकाशस्फटिकसदृशप्रभम् = आकाशस्य स्फटिकरत्नस्य च सदृशी अतिस्वच्छत्वा त्प्रभा यस्य तत्तथा स्वच्छधवलं तादृशं 'अंसुर्य' अंशुकं = वस्त्रं, पवरपरियाओ' प्रवरपरिभ्रताः, प्रवरं = प्रकृष्टं सुशोभनं यथास्यात्तथाष्टताः = परिधृतवत्यः, आर्पत्वात्कर्त्तरिक्तः, 'दुगुलसुकुमाल उत्तरिज्जाभो' दुकूलसुकुमारोत्तरीयाः, दुकूलं= वृक्षविशेषः : तस्य वल्कलाज्जातं वस्त्रविशेषस्तस्य सुकुमारं सुकोमलम् उत्तरीयम् = उत्तरासङ्गवस्त्रं यासां ता उत्तमवस्त्रशाटिका सम्पन्नाः, 'सन्जोउयसुरभि कुसुमपवरमल्लसोभियसिराओ' सर्वर्तु सुरभिकुसुम प्रवरमाल्यशोभितशिरसः, सर्वर्तु सुरभिकुसुमैः = सर्वऋतुसम्बन्धिसुगन्धपुष्पैः प्रवरमाल्यैः = श्रेष्ठग्रथितपु पैश्च शोभितं शिरो = मस्तकं यासां ताः तथा कालागुरु धूत्रधूवियाओ' कालागुरुधू-धूपिताः=कालागुरुः = कृष्णागुरुः, तस्यधपेन धूपिताः=सुगन्धिशरीराः “सिरी लार को करता हो ( धवलकणयखचियंत कम्मं ) सुवर्ण के सूत्र से ast हुई जिस की श्वेत कोर हो (आगासफ लिहसरिसप्पनं) प्रभाकांतिजिसकी आकाश एव स्फटिक मणि जैसी अति स्वच्छ दिखलाई दे रही हो ( पवरपरिहियाओ) अच्छी तरह धारण करती हैं- पहिरती हैं - (दुगुल्लसुकुमारउत्तरिज्जाओ ) जिनका उत्तरासंगवस्त्र - ओडनी - दुकुल नामक वृक्ष विशेष की छालका अति कोमलवना हुआ हो ( सव्वोउयसुरभिकुसुमपत्ररमल्लसोभियसिराओ) मस्तक जिनका समस्तऋतु संबन्धि सुगंन्धि सुगंधपुष्प वाली श्रेष्ठमालाओं से विराजित हो रहा हो (कालागुरुधूवधूवियाओ जांभी चाडतु होय [धवलकणयखचियंतकम्मं) सोनाना छोराथी मनेली सह श्री नारीवाणु (आगासफलिस रिसप्पभं) लेनी अला सााश भने स्कूटिङ भलि भेवी धूम ०४ स्वच्छ सागती होय, ( पवरपरिहियाओ) भने तेने भेगो सरस रीते थडेरे, (दुग्गुल्ल सुकुमारउत्तरिज्जाओ) उत्तरासंगवस्त्र-ओढणी भूमन अभण रमने हुडूस नामना वृक्षनी छानी होय (मन्त्रो उयसुरभिकुसुमपवर मल्लसोभियसिराओ) ने भातासोनु भस्त सुवासित मधी ऋतुगोनां डूबोनी उत्तम भाषाओोथी शोली रघु होय, (कालागुरुधूवधूवियाओ सिरिसमाणवेसाओ सेय
२२
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७०
माताधर्मकथासूत्रे समाणवेसओ' श्री समानवेषाः साक्षालक्ष्मीसमानरूपाः, 'सेयणगंधहत्थिायणं दुरुढाओ समाणीओ' सेचनक गन्धिहस्तिरत्नं दुरूढाः, सेचनक नामा भूपस्य पट्टहस्ती स एव रत्नं तदुपरि आरूढाः समुपविष्टाः सत्यः 'सकोरंटमल्लदामेणं' सकोरण्टमाल्यदाम्ना, कोरण्टकमाल्यदाम्ना सह वर्तते इति सकोरण्टमाल्य दाम तेन 'छत्तेणं' छत्रेण धरिजमाणेणं' ध्रियमाणेन, युक्ताः 'चंदप्पभवड वेरुलियविमलदंडसंखकुंददगरयअमयफेणपुंजसन्निगासचउचामरवालयीजियंगीओ' चन्द्रप्रभवनवैडूर्यविमलदण्डशंखकुंददकरजोऽमृतमथितफेनपुञ्जसंनिकाशचतुश्चामरवालवीजिताङ्गयः, शारदीयचन्द्रवदुज्वलबऊ वडुर्यवद् विमलदण्डवन्तः, शंख कुन्ददकरजोऽमृतमथितफेनसमूहसदृशाः ये चस्वारश्चामरास्तेषां वालाः केशाः तैर्वीजितान्यज्ञानि यासां ता स्तथा, श्रेणिकेन राज्ञा माध मिरिसमाणवेसाओ सेयणयगंधहत्थिरयणं दुरूढाओ समाणीओ) शरीर जिनका कालागुरुधूप से धूपित होने के कारण सुगंधियुक्त बन रहा हो देखने में जो साक्षात् लक्ष्मी जैसी मालूम दे रही हों सेचनक नामके गंध इस्तीरत्न पर जो आरूढ हो रही हो (सकोरंट मल्लदामेणं छत्सेणं धरिन्जमाणेणं चंदप्पभवहरवेमलियविमलदंडसखकुंददगरयअमयमहि यफेणपुंजसन्निगासचउचामरवालबीजियगाो) और जिनके ऊपर कोरं टकषुषों की गूंथी गई माला से विराजित छत्र छत्रधारियों द्वारा ताना गया है-और जिन परऐसे चार चमर ढोले जा रहे हैं कि जिनके दंड शारदीय चन्द्र के समान उज्वल, तथा वज्र वैडूर्य के समान विमल है
और जो स्वयं, शंख, कुद, दक रज जल विन्द अमृत, तथा मथितफेन समूह के समान शुभ्र हैं ऐसे ढोरे गये चारचमरौं के बालों से जिनका अंग वीजित हो रहा हो. वे माताऍ धन्य हैं इसतरह मैं भी (सेणिएणं गन्ना सद्धि) णयगंधहस्थिरयणं दुढाओ समाणीओ) मन र भातायातुं शरीर કલાગુરુ ધૂપઢારા ધૂપિત હોવાને લીધે સુવાસિત થયું હોય, દેખાવમાં તે લક્ષ્મી જેવી हाय भने सेयन नामना हाथी ५२ रे सवार थयेटी हाय, (सेकोरट मल्लदामेणं छत्तेणं धारिजमाणेणं चंदप्पभवइरवेसवियविमलदंडसंख कंददगम्यअभयमहियफेणपुंजसन्निगासचामरवालवीजियंगाओ) मन छ ધારીઓથી તાણેલા છત્ર ઉપર ગૂંથેલી કરંટક પુષ્પની માળથી શોભતા હોય શરદના ચન્દ્ર જેવી સ્વચ્છ હીરા અને વૈર્યના જેવી નિર્મળ, શંખ, કુંદ દરકજ, પાણીના ટીપાં, અમૃત અને મથાએલા ફીણના સમૂહ જેવી વેત દાંડીવાળ ચાર ચમરો જેમના ઉપર ઢળાઈ રહ્યા હોય, અને તેમના વાળથી જેમના એક વિજિત થઈ રહ્યા હોય તે માતાએ ખરેખર ધન્ય છે. આ પ્રમાણે તે ધારિણી દેવી
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७१
अनगारधर्मामृतवर्पिणीटीका मू. १२ अकालमेघदोहदनिरूपणम् 'हन्थिरबंधवरगएणं' हस्तिस्कन्धवरगतेन, इदं राज्ञो विशेषणम्, इस्तिरत्न स्कन्धमारूढेन राज्ञेति भावः 'पिट्ठो' पृष्ठतः पृष्ठदेशे, 'समणुगच्छमाणीप्री' समनुगम्यमानाः पृष्ठदेशे समनुगम्यमाननृपसहिता इत्यर्थः, 'चाउरंगिणीए सेणाए' चतुरङ्गिण्या सेनया, चतुरङ्गिणी सेनां वर्णयति-'महयाहयाणीएणं' महता हयानीकेन-विशालतुरगयलेन, महच्छन्दः सर्वत्र योजनीय:, तेन 'गयागीएणं गजानीकेन-विशालगजवलेन 'रहाणीएणं' स्थानीकेन-विशालस्थवलेन, 'पायत्ताणीएणं' पदात्यनीकेन-प्रभूतपदातिवलेन, एवं भूतया चतुरङ्गिण्या से नया समनुगम्यमानाः इति पूर्वेण सम्बन्धः, तथा 'सचिडीए' सर्वऋद्धया . सकलराजविभवरूपया 'सव्वज्जुईए' सर्वद्युत्या-वस्त्रालङ्कारादि सकलप्रभया 'जा' यावत् 'निग्योसणादियरवेणं' निर्घोपनादितरवेण,-तत्र-निर्घोषः शंखवायादीनामऽव्यक्तो महाशब्दः, नादितः मनुष्यकृतमंगलशुभशब्दः जयविजयादिरूपः, श्रेणिक राजा के साथ कि जो (हत्थिखंधवरगएणं) हस्तिरत्न पर आरूढ र हैं (
पिओ समणुगच्छमाणिओ) पीछे से अनुगम्यमान हैं-अर्थात हस्तिरत्न , पर आरूढ हुए श्रेणिक के साथ अन्य बैठकर चल रहीहों-(महया हयाणीएणं, गयाणी एणं, रहाणीएणं पायताणीएणं चाउरंगिणीए सेणाए) तथा जिनके पीछेर घोडोंवाली, हाथीयोवाली, रथोंवाली पदातियोंवाली विशाल चातुरंगिणी.. चल रही हो, तथा (सचिट्टीए, सब्वज्जुईए जाव लिग्योसणादियरवेणं , रायगि नगरं) और जो अपनी सकल राज विभवरूपऋद्धि से वस्त्र अलंकार आदिरूप सकल घुति से, निर्घोपरव से शंख, वाद्य आदिको के अव्यक्त महान् शब्दो से एवं नादितरव से-मनुष्यों द्वारा उच्चरितजयविजय रूप मांगलिक शुभ शब्दों से राजगृह नगर को देर नहीं हुई कि जो पोते विद्यारे छ: माशते हु प (सेणिएणं रन्ना सद्धि) श्रणि रानी साथे- रेमो (हत्थिखंधवरगएणं) उत्तम हाथी ५२ सवार हाय, (पिट्टी समणुगच्छमाणीओ) मने तेमनी पाछपाछ मीत सेवा पाणु अनुगमन કરતા હોય એટલે કે બીજા સેવકે પાછળ પાછળ શ્રેષ્ઠ હાથીઓ ઉપર સવાર થઈને भावता डा य, (मह्या हयाणीएणं, गयाणीएणं, रयाणीएणं पायत्ताणीएणं चाउरंगिणीए सेणाए) तेमनी पाछ हाथी, घास. २० मने पायगानी विशाल तुगिणी सेना यासती डाय, (सविडीए सबज्जुईए जोव निग्धोस
णादियरवेणं रायगिह नगर) भने पातानी सपू शवमव३५ द्धिथी, વસ્ત્ર અને ઘરેણાંઓની પ્રભાથી નિધથી, શંખ અને વાજા વગેરેના અવ્યક્ત ઘંઘાટથી, નાદિતરવથી, મનુષ્ય દ્વારા ઉચ્ચરિત થતા માંગલિક “જ્ય જયકારેથી २Nउनगन लेती है (सिंधांडगतियचउक्कचच्चरमहापहपहेसु श्रृंगारभा
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
शाताधर्म कथासूत्रे ताशेन रवेणोद्धोषणाऐण 'रायगिह नयरं' राजगृहं नगरं, 'सिंघाडगतिय चउक्तच्चरचउम्मुहमहापहप हेम' श्रृंगारटकत्रिकचतुष्कचत्वरचतुर्मुख महापथपथेषु तत्र श्रृङ्गाटकं-त्रिकोणमार्गः, त्रिकं-त्रिपथयुक्तं स्थानं. चतुष्कं चतुष्पथयुक्तं चत्वरम् अनेकमार्गमीलितस्थानं, चतुर्मुखं चतुरियुक्तं गोपुरादिकं, महापथोराजमार्गः, पन्थो: सामान्यमार्गः, तेषु 'आसित्तसित्तमुचियसमज्जिवलित्त अासिक्तसिक्तशुचिकसम्मार्जितोपलिश, तत्र-आसिक्तंगन्धोदकादिना सकृन्, सिक्तम् अनेकार, शुचिकं पवित्रीकृतं समार्जितंसंमार्जन्यापनीतकचवरम्, उपलिप्तं गोमयादिना 'जाव' सुगंधवरगंधियं' यावत् सुगन्धवरगन्धित प्रधानगन्धयुक्तं, गंधवट्टिभूयं' गन्धवतिभूतम्, 'मालोएमा. णीओ' अवलोकयन्त्यः पश्यन्त्यः 'नागरजणेणं' नागरजनेन-पुरवासिना 'अभिणंदिजमाणीयो' अभिनन्धमानाः प्रशस्यमाना:-धन्यवादादि ३०देन, 'गुच्छ(सिंघाडगतियचउक्कचच्चरचउम्मुहमहापहपहेस) श्रृंगाटक में-त्रिकोण वाले मार्ग में-त्रिक में-तीन रास्ते वाले मार्ग में, चतुष्क में-चार रस्तेवाले मार्ग में चत्वर में अनेक रम्तेवाले मार्ग में चतुर्मुख चार हार वाले गोपुर आदि में महापथ में-राजमार्ग में एवं पथ में-साधारणमार्ग में (आसिसित्तसुचियसंमजिओवलितं जाव सुगधवरगंधियं गंधवट्टीभूयं अवलोएमाणीओ) आसिक्त है-एक ही बार मुगंधित जलादि द्वारा सींचा गया है,सिक्तहै-अनेक बार सुगंधित जलोदि द्वारा सींचा गया है-शुचिक है-पवित्र कर दिया गया है, संमार्जित है-बुहारी द्वारा कूडाकरकट साफ करने से जो बिलकुल साफ मुथरा है-उपलिप्त है-गोमय आदि द्वारा जो लीप दिया गया है, तथा अगुरू आदि धूपों से धूपित होने के कारण जो सुगंध से सुगधित वन रहा है और इसी लिये जो गंध की वर्तीभूत जैसा हो रहा है 'देखती ત્રિકોણવાળા માર્ગમા–ત્રણ રસ્તાઓવાળા માર્ગમા, ચતુ કમાચાર રસ્તાવાળા માર્ગમાં અવરમાં-ઘણા રસ્તાવાળા માર્ગમાં, ચતુર્મુખમા–ચાર હારવાળા ગેપુર વગેરેમા, भावापथमा-धारीतामा, मने पथभां-साधा२Y २स्तामा (आसित्तलित मुश्यि सं. मन्निओवलितं जाव सुगंधवरगधियं गंधवट्टीभूयं अवलोए माणीओ) मासित છે-જ્યા સુવાસિત પાણું વગેરે એક જ વાર છાટવામાં આવ્યું છે, સિકત છે,જ્યા ગુવાશિત પણ ઘણીવાર ઇટાયુ છે, શુચિક છે જેને જ્યાં પવિત્ર કરવામાં આવ્યું છે, સમાર્જિન –જેને સાવરણથી એકદમ સ્વચ્છ બનાવવામાં આવ્યું છે, ઉપલિત છે–
ત્યાં છાણ વગેરેથી લીપવામાં આવ્યું છે, અગુરુ વગેરે ધૂપથી પૂપિત હોવાને લીધે સુવાસિત થયેલ છે અને એથી જ તે સુpiધની ધૂપસળી જેવું થઈ રહ્યું છે, નગરના
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका-स१२ अकालमेघदोहदनिरूपणम्
१७३
लयारुक्खगुम्मवल्लिगुच्छाओच्छाइये गुच्छलतादृक्षगुल्मवल्लीगुच्छाबच्छादितं, तन्न गुच्छा=न्ताकीप्रभृतीनां लता: चम्पादिरूपाः, वृक्षा' आम्रादयः, गुल्मा: चतुर्दिक् प्रसृतशाखादिरूपाः,वल्यः=वृक्षोपरिसमारोहणस्वभावा लताः, एतेषां गुच्छाः समूहाः, तैरवच्छादितम्, 'सुरम्म' सुरम्यं 'वेभारगिरिकडगपायमल' वैभारगिरिकटकपादमुलम्, वैभारगिरेः ये कटका: प्रदेशाः, तेषां ये पादाः अधोभागाः तेपां यन्मुलं-समीपभागस्तत् 'सचओ'सर्वतःसर्वदिक्षु, 'समंता' समन्तात् मनोभिलापानुसारमितम्तः 'आहिंडेमाणीओ' 'आहिण्डयमाना२: भ्रमन्त्यः२ 'दोहलं विणियति' दोहदं विनयन्ति-पूरयन्ति, तद् यदि खलु अहमपि 'मेहेसु' मेघेषु-अकालमेधेषु 'अम्भुग्गएसु' अभ्युद्गतेषु उक्तरीत्या याद्दोहदं 'विणिज्जाभि' विनयेयं पूरयेयं तदाश्रेयः इत्यभिप्रायः ॥म्.१२।। हुई तथा (नागरजणेणं अभिणंदिजमाणीओ) नगर निवासि मनुष्यों द्वारा अभिनन्दित होती हुई-(गुच्छलयारुक्खगुम्मवल्लिगुच्छओच्छाइयं) गुच्छो से लताओं से आम्रादिक वृक्षों से दिशाओं में शाखाएँ फैली हुई हैं ऐसे गुल्मों से तथा वृक्षों के ऊपर चढने के स्वभाव वाली बेलों से आच्छादित हुए (सुरम्म वेभारगिरिकडगपायमूलं) रमणीय वैभार पर्वत के प्रदेशो के अधोभाग के समीप भाग में (सचओ समंता आहिँडेमाणिओ २ दोहलं विणीयति) समस्त दिशाओं की तरफ इधर उधर घूम २ कर अपने दोहदरूप मनोरथ की पूर्ति करती है। (तं जइणं अहमवि मेहेमु अन्भुवगएस्सु जाव दोहलं विणिजामि) तो यदि मैं भी अभ्युद्गन आदि विशेषणों वाले मेंघों में विवरण कर अपने दोहद की पूर्ति करूँ तो बहुत अच्छा हो ।म.१२। मेवा द्रश्याने ती तेमन (नागरजणेणं अभिणंदिज्जमाणीओ) ते धारिणीवी नागरिक द्वारा मलिनहित यती (गुच्छलयामक्खगुम्मवाल्लिगुच्छओच्छाइयं) અને પછી તે ગુચ્છ, લતાઓ, આંબા વગેરે વૃક્ષો, જેમની શાખાઓ ચારે દિશાઓમાં પ્રસરી રહી છે એવા ગુલ્મો અને વૃક્ષ ઉપર ચઢીને પ્રસરેલી લતાઓ વડે ઢંકાએલા (सुरम्मवेभारगिरिकडगपायमूलं) २भीय वैमा२ पतन निट स्थानामा (सव्वओसमंता आहिँडेमाणीओ२ दोहल विणीयंनि) भने मधी EिALमा ५२१शन पोताना होडनी पूति ४२ छ. (तं जिणं अहमवि मेहेसु अब्भुवगएमु जाव दोहलं विणिज्जामि) ते प ५२ वर्जुन ४२पामा मावदा मत्युहगत वगैरे વિશેષણવા મેઘમાં વિચરણ કરીને મારા દેહદની પૂર્તિ કરું તે બહુ સારું થાય. સૂરા
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७४
शाताधर्म कथामस्त्रे
मूलम्--तएणं साधारिणी देवी तंसि दोहलंसि अविणिजमाणंसि असंपन्नदोहला असंपुन्नदोहला असंमाणियदोहला सुक्का भुक्खा णिम्मंसा ओलुग्गा ओलुग्गा सरीरा पमइलदुब्बला किलंता ओमंथिय वयणनयणकमला पंडुइयमुहा करयलमलियव्व चंपगमाला णित्तेया दीणविवण्णवयणा जहोचियपुप्फगंधमल्लालंकारहारं अणभिलसमाणी कीडारमणकिरियं च परिहावेमाणीदीणा दुम्मणानिराणंदा भूमिगय दिट्रिया ओहयमणसंकप्पा जाव झियायइ । तएणं तीसे धारिणीए देवीए अंगपडियाओ अभितरियाओ दासचेडियाओ धारिणी देवी ओलुग्गं जाव झियायणि पासंति पासित्ता एवं वयासी-किण्णं तुमे देवाणुप्पिए ! ओल्लुग्गा ओलुग्गसरीरा जाव झियायसि ?, तएणं सा धारिणीदेवी ताहिं अंगपडियारियाहि अभितरियाहिं दासचेडियाहिं एवं वुत्ता समाणी ताओ दासचेडियाओ नो आढाइ णो परियाणाइ अणाढायमाणी अपरियाणमाणी तुसिणीया संचिट्रइ । तएणं ताओ अंगपरियारियाओ अभितरियाओ दासचेडियाओ धारिणी देवी दोच्चंपि तच्चंपि एवं वयासी-किन्नं तुमे देवाणुप्पिए ! ओलुग्गा ओलुग्गसरीरा जाव झियायसि ? । तएणं सा धारिणी देवी ताहिं अंगपडियारियाहि अभितरियाहिं दासचेडियाहिं दोच्चंपि तञ्चपि एवं वुत्ता समाणी णो अढाइ णो परियाणाइ अणाढायमाणी अपरिजाणमाणी तुसिणीया संचिंटुइ । तएणं ताओ अंगपडियारियाओ दास
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणी टीका.मू.१३ अकालमेघदोहदनिरूपणम्
चेडियाओ धारिणीए देवीए अणाढइजमाणीओ अपरिजाणिजमापीओ तहेव संभंताओ समोणीओ धारिणीए देवीए अंतियांओ पडिनिक्खति पडिनिक्लमित्ता जेणेव सेणिए राया तेणेव उवागच्छंति, उवागच्छित्ता करयल परिग्गहियं जात्र कहु जएणं विजएणं वद्धार्वेति, वद्धावित्ता एवं वयासी - एवं खलु सामी ! किंपि अज धारिणी देवी ओलुग्गा ओलुग्गसरीरा जाव अट्टझाणोवयगया झियायइ । तरणं से सेणिए राया तासि अंगपाडियारियाणं अंतिए यमहं सोच्चा णिसम्म तहेव संभंते समाणे सिग्धं तुरियं चवलं वेइयं जेणेव धारिणी देवी तेणेव उवागच्छइ उवागच्छित्ता धारिणीं देवीं ओलग्गं ओलुग्गसरीरं जाव अट्ठझाणोवगयं झियायमाणं पासइ पासित्ता एवं वयासीकिनं तुमे देवाणुप्एि । ओलुग्गा ओलुग्गसरीरा जाव अझाणोवगया झियायसि ? । तरणं सा धारिणीदेवी सेणिएणं रन्ना एवं वृत्ता समाणी नो आढाइ जाव तुसिणीया संचिट्ठइ । तएणं से सेणिए राया धारिणीं देवीं दोचंपि तच्चपि एवं वयासी - किन्नं तुमे देवाणु - प्पिए । ओलुग्गा जाव झियायसि ? । तएणं सा धारिणी देवी सेणिएवं रन्नादोच्चंपि तच्चंपि एवंवृत्ता समाणी णो आढाइ णो परिजाणाइ . तुसिणीया संचिट्टइ । तरणं सेणिए राया धारिणीं देवीं सवहसावियं करेइ, करित्ता एवं वयासी - किण्णं तुमं देवाणुप्पिए । अहमेयस्स अट्टस अरिहे सणयाए ताणं तुमं ममं अयमेयारूवं मणोमाणसियं
१७.
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७६
शाताधर्म कथासूत्रे
-
-
-
दुक्खं रहस्सी करेसि ?। तएणं सा धारिणीदेवी सेणिएणं रन्ना सवह साविया समाणी सेणियं रायं एवं वयासी-एवं खलु सामी ! मम तस्स उरालस्स जाब महासुमिणस्ल तिण्हं मासाणं बहुपडिपुन्नाणं अयमेयारूवे अकालमेहेसु दोहले पाउठभूए-धन्नाओ णं ताओ। अम्मयाओ कयत्थाओ पं ताओ अम्मयाओ, जाव वेभारांगारेपायमूलं आहिंडमाणीओ डोहलं विणिति, तं जइण अहमविजाव डोहलं विणिजालि, तएणं हं सामी! अयमेयोरूसि अकालदोहलंसि अविणिजमाणंसि ओलुग्गा जाव अदृझाणोवगया झियायामि। तएणं से सेणिए राया धारिणीए देवीए अंतिए एयमह सोच्चाणिसम्म धारिणी देवीं एयं वयासी-माणं तुमं देवाणुप्पिए ! ओलुग्गा जाव झियाहिं, अहंणं तहा करिस्सामि जहाणं तुभं अयमेयारूवस्स अकालदोहलस्स मणोरहसंपत्ती भविस्सइ-तिकट्ट धारिणीदेवी इट्राहि कंताहि पियाह मणुन्नाहि मणामाहि वग्गृहि समासासेइ समालासेत्ता जेणेव बाहि. रिया उबटाणसाला तेणामेव उवागच्छइ, उवागच्छित्तो सीहासणवरगए पुरत्थाभिमुहे सन्नि सन्ने धारिणीए देवीए एवं अकालदोहलं वहहिं आएहि य, उवाएहि य, ठिईहि य, उप्पत्तीहि य, वेणइयाहि य, कम्मियाहि य, पारिणामियाहि य, चउविहाहि बुद्धीहिं अणुचिंतेमाणे२ तस्स दोहलस्स आयं वा उवायं वा ठिइंवा उप्पत्ति वा अबिंदमाणेओहयमणसंकप्पे जाव झियायइ ॥ सू० १३ ॥
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणी टीका. स.१३ अकालमेघदोहदनिरूपणम् १७७
टीका-तएणं सा इत्यादि। ततः दोहदसमुत्पत्त्यनन्तरम्, सा धारिणी राज्ञी 'तमि' तस्मिन् अकालमेघवर्षणरूपे, 'दोडलंसि' दोहदे 'अविणिजमाणंसि' अविनीयमाने-अपूर्यमाणे, सा कीदृशी जातेत्याह-'असंपन्नदोहला' असंपन्न दोहदा-अकालमेघवर्षणाभावात् असंप्राप्तदोहदा, 'असंपुन्नदोहला' असंपूर्ण दोहदा-मेघवर्पणाभावेन दोहदस्याऽसंपूर्णत्वात्, 'असंमाणियदोहला' असंमानितदोहदा अकालमेघवर्षणजनितानन्दसद्भावाभावात् 'सुक्का' शुष्का-मनसः संतापेन शुष्कशोणितत्वात्, 'भुक्खा' बुभुक्षावतीवदोहदस्या सम्पूर्णत्वेनात ध्यानतया क्षुधाकान्तावदुर्बला, अत एव 'णिम्भसा' निमासा-शुष्कमांसा 'ओलुग्गा' अवरुग्णा=चिन्तारोगग्रसितत्वान्जीर्णा 'ओलुग्गसरीरा' अवरुग्णशरीरा-चिन्ता तिशयान् जीर्णशरीरा, 'पम्मइलदुव्बला' प्रमलिनदुर्वला प्रकर्षेण मलिना कान्ति.
तएणं सा धारिणी देवी इत्यादि ॥ टीकार्थ-(तएणं) दोहला उत्पन्न होने के बाद (सा धारिणी देवी) वह धारिणी देवो जब (तंसि दोहलंसि) अकाल में मेघ वर्षणरूप वह अपना दोहला (अविणिज्जमाणंसि) पूर्ण नहीं हुआ तब (असंपन्नदोहला) असमय में मेघवर्षण के अभाव से दोहद की पूर्ति प्राप्त नहीं कर सकने के कारण (असंपन्नदोहला) दोहद की असंपूर्णता होने के कारण, (असंमाणिय दोहदा) दोहद समानित (पूर्ण) नहीं होने के कारण, (सुक्का) मन में अतिशय संतापवाली हुई और इस कारण शोणित शुष्क हो जाने से वह मक गई (भुक्खा) बुभुक्षित व्यक्ति की तरह वह दुर्बल हो गई (णिम्मंसा) मांस भी उसका शुष्क जैसा हो गया। (ओलुग्गा) चिन्ता से रोग से ग्रसित होने के कारण जीर्ण जैसी बन गई । (ओलुग्गसरीरा) चिन्ता की अतिशयता से वह जीण शरीर हो गई (पमइल दुव्बला) कान्तिरहित होकर
तएणं सा धारिणीदेवी इत्यादि "मुत्र टीमथ-(त एणं) हा उत्पन्न थया पछी (सा धारिणीदेवी)न्यारे धारिणीहवीनु (तं सि दोहलंसि) असमये मेघवर्ष होड (अविणिजमाणंसि) पूनहि युत्यारे (असंपन्नदोहला) मसभये भेषना मला पाता होनी पूति नहि थवाथी (अमपुन्नदोहला) होड सन्मानित (पू) न पाने वाघ, (सुक्का) ते मनमा भूम हु.भी थमने शरीरमाथी योडी सूवाथी मनी 15, (मुक्का) भूमी व्यतिनी तेज थ 15, (हिम्मंसा) तेनु मांस पर सुन आयु (ओलुग्गा) यिता भने शपथी पी-मटी ते र्ष देवी पनी आ5 (ोलुम्गसरीरा) सतिशय थिन्तान माथी [ शरीरवाणी थ६ ७. (पमइलदुबला) निस्तर
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७८
झाताधर्म कथामिन्ने वर्जिता अत एव दुर्वला भोजनादित्यागात्, 'किलंता' क्लान्ता-परमग्लानि संपन्ना, 'ओमंथियवयणनयणकमला' ओमंथियवदननयनकमला, 'ओमंयिय' इति अधः कृतं नीचैःकृतं बदननयनकमलं यया सा, पंडरियमुहा' पाण्डरितमुखा-पीतवर्णवदना, अत एव 'करयलमलियन्ब चंपगमाला णित्तेया' करतलमलिता इव चम्पकम्पमाला निस्तेजाः हस्ततलमर्दितचम्पकपुष्प मालेब तेजो वर्जिता,तस्मात् 'दीणविवण्णवयणा दीनविवर्णवदना, तत्र दीनं दुःखितं, विवर्ण-शोभारहितं मुखं यस्याः सा, तथा-'जहोचियपुप्फगंध. मल्लालंकारहारं अणभिलसमाणी' यथोचितपुष्पगन्धमाल्यालंकारहारं अनभिलपन्नी, तत्र यथोचितं यथायोग्थं राज्ञीधारणयोग्यं यथास्यात्तथा पुष्पाणि मालनी प्रभृतीनां, गन्धं कोष्ठपुटादीनां, माल्यं जान्यादि पुष्पाणां, अलंकार-कटक कुण्डलादिरूपं, हारम् अष्टादशसरिकादिलक्षणं तत्सर्वम् अनभिलन्ती अनि च्छन्नी 'कीडारमणकिरियं च परिहावेमाणी' क्रीडारमणक्रियां च परिहापवह बहुत अधिक दुर्वल हो गई (किलंता) ग्वानेपोने में भी उसे अरुचि आ गई (ोमंथियवयणनयणकमला) मुख और नेत्र उसके नीचे रहने लग गये (पंडरियमुहा) शरीर की कांनि फीकी पड जाने के कारण उसका मुरव पीला पड गया (करयलमलियच चंपगमालाणिनीया) हग्न नल से मर्दित चंपक पुष्प की माला के समान वह तेज रहित हो गइ-(दीण. विश्व यणा) इसीलिये उसके सुखपर दीनता और-शोमा रहितता स्पष्ट प्रतीत होने लग गई । (जहोचियपुप्फगंधमल्लालंकारहारं अभिलस-) उस रानी के धारण करने योग्य मालती आदि पुण्पों में कोठपुट आदि के गंध में जात्यादि पुप्पों की माला में कटककुडल अादि रूप अलकार में तथा १८ अहारह लरवाले हार आदि में कोई रुचि नहीं रहो-(क डा मण किरियं च परिहावेमाणी) मरिखयो के साथ हाम्य विनोद करना आदिरूप
ने ते on भले 5 5. (किलंना) वापीवानी मागतमा पाते अय आतावासाची, (आमंधियायण नयणकाला) तेना भांगने नेत्र नीयां २७वा साया, (पंडरियमुहा) शरीनीतिी थ६ ७, तेथी तेनुं भी पापडी गयु तु. (करयलमलियव्य चंपगमालाणित्तेया) शेणीमा यो गयेसा पाना पानी भाजानी म त य 15. (दीण विवरणवयणा) तथा हैन्य मने शोमा २हितता नेना मे ५२ पट ते माना ता (जहोचियपुप्फगंधमलाल मारहारं अणशिरमाणी) यभेदी बगेरे दो, अष्टपुट वगैरेनी सुवास, त्याहि पानी भाषा કડા' : ૧ વગેરે જેવા ઘરેણુઓ, અઢાર (૧૮) લડીવાળા હાર વગેરે કઈપણ ધારણ या याय 311 तुभा तेनी न २ (कीटारमणकिरीयं च परिहावेमाणि)
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणी टोका.म.१३ अकालमेघदोहदनिरूपणम्
१७९ यन्ती, तत्र-क्रीडा-सहहास्य विनोदादिरूपा रमणं-सखिभिः सह खेलनं, तयों क्रीडा रमणयोः क्रिया, तां परिहापयन्ती परित्यजन्ती, दीणा दीना-दुःखिता, 'दुम्मणा' दुर्मना-उद्विग्नचित्ता, निराणंदा' निरानन्दा-हर्षसुखवर्जिता, 'भूमिगयदिटिया' भूमिगतदृष्टिका-धराधृतदृष्टिका 'ओहयमणसंकप्पा' अपहतमनः संकल्पा-तत्र-अपहतो-नष्टो मनसः संकल्पः कर्तव्याकर्तव्यविवेचनरूपो यस्याः सा, 'जाव झियायइ' यावत् ध्यायति-यावच्छब्देन-करयलपल्हत्थमुही, अट्टज्झा. णोवगया' इति संग्रहः, तेन करतलपर्यस्तमुखी, आर्तध्यानोपगता, इतिच्छाया, तत्र करतले हम्ततले 'हथेली'ति भाषायां पर्यस्तं-निक्षिप्तं मुखं यया सा तथा, आतेध्यानोपगना अकालमेघर्षण जनितानन्दाननुभवात् शोकक्रान्ता 'ज्ञियायइ' ध्यायति-आर्तध्यानं करोतीत्यर्थः, 'तएणं' ततःखलु 'तीसे' तस्याः धारिण्या क्रीडा तथा उनके साथ खेलना इन दोनों क्रियाओं को उसने छोड दिया और केवल (दीणा दुम्मणा) वह दुःखित एवं दुर्मना रहने लगी (णिराणंदा भूमिगदि ट्ठिया ओहयमणसकप्पा जाव झियायई) इस तरह हर्षमुख से जित बनी हुई वह सदा नीचे की ओर ही अपनी दृष्टि रखे रहती और कर्तव्या कर्तव्य विवे धनरूप मानससंकल्प जिसका नष्ट हो चुका है ऐसे वह धारिणी देवी रातदिन आने ध्यान रूप चिन्ता में मग्न बन गई। यहां यावत् पद से 'करयलपल्हत्यमुही, अज्झाणोचगया" इन पदोका संग्रह हुआ है। जिम समय मनुष्य अधिक चिन्ता मग्न रहने लगता है उस समय वह हथेली पर मुख धर कर बैठा हुआ दिखलाई पडता है-और रातदिन आतध्यान किया करता है। यही स्थिति उस रानीकी भी रहने लगी थी यही बात इन पदों द्वारा व्यक्त को गई है। (नएणं) इसके बाद (तीसे) સખીઓની સાથેના હાસ-પરિહાસ, વિનેદ, કડાઓ અને રમત ગમત આ બધા એણે त्य घi i, मने ते ५४त (दोणा दुम्मणा) हीन भने अन्यमान थईने हिसो पसा२४२५८ सा.(णिराणंदा भूमिगयदिहिया ओहयमणसंकप्पा जाव झियायट) આરીતે વિષાદયુકત થઈને તે હંમેશાં પોતાની નજર નીચે જ રાખતી અને ધીમે ધીમે શું કરવું અને શું નહિ કરવું આ જાતને વિવેક એટલે કે વ્યાકર્તવ્ય રૂપ માનસ સંકલ્પ જ નષ્ટ થઈ ગયું. અને આ રીતે તે ચિંતામાં ડૂબી ગઈ અહીં यावत्' ५४थी "करग्रलपल्हत्थमुही अज्झागोयगया" मा पहन। सड थाय છે માણસ વધારે ચિતિત થાય છે, તે વખતે હથેળી ઉપર મેં રાખીને બેસી રહે છે અને રાતદિવસ આર્તધ્યાન-ચિન્તા–મા જ ડૂબી રહે છે. ધારિણીદેવીની એજ હાલત थ६ ७. २मा पहाथी से वात स्पष्ट ४२पाम मावी छ (त एणं) त्यार पछी
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८०
शाताधर्म कथाङ्गसूत्रे देव्याः 'अंगपडियारियाओ' अङ्गपरिचारिका: आत्मरक्षिकाः, अभितरियाओ'
आभ्यन्तरिकाः अन्त पुरनिवासिन्यः समये२ समुचितविचार दायिका इत्यर्थः। तथा 'दासचेडियाभो' दासचेटिकाः-दास्यश्चताश्चेटिका इति दासचेटिकाः श्वकर्मधारयेत्यादिना दासी शब्दस्य पुंवद्भावः, तत्र दास्या मदनादि कार्यकारिण्य, ता एव चेटयश्च रहस्यवार्ताकारिण्यः, एताः सर्वाः धारिणी देवीं 'अोलुग्ग' अवग्णांग्लानां जाव झियायमागि' यावद् ध्यायन्तीम आर्तध्यानं कुर्वन्तीं पश्यन्ति, दृष्ट्वा एवमवादिषुः-किं-किमर्थ-कस्मात् कारणात् खलु हे देवानुप्रिये अबरुग्णा, अवरुग्णशरीरा, यावद् ध्यायसि-आर्तध्यानं करोषि? । ततः खलु सा थारिणीदेवी ताभिरङ्गपरिचारिकाभिः आभ्यन्तरिकाभिः दासचेटिकाभिः एवमुक्ता सती ता दासचेटयः नो आढाइ'नो आद्रिय ते, 'णो परियाउस रानी की जों (अंग पडियारियाआ) अंगपरिचारिकाएँ थीं कि जो (अभितरियाओ) अन्तःपुरमें ही सदा उसके साथ रहती करती थीं और समय२ पर उसे उचित सुजाव दिया करती थीं तथा (दास चेडियाओ) दासीरूप चेटिकाएँ थी कि जो उसके शरीर का मर्दनादिकार्य करनेके लिये नियुक्त थीं उन्होंने (धारिणीदेवी ओलुग्गं जाव झियायमाणिं पासति) उस धारिणी देयो को चिन्ता मग्न एवं दुबलशरीर वाली जब देखा तव (पासित्ता) देवकर (एवं बयासी) इस प्रकार कहा (किण्णं तुमे देवानुप्पिए ओलुग्गा ओलुग्गसरीरा जाब झियायसि) हे देवानुप्रिये ? क्या कारण है जो तुम रात दिन कृश शरीर हो रही हो और आर्तध्यान किया करती हो ? (तणं सा धारिणोदेवीं ताहि अंगपडियारियाहि-अभितरियाहिं दास पेडियाहि एवंयुत्ता समाणी ताओ दासचेडियाओ नोआढाइ णो परियाणाइ) (ती से) uीनी (आपडियारियानो) २५२ सेविमरेसा (अभितरियामओ) તેની સાથે સદા રણવાસમાં જ રહેતી હતી અને અનુકૂળ સમયે તેને ચગ્ય સલાહ आपती ती-(दासचेडियाओ) ४सी३५ येटिन्यासमा तना शरी२ मालिश वर्गः भाटे नियुत ४ वामा सावीती-तमामे(धारिणी देवों ओलग्गं नाव झियासमरि पाति) त्या पाहवान श शरीवाणी तमा वितातुन त्यारे (पाविना) नईने (एवं व्यापी) यु (किण्णे तुमे देवानुप्पिा ओलग्गाश्रीलग्ग मीगजाब झियायमि), देवानुप्रिये। तमिम मातध्यानयी l यना citi? अने चिन्तामा भन छ। (नपणं सा धारिणी देवीं ताहिं अंगडियारियाहि अभितरियाहिं दाम चेडियाहिं एवं बुत्ता समागो ताओ दास
याओ नो पाहाः णा परियाणाह)परिया-आमा, हायटिम्गाये मारीत
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका सू. १३ अकालमेघदोहदनिरूपणम् १८१ णाई' नो परिजानाति, एताः काः सन्ति मत्पुरतः इत्यपि नावबुध्यते, अनाद्रियमाणा-तासामादरमकुर्वाणा, अपरिजनाना तदुपस्थिति मनववुध्यमाना तूष्णोका संतिप्ठते मौनमवलम्व्य निष्ठतिस्म । ततः खलु ताः अङ्गपरिचारिका आभ्य न्तरिकादासचेव्यः धारिणीं देवीं 'दोच्चपि तच्चंपि' द्वितीयवारमपि तृतीयवारमपि, एवमवादिषुः, 'किन्न' किंखलु-किमर्थ हे देवानुप्रिये ! त्वम् अवरुग्णा अवरुग्णशरीरा यावद् ध्यायसि-यार्तध्यानं करोषि । ततःखलु सा ताभिरङ्गपरिचारिकाभिः आभ्यन्तरिकाभिः दासचेटिकाभिर्द्वितीयवारमपि तृतीयवारमपि इस तरह उन आभ्यन्तरिक अंगपरिचारिकाओं एवं दोसचेटियों द्वारा पूछी जाने परभी उस धारिणी देवी ने मत्युनर देकर उनका कुछ भी श्रादर नहीं किया और न उसे यह भी भान रहा कि ये मेरे समक्ष कौन खडो२ बोलरही हैं। इस प्रकार (अणाढायमाणी अपरियाणमाणी तुसिणीया संचिइ) उनका अनादर करती हुई और उनकी उपस्थिति को नहीं जानती हुई वह धारिणी देवी उस समय केवल चुप ही रही। (तएणं ताओअंगपरियास्यिाओ अभितरियाओ दासचेडियाओ धारिणी देवीं दोच्चंपि तच्चंषि एवं वयोसी किन्नं तुमे देवाणुप्पिए ओलुग्गा ओलुग्गसरीरा झियायसि ?) धारिणी देवी को इस तरह जब उन्होंने मौनाश्रित देखा तो पुनः अभ्यन्तरिक परिचारिकाओने तथा दास चेटिकाओंने उस, धारिणीदेवी से दुचारा और तिवारा भी ऐसा ही कहा हे देवानुपिये ? तुम कृश शरीर होकर क्यों आर्तध्यान में मग्न बनी हुई बैठी रहती हो? तुम्हें क्या चिन्ता है कहो (तएणं साधारिणी देवा ताहि अगपडियारियाहिं अभितरियाहिं दासचेडियाहिं दोच्चंपि तच्चपि एवं वुत्ता समाणी णो अढाइ णो પૂછ્યું પણ ધારિણી દેવીએ જવાબ આપીને તેઓને આવકાર આપે નહિ તેને આટલી પણ સુધબુધ રહી નહિ કે અમારી સામે કેણુ ઉભું છે અને મને કંઈક પૂછી રહ્યું छ. मारीत (अणाढायमाणी अपरियाणमाणी तुसिणीया संचिइ) तेमाने જરાપણ આવકાર આપ્યા વગર અને તેઓની ઉપસ્થિતિને પણ નહિ જાણતી ધારિણીवाते समये मौन । सेवती २४ी. (तएणं ताओ अंगपरिचारियाओ अभितरिया ओधारिणीदेवों दोच्चंपि तच्चपि एवंवयासी किन्नं तुमे देवाणुप्पिए ओलुगगा ओलुग्गसरीरा झियायसि ?) मा प्रमाणे पारिवाने मौन धने २पासनी પરિચારિકાઓ અને દાસચેટિકાઓએ ફરી બે વાર ત્રણવાર એમ જ કહ્યું કે હે દેવાનું પ્રિયે! દુબળ થયેલા તમે ચિંતામગ્ન શા માટે રહો છો? તમને શુ ચિન્તા છે ? सभने ४. [नएणं सा धारिणीदेवी ताहिं अंगपडियारियाहिं आभंतरियाहिं
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८२
शाताधर्मकथासूत्रे एवमुक्तासती नो आद्रियते नो परिजानाति अनाद्रिमाणा-अनादरं कुर्वती, अपरिजानाना अनववुध्यमाना धारिणी देवी तूष्णीका संतिष्ठते। ततःपरिचारिका दासचेटयो धारिण्या देव्या अनाद्रियमाणा: अनादरं प्राप्ताः अपरिमा. यमानाः परिचयमप्राप्ताः 'तहेव' तथैव 'संभताओ' संभ्रान्ताः, धारिणी देवीमप्रसन्नां विलोक्य भयोद्विग्नाः सत्यः, धारिण्या देव्या अंतिकात् प्रतिनिष्कामन्ति-निर्गच्छन्ति । प्रतिनिष्क्रम्य-निर्गत्य, यत्रैव श्रेणिको राजो तत्रैवोपागच्छन्ति, उपागत्य करतलपरिगृहीतं 'जाव' यात्रत-दशनखं शिर पावर्त मस्तके परियाणाइ) इस तरह उन आभ्यंतरिक अंगपरिचारिकाओ तथा दाम चेटियों द्वारा दो तीन बार पूछने परमी उस धारिणी देवीने उनकी बात का कोई उत्तर नहीं दिया और न उनकी ओर कुछ ध्यान दिया (अणाढायमाणी अपरिजाणमाणी तुसिणीया संचिट्टइ) केवल अपेक्षा किये हुए अपरिचित हुई जैसी चुपचाप ही बैठी रही (नएणं नाओ अंगपडियोरि यओदासचेडियाओधारिणीए देवीए अणाढाइन्जमाणीओ अपरिजाणिजमा. गीओ तहेव समंनाओ समाणीओ धारिणीए देवीए अंतियाओ पडिनि
शवमंति) इस तरह की उप धारिणीदेवी की स्थिति जन्य उन अंगपरि चारिकाओ तथा दासचेटियोंने देखी तो वे उसके पास अपने को अनाइन देग्वती हुई बिना कुछ कहे ही अपरिज्ञात अवस्था में भय से त्रस्त होक बाहर चलीआई (पडिनिवमित्ता जेणेव सेणिए राया तेणेव उवागच्छ) और बाहर आकर वे वहां गई जहां राजा श्रेणिक थे। (उवागच्छित्ता करयलपरिग्गदियं जान कटु जणं विजएणं बद्धाति) आकर उन्होंने दाम चीडियाहि दोच्चपि तच्चपि एवंवुत्ता समाणी णो अढाइ णो परियाणाद) આમ બે ત્રણ વખત પૂછવા છતાં પણ તે ધારિણદેવીએ તેમને કંઈ પણ જવાબ
येन भने रापY आयु न (अगाढायमाणी अपरिजाणमाणी तुसिया संचिह) मत! यधने तेम्मानी उपेक्षा ४२ती ते युपया५ मेसी २४ (तणं ताओ अगपडियारियाओ दासचेडियायो धारिणीप देवीए अणाढाइन. माणीओ अपरिमाणिज्जमाणीयो तहेव समंताओ समाणीओ धारिणीए देवीए अति. याओ पडिनिकग्वयंति) धाशिवानी मावी वियित्र स्थिति नहुने परियाચ્છિાઓ અને દાસ ચેટિકાઓ પિતાની જાતને ઉપેક્ષિત થએલી જાણીને કંઈ પણ કહ્યા વગર રાણીની દુર્બળતાના કારણને જોયા વગર ભયગ્રસ્ત થતી બહાર આવતી રહી (पडिनिक्वमित्ता जेणेव सेणिए राया तेणेव उवागच्छइ) २ भावान ते। ल ३ . (उवागच्छित्तिा करयल परिगहियं जाव कटु
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका सू० १३ अकालमेघदोहदनिरूपणम्
१८३
खलि 'क' कुवा, जयेन - जयशब्देन, विजयेन - विजयशब्देन 'बद्धावेति' वर्षयन्ति = श्रेणिकमभिनन्द यन्ति, 'बद्धावित्ता' वर्धयित्वा, एवमवदन्-एवं खलु हे स्वामिन् ! 'किंपि ' किमपि अस्ति यद् 'अज्ज' अद्य = अस्मिन् दिवसे धारिणी देवी भवरुग्णा अवरुग्णशरीरा यावद् श्रार्त्तध्यानोपगता ध्यायति = आर्तध्यानं करोति । ततः खलु स श्रेणिको राजा तासामङ्गपरिचारिकाणामन्ति के इममर्थ = - धारिणी देव्या - आर्त्तध्यानरूपं श्रुत्वा निशम्य हृद्यवधार्य 'तहेव' तथैव, संभ्रान्तः सन् 'सिग्घं' शीघ्रं=मनोगतिसहितं, 'तुरियं' त्वरितम् = ' अधुनैव गम्यते इति वा व्यापारयुक्तं, 'चवलं' चपलं = कायचेष्टासहितं 'वेगियं' वेगितं = गत्यबरोध रहितम्, यत्रैव धारिणीदेवी तत्रैवोपागच्छति, उपागत्य धारिणीं दवीमवरुणादोनों हाथों को अंजलिबद्धकर और उन्हें मस्तक पर रखकर राजा को प्रणाम किया। बाद में जय विजय शब्दों द्वारा उन्हें बधाई दी । (बवित्ता एवं वयासी) वधाई के बाद फिर उन्होंने राजा से ऐसा कहा - ( एवं खलु मामी किंपि अज्ज धारिणीदेवी ओलुग्गा श्रलुग्गसरीरा जात्र अट्टझाणोगया शिवाबई) हे सामिन् ? आज हम आपके पास कुछ कहने को आई हैं - धारिणीदेवी आज अवरुग्ण एवं अवरुग्ण शरीर वाली होकर
मी बैठी हुई हैं और आध्यान में मग्न हैं आदिर (नएणं से सेगिए राया तालि अगपडियारियाणं अंतिम एयमहं सोच्चा णिसम्म तहेब संभने ममाणे सिग्ध तुरियं चवलं वेयं जेणेत्र धारिणो देवी तेणेव उनागच्छ) श्रेणिक राजा उन अगपरिचारिकाओं के मुख से उस बात को सुनकर और अच्छी तरह उसे हृदय में आधारित कर उसी तरह सभ्रान्त होकर शीघ्र ही अभी जाता हूं इस तरह वचन कहते हुए चपलरूप से विना किसी रुकावट के जहां वह धारिणी देवी थी वहीं जणं विजएणं बद्धावेंति) ने तेोये अति भस्तो सगाडीने नमस्कार . त्यारमाह व्यवित्र्य शण्डोथी तेभने वधाव्या (बद्धावित्त एवं वयासी) वधाव्या मादृतेयाये नलने उद्धुं (एव खलु सामी किं पि अज धारिणीदेवी - ग्गा श्री मरी जाव अझाणोत्रगया झियाय) हे स्वाभि । અમે આપને કંઇક નિવેદન કરવા માટે આવ્યાં છીએ ધારિણીદેવી અવરુન્ગ્યુ અને કૃશરીરવાળી થઈ ને અન્યમનસ્કની જેમ બેઠા છે, અને એકદમ ચિતામગ્ન થઇને આ ધ્યાન કરે છે (तरण से सेणिए राया तामिं अंग पडियारियाणंअतिए एयमहं सोच्चा णिसम्म त सभंते समाणे मिग्धं तुरियं चवलंवेइयं जेणेव धारिणी देवी तेणेव उवागच्छह) અંગ પરિચારિકાઓના મેઢિથી આ વાત સાંભળતાં તે જ શ્રેણિક રાજાએ તે વાતને મનમાં સારી પેઠે ધારણુ કરીને વ્યાકુળતાથી કેઈ પણ સ્થાને રોકાયા વગર ધારિણી
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૪
ज्ञाताधर्मकथासूत्रे
1
मवरुग्ण शरीरां यावद् आनेध्यानोपगतां ध्यायन्तीं =भत्र्त्तध्यानं कुर्वतीं पश्यति। दृष्ट्वा एवं त्रक्ष्यमाणरीत्या अवादीदेणिकः पृष्ठवान् इत्यर्थः । कि कस्मात् कारणात्, खल हे देवानुमिये! अवरुग्णा अवरुग्णशरीरा यावद् आध्यानोपगता ध्यायसि ? । ततःग्वलु सा धारिणीदेवी श्रेणिकेन राज्ञा एवमुक्ता सती नो आद्रियते यावत् तूष्णिका संतिष्ठते । ततः खलु स श्रेणिको राजा धारिणींदेव द्वितीयवारमपि तृतीयवारमपि एवमवदत् किं खलु त्वं हे देवानुमिये ! अनगा ं यावद् ध्यायसि। ततःखलु सा धारिणीदेवी श्रेणिकेन राज्ञा द्वि वारमपि तृतीयवारमपि एवमुक्ता सती नो द्रियते नो परिजानति, तुष्णीका संतिष्ठते । ततःखल श्रेणिको राजा धारिणीं देवीं 'सहसात्रियं करेइ' शपथशापितां गये। (उवागच्छित्ता धारिणां देवीं ओलुग्गं ओलुग्गसरीरं जाव अट्टझा
वयं झियायमाणि पासइ) जाकर उसने धारिणी देवी को अवरुग्णा और अवरुग्ण शरीरा तथा आर्तध्यान में लीन हुई बैठी देखा (पासिता एवं बयासी) देख कर उससे उनने एसा कहा ( किन्नं तुमे देवानुप्पिए? ओलुग्गा ओलुग्गसरीरा जाव अट्टझाणोवगया झियायसि ) देवानुमिये ? क्यों तुम अवरुग्णा तथा अवरुग्ण शरीरा हो और क्यों आर्तध्यान में मन बन रही हो । (तरणं सा धारिणीदेवी सेणिएणं रन्ना एवं वुत्ता समाfी नो आढाई जाव तुसिणीया संचिट्ठा) इस तरह राजा श्रेणिक द्वारा पूछी गई उस धारिणी देवीने उन्हें कुछ भी उत्तर नहीं दिया और न उसे यही ज्ञात हो सका कि ये पूछने वाले कौन मेरे समक्ष खडे हुए हैं। केवल वह पूर्व की भांति चुपचाप ही बैठी रही । (तएण से सेणिए राया धारिणीं देवीं दोच्चंपि तच्चंपि एवं वयासी) रानीधारिणी देवी की ऐसी स्थिति देखकर श्रेणिक राजा से नहीं रहा गया और वे देवीनी थासे गया. (उवागाच्छित्ता धारिणीं देवीं ओलुग्गं ओलुग्गसरीरं जाव पुनः उससे दुवारा तिवारा ब्रह्माणोवयं झियायमार्णि पासइ) त्यां न्हाने तेमागे धारिणीदेवीने रुग्ण्या भने रुभ्यु शरौशनी ?भ यिन्ताभग्न लेयां (पामिता एवं वयासी) तेमने लाने भले आ प्रभाग (किन्नं तुमे देवानुप्पिए ! श्रलुग्गा ओलुग्गसरीरा जाव भट्टझाणोत्रगया त्रियायसि ) हेवानुप्रिये । शा भाटे तभे रोजनी प्रेभ रोग युक्त शरीरवाणा थाने चिन्ताभन थई २ह्या है। (नएणं मा धारिणीदेवी सेणिएण रन्ना एववृत्तानमाणी नो अढाइ जावतुमिणीया संचिह्न) मा रीते श्रेणि शन्नो धारिणीदेवीने पूछयु पशु तेथे કઇ જવાબ આપ્યા નિહ અને તેને આટલું એ ભાન રહ્યું નહિ કે કાણુ સામે ઉભું છે અને તેને કંઇક પૂછી રહ્યું છે. ધારિણીદેવી તે વખતે પહેલાંની જેમ બેસી જ રહ્યા (नपणं से सेणिए गया पारिणीं देवीं ठीच्चपि तच्चपि एवं क्यासी) राज़ी नीभावी
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका मू. १३ अकालमेघदोहदनिरूपणम् १८५ करोति, शपथः पौगन' इति भाषायां तेन शापितां युक्तां, करोति, कृत्वा शपथं दत्वा एवमवादी-किं खलु हे देवानुप्रिये ! 'तुम' तवैतस्यार्थस्य 'सबणयाए' श्रवणतायै श्रोतुम् अहम् 'अगरिहे 'अणरिहे' अनहः अयाग्यः? योग्यो नास्मि ? 'ता' तत्-तस्मात् खलु 'तुमं' त्वम् 'अयमेयाख्वं' इदमेतद्रूपं. 'मणोमाणसियं' मनो मानसिकं दुःखं 'ममं, ममाने 'रहस्सी करेसि' रहस्यी-करोपि= भी ऐसा ही पूछने लगे (किन्नं तुमे देवाणुप्पिए ओलुग्गा जाब झियायसि) हे देवानु प्रिये ? क्यों तुम अवरूग्णा और अरुग्णशरीरा बनी हुई आर्तध्यान कर रही हो? (तपणं साधाणी देवी सेणिएणं रन्ना दोच्चपि तच्चपि एवं वुत्ता समाणी णो आढाइ णो परिजाणाइ तुसिणीया संचिट्ठइ) इस तरह श्रेणिक राजा द्वारा दो तीन बार पूछने पर भी उस धारिणी देवीने उनके कहने पर कुछ भी ध्याय नहीं दिया और न उनकी तरफ उसने कुछ लक्ष्य ही किया-केवल अनमनी बनी हुई चुपचाप ही बैठी रही(तएणं सेणिएणं राया धारिणी देवीं सवहसावियं करेइ-करित्ता एवं क्यासी) जब “धारिणी देवी मेरी बात का कुछ भी उत्तर नहीं दे रही है" ऐसा जबश्रेणिक राजा ने देखा तो उन्होंने उसे शपथ (सोगंद) दिलाई और दिला कर इस प्रकार बोले-(किण्णं तुमं देवाणुप्पिर ! अहमेयस्स अट्ठस्स अणरि सवणयाए ताणं तुमं ममं अयमेयारूवं मणोमाणसियं दुवखं रहस्सी करेसि?) देवानुप्रिये? क्या मैं तुम्हारे इस अर्थ को सुनने के लिये योग्य नहीं हूँ ? जो तुम मुझसे इस अपने मानसिक दुःख को छुपाજોઈને રાજાથી રહેવાયું નહિ અમે તેઓ ફરી બીજી અને ત્રીજી વાર આ પ્રમાણે पूछता २ह्या. (किन्नं तमे देवोणुप्पिए अोलुग्गा जाव झियायसि) वानुप्रिये । તમે શા માટે રૂણા અને રૂણું શરીર થઈને ચિંતામગ્ન થઈને આર્તધ્યાન કરે છે ? (तएणं साधारिणीदेवो सेणिएणं गन्नादोच्चपि तच्चपि एवं वुत्ता समाणी णो आट इगो परिजाणाइ तुसिणीया संचिट्ठः) धारिणीवीन रानमे पावा२ मे मत પૂછ્યું છતાં તેણે કંઈ ધ્યાન આપ્યું નહિ અને તે તરફ લક્ષ્ય આપ્યા વગઃ ફક્ત मन्यमन२४नी भ युप थने मेसी २४ २i (तएणं सेगिएण राया धारिणीदेवी सपहसावियं करेह-करिता एवं क्योसी) ने न्यारे येम सायुधावी મારી વાતને કંઈ જવાબ આપતા નથી ત્યારે શ્રેણિક રાજાએ તેને સોગંદ આપીને ५७ किणं तुमं देवाणुप्पिए ! अहमेयस्स अट्ठस्स अणरिहं सवणयाए ताणेतुमं ममं अयमेवारूवं मणोमाणसियं दक्खं रहस्सी करेसि ?) है हैवान प्रिये । તમારા મનોરથને હું સાંભળવા આયોગ્ય છું કે જે તમે મારાથી પણ તમારા માનસિક
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
शाताधर्मकथासूत्र गोपयसि । ततःखलु सा धारिणीदेवी श्रेणिकन राज्ञा शपथशापिता सतो श्रेणिकं राजानमेवमवादी-एवं खलु हे स्वामिन् ! मम तस्योदारस्य महास्यनस्य त्रिषु मासेषु बहुमतिपूर्णेषु-प्रायःपूर्णेषु ईषदूनेषु इत्यर्थः, अयमेतदूपः अकाल मेवेषु=अकालमेघविपये दोहदः प्रादुर्भूतः-म कीदृशो दोहद प्रादुर्भुतः? इत्याहधन्याः खलु ता अम्बाः, कृतार्थाः खलु ता अम्बाः, यावद् पूर्वोक्तविशेषणविशिष्टा वैभारगिरिपादमूले वैभारगिरिसमीपे आहिण्डमानाः क्रीडापूर्वकमकालमेघवर्षणजनितशोभाविलोकनपूर्वकं क्रीडन्त्यः, दोहदं विणिति' विनयन्ति पूरयन्ति, हे स्वामिन् तद् यदि खल अहमपि यावत् दोहदं 'विणिज्जामि' विनयेयं रहो हो। (तएणं सा धारिणीदेवी सेणिएणं रन्ना सबहसाविया समाणी से णिएणं रायं एवं वयासी) इस प्रकार श्रेणिक राजा द्वारा शपथ (सोगंद) युक्त की जाने पर बारिणीदेवीने उनसे ऐसा कहा-(एवं खलु सामी ? मम तस्स उरालस्स जाव महामुमिणस्स तिण्हं मासाणं वहुपडिपुन्नाणं श्रय मेयारूवे अकालमेहेतु दोहले पाउन्भूए) स्वामिन् मुझे उस उदार
आदि विशेषण संपन्न महास्वप्न के ३ मास परिपूर्णप्राय होने पर अर्थात तीसरे माम के कुछ कम रहने पर असमय में प्राइष काल के मेघों में स्नान करने रूप ऐसा दोहला उत्पन्न हुआ है कि (धन्नाओ णं ताओ अम्मयाओ कयत्थाओ णं ताओ अम्मयाओ जाय वेभारगिरिपायमूल. आडिमाणीओ दोहलं विणिति तं जहणं अहम विजाव दोहलं विणिज्जामि) वे माताएँ धन्य हैं वे माताएँ कृतार्थ है जो पूर्वोक्त विशेषण विशिष्ट होकर वैभार गिरिके समीप में क्रीडा करती हैं-अकाल मेघवर्षण से जनित शोभा को देखती हुई विविध प्रकार की क्रीडा में निमग्न होती हैंहमने छुपापी २६॥ छ। (त एणं साधारिणीदेवी सेणिएणं रना सवमाविया समाणी मेणि एणं राय एवं विधामी) मा प्रभारी श्रे४ि२ सागपू' पूछपाया धारिशीवी यु-(एवं ग्वन सामी ! मन तम्स उरालस्प्त जाव महामुमिणम्स तिण्हं मालाणं बहुपडि पुन्नाणं अयमेवारुले अकालमे देलु दोहले पाउन्भृष) સ્વામિ ઉદાર વગેરે વિશેષણવાળા પે જોયેલા મહાસ્વપ્નના લગભગ ત્રણ માસ પૂરા થયે એટલે કે ત્રીજા માસમાં થોડા દિવસો બાકી હતા તે વખતે અસમયે વર્ષાકાળ દેહદ થયું. (धन्नाओ णं ताओ अम्मयाओ कयत्थाओ णं नामो अम्मयाओ जाव वेभारगिरिपायमलं आहिंण्डमाणीओ डोहलं विणिं तितं जइणं अहमवि जाव डोहलं चिणि
=ા) તે માતાઓનું જીવન ધન્ય છે અને કૃતાર્થ છે કે તેઓ (પૂ વર્ણવેલા વિશેષણ યુક્ત) નારગિરિની નજીક ક્રિીડા કરે છે, અને અકાળે મેઘવર્ષણથી ઉત્પન્ન
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणी टीका. सू.१३ अकालमेघदोहदनिरूपणम् पूरयेयम्, तदा शोभनम् इति, ततः तेन कारणेन खल्लु अहं हे स्वामिन् ! अस्मिन्नेतद्रो अकालदोहदे अकालमेघदोहदे 'अविणिज्जमाणसि' अविनीयमाने अपूर्यमाणे अवरुग्णा यावत् आर्तध्यानोपगता ध्यायामि । ततखलु स श्रेणिको राजा धारिण्या देव्या अन्ति के एतमर्थं श्रुत्वा निशम्य धारिणी देवीमेवमवादीत-मा खलु त्वं देवानुप्रिये ! अवरुग्णा यावद्ध्याय-श्राध्यिानं मा कुरु इत्यार्थः, अहं खलु तथा करिष्यामि, यथा खलु तव अस्यैतद्रूपस्य अकालदोहदस्य मनोरथसंपाप्तिर्भविष्यति, इति कृत्वा धारिणों देवीं 'इट्ठाहिं इष्टाभिः
और अपने दोहद की पूर्ति करती हैं। यदि इसी तरह की अवस्था-विशिष्ट होकर मैं भी अपने दोहद की पूर्ति करूँ तो उत्तम हो (तएणं हंसामी अयमेयारूवंसि अकालदो हलंसि अविणिज्जमाणंसि ओलुग्गा जाव अष्टशाणोयगया. झियायामि) इस तरह हे स्वामिन् ? अकाल मेघों में स्नान करनेरूप मेरा दोहला अभीतक पूरा नहीं हो रहा है-इसलिये मैं अवरुग्ण शरीरवाली होकर आतध्यान से चिन्तित हो रही हूं। (तएण से सेणिपराया धारिणीए देवीए अंतिए एपमढे सोचा णिसम्म धारिणीं देवीं एवं वयासी) श्रेणिक राजाने ज्योंही धारिणी देवी के मुख से इस बात सुना तो उसे हृदय में अवधारणकर उन्होंने धारिणी देवी से इस प्रकार कहा-(माणं तुम देवाणुप्पिए ओलुग्गा जीव झियाहि) देवानुप्रिये ! तुम अवरुग्ण एवं अवरुग्ण शरीर वाली वनकर आतध्यान मत करो (अहंणं तहा करिस्सामि जहाणं तुभं अयमेयारुवस्स अकालदोहलस्स मणोरहसंपत्ती भविस्सइ) तुम निश्चय रखो में ऐसा उपाय करूँगा कि जिससे तुम्हारे इस अकाल दोहले की मनोरथ सिद्धि हो जावेगी [निकटु धारिणी देवी इटाहि पियाहि मणुन्नाहि શેભાને જોતી વિવિધ ક્રીડાઓ કરે છે તેમજ પિતાના દેહદ પુરૂં કરે છે. જે આમ
पण भास होने ५३ ४३ शतम सा३ थाय. (त एणं, हं सोमी अयमेयाख्वंसि अकालदोहलंसि अविणिज्जमाणंसि श्रीलुग्गा जाव पट्टझाणोवगया झयायाभि) र स्वाभि । मसभये मेघवर्षामा नहायानु भा होटल ५३ थयु नयी. मेथी ४ ३२ मने३।१०।। यधने चिन्तामा ५g. (ल एणं सेणिए राया धारिणीए देवीए अंतिए एयभट्ट मोचा णिसम्म धारिणी देवी एवं वयासी) ધારિણદેવીના મઢેથી દેહદની વાત સાંભળતા જ તેને હદયમાં ધારણ કરીને રાજાએ अधु-(माणं तुम देवाणुप्पिए श्रोलुग्गा जाव शियाहि) हेवानुप्रिया तमे ३२४ भने शरी२१ यछन यिन्त न । (एईण तहा करिम्सामि जहाणं तुम्भं अयमेवारुबस्स अकालदोहलस्स मणोरहसंपत्ती भविस्यह) तमे विश्वास राणा હું સત્વરે એ પ્રમાણે યત્ન કરીશ કે જેથી તમારા અકાળ દેહદની મને રથ સિદ્ધિ થાય,
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
शाताधर्म कथाङ्गस्त्रे . इष्टकारिणीभिः 'कंन्ताभिः अभिलपणीयाभिः 'पियाहि' पियाभिः पोतिकरीभिः, 'मणुन्नाहि' मनोज्ञाभिः, श्रवणसुखदाभिः, 'मणामाहि' मन आमाभिः=मनः समाकर्पिणीभिः 'मरगर्हि वोग्भिवाणीभिः 'समासासेइ' समाश्वासयति= 'सर्व भविष्यति देवगुरुधर्मप्रसादेन' इति धैर्य ददाति, इत्याशयः 'समासासित्ता' समाश्वास्य यत्रैव बाह्या उपस्थानशाला तत्रैवोपागच्छति, उपागत्य सिहामनवरगतः पौरस्त्याभिमुवः संनिपणः धारिण्या देव्या एवम् अकालदोहदं बहुभिः 'आएहिंय' आयेश्च कारणैश्च 'उवाएहि य' उपायैश्च साधनेश्व, 'ठिईहिय' स्थितिमा कार्यसंपादनरूपदिशाभिः, 'उप्पत्तीहिय' उत्पत्तिभिः= मणामाहिं वग्गूहिं समासासेइ) ऐसा कह कर उन राजाने धारिणी देवी को इष्ट, कांत, प्रिय, मनोज्ञ एवं चित्ताकर्षक वचनों से समझाते हुए धैर्यवंधाया-देव गुरु तथा धर्म के प्रसाद से सब ठीक हो जावेगा इस तरह कहकर उसे चित्त में सांत्वना बंधाई। (समासासेत्ता जेणेव बाहिरिया उवटाणसाला तेणामेव उवागच्छइ) सांत्वना बंधाकर फिर वे वहां से बाहर जहां उपस्थानशाला (सभा मंडपोथी, वहां चले आये । (उवागच्छित्ता सीहा मणवरगए पुरस्थाभिमुहे सन्निसन्ने धारिणीए देवीए एवं अकाल दोहल वहहिं आएदि उवाए हिंय, ठिईडिय, उत्पत्तीढिय, उप्पत्तियाहिय, वेणझ्या हि य कम्मयाहि य पारिणामियाहिय, चउबिहाहिं बुद्धिहिं अणु चिंतेमाणे२ नम्स दोहलरस आय वा उवायं वाठिडबा उत्पत्ति वा अविंदमाणेओहयमणसंकप्पे जाब जियायइ) वहां आकर वे पूर्व की तरफ मुखकर उत्तम सिंहासन पर बैठ गये और धारिणी देवी के इस पूर्वोक्त अकाल दोहले की अनेक (निल्टु धारिणीं देवों द्वाहि कंताहि पियाहि मगुन्नाहि मणामाहि वग्गूहि समासासइ) आम डीने ते ये पारिवाने 2 sid, प्रिय, मनोज्ञ मने मनમતા વચને દ્વારા ધીરજ રાખવા માટે કહ્યું દેવ ગુરુ અને ધર્મની કૃપાથી બધુ ઠીક यो २ ते तेना भनने Pावासन मायुः (समामासेचा जेणेच बाहिरिश उबट्टागपाला तेगामेव उपागच्छड) मावासन आधीन तेसो पस्थानमा भाच्या (उगन्छिता मोहापण घग्गा पुरत्याभिमुहे मन्निमन्ने धारिणी. दे। एयं अकाल दोहलं यहहिं उगाएहि य,ठिई हिय, उप्पत्तीहिय' उपसि चाहिय, देणग्याहिय. कम्मयाहि य, पारिणामियाहि य चउम्विहाहिं, वुई हिं. अचित्तमाण२ तास दोद्दलम्स आयं वा उघायं वा ठिई वा उप्पत्ति वा अनिमाणे ओहयमणकप्पे जाव झियायई) त्यां तेगो पूवालिभृण ने उत्तम સિંહાસન ઉપર વિરાજમાન થયા અને ધારિણીદેવીના અકાળ દેહદ પુરું કરવા માટે
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्पिणी टोका. अ.१ यू, १४ अकालमेघदोहदनिरूपणम्
साधन हेतु कार्य पादुर्भावरूपासिः, तथा 'उत्पत्तिग्राहि य' औत्पत्तिकीभिः = वेणइयादि य' वैनयिकीभिः, कार्मिकीभिः पारिणामिकीभिश्च चतुर्विधाभिः बुद्धिभिः अनुचिन्तयन् = दोहदपूर्ति वारंवारं विचारयन् तस्य दोहदस्य आयं वा उपायं वा स्थिति वा उत्पतिं वा अविन्दन् - अप्राप्नुवन् अपहतमनः संकल्पः= हतोत्साहः यावत् ध्यायति = आर्तध्यानं करोति ||० १३||
१८९
मूलम् - तयानंतरं अभयकुमारे पहाए कयबलिकम्मे सव्वालंकारविभूसिए पायवंदर पहारेत्थ गमणार, तरणं से अभयकुमारे जेणेव सेणिए राया तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता सेणियं रायं ओहयमणसंकप्पं जाव झियायमाणं पासइ, पासित्ता अयमेयारूवे अज्झत्थिए चितिए कप्पिए पन्थिए मणोगए संकप्पे समुप्पजित्था - अन्नया य
मंणि राया एजमाणं पासइ, पासिता आढाइ, परिजाणाइ, सकारेइ सम्माणेइ, आलवइ, संलवइ, अद्धासणेणं उवणिमंतेइ, मत्थयंसि अग्धाइ इयाणि ममं सेणिए राया णो आढाइ णो परियाणाइ, णो सक्कारेइ, णो सम्माणे, णो इट्टाहिं कंताहिं पियाहिं मणुन्नाहिं ओरालाहिं वग्गूहिं आलवेइ, संलवेइ, नो अद्धासणेणं उवणिमंते, णो सत्यंसि अधाइ य, किंपि ओह मणसंकप्पे झियायइ, तं भविव्वं णं एत्थ
कारणो से अनेक उपायो से अनेक कार्य संपादन रूप दिशाओं से अनेक उत्पत्तिरूप युक्तियों से तथा औत्पत्तिकी वैनयिकी, कार्मिकी, तथा परिणामिकीरूप चार प्रकार की बुद्धियों से पूर्ति करने का वार२ विचार करने लगे। परन्तु उन्हें इसकी पूर्ति का जन्य कोई कारण - उपाय स्थितिवायुक्ति नहीं सुझी तो वे स्वयं हतोत्साह होकर चिन्तातुर हो गये || || १३||
मने |रो!, उपायो, अर्यसिद्धि थवानी विविध दशाओं, भने युक्तियो, सौत्यત્તિકી,વૈનાયિકી, કાલ્મિકી અને પારિણામિકી આમ ચાર પ્રકારની બુદ્ધિ દ્વારા વારંવાર વિચરવા લાગ્યા અતે જ્યારે તેમને દોહદ પુરૂ કરવા માટે કોઇ ઉપાય અથવા કાઇ યુકિત ધ્યાનમાં ન આવી ત્યારે તે હતેાત્સાહ થઈને ચિન્તાતુર અની ગયા, ૫સૂ. ૧૩ા
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
माताधर्मकथास
कारणेणं, तं सेयं खलु मे सेणियं रायं एयमहं पुच्छित्तए, एवं संपेts संहिता जेणामेव सेणिए राया तेणामेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता करयलपरिग्गहियं सिरसावत्तं मत्थए अंजलि कट्टु जपणं विजपणं वद्वावे वावित्ता एवं वयासी तुब्भेणं ताओ ! अन्नया ममं एजमाणं पासित्ता आढाइ, परिजाणह, जाव मत्थयंसि अग्घायह, आसणेणं उवणिमंतेह, इयाणि ताओ ! तुभे ममं नो आढाह, जीव नो आसणेणं उवणिमंतेह, किंपि ओहयमणसंकप्पा जाव झियायह, तं भविव्वं ताओ! एत्थ कारणेणं तओ तुम्भे मम ताओ! एवं कारणं अगूहेमाणा, असंकेमाणा, अनिण्हवेमाणा, अप्पच्छाएमाणा जहा भूयमवितहमसंदिद्धे एयमट्टमाइक्खह, तरणं हं तस्स कार - णस्स अंतगमणं गमिस्सामि । से सेणिए राया अभएणं कुमारेणं एवं कुत्ते समाणे अभयकुमारं एवं वयासी - एवं खलु, पुत्ता ! तव चुलमाउare धारिणी देवीए तस्स गन्भस्स दोसु मासेसु अइकतेसु तइए मासे वहमाणे दोहलकालसमयंसि अयमेयारूवे दोहले पाउभविथा- धन्नाओ णं ताओ अम्मयाओ तहेव निरवसेसं भाणि
o जाव विर्णिति, तरणं अहं पुत्ता धारिणीए देवीए तस्स अकालदोहलस्स वहूहिंआएहिं य उवाएहि जाव उप्पत्ति अविंद माणे ओहयमण संकप्पे जाव झियामि, तुसं आगयंपि न जाणामि । तएण से अभ यकुमारे सेणियस्स रन्नो अंतिए एयम सोच्चा णिसम्म हट्ट जाव हिए सेणियं रायं एवं वासी माणं तुभे ताओ ! ओहयमण० जाव झियायह अण्णं तहा करिस्लामि जहाणं मम चुछमायाए
१९०
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
भनगारधर्षामृतवर्षिणीटीका अ.१ सू. १४ अकालमेघदोहनिरूपणम् १९१ धारिणीए देवीए अयमेयारूवस्स अकालदोहलस मणोरहसंपत्ती भविस्सइ त्तिक सेणियं रायं ताहि इटाहि कंताहिं जाव समासासेइ। तएणं सेणिए रायाअभएणं कुमारणं एवं वुत्ते समाणे हटतुटे जाव अभयकुमारं सकारेइ सम्माणेइ सकारिता सम्माणित्ता पडि. विसज्जेइ ॥१४॥ सू०॥
टोका-'तयाणंतरं इत्यादि ! तदनन्तरम् अभयकुमारः स्नातः कृतवलिकर्मा यावत् सर्वालङ्कारविभूषितः 'पायवंदए' 'पादवन्दका-पितृपादलन्दनार्थी 'पहारेस्थगमणाए' प्राधारयद् गमनाय-नृपचरणवन्दनाय सया गन्तव्य मिति निश्चय कृतवान् । ततःखलु सोऽभयकुमारो यत्रेय श्रेणिको राजा तत्रैवोपागच्छति, उपागत्य श्रणिकं राजानम् अपहतमनःसकल्पं यावत् पश्यति । दृष्ट्वा अयमेतपा-वक्ष्यमाणस्वरूपः अध्यात्मिकः अत्मगतः, चिन्तितः, कल्पितः, प्रार्थितः, मनोगतः संलल्पः 'समुप्पजित्था' समुदपधत-समुत्पन्न:-कीदृशः संकल्पः 'तयाणंतरं अभयकुमारे' इत्यादि।
टीकार्थ-(नयागंतरं) इसके बाद (हाए) स्नान करके (फयबलिकम्मे) जिमन बलिकर्म कौवे आदि को अन्नादि भाग देने रूप क्रिया कर लिया है
और जो (सव्वालंकारविभूसिए) समस्त अलंकारों से विभूषित हो चुके हैं ऐसे (अभय कुमारे) अभयकुमारने (पायवंदए गमणए पहारेन्थ) उस समय पिता के चरणों की वंदना करने का निश्चय किया। (तएणं से अभयकुमारे जेणेव सेणिए राया तेणेव उवागच्छद) निश्चयानुसार वे जहाँ अपने पिता श्रेणिक राजा थे) वहां आये (उवागच्छित्ता सेणियं रायं ओहयप्रणसंकप्पं जाव झियायमाणं पासइ) आते ही उन्होंने श्रेणिक राजा को अपहतमन संकरपत्राला ओर चिन्तातुर देखा-(पासित्ता अयमेयारूवे अज्झथिए चिं
"तयाणंतरं अभयकुमारे इत्यादि"
टी - तथागतर) त्या२६ (हाए) स्नान ४शन (फयल्लिकस्से) 131 पोरने मेन्नमा २५वी भणे मसिभ ३४यु छ, भने । (सब्बालंकार निभूसिप) समस्त मारी द्वारा शमी २६॥ छ, भने (अमकुमारे) मलयमारे १,यदए गमणए पहारेत्थ) पिताना यो|मा न ४२वाना निश्चय यो
(नएणं से अभयकुमारे जेणेव मेणिए राया तेणेव उवागच्छइ) पोताना निश्चय प्रमाणे समयभार ज्यां श्रेणुि ता त्यां गया. (उवागच्छित्ता सेणियं रायं ओहयमणकप्पं जाव झियायराणं पासइ)
त्यांने तमाये श्री राने हतोत्साडी थने ४८५ विपा शिंतामन या. (पासिता अयमेवास्वे
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९२
ज्ञानाधकमानसूत्रे समुत्पन्नः ? इत्याह-'अन्नयाय' इत्यादि। अन्यदो अन्यस्मिन् समये च मां श्रेणिको राजा 'एजमाणं' एजमानम् आगच्छन्तं पश्यति दृष्ट्वा प्राद्रिय परि. जानानि, सत्कगेति, समानयति, आलपति, संलपति, अर्धासनेन उपनिमत्रयति, मस्त के आजिघ्रति च, इदानीं मां श्रेणिको राजा नो आद्रियते, 'णो परिजाणाई' नो परिजानातिको ममाग्रे तिष्ठतीत्यपि नावयुध्यत इत्यर्थः, 'णो सकारेड' नो सत्करोति मृदुवचनतः ‘णो सम्माणेई' न सन्मानयति, आसने उपवेगनाथ नाज्ञापयति, णो' न=न च 'इटाहि' इष्टामिप्टकारिणीभिः, कान्तामि अभिलपणीयाभिः, प्रियाभिः प्रीतिकरीभिः, मनोज्ञाभिः श्रवणसुखतिए कपिए पथिए मणोगए संकप्पे समुप्पन्जित्था) देखकर उन को इस वक्ष्यमाण रूप से आत्मगत, चिन्तित, कल्पित एवं प्रार्थित मनोगत सकल्प उत्पन्न हुआ। (अन्नया ममं सेणिएराया एजमाणं पासइ, पासित्ता आहाइ, परिजाणाई, सकारेड सम्माणेइ आलवइ, संलवह, अद्वासणेण जब णिमंतेड) जब भी कभी अणिक राजा मुझे आते देखते थे तो वे मेरा आदर करते थे, मुझे जान लेते थे, मेरा सत्कार करते थे सन्मान करते थे मुझ से बोलते चालते थे और आधे आसन पर बैठो म प्रकार से कहते थे (मत्थयसि अग्धाइ) तथा मेरे मम्तक को संघते थे। (इयाणि ममं सेणिए राया णो आढाइ जो परियाणइ णो सक्कारेइ, णो सम्माणेह, णो इटाहि, कंताहि, पियाहिं,, मणुन्नाहि, ओरालाहिं वग्गूहिं आलवेइ संलवेड णो अद्भासणेणं उवणिमंतेड) पर अब इस समय वे न मेरा आदर करते हैं, और न मुझे पहिचानते है, न मेरा सत्कार करते हैं, न सन्मान करते हैं, और न इष्ट, कान्त प्रिय
अज्झस्थिए चितिए कपिए पथिए मणोगए संकप्पे समुप्पजित्था भने लान તેમને પિતાની મેળે ચિંતિત, કલ્પિત અને પ્રાર્થિત મનોગત આ રીતે સંકલ્પ ઉત્પન્ન
यो (अत्नयाय ममं सेगिए राया एजमाणं पासइ पासित्ता आढाइ परिजाणाह सकारेइ, सम्माणेड, आलइ, संलबड, अढासणेण उणि मतेइ) ગમે ત્યારે શુક રાજા મને આવતે જતા હતા ત્યારે તેઓ મારે આદર કરતા હતા, મને એ ખતા હતા મારે સત્કાર કરતા હતા, સન્માન કરતા હતા, મારી સાથે વાતચીત ક તા હતા અને મને પોતાની પાસે અડધા સિંહાસન ઉપર બેસાડીને કંઈક ४ता ता (मत्यमि अग्धाट) भा३ भरत सूचता ता. (दयागि ममं सेणिए गया णो आढाइ णो परियाणा णो सकारेड, णो सम्मागेड, णो इटार्टि,कंताहि, पियाति, मणुन्नाहि, ओगलाहिं, बग्गृहि आलवेड. संलवे, णो अदासणणं अणिमंते) माया तगामा। मा२४२ता नथी, भने गण नथी अने
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका.अ १ स. १४ अकालमेघदोहदनिरूपणम्
१९३
दाभिः = वात्सल्यपूर्णाभिः, 'वग्गूहि' वाग्भिः = वाणीभिः 'आलवद्द' आलपति, एक चार न पृच्छति, 'संब' सलपति = पुनः पुनर्न पृच्छति, नो अर्धासनेनोपनिमन्त्र यति, नो मस्तके आजिघ्रति = नो मा मस्तके = चुम्बति च किमपि अप० तमनः संकल्पो ध्यायति=आर्तध्यानं करोति तद् भक्तिव्यं खलु अत्र कारणेन, 'a' तत्=तस्मात् श्रेयः खलु श्रेणिकं राजानम् एतमर्थं प्रष्टुम् । एव संप्रेक्षते = विचारयति, संप्रेक्ष्य = विचार्य यत्रैव श्रेणिको राजा, तत्रैवोपागच्छति, उपागत्य करतलपरिगृहीतं शिर आवत मस्तके अंजलि कृत्वा नयेन विजयेन वर्धयति,
तथा सन भाविनी उदार वाणी से मुझ से आलाप करते हैं न संलाप करते हैं और न एसा हीं कहते हैं कि आओ आधे आसन पर बैठ जाओ । (णो मत्थसि अधाइ य) ओर न मेरा मस्तक ही सूंघते हैं। किन्तु (किंपि ओहयमणसंकप्पे झिया यह) मनोरथ की पूर्ति से निराश होकर वे किन भाव में किन विचारों में मग्न हो रहे हैं- क्यों चिन्तातुर बने हुए बैठे हैं - (तं भवि यच्वं णं एत्थ कारणेणं) अतः इस में कोई न कोई कारण अवश्य होना चाहिये । अतः (तं सेयं खलु मे सेणि यं राया एयमहं पुच्छित्तए) तो मुझे अब यही श्रेयस्कर हैं कि मैं श्रेणिक राजा से इस विषय को पूछ | ( एवं संपे३) अभयकुमार ने ऐसा विचार किया । (संपेहिता जेणामेव सेणिए राया तेणामेव उवागच्छई) विचार करके फिर वे श्रेणिक राजा के बिलकुल नजदीक गये ( उवागच्छित्ता करयलपरिगहियं सिरसावत्तं मत्थर अजलि कट्टु जएणं बिज एषां वद्वावेइ) जाकर उन्होंने सर्व प्रथम श्रेणिक राजा को करबद्ध होकर नमस्कार किया और जय विजय शब्द से उनका अभिनंदन किया ।
તેઓ ઇષ્ટ, કાંત, પ્રિય તેમજ મનગમતી સરસ વાણી દ્વારા મારી સાથે વાતચીત કરતા નથી સંતાપ કરતા નથી અને આવ મારી સાથે જ અડધા માસન ઉપર બેસ એમ પણ अहेता नथी. णो मत्थयमि अधा य) भने भाई भस्त पशु सूधता नथी परतु (किंपि ओह मणसं कप्पे झियायइ) दुःखी भने तेथे चिंताभञ्न थधने या विद्याशमां डूमी रह्या छे. (तं भवियन्त्रं णं) आनु अशु तो थोम्स होवु ले ये (तं सेयं खलु मे सेणियं राया एयमहं पुच्छिनए) तो हुवे भाइ श्रेय शिलने આ વિષે પૂછવામાંજ છે. पेहेइ) अलयकुमारे मा रीते विचार यो. (संपेहित्ता जेणामेव सेणिए राया तेणामेव उद्योगच्छइ) विचार श्रीने तेथे। श्रेणिष्ठ राजनी गोम्हभ पासे गया. ( उवागच्छित्ता करयलपरिग्गहियसिरसाव मत्थए अंजलि कट्टुजएणं विजएणं बद्धावेइ) पासे भने सो प्रथम तेथे ये કરબદ્ધ થઇનેણિક રાજાને નમસ્કાર કર્યા. અને જયવિજય શબ્દથી તેમને વધાવ્યા.
Trad
૨૫
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९४
माताधर्म कथाङ्गसूत्रे वर्धयित्वा एवमवादीत-यूयं खलु हे तात । अन्दा माम् एजमान आगच्छन्त दृष्ट्वा 'अढ़ाह' श्राद्रियध्वे, परिजाणह' परिजानीथ. यावद् मस्तके आजिध्रथ, आसनेन उपनिमन्त्रयथ, इदानी हे तात! यूयं मां नो आद्रियध्वे यावत् नो आसनेनोपनिमन्त्रयथ, किमपि अपष्टत मनः संकल्पा यावत् ध्यायथ आतध्यानं कुरुथ । तद् भत्रिलव्यं हे तात ! अत्र कारणेन, ततः तस्माद यूयं मम हे तात ! एतत् कारणम् 'अगू हेमाणा' अग्रहमाना: अगोपयन्तः 'असं केमाणा' अशङ्कमानाः 'हृदिस्थं बहिः-थं वक्तव्य' मितिशङ्कामपनयन्तः 'अनिवेमाणा' अनिशाना: मनोगतार्थ प्रकटने मौनमनालम्बमाना इत्यर्थः, 'अप्पच्छाएमाणा' अपन्छादयन्तः चिन्त्तितमर्थं प्रच्छन्नमकुर्वाणाः सन्तः 'जहाभूयम्' यथाभूतम्= अविपरीतम्, 'अवितहे' अवितथं सदभूतम्, 'असंदिद्धं' असदिग्धम् संदेहरहि. तम्, 'एयमटुं' एतमर्थम्, 'आइक्खर' आख्यात कथयत, ततः खलु अहं (बहावित्ता एव बयाली) अभिनन्दन करने के बाद फिर उन्हों ने उन से ऐसा कहा-(अन्नयो ममं एन्जमाणं पासित्ता अढाइ परियाणाइ जाव मत्थयसि अग्धायह आसणेणं उवणिमंतेह, कि पि ओहयमणसंकपा जाब अिगायह त भवियच्चताओ एत्थ कारणेणं) हे नात जब आप मुझे आताहुआ देखते थे, तो मेरा आदर करते थे, मुझे पहिचान लेते थे मृदुवचनों द्वारा मेरा सत्कार करते, आसन पर बैठ जाओ इस प्रकार कहकर मेरा सन्मान करते थे, मस्तक पर हाथ फेरकर उसे सूपते थे। परन्तु अब तो आर ना कुछ भी मेरे विषय में नहीं कर रहे-हैंकेवल अपहत मन संकल्प चाले होकर एक मात्र चिन्तातुर बने हुए हैं। इमलिये हे पिताजी ? आपकी इस स्थिति का कोई न कोई कारण अवश्य होना चाहिये (नओ तुम्भे मम ताओ पयं कारणं अगृहेमाणा अकेमाणा (बद्धावित्ता एवं बयासी) पधाचीन ते गाणे गाम घु-(अन्नया ममं एज मा. णं पामित्ता अढाइ परियाणाइ जार मत्थयंसि अग्यायह आमजेणं उवाणिमंतेह, मिपि अोह्यमणसंकप्पा जाव झियायह तं भविययताओ पत्थकारणेणं) तान! पखi तमे यारे भने मावत नेता जता त्यारे भारे। આદર કરતા હતા, મને ઓળખી લેતા હતા, મીઠી વાણી દ્વારા મારે સત્કાર કરતા હતા, “આસન પર બેસે આમ કહીને મારું સન્માન કરતા હતા, મસ્તક ઉપર વહાલ પૂર્વક હાથ ફેશ્વીને સુંઘતા હતા, પરંતુ અત્યારે મારા માટે આવું કંઈ કર્યું નથી કન તમે દુખી મને ચિંતાતુર થઈને બેઠા છે. હું પિતા ! તમારી આ હાલતનું शुभ छ. (मओ तुम्भे ममताभो एयं कारणं भंगहेमाणा असंकेमाणा भनि
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका अ, १ स, १४ अकालमेघदोहदनिरूपणम् तस्य कारणस्य, अन्तगमनं गमिष्यामि-पारं प्राप्स्यामि। ततःखलु य श्रेणिको राजा अभयेन कृनारेणैवमुक्तः सन् अमर्य कुमारमेवमवदत्-एवं खलु हे पुत्र! तव 'चुल्लमाउयाए' लधुमातुः धारिण्या देव्या तस्य गर्भस्य द्वयोर्मासयोरति क्रान्तयोस्तृतीये मासे वर्तमाने दोहदकालसमयेऽयमेत पः= वक्ष्यमाणतरूपः,
आनण्हवेमाणा, अप्पच्छाए माणा जहा भूयमवितहमसंदिद्धं एयमहनारवह) इसलिये हे तात ? आप मुझसे अपनी इस स्थितिका कारण न छुपाईथे, बिना किसी संकोच के आप उसे प्रकट कर दीजिये। मैं "इले अभयकुमार से कैसे कहूँ'' इस शंका को आप अपने मन से निकाल दीजिये। मनोगतार्थे प्रकट करने में मौन धारण मत कीजिये। चिन्तित अर्थको गुप्त मत रखिये। किन्तु जो कुछ भी इस स्थिति का कारण हो उसे यथार्थ अवितथ रूप से बिना किसी सन्देह के आप स्पष्ट कह दीजिये। (तएणं हं तस्स .कारणस्त अंतगमणं गमिस्सामि) तो मैं उस कारण की खोज करूँगा । (तएणं से सेणिए राया अभयएणं कुमारेणं एवं वुत्ते समाणे अभयकुमार एवं व्यासी) इस नरह अभयकुमार के द्वारा कहे गये उन श्रेणिक राजाने अभयकुमार से ऐसा कहा-(एवं खलु पुत्ता तब चुल्लमाउयाँए धारिणीए देवीए तस्स गभस्स दोसु मालेसु अइक्कतेमु तइए भारले बमाणे दोहलकाल समयति अयनेया रूवे दोहले पाउनवित्था) हे पुत्र ? मेरे चिन्तातुर होने का कारण इस प्रकार है-तुम्हारी छोटी माता धारिणीदेवी उसके गम के दो मास व्यतीत होने पर अज तीसरा मास चल रहा हवेमाणा, अपच्छापमाणा जहाभ्यक्तिहमसंदिई एयमहमावस्त्रह) હે તાત! તમે આ સ્થિતિનું કારણ ન છુપાવે. નિસંકેચપણે તમે મારી સામે આ સ્થિતિનું કારણ પ્રકટ કરે “હું આ વાત અભયકુમારને કેવી રીતે કહું” આ જાતના સ કેચને તમે મનમાં સ્થાન ન આપે. મનની ઈચ્છાને પ્રકટ કરવામાં મૌન સેવવું સારું નહિ. ચિંતિત મનોરથને છુપાવે નહિ. પરંતુ આ સ્થિતિનું ગમે તે કારણ હોય तेने २ सय साया स्व३५मा भारी सामे स्पष्ट ४। (तएणं हं तम्स का- . रणस्ल अंतगमणं गमिरस्लामि) हुते ॥२९५ पा२ ४२वानी प्रयत्न ४२, (तएणं से सेणिए राया अभएणं. कुमारेणं । एवंवुत्ते - समाणे अभयकुमारं एवं बयासी) આ રીતે અભયકુમાર વડે કહેવાએલા શ્રેણિક રાજાએ તેને આ પ્રમાણે કહ્યું – (एवं खलु पुत्ता तव चुल्लामाउयाए शरिणीय देवीए तस्स गभस्स दोगु भासेछु अकंलु तइए मासे वट्टमाणे' दोहलकालसमयंसि अयमेयारूपे दोहले पाउमावत्था) पुत्र! भारी चिन्ता २७ प्रभारी छ तभाश नाना (અપર) માતા ધારિણદેવીને ગર્ભના બે મહિના પૂરા થયા છે અને અત્યારે ત્રીજો
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९६
ज्ञाताधर्मकथाङ्गसूत्रे
दोहदः प्रादुरभवत् - धन्या खलु ता अम्बा=मातरः, तथैव निरवशेषं भणितव्यं यावद् विनयन्ति ततः खलु अह हे पुत्र ! धारिण्या देव्यां तग्य अकालदोहदस्य बहुभिः आयैश्व उपायैः यावत् उत्पत्ति मनोरथसंप्राप्तिं च 'अमाणे' अविन्दन् = अलभमानोऽहं अपहतमनः संकल्पो यावद् ध्यायामि तेन त्वामागतमपि न जानामि । ततः खलु सोऽमयकुमारः श्रेणिकस्य राज्ञोऽ है उसे इस मास में दोहल काल के समय में इस प्रकार का दोहला उत्पन्न हुआ है- धन्नाओ णं अम्मयाओ तद्देव निरवसेसं भाणियव्वं जाव विणिति) वे साताऍ धन्य हैं इत्यादिरूप से सब दोहले का विषय राजाने अभयकुमार को "विणिति तक के पाठ में कहा गया सुना दिया (तपणं पुत्ता धारिणीए देवीए तभ्स अकालदोहलरस बहूहिं आयेहिं उवाहि जाय उपपत्ति अदिमाणे ओह मणलकप्पे जाव झियायामि) और कहा कि मैंने इस दोहले की पूर्ति अनेक कारणों अनेक उपायों आदि से करने का विचार किया था परन्तु मुझे ऐसा कोई भी कारण नहीं सुझाई दे रहा है कि जिस से उस दोहले कि पूर्ति करने में सफल प्रयत्न होस्कू । श्रतः मेरा समस्त मानसिक संकल्प व्यर्थ हो रहा है इस लिये मै चिन्तातुर हो रहा हूं और उस चिन्ता का मुझ पर इतना प्रभाव पडा है / कि मैं (तुम आजयंपि न जाणामि ) तुम्हारे आगमन को भी नहीं जान सच्चा हूँ। (तएणं से अभयकुमारे सेणियस्स रन्नो अतिए एयम सांच्चा हि जात्र हिनए सेणियं रायं एवं क्यासी) श्रेणिक राजा से इस समाचाररूप अर्थ को सुनकर और उसे मन में अवधारित कर अभयकुमार महिना या है उभां तेमाने या रीते होर उत्पन्न थयुं छेडे (धन्नाओ णं अम्मयाओं तदेव निरवसेसं भाणि जाव विर्णिति) ते भाताओ धन्य ४. वगेरे पूर्वे हेला "त्रिणंति" सुधिपाउनु वासुन शन्नो लय भारने डी सला. (तपणं पुसा धारिणीए देवीए चरम अकालदोहलस्स बहूहि आयेहि
एहि जात्र उप्पत्ति आदिमांणे ओहयमणसंकप्पे जात्र छियायामि) અને આગળ જણાવતાં કહ્યું કે મે આ દાની પૂર્તિ માટે અનેક કારણા અને ઉપાય વિચાર્યા છે, પણ આની પૂર્તિ થઇ શકે એવા કાઇ ઉપાય ધ્યાનમાં આવતા નથી એથી મારા ધા મનેાગત સંકલ્પે નકામા થઈ રહ્યા છે, અને ड ચિંતામા ડૂબી રહ્યો छु'. या चिंतानी असर भारा उपर मेसी गधी छे (तुमं आगयंपि न जाणाभि) तभाश आस्वानी पाय लागु भने था नहि (न एवं से अभयकुमारे सेणियस्म रन्तो अंतिम एयमहं सोचा णिसम्स हड जाव हियए सेणियं रायं एवं बयासी) ણિકગજાના મોઢેથી આ વાત સાભળીને તેને મનમાં સરસ રીતે ધારણુ કરીને પ્રસન્ન
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका अ १ स १४ अकालमेघदोहदनिरूपणम्
१९७
न्तिके एतमर्थे श्रुत्वा निशम्य हृष्ट० यावत् हृदयः श्रेणिकं राजानमेवमवदत् - मा खलु यूयं हे तात ! अपहतमनः संकल्पा यावद् ध्यायत= आर्तध्यानं माकुरुत, अहं खलु तथा करिष्यामि यथा खलु मभ लघुमातुर्धारिण्या देव्या अस्यैतद्रूपम्याकालदोहदस्य मनोरथसंपचिर्भविष्यति इति कृत्वा श्रेणिकं राजानं ताभिः इष्टाभिः यावत् 'समासासेड' समाश्वासयति = श्रेणिकनृपस्य विश्वासमुत्पादयति । ततः श्रेणिको राजा अभयेन कुमारेण एवमुक्तःसन् हृष्टतुष्टो यावद् अभयकुमारं सत्करोति संमानयति, सत्कृत्य संमान्य प्रतिविसर्जयति । १४ स. ने बहुत अधिक हर्षित हृदय होकर उनसे इस प्रकार कहा - ( माणं तुब्भ ताओ ? ओह्रयमणं जाव झयायह अहां नहा करिस्मामि जइगं मम चुल्ल मायाए धारिणीए देवीए अयमेयारूवरस अकाल दोहलस्स मणोरहसंपत्ति भविस्सइति सेणियं रायं ताहिं इड्डाहि कंताहिं जाव समासासेइ ) ते तात ? आप अपन मनः संकल्प आदि वाले मत होओ और न किसी प्रकार का आध्यान ही करो - मैं ऐसा उपाय करूँगा कि जिस से मेरी छोटी माता धारिणीदेवी के इस अकालोद्भूत दोहद की मनोरथ संपत्ति संपन्न हो सके ऐसा कहकर अभयकुमारने श्रेणिकराजा को कांत, इष्ट, आदि विशेषणों वाले वचनों से आश्वासन बंधाया- उन्हें विश्वास पदा कराया - (तपणं सेणिए राया अभएणं कुमारेणं एवं कुत्ते समाणे हट्ट तु जाव हिवए अभयकुमारं सक्कारेह सम्मागेइ सक्कारिता सम्मा जित्तापडि विसज्जेइ) १४ अभयकुमार के द्वारा इस प्रकार कहे गये वे श्रणिक गजा बहुत अधिक हर्पित हृदय आदि हुए और फिर उन्होंने अभयकुमार का सत्कार और सन्मान किया । सत्कृत और सन्मानित कर बाद में उन्हें थता अभयङ्कुभारे पितांने छु - (माणं तुब्सताओ ? ओहयमणं जाव झियायह अहणता करिस्सामि जहणं मम चुल्लमाज्याए धरिणीए देवीए अयमेयाख्वस्त अकालदोहलम्स मणोरहसपत्ती भविस्स तिहु सेणियं राय ताहि किंताहिं नाव समासा से ) हे तात । तभे दु:भी न थायो भने य જાતની ચિંતા ન કરો. હું એવી રીતે પ્રયત્ન કરીશ કે જેથી મારા (અપર) નાના માતા ધારિણીદેવીનું અકાળ દોહદ–મનારથ-પુરુ થાય, આ પ્રમાણે અભયકુમારે ઇષ્ટકાંત વગેરે વિશેષાવાળા વચનાથી શ્રેણિક-જાને આશ્ર્વાસન આપ્યું અને હૃદયમા विश्वास उत्पन्न हुये. (तरुणं सेणिए राया अभएणं कुमारेणं एवं वृत्ते समाणे ege जाव oिre अभयकुमारं सक्कारेइ संमाणेइ सक्कारिता सम्माणिना पडित्रिसज्जइ) मा प्रभा अभयकुमार वडे हेवामां आवेला शब्न बहुत प्रसन्न
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
ज्ञाताधर्मकथाङ्गसूत्रे
यू-तरणं से अभयकुमारे सकारिय सम्माणिय पडिविसजियए समाणे सेणियस्स रन्नो अंतियाओ पडिनिक्खमइ पडिनिक्खमित्ता जेणामेव सए भवणे तेणामेव उवागच्छड़ उवागच्छित्ता सीहासणे निसन्ने । तष्णं तस्स अभयकुमारस्स अयमेयारूवे अज्झतिथए जाय सम्पुप्पजित्था - नो खलु सक्का माणुस्सएणं उवाएणं मम चुमाउयाए धारिणीए देवीए अकालडोहलमणोरह संपत्तिं करितए जन्नत्य दिव्वेणं उवाएणं, अस्थिणं मज्ज सोहम्मकप्पवासी पुव्वसंगइए देवे महिडिए जाव महोसोक्खे, तं सेयं खलु मम पोसहसालाए पोसहियस्स वंभयारिस्स उम्मुकमणिसुवन्नस्स ववगयमाला बन्नगविलेवणस्स निक्खित्तसत्थमुसलस्त एगस्स अवीयस्स दव्भसंथारोवायरस असतं परिगिपिहत्ता पुव्वसंगइयं देवं भणसि करमास विहरिए, तरणं पुव्वसंगइर देवे मम चुमाउयाए धारिणीए देवीए अयमेयारूवं अकालमेहेसु डोहलं विणेहि । एवं संपेहे संहिता जेणेव पोसहसाला तेणामेव उवागच्छइ उवागच्छिता पोसहसालं पमज्जड़ पद्मजित्ता उच्चारपोसवणभूमिं पडिलेहेइ, पडिलेत्ता दव्भसंथारगं दुरूहड़, दुरुहिता अट्टमभत्तं परिगिण्हड़, परिगिण्हित्ता, पोसहसालाए पोसहिए भयारी जाव पुव्यसंगइयं देवं प्रगति करेमाणेर चिट्टइ। तरणं तस्स अभयकुमारस्स अट्टमभन्ते
१५८
सिर्जित कर दिया। यहां सूत्र में जहां "यावत् पत्र याया है वह जहां २ डग प्रकार का पाठ कहा गया है उसका लोहक है। ॥ १४॥
યા અને ચાજાએ અભયકુમારને સન્મ સત્યા અને સન્માન કર્યા' સન્માન આપ્યા પછી રાન્તએ તેમને વિદાય આપી રાસ ૧૪
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणी टीका अ १ स. १४ अकालमेघदोहदनिरूपणम्
१९९
परिणममाणे पुत्वसंगइअस्ल देवस्त आसणं चलइ। तएणं पुत्र संगइए सोहम्मकप्पवासी देवे आसणं चलियं पासइ पासित्ता ओहिं पउंजइ, तएणं लस्त पुत्वसं इयरस देवस्स अयमेयारूवे अज्झथिए जोव सम्मुप्पजित्था-एवं खलु मम पुव्वसंगइए जंबूद्दीवेर भारहे वासे दाहिणभरहेवासे रायगिहे नयरे पोसहसालार पोसाहिए अभए नाम कुसारे अट्टमभत्तं परिगिणिहत्ता मम भसि करेमाणे२ चिट्टइ तं सेयं खलु मम अभययस्स कुमारस्स अंतिए पाउन्सूर तए एवं संपेहेइ संपेहित्ता उत्तरपुरस्थिमं दिसीभागं अवक्कमइ अवस्क मित्ता वेउव्वियसमुग्धाएणं समोहणइ समोहणित्ता संखेजाइं जोयाणाई दंड निसिरइ, तं जहा-रयणाण१, वइराणंर, वेरुलियाण३, लो हियक्खाणं४, ससारगल्लाणं५, हंसगब्भाणंद, पुलगाणं७, सोगंधियाणंद, जोइरयणाणं९, अंकाणं१०, अंजणाणं११, रयणाणं१२, जाय रूवाणं१३, अंजणपुलगाणं१४, फलिहाणं१५, रिटाणं१६, अहाबायरे पोग्गले परिसाडेइ, परिसाडित्ता अहामुहुमे पोग्गणे परिगिण्हइ परिगिणिहत्ता अभयं कुमारमणुकंपमाणे देवे पुव्यभवजणियनेहपीइबहुमाणजायसोगे तओ विमाणवरपुंडरीयाओ स्यणुत्तमाओ धरणियलगमणतुरियसंजणिय गमणपयारे वाघुपिणय वमलकणग पथरगवडिसगमडुक्कडाड वदंसणिज्जे, अणेगमणिकणगरय पहकरपरिमंडिय भत्तिचित्तविणिउत्तगमणुगुणजणिय हरिसे पेखो लमाणवरललिय कुंडलंजलियवयणगुणजणिय सोम्मरूवे उदितोविव कोमुई निस सणिच्छरंगारउजलिय मज्झभागत्थ
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
२००
Satara
यादे सरयचंदे दिव्वोसहि पज्जलुजलिय दंसणाभिरामे उउलच्छा समत्त जायसोहे पट्टगंधुद्ध्याभिरामे मेरुलिय नगवरे विव्वियवि चित्तवेसे दीवसमुद्दाणं असंखपरिमाणनामधेजाणं मज्झं कारणं वीइवयमाणे जयंते पभाए विमलाए जीवलोगं राहिं पुरवरं च अभ्यस्स य तस्स पासं ओवयइ दिव्वरूपधारी ||१५|| सू०॥
टीका- 'तएणं से' इत्यादि । ततः खलु स अभयकुमारः सत्कृतः संमा नितः प्रतिविसर्जितः सन् श्रेणिकस्य राज्ञोऽन्तिकात् प्रतिनिष्क्रामति, प्रतिनिक्रम्य यत्रैव स्वकं भवनं तत्रैवोपागच्छति, उपागत्य सिंहासने निषण्णः । नतः खलु तस्य अभयकुमारस्य अयमेतद्रूपः = वक्ष्यमाणस्वरूपः 'अज्झत्थिए ' आध्यात्मिकः = आत्मगतो विचारः यावत् समुत्पद्यत - 'नो खलु सक्का 'नो खलु शक्यं = मानुष्येण उपायेन मम लघुमातुः धारिण्या देव्याः अकाल दोहद मनो
'तरण से अभयकुमारे' इत्यादि ॥
टीकार्थ - (तरण से अभयकुमारे) जब पिता द्वारा वे अन कुता सत्तारित एवं सम्मानित होकर (सेणियस्स रन्नो अतियाअ पडि निक्खम) वे श्रेणिक राजा के पास से चले आये (पडि निम्नमित्ता) और आकर के ( जेणामेव एए भवणे तेणामेव उत्रागच्छइ ) जहां अपना भवन था वहाँ आ गये । (उवागच्छित्ता सीहासणे निसणे) आकर अपने सिंहासन पर बैठ गये (तपणं तस्स अभयकुमारस्स अमेयारूवे अज्झत्थिए आत्र मंमुप्पजित्था ) बैठने के कुछ देर बाद उनके चित्त में ऐसा विचार उत्पन्न हुआ - ( णो खलु सक्का माणुस्सरणं उवाएणं
'तपणं से अभयकुमारे इत्यादि' टीअर्थ - (नएणं से अभयकुमारे) पिताना भासेथी सार भने सन्मान प्राप्त ने अलयङ्कुभार विहाय थया. ( सेणियस्त रन्नो अंतियाओ पडिनिम) भने अधिष्ठान्ननी भासेथी भावता ह्या (पडिनिवखमित्ता) न्यावीने ( जेणामेत्रसए भाणे तेणामेव उवागच्छ ) पोताना महेसभां यधार्थी (उवागच्छित्ता मीहासणे निसणे) मने सिहासन उपर विशन्न्यान थया. (त एणं तस्स अभयकुमारस्त अयमेरूवे अज्झथिएं जाव समुप्पज्जित्था ) थोडा वणत पछी भना भनभां विधारय है ( णो खलु सक्का माणुस्मरणं उचारणं मम चुल्ल माउयाए धारिणीए देवीए अकालदोलमणोरसंपत्ति करित) भाश नाना (अ) भाता
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०१
% 3DHD
अनगारधर्मामृतवर्षिटीका अ १. १५ अकालमेघदोहदनिरूपणम् रथसंपत्ति कर्नु, ‘णन्नत्थ' नान्यत्र दिव्येन उपायेन, दिव्योपायेन विना मदी. यलधुमातुर्धारिणी देव्या मनोरथसिद्धि ने संभवतीत्यर्थः। अस्ति खलु मम सोधमकल्पवासी 'पुचसगइए' पूर्वसंगतिकः पूर्वपूर्वकाले संगतिः-मित्रत्वं येन सह स पूर्वसंगतिकः, देवः महर्षिक: विमानपरिवारादिसंपत्सहितः, जाव. महासोक्खे' यावत्-महासौरव्यः, अत्र यावच्छन्देनेदं द्रष्टव्यम्-महाधुतिका महतीद्युतिर्यस्य सःशरीराभरणादि दीप्तिमानित्यर्थः, महानुभागः क्रियादि. करणशक्तियुक्तः, महायशाः सत्कीर्तियुक्तः, महायलः पर्वताधुत्पाटनसामर्थ्य वान महासौख्यः विशिष्टसुखयुक्तः। 'तं' तत्-तस्मात् 'सेयं श्रेयः खलु मम मम चुल्लमाउयाए धारिणीए देवीए अकालदोहलमणीरहसंपत्ति करित्तए) माननीय उपाय से तो मेरी छोटी माता धारिणीदेवी की अकालो
द्भूत मनोरथ संपत्ति की पूर्ति होना अशक्य है (गन्नत्थ दिव्वेणं) एक दिव्य उपाय ही इसकी पूर्ति कर सकता है। जब ऐसी बात है तो (अत्थिणं मज्झ सोहम्मकप्पवासी पुव्यसंगइए देवे महिडिए जाव महासोक्खे) मेरा पूर्वभव का मित्र सौधर्म कल्पवासी देव हैं जो विमान परिवार आदि माहाऋद्धि सपन्न है। यहां यावत् पद से इस पाठ का संग्रह हुआ है-महाद्युतिकः महानुभाग:महायशाः महाबलः महासौख्यः-इन पदों का अर्थ इस प्रकार है-शरीर आभरण आदि की दीप्ति जिसकी महान् है, वैक्रियादि करने की शक्ति से जो युक्त है, समीचीन कीर्ति से जो विशिष्ट है, पर्वत आदि जैसे महान् पदार्थों का भी जो जडमूल से उखाडने का सामथ्य रखता है विशिष्ट मुख से जो सदा सुखी रहता ता है। (त सेयं खलु मम पोसहसालाए पोमहियस्स बंभयारिस्स उम्मुधारिणीवाना AM हानी पूति भानवीय शति द्वा! थवी मुश् छ. (णन्नस्थदिवेणं उवाएणं) ५४त हिव्य शठित ४ तेनी पूतिभा समर्थ छ तो वे (अस्थिणं मज्झसोहम्मकप्पवासी पुत्रसंगइए देवे महिङ्किए जाव महासोक्खे) મારા પૂર્વભવનો મિત્ર સૌધર્મ કલ્પવાસી દેવ છે. જે વિમાન વગેરેની મહાકદ્ધિ સંપન્ન છે. અહીં “યાવતું પદ દ્વારા આ પાઠનો સંગ્રહ થયો છે મહાદ્યુતિક; મહાનુભાગ, મહાયશા મહાબલઃ, મહાસીખ્યા, અનુક્રમે આ બધાને અર્થ અહીં સ્પષ્ટ કરવામાં આવે છે-કે જેમની આભૂષણે અને શરીરની કાંતિ ખૂબજ સમુજજવલ છે, વૈક્રિયાદિ કરવાની જે શક્તિ ધરાવે છે, જે સુયશસ્વી છે, પર્વત વગેરે મોટા પદાર્થોને પણ જે મૂળથી ઉપાડવામાં સમર્થ છે, અને જે અસાધારણ સુખી છે તે ઉપર કહેલા पांय विशेषायुत उपाय छ. (तं सेयं खलु मम पोसहसालाए पोसहियस्स
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०२
शाताधर्मकथाङ्गसूत्रे 'पोसहसालाए' पोपधशालायां-पर्वदिवसकर्तव्यमुपवासादिरूपं पौपधं तस्य शाला= गृहविशेपः पौषधशालां, तस्यां 'पोसहियस्स' पौषधिकस्य-कृतपौपधस्य, 'यंभयारिस्स' ब्रह्मचारिणः ब्रह्मचर्यव्रतधारिणः, 'उमुक्कमणिसुबन्नस्स' उन्मु क्तमणिसुवर्णस्य उन्मुक्तानित्यक्तानि मणिसुवर्णानि-चन्द्रकान्तादि मणिरत्नजटितस्वर्णाभरणानि येन तस्य, ववगयमालावन्नगविलेवणस्स' व्यपगत. मालावर्णकविलेपनस्य-व्यपगते दुरीकृते माला च-पुष्पमाला, वर्णकविलेपनंचन्दनादि विलेपनं च येन तस्य, तथा, 'निक्खित्तसत्थमुसलस्स' निक्षिप्तंशस्त्रमुशलस्य, तत्र शस्त्रम् असिपुत्र-छुरिकादिकं, मुशलं धान्यादिकण्डकपदार्थः, निक्षिण-निवारितं शस्त्रं मुशलं च येन तस्य, 'एगस्स अवीयम्स' एकस्याद्वि. तीयस्य एकाकिन इत्यर्थः, 'दव्भसंथारोवगयस्स' दर्भसंस्तारोपगतस्य-दर्भ:तृणविशेषः, तस्य संस्तार:-सार्धहस्तद्वयपरिमितम् आसनं, तत्रोपगतस्य 'अट्ठमभत्तं' अष्टमभक्तम् उपवासत्रयं परिगिण्हित्ता' परिगृह्य-पूर्वसंगतिकं देवं मनसिकुर्वतो विहत्तु मम श्रेय इति पूर्वेण सम्बन्धः। ततः एवं करणेन खलु पूर्वक्कमणिमुबन्नस्स ववगयमालावन्नगविठेवणस्स निक्खित्तसत्यमुसलस्स अवीयस्स दम्भसंथारोवगयस्स अट्ठमभनं परिगिण्हित्ता पुत्रसंगइय देवं मगसिकरेमाणे विहरित्तए) मुझे अब यही योग्य है कि मैं पौषधशाला में पौषधवत लेकर के, वह्मचर्यव्रत धारण करके. चन्द्रकान्त आदि मणियाँ से जडे हुए स्वर्णा भरणों का परित्याग करके, पुष्पमाला एवं चन्दनादि टिपनों को दूर करके अभि, क्षरी यादि शस्त्रों का तथा मुशल को छोट करके अकेला-एकाकी होकर दर्मसंथारे पर बैठ कर उस देव का बार२ म्मरण करता हुआ अष्टम भक्त-तीन उपवास-कम । दर्भसंधारे का तात्पर्य घास का विस्तर है। यह 1-अढाई हाथ प्रमाण में होना है। (तएणं पुव्यसंगइए देवे मम चुल्लमाउयाए धारिणीए अयमेधारूव अगलवं भयारिम्म,उम्मक कमणिसुगन्नस्य ववनयमालावन्नगविलेवणम्स निविग्वत्त सत्यमुसलस्स एगाय अवीयम्म दभमंथारोगयस्स अनुमभन परिगिणित्ता पुलासगडयं देवं मगसि करेमाणे विहरित्तए) तो वे भारे पी५वामा पायત્રત લઈને બ્રહ્મચર્યવ્રત ધારણ કરીને, ચન્દ્રકાન્ત વગેરે મણિઓ જડેલા સુવર્ણના આ પણ, પુષમાળાઓ અને ચન્દ્રન વગેરેના લેપને તેમજ તલવાર, છરી વગેરે શસ્ત્રો અને મૂશળને ત્યાગ કરીને એકલે દર્ભ સંથારા ઉપર બેસીને સુધર્મા દેવલોકવાસી દેવનું વારંવાર સ્મરણ કરતા અષ્ટમભકત (ત્રણ ઉપવાસ) કરે જઈએ. દભ સંથારાને
घासनी ५थानी छ तेही लायना प्रभाशुभा खाय . (तपणं पुव्वसंगइए
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका अ १ म १४ अकालमेघदोहदनिरूपणम् ____२०३ संगतियो देवो मम लधुमातुर्धारिण्या देव्या इममेतदूपम् 'अकालमेहेसु' अकालमेधेषु अकालमेघविषयकं दोहद 'विणेहिइ' विनेष्यति-पूरयिष्यतीत्यर्थः। एवं संप्रेक्षते-विचारयति, सं क्ष्य यत्रैव पौपधशाला तत्रैवोपागच्छति, उपागत्य पौषधशालां प्रमार्जयति, प्रमाय, उच्चारप्रस्रवणभूमि प्रतिलेखयति, प्रतिः लेख्य दर्भसस्तारकं प्रतिलेखयति, प्रतिलेख्य दर्भसंस्तारकं दुरूहइ' दृरोहति= दर्भासनोपरि समुपविशतीत्यर्थः, दुरुह्य-समविश्य, अष्टमभक्तं प्रतिगृह्णाति, पतिगृह्य पौषधशालायां पौषधिकः ब्रह्मचारी यावत् पूर्वसंगतिकं देवं मनसि कुर्वन् २ मेहेसु डोहलं विणेहिइ) इस तरह पूर्व संगतिक देव मेरीछोटी माता धारीणीदेवी के इस अकाल मेघों में स्नान करने रूप दोहले की पूर्ति कर देगा। (एवं संपेहेइ) इस प्रकार अभयकुमारने विचार किया-(संपेहित्ता जेणेव पोसहसाला तेणामेव उवागच्छई उवागच्छित्ता पोसहसालं पमजई पमजित्ता उच्चारपासवणभूमिपडिलेहेइ) और विचार करके फिर वे जहां पौषध शाला थी वहीं गये-जाकर उन्होंमे पौषध शोला को साफ करके फिर उन्हों ने उचार और पासवणभूमि की प्रतिलेखना की अर्थात् लघुनीत और बड़ी नीत की भूमि की प्रतिलेखना की (पडिलेहित्ता दम्भ मंथारगं दुरुहइ) प्रतिलेखना करके वे दर्भ संथारे पर बैठ गये (दुहित्ता अट्ठमभन पडिगिण्हइ) बैठ कर वहां उन्होंने अष्टमभक्त धारण कर लिया। (परिगिण्डित्ता पोसहसालाए पोमहिए बंभयारी जाव पुव्वसंगइयं देव मणसि करेमाणेरचिट्ठइ) इस तरह अष्टमभक्त धारण कर वे अभयकुमारपौषधवती तथा ब्रह्मचारी आदि होकर उस पूर्व संगतिक देव का यार२ स्मरण देवे ममचुल्लमाउयाए धारिणीए देवीए अयमेयावं अकालमेहेसु डोहलं विणेहिह) २ ते पूर्व सतिदेव (पूर्व लव भित्रव) भा॥ नाना (अ५२) माता धारिणीदवीनु २माणे भेवामा नावानु हाई धुरु ४२शे. (एव संपेहेइ) ममयभारे माम दियाथु (संसपेहिजे व पोमहसाला तेणामेव उवागच्छइ उवागच्छित्ता पोसहसालं पमज्जड पमज्जित्ता उच्चारपासवणभृमि पडिलेहेइ) વિચાર કરીને તેઓ પિષધશાળામાં ગયા, ત્યાં જઈને તેઓએ પૌષધશાળાને સ્વચ્છ બનાવી સ્વચ્છ બનાવીને પછી તેઓએ ઉચ્ચાર અને પાસવણભૂમિની પ્રતિલેખના કરી એટલે
धुशी मने मी अनास्थानने न्यु. (पडिलेहितादब्भसंथारगं दुरुहइ) प्रतिमना शन मा ल स था। ५२ मेसी गया. दुरुहिता अठमभत्तं पडिगिण्डइ) मेसीन तेमागे मटममात घा२५ ध्यु ! (परिगिहित्ता पोसहसालाएबंभयारो जाव पुव्वसंगइयं देवं मणसि करेमाणे २ चिट्ठइ) मटमलात ધારણ કરીને અભયકુમાર પૌત્રી અને બ્રહ્મચારી વગેરે થઈને પૂર્વભવના મિત્ર
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०४
ज्ञाताधर्मकथास
वारंवारं तत्स्मरणं कुर्वन् तिष्ठति । ततः खलु तस्य अभयकुमारस्याष्टमभक्त 'परिणममाणे' परिणमति-परिपूर्णमाये सति पूर्वसंगतिकस्य देवस्याऽऽसनं चलति। ततः खलु पूर्वसंगतिका साधर्मकल्पवासी देवः चलितं पश्यति, दृष्ट्रा 'ओर्डि' अवधिम् अवांधज्ञानं 'पउजइ' प्रयुक्त । ततः खलु तस्य पूर्वसंगतिकस्य देवस्य, अयमेतद्रूपः 'अज्ञथिए' आध्यात्मिकः यावत् समुदपद्यत-एवं खलु मम पूर्वे. संगतिको जम्बू द्वीपे द्वीपे भारते वर्षे दक्षिणाधभरते वर्षे राजगृहे नगरे पौषधशालायां पौषधिकः अभयनामको कुमार : भष्टमभक्त परिगृह्य खलु मां मनसि कुर्वन्२ तिष्ठति, तत् श्रेयःखलु मम अभयस्य कुमारस्यान्तिके प्रादुर्भवितुम्। करते हुए उस पौषधशाला में रहे । (तएणं तस्स अभयकुमारस्स अट्ठमभत्ते परिणममाणे पुग्यसंगइयस्स देवस्स आसणं चलइ) इस के बाद उस अभयकुमार का अष्टमभक्त जब पूर्णप्राय होने को आया तब उस पूर्व संगतिक देव का आसन चलायमान हुआ (तएणं पुवसंगइए सोहम्मकप्पवासी देवे आसण चलियं पासइ) आमन को चलायमान होता हुओ जब उस पूर्व संगतिक सौधर्मवासी देवने देखा तो (पासित्ता ओहिं पउंजड) देख कर उसने अवधिज्ञान को लगाया (तएणं तस्स पुबसगइयस्स देवस्स अयमेयारूवे अज्झथिए जात्र सम्मुप्पज्जित्था) लगाने के बाद उस पूर्व संगतिक देव के मन में (एव सपेहेइ) एसा विचार उत्पन्न हुआ कि (एवं खलु मम पुत्वसंगइए जंबूद्दी वे२ भारहे वासे दाहिणभरहे वासे रायगिहे नयरेपोસુધર્મા દેવલોકવાસીમિત્ર દેવનું વારંવાર સ્મરણ કરતા પૌષધશાળામાં રહ્યા (तएण तस्स अभयकुमारस्स अट्टमभत्ते परिणममाणे पुचसंगइस्स देवम्स आसणं चलइ) त्या२॥४ २मलयभानु 24टभमत न्यारे समापुर थवा साव्यु, त्यारे पूर्व सतिनु मासन यसायमान थयु (त एणं पुन्वसंगइए सोहम्मकप्पवासी देवे आसणं चलियं पालह) न्यारे पोताना मासनाने यासत था नेयु त्यारे पूर्व साति: सौधर्म पानी हेवे (पासित्ता ओहि पउंजइ) ते लेने तेभो अवधिनान व विधायु (त एणं तम्स पुयाइयस्स अयमेयारूधे अज्झस्थिर जाव सम्मुप्पजित्था) पियार्या या पूर्व यति वने अध्यात्मि विया• २यो (एब सपेद्देइ) तेमा प्रमाणे विया२वा साया (एवं खलु मम पुधसंगहए जंवृतीवे २ भारहे वाने दाहिणभरहे वासे रायगिहे नगरे पोमहमालाए पोसहिए अभयनामं कुमारे अट्टममत्त परिगिण्डित्ता णं मम मणसिफरेमाणे २ चिट्ठइ) भा२। पूर्व सग તિક અભયકુમાર નામે એક રાજકુમાર છે, તેઓ અત્યારે જંબુદ્વિીપના દક્ષિણાદ્ધ ભરતખંડની રાજગૃહનગરીની પૌષધશાળામાં પૌષધવતીની સ્થિતિમાં અષ્ટમભકતવતની साधे भा: सतत भ२५ ४२ता हा छ. (तंसेयंखलु मम अभयस्स कुमारस्स
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका भ, १ सू० १५ अकालमेघदोहदनिरूपणम्
२०५
एवं संप्रेक्षते = विचारयति संप्रेक्ष्य उत्तरपौरत्स्यं दिग्भागम् अवक्रामति = निर्ग छ, ति अवक्रम्य ' वेउन्त्रियसमुग्धारणं' वैक्रियसमृद्धातेन, विविधं स्वरूपं विविध क्रियां च कर्तुं समर्थ यच्छरीरं तदुद्वैक्रिय, तेनान्यद् वैक्रियशरीरमुत्पादयितुं स्वात्मप्रदेशानां वहिर्निःसारण समुद्धातः, तेन 'समोहणइ' समवइन्ति = स्वात्मप्रदेशान् प्रसार्य वहिर्निःसारयतीत्यर्थः, समवहत्य सख्यातानि योजनानि
सहसा लाए पोसहिए अभय नाम कुमारे अट्टमभत्तं परिगिरिहत्ता णं मम मण सिकरेमाणे चिट्ठा) मेरा पूर्व संगतिक अभयकुमार नामका कुमार जंबूद्वीपनाम के द्वीप में स्थित दक्षिणार्ध भरतक्षेत्र में रही हुई राजगृह नाम की नगरी में वर्तमान पौषधशाला में पौषधवती बनकर अष्टमभक्त लेकर मेरा वार२ स्मरण करता हुआ बैठा है- (तं सेयं खलु मम अभयस्म कुमारस्स अंतिए पाउन्भवित्तए) तो मुझे अब यही योग्य है कि मैं अभ यकुमार के पास में प्रकट हो जाऊँ (संपेहित्ता उत्तरपुरत्थिमं दिसिभागं अवकमइ ) ऐसा विचार कर वह देव उत्तरपौरसत्य दिग्विभाग की और अर्थाद ईशान कोण की तरफ चला (अवक्कमित्ता वेउच्चियस मुग्धारणं समो हणइ) चलकर वैक्रियिक समुद्धात से उसने अपने आत्मप्रदेशो को फैला कर बाहर निकाला | जो विविध प्रकार के स्वरूप एवं विविध प्रकार की क्रिया के करने में समर्थ होता है उस शरीर का नाम वैक्रिय शरीर है जो अपने आत्मप्रदेशों का वाहिर निकलना होता है इसका नाम वैक्रिय ममुद्धात है। (समोहणित्ता संखेज्जाउं जोणाई दंड निसारेइ) आत्म प्रदेशों को बाहर निकालकर उस देवने संख्यात् योजन पर्यन्त उन प्रदेशों को
1
अनिए पाउनवित्तए) तो हुवे भारे न्ालयङ्कुभारनी साभे प्रगट थवु ं लेागे, (संपेहित्ता उत्तरपुर स्थिमंदिसि भागं अनकमड) याभ विचार पुरीने ते देव उत्तरपौरस्त्यद्दिशा तरई भेटते ! ईशान आएषु तर यास्या. (अवक्कमित्ता वेउन्द्रियसमुग्याएणं समोहणइ ) ચાલીને તેઓએ વૈક્રિયિક સમુદ્ધાત દ્વારા પોતાના આત્મ પ્રદેશના વિસ્તાર કરીને બહાર પ્રગટ કર્યાં. [જે વિવિધ જાતના સ્વરૂપે તેમજ અનેક પ્રકારની ક્રિયા કરવાનુ સામ રાખે છે. તે શરીર “વૈયિ” શરીર કહેવાય છે, અને જે પોતાના આત્મ अद्देशाने अड्डार अगट कुरै छे ते वैश्यि समुद्धात छे. ] (समोहणित्ता संखेज्जाई जोयणाई दर्ड निसारेइ) आत्मप्रदेशने महार अष्ट अरीने हेवे संध्यात योन्न सुधी ते प्रदेशाने દંડાકા- રૂપે વિસ્તૃત કર્યાં. આ પ્રમાણે ઉત્કૃષ્ટની અપેક્ષાએ સંખ્યાત યાજન સુધી આત્મ
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०६
शाताधर्मकथाङ्गस्त्रे दण्ड 'निसारेइ' निःसायति-स्वात्मप्रदेशानां ण्डाकारं करोति, संख्यातयोजनप्रमाण मुत्कर्पतो दण्डमारचयन् तावति प्रदेशे तैजसादिशरीरपुद्गलान् आत्मप्रदेशेभ्यो विक्षिपति । स दण्डः कीदृशान् पुद्गलान् गृह्णातीत्याह-तद्यया-(१) 'रयणाणं' रत्नानां करकेतनादि लक्षणानाम् (२) 'वइराणं' वज्राणां हीरकादिरूपाणाम्, (३) 'बेरुल्लियाण' वैडूर्यणाम्, (४) 'लोहियक्खाणं' लेहिताक्षाणाम्, (५) 'मसारगल्लाणं' मसारगल्लानाम्, (६) 'हसगम्भाणं' हंसगर्भाणाम्, (७) 'पुलगाण' पुलकानाम्, (८) 'सोगधियाणं' सौगन्धिकानाम्, (९) 'जोइरयणाणं' ज्योतीरत्नानाम्, (१०) 'अंकाणं' अङ्कानाम्, (११) रयणाणं' (१२)रजतानाम्, 'चान्दी' इति प्रसिद्धानाम्, (१३) जायख्वाणं' जातरूपाणां सुवार्णानाम्, (१४) 'अंजणपुलगाणं' अञ्जनपुलकानाम्, (१५) 'फलिहाणं' स्फटिकानाम, (१६) 'रिट्ठाणं' रिष्टाना श्यामरत्नानां 'अहा बायरे' यथा वादरान्माररहितान् पुद्गलान् ‘परिसाडेइ' परिशानयति रत्नादीनां षोडशविधानां निःसारपु. दण्डाकार रूप में परिणमाया। इस प्रकार से उत्कृष्ट की अपेक्षा संख्यात् योजन पर्यन्त आत्मपदेशों को दंडाकार रूप में परिणामाने वाले उस देवने उन प्रदेशो में आत्म प्रदेशस्थ तेजसादि प्रदगलों को प्रक्षिप्त किया तद् यथा-मूत्रकार यह कहते हैं कि उस देवने दण्डाकार से परिणमाये गये उन प्रदेशों में कैसे पुद्गलों को ग्रहण किया (रयणाणं वइराणं वेम्लियाणं लोहियक्वाण ममारगल्लाणं हंसगम्भाणं पुलगागं सोगंधियाण, जोइरयणाणं, अंकाणं, अंजणाणं, रयणाणं, जायस्वाणं, अंजणपुलगाणं, फलिहाणं, रिहाणं अहावयारे, पोग्गले पारिसाडेद) करकेतनादि रूप रत्नों के हीरकदिरूप बत्रों के, लोहितालों के मसारगल्लो के, हंसगों के, पुलकों के, मौगंधिको के,ज्योतिरत्नों के, अकों के. अजनों के, चांदी के, सोने के, अंजन फुलकों के, स्फटिकों के, और श्याम रत्नों के स्फटिफ रत्नों के, रिष्ट रत्नों के बादर पुद्गलों को પ્રદેશને દંડકારૂપે પણિત કરનારા દેવે તે પ્રદેશમાં આત્મપ્રદેશસ્થ તેજસ વગેરે YEnस प्रक्षित ध्या. 'तदयथा वे सूत्र गेम छ र पशुत ३सा हेवना प्रदेशामे ४या गया ए , ता. (यणाणं वारण वेमलियाणं लोहियक्वाणं ममारल्लाणं भाणपुलगा मोगंधि पागं जोइरय गाणं अंकाण) अंजाणाणं ग्यणाणं जायसवाणं अंजणपुलगा फलिहाणं अहाबायारे पोग्गले परिमाडेड કશ્કેતન વગેરે સ્નેને હલ્ક વગેરે વજોને, લોહિતાને મસા ગલ્લેને, હંસગર્ભોને, પુલને, સૌગલિકાને, તિન્નેને, અંકને અંજનેને ચાદીને, સેનાને અંજનપુલને, ટિકે , શ્યામ સ્નેને સ્ફટિકરને, અને ટિ ના બાદ પુદ્ગલેને
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका.अ १ स. १४ अकालमेघदोहदनिरूपणम् २०७ द्गलान् परित्यजतीत्यर्थः, परिशात्टय परियज्य 'अहासुहुमे पोग्गले' यथामूक्ष्मान् सारभूतान् पुद्गलान् तेपामेव पोडशविधानां मध्यत इति भावः, 'परिगिण्हई' परिगृण्होति, परिगृह्य, अभयकुमारमनुकम्पमाना='अहो ! अभयकुमारो मृदुशरीरेण दुष्करम् अष्टमभक्तरूपं तपः कुर्वन् मामनुस्मरन् वर्तते तस्माद् थयासाध्यं तस्य कप्टं हरिप्यामी' ति दयां कुर्वन् 'देवे' देवः पूर्वसंगतिको मित्रदेवः, 'पुन्वभवजणियणेहपीइबहुमाणजायसोगे' पूर्वभवजनितस्नेहप्रीतिबहुमानजातशोकः, पूर्वस्मिन् जन्मनि सह निवासेन जनितः समुत्पन्नःयः स्नेहः तस्माद् या प्रीतिः स्वाभावतः परमानुरागरूपा न तु कार्यवशात् इत्यर्थः, बहुमाना=गुणानुरागश्च ताभ्यां जातः समुत्पन्नः शोको-मित्रकष्टजनितदुःख रूपः, यस्य सः 'तओ विमाणवरपुंडरीयाओ रयणुत्तमायो' तस्मात विमानबरपुण्डरीकात् रत्नोनमात् तत्र रत्नोत्तमात् वैक्रियशक्तया श्रेष्ठरत्न निर्मितत्वात् प्रधान विमानपुण्डरीकात्, धरणितल गमणतुरियसंजणियगमणपयारे' तो उसने छोड दिया और (पडिसाडित्ता अहासुहुमे पोग्गले परिगिण्डई) और इन्ही १६ प्रकार के जो सारभूतसूक्ष्म पुद्गल थे उन्हें उसने ग्रहण कर लिया (पडिगिण्डित्ता अभयं कुमारं अणुकंपमाणे देवे पुत्वभवजणियनेह पीईवहमाण जायसोगे तो विमागवरपुंडरीयाओं रयणुत्तमाओ)बाद में फिर वह देव अभयकुमार के ऊपर ऐसे विचार से कि अहो ! अभयकुमार सुकुमार शरीर से दुष्कर अष्टमभक्तरूप तप कर रहे हैं और मेरी बार २ याद कर रहे हैं इसलिये मै यथा साध्य उनके कष्ट को दूर करूगा इस तरह की कष्ट निवारणरूप दयालु हुए तथा पूर्वभवमें साथ२ रहने से स्वामाविक प्रीती एवं बहुमान-गुणानुराग-से अभयकुमार के दुःग्व से दुःबित होता हुआ उत्तमरत्ननिर्मित उस प्रधान पुंडरीक से (धरतेभाणे ५७ प्रक्षिस या मने (पडिसाडित्ता अहा सुहमे पोग्गले परिगिण्डइ) સોળ (૧૬) પ્રકા ન નૈના સારભૂત જે સૂક્ષ્મ પુદ્ગલે હતા તેઓને તે દેવે ગ્રહણ કર્યા (पडिगिहता अभयकुमार अणुकपमाणे देवे पुत्रभवजणियनेहपीइबहुमाणजायसोगे नओ विमाण रडरीयाओ रयणुत्तामाओ) त्या२॥ દેવ અભયકુમાર વિષે વિચારવા લાગ્યા કે અહી સુકોમળ દેહથી અભયકુમાર દુષ્કર અષ્ટમભકત તપ કરી રહ્યા છે, અને મને વાર વાર સ્મરી રહ્યા છે એથી જેમ બને તેમ તેમનુ કષ્ટ દૂર કરીશ આ રીતે તે દેવના હૃદયમાં ખૂબજ દયા ભાવ જાગ્યો પૂર્વભવમાં તેઓ બન્ને સાથે રહ્યા હતા એથી પણ તે દેવના હૃદયમાં સ્વાભાવિક રૂપે પ્રેમ અને બહુમાન ઉત્પન્ન થયા. તે અભયકુમારના ગુણનુરાગવશ થઈને તેના દુઃખથી ખૂબ જ દુ ખી થયે અને ઉત્તમ રત્ન વડે નિર્મિત એવા ઉત્તમ પુડરીક વિમાન દ્વારા
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
ज्ञाताधर्मकथासूत्रे
धरणीनलगमनत्वरित संजनितगमनप्रकारः धरणीतले पृथ्वीतले आगमनाय - गन्तुं त्वरितं शीघ्रं संजनितः गमनप्रकारो यस्य सः मित्रस्नेहात् धरणीतलआगन्तुमना स कीदृशः ! कणगपयरगवडिसगमउडुकडाडोवदंस णिज्जे' वतंसकमुकुटोत्कटाटोपदर्शनीयः,
इत्याह- 'वाघुण्णियविमल व्याघूर्णितविमलकनकमतरकाव्याघूर्णितौ= आकम्पितौ विमलकनक
•
मतरकस्य अवतंसकौ = कर्णपूरौ तथा मुकुटं च तेषां य उत्कटः = उत्कृष्ट आटोपः= चित्ताकर्षकच्छटारूप: आडम्बरः तेन दर्शनीयः- द्र० योग्यः, 'अणेगमणिकणगरयण पहकर परिमंडियभत्तिचित्त विणिजत्तगमणुगुणजणि यह रिसे' अनेकमणिकनकरत्नप्रकरपरिमण्डितभक्तिचिन्नविनियुक्तकानुगुण जनितहर्पः, अनेकेषां मणिकनकरत्नानां यः प्रकरः = समूहः तेन परिमण्डितः = परिशोभितो यो भक्तिभिश्चिन्नः=विविध शिल्परचनाभिश्चित्रः आश्चर्यकारिशोभासम्पन्नः, विनियुक्तकः कटयां निवेशितोऽनुरूपो गुणः = कटिसूत्रं तेन जनितो हर्षो यस्य स तथा, अनुपम विशिष्ट शोभा सम्पन्न रत्नमय शब्दायमान कटिसूत्र जनित दर्पयुक्तः इत्यर्थः, 'पेखोलमाणवरललिय कुंडलुज्जलियवयणगुण गितलगमणतुरिय संजणियगमणपयारे) मित्र स्नेह के वश हो कर पृथ्वीतल पर शीघ्रातिशीघ्र याने के लिये इच्छुक बन गया । (वाघुण्णिय विमलकणपरवर्डिस कम उडुक् कडाडो समिज्जे) इसने जो कानों में कर्ण फूल पहिरे हुए थे वे निर्मल सुवर्ण पतरों के बने हुए थे और उधर-उधर हिलते हुए दिखलाई पडते थे । मस्तक पर उसने मुकुट भी लगा रक्खा था। इन दोनों की चित्ताकर्षकरूप छटा से यह बहुत अधिक सुहावनालग रहा था । (अणेगमणिकणगरयण पढकरपरिमंडियभत्तिचित्त विणिउत्तगमणुगुण जयहरिमे) तथा इनके जो कटिभाग में कटिसूत्र पहिना हुआ था वह अनेक मणि, कनक, रत्नों के समूह से शोभित विविध रचनाओं से शोभित था। इस से यह विशेष प्रसन्न मुद्रा में मग्न हो रहा था । (यें चोल (धरणितलगमणतुरियसंजणियगमणपयारे) भित्रना स्नेहने वश थाने त्वरे पृथ्वी पर पहोवानी सी. (वाघुण्णिय विमलकण गपयरगवर्डियक स दरकडाडोवणिज्जे) देवे अनामां महेरेसां उणेो निर्माण सुवर्णुना गनेसां तां. તે આમ તેમ ડેાલવાથી સુંદર દર્શનીય જણાતા હતાં. તેણે મસ્તક ઉપર મુગટ પણ પહેર્યો હતો. આ ખન્નેના ચિત્તાકર્ષકરૂપ સૌદર્ય વડે દેવ ખૂબ જ રમ્ય લાગતા હતેા (अणेगमणिकणगरयणपहकर परिमंडियभत्तिचित्तविणिउत्सगमणुगुणजणियहरिसे) तेन ते देवे उभां विविध भजियो भने रत्तो भो सोनाना કદેરેશ પહેર્યા હતા તે અનેક કલામય રચનાએથી શેાભતા હતા. એથી તે વિશેષ
२०८
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षि टीका अ, १ सू. १५ अकालमेघदोहदनिरूपणम् २०२ जणियसोम्मरूवे' प्रेवोलमानवरललितकृण्डलोज्वलितवदनगुणजनितसौम्य रूपः, तत्र प्रयोलमाने-दोलायमाने ये वरललितकुण्डले श्रेष्ट सुन्दरकुण्डले ताभ्याम् उज्वलितं प्रकाशमान वदनं-मुखं तस्य यो गुणः कान्तिविशेषरूपः, तेन जनितं-सजात सौम्यं शोभनरूपं यस्य सः। पुनरपि स सुरः शरच्चन्द्रेणोपमीयते। 'उदिओविव कोमुईनिसाए' उदित इव कौमुदीनिशायांकार्तिकपौर्णमास्याम्, समिच्छरंगारउज्वलियमज्झभागन्थे' शनैश्चरागारो. ज्यलितमध्यभागस्यः शनैश्चरमङ्गयोः उज्वलितः दीप्यमानः सन् यो मध्यभागे तिष्ठतीति सः, शनिमङ्गलयोर्मध्ये प्रकाशमानः, 'णयणाणंदे' नयनानंद: नेत्रप्तिकरः, 'सरयचंदे' शरच्चन्द्र: शारदीय चन्द्र इव. तत्र कुण्डलद्वयमध्यगतं मुखमण्डलं शनैश्वर मङ्गलमध्यगतः कार्तिक पौर्णमास्यामुदितश्चन्द्रइव नयनाऽऽनन्दकारीत्यर्थः । साम्प्रतं मेरुणोपमीयते-'दिव्योसहिपमाग परललियकुंडलुज़लिपबयणगुणजणियसोम्मख्वे) कानों में जो इसके कुडल थे वे श्रेष्ठ और अधिक सुन्दर थे। तथा हिलाते हुए नजर आ रहे थे। या दोला जैसे प्रतीत होते थे। इन दोनों से इसका मुखमं. डल प्रकाशमान था। इसलिये उसकी कान्ति विशेष से इसका रूप विशेष सौम्य हो गया था। (उदिओ कोमुई निसाए) अतः इसका मुखमंडल (कार्तिक की पूर्णिमा में उदित हुए तथा (सणिच्छरंगार उज्वलिय अज्झभागत्थे) शनैश्चर और मंगवग्रह के बीच में प्रकाशमान (गयणाणंदे) नैत्रतृप्ति कारक (सरयचंदे इव) शरत्कालीन चन्द्रमा के जैसा आनदकारी था। तापर्य इसका यह है कि जिस प्रकार शनैश्चर और मंगल ग्रह के मध्य में रहा हुआ कार्तिक पौर्णमासी का चन्द्रमा नयनानन्दकारी होता है उसी तरह दोनों कुंडलों के मध्य में रहा हुआ इसका मुखमंडल भी नेत्रों को मानभां मन २७ २हो तो. वोलमाणवरललियडलुजलियवयण गुणजणियसोम्मरूवे) अनमा परेसा दो श्रे०४ मने पूर २२२२६ हुता. ते ડોલતાં હતાં. એથી ને હીંચકા જેવા લાગતા હતા. તેનું મુખમંડળ બન્ને કુંડળેથી દીપી ઉઠયું હતું. એનાથી વિશેષ કાતિવાળા દેવનું રૂપ વિશેષ સૌમ્ય લાગતું હતું (उदिओ कोमुई निसाए) मेटदा भाटे तेनु मुभम ति ४ पूणिमाना हिवसे अध्य पामेला (सणिच्छरंगारउज्जलियमझभागत्थे) शनि मने मग अडानी मध्ये प्रशता (सरयचदे इव) १२६४ाचीन द्रनी भणयणाणदे] नेत्रोने तृप्ति આપનાર અને આનંદ પમાડનાર હતું. તાત્પર્ય એ છે કે જેમ શનિ અને મંગલ ગ્રહોની વચ્ચે કાતિક પૂર્ણિમાને ચંદ્રનયનને આનંદ આપનાર હોય છે તેમજ બને
गानी १२ये २९ तेनु भुपम नेत्रोने मान साधना तु. (दिव्वोसहि૨૭
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१०
ছাগলগা ज्जलुजलिय दमणाभिरामे' दिव्योपधिप्रज्वलो पलितदर्शनाभिराम:,दिव्योषधयः= ज्योतिर्वर्द्धक सोमलतादयः, तासां प्रज्वले नेवप्रकाशेनेत्र मुकुटादि ज्योतिषा उचलितं प्रकाशयुक्तं यद् दर्शनं तेनाभिरामा सुन्दरः, तथा-'उउलच्छीसमत्त जायसोहे' ऋतुलक्ष्मी समस्तजातशोभः ऋतवा चसन्तग्रीष्मवा शरद् शिशिर हेमन्ताः, एतेपां या लक्ष्मी: शोभा तया समस्ता जाता शोभादय सः, 'पडगंघुळ्याभिराभः, प्रक्रप्टगन्धोद्धुताभिरामः तत्र प्रकृष्टगन्धेन=सुगन्धेन. उतेन=सर्वतः प्रसृतेन, अभिरामे-मनोहर:, नगवरः सकलपर्वतश्रेष्ठः मेरुरि वन्मेरुगिरिवि कुण्डल मुकु टादि सकलाभरणतेजसा दीप्यमानः समस्तशोभा-सम्पन्नः परमसुगन्धित शरीराभिराम इत्यर्थः। 'विउव्विय विचित्तवेसे' विकुर्वितविचित्रवेषावैक्रियशक्तयाऽऽश्चर्यजनकरूपलावण्यादिसम्पन्नः, 'दीवसमुदाणं' द्वीप समुआनन्ददायी था। (दियोसहिपज्जलुजलियदसणाभिरामे-उउलच्छी समरा जायसोहे, पइट्ठ गधुद्ध गभिरामे) तथा दिव्य औषधिरूप सोमः लता आदिकों के प्रकाश के तुल्य मुकुट आदि की कान्ति से यह विशेष मकाश युक्त था, अतः देखने में बडा सन्दर लगता था। वसन्त ग्रीष्म, वर्पा शरद, शिशिर एवं हेमन्त इन छह ऋतुओं की समस्त शोभा जिस में है तथा सर्वत: प्रमृत सुगंध से जो अभिराम हैं ऐसे (नगवरे) पर्वतों में श्रेष्ठ (मेरुविय) मेरु पर्वत के समान जो कुडल, मुकुट आदि समस्त आभरणों के तेज से दीप्यमान, समस्त शोभा संपन्न एवं परम सुगंधित शरीर से अभिगम था। ऐसा वह देव (विउवि यविचित्तवेसे) क्रियिक शक्ति से आश्चय जनर लावण्य आदि से संपन्न बना हुआ (दीरममुदाण अनन्त्रपरिग नाम जाणं माझं कारेण वीइवयमाणे जयंते पभाए पजलजलि यसणाभिरामे उउलछी ससत्त जाम्सोहे इह गयाभिr) અને સેમલતા વગેરે દિવ્ય ઓધિના પ્રકાશની જેમ મુકુટ વગેરેની પ્રજાથી તે વિશેષ પ્રકાશમાન હતા, એથી દેખાવમાં પણ તે અત્યન્ત સરળ લાગતા હતો વસંત, ગ્રીષ્મ, વ, શરદ, શિશિર અને હેમન્ત આ છએ છ ટકતુઓની સમગ્ર શેમાં જેમનામે વિદ્યમાન છે, તેમજ સર્વત્ર વ્યાપ્ત થયેલી સુગધથી જે भनिगम छ, सेवा (नगर) पत ४ (मेमविय) भे२पनी भरे , સૂફટ વગેરે બધા ઓવારાના પ્રકાશથી દીપ્તિમાન સમસ્ત શોભા યુક્ત અને પરમ साचित शरीरथी रे ४२ इना सेवा ते देव विउविय विचित्तवेसे) यि तिथी नवा भार तथा ३५ दावश्य युस्त ७ गया खुता. (टीसमुहाणं असंखपरि. माणनामधे जागं मझंकारेणं वीऽययमाणे उज्जोयंते पभाए विमलाए जीव
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्पिणीटीका अ १ स १५ अद्यालमेघदोहदनिरूपणम् २११ द्राणाम्, 'असरवयपरिमागनामवेजाणं' असंख्यपरिमाणनामधेयानाम् नामधारिणा मसंख्यातानां द्वोपसमुद्राणां, 'मज्झकारेणं' मध्यकारेण-मध्य भागेन 'विईवयमाणे' व्यतिव्रजन्समुल्लधयन्-दिव्यगत्या गच्छन्नित्यर्थः, 'उज्जोयंते पभाए विमलाए जीवलोगे' उद्योतयन् प्रभयाऽऽविमलया जीवलोक विमलया=निमलया प्रभया=निज तेजसा जीवलोक-तिर्यकलोकं उद्योतयन्= प्रकाशयन् 'रायगिहं पुरवरं च' राजगृहं पुर वरं च-सकलनगर श्रेष्ठं राजगृह नगरं प्रकाशयुक्तं कुर्वन, 'अभयस्स तस्म पासं ओक्यइ दिव्वरूपधारी' तस्य अभयस्य पौषधशालायां कृतपोपधस्य पाच-समीपे 'प्रोवयति अवतरति दिव्य रूपधारी देवः, उपागत इत्यर्थः ॥१५॥५०॥ __मूलम्-तएणं से देवे अंतलिक्खपडिवन्ने दसद्धवन्नाइं सखिखिणियाइं पवरवत्थाइं परिहिए एको ताव एसो गमो, अण्णोऽवि गमो ताए उमिटाए तुरियाएं चवलाए चंडाए सीहाए उद्भुयाए जइणीए छेयाए दिव्वाए देवगईए जेणामेव जंबूद्दीवेर भारहे वासेजेणा मेव दोहिणभरहे रायागिहे नयरे पोसहसालाए अभये कुमारे तेणामेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता अंतलिखपडिबन्ने दसवन्नाइं सखिखिणियाइं पवरवस्थाई परिहिए अभयं कुमारं एवं वयासी-अहन्नं देवाणुप्पिया! पुव्वसंगइए मोहम्मकप्पावसी देवे महडिए नण्णं तुमं पोसहसालाए असमभत्तं पगिण्हित्ताणं ममं मणसि करेमाणे चिसि तं एसणं विमलाए जीवलोगं रायगिह पुरवरं च अभयस्मय तस्स पास ओवयइ दिव्वरूपधारी) असंख्यात द्वीप समुद्रों के होता हुआ तथा अपनी निर्मल प्रभो से तिर्यक लोक को एवं समस्त नगरों में श्रेष्ठ राजगृह नगर को प्रका. शित करता हुआ उस अभयकुमार के पास पौषधशाला मे आया न.१५।
लोग रायगिहं पुरवरं च अमयस्स य तस्स पास ओवयई दिव्वरूपधारी) અસ ખ્યાતદ્વીપ સમુદ્રની વચ્ચે પસાર થતા અને પિતાની નિર્મળ કાન્તિથી તિર્થંકલેક અને સમસ્ત નગરમાં ઉત્તમ એવા રાજગૃહ નગરને પ્રકાશિત કરતા તે દેવ અભયકુમારની પાસે પૌષધશાળામાં આવ્યા સૂત્ર ૧પ
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१२
शाताधमकथाङ्गासन
देवाणुप्पिया! अहं इहं हव्वमागए, संदिसाहिणं, देवाणुप्पिया ! किं करेमि? किं दलयामि? किं पयच्छामि ? किं वा ते हियइच्छि यं? तएणं से अभयकुमारे तं पुव्वसंगइयं देवं अंतलिक्खपडि. वन्नं पासित्ता हट्टतुट्टे पोसहं पारेइ, पारिता करयल संपरिगहियं अंजलिंकङ एवंवयासी-एवं खलु देवाणप्पिया! मम चुल्लमाउयाए धारिणी देवीए अयमेयारूवे अकालडोहले पाउन्भूए धन्नाओ णं ताओ अम्मयाओ तहेव पुव्वगमेणं जाव विणिज्जामि । तन्नं तुमं देवाणुप्पिया! मम चुल्टमाउयाए धारिणीए देवीए अयमेयारूवं अकालडोहलं विणेहि। ताणं से देवे अभएणं कुमारेणं एवं वुत्ते समाणे हट्टतुट० अभयकुमार एवं वयासी-तुमण्णं देवाणुप्पिया! सुणिव्वुय वीसत्थे अच्छाहि, अहण्णं तव चुल्लमाउयाए धारिणीए देवीए अयमेयारूवं दोहलं विणेभि-तिकडे अभयस्स कुमारस्स अंतियाओ प डिणिक्खमड़, पडिणिक्वमित्ता उत्तरपुरस्थिमेणं वेभारपव्वए वेउ व्विय ससुघाएणं समोहणइ, समोहणित्ता संखेजाइं जोयणाई दंड निस्सरह। जाव दचंपि वेउव्वियसमुग्घाएणं समोहणइ समोहणित्ता खिप्पामेव सर्गाजयं स विजयंसफुसियं तं पंचवन्नमेहणिणाओवसोहियं दिव्यं पाउससिरिं विउव्वेइ, विउवित्ता जेणेव अभए कुमारे तेणामेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ताअभय कुमारं एवं वयासी-एवं खलु देवा. णुप्पिया! मए तव पिगट्टयाए सगज्जियासविजुया सफुसिया दिव्या पाउससिरी विउव्विया, तं विणेउणं देवाणुप्पियो। तव चुल्लमाउया धारिणि देवी अयमेयारूवं अकालडोहलं। तएणं से अभयकुमारे
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका.अ.स १६ अकलो.घदोह निस्पणम्
२१३
तस्स पुव्वसंगइयस्स देवस्स सोहम्मकप्पवासिस्स अंतिए एयम सोचाणिसम्महतुटे सयाओभवणाओपडिनिक्खमइ पडिनिक्खमित्ताजेणामेव सेणिए राया तेणामेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता करयल० अंजलिं क एवं क्यासी-एवं खल्लु ताओ! मम पुत्वसंगइएणंसोहम्मकप्प वासिणा देवेणं खिप्पामेव सगजिया सविजया पंचवन्नमेहनिनाओवसोहिया दिव्वा पाउससिरी विउ व्वया, तं विउलेणं मम चुल्लमाउया धारिणी देवी अकालदोहलं। तएणं से सेणिए राया अभयस्स कु. मारस्स अंतिए एयमढे सोचा णिसम्म हटतुट कोडुंबियपुरिमे सदावेइ, सहावित्ता एवं वयासी-खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया! रायगिहं नयरं सिंघाडगतिय चउक चच्चर० आसित्तसित जाव सुगंधवरगंधियं गंधवहिभूयं करेह य, कारवेह य, करित्ता य कारवित्ता य मम एयमाणत्तियं पञ्चप्पिणह। तएणं ते कोडुंबियपुरिसा जाव पञ्चप्पिणंति।,तएणं से सेणिए रायो दोञ्चंपि कोडुबियपुरिसे सहावेइ, सदावित्ता एवं वयासी-खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया! हयगय रहजोह पवरकलियं चाउरंगिणिसेन्नं सन्नाहेह, सेयणयं च गंधहत्थि परिकप्पेह। तेवि तहेव जाव पञ्चप्पिणंति। तएणं से सेणिए राया जेणेव धारिणी देवी तेणामेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता धारिणों देवीं एवं वयासी-एवं खलु देवाणुप्पिए! सगजिया जाव पाउससिरि पाउन्भूया, तुमं देवाणुप्पिए! एये अकाल दोहलं विणेहि ॥१६॥सू॥
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१४
=
शाताधर्मकथाङ्गसूत्रे टीका-'नएण इत्यादि। तत वलु अभयकुमारसमीपे मित्र देवस्प समागमनानन्तरं ‘से देवे' अमौ मित्रदेवः अंतलिखपडिबन्ने' अन्तरिक्षपतिपन्नः आकाशस्थः । ननु कथमसो गगनस्थ एवे ? ति श्रृणु देवाः स्वभावतो भूमि न म्पृशन्ति भूमितश्चतुर लमृर्ध्वमेवावतिष्ठन्ते, तथा ते निमेष रहितो मनसैव सर्वकार्य साधका अम्लानपुष्पमालाधारिणो भवन्ति । अथ मुरवस्त्रं वर्ण्यते'दसद्धबन्नाइ' दगार्द्धवानिपञ्चवर्णानि 'सखिन्विणियाई ?' समिङ्किणिकानि= क्षुद्रघंटिकायुक्तानि 'पवरवत्थाइ' प्रवरवस्त्राणि तादृशानि श्रेष्ठबत्राणि 'परिहिए' परिधृतः 'एछो तान एसो गमो' एकस्तावत् एषागमः-प्रथमो बोधः अभय. कुमारस्य पूर्वसंगतिकदेवदर्शनं जातमित्यर्थः। 'अण्णोवि गमो' अन्योऽपि गमः 'तएणं से देवे' इत्यादि ।
टीकार्थ-(तएणं से देवे) ईसके बाद कि यह देव पौषधशाला में अभयकु. मार के पास आया-सो वह वहां भूमि पर नहीं उतरा किन्तु (अतलिक्ख पडियन्ने) भूमि से ४ अंगुल ऊपर आकाश में ही स्थित रहा । कारण देवा का ऐसा स्वभाव होता है कि वे भूमि का स्पर्श नही करते। भूमि से ४ अंगुल ऊपर अधर ही रहते हैं। उनकी आंखों के पलक नही. गिरतेकिन्तु वे निर्निमेष होते हैं। तथा अपने भक्तों के कार्य को मिद्धि वे प्रन से ही कर दीया करते हैं (सदा इनके कंठ में अम्लान पुष्पों की माला रहा करती है। (दसवन्नाइ मग्विग्विणियाई पवरवत्थाई परिहिए) इस देवने जो चम्बपहिरे हुए थे वे ५ पंचवर्णवाले एवं क्षुद्रघटिकाओ से युक्त थे। और बहत ही उत्तम थे। (एको ताव एसो गमो) इसतरह अभय अनार को पूर्वसंगनिक उम देव के दर्शन हए (अण्णो वि गनः) तथा उनके 'न एण से देवे इत्यादि
टा-(न एणं में दवे) त्या२॥हते देव पौषधशामा समयाभारनी पासे माव्य। त्या ने भि ५२ त्यो नडि पy (अलिखपडिवन्ने) भूमिथी या२ मा ઉપર આકાશમાં જ અદ્વર સ્થિર રહ્યો કેમકે દેવોનો સ્વભાવ એવો હોય છે કે તેઓ ભૂમિને સ્પર્શતા નથી ભૂમિથી ચાર આંગળ ઉપર અદ્ધર જ રહે છે આખના પલકારા થતા નથી તેઓ નિનિમેષ હોય છે પિતાના ભકતોની કાર્યસિદ્ધિ તેઓ મન દ્વારા । ४२ 2. भन्सान प्यानी भा भेशा अमन शामती २९ छ (दसट्टवन्नाट पिग्विणिया पवग्वत्थाई पगिदिए) 0 देवे पटेरेसा वो पाय રંગના તેમજ શુદ્ર (નાની) સુંદર ઘૂઘરીઓવાળા હતા તે ખૂબજ ઉરામ હતા (एसोनार पमो गमो) आदत मगति वना नयभारने शन यया (अण्जो विगमः) हेपनी मागभनk arfन भी शत पए ४२वामां आव्यु .
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षि टीका. अ १. १६ अकालमेघदोहद निरूपणम्
1
देवागमनस्य द्वितीयमकारोऽपि वर्ण्यते - 'ताए उक्किट्ठाए' तथा उत्कृष्टया= उत्कर्षयुक्तया प्रसिद्धोत्तंमगत्येत्यर्थः, 'तुरियाए' त्वरितया = 'मम मित्रं किमर्थ - मां स्मरति' इति व्याकुलता युक्तया 'चवलाए' चपलया = 'निज मित्रकार्य हुततरं करिष्यामी' ति कायतोऽपि 'चवलाए' चंचलया, 'चंडाए' चण्डया = पबलया मित्रविरहस्य दुःसहरूपतया प्रवलया, 'सीहाए' सिंहया = सिंहवत् मब्बलबलयुक्तया 'उछुयाए' उतिया = 'झटिति मित्रमिलनं भवेत्' इत्युद्धावमानया 'जणीए' जयिन्या मित्र आगमन का दूसरा प्रकार इसतरह से भी वर्णित हुआ है - (ताए उक्कि ट्ठाए तुरियाए चवलाए चंडाए सीहाए उभ्याए जहणीए पाए दिवाए देवगइए) जब वह देव अभयकुमार के पास आया था तो उसकी वह दिव्य गति कैसी थी - इसीका वर्णन इस सूत्रांश द्वारा किया गया हैंसूत्रकार कहते हैं कि उसकी वह दिव्यगति उत्कृष्ट, त्वरित, चपल, चंड, सिंह, जैसी उत जयिनी, छेक एवं दिव्य थी । क्यों कि देवके मनमें ऐसी मल भावना उठ रही थी कि मैं कब जाकर अभयकुमार को देखलं - अतः वह गति उत्कर्ष युक्त थी । मेरा मित्र मुझे क्यों स्मरण कर रहा है- क्या कारण है इस तरह की विचार से उसकी गति से त्वरा आ गई थी मैं अपने मित्र का कार्य बहुत शीघ्र ही कर दूंगा - वहां पहु तो पाऊँ - इस तरह की भावना से उस के शरीर में भी चंचलता आजाने के कारण वह गति भी चंचल हो गई थी । अभयकुमार की स्थिति ख्याल कर उस देव को उसका विरह असल हो रहा था । अतः उसकी गति में प्रबलता आगई थी। सिंह की जैसी गति बलवि ष्ट (नाए उकियट्ठाए तुरियाए चवलाई चडाए सीहाए उयाए जइणीए छेपा : दिवाण देवगइए) मलय भारनी सामे अडथती वणते हेवनी हिव्यगति देवी હતી એજ વન સૂત્રકાર આ સૂત્રશદ્વારા કરે છે—તેઓ કહે છે કે—દેવની દિવ્યगति उत्कृष्ट, त्वस्ति, यथा, थ3, सिह नेवी उद्धृत कयिनी (न्यशीसा) छेउ भने દિવ્ય હતી. દેવના મનમાં એવી પ્રખળ ભાવના જાગી હતી કે કયારે કે અભયકુમારને મળું એટલા માટેજ તે ગતિ ઉત્કૃષ્ટ' હતી. મારા મિત્રમારૂ કેમ સ્મરણ કરી રહ્યો છે એવા વિચારોને લીધે તેની ગતિમા ત્વરા (શીઘ્રતા) આવી ગઇ હતી. ત્યાં જતાંજ હું માગ મિત્રનુ કામ ઝડપથી કરી આપીશ આ જાતના વિચારેાથી તેની ભાવનામાં સ્મૃતિનું સ ચરણુ થયુ હતુ તેથીજ તેની ગતિ પણ ચંચળ થઇ ગઇ હતી. અભયકુમારની હાલતને વિચારતાંજ દેવને તેના વિરહ અસહ્ય યઈ પડયા હતા, એથીજ તેની ગતિમાં પ્રમળતા આવી ગઇ હતી. સિહ જેવી ગતિ મળશાલી હાય છે, તેની ગતિ પણ સિંહ
२१५
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१६
शाताधर्म कथासन दुग्वविजयशीलया द्रुतया 'छेयाए' छेऊया आगमने विघ्नयाधाविवर्जितत्वेन णिघुपया, 'दिव्याए' दिव्या= उत्तमत्वेन मनोहरया, 'देवगइए' देवगत्या
देवसम्बन्धिश्रेष्ठ गत्या, 'जेणासेवजंबूद्दीने२' इत्यादि, यत्रैव जम्बूद्वीपो द्वीपः= मध्यजम्बूद्वीप इत्यर्थः' भारतवर्ष यत्रैव दक्षिणार्द्धभरतक्षेत्रं राजगृह नगरं पौषधशालायामभयकुमारः अष्टमभक्त कुर्वाणश्च तिष्ठिति तत्रोपागच्छति, उपागत्यान्तरिक्षप्रतिपन्नः दशार्धवर्णानि सकिङ्किणिकानि प्रवरवस्त्राणि परितः सालंकारसम्पन्नः, अभयकुमारम् एवमवदत्-हे देवानुप्रिय ! अहं खलु सौधमेकल्पवासी तव पूर्वसंगतिको देवो महद्धिकोऽस्मि, 'जण्णं' यत्-यस्मात खलु हुओ करती है उसी तरह की उसकी बह गति भी बलको लिये हुई था इसलिये उसे सिंह जैसी यहां प्रकट किया है। शीघ्र मुझे मित्र का मिलाप हो जावे ऐसी भावना उम देव के भीतर काम कर रही थी अतः उसकी गति में उड़तता आगई थी। मैं अपने मित्र के दुःखपर विजय पालूंगा ऐसा आत्मविश्वास उस देव के हृदय में जम चुका था-अतः उसकी गति में जयशीलता आगई थी। उस देव के आगमन में किसी भी प्रकार की विघ्नबाधा नहीं थी इसलिये उसकी गति छेका रूप थी। दिनभवह इसलिये थी कि वह मन को हरण करती थी। (उवागच्छित्ता) अभय. कुमार के पास आकर और (अंतलिक्खपडियन्ने दसद्धवन्नाईस खिखिणियाइ पवरवत्थाई परिहिए अभयकुमारं एवं बयासी) आकाश में ही स्थित रह कर तथा वे हो पंचवर्ण के क्षुद्रघंटिकाओं से युक्त श्रेष्ठवस्त्र पहिरे हुए उस देवने उस अभयकुमार से ऐसा कहा-(अहन्नं देवानुप्पिया पुचसंगइए सोहम्मकप्पवासी देवे महडिए) हे अभयकुमार? मैं तुम्हारा पूर्वभव का જેવી બલવાન હતી એટલે જ તેને સિંહ જેવી બતાવવામાં આવી છે. મિત્રને મિલાપ સત્વરે થાય એવા વિચારે તેના મનમાં ઉત્પન્ન થઈ રહ્યા હતા,
એથી તેની ગતિમાં “ઉદ્દતતા આવી ગઈ હતી. મારા મિત્રનું કાર્ય હું સિદ્ધ કરીશ એ આત્મવિશ્વાસ તેના મનમાં ઉત્પન્ન થઈ ગયે હતો, તેથી તેની ગતિમાં જ્યશીલતા આવી ગઈ હતી. દેવને પ્રકટ થવામાં કે આવવામાં કઈપણ જાતના અન્તરાય કે વિદને વચ્ચે નડતાં ન હતાં તેથી તેની ગતિ છેકા (ચાતુર્ય) ३५ ती. ते भनने मानारी ती भेटसा भाटकर गति हिव्य ती. (उवाग चिना) समयभारनी पासे ४२ (अंतलिक्खपडिकन्ने दसद्धवन्नाई सखि चिणिया पवरवत्थाई परिहिए अभयकुमारं एवं वयासी) माशमा मद्धता અને પાચ રંગના ક્ષુદ્ર ઘટિકાઓવાળા ઉત્તમ વસ્ત્ર ધારણ કરેલા દેવે અભયકુમારને
3-(अहन्नं देवानुप्पिया पुनसंगइए मोहम्मकप्पामी देवे महटिप) हैઅભયકુમાર હું તારા પૂર્વભવનો મિત્ર સૌધર્મ કલ્પવાસી મહદ્ધિક “દેવ છું.
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका अ १६ स १ अञ्चालमेघदोहदनिरूपणम्
२१७
पौषधयालायामष्टमभपरिगृह्य खलु मां मनसि कुर्वन् तिष्ठसि 'तं तस्मात् एष खलु ह देवानुप्रिय ! अहम् इह हव्यमागतः, 'संदिसाठि' सदिश = कथय खलु हे देवानुप्रिय ! किं करोमि ? किं दुल्यामि' किंवा तुभ्यं ददासि, किं पयच्छामि किमन्यस्मै भवन्मान्याय ददामि ?, किंवा ते तव 'हियइच्छितं' हृदयेप्सितं=मनोऽभिलषितं वर्तते । ततः खलु स अभयकुमारस्तं पूर्वसंगतिकं देवं अन्तरिक्षमतिपन्नंष्ट्वा हृष्टष्टः पौषधं पारयति, पारयित्वा करतलपरिगृहीतं शिर व मस्तकेऽञ्जलिं कृत्वा एवमवादीत् एवं खलु हे देवानुप्रिय मम लघुमातुर्धारिण्या देव्या अयमेतद्रूपः = वक्ष्यमाणस्वरूपः अकालदोहदः प्रादुमित्र सौधर्मकल्पवासी महर्द्धिक देव हूँ- (जण्णं तुमं पोसहसालाए अनुम भत्तं परिगिण्हित्ताणं ममं मणसि करेमाणे चिट्ठसि ) तुम पौषधशालामें मेरा लक्ष्य कर अष्टमभक्त की तपस्या कर रहे हो - इसलिये हे देवप्रिय ? मैं यहां तुम्हारे पास शोघ्र आया हूँ (संदिसाहि णं देवानुपिया ? किं करेमि ? किं दलयामि किं पच्छामि ? किंवा ते हियइच्छियं ?) तो हे देवानुप्रिये ? तुम कहो मैं तुम्हारा क्या कार्य करू ? किसे क्या दूं ? और विशेष कर के क्या अर्पण करू ? अथवा जो आपके लिये वह मान्य व्यक्ति हो - उसके लिये क्या सिद्ध करू ? - अर्थात् तुम्हारा मनोऽभिलषित क्या हैं ? (तएण से अभयकुमारे तं पुण्वसंगइयं देवं अंत लिक्ख पडिवन्नं परित्ता हट्ट तुड़े पोस पारेइ) देवकी इस प्रकार बात सुनकर उस अभयकुमारने उस पूर्वसंगतिक देव को आकाश में स्थित देखकर हर्षित होते हुए अपने पौषध का पालन किया - ( पारिता करयलसंपरिगहियं अंजलि कह एवंत्रयासी) पौषव पालन करके फिर उन्होंने दोनों हाथों को अजलि बद्ध कर देव से इस ( जणं तुमं पासहसालाए अनुमतं परिगिहिताणं ममं मणसि करेमाणे चिठ्ठसि મારૂ ધ્યાન કરતા તમે પૌષધશાળામાં અષ્ટમ ભકતની તપસ્યા કરી રહ્યા છે. હું हेवानुप्रिय | मेथी ४ हु म यारे तभारी पासे सत्वरे आव्यो छ (संदिसाहिणं देवानुपिया ? किंकरेमि ? किं दलयामि ? किं पयच्छामि किं वा ते हिय इच्छियं ?) तो हे हेवानुप्रिय । मोटो, हु तभाई शु अभ ४३ ? अने शुद्ध आयु । अथवा કઇ વિશેષ વસ્તુ તમને અર્પણુ કરૂ' 1 અથવા તમારા સન્માન માટે શું સિદ્ધ કરી આપું ? अथवा तमाशे भनोरथ शु छे ? (त एणं से अभयकुमारे तं पुव्वसंगइयं देवं अंत लिक्खपचिन्नं पासित्ता हडतुडे पोस पारेइ) हेवनी भावात सांलणीने पूर्वसंगतिदेवने भाशुभां स्थित लेने प्रसन्न थता तेथे भौषध पाज्यु (परिताकरयल संपरिगहियं अजलिं कडे एवं वयासी) पौषध पाणीने आणि मद्ध
૨૮
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
ज्ञाताधर्मकश्वासन भृत:-धन्याः खलु ता अम्बाः तयैव 'पुत्रगमेणं' पूर्वगयेन-पूर्वोक्तपाठेन यावत् 'विगिजामि' चिनयामि-पूरयामि । 'तन्न' तत्-नम्मा वलु त्वं हे देवानुत्रिय! मम लघुमातुर्धारिण्या देव्या इममेतपमकालदोहदं 'विणेहि' विनय-पूरय । तनः खलु स देवः अभयेन कुमारेणैवमुक्तः सन् हृष्टतुष्टः अभयकुमारमेवमवादीद-त्वं खलु हे देवानुप्रिय! 'मुणिव्यवीसत्थे' सुनिवृतविश्वस्तः सुष्टु निर्वृतः स्वस्थ विश्वस्ता विश्वासयुक्तः 'अच्छाहि' आस्स्व-तिष्ठ, तपोऽनुष्ठानादिरूपं कष्टं मा कुरु इति भावः, 'भहणं' अहं खलु तव लघुमातु र्धारिण्या तरह कहा-(एवं खलु देवानुप्पिया ! मम चुल्लमाउयाए धारिणीए देवीए अयमेयारवे अकालडोहले पाऊभूए) हे देवानुप्रिय ? आपसे यह काम है कि मेरो छोटी माता जो धारिणी देवी है उसे ऐसा अकाल दोहला उत्पन्न हुआ है जो इस तरह है (धन्नाओ णं ताओ अम्मयाओ तहेव पुवगमेणं जाब विणिज्जामि) कि वे माताएँ धन्य है आदि२ यह सब पहिले कह दिया गया है। इस प्रकार अभयकुमारने उस देत्र को अपनी छोटी माता धारिणीदेवी के समस्त दोहले को यहां दुहरा कर सुनादिया। (तन्नं तुमं देवानुप्पिया ? मम चुल्लमाउयाए धारिणीए देवीए अयमेया रूवे अकालटोहल विणेहि) इसलिये हे देवगनुप्रिय ? मेरा मनोभिलषित यही है कि तुम मेरीछोटी माता धारिणी देवी के इस अकालोद्भूत दोहले श्री पूर्ति करी। (तपणं से देवे अभएणं कुमारेण एवं बुत्ते लमाणे हतु अभयकुमारे एवं यामी) इस प्रकार अभयकुमार के द्वारा कहे गये उम देवने हर्षित हृदय होकर अभयकुमार से ऐसा कहा-(तुमण्ण देवाणुपिया? सुणियवीसत्ये अच्छीहि, अहणं तव चुल्लमाउयाए धारिणोए थरा समय:भारे हेपने यु-(एवं खल देवानप्पिया! मम चुल माउयाए धारिणीप देवोए अयमेयानवे अकालडोहले पाऊभूग) हे देवानु प्रिय ! भाश नाना (44) मानाने को age (पन्न थयु छ. (धन्नाओ, णं ताओ अम्म याओ तहेव पुवरामेग जाब विणिजामि) ते भातायो धन्य छ, माम पूर्व पथ्यामा मायेला नी आधी पात हेवने ४ी समजावी. (नन्नं तुमं देवानुः प्पिया? मम चुल्लमाउयाए धारिणीए देवीप अग्रमेयाख्वे अकालडोहल विणेहि) भाटे देवानुप्रिय! भारी अनिदाया तमे भास (अ५२) भाता घा नीना PRIL नी ति ४३. (नण्ण से देवे अभपणं कुमारेणं एवं बुरे मनाणे हट्ट तु अभयकुमारं एवं वयानी) - प्रभाग असयभारनी पीन प्रसन्न वैसा है तन :-तुमणं देवाणुपिया? मुणिय वीसत्थे अच्छाह, अहणं नव उल्लमाउपाए धारिणीप देवीए अग्रमेयास्वं
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिटीका अ १ १६ अकालमेघदोहदनिरूपणम् देव्या इममेतद्रूपं दोहद विनयामि पूरयामि । इति कृत्वा अभयस्य कुमारस्यान्तिकात् प्रतिनिष्कामति गच्छति, प्रतिनिष्क्रम्य गत्वा उत्तरपौरस्त्ये ईशान. कोणे खलु भारपर्वते 'वेउब्वियसमुग्धाएणं ममोहणइ' वैक्रियसमुद्धातेन समवहन्ति वैक्रियसमुद्धातं करोति, समवहत्य कृत्वा संख्यातानि योजनानि दण्डं 'निस्सारहनिःसारयति यावद् द्वितीयवारमपि चैक्रियसमुद्धातेन समनहन्ति समवहत्य 'सगज्जियं' सगणिता-मेघध्वनिसहितां, 'सविज्जुयं' सविधुतं, 'सफुसियं' सपृ. देवीए अयमेयारूवं दोहलं विणेमित्ति कटु अभयस्स कुमारस्स अंतियाओ पडिणिक्खमइ) हे देवानुमिय ? आप स्वस्थ हों और विश्वासयुक्त रहे ? अर्थात् यह तपोनुष्ठानरूप जो आप कप्ट कर रहे हो अय यह नं करो मैं निश्चयतः तुम्हारी छोटी माता धारिणी देवी के इस कथित अकाल दोहले की पूर्ति कर दूंगा। इस प्रकार कह कर वह देव अभयकुमार के पास से निकला और (पडिणिक्खमित्ता उत्तरपुरथिमेणं वेभारपन्चए उब्वियसमुग्घाएणं समोहणइ) निकल कर ईशानकोण में वैभार पर्वत के ऊपर वैक्रियसमुद्धात से उसने अपने आत्मप्रदेशों को फैलाकर बाहर निकाला (समोहणिता संखेज्जाइं जोयणाई दंड निस्सारइ जाव दोच्चपि वेउब्वियसमुग्धाएणं समोहणइ) निकल कर उन आत्म प्रदेशों के फिर उसने संख्यात योजन तक देडरूप से रचा-इसी तरह दुवारा भी उसने इसी तरह से वैक्रिय समुद्धात से आत्मप्रदेशों को फैला कर बाहर निकाला और उन्हें संख्यात योजन तक दंडाकार से परिणमाया (समोहाणित्ता खिप्पामेव सगजियं सफुसियं तं पंचवन्न मेहणिणाओवसोहियं दिवं पाउससिरिं विउव्वेइ) परिणमाकर फिर उसने शीघ्र ही मनोदोहलं विणेमित्ति कटु अभयस्स कुमारस्स अतियाओ पडिगिक्खमइ) હે દેવાનુપ્રિયા તમે સ્વસ્થ થાઓ અને વિશ્વાસ રાખો. એટલે કે આ જાતનું કઠણ તપ કરીને શરીરને કષ્ટ આપી રહ્યા છે તે હવે આવું ન કરે ચોક્કસપણે હું તમને ખાત્રી આપું છું કે તમારા નાના (અપર) માતા ધારિણી દેવીના અકાળ દેહદની પૂતિ જેમ તમે કહ્યું તેમજ કરી આપીશ. આમ કહીને તે દેવ અભયકુમારની पासेश्री. विहाय थयो भने (पडिणिक्खमित्ता उत्तरपुरस्थिमेणं वेभारपब्बए वेउव्वियसमुग्धाएणं समोहणइ) विहाय थ न शान मां वैमा२ पतन। ५२ વૈકિય સમુદ્ધાત દ્વારા તેમણે પિતાના આત્મસ્થ પ્રદેશને ફેલાવીને બહાર પ્રકટ કર્યા - (समोहणित्ता संखेज्जाई जोयणाइ दंडं निस्सारइ नाव दोच्चंपि वेउनिय समुग्धाएण समोहणइ) ०५७।२ ५४टने ४ तेभए मात्मप्रशाने ५२१ सम्यात
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२०
शाताधर्मकथासूत्र पन-प्रवृत्तवपणन्दुसहितां, पञ्चवर्णमंघनिनादोपशोभिता. दिव्यां= मनोहरा पाउससिरी' प्राझियं वर्पाकालसम्बन्धिनी शोभा विकुर्वते प्रकटीकरोति, विकुर्वित्वायत्रैवाभयकुमारस्तत्रैवोपागच्छति, उपागत्य अभयकुमारमेवमवदन-एवं खलु हे देवानुप्रिय ! मया तब 'पियट्टयाए' प्रीत्यर्थ सजिता सविधुद सप्पत दिव्या पाश्रीः 'विउन्विया' विकुर्विता-प्रकटीकता, 'तं' तत-तस्मात् विनयतु-पूरयतु खलु हे देवानुपिय ! तव लघुमाता धारिणीदेवी इममेत पमकालदोहदम् । ततः खलु स अभयकुमारस्तस्य पूर्वसंगतिकस्य देवस्य हर वर्षाकाल संबन्धी शोभाको कि जिस में महान् मेघों की ध्वनि हो रही है और जो पंचवर्णवाले मेघों के निलाद से तथा छोटी२ बिन्दुओं के बर्पण से शोभित है, प्रकट किया। (विउवित्ताजेणेव अभयकुमारे तेणामंत्र उवागच्छड उबागच्छित्ता अभयकुमार एवं वयासी) प्रकट करके फिर वह जा अभयकुमार था वहां पहुचा-पहुँच कर उसने अभयकुमार से ऐसा कहा (एवं खलु देवाणुप्पिया? मए तबपियट्टयाए सगजिया सविज्जुया मफुसिया दिव्या पाउमहिलरी विउबिया) हे देवानुप्रिय ? मैने तुम्हारी मोति के लिये सगर्जित, साधत एवं छोटी२ विन्दुओं के वर्षण से युक्त वर्षाऋत की गोमा प्रकट करदा है (विणे उणं देवाणुप्पिया? तब चुल्लमाउया धारिणा देवी अपमेयाव अकालदोहल) तो हे देवानुप्रिय ? जापकी छोटी माता धारिणीदेवी अपने उप अकाल दोहद की अब पूर्ति થાજન સુધી દડના આકારે બનાવ્યા. આ પ્રમાણે બીજી વખત તેમણે ક્ય
મુદ્રાન હાર આત્મપ્રદેશને ફેલાવીને બહાર પ્રકટ કર્યા અને સખ્યાત જન સુધી १८ २२ परित या (ममोणित्ता खिप्पामेव सगज्जियं सविज्जु मफु मित्रं त पचानमणि गाव मोहय दिवं पाउसिरि विउवइ) પરત કરીને તેમાં સત રે મહાન માની ગર્જનાઓ વાળી. અને પંચવર્ણવાળા વાદ આના અવાજની તેમજ નાના નાના ટીપાઓના વર્ષણથી શેભતી મનહર વર્ષા अपनी नान प्रटायी. (विजावा जेण: अभयकुमारे तणामत्र उवागच्छा उयानन्छिता अभयकुमार राव यासी) मा शोभाने टावीने हे समय
भी ना पाय 08 -(एवं स्वल देवाणप्पिया! मए तब पियट्टयाए मग. जिगा मविया मफुसिया शिव्या पाउममिरी विजया) यानुप्रय! એ તમારી પ્રીતિને લીધે મગજંત, અવિદ્યા અને નાના ટીપાઓવાળી વાની
बान टावी छ (तं विणेण देवाणुपिया? तव चुल्लमाच्या धारिणी दी अयमे यावं अकालदोहल) ता हेय नुप्रिय! तमा नाना (अ५२) માના ધરિ દેવી પોતાના અકાળ દહદની હવે પૂર્તિ કરે આમ (a gri a
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२१
अनगारधर्मामृतवर्षि टोका अ. १ सू. १६ अकालमेघदोहदनिरूपणम् सौधर्मकल्पवासिनोऽन्तिके इममर्थ श्रुत्वा निशम्य हृष्टतुष्टः स्थकात् भवनात् प्रतिनिष्क्रामति-निःसरति, प्रतिनिष्क्रम्य, यत्रैव श्रेणिको राजा तत्रैवोपागच्छति, उपागत्य करतलपरिगृहीतं शिर आवर्त मस्तकेऽञ्जलिं कृत्वा एवमवदत्-एवं खलु हे तात ! मम पूर्वसंगतिकेन सौधर्मकल्पवासिना देवेन क्षिप्रमेव सजिता सविघुत् पञ्चवर्णमेघनिनादोपशोभिता दिव्या प्रादृट्झीः विकुर्विता चैक्रियशक्तया प्रकटीकृता। 'त' तत्-तस्मात् विनयतु-पूरयतु मम लघुमाता धारिणीदेवी अकाल कर ले ! (तएण से अभयकुमारे तस्स पुव्यसंगइयस्स देवस्स सोहम्मकप्पवासिस्स अंतिए एयमढे सोच्चा णिसम्म हतुढे सयाओ भवणाओं पडिनिक्खमइ) इसके बाद उस पूर्वसंगतिक सौधर्मकल्पवासी देव के इस कथन को सुनकर नथा हृदय में धारण कर वह अभयकुमार हर्षित होता हुआ अपने मकान से निकला (पडिनिक्खमित्ता जेणामेव सेणि ए राया तेणामेव उवागच्छइ) और निकलकर जहा अणिक महाराज थे वहां पहुँचा। (उवागच्छित्ता करयल अंजलिं कर्ट एवं वयासी) पहुँचकर उसने दोनों हाथों को अंजलिरूप में करके और उसे मस्तक पर चढाकरके राजाको नमस्कार किया और इस प्रकार कहा-(एवं खलु ताओ ? मम पुव्व से गइएणं सोहम्मकप्पवासिणा देवेणं विप्पामेव सगजिया रविज्जुया पंचवानमेहनिनाओवसोहिया दिव्या पाउससिरी विउविया) हे तात? मेरे पून. भव के मित्र सौधर्मकल्पवासी देवने शीघ्र ही सगर्जित सविद्युत् तथा पच वर्णवाले मेघों के निनाद से उपशोभित दिव्य प्रावृषश्रीप्रकटकरदी है (तं विणेउण मम चुल्लमाउया धारिणीदेवीअकाल दोहल) अतः मेरी छटी म ता अभयकुमारे तस्म पुत्वसंगठ्यस्स देवस्स सोहम्मफप्पवामिस्स अतए एयमढे सोचा णिसम्म हट्ट तुढे सयाओ भरणाओ पडिनिक्वमइ) त्यामा સૌધર્મ કલ્પવાસી દેવનું આ કથન સાંભળીને તેની વાત બરાબર હૃદયમાં ધારણ ४शने समयभार हात भने पाताना भासथी मडा नी ज्या (पडिनिवमित्ता जेणामेव सेणिए राया तेणामेव उवागच्छद) अने पार नीजी अणि tan पासे या. (उवागच्छित्ता करयल अनलिं क एवं वयासी) त्या ४४ने भन्ने હાથની અંજલિ બનાવીને તેને મસ્તક ઉપર મૂકીને નમસ્કાર કર્યા અને કહ્યું – (एवं खलु ताओ? मम पुत्र सगइएण सोहम्मकप्पवासिणा देवेणं खिप्पामेव सगजिया सविज्जुया पचवन्नमेहनिनाओवसोहिया दिव्वा पाउससिरी विउब्धिया) है तात। भा। पूलवन सौधयवासी हेवे सही सानित, સવિઘત તેમ જ પાંચર ગવાળા મેઘના ગર્જનથી સુશોભિત દિવ્ય વર્ષાકાળની શોભા પ્રકટાવી છે
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
7D
शाताधमकथाङ्गमत्रे हिदम् । तनाबलु श्रेगिको राजा अभयस्य कुमारस्यान्तिके एतमर्थ श्रुत्वा निगम्य हृष्टतुष्टःसन् कौटुम्विकपुरुषान् शव्दयति, शन्दयित्वा एवमवदन-क्षिप्र. मंच भो देवानुपिय ! राजगृहं नगरं झंगाटकत्रिकचतुष्कचत्वरचतुर्मुखमहापथ. पथेपु आसिक्तसिक्त सुविय सम्मानितोपलिप्तं लुगन्धवरगन्धित गन्धवर्तिभूतं 'करेह य' कुरुत 'कारवे' कारयत च, कृत्वा च कारयित्वा च एतामाज्ञप्तिका प्रत्यपयत । ततःखलु ते कौटुम्बिक पुरुपा याक्त् प्रत्यर्पयन्ति-राजाज्ञया सर्वकार्य कृन्या कारयित्वा च राज्ञः समीपे सर्व निवेदयन्ति स्म । तताखलु स श्रेणिको धारिणीदेवी-अपने अकाल दोहले की पूर्ति करलेवें । (तएणं से सेणिए राया अभयस्स कुमारस्स अंनिए एयमढे सोचा णिसम्म हतुकौटुंबियपुरिसे सहावेह) अभयकुमारद्वारा प्रकाशितइस बात को सुनकर और उसे हृदय में अवधारितकर वे श्रेणिक राजा बहुत अधिक हर्षोत्फुल्लचित्त हुए । बादमेंउन्होंने कौडम्बिक पुरूपों को बुलाया (सदावित्त एवं वयासी) चुलाकर उनसे ऐसा कहा-(खिप्पामेव भो देवाणुपिया रायगिह नयरं सिंघाडग, लियचउक्क, चचर आसिनसित जाव सुगंधवरगंधियं, गंधवभृियं करेह य बारवेह य) भो देवानुपिय ? तुमलोग बहुतशीघ्र राजगृहनगर को त्रिकोणवाले मार्ग में तीन मागेवाले स्थान में चारमार्गों का जहां मिलान होता. है से चत्वर में तथा चार द्वारवाले गोपुर आदि में आसिक्त सित्त आदि कर- श्रेष्ठ सुगन्धित द्रव्यों से गंध की वीभूत वनामो अथवा-बनाओ। (करित्ता य कारवित्ता य मम एयमाणत्तियं पाप्पणह) जब वह इस प्रकार ने हो जाये तो मुझे पीछे खवरदो। (नएणं ते काईवियपुरिसा जाव पच्चपिणंति) राजा की ऐमी आज्ञा पाकर उन राजापुरुषोंने वैसा ही किया (तं विणे उण मम चुल्लमाउया धारिणीदेवी अकालदोहलं) तेथी भा२नाना (४५२) भाता पाशवी तेमना An Isनी पति श. (त एणं से सेणिए राया अमयस्स कुमारम्स अंतिए एयमढे सोचा णिसम्म हट्ट तुट्ट कोविय पुरिसे सहावेड) असभा२नी पात सोमणीने तक ध्यभा धारण ४ीन श्रेशि Aca pptars पाभ्या त्या२०१६ तेभरे टुमि पुरुयाने माव्या. (सदावित्ता) एवं वयासी) मोसावान यु (खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया रायगिहं नयरं सिंघाडगतिय, चउक्क, चच्चर, आमिन, सित्त जाव सुगंधवरगंधियं गंधवभ्यि करेन्द्र य कार वेद य) हे देवानुश्य ! veeी २२०८ नारने त्रावास ધાનમાં, ચાર માર્ગવાળા રસ્તામાં, ઘણા રસ્તાઓ ભેગા થતા હોય તેવા ચતુર (ચકલા)માં તેમજ ચાર કારવાળા ગપુર વગેરેમાં આસિત સિત વગેરે કરીને ઉત્તમ
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
'अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका अ १ सू. १६ अकालमेघदोहदनिरूपणम्
__ २२३ राजा द्वितीयवारमपि कौटुम्बिफपुरुषान शब्दयति, शब्दयित्वा एवमवदत्क्षिप्रमेव भो देवानुपिय! हयगजस्थयाधप्रवरकलितां चतुरङ्गिणों सेनां 'सन्नाहेह' सज्जयत-सज्जीकुरुत । लेचनक च गन्धहस्तिनं 'परिकप्पेह' परिकल्पयतसज्जीकुरुत । तेऽपि कौटुम्बिकापुरुपास्तथैव यावत् प्रत्यर्पयन्ति । ततःवलु म श्रेणिको राजा यत्रैव धारणी देवी तत्रैवोपागच्छति, उपागत्य धारिणीं देवीमेवमवादीव-एव खलु हे देवानुप्रिये ! सगळिता यावत् पाट्श्रीःप्रादुर्धता
और भापकी आज्ञानुसार हम सब काम कर चुके हैं पीछे इसकी खबर राजा को आकर के दे दी । (तएणं से सेणिए राया दोच्चपि कोडुषिय पुरिसे सहादेइ, सदायित्ता एवं वयासी) इस के बाद-श्रेणिक राजाने दुवारा भी कोम्बिक पुरुषों को बुलाया-और बुलाकर उन से ऐसा कहा-खिप्पा मेव भो देवाणुप्पिया ? हयगयरहजोह पवर कलियं चाउरंगिणि सेनं सन्नाहेह सेयणयं च गंधहत्यि परिकप्पेट) भो देवाणुप्रियो ? तुमलोग शीघ्र ही हयगजरथ तथा श्रेष्ठ योधाओं से युक्त चतुरंगिणी सेना को सजाओ और सेचनक नामकगंधहस्ती को भी सजाओ। (ते वि तहेव जाव पच्चप्पिणंति) राजा की इस आज्ञा को सुनकर उन लोगों ने वैसा ही किया और पीछे राजा को इनकी खबर दी (नएणं से सेणिए राया जेणेव धारिणीदेवी तेणामेव उवागच्छद उवागच्छित्ता धारिणीं देवीं एवं क्यासी) खवर सुनते ही श्रेणिक-राजा जहां धारणी देवी थी वहां गये-और સુગંધવાળા પદાર્થો દ્વારા સુગંધની સળી (અગરબત્તી) ની જેમ બનાવો અને બનાવડાવો. (करित्ताय कारबित्ताय मम हयमाणत्तिय पञ्चप्पिणह) न्यारे ! प्रमाणे थाय त्यारे भने ५२ पापा. (त एणं ते कोडंबियपुरिसा जाक पञ्चपिणंगि) રાજાની આ રીતે આજ્ઞા સાંભળીને તેઓએ રાજાની આજ્ઞા પ્રમાણે જ કર્યું અને છેડા વખત પછી આવીને રાજાને ખબર આપી કે અમોએ બધું કામ પતાવી દીધું છે (न एणं से सेणिए राया दोच्चपि कोडुवियपुरिसे सद्दावेइ, सदवित्ता एवं क्यासी) त्या२ मा मी0 मत औगि पुरुषाने मोवीन २०१२ये ४ विप्पामेर भो देवाणुप्पिया! हयगय रहजोह पवरकलियचाउरंगिणिं सेन सन्नावेह से यणयंच गंधहत्थि परिकप्पेह) , देवानुप्रियो। तमे सत्वरे 31, હાથી, રથ અને ઉત્તમ દ્ધાઓવાળી ચતુરંગી સેના તૈયાર કરી અને સેચનક નામક आप इस्तीने पास ४२१. (ते वि तहेव जाव पञ्चप्पिणंति) रानी माना સંભાળીને તેમણે તે જ પ્રમાણે કર્યું અને ત્યાર પછી રાજાને કામ પૂરું થઈ જવાની सम२ माची. (तएणं सेसेणिए रोया जेणेव धारिणीदेवी तेणामेव उवागच्छद उवागच्छित्ता धारिणी देवी एवंवयासी) १५२ सामनीन श्रेणुि: An El२९
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
રર૪
ज्ञाताधर्म कथासूत्रे 'तणं' तत्-तस्मात् खलु त्वं हे देवानुप्रिये ! एतम् अकालदोहदं 'विणेहि' विनय-पूरय ॥१६||०॥
मृलम्-तएणं सा धारिणी देवी सेणिएणं रन्ना एवं बुत्ता समाणी हट्तुट्रा जेणामेव मज्जणघरे तेणेव उवागच्छइ उचागच्छित्ता मजणघरं अणुपविसइ अणुपविसित्ताअंतो अंते उरंसि पहाया कयवलिकम्मा कयकोउयमंगलपाएच्छित्ता कि ते वरपोयपत्तणेउर जाव आगासफालिय समप्पभं, अंसुयं वियत्था सेयणयं गंधहत्थि दुरूढा समाणी अमयमहियफेणपुंजसपिणगासाहि सेयचामरवालवीयणीहिं कीइज्जमाणीर संपत्थिया। तएणं से सेणिए राया पहाए जाव सस्सिरीएहत्थिखंधवरगए सकोरंटमल्लदामेणं छत्तेणं धरिजमाणेणं चउचाम राहिं वीइज्जमाणाहिं धारिणीं देवीं पिलो अणुगच्छइ। तएणं सा धारिणी देवी सेणिएणं रन्ना हत्थिखंधवरगएणं पिट्रओ पिटुओ समणुगम्ममाणमग्गा हयगयरहजोहकलियाए चाउंरंगिणीए सेणाए सद्धि संपग्वुिए महया भडचडगरविंदपरिक्खित्ता सव्विड्डाए सव्वजईए जाव दुंदुभिनिग्घोसनादियरवेणं रागिहे नयरे सिंगाडगतिगचउक्कबच्चर जाव महापहेसु नगर जणेणं अभिनंदिजमाणा२ जेणामेव वे.
नाकर उनसे इस प्रकार कहने लगे-(एवं दल देवानुप्पिए सगजिया जाव पाउसमिन पाउन्मृया. नणं तसं देवाणुप्पिए ?-एयं अकाल दोहलं विणेहि) देवानुप्रिये । मनर्मित आदि पूति विशेषणोवाली प्रायपश्री (वर्याऋतु) प्रकट हो गई है। मो हे देवालुमिये ? अब तुम अपने बालोद्भूत दोहले की पूर्ति करो । “मत्र १६” ।
हीनी पासे या, अने वा साया -(एवं ग्बलु देवानुप्पिए, संगजिया जाव पाउममिरी पाउन्भृया, नण नुमेदेवागुप्पिण! एवं अकालदोहलं विणेहि) છે દેવાનુ પ્રિયે ! સગર્જિત વગેરે પૂર્વોક્ત વિશેષણવાળી વસ્તુની શોભા પ્રકટ થઈ ગઈ છે. માટે હે દેવાનુપ્રિયે ! તમે હવે તમારા અકાળદેહદની પૂર્તિ કરો સૂ“૧૬”
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
भनगारधर्मामृतवर्षिणी टोका अ.१ १७ अकालमेघदोहदनिरूपणम् २२५ भारगिरिपवए तेणामेव उवागच्छइ, उपांगच्छित्ता वेभारगिरिकडगतडपायमूले आरामेसु य उजाणेसु य काणणेसु य धणेसु य वणसंडे. सु य रुक्खेसु य गुच्छेसु य गुम्मेसुयलयासु य वल्लीसु य कंदरासु यदरीसुय चुण्ढीसुयदहे य जूहेसु य कच्छेसु य नईसु य नईसंगमेसु य विवरेसु य अच्छमानी य पेच्छमाणी य मजमाणी य पत्ताणिय पुष्पाणि य फलाणीय पल्लवाणि गिण्हमाणीय गिण्हावेमाणीय माणेमाणीय अग्धायमाणीयपरिभुजमाणीय परिभाएमाणीय वेभारगिरिपाय मूले दोहलं विणेमाणी सव्वओ समंता आहिंडइ।तएणं धारिणीदेवी विणीयदोहला सपन्नदोहला संपन्न दोहला संमाणिय दोहला जाया यवि होत्था। तएणं से धारिणी देवी सेयणयगंधहत्थिं दूरूढा समाणा सेणिएणं रन्ना हत्थिखंधवरगएणं पिट्ठओ पिटुओ समणुगम्ममाणमग्गा हयगय जाव रवेण जेणेव रायगिहे नयरे तेणैव ऊवागच्छइ उवागच्छित्ता रायगिहं नयरं मज्झमझेणं जेणामेव सएभवणे तेणामेव उवागच्छइ, उवागच्छि त्ता विउलाई माणुस्साइंभोगभोगाई जाव विहरइ ॥१७॥सू०॥
टीका--'तएणं सा' इत्यादि । ततःखलु सा धारिणी देवी श्रेणिकेन राज्ञा एवमुक्ता सती हृष्टतुष्टा यत्रैव मज्जनगृहं-स्नानगृहं तत्रैवोषागच्छति, 'तएणं सा धारिणी देवी' इत्यादि
टीकार्थ-(तएणं सा धारिणी देवी सेणिएणं रन्ना एवं वृत्ता समाणी) इसके वाद वह धारिणी देवी श्रेणिक महाराज के इस प्रकार कहेनाने पर बहुत अधिक प्रमुदित मनवाली होती हुई (जेणामेव मज्जणघरे तेणेव उवागच्छद) 'तएणं सा धारिणी देवी' त्यादि ।
-(त एणं सा धारिणी देवी सोणि एणं रन्ना एवं बुत्ता समाणी) ત્યારપછી ધારિણદેવી શ્રેણિક રાજાના આ વચન સાંભળીને અત્યન્ત પ્રસન્ન થયા, અને जेणामेव मज्जण घरे तेणेव उवागच्छइ) ल्याउनान! तु त्यां पांच्या (उवागच्छित्ता)
૨૯
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२६
हाताधर्मकथासूत्रे उपागत्य मजनगृहं अनुपविशति, अनुमविश्य 'अंतोअंतेउरंसि' अन्त:-अन्तः पुरे, अन्तः पुराभ्यन्तरे इत्यर्थः, स्नाता कृतबलिकर्मा कृतकौतुकमंगलप्रायश्चिचा 'किं ने' किं तत्, किमधिकं तद् वर्णयामीत्यर्थः, 'बरपायपत्तणेउर जाव' वर पादप्राप्तनूपुरा अत्र यावच्छन्देनेदं द्रष्टव्यम्-मणिमेखला कटयां घृता, कंठे हाराः स्थापिता, अङ्गुलीषु मुद्रिका परिहिता, तथा कुण्डलोद्योतितानना, रत्नविभूषितानीः इति । 'आगासफलियसमप्पभं' आकाशस्फटिकसमप्रभम् निर्मलं श्वेतवर्णमित्यर्थः 'अंमयं' अंशुकं-वस्त्रं 'णियत्था' देशीशब्दोऽयं, परिधृताम्धृतवतीत्यर्थः। तथासेचनकं गन्धहस्तिनं 'दुरूढां' दूरुढ़ा-समारूढा सती 'अमयमहियफेणजहां स्नानगृह था वहां पहुँची-(उवागच्छित्सा) पहुँचकर (मज्जनघरं) स्नान गृहमें (अणुपविसह) प्रविष्ट हुई (अणुपविसित्ता) पविष्ट होकर (अतो अंते उरंसि) उसने वहां अंतःपुरके भीतर (हाया कयवलिकम्मा कय कोउयमंगलपायच्छिता) स्नान किया यलि कर्म किया, तथा कौतुक मंगलएवं प्रायश्चित्त आदि क्रियाएं की। (किं ते) अधिक और क्या कहें (वरपायपत्तणे उर जाव आगासफलियसमप्पमं अंसुयं णियत्था) चरणों में उसने सुन्दर नूपुर पहिरे। यावत् शब्द से यहां इतना ओर समझ लेना चाहिये-कि उसने कटि में मणियों की मेखला पहिनी, कंठ में हार पहिना अंगुलियो में मुद्रिकाएँ पहिनि कानों में कुंडल पहिने । कुंडलों के पहिरने से इसके मुख की अधिक शोमा हो रही थी। रत्नों की झलमलाहटसे इसका समस्त अंग चमकता हुआ उस समय दिखलाई दे रहा था । आकाश और स्फटिकमणिकी प्रभा के समान इसने वस्त्र पहिररखे थे। "णियथा" यह देशीय शम्द है और इसका अर्थ पहिरना होता है। (सेणणयं गंधहत्थि दुरूढासमाणी) पांचीन (मजनघर) स्नानगृभा (अणुपविसड) प्रविष्ट थया. (अणुपविसित्ता प्रविष्ट थने (अंतो अंते उरसि) तेभए त्यो २४पासभा (हाया कय बलिकम्मा भय कोउयमंगलपायच्छित्ता) स्नान, मलिभ, तुम भने प्रायश्चित वगेरे
भी या. (किं ते) पधारे शु डी आय. (वरपायपत्तणेउर जाव आगास फलियसमप्प अंमूयं णियत्था) तेभये पाम स२१ ४२ पहा. मा ચાવતું પદ દ્વારા જાણવું જોઈએ કે તેમણે કેડે મણિમેખલા પહેરી, ગળામાં હાર પહે, આગળીઓમાં વીંટીઓ પહેરી અને કાનમાં કુંડળે 'પારણ કર્યા. કુંડળોની શોભાથી તેમનું મેં તેજથી વ્યાપક થઈ રહ્યું હતું. રત્નોના પ્રકાશદારા તેમનાં બધાં અંગો ચમકી રહ્યાં હતાં. આકાશ અને ટિક મણિની કાંતિ જેવા તેમણે વ ધારણું ४ ता. "णियन्या" शी शण्ट छ भने तेनो मथ 'पदु” थाय छ. (सेणणयं गंधहत्धि दुरुढा समाणी) त्यारे तेमना धृ॥२ पूरे। थथे त्यारे
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणी अ.१ टीका. सू.१७ अकालमेघदोहदनिरूपणम् २२७ पुंजसष्णिगासाहि' अमृतमथितफेनपुञ्जसन्निकाशेः श्वेतचामरबालव्य जनैज्यिमाना २ 'संपत्थिया' संपस्थिता प्रचलिता । ततःखलु स श्रेणिको राजा स्नातः (कायसादिभ्यो दत्तानभागादिरूप कृतवलिकर्मा 'जावसस्सिरीए' यावत् सश्रीकः जत्र यावत्करणादिदंद्रष्टव्यम्-सर्वालङ्कारविभूषितः कृतशरीरशोभः इति, सश्रीकाश्रिया शोभया सम्पन्नः, हस्तिस्कन्धवरगतः हस्तिस्कन्धे समुपविष्टः, सकोरण्टमाल्यदाम्ना-कोरण्टपुष्पमाला युक्तेन छत्रेण ध्रियमाणेन भृत्यधृतेनेत्यर्थः युक्तः, चतुर्भिश्चामरैर्वीज्यमानैर्युक्तः, जब यह पूर्ण रूप से अपना शृंगार कर चुकी-तब राजा की सवारी का जो पट्टहस्ती था कि जिसका नाम सेचनक था और जिसकी गंधको सूंघकर दूसरे हाथी उसके समक्ष ठहर नही सकतेथे उसपर वह चढी। (अमयमहियफेणपुंजसण्णिगासाहिं सेयचामरबालवीयणीहिं वीइज्जमाणी २ संपत्थिया) उससमय उसके ऊपर जो श्वेतचमरोंके बाल रूपी पंखें ढोरे जा रहे थे वे अमृत के मथित हुए फेण पुंज के समान सुन्दर थे । तात्पर्य इसको यही है कि जब यह सेचनक हस्ती पर सवार हुई तय इसके ऊपर-चमर ढोरने वालोंने आजूबाजू में चमर ढोरना प्रारम्भ कर दिया। वे चमर अमृत के फेन पुंज जैसे बिलकुल उज्वल थे। इस तरह राजसी ठाटबाट से सुसज्जित होकर यह वहां से चली । (तएणं से सेणिए राया हाए जाव सस्सिरीए हत्थि खंधवरगए सकोरंटमल्लदामेणं छोणं धारिजमाणे णं चउचामराहिं वीइज्जमाणाहिं धारिणीं देवीं पिट्टओ अणुगच्छइ) श्रेणिक राजा भी उस समय दूसरे हाथी पर बैठकर इसके पीछे २ चल रहे थे। वह भी पहिले से ही स्नान आदि क्रियाओं રાજાની સવારીને ખાસ સેચનક નામે હાથી હતું કે જેની ગંધ સૂંઘીને બીજા હાથી તેની પાસે ઉભા રહી શકતા ન હતા–તે હાથી ઉપર ધારિણી દેવી સવાર થયા. (अमयमहियफेणपुजसण्णिगासाहिं सेयचामरवालवीयणीहि वीइज्जमाणीर संपत्थिया) ते मते तमना S५२ सईद याभरीना ५मा 5 ह्या उता तेम। મથિત થયેલા અમૃતના ફીણ સમૂહ જેવા સુન્દર હતા. કહેવાનો હેતુ એ છે કે જ્યારે ધારિણી કેવી હાથી ઉપર વિરાજમાન થયાં ત્યારે બન્ને બાજુથી ચમરે ઢળાવા લાગ્યા. (ત ચમરે અમૃતના ફીણના સમૂહ જેવા એકદમ ઉજજવલ હતા. આ રીતે રાજસી ४४थी सुशामित थने तेथे त्यांची व्याख्या. (तएणं से सेणिए राया प्रणाए जान सस्सिरीए हथिबंधवरगए सकोरंटमल्लदामेणं छत्तेणं धारिज्जमाणेणं चउचामराहिं वीइज्जमाणाहिं धारिणीदेवी पिट्टो अणुगच्छइ) श्रेलियन પણ બીજા હાથી ઉપર સવાર થઈને પાછળ જઈ રહ્યા હતા. તેઓએ પણ પહેલેથી સ્નાન વગેરે
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
शाताधर्मकथाङ्गस्त्र धारिणी देवीं पृष्टतोऽनुगच्छति । ततः खलु सा धारिणी देवी श्रेणकेन राज्ञा इस्तिस्कन्धवरगतेन पृष्ठतः पृष्ठतः समनुगम्यमानमार्गा हयगजरथयोध. कलितया चतुरङ्गिण्या से नया साधू संपरिता 'महयाभडचडगरविंदपरिक्खित्ता' महाभटचडगरवन्दपरिक्षिप्ता, तत्र-महाभटानां चडगरा: समूहाः, यूथा इत्यर्थः, से निवृत्त हो गये थे। वायस आदिको अन्नादिभाग देने रूप बलि कर्म आदि कार्य ये सब कर चुके थे। यहाँ जो यावत् शब्द-आया है-वह इस पाठ का संग्राहक है-की राजा जब धारिणी देवी के साथ चल रहे थे-तब उन्होंने भी अपने शरीर पर समस्त आभूषणों को धारण कर रखा था: विशिष्ट शोभा से ये उस समय शोभित हो रहे थे। (हत्थिखंधवरगए सकोरंटमल्लदामेणं छोणं धरिजमाणेणं चउ चामराहि वीइजमाणाहिं धारिणी देवीं पिट्टओ अणुगच्छइ) दुसरे हाथी पर बैठे तृए थे, नौकर ने इनके ऊपर राजचिह्वरूप शुभ्र छत्र जो कोरण्टपुप्पों को माला से युक्त था तान रखा था ढोरते हुए चार चमरों से ये विरा. जित होने हुए रानी के पीछे पीछे चल रहे थे। (तएणं सा धारिणी देवी सेणिएणं रन्ना हत्थिखंघबरगएणं पिट्टओ पिट्ठओ समणुगम्ममाणमग्गाहयगयरहजोइकलियाए चाउरंगिणिए सेणाएसहि संपरिघुए) इस तरह हस्ति के मुन्दर स्कंध पर आसीन हुए-श्रेणिक राजा जिस के पीछे मार्ग पर चले जा रहे है-ऐसी वह धारिणी देवी कि जो घोडे हाथी, रथ और योधाओं से युक्त चतुरंगिणी सेना से घिरी हुई है-तथा (महया भटचडगरविंद દિયા પતાવી દીધી હતી, બલિ કમ વગેરે કાર્ય પણ તેઓએ પૂરા કર્યા હતાં. અહીં જે ધાવત’ શબ્દ છે, તે સૂચવે છે કે રાજા જ્યારે ધારિણીદેવીની સાથે જઈ રહ્યા હતા ત્યારે તેમણે પણ પિતાના શરીરે બધાં આભૂષણે પહેર્યા હતાં. એક વાતની अविरार शामाथी तेमा शालित 48 २हा उता. (हत्थिन्वंधवरगए सकारटः मल्लदामेणं छत्तणं धारिजमाणेणं चउ चामराहिं बीइन्जमाणाहिं धारिणी देवी विही अणुगच्छ8) तेसी blact atथी ५२ मे उता. १२ युवानी માળાથી શોભતા રાજચિહ્નરૂપ સફેદ છત્ર નેકરોએ તેમના ઉપર તાણું રાખ્યો હતે. ઢોળાઈ રહેલા વેત ચમથી તેઓ ભતા હતા. આ રીતે તેઓ રાણીની પાછળ પાછળ dot ता. (नएणं सा धारिणी देवी सेणिएणं रन्ना हत्यिवधवरगएणं पियो ममणुगम्ममाणमग्गा यायरह जोहकलियाए चाउरगिणीए संगाए यदि संपरिबुग) प्रमाणे थाना सु२ ६५२ सा | રાજ જેની પાછળ જઈ રહ્યા છે, હાથી, ઘોડા, રથ અને પાયદલ આમ જે ચતુર
मनायाधी घरासी (महया भट टुगविद परिकिश्वत्ता) भायो.द्वामाना
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका अ.१ सू. १७ अकालमेघदोहदनिरूपणम् २२९ 'चडगर' इति देशीयःमन्दः,तेपो छन्दैःसमृदः, परिक्षिता संवेष्टिता, गन्चिट्टाए' सर्वद्धर्था छत्रादिकया राजचिनरूपया, सब्जुईए' सर्वद्युत्मा बाभरणादिना दीप्त्या, 'जाव' यावत् अन्न वायद करणादिदं दृश्यम्-सर्वरलेन सर्वसमुदायेन=पुरवासिसम्व्हेन सादरेण सर्वविभूत्या समस्तमोभया इति । 'दुंदु. भिनिग्घोसनादियरवेणं' दुन्दुभिनिघापनादितरवेण अन्न दुदुभि इत्युप लक्षणम् अन्येपामपि वाद्यालास् निघोपः बाद्यवादनमयत्नजनितःशब्दः, नादितं ध्वनिमात्र, तद्रूणे रवः-शब्दस्तेन सहिता, राजगृहे नगरे शृङ्गाटकत्रिकचतुष्कचत्वर० यावन्महापथेषु नागरजनेन अभिनन्धमानो २ यत्रैव वैमारगिरिपर्वतस्तत्रैवोपागच्छति, उपागत्य 'वे मार गिरिखडगतडपायमले' वैभारगिरिकटकतटपादसले तत्र वैभारगिरे कटक तटानिएकदेशनटानि, पा. दाश्व-तत्समीपवतिनो लघुपर्दताः तेषां यन्मवृक्षलतादि परिगुतरमणीयप्रदेशाः तत्रारामेपु आरमन्ति-क्रीडां कुर्वन्ति जना नाभवी वामन्तीलतागृहादिपु यत्र ते परिक्खित्ता) महा मटोंकायश्च वृन्द जिसे संवेष्टित किये हुए हैं और जो अपनी (सन्निट्टीए राज्याईए जाब दुदभिनिग्घोसनादियरवेणं) समस्त राज्य चिह्नादिरूप छत्रादिऋद्धि से आमरण आदिको की दीति से तथा यावत् शब्द से मुचित किये गये समस्त बल से पुरवासिजनों के सत्रह से समस्त प्रकार की शोभा से दुर्बुमि आदिसमस्त प्रकार के निर्घोष सेनिनाद से (रायगिह नयरे लिघोडगतिगच उक्काचच्चर जाव महापहेसु नगर जणेणं अभिनदिज मागार) राजगृह नगर में श्रृंगाटक त्रिक, चतुष्क, चत्वर
आदि महापथों में नगर निवासी मनुष्यों द्वारा बार२ अभिनंदित होती हुई (जेणामेव वेभारगिरिपन्दए तेणालेव उवागच्छद) जहां वैभार गिरिपर्वत था वहां पहुंची (उवागन्छित्ता वेभार गिरिकडगत उपायले आरामेसु य, समूड की या त२३ छ भने के पानी (सबिए सज्जुईए जार दुदंभि निग्घोसनादियरवेणं) समस्त रा०बिडन३५ छत्र वगेरे ऋद्धिथी,
२२ बगेरेनी દીપ્તિથી તેમજ ચાવતું પદ વડે સૂચવાએલા સમસ્ત બલથી નગરજનોના સમૂહથી, समाथी दुलि वगैरेना या निर्धाथी निहानथी, (रायगिहे नगरे सिंधा डगनिग बचच्चर जाप महायहेतु नगरजजेणं अभिनंदिजमाणार) રાજગૃહનગરમાં શૃંગાટક, ત્રિક, ચતુષ્ક, ચત્વ વગેરે મહાપામા (રાજમાર્ગોમાં) नागरिदा पवार मलिनहित थना या वी (जेगामेव वेभारगिरि पठनए तेगामेव उगगच्छइ) arया वैमा२ पान तो त्या पाडाया. उवापच्छिना वेभारगिरिकडगतडपायमूले आरपमेनु, य उजाणेसु य, काणणेसुय य चणेय,
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१०
ज्ञाताधर्म कथाजस्त्रे आरामाः, तत्र 'उजाणेसु' उद्यानेषु-पुष्पप्रघानक्षलतादिरूपेषु च तथा 'काणणेसु' कानने पु-नगासन्नसामान्यभन्दयुक्तेषु 'वणेसु' बनेपु-नगरात् दूरस्थरमणीयक्षसमूहेघु च 'वणसंडेसु' वनखंडेषु च-एकजातीयाऽऽम्रादि वृक्षसमुदाययुक्तेषु तथा 'रुक्खेमु क्षेपु-एकैकाशोकादिवृक्षेषु 'शुच्छेस्लु' वृन्ताकी प्रभृतिपु गुच्छाकारपुष्यपत्रफलादियुक्तेपु 'गुरमेमु' गुल्मेषु-वंशजाली प्रभृतिषु उजाणेसु य, कागणेसु य, वणेसु य, वणसंडेमु य, रुक्खेसु य, गुच्छेसु य, गुम्मसु य, लयामु य, वल्लीमु य, कंदरामु य, दरीस य, चुण्डीसु य, दहेमु य, जहेसु य, कच्छेमु य,नई सु य, नईसंगमेसु य, विवरेमु य अच्छमाणी य, पेच्छमाणीय, मजमाणी य पत्ताणि य पुष्पाणि य, फलाणिय, पल्लवाणि गिण्डमाणी य, गिण्हावेमाणी य, माणेमाणी य, अग्घायमाणी य, परिभुंजमाणी य, परिभाएमाणी य, वेभारगिरिणायमूले दोहलं विणेमाणी सचओ समंता अहिंडेड) वहां पहुंच कर वह वैभारगिरि के कट कतट के एक और की तलहटी के तथा पादों के-तत्समीपवर्ती छोटे२ पर्वतों के-मूल भाग मेंवृक्षलता आदि से सघन रमणीय प्रदेशों में आरामों में-जहां मनुष्य वने हुए माधवी-वासन्तीलता गृहादि कों में क्रीडा करते हैं उन प्रदेशो में, उद्यानों में जहां पुष्प प्रधान वृक्ष एवं लताएँ आदि होते हैं उन स्थानों में- काननो में-पर्वत के समीपवर्ची उन प्रदेशों में कि जो साधारणक्षा. बलि से युक्त रहते हैं-बनोंमें-नगर से दरवर्ती स्थानों में जो रमणीय वृक्ष इन्द में आकीर्ण होते हैं-वृक्षों में-एक जातिके वृक्षों के अनेक पंक्तियों वणमंडेगु य, मक्खमु य, गुच्छेमु य, गुम्मेमु य, लयास य, वल्लीमु य, कंदगासु य, दरीमृय, चुण्डीसु य, दहेसुय, जूहेमु य, कच्छेमु य, नइसय, नई सेगमेमु य, विवरेस, य, अच्छमाणी य पेच्छमागीय, मजमाणीय, पत्ताणिय, पुष्पाणिय, फलाणिय, पल्ल बाणि य, गिहमाणी य, गिण्हावेमाणीय, माणेमागीय, अग्यायमाणी य, परिभुजमाणीय, परिभाएमागी य, वेभारगिरिपायमले दोहलं विणेनामी सन्धी समना अहिंडइ) त्यां पडेयान ધારિદેવી ભારપર્વત પ્રદેશની એક તરફની તળેટીના તેમજ વૃધ્રાના, તેની પાસેના નાના પર્વતના “ ભાગમાં, વૃક્ષલતા વગેરેથી સઘન અને મનોહર પ્રદેશમાં. આરામમાં (બગીચાઓમાં કે હત્યા માણો માધવી અને વાસન્તી લતાગૃહમાં કીડાઓ કરે છે, તેવા પ્રદેશમા, ઉદ્યાનમાં ત્યા પુખ્ય પ્રધાનવૃક્ષો અને લત ઓ વગેરે શોભે છેતેવાં સ્થાનમાં, કાનમા, (જંગલેમા) અર્થાતુ પર્વતની પાસેના ત પ્રદેશ કે જ્યાં સાધારણ વૃદાવલિ હાય છે, વનમાં અર્થાત્ નગરથી દર કે જે રમણીય વૃક્ષેથી આવટિત રહે છે, વૃક્ષોમાં, અથાંત એક જનના પંકિતબદ્ધ ઉભેલા અનેક વૃક્ષોમા,
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
भनगारधर्मामृतवर्षिणी टीका. अ.१ सू, १७ अकालमेघदोहदनिरूपणम् २३१ मंडपायाकार परिणतलतागृहेषु 'लयासु' लता-चपकांदिलतामंडपेषु 'वल्लीसु' वल्लीषु नागवल्ल्यादिषु 'कंदरामु' कन्दरासु-महागुहामु='दरीतु' दरीषु-लघुगुहामु 'चुंढीस' दुई पु-अस्पोदक जलाइरेषु 'दरीमु' देषु 'होदति झापायाम् 'जूहेसु' यूथेषु-गजमर्कटादियूथेषु 'कच्छेषु' कच्छे सु-नदी तीरेषु 'नईसु' नदीघु-सरित्सु 'नईसंगमेसु नदी संगमेपु-मिलितानेकनदीपु 'विव रेषु-स्वाभाविक निझरा. दिना पूरितगर्तेषु चकाराः सर्वत्र समुच्चये न्यायालङ्कारे च उक्तसर्वस्थानेषु 'अच्छमाणीय' तिष्ठन्ती च-चकारात् श्रमापनोदाय क्षणमुपविशन्ती च 'पेच्छमाणीय' प्रेक्षमाणा-पश्यन्ती चारामादि शोभाम् 'मजमाणी य मञ्जन्ती च% नधादिजलेषु स्नान्ती पत्राणि पुप्पाणि फलानि च 'पल्लवाणि य' पल्लवान्= किसलयानि सुकोमलपत्राणि 'गिहावेसाणीय' गृहन्ती-मनोविनोदाद्यर्थपत्र. में गुच्छाकार पुष्प पत्र एवं फल आदि समन्वित गुच्छो में, गुल्मों मेंमंडपादि आकार में परिणत हुए लतागृहों में,-लताओं में-चंपकआदिलताओं के मंडपों में, वल्लियो में-नागवल्ली आदि वेलों में-कंदराओ में-बडी२ गुफाओ में दरियों में-छोटी छोटी गुफाओं में चुण्डियों में-छोटे२ जलाशयों में हृदों में-होदों में, यूथों में-हाथी आदि के झुंडों में कच्छों में नदी के तीरों में, नदियों में तथा अनेक नदियों के संगमरूप स्थानों में तथा विवरों में-उन स्थानों में कि जहां झरनों के पड़ने से खड़े बन जाते हैं खडी रही-क्षणएक अपने श्रम को दर करने के लिये वह बैठी थी। आराम आदि इन स्थानों की उसने शोभा भी देखी। नदी आदिजलाशय प्रदेशों में उसने स्नोन भी किया। पत्रों, पुष्पों, फलों तथा किसलयो-कोमलपत्तों-कुपलों को उसने मनोविनोद ગુચ્છાકાર પુષ્પ, પત્ર અને ફળોના સમન્વિત ગુચ્છામાં ગુલ્મોમાં, મંડપ વગેરેના આકારમાં પરિણત થયેલા લતાગૃહમાં, લતાઓમાં-ચંપક વગેરે લતાઓમાં મંડપમાં, વલિઓમાં–નાગવલી વગેરે વેલમાં, કંદરાઓમાં–મેટી ગુફાઓમાં-દરિયામાં–નાની નાની ગુફાઓમાં, ચઢિયોમાં-નાના જળાશયમાં હદમાં, પાણીના ઊંડા (દ્રહ) ખાડાઓમાં, યૂથમાં,-હાથી વગેરેના ટેળાઓમાં, કચ્છમાં–નદીના તટવતી પ્રદેશમાં, તેમજ વિવરમાં,અર્થાત તે સ્થાનમાં કે જ્યાં ઝરણાંઓ પડવાથી ઊંડા ખાડા થઈ જાય છે-ઊભાં રહ્યાં એકક્ષણ પિતાના થાકને મટાડવા માટે તેઓ ત્યાં બેઠાં. આરામ (બગીચા)વગેરે સ્થાની તેમણે શોભા પણ જોઈ. નદી વગેરે જલાશમાં તેમણે સ્નાન પણ, કર્યા, પત્ર, પુષ્પ, ફળ, કિસલય અને કંપળને તેમણે મને વિનોદ માટે ગ્રહણ કર્યા અને તે જ પ્રમાણે સખીજનો દ્વારા પણ ગ્રહણ કરાવડાવ્યાં. લતા વગેરેના સ્પર્શ દ્વારા તેમણે સ્પર્શ સુખ
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨
ज्ञाताधर्म कथासूत्रे
पुष्पादि गृहन्ती 'गिण्हावेमाणी य' ग्राहयन्ती सखीद्वारा 'माणेमाणी य' मानयन्ती - लतादि रपठीना गुखमनुमदन्ती 'अग्घायमाणी ' जिघ्रन्ती च पुष्पादिकम् 'परिभुंजमाणी' परिभुञ्जाना फलादिकम् सखीभिःसह 'परिभायमाणी' परिमाजयन्ती फयदि कास्तूनां यथायोगं विभागं कुर्वाणा, वैभार गिरिपाद एवं दोहदं 'विणेमाणी' विनयन्ती = पूरयन्ती 'सव्वओ' सर्वतः सर्वमकारेण 'समता' समन्तात् सर्वदिक्षु 'आडिइ' आण्डिते = इतस्ततो गच्छति । ततः स ना धारिणी देवी अकालमेघदोहदे पूर्णे सतिविनीतदोहदा = पूरित dear todaurgaवोत, संपन्नदोहदा=अकालमेघदर्शनात्, सम्पूर्णदोहदा = अकालमेघवर्षणशोसावलोकनपूर्वकयथेच्छ क्रीडाकरणात् संम्मानितदोहदा - स्वमनो स्थानुकूलसकलवस्तुलाभात् जाताचाप्यभवत् । ततः ग्वलु सा धारिणी देवी सेचके निमित्त ग्रहण किया औरं सखियों द्वारा भी उन्हें ग्रहण कराया । नाड़िको के स्पर्श आदि से उसने सुखका अनुभव भी किया पुष्पों को यहां उसने संघानी राखियों के साथ सने फलादिकों की गाया भी । तथा उनका वहां उसने विभाग भी किया । इस तरह विविध क्रीडाओं द्वारा उसने नैभारगिरिके तलहट्टी में अपने दोहद की पूर्ति की। और सर्व प्रकार से वह वहां समरत दिशाओं में इधर से उधर घूमी । (तपणं मा धारिणीदेवी विणी दोहला संपन्न दोहला मंपुन्न दोहला संभाणिय दोहला जावा यात्रि होत्या) इस प्रकार वह धारिणी देवी अकाल मेघदह के पूर्ण होने पर अकाल मेघ के प्रादुर्भाव से पूरित दोहदा अकार सेव के दर्शन से संपन्न दोहहा अकाल मेघ के प्रादुर्भाव से पूरित दोहदा. अकाल भेव के दर्शन से संपन्न दोहदा, अकाल मेघ के वर्षण में शोना का निरीक्षण करती हुई यथेच्छ क्रीडा के करने से संपूर्ण दोहा और अपने मनोरथ के अनुकूल सकल वस्तुओं के लाभ से संमाननो बन गई। नए से धारिणी देवीं सेवणयगंधहथि મેળવ્યુ. તેમણે ત્યા પુપાની સુવાસ લીધી, અને સખીજના સાથે તેમણે ફળ વગેરે ની ત્યા તેણે વણી પણ કરી આ પ્રમાણે અનેક જાતની ફીયાઓ દ્વારા તેમણે વૈભાર પર્વતની તળેટીમાં પાતાના દાદની વૃતિ કરી. તે ત્યા રાત્ર રીતે આમતેમ श्री पाणी देणी विणीय दोहलासंपन्न दोहलासंपन्न दोडलासंमाणिय बनाया गानि होत्या) या श्राधानिशी हेवी गाण भेध દેહદ પૂર્ણ થયા પછી ડાળ મેઘના પ્રાદુર્ભાવિથી પૂતિ દાદા, એકાળે મેઘદર્શનથી પન્ન દાહના અકાળે મ॰ શ્રી, શાળાનું નિરીક્ષણ કરતી પાતાની ઈચ્છા મુજખ્ કીયાએ કરવાથી પૃ દાડુકા અને પાનાના મનાથને અનુકૃળ બધી વસ્તુઓ
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका अ १ सू१७ अकालमेघदोहदनिरूपणम्
२३३
नकगन्धहस्तिनं दुडा=समारूढासती श्रेणिकेन राज्ञा हस्तिकन्धवरगतेन पृष्ठतः २ समतुगम्यमानमार्गा, हथगज यावद्रवेण यत्रैव राजगृहं नगरं तत्रैवोपागच्छति, उपागत्य राजगृहस्य नगरस्य मध्यमध्येन यत्रैव स्वकं सवनं तत्रैनरोपागच्छति, उपागस्य विपुलान् मानुष्यकान् भोगभोगान् = शब्दादि विषयान् यावद् विहरति ॥ १७० ॥
दूहा माणी सेणीणं रन्ना हत्थिखंधवरणएणं पिटुओ समनुगममाणमग्गा हयगयजाव वेणं जेणेव रायगिहे नयरे तेणेच उद्याच्छाई) इसके बाद वह धारिणी देवी सेचनकगंधहत्थी पर आरूढ होकर श्रेणिक राजा से पीछेर अनुगम्यमान होती हुई तथा हयगज आदि चतुरंगिणी सेना से युक्त होती हुई राजगृहनगर की ओर वहां से रवाना हुई । जाते समय जिस प्रकार विविध प्रकार के बाजों की ध्वनि आदि के साथयह स्थित ( रवाना) हुई थी उसी प्रकार वह यहां से वापिस आते समय भी उसी ठाट से बाजों कि ध्वनि के साथर नगर में श्रई । ( उवागच्छित्ता रायगि : नयरं मज्झमज्झेणं जेणामेव सए भवणे तेणायेव उवामच्छ) आकर के वह राजगृहनगर के बीचो बीचवाले मार्ग से होती हुई जहां अपना भवन था वहां आई। (उवागच्छिता बिउलाई माणुस्साई भोग भोगाई जान विरइ) वहां आकर वह विपुल मनुष्यमत्र संबन्धी शब्दादि विषयोंको भोगती हुई अपना गर्भ कालका समय सुख पूर्वक विताने लगी | सूत्र ||१७||
सन्मानित होहुहा थ. (तएणं साधारिणी देवी सेयणयगंधहत्थि दूखढा समाणी सेणी एवं रन्ना हत्थिखंधवरगरणे पिट्टओ ? सम्णुगममाणमग्गा हयगय जाव रदेणं जेणेव रायगिहे नघरे तेणेव उवागच्छइ) त्यारमाह धारिणी ठेवी સેચનક નામના ગંધ હસ્તી ઉપર સવાર થઈને શ્રેણિક રાજા જેની પાછળ પાછળ જઈ રહ્યા છે તેમજ ચતુર ગણી સેનાથી જે આવેષ્ટિત થયેલી છે એવી તે રાજગૃહ નગર ભણી રવાના થઇ જતી વખતે જેમ તે અનેક જાતનાં વાજા એના મગળ ધ્વનિ સાથે રવાના થઇ હતી, તેમજ ત્યાથી આવતી વખતે પણ તેજ ઠાઠથી વાજા એના भधुर ध्वनेि साथै नगरसां प्रविष्ट थ . ( उवागच्छित्ता रायगिहं नगरं मज्झ मज्झणं जेणासेव सए भवणे तेषामेव उदागच्छइ) अविष्ट थाने तेथेो शगृह नगरना मध्यमार्ग थहने पोताना महेसमां गई. ( उवागच्छिना बिउलाई माणुस्साएं भोग भोगाई जाव विहर) भने मनुष्य संबंधी समस्त शहाहि अभ ભાગા ભાગવતો પાતાના ગર્ભકાળના સમયને રાણી સુખપૂર્વક પસાર કરવા લાગ્યાં.પસૂત્ર ૧૭ા
३०
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३४
माताधम कथा में मूलम्-तएणं से अभए कुमारे जेणामेव पोसहसाला तेणामेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता पुव्वसंगइयं देवं सकारेइ सम्माणेइ सक्कारिता सम्माणित्ता पडिविसजइ । तएणं से देवे सगजियं पंचवन्नं मेहनिनाओवसोहियं दिव्यं पाउससिरि पडिसाहरइ, पडिसाहरित्ता जामेव दिसिं पाउन्सूए तामेव दिसि पडिगए ॥१८ सू०॥ __टीका-'तएणं से इत्यादि । ततः खलु स अभयकुमारः, यत्रैव पौषधशाला तत्रैवोपागच्छति, उपागत्य पूर्वसंगतिकं देवं सत्करोति नमस्कारादिना, संमा. नयति-मधुरवचनादिना, सत्कृत्य संमान्य, प्रतिविसर्जयति अनुगमनादिना । तप्तः खलु स पूर्वसंगतिको देवः स गर्जितां पञ्चवर्णमेघनिनादोपशोभितां दिव्यां पाश्रियं प्रतिसंहरति-अन्तहितां करोति, प्रतिसंहृत्य यस्या एव दिशः प्रादु: भूतस्तामेवदिशं प्रतिगतः ॥सू० १८॥ 'तएणं से अभयकुमारे' इत्यादि
टीकार्थ-(तएणं) इसके बाद (से अभयकुमारे) वह अभयकुमार (जेणामेव पो सहसाला तेणामेव उवागच्छइ) जहां पौषधशाला थी वहां आया (उवागच्छित्ता पुन्धसंगइयं देवं सक्कारेइ सम्माणेइ)-जाकर उसने उस पूर्व संगतिक देव का सत्कार और सन्मान किया (सक्कारिता सम्माणित्ता पडिविसज्जई) सत्कार और सन्मान करने के बाद फिर उसने उसे विदा दी. (तएणं से देवे सगजियं पंचवन्न मेहनिनाओबसोहियं दिव्वं पाउससिरि पडिसाहरड) इसके बाद उस देवने सगजित, पंचवर्ण विशिष्ट तथा मेघों किगर्जना से उपशोभित उस दिव्य प्राषश्री वर्षाकाल की शोभा को अन्तर्हित कर दिया। (पडिसाहरित्ता जामेव दिसि पाउन्भूए तामेव दिसिं पडिगए)
'तएणं से अभयकुमारे' इत्यादि
आर्थ-(तएणं) त्या२पछी (से अभयकुमारे) मलयभार (जेणामेव पोसहसाला तेणामेव उवागच्छइ) त्यां पौषशा ती त्यां गया. (उवागच्छिना बुव्यसंगइयं देव सक्कारेइ सम्माणेड) ने तेमणु पूर्वसंगति व सन्मान ५.२ (माया सक्झारिता सम्माणित्तो पडिविसज्जइ) सला२ अने सन्मान
ने विहाय ४या. (तएणं से देवे सगजिय पंचवन्नं मेहनिना. દેહદ પૂર્ણ થયા પછી જે. नन्न । साणे भलासार पाडसाहरइ) Cat२६ व समान કીડાઓ કરવાથી સંપૂર્ણ દેહદ'
यालित ते आपश्रीन सन्तति शीधी. (पडि
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिटीकाअ १ सू १९ अकालमेघदोहदनिरूपणम् .. २३५
सलम्-तएणं सा धारिणी देवी तंति अकालदोहलंसि विणीयंसि जाव सम्माणिय डोहला तस्स गब्भस्स अणुकंपणटाए जयं चिटइ, जयं आसयइ, जयंसुवइ, आहारं पि य णं आहारेमाणी णाइ तित्तं णाइ कटुयं णाइकसायं णाइ अंबिलं णाई सहुरंजं तस्स गन्भस्स हियं मियं पत्थयं देसे य काले य आहोरं आहारेमाणी णाइ चिंतं णाइ सोगं जाइ देषणंजाइमोहं णाइ भयं णाइ परितासं भोय. णच्छायणगंधमल्लालंकारेहिं तं गब्सं सुंह सुहेणं परिवहइ॥१९सू॥
टीका-'तएणं सा' इत्यादि । ततः खलु सा धारिणी देवी तस्मिन् अकालदोहदे अकालमेघदोहदे 'विणीयसि' विनीते पूरिते सति यावत् सम्मानितदोहदा, तस्य गर्भस्य 'अणुकम्पणहाए' अनुक्रस्पनार्थम् अनुकम्पार्थ "जयंचिटइ' यतं यतनापूर्वकं तिष्ठति यथा गर्भबाधा न भवतीति भावः, 'जयं आसयइ' यतमास्ते यतनापूर्वकमुपविशति, 'जयं सुबई' यतं स्वपितिअन्तर्हित करने के बाद फिर वह देव जिस दिशा से प्रकट हुआ था उसी की तरफ चला गया। ॥सूत्र॥१८॥
'तएणं सा धारिणी देवी' इत्यादि
टीकार्थ-(तएणं) इसके बाद (साधारिणी देवी) वह धारिणी देवी (तंसि अकालदोहलंसि विणीयंसि) उस अकाल मेघ दोहले के पूर्ति हो जाने पर सन्मानित दोहदवाली हुई (तस्स गम्भस्स अणुकंपणहाए) उस गर्भ की अनुकंपानिमित्त (जयंचिट्टा) यतना से खडी रहने लगी (जयं आसयइ) यतना से बैठने लगी साहरित्ता जामेव दिसि पाउन्भूए तामेव दिसि पडिगए) २५६३५ ४या पछी हेव જે દિશાથી પ્રકટ થયેલ હતું તેજ તરફ પાછા ગયે. સૂત્ર ૧૮
'तएणं सा धारिणी देवी' इत्यादि।
An:-(त एणं) त्या२०१६ (सा धारिणी देवी) धारिणी देवी (तंसि अकाल दोहलंसि विणीयंसि) ते २मा भेध होडनी पूति' च्या पछी सन्मानित होडा यधने (तस्स गम्भस्स अणुकंपणहाए) ते सनी मनु माटे (जयं विद्रह) यत्नपूर्व शनी 24t al. (जयं आसयइ) यत्नपूर्व मेसवा साoll. (जयं मुबई) यत्नपू'४ सूवा .ol. (आहारं पि यणं आहिरमाणी णाइत्तित्तं णाइ कटु यंणाइ
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
ज्ञाताधर्मकथागसत्रे यतनापूर्वक निद्राति, आहारमपि च खलु आहारयन्ती चतुर्विधमहारं कुर्वती, केन प्रकारेणाहारं करोति ? इत्याह-'पाइतित्त' नातितिक्त अतितिक्तं मरिचादिकं न सुङक्त 'णाइकऽयं नातिकटुकं कारवेल्लादिकं गाइकसायं' नातिकपायआमलकादिवं गाइ अबिलं' नात्यम्ल अम्लिकादिकाल 'जाइमहुरं' नातिमधुरं मिष्टान्नशवरादिक 'जं तस्स गमरस हियं यत् तस्य गर्भस्य हित-हितकर
धायुरादिदि कारणत्वाद् भवेत् तत् 'मियं' मितं-परिमितं-गर्मानुकूलत्वात् 'पत्थय' पथ्यम् आरोग्यकरं देशे च-कालेच आहारम् भाहारयन्ती देशेव-देशानुसारेण पथ्यापथ्यं वस्तु तथा काले कालानुसारेण यस्मिन्काले च शरदादि ऋतुमत्तिकाले पथ्यापथ्यं वा सर्व निणीय गर्भाय हितकरमाहारं खुजाना 'गाइचिंत' नाति चिन्त-विशिष्ट चिन्तारहितं 'गाइसोयं' नातिशोक-कदाचिदिष्टानिष्टसंयोगेऽपि अतिखेद रहितं 'णाइदेन्न' नाति दैत्यं 'गाइमो ' नातिमोहं विशिष्ट कामाभिलापरहित ,पाइमयं' नातिमयम्-अनभयं भीतिमा 'माइपरितारा' नातिपरित्रासम्, (जय सुबइ) यातना पूर्वक सोती थी (आहाती य गं
आहारेमाणी गाइ तितं जाइयं णाइक्सायं णाइअंबिलं णाह महर जं तस्स गमस्त हियं जियं पत्थथं) आहार भी जो वह करती थी सो गमा ही करती थी कि जो अतितिक्त नहीं होता था अति कटुक नही होता था-अतिकलायला नहीं होता था, एति अम्ल (वहा) नहीं होता था और न अति नीठा होता था। किन्तु देश और काल के अनुसार उपक्षा निर्णय करके बह गर्भ के लिये जो हिल, मित, एवं पथ्यरूप होता ऐगा श्राहार को करती। (गाड चिंतं गाइ सोगं गाइ देणं णाइ मोहं णाइ भय गाइ परितासं बवायबिलासोगदेन्नमोहमयपरित्तासा) वह न अति दिना करनी, न अति मोक करती, न अति दीनभाव करती, न अति लोह करती, न अत्ति भय करती, न अति परित्रास-अकस्मात् भय करती समायणाइ अंबिल जाइयहरं जं तस्स नभस्स हियं जिय पत्थय) धारिणी हेवा જે આહાર કરતી હતી તે વધારે તીખો પણ નહિ વધારે કડો પણ નહિ વધારે કસાયેલ નહિ વધારે અલ (ખા) પણ નહિ અને વધારે ગળે પણ નહિ પણ દેશકાળને યોગ્ય તેના ઉપર વિચાર કરીને ગર્ભને માટે જે હિતકારી, મિત અને ५! ३५ तो ते १ माडा२ ते ४२ता उता. (गाइबिल माइ सोगणाइ देणं गाइ गो पाट ग णाद परित्तातं वयाचितालोचदेन्नमोहमयपरिक्षामा) તે વધારે ચિંતા ન કરતા, વધારે શોક ન કરતાં, વધારે દીનતાથી ન રહેતા અને વધારે મોહ ન કરતા, વધારે ભયભીત ન થતા અને વધારે પરિત્રાસ–એકદમ
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मावृतबर्पिणी अ.१ टीका ६.१७ अकालमेघदोहदानम् पणज्य
अत्र परित्रासोऽरसानगर यथा यातया अतएव भोयणच्छायणगंधमल्लालंकारेदि भोजनाच्छादननन्धमाल्यालका तं गर्भ सुवे सुखेन परिवहति तत्र भोजन-चतुविधवार, आच्छादन वस्त्रं, गन्धः चन्दनादि, माल्यांमालागुष्ए रचिता माला, ३.स.कारवटक कुण्डलादिका, तैः उच्छाहुल सेवनेनेत्यर्थः, त गर्म दुख सुखेन-सुखपूर्वक परिवहति-सा परिपालयतीत्यर्थः ॥१९५०॥ __ मृलम्-तएणं ला धारिणी देवी नवण्हं सासाणं बहुपडिपुन्नाणं असाणं राईदियाणं वीइताणं अडरतकाललमयंसि सुकुमालपाणिपायं जाब सव्वंग सुंदरंग दारगं प्याया। तएणं ताओ अंगपडि. यारियाओ धारिणी देवी नवण्हं मालाणं जाब दारगं पयायं पासंति, पासित्ता-सिग्धं तुरियं चवलं वेइयं जेणेव सेणिए राया तेणेव उवागच्छंति, उनागच्छित्ता सेणियं राचं जएणं विजएणं बद्धावेति बद्धा. वित्ता करयलपरिणहियं सिरसावत अथए अंजलिं कहुँ एवं क्यासीएवं खलु देवाशुप्पिया । धारिणी देवी णवण्ह मासाणं जाव दारगं पयाया तन्नं अन्हे देवाणुपियाणं पियं णिवेदेनो पिचं से भवउ । तएणं से सेणिए राया तासि अंगपडियारियाणं अंतिए एयनह सोचा णिसम्म हट्तुष्ट० ताओ अंगपडियारियोओ महुरेहिं वयणेहि विउलेण य पुगंधमलालंकारेणं लक्षारेइ ससाणेइ, सारित्ता लम्माणिता
थी। इसलिये वह चिन्ता, गोक, दैन्य मोह, अय एवं परिमाल रहित होकर (सोयणच्छायण गंधमल्लालंकारेहिं तं गम मुहं सुहेण परिवहइ) इच्छाहुकूल भोजन आच्छादन, गंध, बाल्छ और अलंकार अादिकी के सेवन से उस गर्भ का सुखपूर्वक परिपालन करने में एक चित्त रहने लगी। सूत्र॥१९॥
ભયભીત–થતાં નહિ એટલા માટે તે ચિતા, શેક,દૈન્ય, મોહ, ભય અને પરિત્રાસ-વગર થઈને भोयणच्छाधा गंवमलयालंकारो तंभ सुहं सुसेणं पविवहा) छ। भुया ભેજન, આચ્છાદન, (વસ્ત્ર) ગધ, માત્ર અને અલંકાર વગેરેના સેવનથી. તે પોતાના ગર્ભનુ સુખેથી પિોષણ કરવામાં તલ્લીન થઈને રહેવા લાગ્યા. એ સૂત્ર ૧૯ છે
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
ज्ञाताधर्म कथासूत्रे
मत्थयधोयाओ करेइ, पुसाणुपुन्तियं वित्ति कप्पेड़, कल्पित्ता पडिविसज्जइ । तपणं से सेणिए राया कोटुंबिय पुरिसे सहावेइ, सदावित्ता एवं वयासी - खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया । रायगिहं नयरं आसिय जाव परिगीयं करेह, करिता चारगपरिसोहणं करेह करिता माणुम्माणबद्वणं करेह, करिता एयमाणत्तियं पञ्चविपणह जाव पञ्चष्पिणंति । तपणं से सेणिए राया अट्ठारस सेणीप्पसेणीओ सावेइ, सदावित्ता एवं वयासीगच्छहणं तुभे देवाणुप्पिया । रायगिहे नयरे अभितरबाहिरिए उस्सुकं उक्करं अभडप्पवेसं अदंडिमकुदंडिमं अधरिमं अधारणिज्जं अणुडूयमुइंगं अभिलायमल्लदामं गणियावरणाडइज्जकलियं अणेगतालायराणुचरियं पमुइयपक्कीलियाभिरामं जहारिहं ठिईवडियं दसदिवसियं करेह करिता एयमाणत्तियं पाहि । तेवि करेंति, करिता तहेव पञ्चपति । तपणं से मेणिए राया बाहिरियाए उवट्टाणसालाए सीहा सणवरगए पुरस्थाभिमुहे सन्निसन्ने सइएहि साहम्सिएहिय सय साहस्से हि य जाएहिं दाएहिँ भाएहिं दलयमाणे २ पडिच्छेमाणे २ एवं च णं विहरइ । तऐणं तस्स दारगस्स अम्मापियरो पढमे दिवसे जाय कम्मं करेंति, करिता बिइयदिवसे जायरियं कति करिता तइएदिवसे चंदसुरदंसणं कारेंति, एवामेव निव्वते असुइजायकम्मकरणे संपत्ते वारसाह दिवसे विउलं असणं पाणं खाइमं साइमं उवक्खडावेंति, उवक्खडावित्ता मित्तणाइणियगसयणसंबंधि परिजणे बलं च वहवे गणणोयग दंडणायग जात्र 'आमंति' तओ पच्छा पहाया कयवलिकम्मा कय कोउय जाव सव्वालंकार विभूसिया
1
२३८
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
' मनगारधर्मामृतवर्षिणीटीकाअ १८. १६ अकालमेघदोहदनिरुपणम्_ २३९
--
महइमहालयंसि भोयणमंडवंसि तं विउलं असणं पाणं खाइमसाइमं मित्तनाइ गणणायग जाव सद्धिं आसाएमाणा विसाएमाणा परिभाएमाणा परिभुजेमाणा एवं च णं विहरति । जिमियभुत्ततराग याव य णं समाणा आयंतो चोक्खा परमसूइभूया तं मित्तणाइ नियगसयणसंबंधिपरिजणगणणायग० विउलेणंपुप्फवत्थगंधमलालं. कारेणं सकारेंति, सकारिता सम्माणित्ता एवं वयसी-जम्हा णं अहं इमस्सदारगस्स गन्भत्थस्स चेव सम्माणस्स अकालमेहे सुडोहले पाउन्भूए, तं हो उ णं अम्हं दारए मेहेनामेणं मेहकुमारे, तस्स दारगस्स अम्मापियारो अयमेयारूवं गोणं गुणानिष्फन्नं नामधेज करेंति ॥२० सू०॥
टीका--'तएणं सा' इत्यादि । ततः खलु सा धारिणी देवी सुखपूर्वकं गर्भपरिपालनानन्तरं 'नवण्हं मसाणं बहुपडिपुण्or'' नवम् मासेस बहुप्रतिपूर्णेषु सर्वथा पूर्णेषु इत्यर्थः । 'अट्ठमाणं' अर्धाष्टमेषु अर्ध अष्टमं येषु तानि अर्धाष्टमानि तेषु, राईदियाणं' रात्रिन्दिवेषु 'विइकताणं' व्यतिक्रान्तेषु सार्ष नयमासोपरिसप्ताहोरात्रेषु व्यतीतेषु इत्यर्थः । अत्र सप्तम्यर्थे षष्ठी प्राकृतत्वात् । 'अद्धरत्तकालसमयंसि' अर्धरात्रकालसमये मध्यरात्रे 'जात्र' यांबत 'सुकुमालपाणिपायं सुकुमार पाणिपादम्, सुकुमारौ पाणिपादौ यस्य तम् अतिकोमलकरचरणवन्तं
'तएण सा धारिणी देवी' इत्यादि टीकार्थ-(तएणं) इसके बाद-अर्थात्-सुखपूर्वक गर्भ परिपालन के बाह (नवछहंमासाणं) नौ महिने जब (बहुपडिपुण्णाग) अच्छी तरह पूर्णरूप से व्यतीत हो चुके तथा इनके ऊपर (अहमाणराई दियाण) साढे सात दिन और निकल चुके तब उस धारिणी देवीने (अद्धरत्तकालसमयंसि) अर्धरात्रि के समय में
'तएणं सा धारिणी देवी' इत्यादि ।
t-(तएणं) त्या२मा मेट ४ सुमन ४ गन पाषाणु पछी (नवण्हं मासाणं) नव भास न्यारे (बहुपडिपुण्णाणं) सारी रीते ५सार २४ गया तो तेभा मेन। 8५२ (अट्ठमाणं राईदियाणं) सा! सात हवस ollon पसार यया त्यारे धारिणी हेवास (अद्वरकालसमयंसि) मध° शबिना मते (मुकुमाल
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૦
ज्ञाताधर्मकथासूत्रे
1
'जाव' यावत् 'सांग सुरंग' सर्वाङ्ग इन्दराङ्ग तंत्र - सर्वा=िसमस्तानि अङ्गानि= शीर्षोदर पृष्ठभुजइयो रोल्पाणि उपलक्षणात वर्णनासिका चक्षुर्हस्तपादया नव के शर्मा पाण्युराङ्गानि तैः सुन्दर अनं शरीरं यग्यनं, यहा-सुन्दराणि अद्गानि=शरीरावयवाः हरतादयो यस्य त सकलशरीरावयवसौन्दर्यसम्पन्नं 'दार' दारकं - द्वारयति = विदारयति पित्रादि चिन्तां यः स दारकः पुत्रः तं 'प्रयाया' प्रजाता= प्राजनयत । 'तपणं' ततः खलु बालक जन्मानन्तरं, 'ताओ ' ताःधारिण्याज्ञाकारिण्यन्तवमिमायशाच, 'अंगडियारिकी' अङ्गपरिचारिकाः= सेविकाः धारिणीं देवं 'लव मागे' नवसु मासेषु 'जान' यावत् 'दारगं पया' दारकं प्रजनितां = द्वारकजन्मदात्री 'पाति' पश्यन्ति 'पासिता' दृष्ट्वा मध्यरात्री के समय में - (मुकुमालपाणिपाय जाब सन्चंगं सुदरं दारण पायाया) कुमार हाथ और पैर वाले ऐसे सङ्ग सुन्दर पुत्र को जन्म दिया । मस्तक उदर छाली पृष्ठ, दो जांबे, दो भुजा कर्ण नासिका ये आठ अङ्ग हैं, चक्षु, हस्त, पाद जंघा, नख, केश, और मांस ये उपाङ्ग हैं ये अंग और उपाग दोनों ही उस बालक के अनि कोमल थे। यहां जो यावत् श आया है वह पूर्व में कथित पाठ का सूचक है। दारक शब्द का यह व्युत्पत्तिलभ्य अर्थ है कि जो पिता माता आदि की चिन्ता को दूर करें वह द्वारक है। (तनं ताओ अंगपडियाग्यिाओ धारिणीं देवीं नवह मासाणं जावदारगं पासंति, पामिता सिन्धं तुरियं, चवलं, वेइयं जेणेव - सेणिव राया तेणेव उद्यागच्छेति) इसके बाद नवमास पूर्ण होने पर दारक (पुत्र) को जन्म देने वाली इस धारिणीदेवी को जब उसकी अंगपरिचारिकाओंने देखा तो देख कर वे शीघ्र ही उस पुत्र जन्म के वृत्त को पाणिपाये जा सुंदर पायाया) सुझेभल हाथ भगवान भने सर्वा સુદર એવા પુત્રને જન્મ આપ્યો માથુ ઉદ, છાતી, પીઠ, બે જાઓ, અને એ ભુજા આ आठ सय है. धन, नाऊ, आभो, हस्त, पाठ, धा, नम, देश, भने भांग मा ઉપાડ઼ો છે. તે બાળકના આ અટ્ટો અને ઉપાડ઼ો અને સુદર હતાં. અહીં જે ‘ચાવ’ શબ્દ આવ્યા છે તે પૂર્વ કથિત પાના સૂચક છે. દારક શબ્દની વ્યુત્પત્તિલભ્ય અર્થ थे हे भाता पिता बोनी शिता भटारे ते द्वार है. (तएणं नाओ अंगपडियारियाओ धारिणीं देवीं नहं गाणं गाव दागं पायायं पारंति, पासिता, सिग्धं तुयं च देय जेमेन सेणिए राया तेथेच उद्यागच्छंति) त्यारमाढ નવ માસ અને સાડાસાત રાત્રિ પૂરી થયા પછી જ્યારે ધારિણી દેવીએ દાન્ડ (પુત્ર)ના જન્મ આપ્યું ત્યારે તેમની અગે પરિચારિકાએ તે જોઇને સત્વરે આ પુત્ર
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
अनगारधर्मामृतवर्षिणी टीका अ.१ २० मेधकुमारजन्मनिरूपणम् २४१ ताः तथाभूतां देवीं दृष्ट्वा सिग्छ' शीघ्रं 'पुत्रजन्मवृत्तं झटिति निवेदितव्य' मित्यभिप्रायात् 'तुरियं' त्वरितं, अत्र विलम्बो न कर्त्तव्यः' इति निश्चयात्, 'चवलं चवलं 'भूपं प्रतिद्रुततरं निवेदयिष्यामः' इति चिन्तनात् 'वेगियं' वेगित= अतिशीघ्रं प्रियं वृत्तं निवेद्य भूपं तोपयिष्यामः' इतिहेतोःकायव्यापार सद्भावात्, यत्रैव श्रेणिको राजा तत्रैवोपागच्छंति, उपागत्य श्रेणिकं राजानं जयेन विजयेन वद्धयन्ति, वर्द्धयित्वा 'करयलपरिग्गहियं सिरसावत्तं मत्थए अंजलिंक करतलपरिगृहीतं-बद्ध करतलद्वयं शिर आवर्त-शिरसि-ललाटप्रदेशे आवर्तनंराजा से कहना चाहिये इस विचार (ख्याल) से जल्दी जहां श्रेणिक राजा थे वहां पहुंची। सूत्रकारने जो यहां त्वरित आदि शब्दों को क्रिया विशे. पण परक रक्खा है उनका अभिप्राय ऐसा है कि उन अंगपरिचारिकाओंने ऐसा विचार किया-इस समाचार के पहुँचाने में जरा भी विलम्ब नहीं करना चाहिये इसलिये उनकी चालमें त्वरा आ गई थीं। चलते समय उनकी गति बहुत अधिक द्रुततर बन गई थी कारण राजाको इस वृत्तान्त की खबर हम बहुत जल्दी करे ऐसा निश्चय उनके हृदय में काम कर रहा था। अतिशीध्रयह प्रिय बात राजा से कहकर उन्हें हम संतुष्ट करें इस अभिप्राय से उनका शरीर विशेष चंचलनारूप वेग से युक्त हो रहा था। (उवागच्छित्ता सेणियं राय जएणं वद्धावेंति) ज्यों ही वे राजा के पास पहुंची तो उन्होंने सब से पहिले उन्हें जय विजय शब्दों से बधाया (वद्धावित्ता करयलपरिग्गहियं सिरसावत्तं मत्थए अंजलिं कटु एवं वयासी) वधाने के बाद दोनों हाथों को अंजलिरूप में જન્મના સમાચાર રાજાની પાસે પહોંચાડવા જોઈએ આમ વિચારીને તેઓ જલદી શ્રેણિક રાજાની પાસે ગઈ. સૂત્રકારે અહીં જે “ત્વરિત’ વગેરે શબ્દોને ક્રિાવિશેષણના રૂપમાં પ્રયુક્ત કર્યા છે તેને ભાવ એ છે કે તે અંગપરિચારિકાઓએ વિચાર્યું” કે આ સમાચાર રાજાની પાસે અવિલમ્બ પહોંચાડવા જોઈએ, એથી જ તેમની ચાલ માં સ્વરા (ઝડ૫) આવી ગઈ હતી. ચાલતી વખતે તેમની ગતિ ખૂબજ પ્રતતર થઈ ગઈ હતી, કેમકે તેમના મનમાં નિશ્ચિતપણે આ વિચારે ઉદ્દભવ્યા કે આ સમાચારની જાણ રાજાને જલદી કરીએ તો સારું. અતિશીધ્ર આ પ્રિય સમાચાર રાજાને આપી તેમને સંતુષ્ટ કરીએ આ હેતુથી તે બધી અંગપરિષ્કિાઓનું शरी२ विशेष यता३५ वेगथी युत थ/ रघु तु. (उवागच्छित्तो सेणियं रायं जएणं विजएणं वदावेंति) सतनी सामे पडायतानी साथै सौथी पडला त म पन्यिायाय न्य' विय' 241 शहाथी तेभने धाव्या. (बद्धा. वित्ता करयलपरिग्गहियं सिरसाव मत्थए अंजलिं कटु एवं वयासी) वधाव्या ૩૧
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
भाताधर्मकथासूत्र कुर्वन् , मस्तकेऽञ्जलिं कृन्वा, भाले बद्धाञ्जलिपुट धृत्वा. 'एवं वयासी' एवमवदनएवं खलु हे देवानुप्रिय! धारिणी देवी नवस्तु मासेषु यावत् दारकं प्रजातापुत्रमजनयत् 'तण्णं' तत् खलु वयं देवानुप्रियाणां युष्माकं प्रियं निवेदयाम, 'भे' युष्माकं प्रियं-कल्याणं-जयो विजयश्च भवतु । ततःखलु स श्रेणिको राजा तासामगपरिचारिकाणामन्तिके एतसर्थ पुत्रजन्मरूपं, श्रुत्वाकर्णगोचरं कृत्वा, निशम्य हृद्यवधार्य हृष्टतुष्टः ताः अङ्गपरिचारिकाः मधुरैः प्रियैत्रचनाक्यः, विपुलेन-बहुलेन-, पुप्पगंधमाल्यालकारेण 'सकारेइ संमाणेड' सत्करोति, सम्मानयति, सत्कृत्य संमान्य, 'मत्ययधोयाओ करेइ' मस्त कयौताः करोति, वान्धकर उन्हें मस्तक पर लगाया-लगाकर फिर इस प्रकार कहा-(एवं खलु देवानुपिया? धारिणी देवी नवण्हं भासाण जावदारगं पायाया तन्नं अम्हे देवानुप्पियाणं पियं णिवेदेमो पियं में लक्उ) हे देवानुमिय? धारिणीदेवीने नवमास पूर्ण होने पर पुत्र रत्न को जन्म दिया है इसलिये हम देवाताप्रिय आपको प्रिय निवेदित करती हैं। आपका जय विजय रूप कल्याण हो । (तएणं से सेणिए राया तांलि अंगपडियारियाणं अंतिए एय महं सोच्चा णिसम्म हट्ट तुट्ट ताओ अंगपडियारियाओ महुरेहि वयणेहिं विउळेणं पुप्फ गध मल्लालंकारेण सक्कारे सम्माणेड) इसके बाद श्रेणिक राजाने इन अंगपरिपारिचारिकाओं के पास से पुत्र जन्मरूप इस अर्थको कर्णगोचर करके और उसे हृदय में अवधारित कर के हर्षित चित्त होकर उन अंगपरिचारिकाओं का मधुर वचनों से तथा विपुल पुष्प, गंध, माल्य एवं अलंकारों से खूब लत्कार किया-सन्मान किया। पछी मन यानी मस मनावीने पाताना भरत भूधान इयु :-एवं ग्वलु देवानुप्यिघा ! धारिणी देवी नवण्हं मासाणं जाव दारगं पायाया तन्नं अम्हे देवानप्पियाणं पियं णिवेदेमो पियं मे भवउ) हेवानुप्रिय! नवमास भने સાડાસાત રાત્રિ પૂરી થયા પછી પારિણી દેવીએ પુત્રરત્નને જન્મ આપે છે. એ શુભ સમાચાર અમે હે દેવાનુપ્રિય તમને નિવેદિત કરી રહ્યા છીએ. તમારે જ वित्य' ३ ४या था। (तएणं से सेणिए राया तासि अंगपंडियारियाणं अंतिए एयमढे मोच्चा णिसम्म हतुह ताओ अगपडियारियाो महुरेहिं वय. णेहिं विउलेणं पुप्फ गंध मल्लालंकारेण सरकारेड सम्माणेइ) त्या२६ श्रे९ि४ રાજાએ તે અંયરિચારીઓ દ્વારા પુત્ર જન્મની વાત સાંભળીને તેને હદયમાં બરબર ધારણ કરીને હઈયુકત થઈને અંગપરિચારિકાઓને મીઠા વચને કરા તેમજ પુષ્કળ પુષ્પ, ગંધમાળાઓ અને અલંકારો દ્વારા ખૂબ જ સત્કાર અને સન્માન કરીને
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगर धर्मामृतवर्षिणीटीका अ. १ सू. २० मेघकुमारजन्मनिरूपणम्
ર૩
>
तासां दामीत्यमपनीतवान् इत्यर्थः तथा 'पुत्ताणुषुत्तियं वित्तिं कप्पेड़ ' पुत्रानुपुत्रिकां वृत्तिं कल्पयति पुत्रपौत्र भोगयोग्यां जीविकां ददातीत्यर्थः, कल्पयित्वा = कृत्वा 'fs 'विसज्ज' प्रतिविमर्जयति । ततः खलु स श्रेणिको राजा कौटु म्बिक - पुरुषान् शब्दयति = आहृयति, शब्दयित्वा = आहूय एवमवदत् = वक्ष्यमाणरीत्या पुत्रजन्मोत्सवार्थं कथितवान् जो देवानुप्रियाः । राजगृहं नगरम् 'आसिय जाव परिगीय' आसिक्त यावत् परिगीतम् इह यावच्छन्देन 'आसिय संमज्जि - ओलिन' इत्यादि, द्रष्टव्यम्, आसिक्तसंमार्जितोपलिप्तम् - आसिक्तं = जलसे - चमेन, संमाजितं - कचत्रपनयनेन, उपलितं-गोमयादिना, इत्यादि तथा (सक्करित्ता सम्माणित्ता मत्थयधोयाओ करेइ) सत्कार सन्मान कर के फिर उसने उन्हें भरतकधौत किया-अर्थातदासीपने के कृत्य से मुक्त कर दिया और (पुत्ताणुपुतियं वित्ति कप्पे ) पुत्र पौत्र सोग्ययोग्य आजीविकां से युक्त कर दिया । अर्थात् उन्हें इस तरह की जीविको लगादी कि जिससे उनके पुत्र पौत्र तक भी बैठे खा सके। ( कप्पित्ता पडिविसज्जे ) इस तरह की उनकी व्यवस्था करके फिर राजाने उन्हें वहां से विसर्जित कर दिया। (तएण से सेणिए राया कौटुबियपुरिसे सदावेइ) पश्चात् उन श्रेणिक राजाने कौटुम्बिक पुरुषों को बुलाया (सद्दावित्ता एवं वयासी) और वुलीकर उनसे ऐसा कहा - (खिप्पामेव भो देवाणुपिया ? रायगिहं नयरं आसिय जाव परिणीयं करेह) हे देवानुप्रियो ? तुम लोग शीघ्र से शीघ्र राजगृह नगर को असिक, संमार्जित तथा उपलिस करो - अर्थात् जल सींचकर उसे आसिक्त करो कूडा करकट हटाकर उसे संमार्जित करो और गोमय
તે અંગપરિચારિકાઓને ‘મસ્તક ધૌત કરી' એટલે કે દાસીપણાના કામથી મુકત કરી અને (पुत्ताणु पुत्तियं वित्ति कप्पेड़ ) पुत्र भने पौत्र लोग्य सावित्र मनावी डीधी. એટલે કે તેમને એવી આજીવિકા કરી આપી કે તેથી તેમના પુત્ર અને પૌત્ર સુદ્ધાં मान: पूर्व मेठा मेठा लवन पसार री . ( कपिता पडिविसज्जेइ) आा लतनी व्यवस्था उरीने शन्नये तेभने विहाय आधी. (तएवं से सेणिए राया कौडबियपुरिसे सहावेइ) त्यारमाह श्रेणि शन्नये टुभिः पुरुषाने मोसाव्या. (सावित्त एवं वयासी) भने गोसावीने (खियामेत्र भो देवाणु पिया ? रामहिं नगरं आसिया जात्र परिगीयं करेह) हे देवानुप्रियो ? तभे જલદી રાજગૃહનગરને આસિકત સમાર્જિત તેમજ ઉપલક્ષ કરે એટલે કે પાણી છાંટીને તેને સિચિત કરા, ચરા સાફ કરીને તેને સમાર્જિત કરો અને છાણુ વગેરેથી
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
माताधर्म कथासूत्रे
૨૦
"
नृत्य वाद्यगीतादिभिः परिगीतं = गीतध्वनियुक्तं 'करेह' कुरुत, इदमत्र वोध्यम्शृङ्गाटकचतुष्क चतुर्मुख राजमार्गादिषु कचवराद्यपनयनेन परिशधितं कुरुत, दर्शक जनोपवेशनार्थ मञ्चोपरिमञ्चयुक्तं गोशीर्षरक्तचन्दनादिना प्रतिभित्ति चाकारयुक्तं योग्यस्थले स्थापितमंगल कलशम् प्रतिद्वारतोरणयुक्तं पुष्पमालासहितं च उपचितपुष्पोपचारं नानाविधसुगन्धि धूपैश्च वपितं नृत्यगानवाद्यादियुनां कुरुत, कृत्वा 'चारगपरिसोहणं' चारगपरिशीधनं 'चार' इति देशीयः शब्दः, चार एवं चारकः चन्धनस्थानम् तस्य परिशोधनम् - कारागारवद्धानां मोचनं कुरुतेत्यर्थः कृत्वा 'माणुम्माणबद्धणं' मनोन्गानवर्द्धनं, तत्र-मानंधान्यमानं सेटकादिना तोलनं, उन्मानं - कर्पादिकं तयोर्वर्द्धनं कुरुत विक्रेयवस्तु आदि से लीप पोतकर उसे उपलिप्त करो। तथा गीत-नृत्य एवं बाजों की तुमुल ध्वनि ( उच्च स्वर) से उसे परिगीत करो गीतध्वनि से युक्त करो । नात्पर्य इसका यह है कि श्रृंगाटक, त्रिक' चतुष्क, चतुर्मुख एवं राजमार्ग आदि में जो कुछभी कचवर आदि पड़ा हो उसे हटाकर बिलकूल सफाई करो । दर्शकजनों को बैठने के लिये मञ्चों के ऊपर मचों को सजाओं । गोग एवं चन्दन आदि से नगर की प्रत्येक भित्ति को लिप्त कर सुन्दर बतायो, योग्य स्थल में मंगल कलश रक्खो दर एक द्वार में तोरण बान्धो मालाएँ लटका जगहर फूलों को बिखेरो तथा अनेक प्रकार की सुगंधित धूपो से नगर को सृगंधित करो। (करिता चारगपरिसोहणं करेह, करिता माणुम्माणवण करेह, करिता एयमाणत्तियं पच्चपिणह जात्र पञ्चपति) इस प्रकारके फिर कारागार में जितने जीव कैद में हो उन्हें मुक्त करदो और मानउन्मान का वर्धन करो - विक्रेय वस्तु का मूल्य લાપીને તેને ઉપલિમ કા. ગીત નૃત્ય અને વાજા એની તુમુલ ધ્વનિ દ્વારા તેને 'परिशीन' अर्थात् गीत ध्वनियुक्त णनावो भेटले गंगाट, त्रिभु, અનુષ્ક, ચતુર્મુખ અને રાજમાર્ગ વગેરે સ્થાનામાં જે કઈ પણ કચરે વગેરે હાય તેને ડટાવીને એકદમ સકાઇ કરાવે. દકાને બેસવા માટે એક પછી એક મચાની ધાવણું કરાર ગેરય અને ચન્દ્રન વગેરેથી નગરની દરેક ભીતને લીંપા અને તેને ૨૫ અનાવીન્ય સ્થાને મંગળકા પધરાવેા, દરેક દ્વાર ઉપર તેારણુ ખંધાવા, માએ લટકાવા પ્રત્યેક સ્થાન ઉપર પુષ્પા પાથરી દે! તેમજ તતતતના સુગ ંધિત
हा नगन्ने सुवासित बनायो (करिता चारगपरिमोहणं करेह करिता मामाणवणं करेह, करिता एयमाणत्तिय पचष्पिणह जान पचप्पिणंति) ત્યામાદ કેદખાનામાં જેટલા કેદીઓ છે તે ખયાન મુકત કર્યા અને માન ઉન્માનની
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
भनेगारधर्मामृतवर्षिणी टीका. अ.१ २० मेधकुमारजन्मनिरूपणम् २४५ स्वल्पमूल्येनदेयमिति भावः । एतां ममाज्ञां प्रत्यर्पयत उक्तकार्यकृत्वा निवेदयन, यावत् प्रत्यर्पयन्ति तेऽपिकौटुम्बिकपुरुषाः सर्व कार्य कृत्वा 'सर्व साधितमस्मा. भिरितिनिवेदयन्ति । ततःस श्रेणिको राजा अष्टादश श्रेणी:मश्रेणीः, तत्र-श्रेणयः= कुम्भकारादि जातयः, प्रश्रेणयातजातिभेदरूपा, तासर्वाः शब्दयति-आयति, आहूय, एवं वक्ष्यमाणरीत्या अवादीत्-किमवादीत् ? इत्याह 'गच्छ णं इत्यादि-हे देवानुपियाः ! गच्छत यूयम् राजगृहे नगरे अभितर बाहिरिए' अभ्यन्तरे वाह्य दशदिवसिफास्थितिपतितां-पुत्रजन्मोत्सवसम्बन्धिकुलम
र्यादामाप्तप्रकियां कुरुतेति सम्बन्धः । तां पक्रियां वर्णयति-'उस्मुक्कं' इत्यादि। उच्छुल्कां उन्मुक्त शुल्का-विक्रयार्थमानीत वस्तुनि राज्ञे देयं द्रव्यं शुल्कमुच्यते, 'दसदिवस-पर्यन्तं युष्माभिः सर्वैः शुल्कं न दातव्यमिति भावः। 'उक्कर' उत्कघटा दो-इसप्रकार हमारी इस आज्ञा के अनुसार सब कार्य कर के पीछे इस की खबर दो। इस प्रकार उन कौटुम्विक पुरुषो से राजाने कहाउन्होने भी राजाज्ञानुसार सब कार्य करके पीछे राजा को खवर दी कि हमने आपकी आज्ञानुसार सब कार्यकर दिये हैं। (तएणं से सेणिए राया अट्ठारससेणीप्पसेणीओ सहावेइ सदाविना एवं वयासी-गच्छहणं तुम्भे देवाणुप्पिया) इसके बाद श्रेणिक राजाने कुम्हार आदि अठारह जाति रूप श्रणियों को तथा उन की जाति भेदरूप प्रश्रेणियों को बुलाया घुलाकर उनसे ऐसा कहा हे देवोनुप्रियो ? तुम सब जाओ और (रायगिहेनयरे अभितरबाहिरिए दस दिवसियं जहारियं ठिइवडियं करेह) राजगृह नगर में भीतर थाहर दश दिवस तक धर्मनीति युक्त पुत्र जन्मोत्सव सम्बन्धि कुल मर्यादा प्राप्त प्रक्रिया को करो अर्थात् पुत्र जन्म के उत्सव से सम्बन्ध વૃદ્ધિ કરે, વેચાતી વસ્તુની કિંમત ઘટાડો, આ રીતે અમારી આજ્ઞા મુજબ કામ ઉર કરીને અમને ફરી ખબર આપો. આ પ્રમાણે રાજાએ કોટુંબિક પુરુષને કહ્યું. તેઓ પણ રાજાની આજ્ઞા મુજબ કામ સંપૂર્ણપણે પતાવીને શ્રેણિક રાજાને मम२ आयी तमारी माज्ञा भुम आम ५३ थ आयु छ. (तएणं से सेणिए सया अठ्ठारस सेणीप्पसेणीओ सदावेइ सदावित्ता एवं वयासी गच्छह णं तुभ देवाणुप्पिया) त्या२मा श्रेशु नये दुलार वगेरे मदार ति३५ श्रेणियाने તેમજ તેમની પિટાજાતિ રૂપ પ્રશ્રેણિને બોલાવ્યા. બોલાવીને કહ્યું કે હે દેવાનુપ્રિયા ! तभ मा न्यो भने (रायगि नयरे अभिंतर बाहिरिए दसदिवसियं जहा. रिय ठिइवडियं करेह) शाड नगरनी हर मने महार घनतिन मनुसरता પુત્રજન્મત્સવની કુળમર્યાદાથી ચાલતી આવેલી વિધિઓ પૂરી કરે એટલે કે પુત્ર જન્મના ઉત્સવથી સંબંધ ધરાવતી જેટલી વિધિઓ છે તેમની સગવડ કરે. જેમ કે
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
રક
शाताधर्मकथा नृत्यवाद्यगीतादिभिः परिगीत-गीतध्वनियुक्तं 'करेह' कुरुत, इदमत्र वोध्यम्शृङ्गाटकत्रिकचतुष्क चतुर्मुख राजमार्गादिषु कचराद्यपनयनेन परिशाधितं कुरुत, दर्शकजनोपवेशनाथ मञ्चोपरिमञ्चयुक्तं गोशीर्षरक्तचन्दनादिना प्रतिभित्ति चपेटाकारयुक्तं योग्यस्थले स्थापितमंगल कलशम् प्रतिद्वारतोरणयुक्तं पुष्पमालासहितं च उपचिनपुष्पोपचारं नानाविधसुगन्धि धूपैश्च धपितं नृत्यगानवाद्यादियुक्तांच कुरुत, कृत्वा 'चारगपरिसोहणं' चारगपरिशीधनं 'चार' इति देशीयः शब्दः, चार एव चारकः बन्धनस्थानम् तस्य परिशोधनम्-कारागारवद्धानां मोचनं कुरुतेत्यर्थः, कृत्वा 'माणुम्माणबद्धणं' मनोन्गानवर्द्धनं, तत्र-मानंधान्यमानं सेटकादिना तोलनं, उन्मानं-कर्षादिकं तयोवर्द्धनं कुरुत-विक्रेयवस्तु आदि से लीप पोतकर उसे उपलिप्त करो। तथा गीत-नृत्य एवं थाजो की तुमुल ध्वनि (उच्च स्वर) से उसे परिगीत करो गीतध्वनि से युक्त करो। तात्पर्य इसका यह है कि श्रृंगाटक, त्रिक' चतुष्क, चतुमुख एवं राजमार्ग आदि में जो कुछ भी कचवर आदि पडा हो उसे हटाकर बिलकूल सफाई करो। दर्शकजनों को बैठने के लिये मञ्चों के ऊपर मञ्चों को सजाओं। गोशोर्ष एवं चन्दन आदि से नगर की प्रत्येक भित्ति को लिप्त कर सुन्दर बताओ, योग्य स्थल में मंगल कलश रक्खो दर एक द्वार में तोरण चान्धो मालाएँ लटकाओ जगह२ फूलों को बिखेरो तथा अनेक प्रकार की मुगंधित धूपो से नगर को सुगंधित करो। (करित्ता चारगपरिसोहणं करेड, करित्ता माणुम्माणवद्धण करेह, करित्ता एयमाणत्तियं पच्चप्पिणह जाव पच्चप्पिणंति) इस प्रकारके फिर कारागार में जितने नीव कैद में हो उन्हें मुक्त करदो और मानउन्मान का बर्धन करो-विक्रेय वस्तु का मूल्य લીપીને તેને ઉપલિપ્ત કરે. ગીત નૃત્ય અને વાજાઓની તુમુલ ધ્વનિ દ્વારા તેને પરિગીત' કરે અર્થાત્ ગીત ધ્વનિયુકત બને. એટલે કે બંગાટક, ત્રિક, ચતુષ્ક, ચતુર્મુખ અને રાજમાર્ગ વગેરે સ્થાને માં જે કંઈ પણ કચરે વગેરે હોય તેને હટાવીને એકદમ સફાઈ કરાવે. દર્શકોને બેસવા માટે એક પછી એક મંચની ગોઠવણ કરે ગોશીષ અને ચન્દન વગેરેથી નગરની દરેક ભીંતને લીપિ અને તેને સરસ બનાવે ચોગ્ય સ્થાને મંગળકળશ પધરાવે, દરેક દ્વાર ઉપર તોરણ બંધાવે, માળાઓ લટકો પ્રત્યેક સ્થાન ઉપર પુષ્પ પાથરી દે તેમજ જાતજાતના સુગંધિત धूप। २। नारने सुवासित मनावो (करित्ता चारगपरिसोहणं करेह करित्ता माणुम्माणबद्धणं करेह, करित्ता एयमाणत्तिय पञ्चप्पिणह जाव पञ्चप्पिणति) ત્યારબાદ કેદખાનામાં જેટલા કેદીઓ છે તે બધાને મુકત કરે અને માન ઉન્માનની
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
अभंगारधर्मामृतवर्षिणी टीका. अ.१ २० मेधकुमारजन्मनिरूपणम् २४५ स्वल्पमूल्येनदेयमिति भावः । एतां ममाज्ञां प्रत्यर्पयत-उक्तकार्यकृत्वा निवेदयन, यावत् प्रत्यर्पयन्ति तेऽपिकौटुम्विकपुरुषाः सर्व कार्य कृत्वा 'सर्व साधितमस्मा. भिरितिनिवेदयन्ति । ततःस श्रेणिको राजा अष्टादश श्रेणी:मश्रेणीः, तत्र-श्रेणयः= कुम्भकारादि जातयः, पश्रेणयातजातिभेदरूपा, ता सर्वाः शब्दयति आयति, आहूय, एवं वक्ष्यमाणरीत्या अवादी-किमवादीत् ? इत्याह 'गच्छ णं इत्यादि-हे देवानुमियाः ! गच्छत यूयम् राजगृहे नगरे अभितर वाहिरिए' अभ्यन्तरे वाह्य दशदिवसिकास्थितिपतितां-पुत्रजन्मोत्सवसम्वन्धिकुलम
र्यादामाप्तप्रक्रियां कुरुतेति सम्बन्धः । तां पक्रियां वर्णयति-'उस्सुक्क' इत्यादि। उच्छुल्कां उन्मुक्त शुल्का-विक्रयार्थमानीत वस्तुनि राज्ञे देयं द्रव्यं शुल्कमुच्यते, 'दसदिवस-पर्यन्तं युष्माभिः सर्वैः शुल्कं न दातव्यमिति भावः। 'उक्कर' उत्कघटा दो-इसप्रकार हमारी इस आज्ञा के अनुसार सब कार्य करके पीछे इस की खबर दो। इस प्रकार उन कौटुम्विक पुरुषो से राजाने कहाउन्होने भी राजाज्ञानुसार सब कार्य करके पीछे राजा को खवर दी कि हमने आपकी आज्ञानुसार सब कार्यकर दिये हैं। (तएणं से सेणिए राया अट्ठारससेणीप्पसेणीओ सहावेइ सद्दाविना एवं वयासी-गच्छहणं तुभे देवाणुप्पिया) इसके बाद श्रेणिक राजाने कुम्हार आदि अठारह जाति रूप श्रणियों को तथा उन की जाति भेदरूप प्रश्रेणियों को बुलाया घुलाकर उनसे ऐसा कहा हे देवानुमियो ? तुम सब जाओ और (रायगिहेनयरे अभितरबाहिरिए दस दिवसियं जहारियं ठिहवडियं करेह) राजगृह नगर में भीतर थाहर दश दिवस तक धर्मनीति युक्त पुत्र जन्मोत्सव सम्बन्धि कुल मर्यादा प्राप्त प्रक्रिया को करो अर्थात् पुत्र जन्म के उत्सव से सम्बन्ध વૃદ્ધિ કરે, વેચાતી વસ્તુની કિંમત ઘટાડે, આ રીતે અમારી આજ્ઞા મુજબ કામ ફરે કરીને અમને ફરી ખબર આપો. આ પ્રમાણે રાજાએ કૌટુંબિક પુરુષોને કહ્યું. તેઓ પણ રાજાની આજ્ઞા મુજબ કામ સંપૂર્ણ પણે પતાવીને શ્રેણિક રાજાને मम मातभारी माज्ञा भु०४५ म पु३ २६ गयु छ. (तएणं से सेणिए सया अठारस सेणीप्पसेणीश्रो सहावेइ सदायित्ता एवं वयासी गच्छह णं तुभ देवाणुप्पिया) त्याराह श्रेणि शन्त दुलार वगेरे मढार जति ३५ श्रेणियाने તેમજ તેમની પેટાજાતિ રૂપ પ્રશ્રેણિને બોલાવ્યા. બોલાવીને કહ્યું કે હે દેવાનુપ્રિયા !
मा लन्यो मने (रायगिहे नयरे अभिंतर वाहिरिए दसदिवसियं जहा. रिय ठिइवडियं करेह) -नानी सहर भने गडा धमनीतिने मनुसरता પુત્રજન્મોત્સવની કુળમર્યાદાથી ચાલતી આવેલી વિધિઓ પૂરી કરે એટલે કે પુત્ર જામના ઉત્સવથી સંબંધ ધરાવતી જેટલી વિધિઓ છે તેમની સગવડ કરે. જેમ કે
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
नानाधर्मकथाङ्गसूत्रे राम् उन्मुक्तः परित्यक्तः करो गन्यांना पर्वया कररहितां कुरुत, गृहक्षेत्राधुपमागे राजेदेयं द्रव्यं 'कर' इत्युलगते 'दशदिनलपर्यन्तं युप्माभिः सर्वैः करो न देयः' इति भावः । एवमन्यन्नापि नोध्यम् । 'अनडप्पदेल' अमटन वेगां-अविद्यमानः सटानां राजाऽजा निवेदकानां राजपुरुषाणां प्रवेश कुटु. म्बि गृहेषु चरयां सा तथोक्ता ताम् दशदिवरापर्यन्तं चूतना नृपाज्ञा न भविष्यतोति भावः। 'अदंडिलकुडंडिझ' अडिमकुदण्डिमा, दण्डेन निहतं लभ्यं द्रव्यं दण्डिमं, कुदण्डेन निवृत्तं द्रव्यं अदण्डिमं तर नारित यस्यां सा, तथा, ताम्, तत्र-दण्डोऽपराधानुसारेण राजगाध द्रव्य, जुडस्तु येन केनापि कारणेन जाते महापराये स्पं राजग्राह्य द्रव्यम्, अत्र अाब्दः अल्पार्थवाचकः नतु रखने वाली जितनी बाते हैं उन सबकी व्यवस्था करो जले-(उस्सुकं उक्कर)वेचने के लिये जो वस्तु बाजार में आती है उस पर राजा के लिये जो द्रव्य देय होता है वह अब १० दिन लकता भोग नहीं देना। इसी तरह गृह, क्षेत्र आदि रूप उपभोग वस्तु पर जो राज्य की तरफ से टेक्स नियत रहा करता है वह अब १०दिन न तुन्न सब पर माफ किया जाता है। (अमडप्पसं) राजा की क्या नवीन आज्ञा जारी हुई है इस बात को घर२ में पहुंचाने के लिये राज्य की ओर से भट नियुक्त रहा करते हैं। सो अब १० दिवस पर्यन्त कोई नवीन आज्ञा राज्य की तरफ से नहीं की जावेगी अतः तुन सब १० दिन तक की छुट्टी मनाओ। (अडियचडिम) अपराधियों के अपराधावलार जो जुर्माना राज्य में लिया जाना है उनका नाम दंड है लथा जिस किसी कारणं से जो मनुष्यों द्वारा अपरात्र बन जाता है उल पर जो राज्य की और से थोडा सा जुर्माना लिगा जाता है उसका नाम कुदड है। यह "कु" शब्द (उत्सवं उक्कर) तभी वे भाटे यन्तु तमे सायो ते वस्तुना ५२ने। કર (ટકસ) દસ દિવસ સુધી તમારે નહિ આપ આ પ્રમાણે જ ઘર, ખેતર વગેરેની જે ઉપગમાં આવનારી વસ્તુઓ છે તેમના ઉપર રાજ્ય કર નિયત કરેલો છે ते इस विवर सुधी ने भाट मा ४२०३मा मा छ (अनडप्प वेस) तनी નવીન આજ્ઞા શરુ થાય ત્યારે તેને દરેક ઘરમા પંહોચાડવા માટે રાજ્ય તરફથી ભેટ નિયુકત કરવામાં આવે છે, તે હવે દસ દિવસ સુધી કોઈ પણ નવી આજ્ઞા રાજ્ય त२५थी हा शन, यी तमे वा स हिवसनी २० गाणा. (अदंडिममहिम) गुनगानी पासेथी गुना महस र ४४ •यमा सेवाय छ ते ६' छ તેમજ ગમે તે કા શુ હા ! માણસેથી મોટો અપરાધ થઈ જાય છે તે બદલ રાજ્ય તરફથી તેની પાસેથી ઓછા દડ લેવાય છે તેનું નામ “કુદંડ છે. અહીં કું' શબ્દ
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४७
- अनगारधर्मामृतवर्षि टीका अ, १ २० लेघकुमारजन्यनिरूपणम् कुत्सितार्थकः, कुदण्डकरणस्य रानधर्माभागात, 'अपरिमं' अधरिमां-अविद्यमानं धरिमं ऋणद्रव्यं यरयां सा तां, उत्तमणाधमाश्या पररपरं तहण निवारणार्थ न कलहनीयं किन्तु तत्र द्रव्यं राज्ञा देयं भविष्यतीति भावः। अवारणिज' अधारणीयाम्-अविद्यमानो धारणीयोऽधामो यस्यां सा, तांकेनापि पुरुषेण कस्मादपि ऋणं न प्रावं, तस्मै ऋणग्राहकाय राज्ञा धनमपुन ग्रहणाय दास्यते इति भावः । 'अणु यमुइंग' अनुसा-अनु अनुक्रमेण अवि च्छेदेन उद्धता:-उत्साहपूर्वकं वादिताःसृदङ्गा वादः यस्य सा तांताक्ताम्, 'अमिलायमल्लाम' अरलानमाल्बदामां-तोरणादि यथायोग्य स्थानेषु विविधवर्ग कुत्सित अर्थ का वाचा नहीं हैं-किन्तु अल्प अर्थ का याचक हैं १० दिवस तक दंड और कुदंड दोनों माफ किये जाते हैं। (अघरिस) १० दिवस पर्यन्त राज्य की तरफ से ऐसी व्यवस्था कर दी गई है कि कर्जदार
और कर्ज देने वाले दोनों व्यक्ति परस्पर न लडें । कजेदार के ऊपर जितना भी कर्ज देने वाले का कर्जा होगा-वह राज्य की तरफ से उसे अदा कर दिया जायेगा। (अधारणिज्ज) किली सी गजाजन को यदि पैले की जरूरत पडती है तो यह किसी भी साहूकार से ऋण न ले । १० दिवस तक ऐसी व्यवस्था राज्य की ओर से की गई है कि उसे आवश्यकतानुसार द्रव्य राज्य देगा। और उसे वह पुनः वापिस न लेगा (अणुंडयमुईगं) तथा १० दिवन पर्यन्त ऐसी भी व्यवस्था कर दी जावे 'कि जिस से उत्साह पूर्वक निरन्तर बाजे बजाने वाले बाजे जाते रहें। ' (अभिलायमल्लदाम) तथा जो तोरणादि वाधने के स्थान हैं उनमें विविध કુત્સિત અર્થને સૂચવનાર નથી, પણ અ૫ (ડું) અર્થને સૂચવનાર છે આજથી इस हिवस सुधी है। मने 3 पन्ने मा ४२वामां आवे छ (अधरिम) दृशદિવસ સુધી રાજ્ય તરફથી આ જાતની વ્યવસ્થા પણ કરવામાં આવે છે. ત્રણ લેનાર અને ઋણ આપનાર અને વ્યકિત એક બીજાથી લડે નહિ. ત્રાણ લેનાર ઉપર જેટલું ऋY Pापना२ शे ते मधु २न्य त२थी यूववाभावो (अधारणिज्ज) કૈોઈ પણ પ્રજાના માણસને જે પૈસાની જરૂર જણાય તો તે કેઈ સાહૂકાર પાસેથી જેણે ન લે, પણ દસ દિવસ સુધી એવી વ્યવસ્થા કરવામાં આવી છે કે તેને આવશ્યકતા મુજબ ધન પૂજ્ય તરફથી આપવામાં આવશે અને તે ફરી પાછું નહિ લેવામાં આવે. (अणु यमुइंगं) तम स हिवस सुधी २ तनी व्यवस्था पा ५२वामा मावे छे थी • उत्साहपूर्व alariant-या सतत पाrint 413ता २५ २६ अभिलायमल्लनाम) तमा તરણ વગેરે બાંધવાની જગ્યાએ અનેક જાતના સુવાસિત પુષ્પની માળાઓ લટકાવવામાં આવે
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४८
शाताधर्मकथासूत्रे सरस सुगन्धिपुष्पमालाभियन्ताम्, इति भावः, 'गणियावरणाडइज्जकलिय' गणिकावर नाटकीयकलितां, वेश्याप्रधाननृत्ययुक्ताम्, अणेगतालायराणुचरियं' अनेक तालाचरानुचरिताम्=अनेके ये तालाचरा:-तोलप्रदानेन प्रेक्षाकारिणः, तैः अनुचरिता आसेविता या सा तथोक्तां, यत्र नृत्यादौ तालपूरकतया बहवः सहायकाः सन्तीति भावः, यहा-अनेके च ये तालाः उपलक्षणात् स्वरग्राममूछ. नादयः तेपामाचारः आचरणं तेनानुचरिता=युक्ता पमुइयपक्कीलियाभिरामं' प्रमुदितमक्रीडिताभिरामा प्रमोदयुक्ताः क्रीडायुक्ताजनाः, तेरभिरामो-मनोहराम्, 'जहारिहं' यथाही धर्मनीति यथायोग्यां 'हिइवडियं' स्थितिपतिता, वर्ण के सरल मुगंधित पुष्पों की मालाएँ बान्धी जावे । (गणियावरणाडइज्जकलिय) १० दिवस तक वेश्याजनों का सुन्दर२ नृत्यकला होती रहे। (अणेगतालायराणुचरियं) तथाउस नृत्य कला देखने में ऐसे व्यक्तियों का विशेष रूप से समावेश रहे जो ताल देने में पटू हों। अथवा-वह नृत्य कला की व्यवस्था वाली प्रक्रिया ऐसी हो कि जिसमें स्वर, ग्राम एवं मूर्च्छनादि को सद्भाव क्रियारूप-खूब हो। (पमुइयपक्कीलियाभिराम) जो मनुष्य इस १०दस दिवसीयउत्सव में सम्मिलित होकर विविध प्रकार की क्रीडाओं से जनता का मनोरंजन करे उन पर यह ध्यान रक्खा जावे कि वे किसी भी तरह से हताश न हों किन्तु सदाप्रमुदित ही रहें। करित्ता एयमाणात्तियं पञ्चप्पिणह) इस प्रकार पुत्रोत्पत्ति के उत्सद में क्रियमाण १०दिवस पर्यन्त की इस व्यवस्था को सफलता का रूप देने के लिये जो पूर्वोक्तरूप से आज्ञा दी गई है उसे मनोहर घनाने में किसी भी बात की (गणियावरणाडइजकलियं) इस हिस सुधा वेश्या-यानां सुंदर नृत्योथता रहे. (अणेग तालायराणु चरिय) तेम १ नृत्यामाने नेनारामामा मा व्यति વધારે પડતા હોય કે જેઓ નૃત્ય વખતે તાલ આપવામાં ચતુર હોય અથવા તો નૃત્યકળાની વ્યવસ્થા એવી હોય કે જેમાં સ્વર, ગ્રામ અને મૂચ્છના વગેરેને ક્રિયા ३३ सरस सुभे राय (पमुदय पककीलियाभिराम) ? स स हिवस सुधी ઉત્સવમાં સમ્મિલિત થઈને અનેક કીડાઓ દ્વારા પ્રજાજનેનું મનોરંજન કરે તેઓ ઉપર ખાસ મનરંજન કરે તેઓ ઉપર ખાસ આ રીતે તકેદારી રાખવામાં આવે કે तेसा 1 43 रीते हतोत्साही न 45 तय तेसो प्रसन्न ४ २७. (कारिता एयमाणात्तियं पच्चप्पिणह) २ प्रभारी पुत्रगन्मात्सवमा इस हिस सुधाना मा વ્યવસ્થાને સફળ બનાવવા માટે જે પહેલાં આશા અપાઈ છે તેને સરસ રૂપ આપવામાં કઈ પણ જાતની કસર ન રહેવી જોઈએ. જ્યારે આ બધી વ્યવસ્થા પૂરી થાય
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिटोका अ, १ २० मेघकुमारजन्मनिरूपणम् २४९ स्थिता=कुलनर्यादा 'तत्र पतिता धातूनाम नेकार्थत्वात् प्रचलिता यो पुत्र जन्मो त्सवहेतुका क्रिया यस्यां सा तथोक्ता तां, 'दम दिवसियं' दशदिवमिका-दशाहिकी पुत्रजन्मोत्सवसम्बधिक्रियां कुरुत, कृत्वा इमाम् आज्ञप्तिकांममाज्ञां प्रत्यर्पयत । तेऽपि राजाज्ञाकारिणः कुर्वन्ति-उत्सवक्रियां भूपनि देशानुसारेण संपादयन्ति । कृत्वा-सपाद्य 'तहेव पचप्पिणंति' तथैव पत्यर्पयन्ति भूपाय निवेदयन्ति । ततः खलु स श्रेणिको राजा वाह्यायां उपस्थानशालायां सिंहासनबरगतः पौरस्त्याभिमुखः सन्निषण्णः उपविष्टः । तदनु किं करोतीत्याह'सइएहिय' शतकैश्च-शतमूल्यकैः शतसंख्यकैश्च, 'साहस्सिएहिय' साहस्रिकैश्चसहसमूल्यकैः सहस्रसंख्यकैश्च, 'सयसाहस्सिएहिय' शतसाहस्रिकैश्च-लक्षमल्यकै लक्षसंख्यकैश्च, 'जाएहि जातैः-द्रव्यसम है रित्यर्थः, 'दारहिं भाएहि' दायैौगै = कमी आप लोग न करे-जब यह.संब व्यवस्था ठीक हो जाये तो आप लोग हमे इसकी सूचना देखें । (जाव पचप्पिणंति) इस तरह राजा की आज्ञा को शिरोधार्य कर उनलोगोने चैमाही किया और पीछे इस की खबर राजा को दे दी। (तएणं सेणिए राया बाहिरियाए उवट्ठाणमालाए सीहासणव रगए पुरत्याभिमुहे सन्निसन्ने) इसके बाद वे श्रेणिक राजा वाहिरी उपस्थान शाला में पूर्व दिशा की तरफ मुख करके उत्तम सिंहासन पर जाकर विराजमान हो गये । (सइएहि य, साहस्सिएहि य, सयसाहस्सेहि य जाएहिं दाएहि य भाएहि य, दलयमाणे२ पडिन्छेमाणे२ एवं च णं विहरइ) और वहां उन्होंने पुत्रजन्म के उत्सव के उपलक्ष्य में शतमूल्य वाले सौ, सहस्त्रा मूल्य वाले हजार, तथा एकलक्ष मूल्य बाले १लाख द्रव्यों को कि जिनका संविभाग योग्यतानुसार याचक जनों के लिये किया गया था वितरित किया तथा
त्यारे तम मानी ५५२ मभने सत्व२ माप (जाव पञ्चप्पिणंति) या प्रमाणे सन्तानी આજ્ઞાને માથે ચઢાવીને તે લોકોએ તે પ્રમાણે જ કર્યું ત્યારબાદ રાજાને તેની ખબર આપી. (तपणं से सेणिए राया बाहिरियाए उवट्ठाणसालाए सीहासणवरगए पुरस्थाभिमुहे सन्निसन्ने) त्या२३ा६ अणुि मा२नी ४-येशमा उत्तम सिंहासन S५२ पूर्व दिशा त• मां शन. विराभान थया. (सइएहिय, साहस्सिएहिय, सयसोहस्सेहिय, 'जाएहिंय दाए हिंय, दलयमाणे१ पडिच्छेमाणे१ एवं च णं विहरइ) भने त्यो श्रणुिशत-ये पुत्र-मोत्सवनी मुशालीमा सोनी भितना સે, એક હજારની કિંમતના હજાર, તેમજ એક લાખની કિમતના દ્રવ્ય ને-કે જેનું વિભાજન યાચકેની એગ્યતા મુજબ કરવામાં આવ્યું હતું-વહેંચા. ઉત્સવમાં નિમં३२
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
ज्ञाताधमकथासूत्रे दान-योग्यभागैः- योग्यतानुसारेण दातुं तसंच मागैरित्यर्थः, 'दष्टयमाणे दळयमाणे' ददत् ददत् पुत्रजन्मोत्सवे याचकादिभ्यो यथायोग्यं विभज्य बहुविधानि द्रव्यजातानि वितरन्नित्यर्थः । 'पडिच्छेमाणे२' प्रतीच्छन २ पुत्रजन्मोत्सवे निमन्त्रिता ये नृपान्तैरानीतानि दत्तानि हस्तिरत्नादीनि द्रव्यजातांनि साद गृहान्, 'एवं च णं विवरड' एवं च खलु विहरति=सानन्दं तिष्ठति । ततः खलु तस्य दारकस्य मातापितरां प्रथमे दिवसे नायकम्मं करेंति' जातकर्म = जातकर्माख्यसंम्मारं कुरुतः, द्वितीयदिवस जागरियां =रात्रिजागणं कुर तृतीयदिव चन्द्रसूर्यदर्शनं कारयतः, एवामेव निव्वत्ते असुइजायकम्मकरणे' एवमेव निर्वृते अशुचि जातकर्मकरणे, एग्मुक्तरीत्या अशुचिजातकर्मकरणे निवृत्ते - समाप्ते सति 'संपत्ते' संप्राप्ते 'वारसाह दिवसे' बादशाह दिवसे = द्वादश दिवमरूपे समये - द्वादशे दिवसे इत्यर्थः अत्र दिवस शब्दः कालसामान्यबोधकः अब्दसान्निध्यात विपुलम् अशनं पानं खाद्यं स्वाद्यं 'उवक्खडावेति' उपइस उत्सव में निमंत्रित हुए राजाओं द्वारा जो भेट में हाथी घोडे रत्नादि पार्थ आये हुए थे उनका अच्छी तरह सादर निरीक्षण किया । (तरणं तस्म दारगस्स अम्मापियरो पहमें विवसे जायकम्म करेंति) बाद में राजा और रानीने मिलकर उस दारक का प्रथम दिवस जातकर्म नामका संस्कार किया । (करिता वियदिवसे जागरिय करेंति करिता तइ दिवसे चंद्रवरदंसणियं कारेंति, एवामेव निव्वत्ते असूड जावकम्मकरणे संपने वारसाहे दिवसे विउलं असणं पाण ग्वाम्म साइमं उबक्खडावेंति) दूसरे दिन रात्रि जागरण किया, तीसरे दिन चालकको चन्द्रमा और सूर्य के दर्श कराये। इस प्रकार उक्त रीति के अनुसार अशुचिजातकर्म रूप कर्तव्य समाप्त हो जाने पर जब १२ वां दिन प्रारम्भ हुआ तब उन्होंने विपुल अगन पान, खाद्य एव स्वाद्य इन चार प्रकार के आहार की तैयारी करवाई | ત્રિત રાજાએ દ્વારા ભેટરૂપમાં આવેલા હાથી ઘેાડા રત્ન વગેરે પદાર્થોનુ સરસ સન્માન पूर्व निरीक्षण . (नएणं तम्स दारगस्स अम्मापियरो पढमे दिवसे जात्र कम्मं करेति ) त्यारणाह शन्नराशी भन्ने भणीने पुत्रनो लत नाम संस्कार य (कारिता वियदिवसे जागरियं करेंनि, करिता तड़प दिवसे चंदसूर दंसणियं कारेंति), ण्वामेवनिव्वत्ते असुइजाय कम्मकरणे संपत्ते वारसाहे दिवसे विउलं असणं पाणं वाइमं साइमं उवक्वडावेंति) जीन हिवसे रात्रि તાગરણ કર્યું. ત્રીન્ત દિવસે ખાળકને ચન્દ્ર અને સૂર્યના દર્શન કરાવ્યાં આ પ્રમાણે ઉપર કહ્યા મુજબ અશુચિ, જાતકમ પૂગ થયા ખાદ જ્યારે ખારમા દિવસ શરુ થયા ત્યારે તેઓએ ! જ અશન, પાન, ખાદ્ય, અને સ્વાદ્ય આમ ચાર પ્રકારના આહા
२५०
"
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणी टोका अ.१ २० मेघकुमारजन्मनिरूपणम् २५१ स्काग्यतः निष्पादयः, 'उवक्खडादित्ता' उपरकार्य-लिप्पाय, मित्रज्ञाति निजक स्वजनसम्बन्धिपरिजनं, तत्र मित्राणि हितकारकाः, सुहृदः हितोपदेशकारिणश्च, ज्ञातयः मातापितृभ्रात्रादय., निजाः पुत्रादयः, स्वजनाः पितुर्धात्रादयः, सम्बन्धिनः, श्वशुरश्यालादयः, परिजनो दासीदासादिः, तान् च-पुनः वलसेनां 'वहवे' बहन सनि सामन्त भूपान्, गणनायकान् दंडनायकान 'असिनेति' आमंत्रयतः, ततःपश्चात् मातापितरौ स्नातौ कृतबलिकोणौ कत कौतुकया सर्वालङ्कारविभूपितौ 'महइमहालयसि' महातिमहालये-अतिमहालये (उचक्खडावित्ता मित्तणाउणियगलयणसंबंधिपरिजणेवलं च बहवे गणणायगडगायग जाव आमंति) जब चारों प्रकार का भोजन बन कर तैयार हो चुका-तब मित्रजन, ज्ञाति जन निजकजन स्वजन, सम्बन्धि जन परिजन ये सब, तथा सेना और सामन्त भूप, गणनायक, दण्डनायक ये सब आमंत्रित किये गये। जो हितकारक होते हैं वे मित्रों में, हितका जो उपदेश देते है सुहदो में, मातापिता भाई आप्तजनज्ञाति जनों में पुत्रादि निजजनों में, चाचा आदि स्वजनों में, सास, समुर, साला आदि संबंधि जनों में दापी दास आदि परिजनों में परिगणित किये गये हैं। (तओ पच्छा पहाया करवलिकम्मा कयकोउय जाय सव्वालंकारविभूसिया महइ. महालयसिमोयण मडवंसि तं विउलं असणं पाणं खाइमं साइमं मित्तणाइगणनायग जाब सद्धिं असाएमाणा विसाएमाणा परिभाए माणा परिसुंजेमाणा एव चण विहरंति) इसके बाद राजा और रानी जो कि पहिले से ही स्नान बलिकर्म कौतुक आदि क्रियाओं से निबटकर निश्चित हो चुके हैं तथा २नी तैयारी ४२११वी. (उचक्खडावित्ता मिनणाड णियग सयण संबंधि परिजणवलं च बहवे गणणायग दंडणायग जाव आमंति) न्यारे वानगी। તૈયાર થઈ ગઈ ત્યારે, મિત્રજન, જ્ઞાતિજન, નિજકજન, સ્વજન, સંબંધિજન, પરિજન આ બધા તેમજ સેના, સામન્તભૂપ, ગણનાયક. દડનાયક આ સવેને આમ ત્રણ આપવામાં આવ્યુ જે હિત કરનાર હોય છે તે મિત્ર, હિતને ઉપદેશ આપનાર હોય છે તે સુહદ, માતાપિતા ભાઈ વગેરે આપ્તજન, જ્ઞાતિજન, પુત્ર વગેરે નિજજન કાકા વગરે સ્વજન, સાસુ સસરા સાળા વગેરે સંબધિજન, દાસદાસી વગેરે પરિજન
उपाय छ. (तो पच्छा व्हाया कयबलिकम्मा कयकोउय जाव सव्वालंकार विभूसिया महामहालयंसि भोयणमडवंसि तं विउलं असणं पाण खाइम साइमं मित्तणाइ गणनायग जाव सद्धिं आसाए माणा विसाए माणा परिभाषमाणा परिभुंजेमाणा एवं चणं विहरंति) त्या२णा २० मने ये स्नान 1131 આદિ પક્ષિઓને અનાદિભાગ આપવારૂપ બલિકર્મ, કૌતુક વગેરે કિયાઓ પહેલેથી જ
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨
शाताधर्मकथाङ्गसूत्रे अतिविशाले भोजनमण्डपे भोजनशालायां तत विपुलम् अगनं पानं ग्वाय स्वाध चतर्विधाहारं मित्रज्ञातिगणनायकैःसाधे 'आसाएमाणा' आस्वादयन्तो-भोज्यपढार्थान्स्वरूचिपूर्वक माहरयन्ती, विसाएमाणा' विस्वादयन्तीविशेषेणावादयन्ती मन्तौ 'परिभाएमाणा' परिभाजयन्ती-उदारतापूर्वकं सर्वेभ्यो यथारुचि प्रतिपूर्णम् अशनादिकं ददती परि जमाणा' परिभुञ्जनौखादन्तौ ‘एवं च णं विहरति' एवंच ला विहरतःम्म । जिमियभुनुत्तरागयाविय' जिमित मुक्तोत्त रागतो अपिच-पूर्व जिमिती पश्चात् भुक्तौत्तरकालम!गतो, अपि च मित्रज्ञातिगणनायकादिभिः साधं भुत्तवा भोजनस्थानादन्यत्रागतो, च सन्तौ इत्यर्थः 'आयंता' आचान्ती शुद्धोदकेन कृतवुलकी, 'चोवखा' चोली-अपनीतान्नलपौ 'परमसुइभूया' परमशुचिभूतौ करादिप्रक्षालनेन परमपवित्री, तं मित्र. समस्त अलंकारों से जिनका गरीर विभूषित हो रहा है अति विशाल भोजनमडप में उस विपुल अशन, पान, खाद्य, स्वाद्य, रूप चतुर्विध आहार को मित्र, ज्ञाति, गणनायक आदि जनों के साथ खूब रुचि पूर्वक चरखा, खूब उसका ओस्वाद लिया और साथ में उसे उदाग्ता पूर्वक बडी प्रीति से और दूसरों के लिये दिया-परोसा-फिर स्वयं छाया । (जिमियभुत्तुतराग या विय णं समाणा आयंत चोक्ग्वा परम मुइभूया तं मित्तणाइ नियगसयण संबंधिपरिजणगणणायग विउलेणं पुप्फवत्य गंध मल्लालं कारेण सक्क्कारेंति) जीमने के बाद फिर वे दोनों मित्र, ज्ञाति गणनायक आदिजनो के साथ उस भोजनस्शन से दूसरी जगह पर आये और वहां पानी से कुल्ला किया चोखे हुए भोजन के सीत जो कहीं लगे हुए थे उन्हें दूर किया परम शुचिभृत-हाथ आदि धोकर बिलकुल साफ પતાવી દીધી છે. અને સમસ્ત અલકાથી જેમનું શરીર દીપી રહ્યું છે તે અતિ વિશાળ મંડપ આવ્યા અને તે પુષ્કળ પ્રમાણમાં તૈયાર કરવામાં આવેલા અશન પોન, ખાદ્ય, અને સ્વાદ્ય આ ચાર પ્રકારના આહારને મિત્ર, જ્ઞાતિજન, ગણનાયક વગેરેની સાથે બેસીને ખૂબજ રુચિપૂર્વક ચાખ્યા, તેને સારી પેઠે આસ્વાદ લીધા અને બહુજ ઉદારતાની સાથે પ્રેમભાવ બતાવતા તેઓએ બીજાઓને પિરસ્યું અને જાતે પણ જમ્યા. (जिमियभुत्तुत्तरागया वि य ण समाणा आयंत चोक्खा परम मुडभूया तं मित्तगाइनियगमयण संबधिपरिजणगणणायग विउलेणं पुप्फात्थगंध मल्टा लं कारण सरकारेंति) भ्य! पछी • aol सन्न भित्र, ज्ञाति भने ગણના વગેરેની સાથે તે ભજન સ્થાનને છોડીને બીજા સ્થાને પધાર્યા, અને શુદ્ધ પાછીથી તેઓએ ટેગળા કર્યા કઈ પણ એઠું ન રહી જાય એવી સાવચેતીથી મે
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधामृतवर्षिणी टोका अ.१ २० मेघकुनारजन्मनिरूपणम् ज्ञातिनिजकस्वजनसन्धिपरिजनगणनायकादिकं विपुलेन पुष्यवस्त्रग धमाल्यालङ्कारेण 'सकारेंति सम्माणेति' सत्कुस्तः संमान यतः सत्कृत्य. संमान्य, तो मातापितरौ एवमवादिप्टाम्-'जम्हाण' यस्मात्खलु अरमावस् अस्य दारकस्य गर्भस्थम्यचैव सतः अकालमेघेषु दोहदः प्रादुर्भूतः 'तं' तत्तस्मात् भवतु खलु अस्माकं दारकः पुत्रः नाम्ना मेघः मेघकुमार इति, तस्य दारकस्य मातापितरौ उसमेतद्रूपं 'गोणं' गौणं गुण प्राप्तं, 'गुणनिप्फन्न' गुणनिप्पन्नं-गुणैरौदार्यधैर्यादिभिः निप्पन्न-संजातं, 'नाम करेंति' नामधेयं कुरुतः॥स्व०२० ।
मृलम्-तएणं से मेहकुमारे पंचधाईपरिग्गहिए, तं जहाखीरधाईए, मंडणधाईए, मजणधाईए, कीलावणधाईए, अंकधाईए, सुथरे बने-और फिर उन मित्र ज्ञाति, निजकस्वजन, सम्बन्धि परिजन, गणनायक आदिका विपुल पुप्प, वस्त्र, गन्ध माला तथा अलंकारों से सत्कार किया सन्मान किया । (सक्कारित्ता संमाणित्ता एवं बयासी) सत्कार सन्मान करके फिर ऐसा कहा-(जम्हाणं अम्हं इमस्स दारगस्सगब्भत्थम्स चेव सम्मागस्स अफाल मेहेसु डोहले पाउन्भूए तं डोउणं अम्हं दारए मेहेनामेणं मेहकुमारे) हमलोगों को यह बालक जब गर्भ में स्थित था तब अकाल मेघ का दोहद उत्पन्न हुआ था इसलिये हमारा यह वालक नाम से मेधकुमार हो। (तम्स दारगस्त अम्मापियरो अयमे यारूवं गोणं गुणनिप्फन्नं नामघेज्जं करेंति) इस तरह उस दारक का यह नाम जो माता पिताने रखा वह गौण था-गुणप्राप्त था-गुणनिष्पन्न था-औदार्य धैर्य
आदि गुणों से युक्त था। सूत्रा२०॥ સાફ કર્યું. આ પ્રમાણે તેઓ શુદ્ધ થયા. હાથ વગેરે સ્વચ્છ કરીને એકદમ શુદ્ધ બન્યાં. ત્યારપછી તે મિત્ર, જ્ઞાતિનિજક, સ્વજન, સબંધી પરિજન, ગણનાયક વગેરેને પુષ્કળ પુષ્પ, વસ્ત્ર, ગન્ધ, માળા તેમજ અલંકારો દ્વારા સત્કાર અને સન્માન કર્યા. (सक्कारित्ता, संमाणित्ता एवं वयासी) सलार मने सन्मान ४शन ४यु जम्हाणं है इमस्स दारगरस गम्भत्थस्स चेव सम्माणस्स अकालमेहेसु डोहले पाउन्भूए तं होउणं अहं दारए मेहे नामेणं मेहकुमारे) न्यारे આ બાળક ગર્ભમાં હતો ત્યારે એમને અકાળ મેઘનું દેહદ ઉત્પન્ન થયું હતું मेटदा भाटे या सभा२। पुत्र भेघाभा२ नामे प्रसिद्ध थाय. (तस्स दारगस्स अम्मपियरो अयमेवारूवं गोणं गुणनिप्फन्नं नामधेज्ज करेंति) २ प्रमाणे માતાપિતા દ્વારા રાખવામાં આવેલું તે નામગૌણ હતું-ગુણયુક્ત હતું –ગુણ નિષ્પન્ન इतु-हारता धैर्य वगेरे शुष्णुयुत तु. ॥ "सूत्र" २०॥
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४
ज्ञात
शाताधर्मकथाङ्गसूत्रे अन्नाहिय वहहिं र जाहि चिलाइयाहिं वामणि-बडभि-बब्वरिवउसि-जोणियपहविण-इसिणिया-घोसगिणि-लासिय-लउसिंय दमिलि -सिंहलिं'-आरवि-पुलिंदि- पाण-वलि-मुरुंडि- सरि पारसीहिणाणादेसीहि विदेसवेसपरिमंडियाहिं इंगियचिंतियपत्थिय वियाणियाहि सदेसणेवत्थगहियवेसाहिं निउणकुसलाहिं विणीयाहिं चेडियाच बालवरिसघरकंचुइमहयरगविंदपरिक्खित्ते, हत्थाओ हत्थं संहरिजमाणे, अंकाओ अंकं परिभुज्जमाणे परिगिज्जमाणे चालिजमाणे उवलालिज्जमाणे रम्मंसि मणिकोहिमतलंसि परिमिजमाणे २ जिव्वायसि णिव्यायंसि गिरिकंदरमल्लीणेव चंपगपायवे सुहंसुहेगं बढइ । तएणं तस्स मेहम्स कुमारस्स अम्मोपियरो अणुपुट्वेणं नामकरणं च पजेमणं च एवं चंकमणगं च चोलोवणयं च महया महया इवीसकारसमुदएणं करिसु। तएणं से मेहकुमारं अम्मापियरो साइरेगट्टवासजायगंचेव गभट्टमे वासे सोहणंसि तिहिकरण दिवस नक्वत्त मुडुलसि कलायरियस्स उवणति।तएणं से कलायरिए. महकुमारं लेहाइयाओ गणियप्पहाणाओ सउणरुयपज्जवसाणाओवाव.
कलाओ मुत्तओ य अत्थओ य करणओ य सेहावेइ । सिक्खावेइ नं जहा-लेहं१, गणियं२, रूवं३, नर्सेट, गीयं५, वाइय६, सरगयं७, पोक्खरगयं८, सनतालं९,जूयं१०,जणवायं११, पासयं१२, अट्टावयं१३, पोरकव्वं?. दगमहियं१५, अन्नविहिं १६, पाणविहि१७, वत्थविहिं १८. बिलेवविहि१९, आभरणविहि२०, सयविहि२१, अर्ज२२, पहे. लियं ९३, मागहियं२४, गाहं२५, गीइयं२६, सिलोयं २७, हिरण्णजुत्ति२८, सुवन्नजुत्ति२९, चुन्नजुत्ति३०, तरणोपडिकम्मं३१, इस्थि
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका अ १ सू २० मेघकुमारपालनादिवर्णनम्
लक्खणं३२, पुरिसलक्खणं३३, हयलक्खणं३४, गयलक्खणं ३५, गोणलक्खणं३६, कुक्कुडलक्खणं३७, छत्तलक्खणं३८, दंडलक्खणं३९, असिलक्खणं४०, मणिलक्खणं४१, कागणि लक्खणं ४२, वत्थुविजं ४३, खंधावारमाणं४४, नगरमाणं४५, चारं४६, पडिचारं४७, वृह४८, पडिबूहं४९, चक्कवूहं५०, गरूलवूहं, ५१, सगडवूहं ५२, जुद्धं५३ नियुद्धं ५४, जुद्वाइजुद्धं५५, अट्टिजु५६, मुट्टिजुद्धं ५७, बाहुजु५८, लयाजुद्धं५९, ईसत्थं६०, छरुप्पवाय ६१, धगुव्वेयं ६२, हिरन्नपागं६३, सुवन्नपागं६४, सुत्तखेडं६५, वट्टखेडं६६, नालियाखेडं६७, पत्तच्छेनं६८, कडच्छेजं६९ सज्जीवं७०, निजीवं७१, सउणरूयं ॥२१ सू०॥
२५५
टीका - - ' तरणं' इत्यादि । ततः =नाम करणानन्तरं खलु स मेघकुमारः 'पञ्चधाईपरिग्गहिए' पञ्चधात्री परिगृहींतः=पञ्च चैताधात्र्यः पञ्चधात्र्यः, ताभिः परिगृहीतः तत्र धाग्यो बालकपालिका मातृसदृश्यः, ताभिः परिगृहितः, पञ्चभिर्धात्रीभिः सुरक्षित इत्यर्थः कास्ताः पञ्चधायः ? इति दर्शयितुमाह'तंज' इत्यादि - 'खीरधाईए' क्षीरधाया= स्तन्यदायिन्या १ 'मंडनधाईए' मण्डनधान्या=अलंकारकारिण्या २ 'मज्जनधाईए' मज्जनधात्र्या=स्नापिकया
'लएण से मेहकुमारे' इत्यादि ।
टीका - ( एणं) नाम संस्कार होने के बाद ( से मेहकुमारे) बहमेघकुमार (पंचधाइपरिग्ाहिए) पांच भायों से सुरक्षित किया गया । (तं जहा) वे पांच घाये ये हैं (खीरधाइए. मंडणधाइए मज्जधाइए, कीलावणधाइए, अंक धाrए) १ क्षीरधात्री, मंडनधात्री, मज्जनधात्रो, क्रीडनधात्री, अंकधात्री ।
त एणं से मेहकुमारे इत्यादि
टीकार्थ - - (त एणं) नाम संसारमा ( से मेहकुमारे) भेघकुमार पंचधाड परिभाहिए) नो शुभ, सगवड भने सुरक्षा भाटे चांग धात्रीओ (धाई भाताओ) शेवामां भावी (त जहा) ते पांय धात्री या प्रमाणे छे - ( खीरधाहए, मंड णधाइए, मज्जणधाइए, कीलावण धाइए, अंकधाइए ) (१) क्षीरधात्री (२) भर्डनधात्री, (3) भन्नधात्री, (४) डीउनधात्री, (4) अधात्री, आमां दूध चीवडावनार
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
ज्ञानधर्मकथासत्रे
'कीलावणधाईए' क्रीडनधात्र्या - क्रीडनं खेलन कारयति या, साक्रीडनधात्री, तया३ 'अभाई' अङ्कधात्र्या - अङ्क : = उत्सङ्गः 'गोद' इति भाषायाम् तत्र दधाति= स्वापयति या सा-अङ्कधात्री, पञ्चमी, तया४ 'परिगहिए' इत्यनेन सम्बन्धः । एवं च एकैका 'धात्रीकरणकारणभेदेन द्वि प्रकारा भवति तद्यथा-या स्वयं स्तन्यं पाययति सा करणरूपा प्रथमा, रोगादिकारणे सति याऽन्यधात्रीद्वारेण स्तन्यं पाययति सा कारणरूपा द्वितीया, रोगावस्थायां दुग्धपाने वालकस्य शरीरबुद्धि प्रभृ तीनां महतीहानिर्भवति, एवं मण्डनायादिषु सर्वत्र विभावनीयम् । अन्यामिश्र बहुभिः = अनेकाभिः, 'गुजाहिं' कुब्जाभिः, 'चिलाइयाहिं' किरातिउन में जो दूध पिलानेवाली धाय श्री वह क्षीरधात्री, अलंकार पहिराने वाली जो धाय थी वह मंडन धात्री, स्नान कराने वाली जो वाय थी वह मज्जनधात्री, खलखिलाने वाली जो धाय थी वह क्रीडनधात्री तथा गोद से लेने वाली जो धाय थी वह अंरुधात्री थी । ये पाँच धाये मेत्रकुमार की लालन पालन पोषण के लिये श्रेणिक राजाने नियुक्त की थी। कारण और कारण के भेद से ये पांचों धाये दो दो प्रकार की कही गई है । जैसे- जो बालक को स्वय अपने स्तनों का दूध पिलाती है वह कणरूप प्रथम यात्री है तथा रोग आदि अवस्था में जो स्वयं का दूध तो पिलाती नहीं है किन्तु दूसरी धाय से दूध पिलाती है वह कारणरूप द्वितीय क्षीरा है है। रोग आदि में चालक को दूध पीलाना उसकी बुट्टी आदि की हानि का एक बडा भारी कारण माना जाता है। इसलिये वह स्वयं का उस अवस्था में दूध नहीं पिलाती है किन्तु दुसरो धाय से उसके दिये पाती हैं। इसी तरह मंडनवात्री आदिके भी भेदों का रण जानना चाहिये। यह मेवकुमार (अन्नाहिं य बहूहिं खुजाहिं, चिलाइयाहिं ધાત્રી હતી તે ક્ષીરધાત્રી, સ્નાન કનવનાર ધાત્રી મજ્જનધાન્ની, રમતા રમાડનારધાત્રી કીડનધારી તેમજ અકમા લેનારધાત્રી અકધાત્રી હતી. એ પાચ ધાત્રીએ વ્યણિક રાજાએ મેઘકુમારના પાળવા પાપવા માટે નિયુકત કરી હતી કારણ અને કરણના ભેદ દ્વારા આ પાચ ધાત્રી એ પ્રકારની કહેવામા આવી છે. જેમ કે-જે વખતે બાળકને પેાતાના સ્તનેાનુ દૂધ પીડાવે છે તે કાર્ગીરૂપ પ્રથમ ધાત્રી છે તેમજ ખીમાર અવ‰મા જ પાનાનુ દૂધ પીવડાવતી નથી, પણ બીજી ધાત્રીથી દૂધ પીવડાવે છે તે કપ બીજી ક્ષીરધાત્રી છે. બિમાર અવસ્થામા બાળકને દૂધ પીવડાવવું એ બાળકની બુદ્ધિ વગેરેના માટે હાનિકાન્ક ગણાય છે, તેથી એવા સમયે તે પેાતાનુ દૂધ પીવડાવતી નથી પણ ખીચ્છ ધાત્રીથી તેને દૂધ પીવડાવે છે. આ પ્રમાણે જ મંડન धात्री पगेन गेट भने मेहानु विवर नाथुवु ले5 मे. मेघम्भार ( अन्नार्हि य
२५६
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणी टाका. अ१ २० मेघकुमारपालनादिवर्णनम् २५७ काभिः किरातदेशोत्पन्नाभिः१, “वामणी-बडभीर, बबरी२, बउसी३, जोणिया४. पल्हनिया५, इसिणिया६, धोरुगिणी७, लासिया८, लसिया, दमिलो १०, सिंहली११, आरवी१२, पुलिंदी१३, पक्कणी१४, बहली१५, मुरुंडी१६, सबरी१७, पारमीहि १८” बामनी-बडभी-वरी२, बकुसी३, योनिका४, पल्हविका५, ईशिनिका ६, धोरुकिनिका७, लासिका८, लकुसिका९, द्राविडी१० सिंहली११, आरबी१२. पुलिन्दी १३, पक्कणी१४, वहली१५, सुरुण्डी१६, सबरी१७, पारसीभिः१८, 'वामणी' वामनीभिः हस्तशरीराभिः, 'वडभी' बडभीभिः एकपार्श्वहीनाभिः एतादृशीभिः 'बब्बरी' बर्बरीभिःवर्षर देशसंभवाभिः२, 'वउसी' वकुक्षिकाभिः३ 'जोणिया' योनिकाभिः योनदेशोद्भवामिः४, पल्हविया पल्ह विकाभिः५ इसिगिया' ईशि निकाभिः६, 'धोरुगिणी' धोरुकिनिकाभिः७, 'लामिया' लासिकाभिः८, 'लउसिया' लकु. वामणि-वडभि-बयरि बडसि-जोणिय-पल्हविण--इसिणिया-धोगिणिलामिय-उसिय-उसिघ-दमिलि-मिहलि-आरचि-पुलिदि-पक्कणि-वहलिमुरुडि-सवरि-पारसीहि णाणादेसीहि विदेसवेसपरिमंडियाहिं इंगियणचिंतिय पत्थिय वियाणियाहि सदेसणेवत्थगहियवेहि निउणकुसलाहिं विणीयाहिं चडिया चक्कवालवारेस बरकंचुइमयर गरिंदपरिविम्व) अन्य अनेक कुन्जक शीर वाली किरात देश को त्रियों से (बोना) वामन शरीर वाली तथा एफपार्श्व से विहीन ऐसी वर्वर देश की दासीयों से कुश देश की वालियो से यौनदेश की दामियों से पहचाओ से ईशिनि कार्यों सेईजान देशकी दामियों से धोरुनिकाओं से धौरुनकदेश की दायियों से, लासिकाओं से लायकदेश की दासियों से.-लकुशदेश की बहूहि खुजाहिं, चिला गाणि वर्णडभि-बयरि-घडमि-जोणिय-पल्लविइमिगिया-धोरुगिणि-लामिय-ल उसिय-उसिय-दमिति-सिंहलो-आरशिपुलिदि-पक्कणि-वहलि-मुसंडि-मबरि पारसीहिं णाणादेसी हि निसवेय परिमंडियाहिं इंगिय चिंनिय पत्थिय विपानियाहिं सदेसणेवत्थगयि वेसाहि निउणकुसलाहिं विणीयाहिं चेडियाचक्कवालवरिसधाकंचुइ महयरगविंदपरिक्खित्ते मने मी घी ५८ शरी नीति शनी श्रीमाथी, ઠીંગણું શરીરની તેમજ એક તરફના પાની બર્બર દેશની દાસીઓથી, કુશદેશની દાસીઓથી, યૌનદેશની દાસીઓથી, પલ્લવિકાઓથી–પલ્હવદેશની દાતીઓથી, ઇશિમિકાઓથી-ઈશાનદેશની દાસીઓથી, ધીરુનિકાઓથી–ધોનકદેશની દાસીઓથી લકુશાઓલકુશદેશની દાસીએથી, દ્રાવિડીઓથીદ્રાવિડદેશની દાસીઓથી, સિંહલીએથી–સિંહલ
33
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५८
ज्ञाताधर्मकथाङ्गस्ने शिकाभिः९, 'दमिली' द्राविडीभिः१०, सिंहली' सिंहलीभिः११, 'आरवी'
आरवीभिः१२, 'पुलिंदी' पुलिन्दीमि:१३, १कणी' पक्कणीभिः१४, 'वहली' वह ठीभिः१५, 'मुरुडी' मुरुण्डीभिः१६, 'सवरी' शवरीभिः१७, 'पारसी' पारसीमिः१८, 'गाणादेसीहि नानादेशीयाभिः अनार्य देशोत्पन्नाभिः विदेसचेसपरिमंडियाहि विदेश वेपपरिमण्डिताभिः मानादेशीयानां तासां स्व स्व. देशीय एव वेष आसीदित्यर्थः । 'इंगियचितियपत्थिय विजाणियाहिं' इगितदासियों से, द्राविडियों से-द्रविड देश की दासियों से, सिंहलीयों से-सिंहलदेश की दासियों से आरवियों से-आरवदेश की दासियों से, पुलन्द. नियो से-पुलिन्द देश की दासियों से, पक्कणियों से-पक्कणदेश की दासियों से वहु-बहलदेश की दासियों से मुरुंडी-मुरुंड देश की दासियों से शवगैशवर देश की दासियों से पारसी-पारसदेश की दासियों से इन नाना अनार्यदेश की दासियों से सदा सुरक्षित रहा करता था। ये सब भिन्न२ देश की दामिया अपने२ देश के अनुसार वेषभूषा ले सदैव मुसजित रहती थी। इगित, चिन्तित, नथा प्रार्थित, विषय को ये जानने में बड़ी निपुण थों। अभिप्राय के अनुसार जो चेष्टा की जाती है उसका नाम इंगित है। जैसे भ्रका चलाना शिरका हिलाना आदि। भोजनादि के समय में मन में जो विचार आता है उसका नाम चिन्तित है। अंग आदि मोडना इसका नाम प्रार्थित है। इनमें कितनीक स्त्रियों ऐसी भी थी जों अपने ही देश के अनुरूप पोशाक पहिने रहा करती थीं। अन्य देश की पोशाक नहीं पहिनती थीं। ये सब बडी निपुण थी कार्य संपादन करने દેશની દાગીઓથી, આરબીઓથી–આરબદેશની દાસીએથી, પુલન્દનીએથી–પુલિન્દદેશની દાસીઓથી, પછકણિઓશીપકણદેશની દાસીઓથી, બહુ-બહલદેશની દાસીએથી, મુસંડીમડદેશની દાસીએથી, શબરી-શબરદેશની દાસીએથી, પારસી–પારસદેશની દાસીએથી આવી અનેક અનાદેશની દાસીઓથી તે હમેશા સુરક્ષિત રહેતે હતે આ બધી વિભિન્ન દેશોની દાગીઓ પોતપોતાના દેશની વેષભૂષામા સદા સુસજિજત રહેતી હતી ઇગિત, ચિત્િત તેમજ પ્રાર્થિત વિષયને જાણવામાં તેઓ ખૂબ જ ચતુર હતી અભિપ્રાય મુજબ જે ચેષ્ટા કરવામાં આવે છે તે ઇગિત કહેવાય છે જેમ કે ભૂસચાલન, કરવું, માથુ હલાવવુ વગેરે ભોજન-વગેરેના સમયે જે વિચારે ઉદ્ભવે છે તેનું નામ ચિતિત છે અગવગેરે વાળવુ તે પ્રાર્થિત કહેવાય છેઆમા કેટલીક સ્ત્રીઓ એવી પણ હતી કે જેઓ પિતાને દેશના પહેરવેશ મુજબ વસ્ત્રો પહેરીને જ રહેતી હતી બીજ દેશને પહેશ તેમને પસંદ ન હતો આ બધી દરેક કાર્યમાં અત્યત નિપુણ હતી, કામ
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणी टीका अ१स् २० मेघ कुपारपालनादिवर्णनम्
२५९
चिन्ततप्रार्थितविज्ञाताभिः तत्र इङ्गितम् = अभिप्रायानुरूपचेष्टा ईपाशिरः कम्प नादिका, चिन्तितं = भोजनादि समये मनसि विचारितं प्रार्थितं -अभिलषितं अमोनादिना, तानि विज्ञातानि याभिस्तास्तथा, ताभिः, इङ्गितादीनां विज्ञायिकाभिरित्यर्थः । 'सदेसणेवत्थगहिय वेसाहिं' स्वदेश नेपथ्यगृहीतवेषाभिः स्वदेशस्य - आर्यदेशस्य यानि नेपथ्यानि वस्त्रभूषणधारणरीतयः, ताभिः गृहिता
याभिस्तास्तथोक्ताः, ताभिः स्वदेशवेपसम्पन्नाभिः निउणकुसलाहिं' निपुणकुशलाभिः तत्र निपुणाः = कार्य सम्पादनचतुराः, कुशलाः = कार्यकारणरीतिमें बहुत चतुर थी । कुशल थं' - कार्यकरने की पति को बडी अच्छी तरह जानती थी । विनीत थीं - अपने स्वामी के मन के अनुकूल कार्य किया करती थीं। जिस तरह वह मेघकुमार पूर्वोक्त इन भिन्न२ देश की स्त्रियों से सदा सुरक्षित बना रहता था उसी तरह वह चेटिका चक्रवाल- दानियों के समूह से वर्षधरों नपुंसक मनुष्यों से जो अंतः पुरकी रक्षा करने में नियुक्त होते हैं, कंचुकियों से अंतःपुर में रहे हुए वृद्ध मनुष्यों से तथा महत्तरों से - अंतःपुर के कार्य चिन्तकों से भी सहा वेष्टित रहता था । इसका तात्पर्य यह है कि राजाने जो अनार्य देशोत्पन्न किराती आदि स्त्रियों को उसकी लालन पालन करने में नियुक्त कर रक्खा था वह इसलिये था कि प्रारंभ से उनके सहवास से तत् तत् देश की भाषाओं आदि का ज्ञान हो जावे और विदेश के वृत्तान्त से वह परिचित होता रहे कि जिससे वह अपने देशकी रक्षा करने में समर्थ बने। इसी तरह जो यह कहा गया है कि वह स्वदेशोत्पन्न
કે વામાં ચતુ હતી. કુશળ હતી, કામ કરવાની રીત સારી પેઠે જાણતી હતી. તેઓ નમ્ર હતી, પોતાના સ્વામીના મનને અનુકૂળ કામ કરતી હતી. મેઘકુમાર જેમ પૂર્વોક્ત જુદા જુદા દેશેાની સ્ત્રીએથી સુરક્ષિત રહેતા હતા તેમ ચૅટિકા ચક્રવાલ–દાસીઓના સમૂહથી વધરા-નપુંસક માણસેાથી કે જે આ તપુરની રક્ષા માટે નિયુકત કરાએલા હતા, કંચુકીઓથી રણવાસમાં રહેનારા વૃદ્ધ માણુસાથી તેમ જ મહત્તરેથી રણવાસના કાર્ય ચિન્તકાથી હમેશા ઘેરાએલા રહેતા હતા. કહેવાના હેતુ એ છે કે રાજાથી તેના પાલનપોષણ માટે અનાર્ય દેશની કિરાતી વગેરે સ્રીએ નિયુકત કરવામાં આવી હતી તે એટલા માટે કે શરુઆતથી જ તેમના સહવાસ દ્વારા જુદા જુદા દેશની ભાષા વગેરેનુ જ્ઞાન થઈ જાય અને વિદેશેાના હિલચાલથી પણ તે પરિચિત થતા રહે કે જેથી ભવિષ્યમા તે પોતાના દેશની રક્ષા કરવાનું સામર્થ્ય ધરાવી શકે. એ રીતે જે એમ કહેવામાં આવ્યુ છે કે તે સ્વદેશાત્પન્ન સ્ત્રીઓથી વીંટળાલે રહેતા હતા, તેનું પ્રચા
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६०
ज्ञाताधर्म कथाङ्गसूत्रे ज्ञानसंपन्नाः, ताभिः 'विणीयाहि विनीताभिः स्वामिमनोऽनुकूलकार्यकरण शीलाभिः, 'चेडियाचक्कबालबरिसघरकचुइमहयरगविंदपरिक्खित्ते' चेटिकाचक्रवालवर्षधरकंचुकिमहत्तरकन्दपरिक्षिप्तः तत्र चेटिकाः दास्यः, तासां चक्रवालं समूहः, वर्षधराः नपुंसकीकृताः अन्तःपुररक्षकाः, कंचुकिन्ः अन्तपुर चारिणोरद्धाः, उक्तं च
"अन्तःपुरचरोवृद्धो, विप्रो'गुणगणान्वितः ।
सर्वकार्यार्थ कुशलः, कंचुकीत्यभिधीयते ॥१॥” महत्तरका:-अन्तःपुरकार्यचिन्तकाः, तेषां वृन्द-समूहः तेन परिक्षितः युक्ताः। अनायं विवेकः अनार्यदेशोत्पन्नानां किराती प्रभृतीनां ग्रहणं तत्तद्देशीयभाषा परिक्षानेन विदेशमृत्तान्तपरिज्ञानेन च स्वदेशरमादिद्योतनम्, स्वदेशग्रहणात स्वभाषा-स्व सदाचार-परिरक्षणेन इह परत्रकार्य सिद्धिर्जायते । 'हत्थाओ हत्थं संहरिजमाणे' हस्तात् हस्तं संहियमाणः एकस्या'हस्तादपरस्याहस्ते संध्रियमाणाः, 'अकाओ अंकं परिभुज्जमाणे' अङ्कादकं परिभुज्यमानः एकम्याःक्रोडतः अपरकोंडे परिपाल्यमानः, सुखानुभवं कुर्वाण: परिगिजमाणे' परिगीयमानः= शिशुप्रसादार्थ दयादाक्षिण्यशौर्याद्यर्थ गीत विशेषैर्गीयमानः, 'उवलालिजमाणे' स्त्रियों से घिरा रहता था उसका कारण यह है कि उसे उनके द्वारा अपनी भाषा तथा अपने देशका आचार विचार ज्ञात होता रहे ताकि वह अपने देश में और परदेश में भी कार्य की सिद्धि करने में सपथे बना रहे । (हत्थाओ हन्थं संहरिजमाणे) यह मेघकुमार एक स्त्री के हाथ से दूसरी स्त्री के हाथ में सदो रहता थो (अकाओ अंकं परिभुज्जम णे) एक की गोदी से दूसरी की गोदी में सुखानुभव करता था। (परिगिजमाणे) इसे प्रसन्न रचने के लिये दामिया एसेर गीत गाती रहती थीकि जिन गनी में दया दाक्षिण्य एव शौर्य आदिविषय भरपूर रहते थे (चालिजमाणे) यह 'धात्री आदिको की करांगुली पकड कर चलना था જન એ છે કે તેમના દ્વારા પિતાની ભાષા તેમજ પિતાના આચાર-વિચાર, રહેણીકરણીની જાણ થતી રહે, તેથી તે દેશ વિદેશમાં પોતાના કાર્યની સિદ્ધિ સહેલાઈથી કરી શકે. (हल्या श्री इत्थ महरिज्जमाणे) भेषभा२ श्रीना डायथी भी सीना डायमा
मे तो (अंकायो अंकं परिभुजमाणे)मेन मेणामाथी मीलन मा २५ ानुमत्र भेणवतो डन (परिगिजमाणे) भाभारने प्रसन्न वा भाटे हामी। हया, क्षिय भने वीर मथी पनि गीत गाती हुती (चालिजमाणे) मेघाभार घायभाता पोरे नी हायनी माजी ५४ीने यासतो तो (उवलालिजमाणे)
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्मामृतवर्षिणी टोका अ.१ स. २० मेघकुमारपालनादिवर्णनम् २६१ उपलाल्यमान:-क्रीडनकवस्तुभिः क्रीडायमानः. 'चाल्यमानः चाल्यमान = धागादिभिः कराजुलि धृत्वा गम्यमानः. 'रम्मंसि' रम्ये-सुन्दरे 'मणिकोटिमतलंमि' मणिबद्धभवनाङ्गणे 'परिमीजमाणे' परीमीयमानः धातूनामनेकाथत्वात् क्रीडायमानः, 'गिमायसि' निर्वातिके वायुवर्जिते, 'णिवाघायंसि' नियोधात के शीतोष्णायुपद्रवाहिते, गिरिकंदरमल्लीणेव' गिरिकन्दरे-गिरिगदरे आलीनइव, 'चंपगपायवे'-चम्पकपादयः-चम्पकक्षइव, 'मुहं सुहेणं बद' सु वं सुखेन वदते मेधकुमारः सर्वथा मुखपूर्वकं वृद्धिं प्राप्नोतीत्यर्थः । 'तएणं तस्स मेहकुमारस्स अम्मापियरो' ततःखल तस्य मेघस्य कुमारस्य मातापितरौ आणुपुन्वेणं' आनुपूर्वेण क्रमेण, नामकरणं च पजेमणं' 'प्रजेमनम्' मजेपनम् = अन्नप्राशनं च एवं 'चंकमणगं च' चक्रमणकम्-इतस्ततश्चलनं 'चोलोवणयं च' चौलोपनयं-शिखाधारणं, मुण्डनाव्य सरकारविशेष, 'महया इड्ड सकारसमुदरणं' (उबलालिजमाणे) इसके समक्ष नाना प्रकार के खिलौने मनोविनोद के लिये रखे रहते थे। (रम्मंसि मणिकोटिमतलंसि परिमिजमाणे) सुरम्य मणि निर्मित भवन की भूमि-में-प्रांगण में यह क्रीडा किया करता था। (णिव्यायमि णिव्याघायंसि गिरि कंदरमल्लीणेव चंपगपायवे मुहं सुहेणं बई) जिस प्रकार वायु वर्जित तथा शोत उष्ण आदि के उपद्रव से रहित पर्वत गुफा में उत्पन्न चंपक का वृक्ष निर्विघ्नरूप से बढता है उसी प्रकार यह मेघकुमार भी सुखचैन से वृद्धि को प्राप्त होने लगा। (तएणं तस्स मेहस्स कुमारम्स अम्मापियरो अनुपुत्वेणं नामकरणं च पजेमण च चंकमणगं च चौलोवणयं च मया इ सक्कारसमुदएणं करिमु) इसके बाद उस मेधकुमार के माता पिताने उसका संस्कार किया। अन्नप्राशन क्रिया करवाई। चक्रमणविधि एवं मुंडनसंस्कार करवाया। ये सब संस्कार जो करवाये એની સામે જાતજાતના રમકડાંઓ મનોવિનોદ માટે મૂકવામાં આવતાં હતાં (૮ सिमणिकोटिपतलनि परिभिज्जमाणे) भने।७२ भाभय सपननी भूभिभा, प्रांशुभां, मेघमा२ २मतो तो (णिव्यायंती णिव्याघायंलि गिरिकंदरमल्लीणेव चंपगपायवे सह सहेण वह भ वायु २डित भरी ४ी, आरभीना पद्रव વગરની પર્વતની ગુફાઓમાં ઉત્પન્ન ચ પકવૃક્ષ નિવિન રૂપે વૃદ્ધિ પામે છે, તેમજ આ भेषमा२ सुमेथी भाटी ual anो. (त एणं तस्स मेहस्स अम्माविरो अनुपुत्वेण नामकरणच पजेमणं च चंणकमणगंच महया इडो सक्कामसुट (गं करिसु) त्यामा भेधभारनी भातापितामे नाम४२१) स२ ४ अने भन्न પ્રાશન વિધિ સંપન્ન કરી. ત્યા બાદ ચંક્રમણુવિધિ તેમજ મુંડન સંસ્કાર કરાવ્યો.
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६२
माताधर्म कथाङ्गसूत्रे महद्धिमत्कारममुदयेन-महत्या ऋद्धया यः सत्काराणां समुदयस्तेन, जनानां नानाविधसत्कारैरित्यर्थः, 'करिसु' कुरूत । ततः खलु तं मेघकुमारं मातापितरौ 'साइरेगवासनावगचेव' सातिरेकाऽष्टकर्षजातकं चैव-सातिरेकाणि किंचि. दधिकसहितानि अष्टौवर्षाणि जातानि यस्य तं, गर्भकालमादाय किंचिदधिकाष्टवर्षपरिमितवयस्कमित्यर्थः,तेन जन्मकालतः मासत्रयाधिक सप्तवर्ष वयस्क मितीफलीतं भवती,तदेवस्पष्टोकुर्वन्नाह 'गम्भहमे वासे'गर्भाष्टमे वर्षे गर्भतः गर्भ कालमाना याष्टमे वर्षे पूर्णे सती स्तोककालानन्तरमीत्यर्थः । 'सोहणंसी' शोभने तीहीकरण दिवम नरव हुत्सी' तीथीकरण दिवसनक्षत्र मुहेत-शुभतीथ्यो शुभकरणे शुभमुहतेच कलायरियस्स उवणति,कलाचायस्थ उपनयतः-कलाध्यापकस्य समी पे कला अध्येतुंप्राप यतइत्यर्थः । नतःखलुस कलाचार्य:मेघकुमारं द्वासप्तति कलाः संहा वह मिक्खावेड' इति सम्बन्धः। सेहावई' सेधयनि-प्रापयति, उपदिशतीत्यर्थः गये वे माधारण स्थिति से नहीं करवाये गये किन्तु इन के करते समय उन लोभोंने माधर्मीजनो का अपनी बड़ी भारी ऋद्धि के द्वारा नाना प्रकार आदर सत्कार दिया। (नए से मेहकुमारं अम्मापियरो साइरे गट्टयाम जाणं चेव गमहमे वासे सोरणंसि तिहिकरणदिवमनवखत्ति मुहुन मिलायरियस्त उवणेति) धीरे२ मेघकुमार के जय कुछ अधिक आठ वर्षे निकलचुकेअर्थात् जन्मकाल से लेकर तीन मास अधिक मात वर्ष जव ममाप्त हो चुकगाल से लगाफर जब ठीक आठ वर्ष का वह होगमा तव शुनतिथि, शुनकरण. शुभदिवस शुभ नक्षत्र शुभमहूत में उसे उसके मातापिताने कलापहने के लिये कलाचार्य के पास बैठा दियो । (तएणं से कलायरिए मह कुमारं लेहाइया भी गणियप्पहाणाओसउणपजवसाणाओ बावत्तरि कलाओ य मुत्तओ य अस्पओ य काओ ग सेहावेइ मिक्खावेइ) कला वार्य ने આ બધા સંસ્કારે સાધા-રૂપે પૂ. થયા નહિ પણ આ સમસ્કાર ક તી વખતે તે લેઓએ સ ધજનોનો પિતાની ખૂબ જ વ્યક્તિ દ્વારા અનેક રીતે સત્કાર કર્યો (त एणं से मेहकुमारं अम्मापियरो सारेगट्ठवासजायगं चेव गभट्टमें वासे मोहसि तिहिकरण मुहत्तसि कलायरियस्स उवणेति) धीमे धीमे माम જયારે મેઘકુમારે આઠ વર્ષો પસાર કર્યા. એટલે કે જન્મકાળથી માંડીને સાત વર્ષ અને ત્રણ માસ પૂ! થયા ત્યારે શુભતિથિ શુભક ણ અને શુભ મુહૂર્તમાં તેને માતાबिताये जागना मल्यास भाटे यार्थ पाये मेसायो (न एण से कलायरिए महं कुमार लेहाइयाओ गणियप्पहाणाओ सउणरुयपज्जवसाणायो वाच िकलाओ सुत्तों य अत्यओ य करणओ य संहावेह सिरसावेड)
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षि टीका श्र, १ २० मेघकुमारपालनादिवणनम् 'सिवखावेइ' शिक्षयति-अभ्यासयीतत्यर्थः। कीददृश्यस्ता कलाः इत्याका.. क्षायामाह-लेहाइयाओ इत्यादि 'लेहाइयाओ' लेखादिकाः-तत्र लेखनं लेखः= अक्षरविन्यासः तद्विषया कला लेख इत्युच्यते, स आदिर्यासां तास्तथा, लेखो लिपिः, सा चाष्टादशया-हंसलिपिः१, भूतलिपिः२, यक्षलिपि३, राक्षसीलिपि:४,
ओडोलिपिः५, याविनी६, तुरुष्की७, कीरदेशोत्पन्नालिपिः कीरि:८, द्राविडी: द्रविडदेशोत्पन्नालिपिः९, सैन्धवी-सिन्धुदेशोत्पन्नलिपिः१०, मालविनी-अबन्तीदेशोद्भवा११ नाटीलिपि१२:, नागरी१३. लाटी१४, पारसी१५, अनिमिती१६, चाणकी१७, मूलदेवीच१८, इति, 'गणियप्पहाणाओ' गणितमधाना:एकद्विव्यादि संख्यामधानाः, 'सऊणरुयपज्जवसाणा' शकुनरुतपर्यवसानाः, शकुनरुतपर्यन्ताः 'वायत्तरि कलाओ' द्विसप्तति कलाः, 'सुत्तोय' मुत्रतश्च-ग्रथितम्लरूपात्, 'अत्थो य' अर्थतः व्याख्यानतश्च, 'करणीय' करणत: प्रयोभी मेधकुमार को लेखादिकला गणित प्रधानकला और शकुनमत (शब्द) पर्यन्त तक की समस्त ७२ कलाओं का उपदेश दिया और उन्हे सिखाया। अक्षर लिखने की कला का नाम लेख, कला है-अक्षरलिपि १८ अठारह प्रकार की होती है (१) हंमलिपि (२) भूतलिपि, (३) यक्षलिपि (४) राक्षसी. लिपि (५) अड्रीलिपि, (६) यात्रिनीलिपि, (७) तुरुष्कीलिपि, (८) कीरदेश में उत्पन्न हुई कीरिलिपि, (९) द्राविडीलिपि, (१०) सिन्धुदेश की लिपि, (११) अवन्ति, देशकीलिपि, मालचिनी, (१२) नाटीलिपि (१३) नागरी लिपि, (१४) लाटीलिपि, (१५)पारसीलिपि,(१६)अनिमित्ती, लिपी(१७) चाणकी लिपि, (१८): मूलदेवीलिपि। एक दो, तीन आदि संख्या प्रधान कला
का नाम ये सब कलाएं मेघकुमार को मूलरूप से सुनाई गई और सिखलाई गई। अर्थ की अपेक्षा भी ये सब कलाएँ उसे सुनाई गई। तथा कलापयोगरूप व्यापार द्वारा ये सब कलाएँ उसे सुनाई गई और समझाई કળા શીખવનાઆયે પણ મેઘકુમારને લેખવગેરેની કળા,ગણિતપ્રધાનકળા અને શકુનરૂત (શબ્દ) સુધીની બધી બોર કળાનો ઉપદેશ આપે અને શિખવાડી. અક્ષર લખવાની ४ानु नाम 'बेपना ' छ. अक्षलिपि मढा२ - (१८) प्रारनी हाय छ (१) सलिपि, (थ) सूतलिपि, (3) यक्षसिपि, (४) राक्षसी लिपि, (५) मोडीलिपि, (६) याविनीतपि, (७) २०४ालिपि, (८)२६शमा प्रयसित शलप, () द्रविडसपि, (१०) सिंधुदूशनी सिपि (११) अवान्तिदेशन लिपि, भाविनी, (१२) नाटलिपि, (१३) नालिपि, (१४) साप, (१५) पासीसिपि, (१६) अनिभित्ति साप, (१७) यासिपि, (१८) भूसवी लिपि मे, मे, वावगेरे सध्या प्रधान सा छ मा બધી કળાઓ મેઘકુમારને મૂલ રૂપમાં સંભળાવી અને શિખવાડવામાં આવી.
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६४
ज्ञाताधर्मकथासूत्रे
गतश्च, कलाव्यापारमदर्शनादित्यर्थः, तद्यथा = द्विसप्ततिकलानामानि दर्शयति'लेहं' लेख : १, गणियं - गणितम् = एकद्विश्यादि संख्यालक्षणसूर एवं 'वं' रूपं = मणिखादिषु चित्रकरणलक्षण३, 'नहं' नाटय = साभिनयनिरभिनयपूर्वकं नर्तनम् ४, 'गीयं' गीतं = गन्धर्वकलाज्ञानविज्ञानलक्षणम् ५, 'वाइयं' वादित्रं = वीणापटहादिकम् ६, सरगयं' स्वरगतं = गीतमूलभूतार्ना पहूजऋषभादिस्वराणां परिज्ञान७, 'पोक्खरगयं' पुष्करगतं = मृदङ्गविषयकं विज्ञानम्, वाद्यान्तर्गतत्त्वेपिमृदङ्गदेः पृथक् कथनं परम संगीताङ्गत्वबोधनार्थम् ९, समताल = गीतादिमानकालम्तालः सप्तमः - न्यूनाधिकमात्रातो ज्ञायते यस्मात् तत् समतालविज्ञानम्९, 'जूयं' द्यूतम् -'जुगार' जूवा' इतिभाषायाम् १०, जणवायें' जानवाद= जनेषु वाद प्रतिवाद वादकरणरूपं द्यूतविशेषरूपंवा ११, 'पासयं' पाशकं द्यूतो: गई और सिखलाई गई (तंजहा) वे ७२ कलाएँ ये हैं - (१ लेहं २ गणियं ३, ख्वं ४, नहं ५ गीयं, ६ वाइय, ७ पोक्खरगयं ८, सरगयं, ९ समतालं ७२ सउणरुर्य) लेख कला १ गणितकला २ मणिवस्त्र आदिकों में चित्र काढनारूप रूपकला ३, नाट्यकला, अभिनय दिखलाकर या नहीं दिखलाकर नाचना ४, गीतकला - गाते की विशेष निपुणता ५, त्रादित्रकला - वीणा पटह आदि का हगसर बजाना ६, स्वर गतकला - गीत के मूलकारण षडज ऋषभ आदि स्वरों का ज्ञात होना ७, पुष्करगत कलामृदंग के बजाने हा विशेष जान ८. समता कला गीतादि के प्रमाण : या काल सम हैं न्यूनाधिक नहीं है ना जानना ९, धूनकला - जुआ खेलने में विशेष निपुण होना १०, जनवादकला-मनुष्यों के साथ वाद-विवाद करने का निपुणता का होना ११, અર્થની અપેક્ષાએ પણ આ બધી કળાએ તેને સંભળાવી અને સમજાવી તેમજ हा प्रयोग अर्थद्वारा या मधी जाओ तेने संलजावी मने शिणवाडी ( तं जहा ) मे १२ गाओ या प्रभा (१ लेहं, २ गणिय, ३, रुवं, ४ ; नई ५० गीर्य, ६, वाइय, ७ सरगय ८, पोक्खचरगयं ९: समताली ७२मगउयं) सेमसा (१) गणिता, (२) भणिवस्त्र वगेरेभा चित्र तस्वा३य, उपजा (3) નાટયકળા અભિનય સહિત અથવા અભિનય વગર નાચવુ, (૪) ગીતળા, (૫) વાજિકળા, વગેરેને સારી રીતે વગાડવા (૬) સ્વરગતળા—ગીતાના મૂળ કારણુ ષડજ ઋષભ વગેરે સ્વરેનુ જ્ઞાન થવુ (ભ) પુષ્કર ગતકળા—મૃદંગ ખોવવાનું વિશેષ જ્ઞાન થવું. (૮) ગમતાલકળા. ગીત વગેરેના પ્રમાણુકાળ સમ છે વિષમ નહિ, એવુ ज्ञान थवु, (८) घृत आ-जुगार रभवामा सविशेष नियुणु थ्वु (१०) नवाहणाभाणुसोनी साथै वा विवाह हे अर्थाभा होशियार थयुं (११) पाशउडणा-याशा रभ
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्पिटीका असू २० मेघकुमारपालनादिनिरूपणम २६५ पकरण विशेषः 'पागा' इति भाषायोम्१२, 'अट्ठावयं' अष्टापदं-धूनविशेष खेल नम्१३, 'पोरेकव्वं पुरःकाव्यं, पुरतः पुरतःकाव्यं, काव्यरूपवाणी निस्सारणं शीघ्र कवित्वमित्यर्थः१४, 'दगमट्टियं' दकमृत्तिकाम्, उदक युक्तमृत्तिकाप्रयोगविधिः, उदकमिश्रितमृत्तिकापयोगज्ञानम्, कुंभकार विधेत्यर्थः, ताम् १५, 'अन्नविहिं अन्यविधिम् अन्ननिष्पादनविज्ञानम्, अन्नविहि' इत्यत्र ममत्रायानोतम्य 'महुसित्थं' इत्यस्य समावेशः१६, 'पाणविहि' पानविधिम्१७, 'वस्थ. विहि' वस्त्र निर्माणधारण विज्ञानम् १८, 'विलेवणविहिं विलेपनविधि-चन्दना दिचर्चन विधिन् १९, 'आभरणपि' आमरणविधिभूषण निर्मागधारणविवि-२०, 'यणविहि' शयनरिधिगच्या पर्यङ्कादिविरिविज्ञानम् २१, 'अज्ज' आर्या-मात्राछन्दोरूपां-मात्रा सम्मेलन छनोनिर्माणविज्ञानम् २२, पहेलि' प्रहेलिकां गृढाशय गद्यपद्यमयी'चनाम् ३, 'मागहियं' मागधिकां मगधदेशीय भाषाकरित्वम् २४, 'गाई' गाथांसंस्कृतेतर मापानियद्वामार्यामेव कलिङ्गादि. पाशककलां-पाशा खेलने की निपुणता का होना १२, अष्टापदकला विशेष जूआ का खेलना १३, पुरकाव्यकला-शीघ्रकवि होना १४, दगमृत्तिका कला-कुंभकार की विधा में निपुण होना १५, अन्न विधिकला-अन्न पैदा करने की गति का जानना १६ पान विधिमला-पेयपदार्थ के विषय में जानना १७, वस्त्रविधिकला-वस्त्र बनाने तथा उसके पहिरने की रीति आ जानना १८, विलेपन विधिकला-चदन आदि चर्चने योग्य पदार्थ की विधि का मानना १९, आभरण ििवला- भूपणों के बनाने और धारण करने की विधि का जानना २०. शयन विधिकला-शय्यो. पर्यत आदि के विषय की जानकारी होना २१, आर्यकला-आर्याछंद के बनाने की रीति का जानना अर्थान् मात्राओं के मिलाप से छद बनाने का जाल होनः २२, प्रहेलिका-गृढभाशयवाली गद्यपद्य रचना करना २३, सागधिकामगरदेश की भाषा में करिता करना २४, गाथा संस्कृत अथवा इतर चामा (नपुर थ (१२) माप 11-वरी ! ५४२नी jारी. २मत (23) पुर ક ચકળ–શીવ્ર કવિ થવુ (૧૪) દામ્યુનિકા કળા-કુમારની વિદ્યામાં નિપુણ થવુ (१५) भन्न विधे। 1-24T11 54:44वानी शतकी (१६) पानविधि ४ा-पेयપદાર્થ વિશે જાણવું (૧૭) વસ્ત્રવિધિકળા–વસ્ત્ર બનાવવા તેમજ તેને પહેરવાની રીત જાણવી (૧૮) વિલેપન વિપિકળા-ચંદન વગેરે લેપન પદાર્થોને લગાવવાની વિધિ જાણવી (૧૯) આભરણ વિધિકળા–આભૂષણેને બનાવવા અને ધારણ કરવાની વિધિ જાણવી (२०) शयनविधि ४॥ शय्या पर वगैरेनी मामतनु जान थषु, (२१) मार्यઆર્યા છન્દને બનાવવાની રીતિ જ ગવી એટલે કે માત્રાઓના મેળાપથી છેદ અનાવિવાનું જ્ઞાન થવું (૨૨) પ્રહેલિકા–ગંભીર અર્થ ધરાવતી ગદ્ય-પદ્યની રચના કરવી (૨૩) માગધિકા–મગધદેશની ભાષામાં કવિતા કરવી (ર૪) ગાથા–સંસ્કૃત અથવા
३४
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
५५
शाताधर्मकथासत्रे गतश्च, कलाव्यापार प्रदर्शनादिन्यः, तथा द्विसप्ततिकलानामानिदर्शयति'लेहं' लेखः१, गणियं-गणितम् एकहित्यादि संख्यालक्षणम् २, एवं 'स्वं' रूपं मणिवत्रादियु चित्रकरणलक्षण प३, 'न' नाटय साभिनयनिरभिनयपूर्वकं नर्तनम्४, 'गीय' गीतं गन्धर्वकलाज्ञानविज्ञानलक्षणम्५. 'बाइयं वादित्रं वीणापटहादिकम् ६, सरगयं' स्वरगतगीतमूलभूतानां पङ्जऋषभादिस्वराणां परित्रान७, 'पोक्खरगयं घुप्करगतं-मृदङ्गविषयकं विज्ञानम्, वाद्यान्तर्गतत्वेपिमृदङ्गादेः पृथक् कथनं परम संगीताङ्गत्ववोधनार्थम् ९, समता-गीतादिमानकालम्तालः, सममः-न्यूनाधिकमात्रातो ज्ञायते यस्मात तत् समतालविज्ञानम्, 'जय' चूतम्-'जुगार'जूवा' इतिभाषायाम् १०, जणवायं' जानवाद जनपु बाद प्रतिवाद वाढकरणरूपं द्यूतविशेषरूपंवा११, 'पामयं पाग-धुनोः गई और सिखलाई गई (तंजहा) वे ७२ कलाएँ ये हैं-(१ लेहं २ गणियं ३, स्वं ४, न,५गीयं, ६ वाश्य, ७ पोक्रवरगय ८, सरगयं,९ समतालं ७२ सउणत्यं) लेख कला १ गणितकला २ मणिवस्त्रआदिकों में चित्र काढनारूप रूपकला ३, नाट्यकला, अभिनय दिखलाकर या नहीं दिखलाकर नाचना ४, गीतकला-गाने की विशेष निपुणतां ५, बादित्रकला-वीणा पटह आदि का हंगसर बजाना ६, घर गतुकला-गीत के मूलकारण षडज ऋपभ आदि स्वरों का ज्ञात होना ७, पुष्करगत कलामृदंग के बजाने हा विशेष जान ८. ममता कला गीतादि के प्रमाण:या काल सम हैं न्यूनाधिक नहीं है ऐसा जानना ९, धनकला-जुआ खेलने में विशेष निपुण होना १०, जनगढकला-मनुष्यों के माथ वाद-विवाद करने का निपुणता का होना११. અર્થની અપેક્ષાએ પણ આ બધી કળાઓ તેને સંભળાવી અને સમજાવી તેમજ * प्रयोग३५ आहार मा मधी गाय तेने समावी मने शिमी . (तं नहा) मे -२ ४गामी ! प्रभारी छ (१ लेह, २ गणियं, ३, स्वं, ४ ; न ५, गीयं. ६, वाइय, ७ मरगयं ८, पोग्ववरगयं, ९, समतोलं. ७२माउयं) ६५सी (1) गणिता , (२) भविश्व वगैरेभा स्थित्र अत:३५, ३५४॥ (3) નાટયળ અભિનય સહિત અથવા અભિનય વગર નાચવું, (૪) ગીતકળા, (૫) વાજિંત્રકળા વગેરેને સારી રીતે વગાડવાં (૬) સ્વરગતકળા-ગીતાના મૂળ કારણ પડજ
પલ વગેરે નું જ્ઞાન થવું (બ) પુષ્કર ગતકળા-મૃદંગ બજેવવાનું સવિશેષ જ્ઞાન ઘેવું (૮) સમતાલકળા. ગીત વગેરેને પ્રમાણુકાળ સમ છે. વિષમ નષ્ઠિ. એવુ मान , (6) वृतमा- २ २भवामी सविशेष नितु यु (10) नवाમાણોની સાથે વાવિવાદ કે ચર્ચામાં હોશિયાર થવું. (૧૧) પાકકળા–પાશા રમ
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिटीका अ १ सू २० मेघकुमारपालनादिनिरूपणम २६५ पकरणविशेषः 'पाशा' इति भाषायोम् १२, 'अट्ठावयं' अष्टापदं-धूनविशेषं खेल नम्१३, पोरेकव्वं' पुरस्काव्यं, पुरतः पुरतःकाव्यं, काव्यरूपवाणी निस्सारणं शीध्र कवित्वमित्यर्थ:१४, 'दगमट्टियं' दकमृत्तिकाम्, उदक युक्तमृत्तिकाप्रयोगविधिः, उदकमिश्रितमृत्तिकापयोगज्ञानम्, कुंभकार विवेत्यर्थः, ताम्१५, 'अन्नविहि' अन्यविधिम् अन्ननिष्पादनविज्ञानम्, अन्नविहिं' इत्यत्र ममवायाङ्गोतम्य 'महुसित्थं' इत्यस्य समावेशः१६, 'पाणविहि' पानविधिम्१७, 'वत्थविहि' वस्त्रनिर्माणधारण विज्ञानम् १८, 'विलेवणविहिं विलेपनविधि-चन्दना दिचर्च नविपिन् १९, 'आभरणमि' भामरणविधि-भूषणनिर्माणधारणविधि-२०, 'अयणविहि' शयनविधि-गव्या पर्यङ्कादिविशिविमानम् २१, 'अनं' आर्या-मात्राछन्दोरूपां-मात्रा सम्मेलन छद्रोनिर्माणविज्ञानम् २२, पहेलि' प्रहेलिका=गृढाशय गद्यपद्यमयी रचनाम् २३, 'मागहियं' मागधिकां मगधदेशीयभाषाकरित्वम् २४, 'गाई' गाथां-संस्कृतर माणानि मद्धामार्यामेव कलिङ्गादिपाशककलां-पागा खेलने की निपुणता का होना १२, अष्टापदकला विशेष जूआ का खेलना १३, पुरकाव्यकला-शीघ्रकवि होना १४, दगमृत्तिका कला-कुंभकार की विधा में निपुण होना १५, अन्न विधिकला-अन्न पैदा करने की गति का जानना १६ पान विधि सला-पेयपदार्थ के विषय में जानना १७, वस्त्रविधिकला-वस्त्रके बनाने तथा उसके पहिरने की रीति मा जान ना १८, विलेपन विधिकला-चदन आदि चर्चने योग्य पदार्थ की विधि जानना १९, आभरण ििवला-- भूपणों के बनाने और धारण करने की विधि का जानना २०, शयन विधिकला-शययो. पर्यत आदि के विषय की जानकारी होना २१, आर्यकला-आर्याछंद के बनाने की रीति का जानना अर्थात् मात्राओं के मिलाप से छद बनाने का ज्ञान होना २२, प्रहेलिका-गृढभाशयवाली गद्यपद्य रचना करना २३, सागधिकामगघदेश की भाषा में कविता करना २४, गाथा संस्कृत अथवा इतर વામ નિપુણ થયું (૧૨) અષ્ટાપદ કળા–વિશે પ્રકારની જુગારની રમત (૧૩) પુર ક વ્યકળ–શીઘ્ર કવિ થવું (૧૪) દશમૃત્તિકા કળા-કુમારની વિદ્યામાં નિપુણ થવું (१५) सनविधि11-नारी 34वानी शतकी (१६) पानविधि ४-पेयપદાર્થ વિશે જાણવું (૧૭) વસ્ત્રવિધિકળા–વસ્ત્ર બનાવવા તેમજ તેને પહેરવાની રીત જાણવી (૧૮) વિલેપન વિપિકળા-ચંદન વગેરે લેપન પદાર્થોને લગાવવાની વિધિ જાણવી (૧૯) આભરણ વિધિકળા–આભૂષણોને બનાવવા અને ધારણ કરવાની વિધિ જાણવી (૨૦) શયનવિધિ કળા શમ્યા પર્યક વગેરેની બાબતનુ જ્ઞાન થવું, (૨૧) આર્યકળાઆર્યા છન્દને બનાવવાની રીતિ જણવી એટલે કે માત્રાઓના મેળાપથી છ દ બનાવવાનું જ્ઞાન થવુ (૨૨) પ્રહેલિકા-ગંભીર અર્થ ધરાવતી ગદ્યપદ્યની રચના કરવી (૨૩) માગધિક–મગધદેશની ભાષામાં કવિતા કરવી (૨૪) ગાથા-સત અથવા
३४
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૬
ज्ञाताधर्म कथाङ्गसत्रे देशभाषानिबद्ध कवित्वविज्ञानम्२५, 'गीइयं, गीतिका पूर्वार्धसदृशोत्तरार्धलक्षणरूपांगाथामेव२६, 'सिलोयं टोकम् -अनुष्टुवाद लक्षणम्२७, 'हिरण्णजुर्ति' हिरण्ययुनिरजत निर्माणविधि म८, 'मुवन्नजुत्ति सुवर्णयुक्ति-सुवर्णनिर्माणो. पायम् २९, 'चुन्नजुत्ति' चूर्णयुक्ति, चूर्ण काप्ठादि मुगन्धिद्रव्यं चूर्णीकृतं, तत्र तत्तदुचितद्रव्यसयोजनम् । अत्र औपपातिकमत्रोक्तस्य 'गंधजुत्ति' इत्यस्य समावेश:३०, 'तरुणीपडिकम्म' तरुणी परिकर्म-युवतीरूपादिपरिवर्धनविधिम्३१, 'उत्थिलकखणं' स्त्रीलक्षणं मामुद्रिकशास्त्रोक्तस्त्रीलक्षणविज्ञानम्३२, 'पुरिसल कवणं' पुरुषलक्षण-उत्तममव्यमादि पुरुषाणों सामुद्रिकशास्त्रानुसारलक्षणविज्ञानम्३३, 'हयलक्खणं' हयलक्षणं दीर्धग्रीवादितुरगलक्षणम् 'हयलक्खणं' इत्यत्र समवायाङ्गोक्तस्य 'आमसिक्वं' इत्यस्य समावेशः३४, 'गयलक्खणं' गजलक्ष. णम् दीर्धत्वपरिणाहादिलक्षणम् . 'गयलक्षणं' इत्यत्र समवायाङ्गोक्तस्य 'हत्थिमिक्श्व' इत्यस्य समावेगः३५, 'गोलकवणं' गोलक्षणं-मृपिका नेत्री बलीवो न भाषा में निवड हुई आर्या को ही कलिङ्ग आदि भाषा मे रचने रूप कवित्व का बोध होना २', गीतिका पूर्वार्ध के सदृश उत्तग लक्षणरू : गाचा प्रा निर्माग करना २६, ग्लोक-अनुष्टुप आदि छंदो वा बनाना२७. हिरण्ययुक्ति.-चांदी बनाने की विधि का जानना २८, सुवर्णयुक्ति-मोना बनाने की रीनी का जानना २९, च युक्ति सुगंधित काष्ठ आदि का चूर्ण बनाकर उप-नन नत उचित द्रव्य को मिलाने की विधि जानना३०, तरूगी पक्किम-युवती स्त्रियों के स्पादिक बढाने की विधिका जाननग३५, स्त्री लक्षण-त्रियों के लासुद्रिक शास्त्र प्रतिपादित लक्षणों का ज्ञान होना ३२, गुम्पलक्षण-लामुद्रिक शास्त्रानुसार उत्तम मध्यम आदि पापो के लोगों का जानना ३. बयलक्षण-घोडा के दीधे ग्रीवा आरिलक्षणों जानना ३४, गजलक्षण-हाथी के दीयत्वादिलक्षणों का जानना ३५, બીજી ભાબમાં રચિત “આર્યાને જ કલિગ દેશ વગેરેની ભાષાઓમાં રચવા જેવું કવિત્વ બોધ (૨૫), ગીતિકા, પૂર્વાર્ધની જેમ ઉત્તરાર્ધ લક્ષણરૂપ ગાથા રચવી, (૨૬), લોક-અનુટુપ વગેરે છન્દ રચના કરવી, (૨૭), હિરણ્ય મુક્તિ-ચારી બનાવવાની વિધિ જાણવી (૨૯) સુવર્ણ મુક્તિ સુવાસિત કાઠ વગેરેને ભૂકો બનાવીને તેમાં જુદા જુદા પદાર્થોના મિશ્રણની રીત જાણવી (૩૦), તરણ પરિકર્મ જાન સ્ત્રીઓના રૂપ સૌદર્ય ને વૃદ્ધિ પાડવાની કળા જાણવી (૩૧), શ્રી લક્ષણ-સ્ત્રીઓના સામુદ્રિક શાસ્ત્રમાં કહેલા લસણનુ સાન થવુ (૩૨), પુરૂષ લક્ષણ-સામુદ્રિક શાસ અજબ ઉત્તમ મધ્યમ વગેરે પુરુષના લક્ષણે જાણવા (૩૩) હય લક્ષણ-ઘોડાની લાબી - ના દઈ વ વગેરે લક્ષણે જાણવા (૩૪) ગજલક્ષણ હાથી વગેરેના દીર્ધત વગેરે
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका. अ १ सू. २० मेघकुमारपालनादिनिरूपणम्
शुभदः इत्यादि विचारविज्ञानम् ३६, 'कुक्कुडलक्खणं' कुक्कुटलक्षणं वक्रनखरक्तचूडादिलक्षणज्ञानम्र, 'कुक्कुडलक्खणं' इत्यत्र समवायाङ्गोक्तस्य 'मिंढयलक्खणं' इत्यभ्य समावेशः ३७, 'छत्तलक्खणं = छत्रलक्षणं = छत्रस्य शुभाशुभपरिज्ञानम् ३८, दंडलक्खणं' दंडलक्षणम् = ' इयदङ्गुलो दण्डः शुभदः' इत्यादि लक्षणविज्ञानम् ३९, 'असिलक्खणं' असिलक्षम् = अ लौगतार्धउत्तम खड्गः' इतिविज्ञानम् औपपातिकसमवायाङ्गोक्तस्य 'चम्मलक्खणं' इत्यस्य 'असिलक्खण' इत्यत्र समावेशः ४०, मणिलक्खणं' मणिलक्षणम् = मणीनां गुणदोषविज्ञानम् ४१, 'कागांणलकखणं' काकगिलक्षणं कारुणिः = चक्रवर्तिनोरत्नविशेषः, तस्य लक्षणं = विपापहरणादि योगपवर्तक विज्ञानम् औपपातिकसमवायाङ्गोक्तस्य 'चकलक्खण' इत्यस्य 'कागणीलक्ग्वण' इत्यन्त्र समावेशः ४२, 'वत्युविज्जं' वास्तुविद्यां = वास्तुशास्त्रविज्ञानं, गोमुनिसुखादि शुभाशुमपरिज्ञानम्, 'वत्युविज्जं' इत्यत्र समवायाङ्गी तस्य वत्थुमाणं' इत्यस्य 'वत्थुनिवेश' इत्यस्यच समावेश: ४३, 'खंधावारमाणं' गोलक्षण - सूषिका के नेत्रों जैसा नेत्रवाला बैल शुभ नहीं होता है ऐसे गोलक्षणों का जानना ३६, कुक्कुड लक्षण - मुर्गे के लक्षणों का जानना - ३७, छत्रलक्षण-ऐसे लक्षणों वाला शुभ और ऐसेलक्षणोंवाला अशुभ होता है इस तरह छत्र के शुभ अशुभ लक्षणों का जानना ३८, दण्डलक्षण - इतने अंगुल का दंड शुभ होता है ईतका अशुभ ऐसा जानना ३९ असिलक्षण- तळबार के लक्षणों का जानना ४०, मणि के लक्षणों का जानना, अर्थात् मणिके गुण दोषों का विचारना मणिलक्षण४१, चक्रवर्ती के पास के काकणिरत्न के लक्षणों का जानना काकणिक्षण ४२ वास्तुविद्या-घर के शुभाशुभ का विचार करना ४३, (जैमा गोके तु जैसा अथवा सिंह के मुख जैसा घर शुभ होता है या अशुभ होता है इस तरह का विचार वास्तु विद्या में आता है)
२६७
1
ક્ષણે જાણુ! (૩૫)ગેલક્ષણ-ઉંદરડીની આંખે જેવાઆખવાળા ખળદશુભનથી એવા ગેાલક્ષણા જાણવાં (૬) છે લક્ષ્ણુ-અમુકજાતના લક્ષ્ણવાળા ઇત્ર શુભ અને અમુક લક્ષણાવાળાં અશુભ હાયછે, આમછના શુભ અશુભ લક્ષણાની જાણ થવી. (૩૮),દ ડ ક્ષણ-આટલા આંગલના ૬ ડ શુભ હોય છે અને આટલાના અશુભ આમ જાણવું (૩૯) અસિ લક્ષણુ-તલવારના લક્ષણા જાણવાં (૪૦), મણિ લક્ષણુ–મણિના લક્ષણા જાણવાંઅથત મણુિના ગુણદોષો समन्न्वा (४१), आणि क्षणु-यावर्तिना अणि रत्नना सक्षण लागु -1 (४२), વાસ્તુ વિદ્યા-ઘર વગેરેના સંબંધમાં શુભ અશુભ વિચાર કરવા (૪૩), (જેમ કે ગાયના મા જેવું અથવા તે મિહના મા જેવું ઘર શુભ હાય છે અથવા અશુભ હાય છે આ જાતના વિચાર વાસ્તુવિદ્યામાં કરવામાં આવે છે). ધાવાર માન-શત્રુને દેખાવવા
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०८
ज्ञाताधर्मकथासत्रे स्कंधावारमानं शत्रु विजेतुं कदा कियत् परिमितं सैन्यमुपनिवेशनीयमिति प्रमाणविज्ञानम्, 'बंधावारमाणं' इत्यत्र समवायाङ्गोक्तस्य 'खंधावारनिवेसं'इत्यस्य समावेशः४४. 'नगरमाणं' नगरमानम् अस्मिन् प्रदेशे कीदृशमायामदैोपलशितं येन विजयशाली भवेयं ? कस्य वर्णस्य कस्मिन् कस्मिन स्थाने निवेशः श्रेष्ठाः' इति विज्ञानम्, 'नगरमाणं इत्यत्र समवायाङ्गोक्त 'नगरनिवेशं' इत्यस्य समावेशः४५, 'चारं' चारः ज्योतिश्चारस्तस्य विज्ञानम्, 'चारं' इत्यत्र समवागाईक्तानां 'चंदलकरवणं' मग्चरियं राहुचरियं' राहुचरियं गहचरिय' इत्येषां चतुर्णा समावेशः४६, 'पडिचाई' प्रतिचौरं प्रतिवर्तितश्चारं इष्टानिष्टफलजनक गान्तिकर्मादि क्रियाविशेष-विज्ञानम् 'पडिचारं' इत्यत्र 'सोभागकरं' दो भागकरं। विजागर्य' मतगय' रहस्मगयं' समासंचार' इत्येतेषां समवायाङ्गोक्तानां पग्णां समावेशः४७ 'बुह' व्यूह-शकटाधाकृतिक सैन्यरचनम् ४८, पडिवूह' प्रनिव्युहं-प्रति प्रतिद्वन्द्विनां व्यूहभनार्थ व्यहं म्वरक्षणाय सैन्यरचनम् ४९, 'चकवृह' चक्रव्यूह-चक्राकृतिसैन्यनिवेशपरिज्ञानं५०, 'गरुत्यूह' गरुड व्यूह कंधावारमान-मत्र को परास्त करने के लिये किस समय कितना सैन्य स्थापित करना चादिइस तरह मैन्य के एरिमाण का विचार करना ४४. मनग्लान-पल प्रदेश में कितना लम्बा चौडा नगर बसाना चाहिये कि जिवाली बने तथा निमरण को किस स्थान में वमाना
छा होता है इत्यादि विचार करना ४५, चार ज्योतिपचक्र का विचार ४६, प्रतिचार-इष्टानिष्ट फल जनक शान्निकर्म आदि क्रिया विशेष का विचार करना ४७, व्यु-शकट आदि की आकृति में सैन्य का स्थापना करना ४८. प्रतिव्यूह शत्रओं के व्यूहको लग करने के लिये और अपनी रक्षा करने के लिये सैन्य की स्थापना करना ४९, चक्रव्यूह चक्र के आकार में सैन्य स्थापित करने की विधिका जाना ५०, गम्ड की आकृति के अन्માટે કયારે કેટલી એના એ આ રીતે સેનાના પરિમાણનો વિચાર કરો (૪૪), નગર વાન આ પ્રદેશમાં કેટલા પ્રમાણન નગર સાવવું જોઈએ કે જેથી હું વિજયી થાઉ તેમજ કયા વર્ણના માણસને કઈ જગ્યાએ વસાવવું સારું છે વગેરે ઉપર विन्या. वो (४५) या२, ज्योतिष २ विशे विया२ ४२यो. (४९), अति बारઈટ અનિષ્ટ પળ આપનારા શાતિ કર્મ વગેરે ક્યિા વિશેષનો વિચાર કરે (૪૭), વ્યાકટ વગેરેના આકારમાં સેનાની સ્થાપના કવી (૪૮), પ્રતિબૃહ–શત્રુના બને તોડીને પિતાની રક્ષા કરવા માટે અમુક રીત સેના ગોઠવવી (૪૯), ચક્ર
કના આરે તેના ગઢવવાની વિધિ જાણવી (૫૦), ગરુડ ન્યૂડ-ગડના
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका अ१ स २० मेघकुमारपालनादिनिरूपणम् २६९ गरुडाकृति सेनानिवेशनपरिज्ञानम्५, 'सगडव्यूह' शकटव्यूह-शकटाकृति सैन्य रचनम्,५२, "जुद्धं' युद्धं कुकुटादिवद् युद्धकरणमू "जुद्धं' इत्यत्र समवायाङ्गो. तस्य 'दंडजुद्धं' इत्यस्य तथा जम्बुद्वीपमज्ञप्तिकथितस्य 'दिठिजुद्धं' इत्यस्य च समावेश:५३, निजुद्धं' नियुद्धं मल्लवत् युद्धकरण म्५४, 'जुद्धाइजुद्धं' युद्धाति युद्ध-खजादि प्रहारपूर्वक महायुद्धम्५५, 'अटिजुद्धं' अस्थियुद्ध-अस्थियुद्धकरण कलाज्ञानम्५६, 'मुटिजुद्ध' मुष्टिजुद्ध-योधपनियोधयोः परस्परं मुष्टयाहननम्५७, 'बाहुजुद्धं' बाहुयुद्ध-योधप्रतियोधयोः परस्परं भुजाभ्यामाघातकरणम्५९, 'लयाजुद्ध' लतायुद्धं द्वद्विपति द्वन्द्विनोः परस्परं लताभिः परिताडनम्५९, 'ईसत्थं' इषुशास्त्र नागवाणादि दिव्यशस्त्रमूचकं शास्त्रज्ञानम्६०, 'छरुप्पवाय त्सरुमापात-त्सरु-खड़मुष्टिः, यद्यपि त्समः खङ्गमुष्टिःस्यात् तथापि अवयवहथात् ग्रहणेऽवयविग्रहणान् खहणम् , तस्य प्रपातः प्रहरणं, तमित्यर्थः६१, 'धनुव्वेयं' धनुर्वेद-धनुर्विद्या६२, 'हिरन्नपागं' हिरप्यपाक-रजत रसायनपरिज्ञा सार सैन्य का स्थापना करना ५१, शकटव्यूह-गाडी के आकार में सैन्य का स्थापना करना ५२, युद्ध कुक्कुट आदि की तरह युद्ध करना ५३, नियुद्धमल्लों की तरह परस्पर में युद्ध करना ५४, युद्धातियुद्ध-खडं आदि द्वारा प्रहार करते हुए महा युद्ध करना ५५, अस्थियुद्ध-अस्थियों से युद्ध करने की तरकीव जानना ५६, मुष्टियुद्ध-मुट्टियों से परस्पर में महार करना ५७, बाहु. युद्ध-मुभटों और प्रतिमुभटो का आपस में हाथों से युद्ध होना ५८, लतायुद्ध-द्वन्द्वी प्रतिद्वन्द्वीयो का परस्पर में लताओं द्वारा युद्ध होना ५५, इषुशास्त्र नागवाण आदि दिव्यशस्त्र सूचकशास्त्रों का जान होना ६०, तारुणपात-खा से प्रहार करना, ६१, यद्यपि त्मरु शब्द का अर्थ खामुष्टि होता है फिर भी अवयके ग्रहण से अवयवी का ग्रहण होता है। इस नियमके अनुसार यहाँ 'सरु' से खा આકાર મુજબ સેના ગોઠવવી, (૫૧), શકટ યૂહ-ગાડીના આકારમાં સેનાની સ્થાપના કરવી, (પર), યુદ્ધ કુકકુટ વગેરેની જેમ યુદ્ધ કરવું (૫૩), નિયુદ્ધ-પહેલવાનની જેમ એક બીજાની સાથે લડવું (૫૪), સુદ્ધાતિયુદ્ધ, ખડગ વગેરેનો ઘા કરતાં મહાયુદ્ધ કરવું (૫૫), અસ્થિ યુદ્ધ અસ્થિઓ દ્વારા યુદ્ધ કરવાની રીત જાણવી (૫૬), મુષ્ટિ યુદ્ધ મુઠીઓથી પ્રહાર કરીને લડવુ. (૫૭) બાહુ યુદ્ધસુભટ અને પ્રતિ સુભાનું એક બીજાની સાથે યુદ્ધ થવું (૫૮), લત્તાયુદ્ધ દ્વન્દી પ્રતિદ્વીઓમાં પરસ્પર લતાઓ દ્વારા યુદ્ધ થવું, (૫૯), ઈર્ષાશાસ્ત્ર-નાગબાણ વગેરે દિવ્ય શસ્ત્ર સૂચક શાસ્ત્રોનું ज्ञान थ (१०), स२ प्रपात-1 वारा प्रहार ४२वा, (६१), न त्स२-शण्टने। અર્થ ખડગ મુષ્ટિ હોય છે, છતાં એ અવયવના ગ્રહણથી અવયવીનું ગ્રહણ હોય જ છે આ નિયમ મુજબ અહીં “સરુ” દ્વારા ખડગ ગ્રહણ કરવામાં આવ્યું છે. ધનુર્વેદ-ધનુષ ચલાવવાની વિદ્યા જાણવી. (૬૨), હિરણ્ય પાક ચાંદી દ્વારા રસાયનો
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७०
ज्ञाताधर्मकथा
नम्३३, 'सुन्नागं' सुवर्णपाक-सुवर्णरसायन विज्ञानम् ६४ 'सुत्तखेडं' सूत्रखे ं=सूत्र क्रीडाविशेवम्६५, 'वहखेड' वृत्त खेलं = वृत्ताकारभ्रमणेन क्रीडाविशेषम्, 'बट्टखेड़' इत्यत्र समवायाङ्गोक्तस्य चम्मखेडे 'इत्यस्य समावेश: - 'चर्मदा' इति प्रतिप्रसिद्धम् ६६, 'नालियाखेडं नालिका खेलम् = इष्टसिद्धयाभावे विपरीतपाशकपातनम् ६७, पत्तच्छेज्जं' पत्रच्छेद्यम् = अष्टोत्तरशतपत्राणां शतपत्राणां मध्ये विवक्षित पत्रच्छेदने हस्तलाघवम्६८, 'कडच्छेजं' 'कडच्छेद्य= कलाविशेषः, ६९, 'सजीवं' सजीव सजीवकरणं मृतमनुष्यम्य जीवितवद्दशानिर्माणम्, मृत सुवर्णादि धातूनां पूर्वरूपसम्पादनं वा ७०, 'निज्जीवं' निर्जीवं पारदादि धातूनां मारणम् ७१, 'सणरूपमिति' शकुनरुतम् = शुभाशुभम्रन्त्रक पक्षिशब्दज्ञानम् ७२ ||० २०॥ का ग्रहण किया गया है। धनुर्वेद-धनुष चलाने की विधि की सीग्वना६२, हिरण्यपक चांदी से रसायन बनाने को विधि सीखना६३, सुवर्णपाक सुवर्ण के पाक बनाने की विधि सीखना ६४, सूत्र खेल - डोरो से खेल करना सीखना ३५, वृत्त खेट गोलाकार भ्रमण करते हुए खेल करना६६, नालिका खेलईन्द्र सिद्धि के अनाव से विपरीनरूप से प्राशों का डालना ६७, पत्रच्छेद१०८ पत्तों के बीच में किसी एक बताये हुए पत्ते को छेद देना ६८, टच्छेध ६०. जाब- मरे हुए मनुष्य को जीवित मनुष्य के समान बतलाने की विधि में निपुण होना ७० अथवा मारी गई सुवर्ण आदि धातुओ को उनके पूर्वरूप में दिखला देना. निर्जीव पारद आदि धातुओं को मारने की विधि जानना ७१, कुनरुत-पक्षियों के शब्दों से शुभ और अशुभ का ज्ञान करना०२ । इनमें अन्नविधिनामकी १६ ची कला 'मिथ' इसका समावेश किया गया है इस तरह
બનાવવાની વિધિ શીખવી (૬૩), સુવર્ણ ૫-સાનાના પાક બનાવવાની કળા શીખવી (१४) सुत्र पेस होगओ द्वारारभता श्रीणवु (हय) वृत्त ખેલ-ગેાળાકાર ભ્રમણ કરતા નમવું (૬), નાલિકા ખેલ-ઇષ્ટ સિદ્ધિના અભવમા વિપરીત રૂપથી પાશા ईश्वर (१७) पत्र- छे गेसो भाउ (१०८) पत्तागोनी वरचे श्रेये पत्ताने ठेवु (१८) ४२ છેદ્ય–(૯) સચ્છન~મરે માણસને જીવતા માણસની જેમ બતાવવાની કલામાં નિપુણ થવું ( ७० ) अथग भारी गई, भुत्रार्थ वगेरे धातुगोने तेमना पूर्वश्यमा मताववु, અર્થાત્ સુવર્ણ ભસ્મને ફરી સુવર્ણીનું રૂપ આપવુ. નિર્જીવ-પાદ વગેરે ધાતુઓને મારવાની વિધિ વ્હણવી (૭૧), ટુનરુત-પક્ષીઓના અવાજ ઉપરથી શુભાશુભ call ( ७२ )
આ કળામાં અન્નવિધિ' નામની ૧૬ મી કળામાં સમવાયાંગ કથિત
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________
"अनगारधर्मामृतवर्ष टीका अ. १२० मेघकुमारपालनादिनिरुपणम्
२७६
नामकी
चूर्ण युक्ति नाम की कला में औपपातिक सूत्रोत्त गंधयुक्ति' का लक्षण नाम की ३४वीं कला में समवायाङ्ग कथित 'आमसिक्ख' का गजलक्षग नाम की ३५वीं कला में समवायाङ्ग कथित 'हत्थिसिक्ख' का कुक्कड लक्षण नाम की ६७वीं कला में, समवायाङ्ग कथित कला में समावेश किया गया है 'सिंह लक्खण' का असिलक्षण ४०वीं कला में औपपात्तिक तथा समवायङ्ग में कथित 'चम्मलक्खण' का काकणिलक्षण नामकी ४२वीं कला में 'चक्कलक्खण' का वास्तुविद्या नाम की ४३वीं कला में समवायाङ्ग प्रतिपादित 'खवारनिवेश' का नग रमान नामकी ४५वीं कला में समवायान में कही हुई नगरनिवेश 'का चार नामकी ४६वीं कला में, समवायाङ्ग में कहो हुई 'चंद्रलक्खण, सर चरियं राहचरियं महचरियं इन चार कलाओं का प्रतिचार नामकी ४७ कला में, समवायाङ्ग कथित' सोभागकरं, दो भागकरं, विज्जागय, मंत्रगयं, रहस्यगये सभासचारं 'इन ६ कलाओ का युद्धनान की पक्षीं कला में, समवायाङ्ग कथित' 'दंडयुद्ध' तथा जंबूद्रीपप्रज्ञप्ति कथिन 'दिठिजुङ' का तथा वृत्त खेल नाम की ६वीं कला में समवायाङ्ग कथित 'चम्मखेड चर्मल' का समावेश किया गया है || ||२०||
शुभ
“મહસિત્થ”ના સમાવેશ કરવામા આવ્યા છે. આ પ્રમાણે ‘ચૂણ યુકિત નામની ૩૦ મી કલામા, ઔપપાતિક સૂત્રકત ‘ગંધ યુકિતના હય લક્ષણ નામની ૩૪ મી કલામા, સમવાયાગ કથિત આસસિકખ”ના ગષ્ટ લક્ષણુ નામની ૩૫ મી કલામાં, સમવાયાંગ કથિત હાસ્થિ સિકખ”ના કુકુડ લક્ષણ નામની ૩૭ મી કલામા, વાયાગ કશ્રિત “મિય લકખણુ”ના અસિ લક્ષણ નામની ૪૦ મી કલામાં, ઔપપાત્તિક તેમજ સમવાયાગમા કથિત ચમ્મ લકખણ”ના કાકણિ લક્ષણ નામની ૪૨ મી કલામા “ચક્કલકખણ”ના વાસ્તુ વિદ્યા નામની ૪૩ સી કલામા, સમવાયાંગ પ્રતિપાદ્રિત ખંધાવાર નિવેશ”ના નગરમાન નામની ૪૫ મી કલામા, સમવાય ગમા કહેવાએલી નગર નિયેસને ચાર નામની ૪૬ મી કલામાં, સમવાયાગ કથિત ચંદ લક ખણુ સૂર ચિત્ય, કાહુ ચિરય, ગહ ચય, ચાર' કલાએ તે ‘પ્રતિશ્ર’ નામની ૪૭ મી કલામા, સમવાયાગ કથિત · સૌ ભાગ કર, । ભાગ કર વિજાગય, મત ગય, હસ્ય ગય સભા સંચાર આ ૬ કલાઓના યુદ્ધ નામની ૫૩ મી કલામા. સમવાયાગ કથિત દડ જુદ્ધ'ના તેમજ જમૂદ્રીપપ્રજ્ઞપ્તિ કથિત ‘‘ઢિઢ઼િજુદ્ધ”ના તેમજ વૃત્તોલ નામની ૬૬ મી કલામા, સમવાયાગ કશિત ચુમ્મોરૂ' ચાલના સમાવેશ કરવામાં આવ્યો છે ॥ સત્ર ૨૦ ૫
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________
ज्ञाताधर्म कथासूत्रे
मूलम् - तणं से कलायरिए मेहकुमारं लेहाइयाओ गणिय पहाणाओ सउणस्य पजवसाणाओवावतारं कलाओ सुत्तओय अत्थओ य करणओ य सिहावति सिक्खावति सिहावेत्ता सिक्खा वेत्ता अम्मा पिउण उवर्णेति । तएणं मेहस्स कुमारस्स अम्मापियरो कलायरियं महुरेहिं महुरेहिं वयणेहिं, विउलेणं वत्थगंधमल्लालंकारेण सक्कारेति, सम्माणति, सक्कारिता सम्माणित्ता विउलं जीवियारिहं पीइदाणं दलयंति दलइन्ता पडिविसजति ॥ सू०२१ ॥
टीका -- 'तणं' इत्यादि । ततः खलु स कलाचार्यः मेघकुमारं लेखादिकाः गणितप्रधानाः शकुनरुतपर्यवसानाः शकुनरुतपर्यन्ताः द्विसप्ततिं कलाः वातच करणतच 'मिहावेड' सेवयति = प्रापयति, उपदिशति. 'सिक्खावेट' शिक्षयति-अभ्यासयति । 'सिहावेत्ता' सेधयित्वा = उपदिश्य, सिक्खावेत्ता= शिक्षयियाभ्यासं कारयित्वा लेखाविद्वासप्ततिकलानिपुणं कृत्वा, इत्यर्थः, मातापित्रोरुपनयति, श्रेणिकस्य राज्ञो धारिणी देव्याथ समीपे 'तरण से कलारिए' इत्यादि
-
टीकार्थ - (तरणं) इसके बाद (ते कलायरिए) वे कलाचार्य (मेहंकु मारं) मेघकुमार को (लेहाइयाओ) लेख आदि (गणिय पहाणाओ ) गणित प्रधानकलाओं से लेकर (मणस्यपज्जवसाणाओ ) शकुनिरुन (पक्षिके शब्द ) पर्यन्त (वारि कलाओ) ७२ कलाओं को (सुत्तओय) मूत्र से (अत्थओय) अर्थ से और (करणओय) करणरूप प्रयोग से (सिहावेति सिक्खावेंति) जब समझा चुके तथा पढा चुके (सिहावेत्ता सिक्खावेत्ता) तब समझा चुने के बाद और पहा चुकने के बाद (अम्हारिक उवर्णेति) उन्होंने उस
રર
त एवं से कलायरिए इत्यादि ||
टीकार्थ- (तपणं) त्यार याद (से कला गरिए) सायार्य (महंकुमार) भेटुभारने ( लेहाइबाओ) बेण वगेरे (गणियष्वहाणाओं) गणित प्रधान उणामोथी भाडीने ( सउणस्यपज्जवमाणाओ ) शत्रुनि त ( पक्षी मोना शब्द) सुधी ( वावतरि कलाभो तर माओ (मुत्त ओय) सूत्र द्वारा (ग्रस्थ ओय) अर्थ द्वारा गने (करण) ३३५ प्रयोग हाग (सिहार्वेति सिक्खावेंति) समन्नवी हीधी अने लावी टीवी (सिहाना सिखाता) सभन्नव्या અને ભણાવ્યા પછી ( अम्मा पिउण उवर्णेनि ) तेभो भेघकुमारने सावीने भातापिताने सोंची ही
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्पिणी टीका. अ१ २६ मेघकुमारपालनादिवर्णनम् २७१ ममानयतीत्यर्थः । ततः खलु मेघस्य कुमारस्य मातापितरौ नं कलाचार्य मधुरैवेचनविपुलेन वस्त्रगन्धमाल्यालंकारेण सत्कुरुतः, संमानयतः, सत्कृत्य सम्मान्य विपुलं जीवियारिहं' जीविताई यावज्जीवनयोग्य प्रीतिदानं दत्तः, दत्वा प्रति विसर्जयतः म. ॥२१॥
मूल-तएणं से मेहे कुमारे बावत्तरिकलापंडिए णवंगसुत्तपडिवोहिए अटारविहिप्पगारदेसीभासाविसारए गीइरइगंधव्वनहकुसले हयजोही गयजोही रहजोही बाहुजोही बाहुप्पमद्दों अलं भोगसमत्थे साहसिए वियालचारी जाए यावि होत्था, तएणं तस्स मेहकुमारस्स अम्मापियरो मेहं कुमारं वावत्तरिकलापंडियं जाव वियालचारिं जायं पासंति पोसित्ता अट्टपासायडिसए कारेंति, अब्भूग्गयमूसियपहसिय विव मणिकणगरयणभत्तिचिने वाउद्भूय विजय वेजयंतिपडागच्छत्ताइच्छत्तकलिए तुंगे गगणतलमभिलंघमाणसिहरे जालंतररयणपंजरुम्मिलियव्वमणिकणगथूभियाए वियलियसयपत्तपुंडरीए तिलयरयणद्धयचंदच्चिए नानामणिमयदामालंकिए अंतोबहिं च भेषकुमार को लाकर उसके मातापिता को सौंप दिया। (नएणं मेहस्स अम्मा पियरो तं कलायरियं) इसके बाद से पकुमार के मानापिनाने उस कलाचार्य का (महरेहिं वयणे) मिष्ट वचनों से और (विउलेणं वत्यगंध मल्ला लंकारेणं) विपुल वस्त्र गंध माला, अलंकार से (सक्कारेंति सम्माणेति) सत्कार किया सन्मान किया (सकारिता सम्माणित्ता विउलं जीवियारिहं पीडदाणं दलयंति) सत्कार सन्मान कर के विपुल प्रोतिदान जीवन पर्यंत निर्वाह होसके उतना उन्हें दिया । (दलयित्ता पडि विसज्जति) देकर फिर विदा करदिया। मुत्र २१ (तएण मेहस्स कुमारस्स अम्मापियरा तं कलायरिय) त्या२ मा भेनशुभारना मातापितामे.ते सायायना (महुरेहि वयणेडिं) भी चयन द्वारा मने (विउलेणं वत्थगंधमल्लालंकारेणं) ४४ प्रमाणुमा १सयो, ध भारी मने म । द्वारा (सक्कारेंति सम्माणति) सलार या सने सन्मान यु (सक्कारिता सम्माणित्ता विउलं जीवियारिह पीइदाणं दलयंति) सा२ मने સન્માન આપીને આજીવન સુધીનું વિપુલ પ્રમાણમાં પ્રીતિદાન આપ્યું છે - यित्तो पडिविसज्जति) मापाने तेभने विहाय ४ा. ॥ सूत्र २१ ॥
૩૫
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७४
ज्ञाताधर्मकथाङ्गसत्र सण्हे तवणिज्जरुइलवालुयापत्थरे सुहफासे सस्तिरीयरूवे पासाईएजाव पडिरूवे एगं च णं महं भवणं कारेंति, अणेगखंभसयसन्निविटं लीलयसालभंजियं अभुग्गय सुकयवइरवेझ्याओ तोरणवर रइयसालभंजिया सुसिलिट्र विसिटलसंठियपसत्थवेरुलियखंभनाणामणिकणगरयणखचियउज्जलं, बहुसमसुविभत्तनिचियरमणिनभूमिभागं ईहामिय जाब भत्तिचित्तं खंभुग्गवयर वेइयो भरामं विजाहर जमलजुयलजुत्तंपिव अच्चीसहस्समालणीयं रूवगसहस्सकलियं भिलमाण२ भिभिसमाणं चक्रलोयणलेसं सुहफासं सस्सिरीयरूवं कंचणमणिरय पथू भयागं नाणाविह पंचवन्नघंटोपडागपरिमंडियग्गसिरं धवलमरीइकवयं विणिम्भुयंत लाउलोयमहियं जाव गंधवट्टि भूयं पासाईयं दरिलणिजं अभिरूवं पडिरूवं ॥२२॥ सू॥
___टीका---'तएणं इत्यादि । ततः तदनन्तरं खलु स मेघकुमारः 'वावत्तरि कलाडिए' द्वायततिकलापण्डितः द्वासप्ततिकलामर्मज्ञः 'णवंगसुत्तपडिबोहिए' नवासमप्रतिबोधित! नवाङ्गानि-द्वे श्रोत्र द्वे नयने द्वे नासिके,जिहैववैका लगेका, मानवकम्, सुप्तानीव मुप्तानि बाल्यावृयक्तचेतनारहितानि, तानि प्रतिबोध
'तएणं से मेहेकुमारे' इत्यादि
टीकार्थ-(तएणं) उसके बाद (मे मेहेकुमारे) वह मेघमान जो कि (वायत्तरिकला पंडिए) ७२ कलाओं को अच्छी तरह मोग्व चुका था जद (मग लुत्तपडियाहिप) अपने सुप्त नव अंगो का प्रतिबोधक बन गयाअर्थान बाल्यावस्था में दो, कान दो नेत्र, एक जिवा, एक स्पर्श न ईन्द्रिय
'त एणं से मेहेकुमारे' इत्यादि ॥ टीज-(एण) त्या२ माद (से मेहेकुमारे) मेधाभा२४ भागे (वावत्तरिम्ला पडिए) माते. सामानु माते जान मेणव्यु छ–ोवा ते मेघमारने न्यारे (ण गमतपडियाहिए) पाताना सुत न भगानी प्रतिमा थयो गेटवे છે બાળપણમાં બે કાન, બે આખો, બે નાક (નાસા છિદ્રો) એક જીભ, એક સ્પર્શ ઈન્દ્રિય તેમજ એક મન આ નવ અંગે સુસ જેવા રહે છે, પણ જ્યારે યુવાવસ્થા
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षि टीका अ, १ २२ मेघकुमारपालनादिनिरूपणम् २७५ तानि यौवनवयमा जागरितानि व्यक्त चेतनावन्ति कृतानि येन स तथोक्तः 'अठारसविहिप्पगारदेसीभासाविसारए' अष्टादशविधिप्रकार देशी यभाषाविशारदः अष्टादशविधिमकाराःप्रवृत्तिभेदाः यस्याःसा तथा तस्या, देशीयभाषायां देशभेदेन वर्णावलिरूपाणां विशारो निपुणः, 'गोडरइगंधव्यनटकुमले' गीतिरतिगन्धर्वनाटयकुशलः गीतिरति गन्धर्वइव नाटये कुशल:गन्धर्ववद्गीतनाटयमर्मज्ञ इत्यर्थ', 'हयजोहो' हययोधी अश्वमारुय युद्धशीलएवम्-'गयजोही' गजयोधी 'रहजोही' रथयोधी, 'बाहुजोही' बाहुबोधी, तथा 'बाहुप्पमही' बाहुपमहर्दीबाहुभ्यां प्रमदनशीलः, 'अलंभोगसमत्थे' अलं भोग वमर्थः सालभोगसामर्थ्यवान् , 'साहसिए' सोहसिकः महापराक्रमशाली, 'विशाल चारो' विकालचारो-विकालेपि-रात्रावपि चरतीति विकालचारीपरम साहसिकृत्वोत्, 'जाएचावि होत्था' जातश्चाप्यमत्रत चकारोऽनुक्तसमुच्चयार्थीनथा १ एक मन ये ९ अंग मुप्त जैसे बने रहते है- परंतु जब यौवन अवस्था आ जाती है तब ये सब जग जाते हैं-उनकी चेतना व्यक्त हो जाती हैं-कहने का तात्पर्य यह है कि वह मेधकुमार यौवनावस्था संपन्न हो गया-और (अट्ठारसविहिप्पगारदेसीभासाविसारए) देश भेद से १८ प्रकार का प्रनि सेदवाली देशी भाषा के जानने में विशारद बन गया (गीइरइगंधवकुमले) गंधर्व की तरह गीत नाट्य का मर्मज्ञ हो गया (हयजोही, गयजोही. रहजोही, बाहुजोही, बोहुप्प महो अलभोगसमत्थे, साहसिए, वियालचारी. जाए याविहोत्था) घोडे पर चढ कर युद्ध करने में अभ्यम्त हो चुका, गज पर चढकर युद्ध करने में अभ्यस्त हो चुका, रथ पर चढ़कर युद्ध करने में अभ्यस्त हो चुका, केवल वाहूओं से ही युद्ध करने में समर्थ हो चुका, बाहूओं से ही शत्रुओं के આવે છે ત્યારે આ બધાં અગે જાગ્રત થઈ જાય છે, એમની ચેતના વ્યકત થઈ तय छ, : वान भाव से छमेघमा२ नुवान ४ गयो भने ( अट्ठारस विहिप्पगारदेमीमासाविसारए) देश मेथी १८ मारनी व्यवहा भी प्रयुत थती देशी भाषायाने गुवामा निपुण थ5 गयो (गी हर इगंधवनहकुमले ) धनी म सात भने नाटयो भज्ञ थ६ गयो, (हय जोही, गयजोही, रहजोहो; बाहुनोही, बाहुप्पमद्दी, अलं लोगसमत्थे, साहसिए: वियाल चारी, जाए चावि होत्था) 1 8५२ मेसीन 1ोसवान। मल्यस्त थ७ गया, હાથી ઉપર બેસીને યુદ્ધ કરવામાં કુશળ થઈ ગયે, ભુજાઓ ! જ યુદ્ધ કરવામાં સમર્થ થઈ ગયે, બાહુઓ દ્વારા જ શત્રુઓના મર્દનમાં શકિતશાળી થઈ
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________
ज्ञात,धमक
स्तन धर्षगांभीर्यादिवानितिगम्यने, अपि शन्दी निश्चयार्थकः, अलौकिक गुणगण सपन्न आमीदितिभावः। ततःखलु तस्य मेघकुमारस्य मातापितरौ येयकुमार द्वासप्तति कलापंडित यावत् विकाल चारिणं जातं पश्यतः, दृष्ट्वा 'अट्ठ अष्ट-अष्टसंख्यकान् पीसायवडिसए' अष्टप्रासादावत सकान्
सादेषु अवतमकाः प्रासांदावतंस का प्रासादश्रेष्ठाःतान् 'कारेंति-मातापितरौं कारयतः, कीदृशान् कारयतः इत्याकाङ्क्षायामाह-'अब्भुग्गय' इत्यादि । 'अमुगयमुसिय' अभ्युदगतोच्छितान् अतिशयोच्चान् इत्यर्थः, अत्र द्वितीयावहु. वचनलोपः आपत्वात, पिसिए, विव' प्रहसितान् इव, प्रकृष्टहासयुक्तानिव
वेतममया हसत इवेत्यर्थः। 'मणिकण गरयणभत्तिचित्ते' मणिकनकरत्नभक्तिचि. त्रानपञ्चवर्णरत्नानां भक्तिभिः विच्छित्तिविशेषैः चित्राणि यत्र तान् 'वाउट्य मईन करने में शक्ति सपन्न हो चुका, सकल भोगों को भोगने की शक्ति जब इसमें पूर्णरूप से प्रकट हो चुकी, महो पराक्रमशाली जब यह बन गया,
और जब यह विकालचारी असमय में भी-रात्री में भी जब वह निर्भय होर विचरण करने लग गया-धैर्य गांभीर्य आदि तथा और भी अनेक अग्रेफिक गुण जब इसमें अच्छी तरह आ चुके-(तएणं) तब (तस्स मेहकुमारस्म) उस मेघकुमार के (अम्मापियरो) माता पिताने (मेहं कुमार वायत्तरिकलापंडियं जाब वियालचारि जायं पासंति) मेघकुमार ७२ कलाओं में निजात आदि विकालचारि बन चुका है ऐसा देखातो (पासित्ता) देवकर (अट्ट पासायवडिसए कारेंति) उन्होंने आठ बडे२ श्रेष्ठ प्रासाद बनवाये। (अन्सुग्गयमूलिय पहलिए विव मणिकणंगरयणभत्तिचित्ते) ये बहुत ॐबे थे। उनकी आभा श्वेत थी इसलिये ये देखने पर ऐसे प्रतीत होते ગ, બધા ભેગો ને ભોગવવાની શક્તિ જ્યારે સ પૂર્ણ કળાએ તેનામાં ખીલી ઉઠી, ત્યારે તે મહા પરાક્રી થઈ ગયું અને જ્યારે તે વિકાલચારી એટલે કે અસમયમાં રાત્રિમાં પણ નિર્ભય થઈને વિચરણ કવા લાગ્યો, ધિય, ગાંભીર્ય વગેરે તેમજ wild 4 घभट्टभुत शुए। न्यारे तेनामा सारी ४ मावी गया ( त एणं ) त्या२॥६ (तम्ल मेहकुमारस्स) मेघाभारना (थम्मा पियरो) भातापिताम्ये (मेह कुमारं वायत्तरिकलापडियं जाव वियालचारि जायं पासंति) भेधाभारने मातेर जाममा निशात मने विश्वासयारी भने लयो त (पासित्ता) निधन (अमुपासायडिसए कारेंति) तेमणे मार भाटा भोटाश्रेष्ठ भउस मनावाव्या (असुग्गयमृमिय पहसिए चित्र प्रणि कणगरयणभत्तिचिो) 21 भयो । ઊંચા હતા આ મહેલની આભા સફેદ હતી. જાણે કે હસી જ રહ્યા છે. એમના ઉપર જે ભીત ચિત્રો બનાવવામાં આવ્યા હતાં તે પાચ રંગના રન્નેની સવિશેષ
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका अ १ स २२ मेघकुमारपालनादिनिरूपणम् २८७ विजयवेजयंतीपडागछन्चाइछत्तकलिए' वातोद्धतविजयवैजयन्तीपताकाछत्राति छत्रकलितान्, वातोश्रताः पवनप्रेरिता या विजयमचिको वैजयन्ती नाम्न्यः पताकाः, छत्रातिच्छत्राणि चम्छनोपरि छत्राणिश्च तैःकलितान्-युक्तान-तृङ्गान्अत्युच्चान् 'गगणतलमभिलंघमाणसिहरे' गगतलमभिलवच्छिखरान्, गगनताकाशतलम् अभिलङ्घयन्तीव शिखराणि येषां ते तथा तान् गगचु म्बिनइत्यर्थः, 'जालंतररयण' जालान्तररत्नान् जालान्तरेषु गवाक्षाभ्यन्तरेषु खचितानि रित्नानि येषु तान् अत्रापत्वाद् द्वितीया-बहुवचनलोपः,
जरुम्मिलियन्य' पञ्जरोन्मीलितान् इव, प्रतिभासतः, प्रतिजाले प्रतिस्थलं खचितविविधरत्नचतुर्दिकप्रसृतविचित्रकान्तिभिः प्रासादोपरि संलग्नरत्नपञ्जरप्रशोभमानानिवेत्यभिप्राय । 'मणिकणगथूभियाए' मणिकनकस्तूपिकान् तत्रमणयः =चन्द्रकान्त मूर्यकान्तादयः कनकानि च स्तूरिकासु-उपवेशनस्थानेषु यत्र तान् 'स्तूपिका', 'चबूतराः इति भापायाम् , वियसियसयपत्तपुंडरीए' विकसितशतपत्र गुण्डथे कि मानों हँस रहे हैं। इन पर जो-वेल वुटियां बनाये गये थे वे पंच वर्णवाले रत्नों को विशेष रचना से अंकित थीं। (वाउथ्य विजय वेजयेनी पडागछत्ताइच्छत्तकलिए) इनके ऊपर विजय सूचक वैजयंती नाम की जो पताकाएं ध्वजा लगाई गई थीं-वे वायु से फहरा रही थीं-तथा इन पर जो छत्र लगे हुए थे-वे बेत के ऊपर तने हुए लगे थे (तुंगे) ये सव ही महलबहुत ही ऊँचे थे। (गगणतलमभिलघमाणसिहरे) इनकी जो शिखरे थीं वे इतनी अधिक उन्नतथीं कि आकाश कि आकाश तल को भी मानो उल्लंघन करती थीं। (जालंतररयण पंजरुम्मिलियबमाणिकणगधभियाए) इन की खिडकियों में रत्न खचित किये गये थे। इनमें के चबूतरे चंन्द्रकान्त आदि मणियों के सुवर्ण के बने हुए थे। (विय. सियपत्त पुंडरीयाए) कमल नीलादि मणियों के तथा पुडरीक श्वेत कमलश्यनाथी -4 dि i. (वाउदयविजयवेजयंती पडागच्छत्ताइच्छत्तकलिए) આ મહેલ ઉપર વિજ્ય સૂચક વિજ્યન્તી નામની પતાકાઓ હતી તે પવનથી લહેરાઈ રહી હતી. તેમજ એમના ઉપર જે છત્રો હતાં તે પણ વેત્રના ઉપર તાણેલાં હતાં (तंगे) 24. धा भयो भूम या हुता. (गणतलमभिलंधमाणसिहरे) આ મહેલના શિખરે એટલા બધા ઊંચા હતા કે જાણે આકાશતલનું પણ ઉલ્લંઘન ७२ता ता जालंतररयणपंजरुम्मिलियन्वमणिकणगथूभियाए) माना २ખાઓમાં રત્ન જડેલાં હતા, અને ચતરાઓ ચંદ્રકાંત વગેરે મણિઓ તેમજ સેનાના मनेता . (वियसियपत्तपुडरीयाए) नीस वगेरे माणगाना भो भने
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७८
ज्ञाताधर्म कथाङ्गसूत्रे
:
कान नीलादिमणिविरचितानि विकसितगतपत्राणि - प्रफुल्लितकमलानि स्फटिक रत्न निर्मितानि पुण्डरीकाणि श्वेतकमलानि येषु तोन्, 'तिलयरयणद्धय चंदच्चिए ' तिलकरत्नार्धक चन्द्राचितान्, तिलक शब्दोऽत्रवृक्षविशेष वाचकः, तेन शोभ स्वास्थ्यादिवर्धक वृक्षेण कर्केतनादिभीरन्नैः, अर्धच द्वैः अर्धचन्द्राकारवत्सोपान विशेषैश्थ, अर्चितान् = युक्तान् 'णाणामणिमयदामाल किए' नानामणिमयदामालकृतान विविधमणिभिश्चन्द्रकान्तादिभिः रचितदामाभिर्मालाभिः अलंकृतान् शोभि तान् चतुर्दिक्षु योग्ययोग्य स्थलेषु मालासमूहैः सुशोभितान् इत्यर्थः, 'अंतोवाहि च महे' अन्त विलक्ष्गान= आभ्यन्तरे वा च चिकणकान्तियुक्तान्, 'तवणिज्जरुइल वालुयापत्थरे' तपनीय रुचिरवलुका प्रस्तरान- तपनीयस्य=सुरर्णस्य या रुचिरा=मनोहरा, वालुका - पाशुः, 'रेती' इति भाषायां प्रस्तरेषुप्राङ्गणेषु येषां ने तथा तान् अतएव 'सुहफा' सुस्पर्शान्, 'सम्मिरीयरूत्रे' स्फटिक रत्नों के बने थे। और ये वहां प्रफुल्लितरूप में ही अकिन किये गये थे। (तिलयर यणद्धचंदच्चिए ) ये सब महल तिलक वृक्ष जो कि शोभा एवं स्वास्थ्य आदि का वर्धक था तथा कर्केनन आदि रत्नों से एवं अध चंद्राकार वत् सोपान पंक्तियों से युक्त थे। ( णाणामणिमयद्रामालं किए ) इन महलों की मालाएँ विविध चन्द्रकान्त आदिमणियों से निर्मित थींअर्थात् इन महलों कीं चारों दिशाओं में योग्य योग्य स्थलों पर चन्द्र कान्त आदि मणियों से निर्मित मालाएँ लटक रहीं थीं इससे इनकी शोभा में मानो चन्द्रमा लगे हुए हे ऐसे मालूम पडते थे। (अंता बर्हिच महे) इनकी भीतरी बाहिरी काति विशेष चिकण गुण युक्त थी । (त निजरुइल वालुवा पत्थरे) इनके प्रांगण में सुवर्ण की मनोहर रेती विछी हुई थी। (मुहासे) इसीलिये इनका स्पर्श विशेषरूप में सुखप्रद था। સ્ફટિક રત્નાના પુંડરીક (શ્વેત કમળ) બનેલા હતા અને તે બધા વિકસિત આકારના
मंडित थयेला हुता (तिलयरयणद्धचंदच्चिए) मा गधा महेलो शोला भने સ્વાસ્થ્ય વગેરેની પુષ્ટિ કરનાર તિલકવૃક્ષ અને કેતન વગેરે રત્નાથી તથા અ थन्द्राक्षर सोपानश्रेणिथी शोलता हुता (नाणा मणिमयदामालं किए ) या महेलोनी માળાએ વિવિધ ચન્દ્રકાંત વગેરે મણિ દ્વારા નિર્મિત થયેલી હતી એટલે કે આ મહેલની ચામેર ચેાગ્ય સ્થાના ઉપર ચન્દ્રકાંત વગેરે મણિએ દ્વારા મનાવવામાં આવેલી માળાઓ લટકતી હતી એથી જાણે કે એમની શાભામાં વૃદ્ધિ કરવા માટે ચન્દ્ર सांगेला हे शेभ सागतु तु (अंतो हि च सण्हे) या भडेदोनी अंडर म महारनी शोला सुभिक्षणु हृती ( नवणिज्जरुइलवालुया पत्थरे) मेमना यो भा सोनानी सुंदर रेत पाथरेसी हुती (मुहफा से) मेथी नोमन स्पर्श विशेष સુખદ हतो.
1
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणी टीका अ.१ सू. २२ मेघकुमारपालनादिवर्णनम् २७९ सश्रीकरूपान् परमशोभासम्पन्नान् 'पालाईए' प्रसादीयान्-चित्तानन्द जनकान् 'जाव' यावत् शब्देन 'दंसगिज्जे-अ भरूवे' इत्यनयोः संग्रहः 'दंसणिज्जे' दर्शनीयान् पश्यतां चक्षुन शाम्पतीति भावः, 'अभिरूवे' अभिरूपान् मनोज्ञ. रूपान् दर्शकजन मनोझादकानित्यर्थः, 'पडिरूवे' प्रतिरूपान् मुन्दराकृतिकान, तादृशानष्टप्रासादान् कारयत इति भावः। तेपागष्टमहामासादानां मध्ये एक महद्भवन कारयतः, तत्स्वरूपमाह-'एगं चणं महं भवणं कारेंति, एकं च बलु महद् भवनं कारयतः तत्र-एकम् संख्यया अद्वितीयं च शोमादि गुणतः, चकारोऽत्र समुच्चयार्थः, तेन जयविजयारोग्यतुष्टिपुष्टिकरादि शुभलक्षणोपेतम्, पुनः कोदृशं भवनं ? 'महत्=अतिविशालं प्रधान पऋतुसम्बन्धि सौख्यसंपन्नं सोत्सवंवा, भवनं-अभय सुपात्रदानादि समुपानिपुण्यपुञ्जानां पुण्योपभोगाय अवतीतिभवनम् 'कारेंति' कारयता निर्मापयतः। ननु किं नाम भवनं कश्च प्रासादः? उच्यते-भवनं देापेक्षया किंचिन्यूनोच्छ्रायक, प्रासादस्तु-देयायेक्षया द्विगुणोच्छ' यक इति। अन्योऽपि विशेपस्तयोः-एकभूमिकं भवन, द्विभूमिक त्रिभूमादिः प्रासाद इति । भवनस्य वर्णनमाह-'अणेगखंभसयमणिविट्ठ' (सम्सिरीयरूवे) ये सब महल परम शोभा संपन्न थे। (पासाइए) चित्तानन्दजनक थे। यहाँ यावत् शब्द से 'दंसणिजे अभिरुवे' इन पदों का ग्रहण हुआ है-देखने वालों के चक्षु इन्हें देखते२ थकते नहीं थे, यह बात दर्शनीय पद से तथो ये दशक जनों के मनको आल्हादित करते थे यह बात अभिरूप पद से प्रकट की गई है। (पडिरूवे) इन की आकृति-रचना बडो सन्दर थी यह प्रतिरूप गन्द से बतलाया गया है। इस प्रकार के जब आठ महल बन चुके-तब उन्होंने (एगं च णं मह भवणं कारेंति) १और वडा भारी महल बनवाया। इसकी शोभा कैसी थी यह बात सुत्रकार अब प्रकट करते हैं-(अणेगखंभसयसन्निविट्ठ) यह महल अनेक (सस्सिगेयरूवे) मा मधा भयो सुश्री संपन्न हुता. (पासाईए)यित्तने मान मापना। उता. मी यावत्' वा 'दंसणिज्जे अभिरुवे' मा यहोनु अY થયું છે, જેનારાઓની આખો આ મહેલને જોતાં જોતાં થાક અનુભવતી ન હતી આ વાત “દર્શનીય પદ દ્વારા તેમજ આ મહેલે દીકેના મનને આહલાદિત કરતા हता, २॥ पात मि३५' ५६ द्वारा ट ४२वामां मावी छ. (पडिस्वे) એમની આકૃતિ–(આકાર) બહુજ સુંદર હતી,આ પ્રતિરૂપ પદ દ્વારા સ્પષ્ટ કરવામાં આવ્યું છે. मेवा न्यारे मा8 भरा गनी गया त्यारे तेभए (एगं चणं महं भवणं कारेंति એક વિશાલ ભવ્ય બીજો મહેલ બનાવડાવ્યો તેનીશા સૂત્રકાર અહી પ્રકટ કરે છે– (अणेगखंभ सयसन्निविट्ठ) मा भस से४ी यांलामा ५२ असो ४२वामा
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८०
भाताधर्म कथासूत्रे अनेकम्तम्भगतसनिविष्टं-तहतार्थ अनेकानि स्तम्भशतानि संनिष्टिानि यत्र तत्. 'लीलाडियसालभंजिय' लीलास्थित गाठभञ्जिकं, लीलास्थिता:-नृत्य न्त्य इव स्थिताः शालभजिकाः पुत्नलिका यस्मिन् नत्, 'अभुग्गय सुकयवहर वेडया तोरण,वररझ्यसालभंजिया समिलिट्ठविसिट्टलहसठियपसल्थवेरु लियखंभ, णाणामणिकणगरयणखचियउज्जलं, अश्युद्गत सुकृतवनवेदिकातोरण घररचित शालभंजिकामुश्लिष्ट, विशिष्ट लष्ठ संस्थित पशस्त वैडूर्य स्तंभ, नानाम णिकनक रत्नग्वचिनोज्वलं, तत्र-अभ्युद्गता-उर्वीभूता सुकृतामुष्ठुरीत्या कृता-निर्मापिता वज्रवेदिका बज्ररत्नस्य वेदिका, द्वारस्य दक्षिणवामभागे, द्वागत परि तोरणानि च यत्र तत, वराः श्रेष्ठा रचिता मनोहरा शालभजिका कृत्रिम पुत्तलिकाः सुश्लिष्टा:-मुसम्बद्धा विशिष्टलष्ठसस्थिताः-विशिष्टा लटासुन्दराः संस्थिताः, संस्थानवन्त:- यद्वा-संस्थिताः संलग्ना, प्रशस्ता मनोहरा वैडूर्यरत्नानां स्तम्भाःयत्र तत् तथा,नानामणया-चन्द्रकान्तमयकान्तादयः, कनक शुद्ध सुवर्ण तद्वत् देदीप्यमानानि रत्नानि कर्केतनादीनि तैः खचित-जटितम् अतवए मैकडो वभोपर खडा किया गया था। (लीलहियसालभंजियं) इसके ऊपर नव पुत्तलिकाएं उकेरी गई थीं वे ऐसी मालू पडती थी जैसे मानी नाच रही हों। (अभुग्गयमुकयवहरवेइयातोरणवररायसालजिया सुमलिट्टविसिलट्ठसंठियं ‘पमत्थवेरुलियखभणाणामणिकणगरयणखचियउज्जलं) द्वार के वाम भाग में जो वन रत्न की वेदिका बनाई गई थी वह बहुत ऊँची थी तथा बहुत मजबूत थी साथ में द्वार के ऊपर तोरण भी बनाने में पाये थे। इसमें जो ग्तंभ लगे थे वे सुन्दर उत्कीर्ण (वोदीगई) शालभंजिकाओं पुत्तलियो से मुश्लिष्ठ थे-मुसंबद्ध थे-तथा विशिष्ट मनोहर संस्थान वाले थे। और सुन्दर वैदर्यरत्नों के बने हुए थे । चन्द्रकान सूर्यकान्त आदिमणियो से तथा शुद्ध सुवर्ण के मसान देदीप्यमाम कतनादि भाव्य खतो. (लीलठ्यिसालभजियं) ये थाहागा प२ ने पूतणीसा जात२सी ती, तसे तेगी नाथी २डी साय गेम दती ती (अभुग्गय मुकय वडरवेझ्या तोरण पररटयसालभजिया मुसिलिट्ठ विसिलट्ठसंठियं परसत्य वेरुलियखंभणाणामणिकणगरयणखचियउज्जलं) ४२वानी जी तुये હીરા અને રત્નોની જે બેદિકા બનાવવામાં આવી હતી તે બહુજ ઊંચી તેમજ અત્યન્ત મજબૂત હતી, દરવાજા ઉપર તેરણ પણ બનાવવામાં આવ્યાં હતાં એમાં જે સ્ત હતા તે સુન્દર રીતે કોતરવામાં આવેલી શાલ ભંજિકાઓથી ગુલિસ્ટ હતા, સુસ બદ્ધ તેમજ સવિશેષ મહર સંસ્થાનવાળા હતા. અને સુન્દર વિરૃર્ય રત્નોના બનેલા હતા. ચન્દ્રકાંત સૂર્યકાંત વગેરે મણિઓ દ્વારા તેમજ શુદ્ધ સોનાના જેવા ચમકતા કેતન
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका अ१ स २० मेघकुमारपालनादिनिरूपणम् २८१ उज्वलं-निर्मलं कान्तिभिदेदीप्यमान यत् तत्तथा, ततः पदत्रयस्य कर्मधारयः, 'बहुसमसुविभत्तनिचियर णिज्ज भूमिभागं' बहुसमानुविभक्तनिचितरमणीयभूमिभागं-बहुसमा अतिशयसमः, मुविभत्ता यथास्थानस्थितसर्वावयवः, निचितः= सुभृतः, रमणीयः मनोहरः भूमिभागो-भूप्रदेशो यस्य तत्, 'ईहामिय जाब भत्तिचित्तं' ईहामृग-यावद् भक्तिचित्रं-तत्र-ईहामृगाःकाः, यावच्छब्देनवृषभतुरगनरमकरपक्षिसर्पकिन्नररुरुसरभचमरकुञ्जरवनलता पद्मलताः. इत्येतेषां संग्रहः, तेन तेषां भत्त्या शिल्पिद्वाराचित्ररचनया चित्राणि यत्र तत्, 'खंभुग्गय वयरवेइयापरिगयाभिरामं' स्तम्भोद्गतवज्रवेदिकापरिगताभिरामं, तत्र-स्तम्भोद्गता स्तम्भोपरिगता या वज्रेण वज्ररत्नेन निर्मिता वेदिका ताभिः परिगतं व्याप्तम् अत एवाभिरामं परमशोभासम्पन्नं, 'विजाहरजमलजुय. लजंतजुत्त पिव' विद्याधरयमलयुगलयन्त्रयुक्तमिव विद्याधरयोःस्त्री पुरुषयोः यद् यमलं समश्रेणिकं युगलं-द्वयं तत् शिल्पकला नैपुण्येन यन्त्र-यन्त्रस्थितं संचरिष्णुत्वेन तैर्युक्तमिव वंभम्यमाण विद्याधरयुगलवदृश्यते इत्यर्थः 'अच्चिरत्नों से जड़े हुए थे इसलिये बडे उज्वल थे। कान्ति से चमकीले थे (बहुसमसुविभत्तनिचियरमणिज्जभूमिभाग) इसका भूमि भाग बहुत ही अधिक सम था सुविभक्त था, निचित-भरा हुआ था। और रमणीय था। (इहामिय जाद भत्तिचित्तं) ईहामृगक, वृषभ, तुरग-घोडा, नर, मकर, पक्षी, सर्प, किन्नर रुरु, सरभ,चमर, कुंजर, वनलता पद्मलता इन मय के उसमें शिल्पिद्वारा चित्र अंकित किये गये थे। (खंभुग्गय वयर वेडया परिगयाभिराम) स्तंभो पर वज्ररत्न से विदिकाएँ बनाइ थीं। इससे यह परम शोभा बना हुआ था। (विज्जाहरजमलजुयलजंतजुत्तं पिच) देखने वालों को यह अत्यन्त चलते हुए विद्याधर युगल (जोडे) के जैसा વગેરે રત્નોથી જડેલા હતા એથી બહુજ ઉજજવલ હતા અને કાન્તિથી ચમકતા હતા. (बहुसमविभत्तनिचियरमणिज्जभूमिभाग) मानो भूमिमा मई १ सम (मे स२) उता, सुविमत हुतो, नियित-मरो मने मना २ तो. (इहामिय जाव भनिचित्तं) डामृत, १२ १४, घ, भाणुस, भा२, पक्षी, साप, २, २२, सरस, (मटपह) यभर, हाथी, वनसता पद्मशता, २मधानां यित्रो शिल्पीयो द्वारा तेभा यित्रित ४२॥ तi. (खंभुग्गय वयर वेडया परिगयाभिरामे) थांबला. ५२ डी मने २त्नी द्वारा आयो मना. वाम मावी ती. मेथी तमा अत्यात शासपन्न सात ता. (विजाहर जमलजुयलजत्तजुत्तं विव) नारने ते मडस वेगपू' यासता विद्याधरना युगस
३४
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૨
ज्ञाताधर्मकथाम सहस्समालणीयं अर्चिः सहस्रमालणीयं-अर्विपां-विविधरत्नानां सहस्त्रैः मालणीय-'मालणीय' इति देशीयशव्दः गोभितमित्यर्थः, 'रूवगसहस्सकलियं' रूपक सहस्रकलितं नानाविधचित्ताकर्षक प्रगम्तरूपसहस्रयुक्तम् 'भिसमाण'भासमानं-रत्नकान्त्या 'भिम्भिसमाण विभाममान-उत्कृष्ट नानावर्णपरमरत्नज्योतिपा देदीप्यमानम्, चक्खुल्लोयगलेम्स' चक्षुलाचनलेश्य चक्षुभ्यां लोकने= अवलोकने सति लेश्यं दर्शनीयत्वातिशयतः श्लेष्यं यत् तत्तथा, यत् पश्यतच्चक्षुईयं तत्र श्लिप्यतीव न कदाचिदपि विरमतीति भावः 'सुहफास' सुखस्पर्श= अतिचिकणत्वात् कोमलस्पर्श, 'सम्सिरीयरूव' सश्रीकरूपं श्रिया सह वर्तन्ते इति मश्रीकाणि रूपाणि यत्र तत्मश्रीकरूपं-अतिशयशोभासम्पन्ननानाचित्रयुक्तम् इत्यर्थः 'कंचणमणिरयणथूभियागं' काञ्चनमणिरत्नम्तूपिकं-काञ्चनं शुद्धभुवर्ण, मणयः चन्द्रकान्तसूर्यकान्तादयः, रत्नानि कतनादीनि तेषां निर्मितेत्यर्थः ते दीखता था। (अच्चिसहस्समालणीय) अनेक प्रकार के रत्नों की हजारो किरणों से यह शोभित था। (स्वगसहस्सकलियं) चित्ताकर्षक सुन्दर अनेक विध रूप महस्त्र से यह युक्त था (मिसमाणं) रत्नों की कांति से प्रकाशित और (भिभिसमाणं) नाना वर्ण वाले परमोत्कृष्ट रत्नों की चमक से देदीप्यमान ऐसे इस महल को देखने वाले दर्शक जनों के लोचन उसे देखते२ अघातेनहीं। क्यों कि उसे देखते ही वे ऐसे बन जाते थे कि मानों उसमें चिपक से गये हैं यही बात मूत्रकारने (चखुल्लोयणलेस्स) पद द्वारा प्रदर्शित की है। (सुहफासं) इस का स्पर्श सुखकारी (सम्सिरीयम्व) और मनोहर था। रूप शब्द का अर्थचित्र भी होता है। इसमें जितने भी चित्र बने थे वे अतिशय शोभा संपन्न थे यह अर्थ भी मश्रीपम्प पद का हो सकता है। (कंचणमणिरयणथूमियागं) शुद्धसुवर्ण (A) पो मागतो इतः (अच्चिसहम्पमालणीय) भने २ना २त्नाना ॥२॥ २॥ ६२ मा भउस शामत तो (वगसम्म कलिय) सित्तासुर भने विविध३५ सखथी ते संपन्न हुतो (मिसमा) रत्नानी ति | प्रशता भने भिलिमममाणं) मने ना उत्तम रत्नानी प्रमाथी अता ते भडसने नेता જેતા જોનારાઓની આખ તૃપ્ત થતી ન હતી કેમકે તેને જોતાની સાથે જ તેઓ and पोटी गया डायमेम सागता तामे वात सूत्रसर (चकावुल्लोयलेस्स) मा ५६ ६२ प्रशत छ. (मुहफास) मानी पक्ष सुभह, (सस्सिरियस्त्र) भने ३५ તે મનહર હતો રૂપ શબ્દનો અર્થ ચિત્ર પણ થાય છે. આમાં જેટલાં ચિત્રો હતા તે બધા અત્યંત શભા સંપન્ન હતા આ અર્થ પણ “સશ્રીક' પદને થઈ શકે છે.
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षि टीका अ १ सू २० मेघकुमारपालनादिनिरूपणम २८३ स्तूपिका-लघुशिखरम् उपरिभागो यम्य तत् तथा, 'गाणाविदृपंचान्नघंटापडागपरिमंडियग्गसिरं' नानाविधपचवर्णघंटापताकापरिमण्डिताप्रशिरस्कं नानाविधाभिः, पंचवर्णाभिः घंटामधानपताकाभिः ध्वजाभिः परिमण्डितं शोभितम् अग्रशिरः शिखरोपरिभागो यस्य तत 'धवल मरीइकवयं' विणिम्मुयंत' धवलमरीचिकवचं विनिर्मुञ्चन्त, खटिकाधुपलेपनछटाभिः प्रतिस्थलसंलग्नस्फटिकरस्नप्रभाभिश्च जनितं श्वेतकिरणरूपं कवचं-कङ्कटंतत्समूहमित्यर्थः विनिर्मञ्चत चर्षिक प्रसारयत् 'लाउल्लायमहियं' अलाबूल्लोकितम हितं अलाबू शब्दोऽत्रलता सामान्य वाचकः तेन नानावणकुसुमसुगन्ध सम्पन्नरमणीयलताभि उल्लोकितम उपरिभागे समाच्छादितम् अतएव महित-सुन्दरं, यावद गंन्धवर्तिभूतं इह यावच्छब्देन-कालागुरुपवरकुन्दुरुष्कादि-सुगन्धवरगन्धितम् इतिबोध्यम्, गन्ध वर्तिभूतंसुगन्धद्रव्यवर्तिकासदृशं सुगन्धातिशयवत्वादित्यर्थः। 'पासाईयं प्रप्तासे चन्द्रकान्त सूर्यकान्त मणियों आदि से और कर्केतन आदि रत्नो इसकी लघु शिखर-ऊपर का भाग निर्मित था । (णाणाविह पंचवन्न घंटापडागपरिमंडियग्गसिरं) इस के शिरों के ऊपर का भाग अनेक प्रकार पंचवर्ण वाली घटा प्रधान पताकाओ से शोभित किया था (धवलमरीडकवयं विणिम्मुयंत) खडिया मिट्टी के उपलेप की तथा प्रतिस्थल में संलग्न स्फटिकरत्न की कांति के समूहरूप कवच को यह चारों दिशाओ में फैला रहा था। (लाउल्लोयहियं) नाना वणे के कुसुमां की सुगंधि से समन्वित अनेक विध वेलाओं से यह उपरितन भाग में आच्छादित हो रहा था। इसलिये बडा सुहावना लगता था(जाव गंधपट्टिभूयं) ऐसा मालूम पडता या कि मानों गध की वह वीरूप ही है। यहां "यावत" शब्द से काला गुरु आदि सुगंधित द्रव्य का संग्रह किया गया हैं। (पामाइयं, (कं व गमणिरयग थूपियागं) शुद्ध सुवणु, यन्द्रxid सूयन्त मणिय वगैरेथी અને કેતન વગેરે રત્નો દ્વારા તેને લઘુશિખર-ઉપરી ભાગ બનેલ હતો. (णाणाविह पंचवन्न घंटा:पडागपरिमंडियग्गसिरं)शिमरनी अपने मामने 21 मोवाणी पायथा सुशामित ४२वामा सा०येतो, (धवल मरीइकवयं विणिम्म यंत)मडी मने माटी पोपथी तभ०४ प्रतिस्थमा सन २३टि रत्ननीति समूड ३५ी क्यने ते याभर ३दावी २al al. (लाउल्लोय महिय) भने २॥ पुष्पानी સુવાસ યુક્ત અનેક લતાઓ દ્વારા આ મહેલને ઉપરને ભાગ ઢંકાએલો હતે. એથી त मत्यन्त रमणीय लागतो तो. (जाव गंधवभूियं) ते भड धनी सदा (અગરબત્તી)ની જેમ જ લાગતો હતો. અહીં “યાવત્' શબ્દ દ્વારા કલાગુરુ વગેરે सुय द्रव्यमा सय ४२वामा मा०य! छ. (पासाइय, दरिसणिज्जं, अभिरुवं
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૪
शाताधर्मकथासूत्रे दीय=चित्ताडादकं 'दरिसणिज्ज' दर्शनोयं दर्शकजनमनोहरम्. 'अभिरूव' अभिरूपं मनोज्ञस्वरूप, 'प्रतिरूवं' प्रतिरूपं दशकजनप्रतियिम्बयुक्तम् ईदृशं भवनं मातापितरौ कारितवन्तौ इति भावः ॥मू० २२॥
मूलम्त एणं तस्स मेहकुमारस्स अम्मापियरो मेहंकुमारं सोहणंसि तिहिकरण दिवस नक्खत्तमुहत्तंसि सरिसियाणं सरिसव्वयाणं सरि सत्तयाणं सरिसलावन्नरूबजोव्वणगुणोववेयाणं सरिसेहितो रायकुलेहितो आणिल्लियाणं पसाहणटुंग अविहववहुओ वयणमंगलसुजंदरिसणिज्ज, अभिरूवं, पडिरूवं) यह चित्तालादक था। दर्शक जनों के सनका सोहक था, मनोज्ञस्वरूप था, और दर्शक जनों के प्रतिबिम्ब से युक्त था। इस प्रकार का यह भवन भेषकुमार के माता पिताने बनवाया। यह भवन जय, विजय; आरोग्य तुष्टि, पुष्टिकारक आदि शुभ लक्षणों से युक्त था अतिविशाल था। षट् ऋतु संबंधि विविध सुखों से तथा नाना प्रकार के उत्सवो से समन्वित था। भवन शब्द का व्युत्पत्ति लभ्य अर्थ भी यह होता है कि जो अभयदान से अथवा सुपात्र दान करुणा दान से समुपार्जित पुण्यवाले पुरुषो को पुण्योपभोग के लिये प्राप्त होता है वही भवन है। भवन और प्रासाद में अन्तर यह है कि भवन दीघेता की अपेक्षा कुछ कम विस्तारवाला होता है। प्रासाद की अपेक्षा दुने विस्तारवालो होता है । भवन एक खंडवाला तथा प्रासाद अनेक खंडवाला होता है । "मन्त्र" २२॥ पडिस्) मा मांडत थित्ताue st, भने शीना भनने भाडपमाना२ तो, भनाज्ञ સ્વરૂપ હતું, અને દર્શકોના પ્રતિબિંબથી યુકત હતું. આ પ્રમાણે આ મહેલ મેઘકુમારના માતાપિતાએ બનાવડાવ્યું હતું. આ મહેવ જ્ય, વિજ્ય આરોગ્ય, તુષ્ટિ, પુષ્ટિ કરનાર વગેરે શુભલક્ષણસંપન્ન હતું અને તે અતિવિશાળ હતે. છ ત્રસ્તુઓ સંબધી બધી સુખ સગવડે તેમજ અનેક જાતના ઉત્સવોથી તે ચુસ્ત હતે. ભવન (મહેલ) શબ્દને વ્યુત્પત્તિ લભ્ય અર્થ પણ એજ થાય છે કે જે અભયદાનથી અથવા સુપાત્ર દાન, કરુણુ દાનથી ઉપાર્જિત પુણ્યશાળી પુરુષને પુપગ માટે મળે છે તે જ - ભવન છે. ભવન અને પ્રાસાદમાં આટલે જ તફાવત છે કે દીધતા (લંબાઈની દષ્ટિએ ભવન પ્રાસાદ કરતાં થોડા વિસ્તારવાળું હોય છે. પ્રાસાદની અપેક્ષાએ બમણું વિસ્તારવાળું હોય છે. ભવન એક મજલાવાળું તેમજ પ્રાસાદ અનેક મજલાવાળે હોય છેસૂત્ર રરા
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीकाअ १ स २२ मेधकुमारपालनादिनिरूपणम् २८९ . पियाणं अण्हं रायबरकण्णाणं सद्धि एगदिवसेणं पाणिं गिण्हाविसु । तएणं तस्स मेहस्स अम्मोपियरो इमं एयारूवं पीइदाणं दलेंति अट्ट हिरणकोडीओ अट्ट सुवण्णकोडीओ गाहाणुसारेणं भाणियव्वं, जाव पेसणकारियाओ। अन्नं च विपुलं धणकणगरयणर्माणमोत्तियसंखसिलप्पवाल रत्तरयण संतसारसावतेनं अलाहिं जाव आसत्तमाओ कुलवंसाओ पकामं दाउं पकामं भोत्तुं पकामं परिभाएउं । तएणसे मेहे कुमारे एगमेगाए भारियाए एगमेगं हिरण्ण कोडिंदलयइ, एगमेगं सुवन्नकोडिं दलयइ,जाव एगमेगं पेसणकारिं दलयइ, अन्नं च विपुलं धणकणग जाव परिभाएउं दलयइ । तएणं से मेहे कुमारे उप्पि पासायवरगये फुडमाणेहि मुइंगमत्थएहि वरतरुणि संपउत्तेहिं बत्तीसविहेहिं नाडएहिं उवगिज्जमाणे उवगिज्जमाणे उव लालिजमाणे२ः सद्दफरिसरसरूवगंधे विउले माणुस्सए कामभोगे पच्चणुभवमाणे विहरइ ॥२३॥ सू०॥ ____टोका-'तएणं तस्स' इत्यादि। ततः खलु तस्य मेघकुमारस्य मातापितरौं मेघ कुमारं शोभने श्रेष्ठे तिथि करण दिवस नक्षत्रमुहूर्ते'सरिसियाणं' सदृशानां%3D समानानां 'सरिसब्बयाणं' सदृशवयस्काना-समानत्रयस्कानां, 'सरिसत्तयाणं'
'तएणं तस्स मेहकुमारस्स' इत्यादि
टीका- (तएणं) इसके बाद (तस्स मेहकुमारस्स) उस मेघकुमार के (अम्मायिरो) मातापिताने (मेहं कुमारं) उस मेघकुमार का (सोहणंसि तिहिकरण दिवस नकखत्त मुहुत्तंसि) शोभन-श्रेष्ठ-तिथिकरण दिवसनक्षत्र एवं मुहूर्त में (सरसियाणं) अपने समान (सरिसव्ययाणं) अपने समान वयवाली
'तएणं तस्स मेहकुमारस्स' इत्यादि।
टोज-(तएणं) त्या२॥ (नस्स मेह कुमारस्स) भेभा२ना मातापिताये ( मेहकुमारं ) भेषभानु (सोहणंसि तिहिकरणदिवसनकरवत्तमुहुत्तंसि ) शासन श्रेष्ठ-तिय४६ दिवसनक्षत्र-मने मुतभा (सरसियाणं) पाताना वा समान धर्मquil (समानशlet) (सरिसब्बयाणं) भेषभारना समान आयुष्यवाणी ( सरि
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८१
शाताधर्मकथागस्त्रे सदृश त्वचा-समानत्वचा सुकुमारशरीराणामित्यर्थः, 'सरिसलावन्नम्बजोध णगुणोक्वेयाणं' सदृशलावण्यरूपयौवनगुणोपपेतानां सहगा ये लावण्यरूपयौ. वनगुणाः, तत्र लावण्यं-मुक्ताफलवत् देदीप्यमानकान्तिविशेषस्वरूपं, उक्त च--
"मुक्ताफलेषु च्छायायास्तरलत्वमिवान्तरा।
प्रतिभाति यदनेषु, तल्लावण्यमिहोच्यते ॥२॥" रूपम् आकारः स्वभावी वा, यौवनं-तारुण्यं गुणा:-परोपकारादयः, उक्तं च
"परोपकारेकरतिर्दयालुता, विनीतभावो गुरुदेव भक्तता। सत्यं क्षमाधैर्यमुदारता च. गुणा इमे सत्त्ववतां भवन्ति ॥१॥"
तैरूप पेनानां युक्तानां 'सरिसेहितो' सदृशेभ्यः सदाचारादिगुणैः समानभ्यः, 'रायकुलेहितो' राजकुलेभ्यः शुद्धमातृपित-पितामहादिवंशेभ्यः, 'आणि ल्लियाण' आनीतानां 'पसाहणटंग अविडववहुओषयणमंगलसुजपियाणं' प्रसाधनाष्टाङ्गाविधवावध्वपतनमंगलसुजल्पितानां, तत्र प्रसांधनानि-मण्डनानि शुभलक्षणरूपाणि अष्टाङ्गेपु-मम्तकवस्थकोढरपृष्टयाहुद्वयोरुद्वय पेषु यासां तास्तथा ता एव अविधवावध्वः समतकाःहियः, अत्र-पदद्वयस्य कर्मधारयः, ताभिः अवपतन-मोडखनकं पुरखण' इति भाषायां. तच मंगलं दध्यक्षतादि मंगलैंगीतं च, तथा मुजल्पितं शुभ चनं शुभाशीर्वादरूप याभ्यस्तथा तासाम्
उमरवा (मरिमत्तयाणं) अपने ममान सुकुमार त्वचा-शरीरवाली (सरिसलावन्न स्वजोवण गुणोववेयाण) अपने ही समान लावण्य रूप, गैवन एवं गुणों वाली (सरिसे हितो रायकुलेहितो आणि अल्लियाणं) तथा सदाचार आदि गुणो वाले राजकुलों से लाई गई (पसायणटुंगं अविहववहुआ यण. मंगलमुजंपियाणं) और मस्तक वक्षःस्थल, उदर, पृष्ट, याहुद्वय, एवं उमद्धय रूप आठ अंगों से शुभ लक्षण रूप प्रसाधनों से जो युक्त है ऐमो सौभाग्यवती स्त्रिों के द्वारा जिनका पुग्वण दधि, अक्षति आदि का उतारना रूप मांगलिक कर्म किया है और जिन पर शुभाशीर्वाद की वर्षा हो सत्तयाणं) गाताना वा सुभा२ शरीरवाणी, (मरिमलावन्नस्व नोवणगुणो ववेयाणं) पोतानी मा सावएय, ३५ योवन भने गुण संपन्ना, (सरिसे हितो रायकुलेहितो आणि अलियाणं ) तभा सहायान पोरे गुसंपन्न - गा। आपेली (पमायणट्टगं अविश्ववहुओ वयणमंगलमुजंपियाण ) અને મથુ, વ8 સ્થળ, ઉદર પૃથ, બે બાહુ, અને બે જંઘાઓ રૂપ આઠ અંગોથી શુભ લક્ષણવાળાં પ્રસાધનથી જે મુકત છે એવી સધવા સ્ત્રીઓ દ્વારા જેમનું પુખણ દધિ અક્ષત વગેરેને ઉતારીને માગલિક કર્મ કરવામાં આવ્યું છે, અને જેમના
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणी टाका. अ.१ २६ मेव कुमारपाल नादिवर्णनन् २८७ अष्टानां 'रायवरकपणाण' राजवरकन्यानां सदि' साद्धे-सहैव 'एदिवसेणं' अत्र सप्तम्यर्थे तृतीया, तेन एकदिवसेएकस्मिन् दिने 'पाणिं गिहाविसु' माणि ग्राहयता विवाहं कारयत इत्यर्थः । ततः तदनन्तरं पाणिग्राहणानन्तरं खलु तस्मै मेघाय-मेघकुमारा य 'अम्मापियरो' मातापितरौ 'मेहस्स' इत्यत्र कुमा. रशन्दग्रहणेन अष्टानां राजवर कन्यकानां स्त्र कोयौ स्वकीयौ मोतापितराविस्थर्थः, लभ्यते, 'इम एयाख्वं' इदमे नद्रूपंक्ष्यमाणस्वरूप प्रीतिदानं, 'दलेंति' रही है एसी (अट्टण्हं रायवरकण्णाणं) आठ राजवर कन्यायों के (संद्धि) साथ (एगदिवसेणं पाणि गिहाविस) एक ही दिन में पाणि ग्रहण करवा दिया। विशेष मुक्ताफल की तरह देदीप्यमान कान्ति विशेष होता है उसका नाम लावण्य है । कहा भी है
'मुक्ताफलेषु च्छायायास्तरलत्वमिवान्तरा,
प्रतिभाति यदङ्गषु तल्लावण्यमिहोच्यते "। रूप शब्द का अर्थ श्राकार अथवा स्वभाव यौवन शब्द का अर्थ तारुण्य, और परोपकार आदि कृत्योंका नाम गुण है । - कहा भी है।
परोपकारकरतिर्दयालुता, विनीतभावो गुरुदेव भक्तता । सत्यं क्षमा धैर्य मुदारताच गुणाइमे सन्चवतां भवन्ति "।
परोपकार करने में रतिका होना, हृदय में दयाभाव का होना, नम्रता का सद्भाव होना, गुरु तथा देवों के प्रति भक्ति का होना सत्य, क्षमा. धैर्य, उदारता का होना ये सब गुण सत्वशाली प्राणियो में पाये जाते हैं। (तएणं तम्स मेहस्स) इस के बाद उस मेघकुमार S५२ शुभाशीर्वाहानी | थ ही छ, मेवी (अट्टहं रायवरकण्णाणं) २४ २०४न्यामानी (सद्धि ) साथे (एक दिवसेणं पाणिं गिहाविस) ०१ દિવસે લગ્ન કરાવ્યાં. મતીઓની જેમ કાંતિ ઝળહળતી હોય છે, તેનું નામ લાવપ્ય છે કહ્યું પણ છે કે
" मुक्ताफलेषु छायायास्तरलत्वमिवान्तरा।
प्रतिभाति यदङ्गेषु तल्लावण्यमिहोच्यते ॥ ३५ शहना म माजर અથવા સ્વભાવ હોય છે. યૌવન શબ્દનો અર્થ “તારુણ્ય” અને પરોપકાર વગેરે સારા કામનું નામ “ગુણ” છે. કહ્યું છે કે
"परोपकारैकरतिर्दयालुता. विनीतभावो गुरुदेवभक्तता। सत्यक्षमाधैर्यमुदारता च गुणा इमे सत्यवतां भवन्ति ।"
પરોપકાર પ્રત્યે સહજ પ્રેમ થ, હદયમાં દયાભાવ થે નમ્રતાને સદભાવ થે, ગુરુ તેમજ દેવ પ્રત્યે ભક્તિ થવી, સત્ય, ક્ષમા, ધૈર્ય
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૮
साताधर्म कथाङ्गमत्रे दत्तः, किं किं दत्तस्तत्राह-'अहिरणकोडीओ' अष्ट हिरण्य काटीः, अष्टौ= अष्टसंख्याका हिरण्यानां रूप्यकाणां कोटीः, 'अहसुवण्ण कोडीओं' अष्टसुवर्ण कोटीः, अष्टौ अष्टसंख्याका हेम्नां सुवर्णानां सुवर्णामुद्राणां 'मुहर' इतिभाषापसिद्धानां कोटी।
'गादाणुसारेण भाणियन्त्रं जाव पेसण काग्यिाओ' गाथानुसारेण भगितव्यं यावत् प्रेपणकारिकाः, अत्र वक्तव्या गाथाअन्यध्रोक्ताः, ता इमा:
अह हिरण्ण सुवन्नय, कोडीओ मउडकुंडला हारा। अद्धहार एगावली उ मुत्तावली अट्ठ ॥१॥
'अट्ट हिरण सुत्रन्नय कोडोओ' अष्ट हिरण्य सुवर्ण कोटयः हिरण्यानांरौप्याणामष्टकोटथः १, सुवर्णानां चाष्टकोटयः: २, 'मउड' मुकुटानि अष्ट ३. 'कुंडला' कुण्डलानि-कुण्डलयुग्मकानि अष्ट ४, 'हारा' हारा अप्ट ५, 'अहोर' अष्टोऽर्धहाराः ६, अष्टादशसरिको हार इत्युच्यते, नवसरिक स्तु अर्धधार इति । 'एक्कालि' एकावल्या नानामणिनिर्मिता माला अष्ट ७, तथा 'मुत्तावली' मुक्तावल्य:-मौक्तिकमाला: अष्ट' अष्ट-अष्टसंख्याकाः८, ॥१॥ के लिये (अम्मापियरो) उन आठ कन्याओं के मातपिताने (इमएयावं पीहदाणं दलति) इस प्रकारका प्रीति दान (दहेज) दिया-(अट्ठ हिरण कोडीओ अट्ट सुवणकोडीओ गाहाणुसारेण भाणियव्वं) आठ हिरण्य की फोटि, आठ सुवर्ण की कोटि, (आठ करोड सुवर्ण की मुहरें) दीं। इस विषय की प्राशिका गाथाए इस प्रकार हैं
'अट्ट हिरण्णमचन्नय' इत्यादि
आठ करोड रूपया और आठ करोड सुवर्ण मुद्रिकाएं तथा मुकुट Get२ता 24 24 या गुणे। सत्यवाणी प्रामामi or भणे छ ( त एणं तस्स मेष्टम्स ) त्या२६ मेधभार भाटे (अम्मा पियरो) 18 ॐन्यामानां भाता पितामोये (इम एयावं पीदाणं दति) प्रीतिहानमा ( भा) (अठहरिगणकोडीयो अट्ठ मुवष्णकोडीओ गाहाणुसारेण भाणियवं ) (8 टि हि२५५ (बी) 28 टि सुवर्ण (218 ४13 सोना महा।) આપી આ વાતને સ્પષ્ટ કરનારી ગાથાઓ આ પ્રમાણે છે –
'अट्ठ हिरण्णमुवन्नय' इत्यादि આઠ કરોડ રૂપિઆ, આઠ કરોડ સોના મહોરે, મુકુટ, કુંડાળ, હાર, અર્ધ
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षि टीका अ, १.२३ मेघकुमारपालनादिनिरूपणम्
मणगावलि यणावलि, कणगजुगा तुडिय जुग्ग खोमजुगा। वड जुग पहजुगाइ दुक्लजुगलाई अट ॥२॥
'कणगावलि' कनकावल्या-स्वर्णमाला: ९, 'रयगावलि' रत्नावल्या रत्नमालाः १०, 'कडगजुगा' कटकयुगानि-लययुग्मकानि, रलयंकरभूषणम् ११, 'तुडि यजुग्गा' तुदिकयुग्मानि-तुदिकानों वाहुरक्षिकाणां युगलानि, 'सुनबन्ध इति प्रसिद्ध : १२, 'खोमजुगा' क्षौमयुगानिक्षौसकामिकम् अतसीमयं वा वस्त्रं तस्य युगानि-युगलानि १३, 'वडजुग' वटयुगानि=वट नसरोमयं वस्त्रं 'तसर' इति भाषाप्रसिद्धं, तस्य युगानि१४, 'पट्टजुगाई पठ्युगानि-पट्टयमूत्रमयं बसनं 'रेशमी' इति प्रसिद्धं तस्म युग्गानि १५, 'दुकूलजुगलाई दुकलयुगलानि-सूक्ष्मवस्त्रयुगलानि १६, 'अष्ट' अष्टाप्ट-कनकावल्योदय पदार्थाः प्रत्येकमष्टसंख्यका इत्यर्थः ॥२॥
सिहि हिरिधीई कित्तीउ बुद्धी लच्छीय होति अछ। नदा भदा य तला, झयवय नाडाइं आसा य ॥३॥
'सिरि' श्रीः १७, हरि' होः १८, 'धीइ' धृतिः १९, 'कित्ती उ' कीनिः २०, 'बुद्धी' बुद्धिः २१, लच्छी २' लक्ष्मीश्च २२, 'होति' भवन्ति प्रदत्ता भवन्ति, 'अष्ट' अष्टाष्ट-भवनशोभार्थ श्री प्रभृतीनां पण्णां देवीनां पुत्तलिका कुंडल, हार, अर्धहार, एकावली, मुक्तावली ये सब आठ २ दी। अठारह लरें जिसमें होती है वह हार तथा ९लरे जिसमे होती है वह अर्ध हार माना जाता है । अनेक मणियो से निर्मित जो माला होती है वह एकापली कहलाती हैं
कणगावलि इत्यादि
आठ कनकावली आठ रत्नमालाएँ, आठ बलगयुग्म (आठ जोडी कडोकी) आठ भुजवन्ध, आठ क्षीम युग्म, आठ टसर वस्त्र के युग्म आठ रेशमी वस्त्र के युग्म, आठ पतले वस्त्रों का युग्म ।
सिरी हिरि धीई इत्यादि
भवन शोमा निमित्त उन कन्याओं के माता पिताने आठ श्री देवी હાર, એકાવલી, મુકતાવલી આ બધી આઠ આઠ આપી. અઢાર સેર જેમાં હોય છે તે હાર તેમજ નવ સેર જેમાં હોય છે તે અર્ધહાર કહેવાય છે. અનેક મણિ નિર્મિત માળા એકાવલી કહેવાય છે.
कणगावलि इत्यादि।
આઠ કનકાવલી–આઠ રત્ન-માળાઓ, આઠ વલય યુગ્મ (આઠ કડાઓની જેડ) આઠ ભુજ બંધ, આઠ ફ્રોમ ચુગ્સ, આઠ દસાર વસ્ત્રના યુગ્મ, આઠ રેશમી વસ્ત્રના જેડા, આઠ ઝીણું વસ્ત્રોના યુગ્મ.
सिरि हिरि इत्यादि।
ભવનની શોભા માટે તે કન્યાઓના માતા પિતાઓએ આઠ શ્રી (લક્ષ્મી) દેવીની પૂતળીઓ, આઠ હી દેવીની પૂતળીઓ, આઠ દૃતિ દેવીની પૂતળીઓ આઠ કીર્તિ
उ७
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________
ज्ञाताधर्म कथानमत्रे आप प्रत्येकमप्टसंख्यका भवन्तीत्यर्थः। तथा-नन्दाः २३, भद्दा य' भद्राश्च २४, तलाः २५, नन्दादयो भवनगोमोथै मङ्गालार्थ च स्वस्तिक विशेषाः अन्य कमप्टसंख्याका भवन्ति । तथा-'अय' ध्वजः २६, 'वय' व्रजागोकुलं, गवा दशसहस्ररेकं गोकुलं भवति २७, 'नाडाई' नाटकानि-नाटकसाधनानि द्वात्रिंगत्प्रकाराणि २८, 'आसाय' अश्वाश्च २९, ध्वजादयोऽपि प्रत्येक मप्टसंग्ख्यकाः ॥३॥
हत्थी जाणोजुग्गा उ, सीयाह तहसंदमाणी गिल्लीओ। थिल्लो य वियडजाणा, रह गामा दाम दासीओ ||४||
'हत्थी हस्तिनः ३०, 'जाणा' यानानि कटादीनि ३१. 'जुग्गा य' युग्यानि-याननिशेपाः 'तामजाम' इति भाषायाम् ३२, 'सीया' शिविकाः ३३, 'त' तथा-'संदमाणी' स्यन्दमानिकाः शिविका विशेपाः; 'पालवी' इति मसिद्धाः ३४, 'गिल्लीओ' गिल्लयः हस्तिन उपरि धार्यमाणा आम्तरणविशेषाः 'झल, अम्बावाडी इत्यादयः प्रसिद्धाः ३५,तथा-'थिल्लीय'थिल्लयश्चश्वद्वयवाह्या बानविशेषाः 'वग्गी' इति प्रसिद्धाः ३२, 'वियडजागा' वितटयानानि= अनाको पुत्तलिकायें, आठी देवी की पुत्तलिकाएँ आठ धृतिदेवी की पुनलिकाएं. आठ कीर्तिदेवी की पुत्तलिकाएं, आठ बुद्धिदेवी की पुतालका, आठ लक्ष्मा देवी की पुतलिकाएँ उस मेघकुमार को दी । तथा भवन मोना के निमित्त अथवा मंगल के निमित्त आठ आठ स्वस्तिक विशेष गंदा, सद्रा तलाये तथा-आठ २ ध्वजागोकुल, नाटक एवं घोडा ये दिये । दहा हजार गाये का १ एक गोकुल होता है तथा नाटक से ३२ पत्तीस प्रकार के नाटकों के माधन यहाँ ग्रहण किये गये है।
हान्धि जाणा, जुग्गा इत्यादि
अाठ हाथी, आठ शकट आदि, आठ आठ ताम जाम आठ पाठ गरिका आठ आठ छोटी शिविका-पालखी-बग्गियां, आठ आठ विकटयान
में पान कि जिन पर कोई आवरण नहीं होता है। आठ रथ-युद्धोपक દેવીની પૂતળીઓ, આઠ બુદ્ધિ દેવીની પૂતળીઓ, આઠ લક્ષ્મી દેવીની પૂતળીઓ મેઘદુર આપી ભવન ભા અથવા તો મંગળ થવા માટે આઠ આઠ સ્વસ્તિક વિશેષ નદી ભદ્રા, તળાઈ તેમજ આઠ આઠ બની, ગોકુળ, નાટક અને ઘોડા આવ્યા દશ હર ગાયેનું એક ગોકુળ હોય છે તેમજ નાટક દ્વારા અહીં બત્રીસ જાતના નાટકાના સાધનો અહીં ગ્રહણ કરવામાં આવ્યા છે –
हत्थी जाणा, जुम्गा इत्यादि ।
આઠ હાથી, આઠ શટ વગેરે, આઠ આઠ તામજામ (પાલખીઓ) આઠ આ શિશિકાઓ, આઠ આઠ નાની શિબિકાઓ, બગીઓ આઠ આઠ વિકટયાન એવી ગાડીઓ કે જેની ઉપર આવરણ હોતું નથી આઠ રથયુદ્ધમાં કામ લાગે
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणी टाका. अ. १ २३ मेघकुमारपालनादिवर्णनम्
वृतयानानि - अच्छादन रहितयानानि ३७, 'रह' रथाः द्विविधाः - संग्रामिकाःयुद्धोपकरणरूपाः, परियानिकाः - इतस्ततः पर्यटनोपयोगिन इत्यर्थः ३८, तथा 'गामा' ग्रामाः ३९, 'दास' दासा : ४०, दासीओ' दास्यः ४१, हस्त्यादयः मन्येकमष्ट संख्याका ॥४२
किंकर कंचुइ महयर, वरिसधरे तिविह दीव थाले य । पायी थासग पल्लंग, कइविय अवएड अवपक्का ||५||
२९१
'किंकर' किङ्करा = प्रतिकर्मपृच्छाकारिणः ४२, 'कंचुड़' कञ्चुकिन:अन्तःपुरप्रयोजननिवेदका: ४३, 'महयर' महत्तराः - अन्तःपुर कार्यचिन्तकाः ४४, 'वरिघरे' वर्षधरा-नपुंसकाः ४५, 'तिविहदीव' त्रिविधा दीपाः- अवलम्बनदीपा, उत्कम्पनदीपाः, पञ्जरदीपाश्चेति । तत्र बलम्वनदीपाः शृङखलाबद्धा, उत्कम्पन्नदीपाः - ऊर्ध्वदण्डनन्तः, पञ्जरदीपाः- अभ्रपटलादि पञ्जरयुक्ताः प्रयो
रणरूप रथ, तथा जिन पर बैठकर प्राणी इधर उधर घूमा करते है ऐसे पर्यटनोपयोगी रथ आठ आठ ग्राम आठ आठ दास आठ आठ दासी किंकर कंचुई इत्यादि
आठ आठ किंकर हर एक काम के लिये जो पूछा करते है ऐसे नोकर, आठ आठ कंचुकी- अन्तपुरमें जो वहां के प्रयोजन को निवेदन करने के लिये रहा करते है ऐसे व्यक्ति- आठ आठ महत्तर - अन्तःपुर में क्या २ कार्य होना चाहिए इस बात की जो विचारणा किया करते है वे, आठ वर्ष घर नपुंसक, आठ आठ त्रिविध दीप - अवलंबन दीप, उत्कंपन दीप, पंजर दीप । जो सांकरो में बन्धे रहते है वे अवलंबन दीप हैं, जिन के ऊपर दण्ड होता है वे उत्कंपन दीप है - जो अभ्र पटल आदि के पींजडे
તેવા થ, તેમજ જેના ઉપર સવાર થઈને માણુસા આમતેમ ફરવા જઇ શકે એવા પટનાપયાગી રથ, આઠે આઠ ગ્રામ, આઠ આઠ દાસ અને આઠ આઠ દાસીએ किंकर कंचु इत्यादि ।
આઠ આઠ કિકર-દરેક કામ માટે જે પૂછતા રહે છે તેવા નાકર આઇ આ કંચુકીજન–રાણીવાસમાં કામની પુછતાજ અને જાણુ માટે જે પુરુષો નિયુક્ત હોય છે—આઠ આઠ મહત્તર–રાણીવાસમાં શુ' શું થવુ જોઇએ એ વાતની તાકેદારી રાખનારાઆઆઠ વર્ષ ઘરનપુસક, આઠ આઠ ત્રિવિધ દીપ એટલે કે અવલ'ન દીપ, ઉત્ક’પન દીપ, અને પજર દ્વીપ, જે શ્રખલાઓમાં અંધાય છે તે અવલંબન દ્વીપ,
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________
%
E
-
D
२९२
शाताधर्मकथागसत्रे ऽप्ये ते प्रत्येकं त्रिविधाः-सुवर्णमयाः, रूप्यमयाः, तदुभयम याश्चेति, एवं दीपा नवविधा भवन्ति । तेन पूर्वसंख्याया-पञ्चचत्वारिंशति नवसंख्या योजने चतुःपञ्चाशत् (४६-५४) संख्या भवन्ति । 'थाले य' म्यालाच, त्रिविधाःस्वर्णमयाः, रूप्यमयाः तदुभयमयाश्चेति (५५-५७ । 'पाई' पाच्यः='कटोरा' ज्ञति प्रसिद्धाः, एता अपि स्वामयादि भेदाद त्रिविधाः (५८-६०), रत्नजटिताः। 'थासग' स्थासका दर्पणाः ६१, 'पल्लंक' पर्याः - पलग' इति प्रसिद्धाः ६., 'साइविय' कलाचिका:-केशमाजिका केशगोधनीत्यर्थः, 'कुच्ची' इति विहार देगे पनिट्टा, ६३, अबएड' तापिका हस्तका:अपूपादिपाक साधनानि, 'ज्ञारा' इति प्रसिद्धानि ६४. 'अवपक्का' अवपाक्या-तापिका, 'कडाही' इति प्रसिद्धाः, ६५, किङ्करादयः मर्वे प्रत्येकमष्टसंख्यका इत्यर्थः ॥गा. ५|| में रहा करते है पंजर दीप हैं। ये तीनो प्रकार के दीपक सुवर्णमय, रूपमग तथा तदुभयमय होने के कारण ८ प्रकार के कहे गये हैइस तरह यहा तक इन सब पदार्थो की जो प्रीतिदान में दिये गये हैं साच्या ४५, पैतालीस हो जाती है। इस में दीपका की संख्या कों और जोड देने से सब संख्या ५४, आजाती है। (थाला) आठ आठ थाल ये भी सुनमय सप्यमय एव तदुमयमय होने से ३ तीन प्रकार के होते हैं इस तरह यहां तक ६७ सख्या दिये हुये पदार्थों की हो जाती है। (पाई)-आठ आठ कटोरा-ये भी पूर्वाक रूप से तीन तरह के होते हैं। और ये कटोरे रत्नजडित होते है । (थासग) आठ ८ दर्पण, (पल्लंग) आठ ८ एलग (कडविय) आठ कली (अवएड) अपूपादि पाक की साधनभूत आठ ८ झारी (अवपक्का) आठ ८ कडाही। જેના ઉપર દહડ હોય છે, તે ઉત્કંપન દીપ, અને જે અભ્રપટલ વગેરેના પાજ માં છે તે પજર દીપ કહેવાય છેઆ ત્રણે જાતના દીપકે સુવર્ણમય, રૂમય (ચાંદીના બનેલા) તેમજ સુવર્ણ આને રૂગ્ય બનેના હતા. તે પણ નવ પ્રકારના અહીં બતાવવામાં આવે છે.
આ પ્રમાણે પ્રીતિદાનમાં આપેલા બધા પદાર્થોની અત્યાર સુધી ગણત્રી મુજબ દપ ખ્યા થાય છે એમાં નવ દીપની સંખ્યા વધા ની મૂકવાથી બધી થઈને ५४ ५ ((थाला) २४ मा थाण, २ ५५ सुवर्ण यादी मने मनेना હોવાથી ત્રણ પ્રકારના થાય છે, આ પ્રમાણે અહીં સુધીની સંખ્યા ૫૭ થાય છે (पाइ) 8 PALB वा ५५ पूर्वात ३ त्र प्राप्त होय छ, भने मा
जीना Re होय छे. (थामग) मा. २४ गरीसी, (रस) मा AL ५६ (क ) मा3 श्रीगी, (अवएड) म५५ (भासधुआ) वगेरे तनाव भरे मामा आरासी, (अवयका) मा3 मा ४७।
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिटीका. अ १ सू २३ मेघकुमारपालनादिनिरूपणम् २९३
पावोह भिसियकराडियाआ३ पल्लकभु४ य पडिसिज्जा५! हंसाईहिं विसिट्टा, आसणभेया उ अट ।।६।। 'पावीढ' पादपीठानि-चरणस्थापनार्थमासनानि 'भिसिय' वृपिका:-धर्म ध्यानोपकरणरूपा आसनविशेषाः, 'करोडियानो' करोटिकाः आसनविशेषाः 'पल्लफए' पर्यकाः 'पडिसिज्जा' प्रतिशय्याः लघुशय्याः 'हंसाईडि विसिहा आसणभेया' हंसादिभिर्विशिष्टा आसनभेदाः ईमादिचित्रसहिता आसनविशेषाः, एते पादपीठा दय' प्रत्येकं त्रिविधाः स्वर्णमया रुप्यमयास्तदुभयमयाश्चेति । एवं पादपीठादि-प्रतिशय्यान्तानां पञ्चानां त्रैविध्यात् पञ्चदशसंख्या भवन्ति (६६-८०), ते सर्वे प्रत्येकमष्टसंख्यका इति ॥६॥
हंसे कुंचे गरुडे, उन्नय पणए य दीहभद्दे य। पक्खे मयरे पउमे, होइ दिसा सोत्थियकारे ॥७॥ 'हंसे' हंस-हंसाकार आसनविशेषः, 'कुंचे' क्रौञ्चः क्रौञ्चपक्षिसमाना'पात्रीढ मिसियकरोडियाओ' इत्यादि ।
आठ आठ ८ (पावीह) पोद पीठ(मिसिय) ८ आठ आठ दृषिका धर्मध्यान के उपाफरणभूत आसन विशेष (करोडियाओ) आठ आठ करोटिका और दूसरे आसन विशेष, (पल्लंकए) आठ आठ पर्यङ्क, (पडिसिज्जा) आठ आठ लघुशय्या (हंमाइहि विसिट्ठा) हॅसादिकोंके चित्रों से युक्त (भासण सेया) आठ आठ आसन विशेष । ये पादपीठ आदि पदार्थ स्वर्णमय रूप्यमय तथा तभयमय के भेद से तीनतीन प्रकार के होते है । - इस प्रकार यहां तक सब की संख्या ८० (अस्सी) हो जाती है । - हंसे कुंचे गरुडे इत्यादि।
(हंसे) हसाकार आठ आठ आसन विशेष, (हुंचे) क्रौंच पक्षी के समान आठ आठ आसन विशेष, (गरुड़े) गरुड पक्षी के समान आठ
पावीढ भिसिय इत्यादि।
AAL3 218 (पावीढ) पापीठ, (भिलिय) -All8 203 कृषियो, मेरो धमध्यान. भाटे मासन विशेष, (करेडियाओ) PAL5 218 23-मी तनi मासना, (पल्लंकए) 213 218 4 (41) (पइसिजा) -13 218 नानी शय्या-या, (हंसाहहि विसिट्टा) स वगेरेना स्थित्री (आसण भेया) म18 208 मासन વિશેષ. આ બધી પાદપીઠે વગેરે વસ્તુઓ સોના ચાંદી અને બનેની હતી તેથી ત્રણ ત્રણ પ્રકારની સમજવી. આ રીતે અહીં સુધી બધાની સંખ્યા ૮૦ થાય છે.
हंसे कुंचे इत्यादि। (हंसे) सा२ 218 मा मासन विशेष, (कुंचे) और पक्षीना १२
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९४
ज्ञाताधर्मकथाजसत्रे कारक अासनविशेषः, गरुडः गरुडपक्षिसमानाकारक आमनविशेषः, उन्नय' उन्नतः उन्नताकारआसनविशेषः, 'पणए य' प्रणतः=नम्रीभूतासनविशेषः, 'दीहे' दीर्धासनविशेष :, 'भद्दे' भद्रः भद्रासनविशेपः 'पक्खे, पक्षः= पक्षासनं-मयूरादीनां स्वभावतः पतितः पर्तनिर्मित आसनविशेष इत्यर्थः। मयरे' मकरः मकरासन मकराकार निर्मितासनविशेषः, पउमे' पद्म पद्मासनं 'होइ' भवति । 'दिसासोत्थियकारे' दिशा स्वस्तिकाकारः स्वस्तिकविशेषाकृतिकासनविशेषः। हंसादीन्येकादशासनानि स्वर्णमयादि भेदेन त्रिविधानि, तेन हंसादीनामेकादशानों चैविध्यात् त्रयस्त्रिंशत् (३३) संख्या भवन्ति, (८१-११३) । एते सर्वे प्रत्येकमष्टसंख्यकानि प्रदत्तानीति भावः ॥७।
सेल्लकोट्ठसमुग्धा, पत्ते चोए य तगरएला य।
हरियाले हिंगुलए, मणोसिला सरिसव समुग्गे ॥८। आठ आसन विशेष, (उन्नय) उन्नत आकारवाले आठ आठ आसन विशेष, (पणएय) नम्रीभृत बने हुए आठ आठ आसन विशेष, (दीहे) दीर्घआकारवाले आठ आठ आसन विशेप, (भद्दे) आठ आठ भद्रासन विशेप, (पक्खे) स्वभावत : पतित हुए मनरादिकां के पंखो से बने हुए पक्षासन विशेष, (मयरे) मकरोकार निर्मित आठ आठ आसन विशेष, (पउमे) आठ आठ पद्मासन विशेष, (दिसासोत्थिपयक्कारे) आठ आठ कृत्तिकासन विशेप, ये सब ११ ग्यारह प्रकार के आसन स्वर्णमय रूप से तीन तीन प्रकार के होते हैं। इस प्रकार इन की संख्या ३३ होती है। ८१ में ३३ जोड देने पर ११४ संख्या दी गई वस्तुओं की यहां तक की आ जाती है।
240 215 म18 मासन मासनविशे५, (गरुडे) २७५क्षी सेवा 2418 मा मासनतिशेप, (उन्नय) उन्नत मारवाणा म13 2418 मासनविशेष, (दीहे) ही २पाप मा8 218 आसनविशे५, (भ) मा २४ मद्रासन विशेष, (पक्खे) पातानी મેળે સ્વાભાવિક રીતે ખરી પડેલા મોરના પીંછાઓના બનેલા પક્ષાસન” વિશેષ, (मया) भा२ना 24131२ना 18 218 मासनविशेष, (पउमे) 2418 218 पद्मासनविशेष, (दियासोत्थियकारे) मा8 २मा कृत्तिासन विशेष, २ मा ११ પ્રકારના આસને સુવર્ણ વગેરેના ભેદથી ત્રણ ત્રણ પ્રકારના થાય છે. આ પ્રમાણે એમની સંખ્યા ૩૩ થાય છે (૧ અને ૩૩ને સરવાળે ૧૧૪ થાય છે. અહીં સુધી બધી વસ્તુઓની સંખ્યા ૧૧૪ સમજવી,
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणी टीका अ० १ सू. २३ मेघकुमारपालनादिवर्णनम्
२९५
'तेल को समुग्गा' तैल कुष्ठसमुद्गाः - सुगन्धितैलसमुद्गाः, कुष्ठं- सुग न्धिचूर्ण तस्य समुद्गकाः, 'पत्ते' पत्राणि= नागवल्यादीनि तेषां संपुटकाः, 'चोए' चोआ = गन्धद्रव्यविशेषः, चोए' इति देशी शब्दः । तगरः प्रसिद्धः, एला = ' इलायचो' इति प्रसिद्धा । हरियाले ' हरितालः = स्वनामख्यातपीतव कद्रव्यविशेष', 'हिंगुलय' हिर्मुकःप्रसिद्धः, 'मगोसिला' मनःशिला प्रसिद्ध, 'सरिसव' सर्षपः एषां 'ससुग्गे' समुद्गाः - संपुटकाः, तैलादीनां दशानां संपुटकाः स्वर्णमयादि भेदेन त्रिविधाः तेन तेपां त्रिंशत् संख्या ३०, भवन्ति ( ११४ - १४३ ) | आदितः संकलनेन त्रयश्चत्वारिंशदधिकैकशतम् । तैल समुद्गकादयः प्रत्येकमष्टसंख्यकाः प्रदत्ताः ||८||
अथाष्टादशदेशोत्पन्ना दास्यः प्रत्येकमष्ट संख्याकाः प्रदत्ता इत्याहखुज्जा चिलाइ १ वामणि वडभीओ वञ्चरीर उ उसिया ३ । जोणिय४ पल्लविया ओ५ इसिणिया६ धोरुइणिया७ ||९||
तेलको इत्यादि ।
सुगंधित तेल रखने की आठ आठ कुपियाऍ, सुगंधित चूर्ण की आठ आठ कुपियाऍ, पान रखने की आठ आठ डिवियाऍ, चोअ-गंध द्रव्य विशेष रखने की आठ आठ डिबियाऍ, नगर रखने की आठ आठ डिबि याएँ, इलायची रखने की आठ आठ डिवियाएँ, इसी तरह हरिताल, हिंगुल, मनः शिल और सरसों के रखने की भी आठ आठ डिबियाऍ दीं। ये सब भी स्वर्णादिक के भेद से ३-३ प्रकार होती हैं। इसलिये १४३ तक की संख्या यहां तक हो जाती है। अब सूत्रकार यह कहते हैं कि १८ देशों की जो दासियाँ दी गई सो वे इस प्रकार हैं ।
खुज्जा चिल्ला वामणि- इत्यादि । किरात देश की, कूबडी दासियाँ ८, ८ बर्बरदेश की ह्रस्व शरीर वाली तथा एक पार्श्व से हीन दासियां
' तेल्ल को इत्यादि ।'
સુગ ંધિત તેલ માટે આઠ આઠ ક્રૂપી, સુગંધિત ચૂ (પાવડર)ની આઠ આઝ डूथीयो, धान भूङवानी आहे आठ उमसीओ, (चोअ) गंधद्रव्य विशेषने भाटे मा આઠ ડાબલીએ, તગર માટેની આઠે આઠ ડામલી, એલચી મૂકવાની આઠે આઠ ડાબલી, આ પ્રમાણે જ હરિતાલ, હિંગુલ, મન.શલ અને સરસવ મૂકવા માટે આઠ આઠ ડાબલીએ આપી આ બધી પણ સુવણુ વગેરેના ભેદથી ત્રણ ત્રણ પ્રકારની થાય છે, એટલે અહી સુધીની સંખ્યા ૧૪૩ : સુધી પહોંચે છે. હવે સૂત્રકાર અઢાર દેશની દાસીએ વિશે સ્પષ્ટતા કરે છે—તે આ પ્રમાણે છે—
'खुज्जा चिल्ला वामणी' वगेरे आ आई शित देशनी डूगडी हासीओ। આઠે આઠ ખખર દેશની ઠીંગણા શરીરવાળી તેમજ એક પાર્શ્વહીન દાસીએ યૌન
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९६
-
জানাঘশ্বাস लापिय८ उलिय९ दमिको १० सिंहलि११ तह आरबी१२ पुलिंदी य१३ । पक्कणि १४ बलि १५ मुरुंडी१६ लवरीओ य १८ । ॥१०॥
'खुजा' कुजाः 'चिलाइ' किरातिका किरात देशोत्पन्ना दारयः १. 'वामणि' बामनाः स्व शरीराः, 'वडभोओ' बडभ्यः-एकपार्श्वहीनाः एतादृश्यः 'वनी' वर्वर्य =ववर देशोत्पन्नाः२. 'उसिया २' बकुशिका बकुशदेशोत्प नाश्च३. 'जोणिय' योनिकाः-यौवन देशोत्पन्नः४, 'पल्लवियाओ' पल्लविका पल्लवदेशोत्पन्नाः५ इसिणिया' ईसिनिकाः इसिननामकदेशोत्पन्ना ६, 'धोरुइणिया' घोरुकिनिका देशनिशेशोत्पन्नाः, अरय देशस्य' 'वासिणिया' वासि. निक हति नामान्तरम्, 'लालिका, लासक देशोत्पन्ना:८, 'लउसिय' लकुशिका;=लकुगदेशोत्पन्नाः९, 'दमिली' द्राविडयः-द्रविड देशोत्पन्नः १०, 'सिंहलि' सिंहल्यः सिंहलदेशोत्पन्नाः ११. आरवी-आरवदेशोत्पन्नाः१२, 'पुलिदी' पुलिन्धः=पुलिन्ददेशोत्पन्नो.१३, पकणि' पाण्यः इतिदेशीयःशब्दःपक्षणदेशोत्पन्नाः१४, बलि' बहल्यावहलनामको भारतवर्षस्योत्तरीयोदेशआठ आठ,बकुशदेश की दानिया आठ आठ, यौनदेशकी दासियां आठआठरवदेश की दासियां आठ-आठ ईसिन नामके देश की दामियां पाठ आठ, धोरुकिनिक देवकी दालियां आठ आठ (इस देशका इमरा नाम वासनिकभी हैं।) लासक देश की दासियां आठ आठ, लकुश देश की दानियां आठ आठ, द्रविड देश की दासियां आठ आठे, सिंहल. देश की दासियां आठे आठ, अरबदेश की दासियां आठे आठे, पुलिन्ददेश की दालियां ओठे आले, पक्कणदेश की दासिया आठे आठे, भारत वर्ष की उत्तर दिशाकी और वहल नाम के देश र उत्पन्न हुई दासिया आठ आठे मुरंडदेशश की दामियां आठे आठ, शवरदेश की दासियाँ
आठे पाठे, पारसदेश की दामियां आठ आठ, દેશની દાસીઓ, આઠ આઠ પર્ણવ દેશની દાસીઓ, ઈશાન નામના દેશની આઠ આઠ દાસીઓ, ધારકિનિક દેશની આડ આઠ દાસીઓ, (આ દેશનું બીજુ નામ વાસનિક પણ છે) આઠ આઠ લાદેશની દાસીઓ, આઠ આઠ લકુશદેશની દાસીઓ, આઠ આઠ વિદેશની દાસીઓ, આઠ આઠ સિંહલદેશની દાસીઓ, આઠ આઠ આરબ દેશની દાગીઓ, આઠ આઠ પુલિંદ દેશની દાસીઓ આઠ આઠ પકણદેશની દાસીઓ, ભારતવર્ષના ઉત્તર આવેલા બહલ નામના દેશમાં ઉત્પન્ન થયેલી આઠ આઠ દાસીઓ, આઠ આઠ મુરંદેશની દાસીઓ, આઠ આઠ શબરદેશની દાસીઓ, આઠ પા સ દેશની દાસીઓ,
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षि टीका अ, १.२३ मेघकुमारपालनादिनिरूपणम् २९७ स्तत्रोत्पन्नाः१५, 'मुरुंडी' मुरुण्डया-मुरुण्डदेशोत्पन्नाः१६, 'सबीओ' शवर्यः शबरदेशोत्पन्नाः१७ 'पारसी' पारस्य:- पारसदेशोत्पन्नाः१८, (१४४. १६१) एताः किरातिकादिकाः अनार्य देशोन्पन्ना अष्टादाशदास्यः प्रत्येकमष्ट संख्यका इति भावः ॥१०॥
छत्तधरी चेडीओ, चामरधर तालियंटयधरीओ। स करोडिया धरीओ, खीराई पच धाईओ ॥११॥
'छत्तपरी' छत्रधारिण्यः 'चेडीओ' चेटयः-दास्यः (१६२), 'च(मरधर' चामरधराः-चामरधारिण्यो दास्यः (१६३), 'तालियंटयधरीओ' तालवन्तकधरा = तालपत्रनिर्मितव्यजनधारिण्यः (१६४), 'सकरोडिया धरीओ' सकरोटिकाधरा.. करोटिकाः स्थगिकाः 'नदानी' इति प्रसिद्धाः तासां धरा धारिकास्ताभिः मह, सकोटि कायरा: स्थगिकाधारियोऽपि तत्रामन्नित्यर्थः (१६५), खिरा
चधाईओ' क्षीरादि पश्चध व्यः-क्षीरधाव्यः१, मण्डनधाभ्यः२, मजनधान्यः३, क्रीडनधान्यः४, अङ्कया५ (१६६-१७०) छत्रधरादयः सर्वाः प्रत्येक मष्टसंख्यकाः ॥११॥
छत्तधरी चेडीओ इत्यादि।
छत्र धारण करने वाली दासी आठे आठे, चामर धारण करनेवाली दासी आठे आठे, ताडपत्र निर्मित वोजना ढोरने वाली दासी आठे आठ, पानी दानी लेने वाली दासियां आठे आठ, क्षीर धात्री आठे आठे, मंजन धात्रियां आठ आठ, क्रीडनधात्रियां आठ आठ; अंक धात्रियां आठ आठ, मंडनधात्रियां आठ आठ,
अगमदियाो उम्मदियाउ इत्यादि सामान्य रूप से अंग का मर्दन करने वाली दासियां आठ आठ, 'छत्तधरी इत्यादि।
આઠ આઠ છત્ર ધારણ કરનાર દાસીઓ, આઠ આઠ ચમર ધારણ કરનાર દાસીઓ, આઠ આઠ તાડપત્રના બનેલા પંખા નાખનાર આઠ આઠ પાણી આપનાર દાસીઓ, આઠ આઠ ક્ષીરપાત્રીઓ, આઠ આઠ મંજન ધાત્રીઓ, આઠ આઠ કીડન ધાત્રીઓ આ આઠ અંક ધાત્રીઓ,
अटुंगमदियाओ इत्यादि ।
આઠ આઠ સામાન્યરૂપે અંગ મર્દન કરનારી દાસીઓ, આઠ આઠ સ્નાન કરાવનારી દાસીઓ, આઠ આઠ મંડન કરાવનારી દાસીઓ, વણુક ચન્દન ઘસનારી
३८
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२८
ज्ञाताधर्मकथासूत्रे
अटुंगम याओ, उम्मदियाउ उम्मजिम मंडियाओ य । वय - चुण्णिय-पीमिय, - कीलाकारी य दवगारीं ॥१२॥
"अगमदियानो टाइ नर्दिकाः=अष्टावङ्गमर्दिकाः सामान्यतोऽङ्गमर्दनकारिण्यो दाम्यः (१७१) उम्महियाउ' उन्मर्दिकाः विशेषतोऽङ्गमर्दनका कारिण्यः (१७२) 'उम्मज्जिग' उन्मज्जिकाः - स्नापिकाः (१७३) 'मंडिया' मण्डिकाः = मण्डन हारिण्यः 'वण्णग चुण्णय पीसिय' वर्णकचूर्णकपेपिका, तत्र वर्णकपेषिकाः- चन्दनपेपणकारिण्यः (१७५) चूर्णकपेषिका : = चूर्णो गन्धद्रव्य तस्य पैपिकाः (१७६) 'कीला कारीय' क्रीडाकारिकाः (१७७) 'दवगारी' इनका - रिकाः=हास्यकारिण्यः (१७८ ) अङ्गमर्दिकादयः प्रत्येकमष्टृसंख्यकाः दास्यः ॥१२॥ उत्थाचियाउ तह नाल कोडविणी महासिणी । भंडारि अज्जधारी, पुष्पधरी पाणीयधरी य || १३||
'उत्थाविया' उत्थापिका :- उत्थापन =जागरणं तस्य कारिकाः (१७९) तथा - 'नाडइल' नाटकिनी = नाट्यकारिण्यः १८०) कोडविणी' कौडम्बिन्य:कर्मचारिण्यः (१८१) 'महाणसिणी' महानसिन्यः = पाकसंपादिकाःः (१८२) 'भंडारि' माण्डारिण्यः -- कोशाध्यक्षाः (१८३) 'अज्जधारि' अब्जधारिका:= क्रोडार्थकमधारिण्यः (१८४) 'पुष्पधरी' पुष्पधारिकाः = क्रीडाद्यर्थ पुत्रप्राणियः (१८५) 'पाणिधरी य' पानीयवारिकाथ 'झारी' इति प्रसिद्धस्य जलपात्रस्य धारिका इत्यर्थः (१८६) उत्थापिकादयः प्रत्येकमप्टसंख्यकाः ||१३||
विशेष रूप से अंग का मर्दन करने वाली दामियां आठ आठ, स्नान कराने वाली दासिय आठ आठ, मडन कराने वाली दासियां आठ आठ, वर्णक-चन्दन घिसने वाली दामियां आठ आठ, चूर्ग-गंध द्रव्य विशेषपीसनेवाली दासियां आठ आठ, और हँसी मझाक करने वाली दासियां आठ आठे - उत्थावि-सोते से उठाने वाली दासियां आठे आठ, नाटय करने वाली दासियां आठ आठ, घर का काम काज करने वाली शमीयां अठआठ रसोई का काम करने वालीं पाचिकाएँ आठ आठ, क्रीडा के निमित्त कमल लेकर खडी रहने वाली दासियां आठ आठ क्रीडा के निमित्त पुल लेकर ग्वडी रहने वाली दामियां आठ आठ, पानी से भरी
આઠ આઠ દાસી, ધૃણુ–ગન્ય દ્રવ્ય વિશેષ ઘસનારી આઠ આઠ દાસી, ઠે આઠે અનેક ન્તતની ક્રીડા કરનારી દાસીએ, હાસ્ય વિનાદ કરનારી આઠે આઠે દાસીએ, ઉત્થાનિ—આઠ આઠ ભૂતેલાને જગાડનારી દાસીએ. 1ઠ આઠ ઘરનું કામ કરનારી દાસીએ, રસાઇ ઘરમાં કામ કરનારી આઠ આઠ પરિચારીઢા, ભંડારમાં કામ કરનારી આઠ આઠ દાસીએ, કીડાને માટે કમળ હાથમાં લઈને ઊભી રહેનારી આ આઠ રાસીએ. ફ્રીડાને માટે પુષ્પ લઇને ઉભી રહેનારી આઠ આઠ દાસીએ,
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९९
अनगारधर्मामृतवर्षिणी टाका. अ.१ २३ मेवकुमारपालनादिवर्णनम्
बलकारिय सेज्जाकारियाओ अभंतरीउ बाहिरिया। पडिहारी मालारी, पेसणकारीउ अष्ट ॥१४॥
'बलकारिय' बलकारिकाव्यायामकारिण्यः (१८७) सेजाकारियाओ' शय्या'कारिकाः पुष्पादिभिः शय्या रचनाकारिण्यः (१८८) 'अभंतरीउ बाहिरिया पडिहारी' ओभ्यन्तरिकाः प्रतिहारिकाः, वाह्याः प्रतिहारिकाः तत्राभ्यन्तरिका प्रतिहारिकाः आभ्यन्तरे पाहरिकाः (१८८) बाह्याः प्रतिहारिका:बहीप्रदेशे पाहरिकाः (१९०) 'मालारी' मालाकारिकाः-(१९१) 'पेसण कारीउ' प्रेषणकारिकाः कार्यसम्पादनार्थ बाहि गन्तुं नियोजनं प्रेषणं तस्य कारिकाः (१९२) बलकारिकादयः प्रत्येकमष्टसंग्ख्यकाः।
एवं तासामष्टानां राजकन्यकानां मध्ये पत्येकस्याः मातापितरौ (१९२) द्विनवत्यधिकशतपदार्थान् प्रत्येकमष्टसंख्यकान् संकलनया (१५३६) पट्त्रिंशदधिकपञ्चदशशतात्मकान् मेघकुमाराय यौतुके 'दहेज' इति प्रसिद्ध करमोचन समये दत्तवन्तौ तेषामष्ट संख्या गुणनेन सर्व संकलनया ते पदार्थाः (१२२८८) द्वादशसहस्त्राणि अष्टाशीत्यधिकं शतद्वयं च भवन्ति ॥१४॥ हुई झारी को लेकर उपस्थित होने वाली दासियां आठ आठ-चल कारि-व्यायाम करने वाली दासिया आठ आठे, पुष्पादिक द्वारा शय्या की रचना रचने वाली दासियां आठ आठ, भीतर और वाहर पहरा देने वाली दामियों आठ, आठ, माला बनाने वाली दासियां आठ आठ, किसी काम के लिये बाहर भेजने के काम में नियुक्त हुई दासियां आठे आठ, इस प्रकार ८ (आठ) कन्याओं के माता पिताने कुल ये १९२, चीजें प्रीति दान में मेघकुमार को दीं। ये सब चीजें आठ आठ की संख्या में प्रत्येक कर से मिली-ईस तरह १९२, को ८ से गुणित करने पर १५३६, चीजें उस मेघकुमार को दहेज में उनकी ओर से प्राप्त हुई। ये આઠ આઠ પાણી ભરેલી ઝારીઓ લઈને હાજર રહેનારી દાસીઓ, બલકાવિય-વ્યાયામ કરનારી આઠ આઠ દાસીઓ, પુષ્પ વગેરેથી શય્યાની રચના કરનારી આઠ આઠ દાસીઓ, બહાર અને અંદર ચેકી કરનારી આઠ આઠ દાસીઓ આઠ આઠ માળાઓ બનાવનારી દાસીઓ, કેઈ પણ કામને માટે બહાર મોકલવામાં આવનરી આઠ આઠ દાસીઓ, આ પ્રમાણે આઠ કન્યાઓના માતા પિતાએ બધી થઈને ૧૨ વસ્તુઓ મેઘકુમારને પ્રીતિદાન (દહેજ) માં આપી. આઠ આઠની સંખ્યામાં દરેક વસ્તુ તેને આપવામાં આવી આ રીતે ૧૨ને આઠની સાથે ગુણ્યા કરીએ તે ૧૫૩૬ વસ્તુઓ મેઘકુમારને પ્રીતિદાનમાં તેમના તરફથી મલી, આ સંખ્યા એક જ માતાપિતા દ્વારા એક કન્યાને માટે
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________
३००
ज्ञात.धर्मकथासूत्रे 'अन्न च' अन्यच्च विपुलं-प्रभूतः 'धणकणगरयणमणिमोति य संखसिलपवालात्तायण संतमारसावलेज' धन कनकरत्नमणिमौक्तिकशलशिलाप्रवालाक्तन्न रत्यारम्बापतेयं, धन-गणिमधरिममेय परिच्छेद्यरूपं, कनकंमृवणे रन्नानि च कर्केत नादीनि, मणय =चन्द्रकान्तादयश्च मौक्तिकानि च, गंगा-दक्षिणावर्तादयः, गिलापवालानि-विद्रमाणिच 'मुंगा' इति भावायां. यद्वा-जिला-राजपा गध पेषणशिला, पवालानि च%3Dछिमाणि,रत रत्नानि पद्मरागप्रभृतीनि, सत् विद्यमानं यत् सारं-प्रधानं स्वापतेयं द्रव्यं, तदपि 'अलाहि' अल-परिपूर्ण 'दलेीत' दत्त इत्यन्वयः.दत्तवन्ता वित्यर्थः । तत्प रमागरम्, 'आसत्तमात्रो' आसप्तमात 'कुलचंसाओ' कुलवंश्या-कुललक्षणे वंशे भवः कुलः आगाणि सप्त पुरुषपर्यन्त इत्यर्थः, तेभ्यः सप्तपुरुषेभ्यः पकामं व उं प्रकामं दातुम् अत्यन्तं दातु साधर्मिक वात्सल्यप्रभावनाऽनाधादिभ्यो एक कन्या के माता पिता द्वारा प्रदत्त वस्तुओं की संख्या का जोड है। इमे ८ से और गुणा करने पर (१२२८८) इन सब का जोड आ जाता है।
(अन्नं च विपुल धणकणगरयणमणिमोत्तिय सखसिलप्पाल रत्तरयण संतसारसा तेज) ईन सब के सिवाय और भी बहुत सा गणिधरिम. सेय तथा परिच्छेध रूप द्रव्य, कनर-सुवर्ण, रत्न, चन्द्रकान्त आदि मणि समूहत्ता समूह, दक्षिणावर्त आदि शख, शिला प्रवाल- मूंगा, पभरोग अलि रक्तरत्न, सत्मारभृत द्रव्य (अलाहिं) खूब-परिपूर्ण (दलेति) दिया। (जाब)। इतना दिया कि (आ मत्तमाओ अलवंसाओ) मेघकुमार की मात पीढी तक वह मना न हो सकें। (पकामं दाउ पकामं सोत्तुं परिभाएउंवे उसे साधर्मिक वात्सल्य में जैन धर्मको प्रभावना में और अनाथ आदि આપેલી વસ્તુને સ વાળે છે એને આઠથી ગુણીએ તો ૧૨૨૮૮ આ બધાને સરવાળા થઈ જાય છે
( न च विपुलं यणकणगरयणमणिमोत्तियसंसिलप्पवाल रनर संपारमा तेज)
એના સિવાય બીજ પણ બહ પ્રમાણમાં ગણિમધર્મિ, મેય તેમજ પરિચ્છેદ્યરૂપ વ્ય, કનક, સુવર્ણ) રત્ન, ચન્દ્રકાત વગેરે મણિસમૂહ, દક્ષિણાવર્ત વગેરે શંખ, શિલા પ્રવાલ,-મૂંગા, પદ્મરાઝ વગેરે લાલ રંગના રત્ન, સત્સારભૂત દ્રવ્ય (अलाहिं) मार-परित३पे (दलेंति) आव्या (जाब) माटयु यु (थामत्तमाो कुलबंमाओ) मेघभारनी मात पढी सुधा ते समास - थाय (पकामं द उ पकामं नातं परिभाग ' ते बनने तेगा साधभि वालयमा सैन भनी પ્રભાવનામાં, અને એનાથ વ્યકિઓના પિષણ વગેરેમા ઈછા મુજબ ખર્ચ કરી શકે,
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतर्षि टीका. अ १ सू २३ मेघकुमारपालनादिनिरूपणम् ३०१ दानार्थम् एवं 'पकामं भात्तु प्रहाम भक्तं स्व भोगार्थ पारमाउ' परिजायतुं3 दायादादोनां भ्रात्रादौनां विभागश. पदानार्थ तत्परिमाणं द्रव्यं दत्तवन्तौ इति सम्बन्धः । एवं राजकन्यकाः परिणीय ताभिः सह मेघकुमार: स्वकं भवन-मागतः।
ततःखलु स मेवकुमारः 'एगमेगाएभारियाए' एकै कम्यै आयोय 'एग. मेगं' एकाम् एकां 'हिरण्णकोडिं' हिरण्यकोटीं' रौप्यकोटी 'दलयइ' ददाति । एवम् - एकैकां सुवर्ग कोटिं यावत् एकैकां प्रेषणकारिणीं ददाति,। अन्यच्च विपुलं धन कनकादिकं परिभाजयितुम् 'यावत्-आसप्तमात् कुलवंश्यात् प्रकामं दानार्थ भ'गार्य परिभजनार्थ च ददाति । ननःखलु सः मेघकुमारः 'उर्षि पासायवरगए' उपरिप्रासादवरगतः उत्तमराजभवनोपरिभूमौ स्थितः, 'फुटमाणेहिं व्यक्तियों के पोषण आदि में, इच्छानुमार खर्च कर सकें। अपने भोग में उसे अच्छी तरह व्यय कर सकें और हिस्सेदार अपने भाईयों में उसका उचित रीति से उसे विभक्त कर सके। इस तरह दहेज प्राप्त कर वह मेघकुमार उन नवीन परिणीत वधूओं के साथ अपने भवन पर आ गया।-(तएणं से मेहेकुमारे एगमेगाए भरियाए एगमेगं हिरण कोर्डि दलयइ जाव एगमेगं ऐसणाकारि दलयइ अण्णं च विपुलं धणकणग जाव परिभाएउं दायइ) बाद मे उस मेघकुमारने एक एक अपनी पत्नी के लिये उस समस्त सामग्रीमे से एकर हिरण्य की कोटि दी। इसी तरह भेजने वालो पर्यन्त उसने उन उनवस्तुओं का उनके लिये विभाग कर वितरण कर दिया। धन, कनक आदि सबका भी विभाग कर वितरण कर दिया। कि जिससे वे अच्छी तरह उसे अपनी इच्छानुसार दानादि में लगाती रहें। (तएणं से मेहे कुमारे उपिपासायवरगए फुटमाणेहिं मुईगપિતાના માટે સારી રીતે ખર્ચ કરી શકે અને ભાગીદાર પિતાના ભાઈઓને પણ
ગ્ય રીતે વહેચી શકે આ રીતે પ્રીતિદાન મેળવીને મેઘકુમાર નવી વધૂઓની સાથે पोताना सवनम मा०यो. (तएणं से मेहेकुमारे एगमेगाए भारियाए एण मेगं हिरण कोडिं दलयइ जाव एगमेगं पेसणकारि दलयइ अण्णं च विपुल धणकणग जाव परिभाएर दलयइ) त्या२।६ मेघमारे पातानी २४ पत्नी भाटे બધી સામગ્રીમાંથી એક કરોડ હિરણ્યની મુદ્રાઓ આપી. આ પ્રમાણે દહેજમાં પ્રાપ્ત થયેલી બધી વસ્તુઓને સમભાગ કરીને કનક ધન વગેરે બધી વસ્તુઓને વહેંચી દીધી. જેથી તેઓ પણ પિતાની ઈચ્છા મુજબ દાન વગેરેમાં આપી શકે. (तएणं से मेहेकुमारे उप्पि पासायवरगए फुटमाणेहिं मुइभमत्थएहि वरत
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________
ज्ञाताधर्मकथासूत्रे
३०२
मुइगमत्थ एहिं' स्फुरद्भिरिव मृदङ्गमस्तकैः, अतिरभसात् ताडयमाने मर्दलमुख पुटैः = वादितमृदङ्गमधुर ध्वनिभिः, 'वरतरुणि संपउनेहिं' वरतरुणी संप्रयुक्तैः = वर रमणीभिः संयुक्तैः कृतैः द्वात्रिंशद्विधैर्नाटकैः, 'उबगिज्जमाणे' उगीयमांनः २ वीर्यादिगुणैः पुनःपुनः स्तूयमानः 'उकालिज़माणे२' उपलालयमानः २ पुनः पुनः प्रसाद्यमानः - ईप्सितार्थसंपादनेन स्नेहपूर्वकं पाल्यमानः २ इत्यर्थः 'सदफरिसरसख्वगंधे' शब्दस्पर्शरसरूपगंधान् तद्रूपान् 'विउले' विपुलान् मानु ष्यकान्=मनुष्यसम्बन्धिनः कामभोगान् 'पच्चणुभवमाणे' प्रत्यनुभवन् = भुञ्जान उद्यानादि क्रीडां कुर्वाणः राजकुमार पदवीमनुभवन् विहरति = आस्ते सुखेन कालं गमयतिस्मेत्यर्थः ॥ सू० २३||
मूलम् -- तेणं कालेणं तेण समए णं समणे भगवं महावीरे पुव्वा गुपुर्विव चरमाणे गामाणुगामं दूइजमाणे सुहंसुहेणं विहरमाणे जेणामेव रायमत्थत्थएहिं वरतरुणि संपउत्तेहि बत्तीसविहेहिं नाडएहि उवगिज्झमाणे२ उबला लिजमाणे सद्दफरिसरसरून्रगंधे त्रिउले माणुस्सर कामभोगे पच्चणु
माणे ) इसके बाद वह मेत्रकुमार महल के ऊपर रहकर बाजों की मधुर ध्वनियों से तथा उत्तमर उत्तम मणीयों द्वारा किये ३२ प्रकार के नाटकों से वे कि जिनमें अपने ही शौर्य आदि गुणों का प्रदर्शन किया जाता था स्तूयमान होता हुआ, इप्सित अर्थ के संपादन से पुनः पुनःप्रसाद्यमान होता हुआ विपुल शब्दरूप गंध, रस, स्पर्श मनुष्य भव सम्बन्धी काम भोगों को भोगने लगा । इस तरह उद्यान आदि की क्रीडा का अनुभवन करना हुआ वह मेघकुमार राजकुमार पदवी में रहकर सुखपूर्वक अपने समय को व्यतीत करने लगा | || मूत्र || २३ || रुणि संपतेहिं बत्तीसविहेहिं नाडएहिं उवगिज्झमाणे ? उवलालिजमाणे महफरिसरसरून गंधे विउले मणुस्मए कामभोगे पञ्चणुभवमाणे विहरइ ) ત્યારબાદ મેઘકુમાર મહેલના ઉપરના ભાગમાં રહીને વાજા એના મધુર ધ્વનિ તેમજ ઉત્તમ-ઉત્તમ ૨ મીએ દ્વારા કરવામાં આવેલા ૩૨ પ્રકારના નાકાથી—કે જેમાં શૌય વગેરે ગુણા પ્રકટ કરવામાં આવે છે, સ્તૂપમાન થતા ઇપ્સિત અર્થીના સ'પાદનથી વારવાર પ્રસાદ્યમાન થતા, પુષ્કળ પ્રમાણમાં રૂપ, ગંધ, રસ, સ્પર્શી અને મનુષ્ય ભવ સંબંધી કામભોગે ભાગવવા લાગ્યા. આ પ્રમાણે ઉદ્યાન વગેરેની ક્રીડાને અનુભવતા મેઘકુમાર રાજકુમારના પઢને શેભાવતા સુખેથી પેાતાના સમયને પસાર કરવા લાગ્યે ॥સૂત્ર ૨૩ા
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणी टीका अ.१ सू. २४ मेघकुमारपालनादिवर्णनम् ३०३ गिहे नयरे गुणसिलए चेइए जाव विहरइ। तएणं से रायगिहे नयरे सिंघाडग तिग चउक्कचच्चर चउम्मुहमहापहपहेसु बहुजणसदेइवा जाव बहवे उग्गा जाव रोयगिहस्स नयरस्स मझमझेणंएगदिसिं एगाभिमुहा निग्गच्छंति। इमं च णं मेहे कुमारे उपि पासायवरगए फुट्टमाणेहिं मुयंगमत्थएहिं जाव माणुस्सए कामभोगे भुंजमाणे रायमगं च ओलोएमाणे२ एवं च णं विहरइ । तएणं से मेहे कुमारे ते बहवे उग्गे जाव एगदिसि एगाभिमुहे निग्गच्छमाणे पासइ, पासित्ता कंचुइपुरिसे सद्दावेइ, सदावेत्ता एवं वयासी-किण्णं भो देवाणुप्पिया! अज रायगिहे नयरे इंदमहेइ वा खंदमहेइ वा एवंरुदसिववेसमणनागजस्खभूयनईतलायरुक्खचेइ य पव्वय उज्जाणगिरिजत्ताइ वा, जओ णं बहवे उग्गा जाव एगदिसिं एगाभिमुहा णिग्गच्छति । तएणं से कंचुइपुरिसे समणस्स भगवओ महावीरस्स गाहियागमणपवत्तिए मेहंकुमारं एवं वयासी-नोखलु देवाणुप्पिया ! अज्ज रायगिहे नयरे इंदमहेइ वा जाव गिरिजत्ताइ वा, जन्नं एए उग्गा जाव एगदिसि एगाभिमुंहां निग्गच्छन्ति, एवं खलु देवाणु प्पिया। समणे भगवं महावीरे आइगरे तित्थकरे इहमागए इह संपत्त इह समोसढे इह चेव रायगिहे नयरे गुणसिलए चेइए अहापडिरूवं जाव विहरइ ॥सू० २४॥
टीका--'तेणं कालेणं' इत्यादि । तस्मिन् काले तस्मिन् समये श्रमणो 'तेणं कालेणं तेणं समएणं' इत्यादि टीका-(तेणं काले णं तेण समएणं) उस काल में और उस समय में 'ते णं कालेणं तेणं समएणं' इत्यादि ॥ 14-(तेणं कालेणं तेणं समएणं) तेणे भने ते समये (समणे भगवं
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________
६०४
ज्ञाताधर्मकथास भगवान महावीरः पूर्वानुपूर्ध्या तीर्थकर परम्पया 'चरमाणे' चरन् , ग्रामानुग्रामं 'दुइजमाणे द्रवन्-मुखं सुखन निराराधयमयात्रानिर्वाहपूर्वकं विहरन् यंत्रैव गाजगृहं नगरं गुशिलक चैत्यम्-उद्यान. तत्र यावद्-यावच्छन्दे नेट दृष्टव्यं-तत्र वनपालम्याग्रहमादाय संयमेन तपसाऽऽत्मानं भारयन् विहरति आम्ते। तत खलु 'मे' इदमव्ययं पदं प्रस्तुत वस्तुनः परामर्गेऽर्थे वर्तते तेन 'से' इत्यस्य तरिमन्नित्यर्थः, राजगृहे नगरे यत्र सिंघाडग० महयो बहुजण महेइ वा' नाटक० महान् वहुजनशब्दः शृङ्गाटकत्रिकचतुष्कचत्वर चतुर्मुख महापथ पयेषु महान् बहुजनशब्द परस्पर भाषणादिरूपः 'इ' इत्यलंकारार्थः वा शब्द: समुच्चयार्थकः 'जाब यावत् अत्र यावत्करणादिदं बोध्यम्-? 'जणवूहेद वा जनव्यूहः-जनममृहः 'जणवालेयाः जनबोल:-जनानां परम्पर कथनरूपः (समणे भगवं महावीरे) श्रमण भगवान महावीर (पुवाणुपुचि चरमाणे). तीर्थकर की परंपरा के अनुसार विचरते हुए तथा (गामाणु गाम दूइ जमाणे) ग्राम से दूसरे ग्राम विचरते हुए (सुसुहेणं विहरमाणे) एवं मुग्व पूर्वेक-विना किमी विघ्न बाधा के अपनी संयम यात्रा का निवाह करते हुए विहार कर (जणामेव रायगिहे णयरे) जहा राजगृह नगर था और (णमिलए चेहए) गुण शिलम पैन्य-उधान था उस में (जाब विहरइ) तप
और संयम से अपनी आत्मा को मावित करते हए वनपालक की आज्ञा प्राप्त कर उतर गये। (तपणं गयगिद्दे णयरे निघाडगतिगच उक्कचच्चर चउम्मुह महापहपहेमु महथा बहुजणमद्देई वा इसके बाद उस राजगृह नगर में श्रृंगाटक, त्रिक, चत्वर, चतुमच, महापथ एवं पथ में बहुत बडा अनेक मनुष्यों का परम्पर भापणादिरूप शब्द हुआ। 'जाव' पदसे इस पाठ महावीरे) अभार मावान महावीर (पयाणपब्धि चरमाणे) तीर्थ शनी ५२५रान अनुमहीने वियर ४२ता नेमा (गामाणुगामं दडजमाणे) मे भया pillम वियर ४२ता (मुहं गृहेगं विहामाण) भने सुमथी पy addना विन माया का पोतानी संयम यात्रा ता ४२ता विडा. दीने (जेणामे व गयगिहे णयरे) त्या ना तु भने (गुगसिलए चेडए) गुशुशिल: न्य तु, तेभा (जाव विहरड) वनपासनी माज्ञा ने पतीभा तर्या अने. તે તપ અને સયમ દ્વારા પિતાના આત્માને ભાવિત કરતા વિચારવા લાગ્યા. (नामा रागिहेयरे सिंघाडगनिगचउक्कचञ्चरचउम्सुहमहापहपहेसु महया बहुजामहे वा) त्या२६ Eps नामा श्रृंगार. त्रि, यावर यतुभुम, મહાપ અને પથમાં બહુજ મોટા પ્રમાણમાં અનેક માણસના પરસ્પર વાતચીતને बांधाट यो 'जाव' Vastu l पाउने संबड थयो छ-(जणबहेडवा) घा
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका अ १ सू. २४ महावीरसमवसरणम्
I
'जणकलकलेइवा' जनकलकलः - जनानामव्यक्तवर्णात्मको ध्वनिः जनोर्मि:तरङ्ग इत्र मनुष्याणां समूहः 'जणुकलियाइ वा जनोत्कलिका - जनानाम् अल्पः समूहः 'जणसन्निवाइवा' जनसन्निपातो वा अपरापरस्थानेभ्यः समागत्य एकत्र - मीलनं, तत्र बहुजनोऽन्योन्यं = परस्परम् एवं वक्ष्यमाणस्वरूपेण 'अक्खाइ' आख्याति=आकस्मिक भगवदागमनजनितहर्षातिशयेन सगद्गदकण्ठतया • सामान्यतोवदतीत्यर्थः । 'भासह' भाषते = व्यक्तवचनैर्वदतीत्यर्थः । 'पन्नवेड' मज्ञापयति=भगवदागमनरूपमर्थं प्रतिबोधयति । 'परूवे ' प्ररूपयति = भगवन्नामगोत्र स्वरूपादिकं बोधयन् कथयतीत्यर्थः । किंकथयतीत्याह - 'एव खलु' इत्यादि । एवं का संग्रह किया गया है - (जणवू हेवा) अनेक जनों का व्यूह (जणबोलेइवा) अनेक जनों के बोल (जणकलकलेइवा) अनेक जनों का कलकलरव उस समय उन पूर्वोक्त शृंगाटक आदि मार्गों में प्रकट हुआ। उस समय ( जणुम्मीइवा) मनुष्यों का जमघट्ट उन मार्गों में तरङ्ग की तरह इधर उधर अतराता हुआ दृष्टि पथ होने लगा । (जणुक्क लियाहवा) कहीं२ मनुष्यों का समूह अधिक भी नही था - अल्प था ( जणसंनिवाएइना) कहीं२ से आकर जनता एकठ्ठी हो गई थी। ये सब के सब मनुष्य परस्पर में पहिले आकस्मिक भगवान् के आगमन से जनित हर्षातिशय के वश से गदगद कंड होकर (अक्खाइ) स्पष्ट रूप से एक दूसरे से कहने लगे (भासइ) बाद में व्यक्त वचनों द्वारा कहने लगे (पन्नवइ) बाद भगवान् पधारे है ऐसा उच्चारण करने लगे । (परुवेइ) भगवान् का अमुक नाम है अमुक गोत्र है उनका इस प्रकार का स्वरूप आदि है ऐसा समझ कर सबको समझाने लगे। कहने लगे - हे देवानुमियों ? श्रमण भगवान् महावीर जो भाणुसोना सभूड, (जणबोलेइना) धणा भाणुसोनो सवान, (जणकलकले इवा) ઘણા માણસાના શેરમકાર તે વખતે પૂર્વોક્ત શ્રંગાટક વગેરે રસ્તાઓમાં શરુ થયા. તે સમયે ( जणुम्मीइवा) भाणुसो ते भार्गभां हरियाना भोल सोनी नेभ आमतेम ता हेमाता हुता. ( जणुक्कलियाई वा ) अ अ ग्यामे भागुसोना समूह योछा प्रभाशुभां डुतां. (जणसन्नित्राएंई वा) अ अ स्थाने महार गाभथी बनता शेट्टी થઈ ગઈ હતી. આ બધા માણુસા પહેલાં તે ભગવાનના આકસ્મિક આગમનથી હર્ષોંतिरेङने वश गणगणा कुठे (अक्खाई) अस्पष्ट३ये अम्मीनने उडेवा साग्या, (भासइ) पछी स्पष्ट वन्यनोथी 'हेवा साग्या, (पन्नवई) थोडी क्षण। पछी 'लगवान चधार्या छे, खेभ अहेवा साभ्या, (परुवइ ) लगवाननुं अभु नाम छु, अभु गोत्र है, તેમનું સ્વરૂપ અમુક પ્રકારનું છે, આમ જાણીને બધાને સમજાવવા લાગ્યા. તે
૩૯
२०५
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________
ज्ञाताधर्मकथासूत्रे
३०६
1
खलु भो देवानुमियाः ! श्रमणो भगवान् महावीरः आदिकरस्तीर्थकरो यावत् सिद्धिगतिनामधेयंस्थानं संप्राप्तुकामः पूर्वानुपूर्व्या चरन् ग्रामानुग्रामं द्रवन् इहागतः, इह-अस्मिन् मगधदेशे आगतः इह संप्राप्तः इह = अस्मिन् राजगृहे नगरे संप्राप्तः, इह समवसृतः =अत्रास्मद्भाग्योदयेन समागतः इहैव अस्मिन्नेव, राजगृहे नगरे गुणशिलके चैत्ये यथामतिरूपमवग्रहमवगृह्य संयमेन तपसाऽऽ त्मान भावयन् विहरति, तन्महाफलं खलु भो देवानुमियाः ! तथा रूपाणा मां भगवतां नामगोत्रस्यापि 'सवणयाए' श्रवणतया = श्रवणेन आपत्वात् स्वार्थे तल । किमङ्ग ! पुनः अभिगमणवंदणण मंसणपडिपुच्छण पज्जुवासणयाए' अभिगमन= सम्मुखं गमनं, वन्दनं = गुणकीर्तनम्, नमस्यनं = पञ्चाङ्ग सयत्ननम नपूर्वक नमस्करणं, प्रतिपच्छनं शरीरादि वार्ताप्रश्नः पर्युपासना=सावद्ययोगपरिहारपूर्वक निरवद्यभावेन सेवाकरणम्, एतेषां समाहारस्ततस्तल - प्रत्यये आदिकर हैं तीर्थंकर हैं और जो सिद्धि गति नामक स्थान को प्राप्त करने वाले हैं वे आज तीर्थकर परम्परा के अनुसार विचरते हुए और एक ग्राम से दूसरे ग्राम विचरते हुए राजगृहनगर में गुणशिलक नामक उद्यान में तप संयम से आत्मा मात्रित करते हुए विचरते हैं तो हे देवानुमियो ? जब तथा रूप अर्हत भगवान के नाम गोत्र के सुनने से शुभ परिणामरूप महा फल प्राप्त होता है तो फिर साक्षात् रूपमें (अभिगमण, वंदन, णमंसण पडिपुच्छण, पज्जुत्रासणयाए) उनके सन्मुख जाने से, उनके गुणों का कीर्तन करने से पांचो अंगों को झुकाकर उन्हें नमस्कार करने से, उनके शरीरादि की सुखशाता पूछने से, सावययोगका परिहारपूर्वक निरवयोग से उनकी सेवा करने से जो महाफल प्राप्त होता है उसे वर्णन करने કહેવા લાગ્યા કે હે દેવાનુપ્રિયે! શ્રમણ ભગવાન મહાવી જે महिर छे, तीर्थ ४२ છે, અને સિદ્ધિગતિ નામકસ્થાનન મેળવનાર છે, તેએ આજે તી કર પર પરા અનુસાર વિચરણ કરતા, અને એક ગામથી બીજા ગામ વિચરતા રાજગૃહ નગરમા ગુણુશીલક નામના ઉદ્યાનમા તપ અને સયમ દ્વારા આત્માને ભાવિત કરતા વિચરણ કરી રહ્યા છે. તેા હૈ દેવાનુપ્રિયા ! તથા રૂપ અતિ ભગવાન નામ અને ગાત્રના શ્રવણથી તેના શુભ પરિણામમાં મહાફળ પ્રાપ્ત હોય છે તેા પછી સાક્ષાત્ રૂપે (अभिगमण, वंदण, णमसण, पडिपुच्छणपज्जुवा सणयाए) तेमनी सामे જવાથી, તેમના ગુણકી નથી, પાચઅંગાને નમાવીને તેમને નમસ્કાર કરવાથી, તેમના શરીરની સુખશાતી પૂછવાથી, સાવદ્યયેાગના પરિહાર પૂર્વક નિરવયેાગથી તેમની સેવા કરવાથી જે મહાફળ પ્રાપ્તિ થાય છે તેનું વર્ણન કરવાનું સામર્થ્ય કાણુ ધરાવી
22.
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका असू २४ महावारसमवसरणम्
३०७
7
कृते तृतीयैकवचनम् । भगवतां नामगोत्रणेनापि शुभ परिणामरूप महाफलं भवति, अभिगमनादिभिस्तु यत् फलं भवति, तद् वर्णयितुं कः समर्थः । इतिभावः । तथा एकस्यापि 'आरियस' आर्यस्य आर्य गीतस्य धार्मिकस्य श्रुतचारित्रलक्षणधर्म - पतिबद्धस्य, 'सुवयणस्स' सुवचनस्य = सर्वप्राणिहितकारकवचसः, 'सवणयाए' श्रवणतया=श्रवणेन सम्यग्दर्शनादि-मोक्षमार्गरूपं महाफलं भवति किमङ्ग ! पुनः, 'त्रिउलस्स' विपुलस्य = प्रभूततरस्य 'अट्ठस्स' अर्थस्य = भगवद्वचन प्रतिपाद्यविषयस्य श्रुतचारित्रलक्षणस्य, 'गहणयाए' ग्रहणेन यत् फलं कर्मनि जरारूपं तत् केन वाच्यमिति भावः । 'तं' तत् = तस्माद् गच्छामः खलु दे देवानुप्रिया ! श्रमणं भगवन्तं महावीरं 'वंदामो' वन्दामहे = मनः प्रणिधानपूर्वकं 'वाचा' स्तौमि 'नमसामो' नमस्यामः सयत्नपञ्चाङ्ग नमनपूर्वकं नमस्कुर्मः ‘सक्कारेमो' सत्कुर्मः=अभ्युत्थानादि निरवद्यक्रियासंपादनेन आराधयामः 'सम्मामो' संमानयामः - मनोयोगपूर्वकमई दुचितवाक्यप्रयोगादिना समाराधयामः। 'कल्लाणं' कल्याणं = कल्यं - नीरुजत्व भवरोगरहितत्वं सकलके लिये कौन समर्थ हो सकता है । तथा एक भी आर्य प्रणीत धार्मिक श्रुतचारित्ररूप धर्म से युक्त सुवचन का सर्व प्राणी हितकारक वाणी का श्रवण जब जीव के लिये सम्यग्दर्शन आदि मोक्षमार्ग रूप महाफल का दाता होता है तो फिर भगवान के द्वारा प्रतिपादित हुए श्रुतचारित्र रूप धर्म के ग्रहण से जो कर्म निर्जरा रूप फल प्राप्त होगा - उसके लिये क्या कहा जा सकता है । इस लिये हे देवानुप्रियो ? भगवान् श्री महावीर की चलो हम सब मनः प्रणिधानपूर्वक उनकी वन्दना करें - वचन से उनकी स्तुति करें - यतना से पंचाङ्गनमनपूर्वक उन्हें नमस्कार करें "सक्कारेमो" - अभ्युत्थानादिरूप निरवद्य क्रिया के योग्य वचन प्रयोग द्वारा उनकी समाराधना करें । “कल्लाणं देवयं चेइयं पज्जुबासामो" શકે ? તેમજ એક જ આ પ્રણીત ધામિક (શ્રુત ચારિત્રરૂપ ધર્મયુકત સુવચનનું સ પ્રાણિહિતકારક) વાણીનું શ્રમણ જ્યારે જીવને માટે સમ્યગ્દર્શન વગેરે મોક્ષમાગ રૂપ મહાફળ આપનારૂ હાય છે, તો પછી ભગવાન દ્વારા પ્રતિપાદિત થયેલા શ્રુતચારિત્રરૂપ ધર્માંના ગ્રહણથી જે કનરા રૂપ ફળ પ્રાપ્ત થશે, તેના માટે શું કહી શકાય ? એથી હે દેવાનુપ્રિયે ! શ્રી ભગવાન મહાવીરનાં દર્શન કરવા ચાલે, અમે મા મનઃ પ્રાણિધાન પૂર્વક (એક ચિત્ત થઈને) તેમની વન્દના કરીએ, વચનથી તેમની સ્તુતિ કરીએ, યતનાથી પચાંગનમન પૂર્વક તેમને નમસ્કાર કરીએ. 'सक्कारेमो' અભ્યુત્થાનરૂપ નિરવદ્ય ક્રિયાના ચાગ્ય વચન પ્રયાગ દ્વારા તેમની સમ્યક્ રીતે આરાधना उरी. 'कल्लाणं देवयं चेइयं पज्जुवासामो' ? लव्य लवाने भाटे लव
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
३०८
ज्ञाताधर्मकथासूत्रे कर्मक्षयलक्षणं मोक्षरूपम्, आणयतिप्रापयात भव्यान् इति कल्याणस्त, मङ्गलंहितकरं 'देवयं' दैवतं देवतैव दैवतं स्वार्थेऽण' धर्मदेवमित्यर्थः 'चेइयं' चैत्यं= सर्वथा विगिष्टज्ञानवन्तं 'पवासामो' ' पर्युपास्महे-निरवधभावेन आराधयामः, 'एयं' एतत् पर्युपासनं 'नो' न:-अस्माकं, 'पेच्चभवे' प्रेत्यभवे' परभवे 'हियाए' हिताय-पथ्याहार इव, 'सुहाए' सुखाय, भवभ्रमणविरमणजनितशान्तये, 'खमाए' क्षमाय-मोक्षमार्गाराधनक्षमता सिये, 'निस्सेयसाए निःश्रेयसाय% मोक्षाय, 'अणुगामित्ताए' अनुगामिकत्वाय भवपरम्पगसुखानुवन्धिसुखाय भविष्यतीति कृत्वा-इतिवहवः 'उग्गा' उग्राः ऋपभदेवेन आरक्षकपदे नियुक्ताः कोपाला रक्षकवंशजाः, जाव यावत्, अत्र यावच्छन्दन-इदं द्रष्टव्यम् 'उग्गपुत्ता' उग्रपुत्राः "भोगा' मोगा:ऋषभदेवावस्थापितगुरुवंशजा:-गुरुस्थानिया इत्यर्थः, 'भोगपुत्ता' भोगपुत्रा', एवं 'राइन्ना' राजन्या:-भगवद्वंशजाः, 'खत्तिया' जो भव्य जोवों के लिये भवरोग रहितत्वरूप कल्प की कि जो सकल कर्म क्षथरूप है मोक्षकी प्राप्ति कराने में निमित्तभूत होता है ऐसे कल्याण रूप तथा मंगलरूप, धर्मदेव की जो चैत्य रूप सर्वथा विशिष्ट ज्ञानशाली है चलो पयुपासना करें-निरवधभाव से उनकी आराधना करें। "एयंनो पेचभवे हियाए, सुहाये, खेमाए, निस्सेयसाए, अणुगामित्ताए” इस तरह की गई पधुपासना हम लोगों को परभव में हित के लिये भवभ्रमण के विरमण से जनित शान्ति के लिये, मोक्षमार्ग के आगधन की क्षमता प्राप्ति के लिये मोक्ष के लिये तथा भव परम्परामे सुखानुबंधी सुख के लिये होगा. इस भावना से (वहवे) अनेक (उग्गा) रक्षक वंशज पुरुष कि जिन्हें ऋषमदेवने आरक्षक (कोटपाल) पद पर नियुक्त किया था वे तथा यावत् शब्द द्वारा (उग्गपुतt) भोगा, भोगपुत्ता ज्ञइन्ना खत्तिया, રોગ રહિતત્વરૂપ કલ્યની–કે જે સકલ કર્મક્ષય રૂપ મોક્ષની પ્રાપ્તિ કરાવવામાં નિમિત્તભૂત હોય છે, તેનું નામ કલ્યાણ છે એવા કલ્યાણરૂપ તેમજ મંગળરૂપ ધર્મદેવનીકે જે ચિત્યરૂપ સર્વથા વિશિષ્ટ જ્ઞાનશાળી છે ચાલો આપણે પર્યું પાસના કરીએ નિરपछ लावे तभने माराधीमे गयं नो पेच्चभवे हियाए, सुहाए, खमास, अणुगमित्ताए' मा प्रभारीनी पर्युपासना मभने ५२सवमा तिना भाटे, अवनभाना વિરમણથી જનિત શાંતિના માટે, મોક્ષ માગના આરાધનના સામર્થ્યને માટે, મોક્ષના भाटे तेभर लव ५२ परामा सुभानुजयी सुमना भाटे थशे. २मा भावना द्वारा (वहवे) घा (उग्गा) २६ पुरुषा-३ भने म मा२१४ (वार) पहे नियुश्त या जता तेगा तेभा यावत्' १४ ॥२॥ (उग्गपुत्ता भोगा, भोगपुत्ता,
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका अ १ सू २४ महावीरसमवसरणम्
क्षत्रिया:= राजवंशजाः, 'माहणा' ब्राह्मणा', 'भडा' भटाः शूरा', 'जोहा' योधाः, 'मल्लई' मलकिन गणराजविशेषाः, 'लेच्छई' लेकिन :- गणराज विशेषाः, 'अन्ने यं बहवे' अन्ये च बहवः, 'राईसरतलबर माडं वियको टुंबिय इन्भसेहिसेणा व सत्यबाहप्पभियो' राजेश्वर तलवरमाडं बिककौटुम्बिकेभ्य श्रेष्ठिसेनापतिसार्थवाहप्रभृतयः सन्ति तेषु 'अप्पेगइया' अप्येककाः =अप्येके अन्येऽपि च, 'वंदगवत्तियं चन्दन प्रत्यय वन्दन देतो, 'अप्पेगइया' अप्येके- केचन, 'पूयणवत्तियं' पूजनप्रत्ययं = पूजन हेतोः वाङ्मनः कायानां निरवद्य क्रियाभिराराधनं पूजनम्, ' एवं ' सकारवत्तियं' एवं सत्कारप्रत्ययं - सत्कार हेतोः, 'सम्माणवत्तिय' संमानमाहणा, भडा, जोहा, मल्लई, लेच्छई, अन्नेय बहवे, राईसर तलवर मांडविय कोटुंबिय इससेट्ठिय से णावइसत्यवाप्पभियओ - अप्पेगइया चंदणवनिय अप्पेगइया पूयणवत्तियं एवं सक्का वत्तियं सम्माणवत्तियं) इत्यादि पाठ से गृहीत उग्रपुत्र, भोगपुरुष कि जिन्हें ऋषभदेवने गुरुस्थान पर स्थापित किया था, भोगपुत्र, राजन्य भगवान् के वंशज - क्षत्रिय
राजवंशज मारण-ब्राह्मण-भट शूरवीर योधा, मच्छ - मल्लकी - लेच्छकी गणराज विशेष तथा और भी राजेश्वर, तलवार माडंचिक, कौकुम्बिक इभ्यश्रेष्ठि सेनापति सार्थवाह वगैरह भगवान को वंदना आदि के लिये उद्यत हो गये। इनमे (अप्पे गइया) कितनेक मनुष्य (वंदणवत्तिय वन्दना के लिये ( अप्पे गढ़या) कितनेक (पूयणवत्तियं ) भगवान् की पूजा करने के लिये - मन वचन और काय की निरवया क्रिया द्वारा प्रभु की राइन्ना, खत्तिया, माहणा, भडा जोहा, मल्लई, लेच्छई, अन्नेय बहवे, राईसर तलवर मांडेचिय कोडुंबिय इन्भ सोहिय सेनावइ सत्थवाहपभि यओ-अप्पे गइया वंदणबत्तियं अप्पे गईया पूयणवत्तिय एवं सक्कार वत्तियं सम्माणवत्तियं) उग्रपुत्र, लोणपुत्र भने ऋषलदेवे गुरुग्भासने मेसोउया हुता, लोगपुत्र, रानन्य- भगवानना वंशन, क्षत्रिय वंश, भाडुणु श्राह्माशु लट, शूरवीर योद्धा, भरछभट्टाड़ी, बेगडी-गागुरान विशेष तेभन जीन पगु रानेश्वर, तावर, भांटम (सीमा आन्तनो राल) औटुमिङ, हल्यिश्रेण्ड, सेनापति, सार्थवाह વગેરે ભગવાનની વન્દના કરવા માટે તૈયાર થઇ ગયા આ Hi(37càng1) Bais g (वंदणवत्तियं) लगवानने वन्दन श्वा भाटे गया, (अप्पेगइया) उटलाड (पूयणवत्तियं) लगवाननी पून्न खा भाटे-मन वयन भने अर्यांनी निश्वद्यडिया द्वारा अलुनी आराधना उरावी तेनुं नाम यून्न छे.- (सक्कार वत्तियं) डेंटला तेभना सहार
३०९
-
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________
शाताधर्मकथाङ्गसूत्रे प्रत्यर्थ-समान हेतोः, 'कोउहल्ल बत्तिय कौतुहलपत्ययं अपूर्ववस्तु दर्शनार्थमिति भावः। केचन 'असुयाई अश्रुतानि, 'सुणिस्सामो' श्रोष्यामः इति हेतोः इत्यत्र, ऽबोध्यम्। 'सुयाई श्रुतानि, निस्संकियाई निःगङ्कितानि, 'करिम्सामो' करिया:, 'अप्पेगइ या' अप्ये के-केचन, मुडा' मुण्डाः 'भवित्ता' भूत्वा आगाओ अगारात्-गृहात्. 'अणगारियं' अनगारिता साधुनां 'पब्वइस्सामो' पत्रनिष्यामः प्राप्स्यामः अप्पेगड्या' अप्येके केचन पंचाणुबइयं'. पञ्चाणुव्र तिर, 'समिक्खाइयं सप्तशिक्षावतिकम् , एवं 'दुवालमविह' द्वादविध गिहियम्यं' गृहिधर्म 'परिवजिस्सामो' प्रतिव्रजिष्याम: स्वीकरिप्यामः इति हेतोः, तथा अपेगडया' अग्ये के-केचन 'जिणभत्तिरागणं' जिनभक्तिरागेण=3 आगधना करना इसका नाम पूजा है ।(अप्पेगल्या प्तकारवत्तिय) कितनेक उनका सत्कार करने के लिये कितनेक(अप्पेगइया सम्माणवनियं)सन्मान करने के लिये कितने क(अप्फेगइया कोउहल्लवत्तिय) अपूर्व वरतुके देखने की उ.काहाकी निवृत्ति करने के लिये. कितनेक (असुयाई) अश्रुत वस्तुका (सुणिस्सामो) श्रवण करना प्रभु के पास प्राप्त होगा इसके लिये कितनेक (सुयाह निम्सकियाई करिस्सामो) महात्माओ के मुखसे पहले सुनी गइ यात ममुके निकट का रहित हो जायगी ईसके लिये (अप्पे गड्या) कितनेत (मुडा भविना आगाराओ अणगारियं पचइस्सामो) इस भावना से प्रेरित होकर कि मुडित होकर प्रभुके पास गृहस्थ से अब मुनिपद धारण करेंगे इसके लिये (अप्पे गडया पचाणुवइयं सत्त सि वन्त्रावयं दुवालसविहं गिहिधम्भं पडिजिर सामो) क्तिनेक पंच अणुव्रतों को मात शिक्षात्रतों को इस तरह १२ प्रकार के गृहस्थ धर्म को प्राप्त करेंगे इपके लिये, (अप्प गइया) कितनेक, (जिणभत्ति रागेण) कल ४२वा भाटे, 24 (यम्माणवत्तिय) सन्मान ४२वा भाटे, ८८४ (को उहल्लवत्तियं)
सुत २५तुने नेवानी S11 Sपशमन भाटे, छटा (असुयाई)मश्रुतस्तुनु (मणिस्सामो) अव प्रभु पासे पास थरी, मर्थात् मपूर्व तत्त्व सालवामा ८८13 (मृयाई निस्संकियाई करिम्सामी) wica महात्मा-गो'नी पाथी मामी पात प्रामुनी पास तो ये भाटे, (आपेगइयौ) 3टा(मुंडामवित्ता) आगामी अणगारियं पञ्च इस्मामो) या भावनाथी राऊन भुडित ने प्रभुनी पासे ७२५ मटीने व भुनिषद या एY मे भाटे, (अप्पेगइयापंचाणुबडयं मन निकालावइयं दुवालसविहं गिहिधम्म पडिवज्जिस्सामो) કેટલાક પાચ આશુત્રને માતશિલા ત્રતોને આ રીતે ૧૨ પ્રકારના ગૃહસ્થધર્મને धार शनायभाये माटे (अप्पेगटया) मा (जिणभत्ति रागेण)
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणी टीका अ१म. २४ महावीर समवसरणम्
३११ जिनसेवानुरागेण 'अप्पेगइया' अप्येके-'जोयमेयंतिकटु' जोतमेतत्-जीत परम्परागत आचारः, आस्माकमितिकृत्वा पहाया' इत्यादि, स्नाताः कृतथलि. कर्माः कृतकौतु मङ्गलप्रायश्चित्ताः शिरसा कण्ठे मालकृताः कण्ठे परिधृतमालाः आविद्धमणिसुवर्णाः कल्पितहागड़हारत्रिसरिकपालाम्बप्रलम्बमानकटि पत्रकाः सुकृतशोमाभरणाः प्रवरवस्त्रपरिहिताः परिहितप्रवरवस्त्राः, चन्दनावलि भमानगरीराचन्दनचर्चितसङ्गिः, एतादृशाः पन्तः, तया अपये के केचन हयगताः, एवं गजरथशिविकास्यन्दमानीगताः, अप्ये के पादविहारचारिणः पुरुषन्दयुक्ताः महता उत्कृष्टसिंहनादयोलकलकलरवेण समुद्रस्चभूतमिव जिन भक्ति के अनुराग से (अप्पे गईया) और कितनेक (जियमेयंति क्टु) मनुष्य यह हमारा परंपरागत आचार है इसकी परिपालना के निमित्त प्रभु के पास जानेको कटिबद्ध हुए ! सो उन्होने “हाया" स्नान किया। स्नान कर वलिकर्म किया अर्थात् वायस आदि पक्षियोको अन्नादि का भाग दिया। कौतुक मंगल एवं दुस्वप्न आदि जनित अशुभ की निवृत्ति के लिये प्रायश्चित्त कियो । कंठमे मालाएँ धारणा की। मणि एवं सवर्णों के हार अर्धहार आदि पहिरे । कालोमे लंबे लंवे लटकते हुए कुंडल आदि धारण किये । कटिमें कन्दौरे पहिरे । वेश कीमती वस्त्र पहिरे। चंदन आदि सुगंध द्रव्यों से शरीर को चीर्चित किया। इस प्रकार सज धज कर कितनेक मनुष्य तो घोडों पर सवार हए कितनेक हाथियों पर, कितनेक रथों पर, कितनेक शिविकाओं (पालखीयों) पर, कितनेक स्यन्दनों (तामजानों) पर और कितनेक पैदल ही मनुष्य समूह से युक्त होकर चल दिये । भिन्न २ प्रकार के ५४ मन मतिना मनुरागथी (अप्पेगडया) भने ४८॥ (जीयमेयंति क) માણસોએ એ સમજીને કે આ અમારે પરંપરાગત સદાચાર છે. એના પાલન માટે प्रभुनी पासे ४१ तैयार थया. तयाये पहाया' स्नान यु.स्नान ४ सिम કર્યું એટલે કે કાગ વગેરેને અન્ન વગેરેને ભાગ આપ્યો. કૌતુક મંગલ તેમજ
સ્વપ્ન વગેરેથી જનિત અશુભની નિવૃત્તિને માટે પ્રાયશ્ચિન કર્યું. કંઠમાં માળાઓ પહેરી કાનમાં લાંબા લાબા ઝૂલતા કુંડળ વગેરે પહેર્યા કેડે કોરા પહેર્યા. કિંમતી વä ધાણ કર્યા. ચંદન વગેરે સુગંધિત દ્રવ્ય દ્વારા શરીરને સુવાસિત કર્યું આ પ્રમાણે સુસજજ થઈને કેટલાક માણસે ઘોડા ઉપર સવાર થયા, કેટલાક હાથી ઉપર, કેટલાક રથ ઉપર, કેટલાક પાલખીઓ ઉપર, કેટલાક સ્પન્દન (તામામ) ઉપર, અને કેટલાંક પેદળ જ માણસના ટેળાઓમાં મળીને ચાલ્યા. અનેક જાતના શબ્દો ઉચ્ચા
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________
शाताधर्मकथाङ्गसूत्रे समुद्ररवाकुलामत्र राजगृहं कुर्वन्तः' इति । रायगिहस्स नयरस्स' राजगृहस्य नगरस्य 'मज्जं मज्झेणं' मध्यमध्येन ‘एगदिसिं' एकस्यादिशि, 'एगाभिमुहा' एकाभिमुखा. एक मगन्तं अमिअभिगतं मुखं येषां ते तथा भगवदभिमुखा इत्यथः, निर्गच्छन्ति, 'इमं च णं' अस्मिन् समये च खलु मेघकुमारः 'उपिपामायवरगए' उपरिप्रासादवरगतः प्रासादवरोपरिभूमिकस्थ; 'फुटमाणेहिं' स्फुटद्भिः गद्यमानः 'मुयंगमत्थएहि' मृदङ्गमस्तकैः यावद मानुष्यकान् भोगान् भुञ्जानः 'रायमग्गं च' राजमार्ग च 'ओलोएमाणे२' अवलोकमानः२ एवं च ग्वलु विहरति आस्ते। ततः खलु स मेघकुमारस्तान् बहुनुग्रान् एकस्या दिशि६,०६ करते हुए ये सब चल रहे थे। उनके उन शब्दों से राजगृह नगर पया मालूम हो रहा था कि मानो वह समुद्र के ध्वनि से ही आकुल काकुल सा हो रहा है। इस तरह होते हुए वे सब (रायगिहस्स नयरस्म मज्झमझणं एगदिसि एगाभिमुहा निगच्छंति ) राजगृह नगरके ठीक बीचो बीच से होकर एक ही दिशा की ओर एकाभिमुख होकर चल दिये। (इमंच णं मेहेकुमारे उप्पि पासायवरगए फुटमाणे मुयग मत्थएहिं जात्र माणुस्मए कामभोगे मुंनमाणे रायमग्गं च ओलोग्रे २ अंवं च ण विहरइ ) इम समय मेघकुमार अपने महल के उपर बैठा हुआ था। उसका समय जैमा पहले बतलाया गया है कि बाजोंकी मधुर नियों के श्रवण से तथा उनम २ ३२ प्रकारके नाटकों के कि जिनमे अपने ही शौर्य आदि गुणों का प्रदर्शन रहता था अवलोकन से व्यतीत होता था। इस प्रकार मनुष्य भव संबन्धी कामभोगों को भोगता हथा वह अपना समय आनंद के साथ व्यतीत कर रहा था। उस मेघરતા તેઓ બધા જઈ રહ્યા હતા. તેમના ઘોઘાટથી રાજગૃહનગર જાણે કે સમુદ્રની
भ शुतिया २यु तु माशते ते मया (रायगिहस्स नयरम्स मज्झ मज्झेणं एगदिसि एगाभिमुहा निग्गच्छति) गृह नगनी क्थ्ये थने मेशि त२५ मेमिभुज थाने 13 Pा हुता (इमे मेहे कुमारे उदि पासायवरगए फुटमागहि मुयंगमस्थए हिं जान माणुग्यए कामभोगे भुंजमाणे गयम ग्ग च ओलोपमाणे? एवं च णं विहरड) ते मते भेभा२ पोताना महसनी ઉપર બેઠે હતું. તેને વખત જેમ પહેલા વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે તેમ-વાજાએની મધુર ધ્વનિઓના શ્રવણથી, તેમજ ઉત્તમોત્તમ પ્રકારના નાટકના–કે જેમાં પિતાના જ શૌર્ય વગેરેનું પ્રદર્શન રહે છે–અવેલેકન કરતા જ પસાર થતો હતો આ પ્રમાણે મનુષ્યભવના કામો ભગવતે તે પિતાને વખત સુખેથી પસાર કરતો
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१३
अनगारधर्मामृतवर्षिणी टीका. अ १ स. २४ महावीर समवसरणम् एकाभिमु वान् निर्गच्छतः पश्यति, दृष्ट्वा 'कंचुइपुरिसं' कञ्चकिपुरुष अन्तःपुरमाहरिकं शब्दयति, शब्दयित्वा एवमवादीत्-कि खलु भो देवानु. प्रिय ! अद्य राजगृहे नगरे 'इंद महेइ वा' इन्द्रमहः इन्द्रोत्सवः 'इ' इत्यलंकारार्थः वा शब्दः समुच्चयार्थकः, 'खंदमहे इवा' स्कन्दमहः स्कन्दा-शिवपुत्रः कार्तिकेयः इ शब्दो वा शब्दश्च पूर्ववद् व्याख्येयः। एवं-'रुद्दसिव वेसमणनागनक्खभूयतलायरुक्खचेइयपचय उज्जाणगिरि जत्ताइवा' रुद्रः-एकादशमु रुद्रेषु कश्चिद् रुद्रविशेषः, शिवा-प्रसिद्धः, वैश्रमणः यक्षराजः-कुबेरः नागःभवनपतिविशेषः, यक्षभूतोव्यन्तरविशेषौ, नदी प्रसिद्धा, तडागः जलाशयः कुमारने उस समय राजमार्ग की ओर देखा। (तएणं से मेहेकुमारे ते बहने उग्गे जाव एगदिसि एगाभिमुहे निगच्छमाणे पासइ) तो उसे ज्ञान हुवा कि ये सब उग्र आदि के वंश के मनुष्य आज जो एक ही दिशा की तरफ एक लक्ष्य बांधकर जो जा रहे हैं सो क्या कारण है ? इस प्रकार विचार कर आते ही उसने उसी समय (कंचुइपुरि से सहावेड) कंचुकी को बुलवाया-और (सहोवित्ता) बुलाकर (एवं वयासी) उससे ऐसा कहा-(कि गं भी दवाणुप्पिया अन्जरायगिहे नयरे इंदमहेइवा खंदमहेइ वा एवंरुदसिववेसमणनागजक्खभूय नइतलाय सक्खवेईय पन्वय उजाण गिरिजत्ताइत्ता ) भो देवानुपिय ? क्या आज राजगृह नगर मे इन्द्र महोत्सव है अथवा कार्तिकेय का कोई उत्सव है, अथवा ११ रुद्रोमे से किप्ती ऐक रुद्रका उत्सव है अथवा शिव का उत्सव है ? या यक्ष राजका उत्सव है ? या किसी भवन पति देव विशेष का उत्सव है ? या कि किसी यक्ष, का या भूत का उत्सत्र डतो. ते समय मेघमारे २०१४ मा त• नेयु (तएणं से मेहे कुमारे ते वहवे उग्गे जाव एगदिसि एगाभिमुहे निगच्छमाणे पासइ) मा ५ वगेरे વંશના બધા માણસે એક લક્ષ્ય રાખીને એક જ તરફ જઈ રહ્યા છે તેનું શું કારણ छ ? २LA विया२ थतi तेरे तरत (कंचुइपुरिसे सावेइ) युधीन मालाव्या भने (सद्दावित्ता) गोदावीन एवं वयासी किंणं भो देवाणुप्पिया? अन्ज रायगिहे नयरे इंदमहेइबा खंदहेहइवा एवं मद्दसिववेसमणनाग जक्ख भूयनइतलायरुक्खचेइयपचय उजाणगिरिजत्ताइवा) હે દેવાનુપ્રિય શું આજે રાજગૃહનગરમાં ઈન્દ્ર મહોત્સવ છે, અથવા કાર્તિકેયને કેઈ ઉત્સવ છે અથવા અગિયાર રૂદ્રમાંથી કેઈ એક રૂદ્રને ઉત્સવ છે, અથવા યક્ષરાજને (કુબેર) ઉત્સવ છે, અથવા કેઈ ભવનપતિ દેવ વિશેષ ઉત્સવ છે. અથવા
४०
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________
=म्मारक
ज्ञाताधर्म कथासूत्रे 'तालाब' इति भाग प्रसिद्रः, 'रुख' वृक्षः प्रतीत', 'चेइय' चैत्यः== चिह्नविशेषः समावृक्षो का 'पन्चय' पर्वतः उज्जान' उद्यानम्, 'गिरिजत्ता' गिरियात्रा. एनां रुद्रादीनामुत्सवः किम् ? 'जओण' यतः खलु बहव उग्रा यावद् एकस्यां दिशि एकाभिमुखा निर्गच्छन्ति । ततः खलु स कञ्चुकिपुरुषः श्रमणम्य भगवतो महावीरस्य :गहियागमणपत्रत्तिए' गृहीतागमन प्रवृत्तिकः = आगमनवृत्तान्तज्ञः, मेघकुमारमेवमवदत् - नो खलु हे देवानुप्रिय । अद्य राज गृहे नगरे इन्द्रमायावद् गिरियात्रा वा, यत् खलु एते उग्रा यावद् एकस्यां दिशि एकाभिमुखा निर्गच्छन्ति, एव खलु हे देवानुप्रिय ! भ्रमणो हे कहा कि उत्सव है - क्या किसी नदी का, या जलाशय को. या किमो चैत्य वृक्ष का, या किमी के स्मारक का पर्वन का, उद्यान का, हिमी गिरिका उत्सव है क्या ? (जओ णं बहवे उग्गा जाय एर्गादिसिएनमिमुहा णिग्गच्छति ) जो ये सब के सब उम्र आदि रंग वाले व्यक्ति एक ही तरफ एक लक्ष्य बांधकर चले जा रहे हैं । (तरणं से कंचुड पुनि समगम्म भगाओ महावीरस गहियागमगावत्तिय मेह कुमारं एवं वासी ) इस प्रकार मेवकुमार की बात सुनकर उस कंचुकी ने कि जिसे श्रवण भगवान महावीर के भनेका वृतान्त पहिले से ज्ञात हो चुका था मेवकुमार से ऐसा कहा - ( न खलु देवाणुप्रिया ? अजं गय गिरणवरे इस हेडवा जार गिरिजाडवा) भो देवानुप्रिय ? ओज राजगृह नगर मे इन्द्र महोत्सव आदि कुछ नहीं है और न कोई नदी से लेकर निरपर्यन्त कोइ उत्सव ही है (जन्न एएउग्गा जान एसदिसि एगा मिमुहा निगच्छति ) फिर भी जा ये सब उग्र आदि वंश के जन एक અનાવા કાના ઉત્સવ છે? શું કાઇ નદી જલાશય, પર્વત ઉદ્યાન અથવા કોઇ ગિરિના ઉત્સવ છે? । जब उगाना दिएगाभिमुहा णिगच्छति ) है आ णधा ઉગ્ન વગેરેના વશવળા વ્યક્તિ એક જ તરફ એક લક્ષ્ય રાખીને ચાલ્યા જાય D. (तणं सेकंड पुरिसे समजस भगाओ महावीरस्म गहियागमण मेहंकुमार पर बयासी । थाइते मेघकुमारनी बात सलणीने ते अश्रुકીક જૈને શ્રમણુ ભગવાન માીના પધારવાના સમાચાર પહેલેથી જ હતા— तो गन्नेऽधु ं उ-( नो देवा ? अज्ज गर्या गहनगरे द मजा गिरिजाह वा ) हे देवानुप्रिय । शुशुद्ध नगरमा खाने इन्द्रि મહા સવ વગેરે કંઇ નથી અથવા નદીથી માડીને ગિરિ સુધીના કાઈ ઉત્સવ પણ નથી (जन्नए एग्गा जाव दिएगामिह निगच्छति छतांशु ने
.
३५
કાઇ યક્ષ યા ભૂતના ઉત્સવ છે કાઇ ચૈન્ય વૃક્ષ, કાઈ સ્માર્ક,
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका अ १ सू. २४ महावीरसमवसरणम् भगवान महावीर आदिकरस्तीर्थफरः इह-अस्मिन् मंगधदेशे अागता प्रामा नुग्रामं विहरन् समागतः इत्यर्थः, वह संपत्ते' इह अस्मिन् राजगृहे नारे संप्राप्तः 'इह समोस ढे' इह-अत्र समरसृत: अस्मद्भाग्योद येन समागत 'ति भावः। इहै। रानगृहे नगरे शुगशिल के चै-ये-उद्याने यथा पतिरूप यावद्-अवग्रहमवग्रद्य स प मे न तपमाऽऽत्मानं भावपन् विहरति=विराजते ॥सू० २४॥ - मूलम्तएणं से मेहे कंचुइज्जपुरिस्स अंतिए एयमहं सोचा णिसम्महतुढे कोडंबिय पुरिसे, सदावेइ सदाबित्ता एवं वयासी-खिप्पामेवभो देवाणुप्पिया ! चाउग्घंट आसरहं जुत्तामेव उवटुवेह, तहति उवणति । तएणं से मेहे पहाए जाव सव्वालंकारविभूसिए चाउग्घंटे आसरहं दूरूढे समाणे सकोरंटमल्लदामेणं छत्तेणं धारिजमाणेणं महया भडचडगरविंदपरियोलसंपरिकुडे रायगिहस्स नगरस्स दिशा की ओर एक ही लक्ष्य बांध कर जा रहे हैं (एवं खलु देवाणुप्पिया) उसका कारण हे देवानुप्रिय ? यह है कि (ममणे भगवं महावीरे ओडकरे। तित्थकरे इहमागए इह संपत्ते, इह समोयढे इह चेव रायगिहे नयरे गुणसिलए चेइए अहापडिस्वे जाब विहरइ) श्रमण भगवान् महावीर जो आदिकर, एवं तीर्थकर हैं यहां पधारे हुए हैं और ग्रामानुग्राम विहार करते हुए वे आज इस राजगृहनगर में हमलोगों के भाग्योदय से आ पहुँचे है। यहां के गुणशिलक नामक उद्यान • यथा प्रतिरूपक यावत् अवग्रह ग्रहण कर तप और संयम से आत्मा को भावित करते हुए विराजे हैं।स.२४॥
આ બધા ઉગ્ર વગેરેના વશજને એક દિશા તરફ એક જ લક્ષ્ય રાખીને જઈ રહ્યા છે. (एवं खलु देवाणुप्पिया) हेवानु प्रिय ! तेनु ॥२६५ ये छ (समणे भगवं महावीरे आइकरे तित्थकरे इहमागए इह संपत्ते, इह समोसढे इह चेव रायगिहे नयहे गुणासिलये चेइए अहा पडिरूवे जाव विहरइ) શ્રમણ ભગવાન મહાવીર-કે જેઓ આદિકર (સ્વશાસનની અપેક્ષાએ ધર્મની આદિ કરનારા) અને તીર્થકર છે–અહીં પધાર્યા છે. એક ગામથી બીજે ગામ વિહાર કરતા તેઓ આજે રાજગૃહ નગરમાં અમારા સૌભાગ્યના ઉદયથી આવ્યા છે. અહીંના ગુણશિલક નામના ઉદ્યાનમાં યથા પ્રતિરૂપક યાવત્ અવગ્રહ ગ્રહણ કરીને તમે અને સંયમ દ્વારા આત્માને ભાવિત કરતા તેઓ વિરાજે છે સૂત્ર ૨૪
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१६
ज्ञाताधर्मकथाङ्गलत्रे
मज्झं मज्झेणं निग्गच्छिइ, निग्गच्छत्ता जेणामेव गुणसिलए चेइए तेणामेव उवागच्छइ, उवागच्छिात्ता समणस्स भगवओ महावीरस्स छत्ताइछत्तं पडागाइपडागं विजाहरचारणे जंभस्य देवे ओवयमाणे उत्पयमाणे पासइ पासित्ता चाउरघंटाओ आसरहाओ पच्चोरुहह, पञ्च्चोरुहित्ता समणं भगवं महावीरं पंचविहेणं अभिगमेणं अभिगच्छह, तंजहा - सचित्ताणं दव्वाण विउसरणयाए१, अचित्तादव्वाणं अविउ सरणयाए२, एगसोडिए उत्तरा संग करणेणं, चक्र, प्फा से अंजलिपग्गहेणं४, मणसो एगन्ती करणेणं५, जेणामेव समणेभगवं महावीरे तेणामेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता समणं भगवं महावीरं तिक्खुत्तो आयाहिणं पयाहिणं करेइ करिता वंदइ णमंसड़, वंदित्ता णमंसित्ता समणस्स भगवओ महावीरस्स नच्चासन्नेनाइदूरे सुस्सूसमाणे नमसमाणे अंजलिउडे अभिमुहे विणणं पज्जुवासइ, तरणं समणे भगवं महावीरे मेघकुमारस्स तीसे य महइ महालियाए परिसाए मज्झगए विचित्तं धम्ममाइकक्खड़ जहा जीवा वज्झंति मुच्चंति जह य संकि लिस्संति धम्मका भाणियव्वा जाव परिसा पडिगया । सू० २५ ॥
टीका – 'तपणं से मेहे' इत्यादि, ततः खलु स मेत्रकुमारः कंचुइज्ज पुरिसस' कंचुकीय पुरुषस्य = अन्तःपुरप्रयोजननिवेदकद्वारपालस्य 'अंतिए' अन्तिके समीपे तन्मुखादित्यर्थः 'एयमहं' एतमर्थ = ' श्रीमहावीरः स्वामी समा
'से मेहेकुमारे' इत्यादि
टीका -- (तएणं) इसके बाद ( से मेहे) उस मेघकुमारने कचुहज्जपुरिसम्म कंचु की पुरुष के (अंतिए) पास से (एयम सांचा) इस बान
'तगण से मेहेकुमारे' इत्यादि ।
टीडार्थ - (तष्ण) त्यारणाह ( मे मेहेकुमार ) भेघकुमारे ( के चुइज्जपुरिमस्म : युडी yṣull (gfaq) rád ( qaaż Bìai) su qra zuewilà (foam )
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________
=
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका अ १ सू २५ मेघकुमारस्य भगवदेश नादिनिरूपणम् ३१७ गतः एतद्रूपं श्रुत्वा निशम्य हृष्टतुष्टः कौटुम्बिक पुरुषान् = राजसेवकान् शब्दयति, शब्दयित्वा एवमवदत् = एवमाज्ञापयत् क्षिप्रमेव भो देवानुप्रियाः 'चाउघंट' चातुर्घटं = चतस्रो घंटालंचमाना यरिमन् तं 'आसरहं' अश्वरथं = अश्वरोद्यो रथस्तं 'जुत्तामेव' युक्तमेव = अश्वैरुपेतं, उबवेह' उपस्थापयत सज्जीभूतं कृत्वाऽत्र समानयन ते च 'तहत्ति उवर्णेति' तथेति भवदाज्ञानुसारेण कार्य सम्पाद यिष्यामः इत्युक्त्वा तथैत्र उपनयन्ति रथमानयन्तीत्यर्थः । ततः खलु स मेघकुमारः स्नोतः यावत्सर्वालंकारविभूषितः चातुर्घण्टम्, अश्वरथं 'दुरूढे समाणे' दुरूढः=आरूढः सन् सकोरण्टमाल्यदाम्ना छत्रेण त्रियमाणेन भृत्यघृतेन 'महया भडचडगरदिपरियाल परिबुडे' महाभट करवृन्दपरिवार संपरिवृतको सुनकर (णिसम्म) और उसका अच्छी तरह विचार कर (तु) बहुत अधिक हर्षित होता हुआ संतुष्ट हुआ । पश्चात् उसने (कोडुंचियपुरिसे सदावे) राज सेवकों को बुलवाया (सदावित्ता एवं वयासी) बुलाकर उनसे ऐसा कहा (खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया) हे देवानुमियों ? तुम शीघ्र ही (चाउघंट आसरहं जुत्तामेव उवट्ठवेह) चारघंटे वाले रथ को - घोडे जोन कर ले आवो (तहत्ति उवर्णेति) वे भी 'तथेति' आप की आज्ञानुसार हर कार्य संपादित करेंगे' कहकर रथ को तैयार कर ले आए। (तपुर्ण मेहे पहाए नाव सव्वालंकारविभूसिए चोउग्घटं आसरह दुरूढे समाणे) जब सज्जीभूत होकर रथ आकर उपस्थित हो गया-तव मेघकुमार चार घंटो से सुशोभित उस रथ पर स्नानादि से निवट कर और समस्त अलंकारों से सुसज्जित हो कर रथमें बैठ गये (कोरंट मल्लदामेणं छत्तेणं धरिअने तेने! सारी पेठे विचार रीने ( हट्टतुट्टे) महुन प्रसन्न थतो, संतुष्ट थयो. त्यार माह तेले (कोडुंबिय पुरिसे सहावेइ ) रा सेवने मोसाच्या ( सद्दावित्ता एवं वयासी) खोसावीने तेभने धुंडे ( खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया) हे हेवानुप्रिय ! तमे सत्वरे चाउघंटं आसरहं जुत्तामेव उद्ववेह ) यार घंटवाजा स्थने घोडा लेतरी सावे ( तहन्ती उवर्णेति ) तेथे पशु तथेति—उहीने २थ सन्लवीने सच याव्या ( त एणं से मेहे हाए जाव सञ्चालंकारविभूसिए चाउरघंटं श्रासरहं दुरूढे समाणे ) ल्यारे सन्न्न थयेो रथ भावी ગયા ત્યારે મેઘકુમાર ચાર ઘટાઓથી સુÀાભિત રથ ઉપર સ્નાન વગેરે કાર્યથી निवृत्त थर्धने मने समस्त भारोथी सुसन्न्ति थाने मेसी गया. सकोरंटमलदामणं छोणं धरिजम | णेणं) मेसतांनी साथेन नाउरे तेभना थर औरंट પુષ્પાની માળાવાળા છત્ર તાણી દીધા. ( महया भडचडगरविंद परियाल संपरि
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१८
ज्ञाताधर्म कथासूत्रे महाभटानां महायोधानां चटकरवृन्द विरतीर्ण समूह; नद्रूपो यः परिवार, नेन संपरिवृता-संयुक्तः राजगृदृस्य नगरम्य मध्यमध्येन निर्गच्छति, निर्गत्य यत्रैव गुण शिलक चैत्यं तत्रैवोपागच्छति, उपागत्य श्रमणस्य भगवतोमहावीररयातिशयमहिम्ना 'छत्ताइछत्त' छत्रातिछत्र-छत्रोपरिछत्र 'पडागाइपडागं' पताकातिपताकां छत्रमतिक्रम्य स्थितमित्यतिछत्रं छत्रां चातिछचं चेति छत्रातिछत्रं छत्रोपरिच्छत्रमित्यर्थः एवं पताकोपरिपनाकाम , 'विज्जाहरचारणे विद्याधरचारणान् तत्र धरन्तोतिधराः, विद्यया धरा विद्याधरा: वैतात्यपुराधिपतयः, चारणा:चरणम् आकाशे गमनागमनं तहियते येषां ते चारणा:-विधाचारणा जंघाचारणामुनिविशेषास्तान्, 'जंभएयदेवे' जुम्भकांश्च देवान् व्यंतरविशेषान् 'ओवयमाणे' अवपततो-गगनादवतरतः 'उप्पयमाणे' उत्पततः भूतलादुत्पततः 'पासइ' पश्यति पामित्ता' दृष्ट्वा त्यागिनो वीतरागस्य मर्यादामवगम्य चातुजमाणेण) सवार होते हीभृत्यने उनके ऊपर कोरट पुष्पो की माला से युक्त छत्रतान लिया। (महया मडचडगरविंदपरियालसंपरिवुडे) इस तरह महाभटों (योधाओं) के विस्तीर्ण सम्रह रूप परिवार से संयुक्त होकर वे मेघकुमार (रायगिहस्स नयरस्स मजा मज्झणं निग्गच्छइ) राजगृह नगर के ठीक बीचो बीच से होकर निकले। (निगच्छित्ता जेणामेव गुण सिलए चेहए तेणामेव उवागच्छड) निकल कर जहां गुण शिलक चैत्य था वहां गये। (उवागच्छित्ता समणस्स भगवओ महावीरस्स छत्ताईच्छत्तं पड़ा. गाइपडागं विजाहरचोरणे जमएयदेवे ओवयमाणे उप्पण्यमाणे पासइ) जाकर उन्होंने भगवान महावीर के अतिठाय कि महिमा से छत्र के ऊपर छत्रको वजा के ऊपर ध्वजा को, विद्याधरों को तथ। चारण ऋद्धि के धारक मुनियों को एवं जूभक देवों को आकाश से नीचे उतरते हुए तथा भूमि चुडे) 20 प्रमाणे माटो (योद्धामा) ना विशाल समूड ३५ परिवार युदत भेमार (रायगिहस्प णयरस्स मज्झ मज्जेणं निग्गच्छइ ) रामनगरनी ही पथ्य यने नया (निगच्छित्ता जेणालेय गुणसिलए । तेणामेव उवागुच्छ) नजाने त्या शशी थैत्य तु त्यां गया (जवागच्छिता समणम्म भगवओ महावीरस्म छत्ताइछापडागाइपडागं विज्जाहरचारणे
भएय देवे ओवयमाणे उप्पयमाणे पास.) ने भारी मावान महावीरनी અતિશય મહિમાથી છત્રની ઉપર છત્ર ને, ધ્વજાની ઉપર ધજા ને, વિદ્યાઘરાને, તેમજ ચારણ વ્યક્તિને ધારણ કરનારા મુનિઓને અને ઝભક દેને આકાશમાંથી नीय तरता तेभ भिथी ६५२ vu caया (पासित्ता चाउरघंटाओ आसर
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१९
अनगारधर्मामृत टीका अ. १ २९ सेघकुमारस्वभगनदेर्शनादिनिरूपणम् घटकात् अश्वरथात् 'पच्चोरुहइ' प्रत्यवरोहति = अवतरति 'पच्चोरुहिता' प्रत्य वरुह्य = अवतीर्य श्रमणं भगवतं महावीरं पञ्चविधेन अभिगमेन अभिगच्छति, तत्राभिगमः=सावद्यादिव्यापार परिहारपूर्वक सविनयं त्यागिनः समीपे गमनं, तेन 'जहा' तद्यथा - तेऽभिगमा यथा - 'सचित्ताणं दव्वाणं विसरणयाए ' सचित्तानां द्रव्याणां सचिन्तपुष्पताम्बूलादीनां द्रव्यागां= वस्तूनां 'विसरणयाए ' व्युत्सर्जनया = परिहरणेन १ 'अचित्ताणं दन्त्राणं अविसरणयाए अचित्तानां द्रव्याणां= खालकारादीनां अभ्युत्सर्जनया= अपरित्यागेन, तत्रापि छत्र, खङ्ग-वाहन - मुकुट चामर - लक्षणानि राजचिह्नानि तु परिहर्तव्यान्येवेति नियम: २, 'एगमाडिय उत्तरासंग करणे गं' एकशाटिकोत्तरासंगकरणेन, तत्र एका =स्यूत रहितैकसंख्यका 'साडिया' शाटिकान्यत्र तथा उत्तरासंगकरणं यतनार्थं मुखो परिधारणं तेन ३, 'चक्बुप्फा से अंजलिपग्गहेणं' चक्षुः स्पर्शे = दर्शने सति 'अंजलिपग्गहेणं' अञ्जलि प्रग्रहेण करद्वय संयोजनेन ४, 'मणसो एमती करणेणं' से जाते हुए देखा । (पासित्ता चाउघंटाओ आसरहाओ पच्चोरुहड) देखते ही मेघकुमार अपने चातुर्घट रथ से वीतरागमभु की विनय की भावना से नीचे उनरे (पच्चो रुहित्ता समणं भगवं महावीरं पंचविहेणं अभिगमेणे अभिगच्छङ) नीचे उतर कर वे श्रमण भगवान् महावीर के सन्मुखसा पांच प्रकार के अभिगमनसे निरवद्य व्यापार परिहार पूर्वक वडी विनय के साथ गये । सावद्यव्या पार परिहारपूर्वक विनय के साथ त्यागी के पास जाना रूप जो अभिगम है वह पांच प्रकार का है- (तं जहा ) वे पांच प्रकार इस तरह से हैं - (सचिताणं दव्वाणं विसरणयाए१, अचित्तणं दव्वाणं अविसरणयाए२, एग साडियउत्तरासंग करणेणं३, चक्खुप्फासे अंजनिपग्गहे ४, मणसो एगची करणे ५) सचित्त पुष्प ताम्बूल आदि पदार्थों का परिहार करनार,
वख हाओ पञ्चोरुहs ) लेतां भेधकुमार पोताना यातुर्घटं रथ उपरथी वीतराग अलुनी सांभे विनयनी भावनाथी नीचे उतरी चडया ( पच्चोरुहित्ता समणं भगवं महाविरं पंयविणं अभिगमेणं अभिगच्छइ ) नीचे उतरीने तेथे श्रभाशु ભગવાન મહાવીરની સામે સાવદ્ય વ્યાપાર પરિહાર પૂર્વક બહુ જ વિનયની સાથે ગયા. સાવદ્ય વ્યાપાર પરિહાર પૂર્વક વિનય સહિત થઈને ત્યાગીની પાસે જવુ રૂપ ? ‘अभिगम' 'छे, ते चांय अमरनो छे - ( त जहा ) ते या प्रभागे छे - (सचिताणं दव्वाणं विउसरणयाए १, अचित्ताणं दव्वाणं अवि उसहणयाए २, एग साडिय उत्तरासंगकरणेणं ३, चक्खु फासे अंजलि पग्ग ४, मणसो एगत्ती करणेणे ५, ) सथित पुष्य तांबूस वगेरे, पढार्थाने त्यन्वा १, વસ અલકાર વગેરે જે અચિત્ત દ્રવ્ય છે તેમના ત્યાગ કરવા નહિ, આ બધામાં
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२०
-
ज्ञाताधर्म कथा मुत्रे मनस एकत्रीकरणेन=चित्तैकाग्रत्वविधानेन अभिगच्छतीत्यनेन सम्बन्धः, यत्रैव श्रमणो भगवान् महावीरस्तत्रोपागच्छति उपागत्य श्रमण३ त्रिकृत्वः आदक्षिण प्रदक्षिणं करोति कृत्वा वन्दने नमस्यति, वन्दित्वा नमस्थित्वा श्रमणस्य३ नात्यासन्ने नातिदूरे शुश्रूषमाणः नमस्यन् अञ्जलिपुटे कृत्वा विनयेन पर्युपास्ते । ततःखलु श्रमणो भगवान् महावीरः मेघकुमारस्य तस्याश्च 'महइमहालयाए अलंकार आदि जो अचित्त द्रव्य है उसका परित्याग नही करना, इनमें भी जो छत्र खर्गे वाहन मुकुट चोमर, आदिरूप जो राज्य भूति है उसका तो त्याग ही करना कहा गया है। बिना सीह हुई एक शाटिका से उत्तरासग करना भगवान को देखते ही दोनों हाथ जोडना, और चित्त की एकाग्रता करना । ( जेणामेवसमणे भगवं महावीरे तेणामेव उवागच्छइ) उस तरफ जाकर जहां भगवान् महावीर विराजमान थे वहां पहुँचे। (उवागच्छित्ता समणं भगवं महावोरं तिवखुत्तो आयाहिणं पयाहिणं करेइ) पहुँच कर उन्होंने श्रमण भगवान् महावीर को तीन वार आदक्षिण प्रदक्षिण पूर्वक नमस्कार किया । (करिता वंदह, णमंसह ) नमस्कार करके उनकी बन्दना की पुनः नमस्कार किया । ( वंदित्ता णमंसित्ता) वंदना नमस्कार करके (समणस्स भगवओ महावीरस्स नाइदुरे नच्चासन्ने सुस्मृसमाणे नमंममाणे अंजलिउडे अभिमुहे विणणं पज्जुत्रासह) फिर वे भगवान महावीर के न अधिक पास और न अधिक दूर बडे विनय के साथ दोनों हाथ जोड कर सनमुख बैठ गये । (तरणं समणे भगवं महावीरे मेघकुमारस्य પણ જે છત્ર, ખ, વાહન, મુકુટ, ચામર વગેરે જે રાજય ત્રિભૂતિ છે, તેમને તા ત્યાગ કરવા જ કહેવામાં આવ્યે છે . વગર સીવેલી એક શાટિકાથી ઉત્તરાસગ કરીને लगवानने लेने णने हाथ लेउवा भने यित्त अ . ( जेणामेत्र समणे भगव महावीरे तेणामेत्र उवागच्छइ ) त्यां न्हाने भ्यां भगवान महावीर वीशन्ता हृता त्यां पडेंग्या. ( उवागच्छित्ता समणं भगवं महावीरं तिक्खुत्तो आग्राहिणं पया हिणं करेड) हथीने तेमागे श्रभथु लगवान महावीरने त्रवार मा दृक्षिशुभ दृक्षिणा पूर्व वारंवार नभस्टार . ( करित्ता बंदर, णमसइ ) नमस्सार ने तेमनी वंदना हुई। मने पूरी नमस्र . ( वंदित्ता णमंसित्ता) वहन भने नमस्२रीने (समणस्स भगवओ महावीरस्स नाइदूरे नच्चासन्ने सुस्स समाणे णमसमाणे अंजलिउडे अभिगृहे त्रिणएण તેઓ ભગવાન મહાવીરની વધારે નજીક પણ નહિ અને વધારે गहु नम्र लावे बने हाथ लेडीने सामे मेसी गया. (तएणं
पज्जुत्रासह ) पछी દૂર પણ નહિ; વળી समणे भगवं
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्पिणीटीका.अ १स. २६ मे प्रकुमारस्य भगवदर्शनादिनिरूपणम् ३२१ अतिमहत्याः परिषदः विवित्रं धर्म श्रुतचारित्रलक्षणम् 'आइक्खइ' आख्यातिकथयति-'यथा जीवा वध्यन्ते मुच्यन्ते यथा च संक्किश्यन्ते दःखमनमन्ति' धर्मकथा भणितव्या यावत् परिषत् परिगता विस्तरव्याख्यानं तु मत्कृतोपा. सफदशाङ्गसूत्रस्यागारधर्मसञ्जीवन्या टीकायां विलोकनीयम् ।।मु० २५||
लम्त एणं से मेहे कुमारे समणस्त भगवओ महावीरस्स अंतिए धम्मं सोचा णिसम्म हट्टतुटे समणं भगवं महावीरं तिक्खुत्तो आयाहिणं पयोहिणं करेइ, करित्ता वंदइ, नमसइ, वंदित्ता नमंसित्ता एवं वयासी-सदहामिणं भंते! निग्गंथं पावयणं, एवं पत्तियामि गं भंते ! रोयामि णं भंते ! अब्भुटेमि णं भंते ! निग्गंथं पावयणं, एवमेयं भंते! तहमेयं भंते!, अवितहमेयं अंते! इच्छियमेयं भंते ! पडिच्छियमेयं भंते! इच्छियपडिच्छियमेयं भंते! से जहेव तं तुब्भे तीसे य महामहालियाए परिसाए मझगए विचित्तधम्ममाईक्खड) इसके बाद श्रमण भगवान महावीरने बडी परिषद में श्रुतचारित्ररूप धर्म का . उपदेश दिया। (जहा जीवा वज्झंति सुच्चंति जय संकिलिस्संति धम्म कहा भाणियवा जाब परिसा पडिगया) प्रभुने उपदेश बात कहा कि जीव किस प्रकार कर्मों का बंध करते हैं और किस प्रकार मुक्त होते हैं तथा वे किस प्रकार से दुःखो का अनुभव करते हैं। इस प्रकार धर्मकथा की न्याख्या सुन कर वह आई हुई परिषदा अपने२ स्थान पर गइ ? इस विषय का विस्तृत व्याख्यान मेरे द्वारा कृत उपासकदशांग सूत्र को आगार धर्म संजीवनो टीका से जान लेना चाहिये । ॥. २५।।' महावीरं मेघकुमारस्स तीसे य महइमहालियाए परिसोए मजगए विचित्त धम्ममाइक्खइ) त्या२ मा श्रम लगवान महावीरे भाटी परिषद (सा) भश्रुत यारि३५ घमनो उपहेश माध्य. (जहा जीवा वज्झंति मुच्चति जय संकिलिस्संति धम्मकहा भाणियव्या जाव परिसा पडिगया) પ્રભુએ ઉપદેશમાં કહ્યું કે જીવ કેવી રીતે કર્મોનો બંધ કરે છે અને કેવી રીતે મુકિત મેળવે છે, તેમજ તેઓ કેવી રીતે દુઃખ અનુભવે છે, આ રીતે ધર્મકથાની વ્યાખ્યા સાંભળીને તે પરિષદુ પોતપોતાના સ્થાને જતી રહી. આનું સવિસ્તૃત વ્યાખ્યાન મારી ઉપાસક દશાગ સૂત્રની અગાર ધર્મ સંજીવની ટીકાથી જાણું લેવુ જોઈએ. એ સૂત્ર રપ
४१
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२२
ज्ञाताधर्मकथासत्रे
वदह जं नवरं देवाणुप्पिया ! अम्मापियरो आपुच्छामि, तओपच्छा मुंडे भवित्ताणं पव्वइस्सामि, अहासुहं देवाणुप्पिया ! मा पडिबंध करेह । तएण से मेहे कुमारे समणं भगवं महावीरं वंदइ, नमसइ वंदित्ता नमसित्ता जेणामेत्र चाउग्धंटे आसरहे तेणमित्र उचागच्छड़ उवागच्छित्ता चाउग्घंटं आसरहं दूरुहइ, दूरुहित्ता महया भडचडगरपहकरेणं, रायगिस्स नगरस्स मज्झ मज्झेणं जेणामेव सए भवणे तेणामेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता चाउरघंटाओ आसरहाओ पच्चोरुहइ, पच्चोकहित्ता जेणामेव अम्मापियरो तेणामेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता अम्नादिऊणं पायवंदणं करेइ, करित्ता एवं वयासी - एवं खलु अम्मयाओ! मए समणस्स भगओ महावीरस्स अंतिए धम्मे णिसंते, से वि य से मे इच्छिए पडिच्छिए अभिरुइए । तपणं तस्स अभ्मापियरो एवं वयासी - धन्नोस तुमं जाया !, कयत्थोसितुमं जाय । !, कयलक्वणोसितुमं जाया ! जन्नं तुमे समणस्स भगवओ महावीरस्स अति धम्मे सिंते, से विय ते धम्मे इच्छिए पडिच्छिए अभिरुइए ! तणं से मेहेकुमारे अम्मापियरो दोच्चंपि तचंपि एवं वयासी - एवं खलु अम्मयासो ! मए समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतिए धम्मे निरुते से विय मे धम्मे इच्छियप (डेच्छियअभिरुइए तं इच्छाणि णं अम्मयाओ ! तुम्भेहिं अध्भपुन्नाए समाणे समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतिए मुडे भवित्ता अगाराओ अणगारियं पव्वइत्तए सू० २६॥
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणी टोका अ.सू. २६ मेघकुमारस्भगवर्शनादिनिरूपणम् ३२३
टीका-'तएणं से' इत्यादि । ततः खलु स मेधकुमारः श्रमणम्य भगचतो महावीरस्यान्तिके धर्म श्रुत्वा निशम्य हृष्टतुष्टः श्रमणं भगवन्तं महावीरं 'तिक्खुतो अय देशी शब्दः वारत्रयम् 'आयाहिणपयादिणं' आदक्षिणंप्रदक्षिणम्-आदक्षिणम्-आदक्षिणत पावोत्, दक्षिणपार्थादारभ्य प्रदक्षिण-स्वाञ्जलिपुटस्य परिभ्रमणपूर्वक ललाटे स्थापनं, 'करेइ' करोति, कृत्वा वन्दते, वन्दित्वा नमस्य ति, वन्दित्वा नमस्यित्वा एवमवदत्-'सदहामि णं भंते ! णिग्गंथं पावयणं' श्रद्दधामि यथार्थमिदमस्ती'त्येव विश्वसिमि, खलु हे भगवन् नैर्ग्रन्थं निर्ग्रन्थ
'तएणं से मेहेकुमारे' इत्यादि
टीका-इसके बाद से मेहेकुमारे वह मेघकुमार (समणस्स) श्रमण (भगवओ) भगवान् के (अंतिए) मुखारविंद से (धम्मं सोच्चा) श्रुतचारित्ररूप धर्म का व्याख्यान सुनकर (णिसम्म) और उसे हृदय में अवधारण कर (हतुडे) वहुन अधिक हर्षित हुआ संतुष्ट हुआ। बाद में (समणं भगवं महावीरं) श्रमण भगवान महावीर को तीन बार उसने आदक्षिण प्रदक्षिण पूर्वक वंदना की। अर्थात् दक्षिण पार्श्व से आरम्भ कर वाये तरफ ले जाना
और फिर अंजलिपुट को घुमाते हुए जो ललाट पर स्थापित किया जाता है इसका नाम आदक्षिण प्रदक्षिण है। इस क्रिया पूर्वक की उसने प्रभु महावीर को (वंदइ) वंदना की (नमंसइ) नमस्कार किया। (वंदित्ता नमंसित्ता) चन्दना नमस्कार करके (एवं वयासी फिर उसने इस प्रकार निवेदन किया। (सदहामिणं भंते) हे भदंत ? मैं श्रद्धा करता हूं आपके (निग्गंथं पाबयण)
'ताण से मेहे कुमारे' इत्यादि
21st (तए)ण त्या२ ६ (से मेहेकुमारे) मेधभार (समणस्स) श्रम (भगवओ) मावानना (अंतिए) भुभारपिंथी [धम्म सोच्चा] श्रुत यारित्र्य३५ धनु व्यायान सामनीन (णिसम्म) मने तेने यमो अवधार ४शन (हह तुट्टे) मई मुश थयो भने संतुष्ट थयो. त्या२ पछी (समणं भगव महावीर) श्रवण भगवान महावीरनी a quत तभणे माक्षिा प्रक्षिा पूर्व વંદના કરી એટલે કે જમણી બાજુથી શરૂ કરીને ડાબી બાજુ તરફ લઈ જવું અને પછી અંજલિપુટને ફેરવતા જે લલાટ ઉપર સ્થાપિત કરવામાં આવે છે તેનું નામ माक्षिा अक्षय छ. २विधियी ४ तेभ प्रभु महावीरनी (वंदइ) वंदना ४३, (नमंसह) नभ२४॥२ या (वंदित्ता नमंसित्ता) वहन भने नभ७।२ शन ( एवं वयासी ) पछी भरे । प्रभारी ४घु (सदहामि णं भंते) महता ई श्रद्धा ४३ छु, तभा२१ (निग्गंथं पावयणं) नियन्य अवयन ५२ (एव
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪
ज्ञात धर्म कथा
सम्बन्धमवचनम्, 'एव पात्तयामिण अंत ! एवंप्रत्ये | म = खलु हे भगवान् यथा भाता प्रतिबोध्यते। तथैव जीवादिस्वरूप मस्ती' ति प्रतीतिं करोमि । रोयामि
भंते! रोचयाभि खलु हे भगवन् पीयूषधाराद्वाच्छामि । श्रभुमि णं संते ? निग्र्गं पात्रयणं' अभ्युत्तिष्ठाभि= समाराधनार्थमुद्यतो भवामि, खलु हे भगवान् ! नैर्ग्रन्थं प्रवचनम्, 'एवमेय भंते !' 'एवमेतद् भगवन् ! एतत् प्रवचनम् एवम् - एकान्तेन सत्यमित्यर्थः, 'तहमेयं संते । तथ्यं = लममाणम्, एतत् मत्रचनं हे भदन्त ! 'अहिमेयं भंते !" अवितथं= इन निर्ग्रन्थ प्रवचन पर | ( एवं पत्तियामि अंते) प्रतीति करता हूं आपके इस निर्ग्रन्थ प्रवचन पर । भगवान् ? आपने जिस प्रकार जीवादितत्त्व का स्वरूप समझाया है उसी तरह से वह यथार्थ है इस तरह की मेरे हृदय में पूर्ण श्रद्धा है और इसी तरह की मेरें चित्त में पूर्ण प्रतीति हो चुकी है। वह अन्यथा नहीं हैं और न अन्य था ही हो सकता है । (रोयामिणं भंते ) प्रकार संतप्त पाणी अमृत धारा की चाहना करता है उसी तरह हे नाथ ? मै भी संसार तप्त आपके इस निर्ग्रन्थ प्रवचन की चाहना करता हूँ । (अभ्युमिणं भंते निग्गंथ पात्रयण) अतः हे भदन्त ? मैं आपके इस निर्ग्रन्थ प्रवचन की मम्यक महार से आराधना करने के लिये उद्यत होता (एवमेयं भते) कारण - आपका यह निर्ग्रन्थ प्रवचन एकान्ततः सत्य है। (नहमेयं भेते) कारण - आपका यह निर्ग्रन्थ प्रवचन (हमेयं भंते दे दन्त ? इस निर्ग्रन्थ प्रवचन में एकान्तततः सत्यता की प्रख्यापक कोरी मेरी श्रद्धा आदि नहीं है किन्तु इसमें प्राणों का चल है । (अवितहमै भंते ) कारण प्रत्यक्षादि प्रमाणों से किसी भी प्रकार पत्तियामिणं मेते ) तभाग या निग्रंथ प्रवथन उपर अनीति (विश्वास) ३४. હું ભગવન ! તમે જે રીતે જીવ વગેરે તત્ત્વનું સ્વરૂપ સમજાવ્યું છે, તે જ પ્રમાણે તે સત્ય છે. આની મારા હૃદયમા પૂર્ણ શ્રદ્ધા છે અને આ પ્રકારની માન ચિત્તમાં પૂર્ણપણે પ્રતીતિ પશુ થઈ ગઈ છે તે અન્યથા નથી અને તે અન્યથા થઈ શકે चलु नहि (रायामि नते) प्रेम सतप्त आ अमृतधारानी छ, तेभ હું નથ ! સંસાર તક્ષ હું પણ આપના આ નિગ્રંથ પ્રવચનની ઇચ્છા કરૂ છુ (अभ्युदेमिणं भने निबंध पात्रगणं ) तेथी हे लढन्त । तभाश निर्भय अवयનની ી પેઠે આરાધના કરવા માટે હું ઉદ્યત થયે છુ ( एवमेय भने ) भ आप आ निर्यथ प्रवयन अन्तत: सत्य छ ( तहमेयं भंते ) हे આ નિધ પ્રવચનમા એકાન્તત સત્યતાને કહેનારી ફ્કત મારી શ્રદ્ધા नयी पशु आभा प्रभानु ग ( अवितहमेयं भंते )
एकान्ततः सभ्य 1
लढन्त ।
વગેરે જ प्रत्यक्ष वगेरे
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________
1
अनगारधर्मानृतदर्पिटीका अ, १ २६ मेघकुमारा भगवदर्शनादिनिरूपणम् ३२५ प्रत्यक्षादिममाणैरथाधितं एतत् प्रवचनमाराधयितुं वाञ्छितमित्यर्थः । 'पडिच्छियमेवं मंते' प्रतीष्टमेतद् हे भदन्त ! = हे भगवन् ! एतन्निरतिचारमाराधयितुं वाञ्छितमित्यर्थः । 'इच्छियपडिच्छियमेयं भंते ! इष्ट प्रतीष्टमेतद् भदन्त ! दे भगवन् ! घारपरिषहोपसर्गे संप्रप्तेऽरि निरतिचारमाराधयितुं सर्वथावाञ्छितमि त्यर्थः | 'से जहेत्र तं तुos जं' अथ यथैव सद्य वदथ यत् हे भग वन् ! यद् यूयं यथैव वदथ तत् तथैव, जीवाः यथा कर्मभिर्वध्यन्ते यथावामुच्यन्ते' इत्यादि यद् वद तत् तथैवास्ति । अथ मोक्षोपायभूतां प्रव्रज्यां ग्रहीतुमिच्छामि, नवरं = केवल हे देवानुप्रियाः ! मातापितरौ आपृच्छामि, तओ पच्छा' ततः पश्चात् 'मुडे भवित्ता' मुण्डो भूत्वा खलु प्रत्रजिण्यामि की बाधा नहीं आती है । ( इच्छियमेयं भंते ) अतः मैंने आपके इस निर्ग्रन्थ प्रवचन की आराधना करने की पूर्ण वाञ्छा करलो है । (पडिच्छि प्रमेयं भते) मेरी इस इच्छा को कोई रोक नहीं सकता है अतः मैने इस निर्ग्रन्थ प्रवचन की आगधना अविचार रहित हो कर ही करने की भावना की है । (इच्छियपडिच्छियमेय भते ) मैं इसकी आराधना निमित्त चाहे जितने भी घोर परीरह उपसर्ग आवे तो भी उन्हें सहन करने को तैयार हूँ । ( से जब त तुम्भे वह जं) जिस प्रकार अप कहते हैं वहउसी प्रकार हैअर्थात् जीव जिस तरह कर्मों से बचते हैं और जिस तरह वे उनसे मुक्त होते हैं यह व्यवस्था जैसीं आपने निर्ग्रन्थ प्रवचन में प्रकट की है वह ठीक वैसी ही है। इसलिये अब मैं मोक्षोपायभूत प्रत्रज्या ग्रहण करना चाहता हूँ । ( नवरं ) परन्तु (देवाणुप्पिया) हे देवानुप्रिय ? ( अम्मापियरोप्रमाणोथी यामां अपशु लतनो वांधा भावतो नथी. ( इच्छियमेयं भंते ) मेथी में आपना निर्ऋथ अवयननी माधिना श्वानी च्छारी छे. ( पडिभंते ) भारी छाने श्रेष्ठ शेडी राड़े सेभ नथी. भेटला भाटे भें આનિ થ પ્રવચનની આરાધના અવિચાર રહિત થઈને જ સંપૂર્ણ પણે આરાધના કરવાની ભાવના કરી છે (इच्छियपडिच्छियमेयं भंते ) या माराधनाभ्भं गभे તેટલા ઘાર પરિષદ્ધ અને ઉપસ આવે તે પણ હું તેમને સહન કરવા માટે તૈયાર ४ ( से जहेव तं तुन्भे वदह ज ) प्रेम तसे अहो हो ते ते प्रभो छએટલે કે જીત્ર જેમ કર્મોથી બંધાય છે, અને જેમ તેએ કર્મોથી મુકત થાય છે, ની બ્યવસ્થા જેવી તમે નિગ્રંથ પ્રવચનમાં ખતાવી છે, તે ઠીક છે. એટલે હું भोक्षना उपाय भाटे अप्रन्या ग्रह देखा थाडु छु. ( नवर) पशु (देवाणुपिया) हे हेवानुप्रिय ' ( अम्मा पियरो आपुच्छामि ) मा विषे भारा भाता
च्छियमेव
9
1
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२६
ज्ञाताधर्मकथा
तदनु मेघकुमार प्रति भगवानाह 'अहासुहं देवाणुप्पिया' इत्यादि । हे देवानुप्रिय ! यथासुखं= यथासुखं भवेत तथा कुरु, प्रतिबन्धं = विलम्वं मा कुरु । श्रेयसि कार्ये प्रमादो न कर्तव्य इति भावः । ततः खलु स मेघकुमारः श्रमणं भगवन्तं महावीरं वन्दते नमस्यति वन्दित्वा नमस्थित्वा यत्रेव चातुर्घण्टोऽश्वरथ स्तत्रैवोपायच्छति उपागत्य चातुर्घण्टमश्वरथं दूरोहति =आरोहति, दूरुह्य = आरुह्य महता भटचटकर पहकरेण (परिलिप्तः ) राजगृहस्य मध्यमध्येन यत्रैव स्वकं भवनं तत्रैवोपागच्छति । उपागत्य चातुर्घण्टादश्वरथात् प्रत्यवरोहवि, आपुच्छामि ) मातापिताको इस विषय में पहिले पूछलू । (तम्रो पच्छा) इसके बाद (मुंढे ) मुडित (भवित्ता) होकर (णं पव्त्रइस्सामि) प्रत्रजित हो जाऊँगा ( अहासू देवाणुप्पिया ?) मेघकुमार की ऐसी बात सुनकर भगवान्ने उससे कहा -- देवानुमिय ? जिससे तुम्हे सुख हो वैसा करो । ( मा पडिवधं करेह) बिलम्व मत करो। अच्छे कार्य में प्रमाद नहीं किया जाता है (तएण से मेहेकुमारे समणं भगवं महावीरं वंदइ नमस) इसके बाद मेघकुमार ने प्रभु को वंदना की और नमस्कार किया । ( वंदित्ता नमसित्ता जेणामेत्र चाउघंटे आसरहे तेणामेव उवागच्छ ) वंदना नमस्कार करके फिर वे जहां अपना चातुर्घट अश्वरथ रखा था उस ओर गये (उवागच्छित्ता चाउ
दुइ दुरुहिता महया भडचडगरपढकरेण रायगिहस्स नगरस्स मज्झमज्झेण जेणामेव सए भवणे तेणामेव उवागच्छ) वहां जा कर वे उस पर आरूढ हुए और आरूढ होकर महाभटों के विस्तीर्णरूप परिवार समृह से युक्त हो कर राज गृह नगर के ठीक मध्यमार्ग से होकर अपने भवन
पिताने पडेसा पूछी स. ( तो पच्छा) त्यार माह (मुंडे ) भुति (भविता) थर्धने ( णं पव्त्रइस्सामि ) निश्चितपणे प्रत्रनित था। via ( अहासुहं देवाशुपिया) भेधकुमारनी भी बात सांलजीने लगवाने तेने उधु—– हे देवानुप्रिय । જેમ તમને સુખ થાય તેમ કરા ( मा परिबंध करेह ) भोडु न श, सारा अभभा गम्बत १२वी नहि ( त एवं से मेद्दे कुमारे समणं भगवं महावीरं वंदइ नमसह ) त्यार माह भेघकुमारे अलुनी वंदना श्री भने नभस्र . (वदित्ता नमसित्ता जेणामेत्र चाउरधंदे आसरहे तेणामेव उवागच्छ ) वहना भने નમસ્કાર કરીને પછી જ્યાં તેઓએ ચાતુટ ચાર ઘંટડીવાળા અશ્વ રથ મૂકયા हतो ते त्यां गया. ( उनागच्छित्ता चाउरघंटं दृरु दुरुहित्ता महया भड चडगरप करेण रायगिहस्स नगरम्स मज्ज्ञ मज्जेण जेणामेव सए भवणे तेणामेव उत्रागच्छ ) त्यांने तेथे तेना उपर मेठा भने मेसीने महालटोना વિશાળ પરિવારથી યુકત થઈને રાજગૃહનગરના મધ્ય માર્ગથી રાજમાથી પસાર થઈને
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका अ १ सू २६ मेघकुमारस्य भगवदेश नादिनिरूपणम् ३२७ प्रत्यवरुह्य यंत्रैव मातापितरौ नत्रै त्रोपागच्छति, उपागत्य मातापित्रोः पादवन्दनंं करोति, कृत्वा एवमवदत् - एवं रुलु हे मातापितरौ ! मया श्रमणस्य भगवतो महावीरस्यान्तिके धर्मे 'सिते' निशान्तः श्रुतः,' से वि य मे धम्मे' सोऽपि च मम धर्मः 'इच्छिए' इष्ट:- इष्टसाधकत्वेन मतः 'पडिच्छिए' प्रतीष्टः = आराध्यत्वेन विज्ञातः, 'अभिरुडए' अभिरुचितः = आत्मप्रदेशैरास्वाद्यतामुपगतः । ततः खलु तस्य 'मेहस्स' गेवकुमारस्य मातापितरौ, एवं = वक्ष्यमाणमकरेण अवादिष्टाम् = उक्तवन्तौ, 'धन्शेसि णं तुमं जाया !" हे जात ! धन्योसि= पर गये । ( उवागच्छित्ता चाउरघंटाओ आसरहाओ पच्चोरूहइ) आते ही वे उससे नीचे उतरे और (पच्चोरुहिता) उतरते ही (जेगामेत्र अम्मापियरोतेणामेत्र उवागच्छड) जहां अपने मातापिता थे वहां पहुंचे ( उवा गच्छित्ता अम्मापिऊणं पायवंदणं करेड) पहुंचते ही उन्होने पहिले माता पिता के चरणों में नमन किया (करिता एवंवयासी) नमन करके फिर उनसे ऐसा कहा - ( एवं खलु अम्मयाओ मए समणस्स भगवओ महावीर अति धम्मे सिंते) हे माता पिता ? मैंने श्रमण भगवान महावीर के मुख से धर्मका श्रवण किया है (सेत्रिय मे धम्मे इच्छिए परिच्छिए अभिरुइए) सुनकर मुझे वह इष्टका साधक है ऐसा मुझे मान्य हुआ है | आराध्यत्वेन विज्ञात हुआ है और आत्मप्रदेशों द्वारा वह आस्वाद्यता को प्राप्त हुआ है (तपणं तस्स मेहस्स अम्मापियरो एवं वयासी) मेघ कुमार की इस बात को सुनकर उनके मातापिताने उनसे ऐसा कहा - ( धन्नोसि तुमं जाया संपुन्नोसि तुमं जाया, कयत्थोसि घोताना भवन तर३ गया. ( उवागच्छित्ता चाउग्धंटाओ आसरहाओ पच्चो रुह्इ) त्यां यहींथीने २थ उपरथी नीचे उतर्या भने ( पच्चोरु हित्ता ) अंतरीने ( जेणामेत्र अम्मा पियरो तेणामेत्र उवागच्छइ ) ज्यां तेभना भातापिता हृतां त्यां चांन्या. ( उवागच्छित्ता अम्मापिऊणं पायवंदनं करेह) पहीथीने तेभो थडेसां भातापिताना थरशोभां वारंवार नमस्सार . ( करिता एवं वयासी ) नभन हुने पछी तेम ४ ( एवं खलु अम्मयाओ मए समणस्स भगबओ महावीरस्स अंतिए धम्मे णिसंते ) हे भातापिता । में श्रभाणु भगवान महावीरना भुणारविंध्थी धर्मनुं श्रवाणु यु छ. (सेविय मे धम्मे इच्छिए पडच्छिए अभिरुइए) सांलजीने भने आम थयुं ते भारा दृष्टिनो साध છે. આરાધ્યત્વન મને વિજ્ઞાત થયું છે અને આત્મપ્રદેશ દ્વારા તે આસ્વાદ્યતાને आस युं छे. (तएणं तस्स मेहस्स अम्मापियरो एवं वयंसी) भेधभारना
1
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________
ज्ञाताधर्मकथासूत्रे भाग्यवानसि खलु त्वन्, 'मपुन्नोऽसि संपूर्णोऽसि समस्तगुणसंभृतोऽसि धर्माध्यवसायवत्त्वेन सकलगुणगरिष्ठोऽसि 'कयत्थोऽसि ' कृतार्थोसि= कृतः अर्थः स्वात्मकल्याणम्पो येन स तथाऽसि, 'कयलक्खणोऽसि तुमं - जाया ।" हे जात ! त्वं कृत लक्षणोऽमि= कृतानि= सफलीकृतानि, लक्षणानि=शरीरवर्ति मशतिलकावि विनानि येन स तथाऽसि, 'जन्नं' यत् = यस्मात् खलु त्वया श्रमणस्य भगवतो महावीरस्यान्तिके धर्मो निशान्तः श्रुतः, सोऽपि च 'तत्र धर्मः इष्टः प्रतीोऽभिरुचितः । ततः खलु स मेघकुमारो मातापितरौ 'दोच्चपि' द्वितीयवारमपि 'तच्चपि' तृतीयवारमपि एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादीव एवं खलु हे मातापितरौ मया श्रमणस्य अन्तिके धर्मो निशान्तः = श्रुतः, सोऽपि च मम धर्मः तुमं जाया, कयलक्खणोसि तुमं जाया) हे पुत्र ! तुम बहुत बडे भाग्यशाली हो तुम समस्त गुणों से भरे हुए हो, तुम कृतार्थ हो, तुमने अपने शरीर वर्षो समस्त शुभलक्षणों को सफलित कर लिया है (जन्नं तुझे समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतिए धम्मे णिसंते) जो तुमने भगवान महावीर के मुख से श्रुतचरित्र रूप धर्म का श्रवण किया हे । (सेविते धम्मे इच्छिए पडिच्छिए अभिरुए) और उसे तुमने अपने इष्टका साधक बने अंगीकार किया है आराव्यरूप से उसे जाना है तथा तुम्हे अभिरचित हुआ है। तरणं से मेरे कुमारे अम्मापियो दोच्चपि तच्चपि एवं क्यासी) मेव कुमारने अपने मानापिता से दुवारा और तिवारा भी ऐसा ही पूर्वोक्तरूप से कहा कि- एव खलु अम्मयाओ मए समणस्स भगवग्रो महावीरस्स अंतिए धम्मे निसंते से विय मे धम्मे या वथनो सांलणीने भातायिनाये - ( धन्ने सि तुमं जाया, कयत्योसि तुमं जाया, कयलक्खणोसि तुमं जाया ) हे पुत्र । तमे पडु लाग्यशाणी हो, તમે સકળ ગુણ સંપન્ન છે, તમે કૃતાર્થ છે, તમે પેાતાના શરીરવર્તી બધા શુભअक्षयने भुण णनाच्या . ( जन्नं तुमे समणस्म भगवओ महावीरस्स अंतिए बम्मे सिंते) तमे लगवान महावीरना भुग्णश्री श्रुत यात्रिय धर्मनुं श्रवयु छे. ( से विय ते धम्मे इच्छिए पडिच्छिए अभिरु અને તેને તમે પોતાના ઇષ્ટ સાધકરૂપે સ્વીકાર્યા છે, આરાધ્યરૂપે તે ધર્મને જાણ્યો छे तेस? ते तभने गभी गया है. (तपणं से मेहेकुमारे अम्मापियरो दोच्चपि तच्चपि एवं वयामी) भेधटुभारे पोताना भातापिताने मीछाने श्रीवत चालु मा प्रभाले - ( एवं खलु अम्मयाओं मए समणस्स भगवओ महावीरम्स अंतिए धम्मं नियंते से त्रिय मे धम्मे इच्छिए, पढिच्छिए
૨૮
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका अ१ सू २७ मेघमारस्य भगवर्देश नादिनिरूपणम ३२९
इष्टः प्रतीष्टोऽभिरुचितः, 'तं' तत्-तस्मात् इच्छामि खलु हे मातापितरौ ! युष्माभिरभ्यनुज्ञातः सन् श्रमणस्य भगवतो महावीरस्यान्ति के मुण्डो भूवा 'अगाराओं' अगौराद्-गृहान्निःसृत्य अनगारितां साधुतां पच-सए'= प्रवजितुं स्वीकर्तुम्, पत्रज्यां ग्रहीतुमिच्छामीत्यर्थः ॥मू० २६।। ।
मूलम्-तएणं सा धारिणी देवी तमणि, अकंत अप्पियं अमगुन्नं अमणामं अस्सुयपुव्वं फरुसं गिरं सोचाणिसम्म इमेणं एयारूवेणं मणोमाणसिएणं महया पुत्तदुक्खेणं अभिभूया समाणी सेयागयरोमकूव पगलंत विलीणगाया सोयभरपवेवियंगी णित्तेया दीणविमणवयणा करयलमलियव्वकमलमाला तखणओलुग्गदुव्बलसरीरा लावन्नसुन्ननिच्छायगय सिरीया पसिढिलभूसण पडं. तखुम्मियसंचुन्नियधवलवलयपन्भट्रउत्तरिजा सूमालविकिन्नकेसहत्था-मुच्छ वसणट्र चेयगई परसुनियत्तव्वचंपकलया निव्वत्तमहिमव्व इंदलट्री विमुक्कसंधिबंधणा कोटिमतलंसि सव्वंगेहि धसत्ति इच्छिए, पडिच्छिए, अभिरुइए तं इच्छामि गं अमयाओ ? तुब्भेहिं अब्भगुन्नाए समाणे समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतिए मुंडे भवित्ता अगाराओ अणगारियं पव्वइत्तए) हे माता पिता ? मैने श्रमण भगवान् के मुख से धर्म सुना है और वह मुझे इच्छित हुआ है, प्रतीच्छित हुआ है तथा अभिमचित हुआ है। इस लिये हे माता पिता ? मैं आपसे आज्ञापित होकर अब श्रमण भगवान महावीर के पास घर छोड़ कर अनगार अवस्था धारण करना चाहता हूं। "मू० २६"
अभिरूइए, तं इच्छामि णं अम्मयाओ ? तुम्भेहिं अमणुन्नाए समाणे समणस्स भगवओ महावीररस अंतिए मुडे भवित्ता अगारओ अणगाग्यिं पाइए) है मातापिता । भे अणु भगवान महावीरना भुणेथी अभी સાંભળે છે, અને તેને હું ચાહું છું, તે મને ઈચ્છિત થ છે, પ્રતીચ્છિત થયે છે તેમજ અભિરુચિત થયું છે. એટલા માટે હે માતા પિતા ! હું તમારી આજ્ઞા મેળવીને હવે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરની પાસે ઘર છોડીને અનગાર અવસ્થા ધારણ કરવા ચાહું છું. હે સૂત્ર–૨૬ છે
४२
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३०
शाताधर्मकथाचित्रे पडिगया। तएणं सा धारिणी देवी ससंभमोवत्तियाए तुरियं कंचणभिंगारमुह विणिग्गयसीयल जलविमलधाराए पििसंचमाणा निव्वावियगायलट्टी उक्खेवणतालविंट वीयणगजणियवाएणं सफुसिएणं अंते उरपरिजणेणं आसासिया समाणी मुत्तावलि सन्निगासपवडंस अंसुधारोहि सिंचमाणापओहरे कलणविमणदीणारोयमाणीकंदमाणी तिप्पमाणीसोयमाणी विलवमाणी मेहं कुमार एवं वयासी।सू० २७॥
टीका-'तपणं सा' इत्यादि । ततः खलु सा धारिणी देवी 'तमणिटुंः ताम् अनिष्टाम् इष्टविरहकारिकाम्, 'अकंत' अशान्ताम् अवांच्छिताम्, 'अप्पियं' अप्रियां-दुःखोत्पादिनीम्, 'अमणुन्नं' अमनोज्ञां-पुत्रवियोगसूचकत्वेन आर्तध्यानमनिकाम् 'अमणाम' अमनीमा-मनः प्रतिक्लाम् 'अस्सुयपुत्वं' अश्रुतपूर्वा-पूर्वकदाचिदपि न श्रुता, 'फरुसं' परुषां वज्रपातवत् कठारां गिरं वाचं श्रुत्वा निशम्य अनेन 'एयाख्वेण' एतद्रूपेण 'मणोमाणसिएणं' मनोमानसिकेन 'तरणं सा धारणीदेवी' इत्यादि
टीकार्थ-(तएणं) इसके बाद (सा शरिणी देवी)वह धारिणीदेवी (तं अणि8) उम अनिष्ट (अकंत) अवाञ्छित, (अप्पियं) दुःखोत्पादक, (अमणुन्न) पुत्र वियोगकी सूचक होने के कारण आध्यानजकन (अमणाम) मनको अरचिकारक, (अस्तुयपुव्व) अश्रुतपूर्व ऐसी (फरुस) वज्रपात के समान कठोर (गिरं सोच्चा) मेव कुमार की बात सुनकर (णिसम्म) और उसे हृदय मे अवधारितकर 'इमेणं एयारवेणं' इस वियोगरूप (महयापुत दुक्खेणं) बहुत बडे पुत्र के दुःख से जो केवल (मणोमाणसिणं) मनः 'तरण मा धारिणी देवी' इत्यादि
सार्थ-(तएग) त्या२ ६ (मा धारिणी देवी) पाीि वी (तं अणिटुं अनिष्ट (अकनं ) वाछित, (अपियं) मह (अमणुन्नं ) पुत्र वियोगने सूयबना डावाथ. आतध्यान न (अमणाम) भनने अथि४२, ( अस्सुयपुर) मशन पूर्व सेवी (फरस) पानी भर, (गिरं सोचा ) भेधभारनी पान सामान (णिसम्म ) भने तेने या सवयारितीने (मेण एयारूवेणं) मा दिया.३५ (महया पुदुक्खेणं) ९ मोटा पुत्र३५ ( थी- रे (मणोमाणमिए णं) भन भ्य हेतु-पयनथी तेन २ टन शाय ते तु-(अभिभूया समाणि ) .pil यती ( मेयागयरोमकूवपालत विलीण
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणी टोका अ.१सू.२७ मेघकुमारस्य भगवर्शमादिनिरूपणम् ३३१ =मनसि-मनस्येव वतमानं यन्मानसिक तन्मनोमानसिकं तेन, वचनै बहिरप्रकाशितेन मनोमात्रवर्तिनेत्यर्थः, महता पुत्र दुःखेनाभिभूता आक्रान्तासती, 'सेयागयरोमकूवषगलंतविलीणगाया' स्वेदागत रोमकूपपगलद् विलीनगात्रास्वेदा आगताः संजाताः रोमकूपेभ्यः पगलन्तः प्रस्रवन्तः, अतएव विली. नाश्व गात्रेषु यस्याःसा तथा 'सोयभरपवेवियंगी' शोकभर प्रवेपिताङ्गी शोका. धिक्येन प्रकम्पितशरीरा, 'णित्तेया' निस्तेजाः 'दीणविमणबयणा' दीनविमनो वदना, दीनस्येव विमनस इव वदनं यस्याः सा 'करयलमलियन्वकमल. माला' करतलमलितेवकमलमाला-करतलमर्दितकमलमाल सदृशी, अतिम्लानेत्यर्थः, 'तकावणोलुग्गदुब्बलसरीरा' तत्क्षणावरुग्णदुर्वलशरीरा-तत्क्षणमेव 'पत्रनितु पच्छामोतिवचन श्रवणक्षण एप, अवरुग्णं रोगग्रस्तमिवम्लानं दुर्वलं च शरीरं यस्याः सा, 'लावन्नसुन्ननिच्छायगयसिरीया' लावण्यशूचनिच्छायगम्य था-वचन से जिसका बाहर प्रकट किया जाना एकतरह से अशक्य था (अभिभूया समाणी) दुःख से व्याप्त होती हुई (सोयागयरो. मकूवपगलंत विलीणगाया' पसीने से तर हो गई (सोयभरणपवेवियगी) शोक की अधिकता के कारण उसको समस्त शरीर कपनेलगा। (णि त्तया, दीण विमणवयणा करयलमलियन कमलमाला) वह विलकुल तेज रहित बन गई। दीन दुःखी प्राणों की तरह तथा विमनस्क व्यक्ति की तरह उसका मुख हो गया करतल से मलित हुई कमल माला की तरह वह कुमलाई हुई दिखलाई देने लगी । 'तक्खणओलुग्ग दुबल सरीरा मैं दीक्षा लेना चाहता हूँ ऐसा जब मेघकुमार ने कहा-तब से ही-सी क्षण से ही उसका शरीर रोगग्रस्त की तरह-म्लान एवं दुर्बल हो गया (लावन्न सुन्नणिच्छायगयसिरीया, पसिदिल-भूसण-पउंत-खुम्मिय, संचुन्निय गाया) ५२सेवाथी तरमाण 25 . (सोयभरपवेवियंगा) श घिश्यथा तेनु मासु २२ मेम धूमपा भांडयु. ( णित्या, दिणविमणक्यणा करयलमलियन्वकमलमाला) ते मेहम निस्ते४ थ. टीन भी પ્રાણીની જેમ તેમજ વિમનસ્ક વ્યક્તિની જેમ તેનું મેં થઈ ગયું. હથેળીથી મદિત थमेसी भजनी भागानी २ ते चिमणाली मावा दासी. (तक्खण ओलग्ग दुव्यलसरीरा) 'भारे दीक्षा देवी छ' मे न्यारे मेघमारे युं त्या२थी, तर
तथी-तमनु शरीर । अस्तनी म सान सने हुमणु गयु. (लावन्न) सुन्न णिच्चायगय सिरीया, पसिढिल भूसण पसंत खुम्मियसंचुन्नियधवल
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________
ज्ञाताधर्म कथासूत्रे गत नाका-लावण्यरहिता, निच्छायामागहीना अतएव गतश्रीका-शोभावजिता, 'पमिहिनभूमणपड़नखुम्मिय संचुन्निय धवलवलयपन्भट्ठ उत्तरिजा' प्रशिथिलभूषणा-गोकेन कृशाङ्गत्वाद् आदौ पशिथिलानि भूषगानि यन्याः सा, नतःगोकाधिक्येनातिकात्वान कतिपयाः पतन्तः, कतिपयाः खुम्मिया' वक्रीमृताः, 'खुम्मिय' इनि देशीयः शब्दः, तथा कतिपयाः-संचूर्णिताः त्रुटिताः स्फुटिता इत्यर्थः धवलया यस्याः सा, प्रभ्रप्टं शरीरात् पृथग्भूतम् उत्तरीय शरीराच्छादनवस्त्र यस्याः सा, नतः कर्मधारयः। 'ममालविकिन्नकेसहत्था' मुकुमार-विकीर्णकेशहस्ता मुकुंमार:=मुकोमलः, विकीर्णः-प्रसृत के शहस्त:केशपागो यस्याः सा, केशदाद ग्रे वर्तमानो हस्तगब्दः समृहार्थकः । 'मुच्छावमणचेयगई' म वशनष्टचेनोगुर्वी-मू वशेन नप्टे चेतसि सति गुर्वीघालवलयपमहउत्तरिजा) शरीरका लावण्य न मालूम कहां चला गया। प्रकाश से विहीन हुई वह विलकुल शोभो से विहीन बन गई। गोक से वह इतनी अधिक गाड़ हो गई कि जो आभूपण उसने अपने मगर पर धारण कर रवखे थे वे कितनेक तो शिथिल हो गये-तथा गांककी और अधिक वृद्धि होने से शरीर पर से कितनेक गिरने लगे, कितने क. वक्रीभृत हो गये. फितने के नीचे गिर कर चूर्णित-दृठ-फूटगरे। उत्तरीय वस्त्र जो इसने, धारण कर रखा था वह भी शरीर पर से खिसकने लग गयो। उसे भी संभालने की हिम्मत इसमें नबों रही। (पन विभिन्न के हत्य) माथे का मुकुनार के ग ममूह इतस्तत: विदर गया (मुन्छावसण चेयामई) मृी भी आने लगी इस से चिनमें जो समय-समय पर रुचि जगती थी वह भी नष्ट हो चली-अथवा मृई के वग जब२ यर चेतना रहित मी बन जाती थी तब इसका शारीर वलयामह उत्तरिजा) शुदीनुसाएy aeो ध्याय अश्य २६ गयु ? નિસ્તેજ થઈને છે એકદમ ભારહિત થઈ ગઈ શકથી તે એટલી બધી દુબળ થઈ ગઈ કે જે ઘરેણાઓ તેણે પહેર્યા હતા તેમાંથી કેટલાક તે ઢીલા થઈ ગયા, અને છોકની વૃદ્ધિ થના શરીર ઉપરથી કેટલાક નીચે બગી પડયાં, કેટલાક વક થઈ ગયા, કેટલાંક નીચે પડીને ટુકડે ટુકડા થઈ ગયાં. તેનું ઉત્તરીય વસ્ત્ર–જે તેણે શરીર ઉપર ધારણ કર્યુ હતુ તે પણ શરીર ઉપરથી ખસવા માધ્યું તેને સાચવपानी पy ताल तमा न (ममा विकिन्नकमहत्या) भाथाना मु मा भनेभ नव्यस्त बई गया. ( मुच्छावमणट्टचेयगरुई ) ते છિન થવા લાગી તેથી વખતો વખત જે તેને ઈટ વસ્તુ મેળવવાની ઈચ્છા થતી ત પણ સાવ નાશ પામી અથવા મૂવશ થઈને તે ચેતના વિહીન થઈ જતી
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणी टाका. अ १.२७ मेघकुमारस्य भगवदर्शनादिनिरूपणम् ३३३ भारसंभृतगात्रा, 'परसुनियनन्त्रचंपकलया' परशुनिकतेत्र चम्पकलता = परशुना छिन्ना चपलते 'वादल' निमहे न्द्रयष्टिः, निवृशो महः उत्सव या सा इन्द्रष्टि : = उत्सवस्तम्भ इत्र, 'विमुकसंधिबंधणा' विमुक्त सन्धिबन्धना, विमुक्तं=लयीभूत सन्धिबन्धन = करचरणाद्यवयवसंघानं यस्याः सा तथा, अनएव 'कोहिमातलंस' कुट्टिमतले = मणिरत्नजटित भवनाङ्गणे. 'सव्वंगेर्हि' सर्वाङ्गः सत्ति' सइति शब्देन 'पडिया' पतिता । ततः
'सा धारिणी देवी 'ससंभमोबत्तियाए' ससंभ्रममपवर्तितया, अकस्मात् 'किं जात' मिति सभयम् अपवर्तितया = क्षिप्तया, 'तुरियं' त्वरितं शीघ्रं कंचणभिं, गारमुह विणिग्गयसीयल विमलधाराए' काञ्चनभृङ्गार सुखविनिर्गत शीतलजलविमल धारया=काञ्चनभृङ्गारः=सुवर्णमयभृङ्गारः 'झारी' इति प्रसिद्धः, तन्मुखाद् विनिर्गना=निःसृता शीतलजलस्य या निर्मलधारा अविच्छिन्न धारातया 'परिसिंचमाणा' विशेष वजनदार बन जाता था । ( परसुनियत्तवाचंपकल्या ) इसकी शारीरिक स्थिति कुछ ऐसी बन गई कि जैसी परशु से कटि हुई चम्पक लता हो जाती है । (निव्वत्त महिमन्त्रदलट्ठी) जिस प्रकार इन्द्रयष्टि उत्स वस्तंभ - उत्सव के समाप्त होने पर शोभा से विहीन हो जाता है उसी प्रकार यह भी प्रतीत दिखलाई देने लगी । (विमुक्क संधिबंधणा) संधिबंन्धन शरीर भर के अवयव इसके ढीले पड गये । इस कारण यह कोमितसि सयंहिं सत्ति पडिया) मणिरत्न जटित भवनाङ्गण में ढीले हुए अंगों से एक दम धब से गिर पडी । (तरणं सा धारिणी देवी ससममोतियाए तुरियं कंचगभिंगार मुहविणिग्गय सीयल विमलजलधाराए परिसिंचमाणा ) इसके बाद जब दासी जनींने उसकी यह यह हालत देखी तो वे बहुत जल्दी सुवर्ण की झारीमेंशीतल जल भरकर ले आई। उस झारी के मुख से विनिर्गत वह शीतल विमल जल धारा
सव्वं
त्यारे तेनुं शरीर वधारे भारे था तु तु (परमु नियतव्वचप कलया ) डुड्डाडीथी म्याग्मेसी अभ्यासता नेवी तेना शरीरनी हासत था गर्व हुती. (निव्वन्त महिमन्न इंदलट्ठी) नेम इन्द्रयष्टि भेटो ! उत्सव स्तंभ उत्सव यूरो थतां शोला वगर थ लय छे तेवीन ते पशु देखावा सागी (विमुकसंधिबंधणा) आभा शरीरनां मघां मांगो ढींसां थह गयां तेथी धारिणीदेवी ( कोट्टिमतलंस्सि हिं सति पडिया) भणिरत्ना उसा भवनना सांगणुभां दीसां थाने गोडहम धडाभ छुरी ते घडी गयां (तरणं सा धारिणीदेवी ससंभमोवत्तियाए तुरियं कंच भिंगार मुविणिग्गय सीयल विमल जलधारणपरिसिंचमाणा ) ત્યારબાદ દાસીએ તેમની આ હાલત જોઈને જલદીથી સાનાની ઝરીમાં ઠંડુ પાણી ભરીને લાવી. અને તે આરીની શીતળ જલધારા તેના ઉપર છાંટવામાં
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________
ज्ञाताधर्म कथा मुत्रे परिपिच्यमाना, अतएव 'निव्वावियगायलडी' निर्वापित गात्रयष्टिः - निर्वापिता गीतलीकृता गावटि =शरीर यस्याः सा=तथा, 'उक्खेवणतालविंट वीयणग जणियत्राए' उत्क्षेप तान्तवी जनकजनितचातेन = 'उत्क्षेप्यते' इति उत्क्षेपणं, कर्मणि ल्युट् बाहुलकत्वात् वोज्यमानमित्यर्थः यत् तालवृन्तं-वालपत्रनिर्मितं - व्यजनकं तज्जनितेन वातेन=पवनेन, 'सफुसिएर्ण' सस्पृषता =सोदकविन्दुना जल्लवितव्यजनकवीजनजनितपवनेनेति भावः, 'अतेउर परिजणेणं' अन्तःपुर - परिजनेन= सखीवर्गेण, 'आसासिया समाणी' आश्वासिता = गतमूर्छालब्धचेतनसंज्ञा सती, 'मुत्तावलि सन्निगासपवडत अंसुधाराहि' मुक्तावली संनिकाशपतधाराभिः, नयन शुक्तिभ्यां मुक्तापक्तय इव प्रपतन्त्यो या अश्रुधारा = नेत्रजल विन्दुपरंपरा स्ताभिः 'सिंचमाणीपओहरे' सिञ्चन्ती पयोघरी, 'फलुणविमलदीणा' करुणविसनोदीना = करुणा=दुःखित्ता, विमनाः= शोकाकुलचित्ताः, दीना=सतप्ता, 'रोयमाणी ' रुदती = अनुपातं कुर्वती, 'कंदउस पर छोड़ी गई उससे (निव्वावियगायलडी) उस के शरीर में शान्ति आई | (इक्वणत्ताल विटवीयणगजणियवारण) उसी समय पंखा करने वाली दासियोंने उस पर तालपत्र निर्मित पंखा ढोरना प्रारंभ कर दियाउसकी हवा से ( समिए) जो जल की छोटी२ बिन्दुओं से युक्त थी तथा (अंते उर परिजणेणं) अंतःपुर की सग्वी वर्ग के (आसासिया समाणी) अनेकविध आश्वासनों से उस की मुर्च्छा नष्ट हो गई और प्रकृतिस्थ होकर अर्थात् लब्ध चेतना वाली वन कर (मुत्तावलिसन्निगासपवडत अंधारा) वह मुक्तावली के जैसे निकलते हुए आंसुओं की धारा से (सिंचमाणी पओहरे) अपने स्तनों को सिश्चित करने लगी- (कलुणविमलदीणा) और दुःखित शोकाकुल चित्त एवं तप्त होकर (रोयमाणी ) याची तेथी ( निव्वावियगाघलट्ठी) तेनां शरीरे शांति वणी ( उक्खेवणतालविदविणगलणियवाणं) પંખા કરનારી દાસીઓએ તાલપત્રથી અનેલે धंणो ४२वा भांड्यो, तना चवनथी ( सफुसिए) ने चालीना नाना नाना अणु ચુત હ તે તેમ જ ( ते उरपरिजणेण ) शशुवासनी भने सभीयोना (आसासिया समाणी) भने विध आश्वासनोथी तेभनी भूर्च्छा हर थई भने तेगो अमृतिस्थ श्रया-अर्थात ते श्री येतन भेजभ्यु भने पछी (मु त्तावलि सन्निगासव अंसुधाराहि ) तेथे भोतीगोनी प्रेम ट्यतां मांसुमोनी धागो (सिंचमाणी पोहरे) चोताना स्तनोने सिंश्रित १२वा साभ्यां (कलुण विमल दीणा ) गगने दुःषी श्रोत्ति भने संतत थधने ( रोयमाणी ) २वा
૩૦
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका अ १ सू.२८ मेघकुमारस्य भगवदर्शनादिनिरूपणम् ३३५ माणी' क्रन्दन्ती उच्चैःस्वरेण 'निप्पमाणी' ते माना = स्वेदलालादि निःसारयन्ती 'सोयमाणी ' शोचन्ती = हृदयेन शोकं कुर्वती, 'विलवमाणी' विलपन्ती आर्तस्वरेण, मेघं कुमारम् एवं वक्ष्यमाण प्रकारेण अवादीत् उक्तवती ॥मू.२७॥
मूलम् — तुमंसि णं जाया ! अम्हं एगे पुत्ते इट्ट कंते पिए मपणे मणामेधिजे वेसासिए सम्मए बहुमए अणुमए भंडकरंड - समाणे रणे रणभूए जीविय उस्सासए, हिययाणंदजणणे उंबर पुष्पंवदुहे सवणयाए किमंगपुण पसिणयाए ? णो खलु जाया ! अम्हे इच्छामो खणमवि विप्पओगं सहित्तए तं भुंजाहि ताव जाया ! विपुले माणुस्सर कामभोगे जाव ताब बयं जीवामो, तओ पच्छा अहेहिं कालगएहिं परिणयवर वढियकुलवंस तंतुकमि निरावयक्खे समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतिए मुंडे भवित्ता अगाराओ अणगारियं पव्वइस्ससि । तणं से मेहकुमारे अम्मापिउहिं एवं कुत्ते समाणे अम्मापियरो एवं वयासी - तहेव णं तं अम्मयाओ ! जवणं तुम्हे ममं एवं वदह - 'तुमंसि णं जाया ! अम्हं एगे पुत्ते तं वेब जाव निरावयक्खे समणस्स भगवओ महावीरस्स जाव पव्व-इस्स
रोने लगी (कदमाणी ) बहुत जोरसे आक्रंदन करने लगी ( तिप्पमाणी) उसके शरीर से पसीना निकलने लगा - मुख से इधर-उधर लार बहने लग गई, (सोयमाणी ) इस तरह शोक करती और (विलवमाणी) आर्त्त स्वर से विलाप करती हुई (मेहं कुमारं एवं वयासी) मेघकुमार से इस प्रकार कहने लगी | ॥मुत्र २७||
भांडयां (कंदमाणी ) गहु भोटेथी साउंड उरवा साभ्यां ( तिप्पमाणी ) तेभना शरीरैथी परसेवे। वहेवा साज्यो, भांभांथी साग टचस्वा सागी. ( सोयमाणी ) मो प्रमाणे हुःभी थतां भने ( विल्वमाणी) भात स्वरे विसाय रतां धारिली हेवी ( मेहं कुमार एवं क्यासी) भेधडारने या प्रमाणे अहेवा साभ्यां. “ “२७”
સૂત્ર
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬
ज्ञाताधर्मकथासूत्रे सि' एवं खलु अम्मयाओ ! माणूस्सए भवे अद्भुवे अणियए असासए सणसवदाहिए विजुलया चंचले अणिच्चे जलबुब्बुयसमाणे कुसग्गजलत्रिंदुसणिभे संझव्भरागसरिसे सुविणदंसणोवमे सडणपडणविद्वेसण धम्मे पच्छापुरं च णं अवस्स विप्पजहणजे से केणं जाड़ अम्मयाओ ! के पुच्विंगमणाए ? के पच्छा गमणाए तं इच्छामिणं अम्मयाओ ! तुभे हि अम्भणुष्णाए समाणे समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतिए मुंडे भवित्ता अगाराओअणगरियं पव्वइत्तए । तपणं तं मेहं कुमारं अम्मापियरो एवं व्यासी-इमाओ ते जाया ! सरिसियाओ सरिससत्तयाओ सरिसव्वयाओ सरिसलावण्णरुव जोव्वणगुणोववेयाओ सरिसेहिंता रायकुलेहिंतो आणियहियाओ भारियाओ तं भुंजाहि णं जाया ! एयाहिं सद्धिं विपुले माणुस्सए कामभोगे तओ पच्छा सुत्तमांगे समणस्स भगवओ महावीरस्स जाव पव्वइस्ससि । तणं से मेहेकुमारे अम्मापियरं एवं वयासी - तहेव णं एम्मयाओ ! जणं तुभे ममं एवं वदह - 'इमाओ ते जाया । सरिसियाओ जाव समणस्स पव्वस्ससि' एवं खलु अम्मयाओ ! माणुस्सगा कामभोगा असूई असासया वंतासवा पित्तासवा खेलासवा सुक्कासवा सोफिसचा दुरुस्सासा दुरुवमुत पुरीस पूयबहुपडि पुण्णउच्चार पासवणखेलजछसिंघाडगवंतपित्तसुकसोणियसंभवा अधुवा अणिइया असासया सडणपडणविद्धं सणधम्मा किंपागफलोचमा पच्छा पुरंच णं असं विप्पहणिजा से केणं अम्मयाओ ! जाणइ के पुगिए ? के पच्छा गमणीए ? तं इच्छामिणं अम्मयाओ जाव पव्वतम् ॥ ० २८||
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणी टोका असू.२ मातापितृभ्यां मेघकुमारस्य संवाद ३२७
टीका-'तुमंसि णं' इत्यादि। 'जाया !' हे जात! ६ पुत्र ! त्वमसि खलु अस्माकमेकः पुत्रः, यथा-इष्ट: इच्छापूरकः, कान्तः हृदयालादकः, पियः-विनयशीलत्वात्, मनोज्ञः=मनः प्रसादकः, मनोऽमा मनस्यवस्थितः सकलकुटुम्बहितकरत्वात्, 'धिजे' धैर्यः-धैर्यगुणवान्, अर्शआदित्वादबू, घोरे. ऽपि कष्टे समुपस्थितेसत्यविकृतचित्तः, यता कठिन कार्यसंपादनेऽपि उद्वेगवर्जित इत्यर्थः, 'वेसासिए' वैश्वासिकः कपटरहितत्वात्, ‘सम्मए' संमतःअनुकूलकार्यकरणात, 'बहुमए' बहुमतः सर्वथा मनोनुकूलवर्तित्वात् 'अणुमए' अनुमत:-शत्रोरपि हितकरत्वात्, 'भंडकरंडगसमाणे भाण्ड करण्ड कस
'तुमसि गं जाया' इत्यादि।
टीकार्थ-(जाया) हे पुत्र (तुमंसि णं अम्हे एगे पुत्ते) तुम हमारे एक ही पुत्र हो तुमही (इटे) हमारी इच्छाओं की पूर्ति करने वाले हो (कंते) तुमही हमारे हृदय को आनन्दित बनाने वाले हो (पिए) हमे संसारिक समस्त विभूतियों की अपेक्षा अधिक प्यारे हो (मणुण्णे) तुमहो हमारे चित्त को प्रसन्न करने वाले हो, (मणामे) सकल कुटुवजनों का हित तुम से होने वाला है इस लिये तुम ही हमारे मन में अवस्थित हो-अपना घर कि ये हो-(धिज्जे) घोर कष्ट आदि के उपस्थित होने पर भी तुम उससे विकृत चित्त नहीं बन सकते हो ऐसी हमें तुम से पूर्ण आशा लगी हुई है अतः तुम धैर्य गुणशाली हो (वेसासिए) तुम पर कपट चित्त रहित होने के कारण हमारा पूर्ण विश्वास है (सम्मए) अनुकूल कार्यकर्ता होने से तुम ही हमें संमत हो, (बहुमए) सर्वथा तुम हमारे मन के माफिक चल रहे हो इसलिये हमें बहुत२ कर संमत हो (अणुमए) 'तुमंसि जाया' इत्यादि
आय-(जाया) पुत्र । (तुमंसीणं अम्हे एगे पुत्ते) तमे सभा। मेना ये पुत्र छ।, तमे २१ (इहे) सभा २छायानी पूति ४२ना२ छ।, (कंते) तक मभास हयने मान ५माउना२ छा. (पिट) तभे १ ममा। भाटे ससारना समय वैभव ४२di Qधु प्रिय छ।. ( मणुण्णे) तमे १ सभा। वित्तने प्रसन्न ४२ना२ छ।, (मणामे ) मामा मुटुमनु म तभाराथी ४ थरी मेरो तमे १ सभा२। मनमा अवस्थित छ।, (धिज्जे) सय४२ ४ष्टनो मते पए तभे સહેજે વિચલિત નહિ થાઓ એવી તમારી પાસેથી અમને આશા છે, તમે ધર્ય शुशुवास छ।. (वेसासिए) तमे निपट छ। मेटो तमा ५२ सपूर्ण विश्वास छ. (सम्मए) अनुण ॥२॥२ ४२॥२ डापाथी तमे ८ मभने समत दाग छ।. (बहुमए) तमे हम सभा२१ मत भा४ पता २ा छौ, तथा सभने तमे प समत छ।, (अणुमए) तमे तमा२। शत्रु पर हित ४२। छौ,
४३
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३८
झाताधर्म कथानमन्त्र मानः, माण्डं-रत्नाभरणं, तस्य करण्डकं-मजपा०रक्षणभाजन तत्समानः तत्स दृशः-प्रशस्तगुणगणधारक इत्यर्थः 'रयणे रत्न-रत्नमिव श्रेष्ठः, 'रयणभूए' रत्नभूतः, चिन्तामणिरत्नसदृशः सकलजनवाञ्छा पूरकत्वात् 'जीवियउस्सासए' जीवितोच्छासकः जीवितं जीवनं तस्मिन् उच्छवासका प्राणवायुस्वरूपः जीवनाधारत्वात् , 'हियघाणंदजणणे' हृदयाननन्दन जनन:-अन्तःकरणपरमालादजनका, 'उबरपुष्कंबदुल्लहे सवणयाए' किमंगपुणपासणयाए' ? उदुम्बरपुष्पमिव दुर्लभः श्रवणतया किमङ्ग! "पुनदेशेनतया यथा-उदुम्बर वृक्षस्य पुप्पं दृष्टमिति वचनं न कस्यापि श्रुतं मया, िपुनस्तदर्शनं तथा तत्र स्वरूपं परेणोच्यमानं श्रोतुमपि दुर्लभंकि पुनस्तवदर्शन, प्राक्तनजन्मार्जितपुण्यप्रभावादेव तवदर्शनं लभ्यते मयेति भावः, हे अङ्ग ! इति मत्प्राणस्वरूपोऽमि, इति भावेन स्नेहपूर्वकं सम्बोधनं कृत्वा जनन्या निगदित मित्याशयः, नो खल हे जात । वयमिच्छामः क्षणमपि तव 'विप्प. तुम अपने छात्रुका भि हित कर देते हो मुझे अनुमत हो। (भंडक रंडगसमाणे) प्रशस्त गुणों के धारण करने वाले होने से तुम मुझे रत्नाभरण वाले करंडक के समान हो (रयणे रयणभूए) रत्न के समान श्रेष्ठ हो तथा सफल जनो की वान्छा को पूर्ण करने से तुम मुझे चिन्तामणि जैसे हो (जीविय उस्तासए हिययाणंद जणणे सवणयाए उंबरपुप्फदुल्लहे) मेरे जीवन में एक प्राणवायु के संचारक हो एक तुम ही मेरे जीवन के आधार भून हो-मेरा अन्तःकरण तुमसे ही परम आद (आनन्द) को प्राप्त करता है। जिस प्रकार उदंवर वृक्ष का पुष्प 'मैंने देखी' ऐसी बात किसी से मैंने नहीं सुनी है-तब फिर उसके देखने की बात ही क्या हो सकती हैंउसी प्रकार हे पुत्र ! तुम्हारा स्वरूप भी मैंने देखा है ऐसी बात दूसरे के द्वारा कही गई जब मुझे सुननी दुर्लभ हो रही है तो फिर (विमंग गथी भने मनुमत छ।, (भंडकरंडगसमाणे) तमे प्रशस्त गुथ्ने पार ४२. नाश छ। तथा २त्लाभरना ४२ यानी म त अमारे माटे छ।, (रयणे रयण મૃr) તમે રત્નની જેમ શ્રેષ્ઠ છે અને બધા માણસના મનોરથ પૂર્ણ કરનારા छा, मेटले तमे मारे भाटे चिंतामण वा छी, (जीवियउस्सासए हियया पंदनणणे मवणयाए उंबरपुप्फदुल्लहे) भा २६ वनमा प्राणवायुना સંચારક તમે જ છે, તમે જ અમારા જીવનનો આધાર છે, અમારું અંતઃકરણ તમારાથી જ આન દિત થઈ રહ્યું છે. જેમ “ઉદુંબર વૃક્ષનું પુષ્પ અમે જોયું છે” આ જાતની વાત અમે કેઈન મેંથી સાંભળી નથી ત્યારે તેને જોયાની વાત જ શી કરવી? તે જ રીતે હે પુત્ર! “તમારું કવરૂપ અમે જોયું છે એવી વાત બીજાના माथी वायकी आमारे भाटे सानपाभ gfल या पीछता पछी (विमंग
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका. अ, १ सू.२८ मातापितृभ्यां मेघकुमारस्य संवाद . ३३९ जोगं= विरहं ' सहित्तए' सोढुम् | 'त' तत् - तस्मात् 'जाहि' भुङ्क्ष्व मानुष्यकान् कामभोगान् तावत् = तावत्कालपर्यन्तं यावत् = यावत् कालं वयं 'जोशमो' जीवामः = प्राणान् धारयामः ततः पश्चात् 'परिणयवए' परिणतत्रयस्कः=वृद्धः सन् 'वड्डयकुलवंसतंतुकज्जमि' वर्धित कुलवंशतन्तु कार्ये वर्धितः - कुलवंशतन्तुः=कुलवंशरूपस्तन्तुस्तद्रूपं यत् कार्य तस्मिन् संपन्ने सति - पुत्रपौत्रादिभिः कुलवंशरूपं सन्तानं वर्धयत्वेत्यर्थः । अतएव - 'निरावयक्खे' निरपेक्षः - कृतपुण पासणयाए ) तुम्हारे दर्शन - देखने की बात ही क्या हो सकती - मतलब देखने को बात तो दूर रही-बेटा तुम्हारा दर्शन भी बड़ा दुर्लभ है - जिसने पूर्वभव में पुण्य का उपार्जन किया है ऐसे भाग्यशाली को ही तुम्हारे जैसे वेटे के दर्शन हो सकते हैं तो फिर क्यों बेटा मुझे दर्शन देकर अब उससे वंचित करना चाहते हो । ( णो खलुजाया अम्हे इच्छामो खणमवि विप्पओगं सहित्तए) हमलोग तो एक क्षण भी तुम्हारा वियोग सहन नहीं कर सकते हैं ( तं भुंजाहि तात्र जाया विपुले माणुस्सर कामभोगे जाव ताव वयं जीवामो) इसलिये हे पुत्र ! तुम विपुल इन मनुष्य भत्र संबन्धी कामभोगों की जबतक हम लोग जीते हैं आनन्द के साथ भोगो (तओ पच्छा अम्हे हिं कालगए हिं परिणयवर वडियकुल वसत तुकज्जम्मि ) बाद में जब तुम्हारी ऊमर ढल जावे और जब कुल वंश तन्तु रूप कार्य तुम्हारा संपन्न हो जावे - अर्थात् - पुत्र पौत्र आदि द्वारा जब कुल वंश रूप संतान परंपरा वढ जावे- तब तुम ( निरावयक्खे) निरपेक्ष होकर - निश्रित होकर पुणपासणयाए) भारा दर्शननी वात ४ थी थहा शडे ? મતલમ એ છે કે જોવું તેા ઠીક પણ બેટા ! તમારૂં દર્શીન પણ દુખરના ફૂલની જેમ બહુ જ દુર્લભ છે. જેણે પૂર્વ જન્મમા પુણ્યાપાર્જન કર્યું છે, એવા ભાગ્યશાળીને જ તમારા જેવા પુત્રના દર્શન થઈ શકે છે તેા બેટા । અમને દર્શન દઈને શા માટે તે લાભથી वचित रखा था। छो. ( णों खलु जाया अम्हे इच्छामोख णमवि विप्प आगं सहित्तए) अभे तो भे. क्षणु चक्षु तमाशे वियोग अभी शडीओ सेभ नथी. ( तं भुंजाहि तात्र जाया विपुले माणुस्सए कामभोगे जाव ताव त्रयं जीवामो) भेटला भाटे हे पुत्र । समे त्यांसुधी लवीरेमे छीथे त्यासुधी तभे महुन भनुष्यलवना अभोपलोग लोगवीने यानन्द पाभो. ( तओ पच्छा अम्हे हिं कालगएहिं परिणयवए वडिय कुलवंसतंतु कज्जमि) पछी तभे ઘરડા થાએ અને તમારૂં કુળ-વંશ, તન્તુ રૂપ કા જયારે પુરૂ થઈ જાય એટલે पुत्र-पौत्र वगेरेथी तभारी वंश वृद्धि थामे त्यारे तभे ( निरावयक्खे ) निश्छि
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४०
शाताधर्मकथासूत्रे कृत्यत्वानदपेक्षा रहितो भूत्वा श्रमणस्य भगवतो महाविरस्योन्ति के मुण्डो भूत्वा अगारादनगारितां प्रव्रजिष्यसि । ततः स मेघकुमारो मातापितृभ्या येवमुक्तः सन् मातापितरामेवमवदत्-तथैव खलु हे मातापितरौ ! यथैव खलु यूय मामेवं वदत,-'त्वमसि खलु हे जात ! अस्माकमेकः पुत्रः तं चेव' तदेव 'जाव यावत् निरपेक्षः श्रमणस्य३ यावत् प्रव्रजिष्यसि, अयंभावःअम्माकमेकएवपुत्रः प्राणसमस्त्वमसि, त्वद्विरहं सोटुमसमर्था वयम् तस्माद् मुश्व मानुष्यफान कामभोगान् अस्माकं जीवितावधि, तत:पश्चाद् वृद्धत्वे कुल पगमंन्तानं वर्ष यित्वा कृनकार्यः सन् मुण्डो भूत्वा प्रत्रजिष्यसीति। एवं -(ममणस्म भगवओ महावीरग्स अंतिए मुंढे भवित्ता अगाराओ अण गारियं पचास्ससि) श्रमण भगवान महावीर के पास मुडित होकर गृहम्याम्था से सुनि अवस्था धारण कर लेना । तएण से मेहे कुमारे अम्मा पिऊहिं एवं वुत्ते समाणे अम्मा पियरी एवं वयासी) इस प्रकार माता पिता द्वारा इस प्रकार समझाये गये उस मेघकुमारने उन माता पिता से ऐसा कहा--(जहेव तुम्हे ममं एवं वदह तहेव गं त अम्मयाभो ) आप जैसा मुझ से कहते हैं वह ठीक है कि "तुर्मास ण जाया अम्हं एगे पुने तं चेव जाव निरावयक्खे समणस्स भग वओ महावीरस्म जाव पचडस्ससि) तुम मेरे एक ही पुत्र होप्राग लम हो-हम तुम्हारे विरह को सहन करने के लिये असमर्थ हैं - इसलिये जब तक हम लोग जीवित हैं तक मनुष्यभव सम्बन्धी आम मांगों को तुम आनंद के साथ भोगो-उस के वाद वृद्धावस्था में कुल वा सतान बढाकर जब तुम कृतकार्य हो जाओ तो मुंडित होकर ८ [ये-निश्चित ने- (समणस्स भगवभो महावीरस्स अंतिए मुडे भवित्ता अगाराओ अगगरियं पव्वइस्लसि ) श्रम मावान महावीरनी पासे भुलित यने २५ भटीने मुनि अवस्था पा२९५ ४०ने (त एणं से मेहे कुमारे अम्मा पिम एवं बुो समाणे अम्मा पियरों एवं ग्यासी) माता-पिता ॥२॥ प्रमाणे मानवाला भेघमारे माता-पिताने यु:- (जदेव णं तुम्हे ममं एवं वदह, तहेन तं अम्मथाओ) तभै भनेर । छ। ते 2-3 ( तुम मिणं जाया अम्दं एगे पुने त चेव जाव निरावयखे समणम्स भगवओ महावीरम्स जाव पचाम्ससि) तमे भाश सेना से पुत्र छी, प्रा सम છો, અમે તમારા વિરતે સહન કરવામા તદ્દન અસમર્થ છીએ, એટલે જ્યાસુધી
એ જીવિએ છીએ ત્યા લગી મનુષ્યભવના કામગોને તમે આનંદપૂર્વક ભાગ, ત્યારબાદ ઘડપણમા કુળવંશની વૃદ્ધિ કરીને જ્યારે તમે ગ્રહની સંપૂર્ણ ફરજ
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका. अ १ सू.२८ मातापितृभ्यां मेघकुमारस्य संवाद. શું खलु हे मातापितरौ ! 'माणुस्सए भवे' अयं मानुष्यको भवः - 'अधुवे' अत्रः =अस्थिरः -- यथामतिनियत-समये सूर्योदयोऽवश्यंभावी न तथाऽयमिति भावः । ' अणियए' अनियतः = परिवर्तनशीलः यथा एकस्मिन् क्षणे राजा स एव द्वितीयक्षणे रङ्को भवतीति भावः । 'असासए' अशाश्वतः = स्वल्प कोलवर्ती, 'वसणस भवदवाभिभूए' व्यसनशतोपद्रवाभिभूतः, व्यसनानि - अधिव्याधि कृतानि दुःखानि तेषां शतम्, उपद्रवाथ राजतस्करादिकृता नानाविधास्तैर भिभूतः = पराभवं प्राप्तः, 'विजुलया चंचले' विद्युल्लता चंचल: = विद्युल्लताव
भगवान महावीर के पास सुनि दीक्षा धारण कर लेना सो ( एवं खलु अम्मयाओ ! माणुस्सए भवे अधूवे अणियए असासए वसणस उपवाहिभूए विज्जुलयाचंचले अणिच्चे जलवुब्बुयसमाणे कुसग्गजलबिंदुमणि संज्झव्भरागसरिसे सुविणदंसणोवमे सडण पडण विद्वंसणधम्मे पच्छा पुरं च णं अवस्स त्रिप्पजहणिजे ) हे माता पिता ! यह मनुष्यभत्र अत्र है - स्थिर नहीं है । जिस प्रकार प्रति नियत समय पर सूर्योदय अवश्य भावी होता है उसी प्रकार यह नहीं है । अनियत है -- परिवर्तन शील है--जैसे एक प्राणी एक क्षण में राजा हो जाता तो वही द्वितीय क्षण में रंक हो जाता है। आशा स्वल्प है -- स्वल्प कालवर्ती है -- व्यसन शत के उपद्रवों से अभिभूत है --आधि, व्याधि आदि अनेक दुःखो से तथा राजा कृत तस्कर आदि कृत सैकड़ों प्रकार के उपद्रवों से यह भव पराभूत है -- बिजली के जैसा चंचल है--क्षण મજાવી દો ત્યારે મુક્તિ થઈને ભગવાન મહાવીરની પાસે મુનિન્દીક્ષા ધારણ કરી सेने तो (एवं खलु अम्मपाओ ! माणुस्सए भवे अधुवे अणिय असास वसणसउपवाहिभूए विज्जुलया चंचले अणिच्चे जलवुव्वुयसमाणे कुसग्गजल बिंदुसण्णभे संझन्भरागस रिसे सुविणदंसणोव पडणविदंसणधम्मे पच्छा पुरं च णं अवस्सविष्पजह णिज्जे) हे भाता પિતા ! આ મનુષ્યજન્મ અપ્રૂવ છે—સ્થિર નથી. જેમ દરાજ નિયત સમયે સૂર્યદય થાય છે, તેમ આ મનુષ્ય જન્મ નિયત નથી—આ તે અનિયત છે, પરિવર્તનશીલ છે, જેમ કોઈ માણસ એક ક્ષણમાં રાજગાદીએ બેસી જાય છે, અને તે ખીજી ક્ષણે કંગાળ થઈ જાય છે, આશા સ્વલ્પ છે—અલ્પકાલીન છે—સે...કડા વ્યસનેાના ઉપદ્રવથી યુકત છે, આધિ, વ્યાધિ વગેરે અનેક દુખાથી તેમજ રાજા અને ચાર વગેરેના સેકડા જાતની ઉપાધીએથી આ મનુષ્ય જન્મ દખાએલ છે. વીજળીની જેમ ચંચળ
सडण
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________
રૂકર
भाताधर्मकथासूत्र क्षणभङ्गुरः, 'अणिच्चे' अनित्यः नश्वरः, 'जलवुव्युयसमाणे' जलवुवुदस. मान: पानीय प्रस्फोटकल्या, 'कुसग्गजलबिन्दुसन्निभे' कुशाग्रजलविन्दुसन्निभःदर्भाग्रभागस्थितजलबिन्दुवा अटितिपतनशील इत्यर्थः। 'संझलभरागसरिसे' सन्ध्याभ्ररागसदृशः सायंकालिको योऽभ्ररागः आकाशस्य रक्तोवर्णस्तद्वद् दृष्टनष्ट इत्यर्थः। 'सुविणईसणोवमे' स्वप्नदर्शनोपमः स्वमदृष्टतुल्य: 'सडणपडणविद्वं मणधम्मे' गटनपतनविध्वंसनधर्मः, तत्र शटन-कुष्टादिनाऽजुल्यादे विशरणं, फ्तन= खादिना छेदनेन भुजादे भूभी पतनं, विध्वंमनक्षयः एते धर्माः स्वभावा यस्य स तथा, पश्चात् पूर्वतश्च अवश्यं विप्रहाणीय: अवश्यं त्याज्य इत्यर्थः। अथ को जानाति ? हे मातापितरौ कः पूर्व
भंगुर है-- । अनित्य है--नश्वर (नाशवान् ) है जलके वुवुद् समान देखते २ नष्ट हो जाता है। जिस प्रकार कुश के अग्रभाग में रही हुई ओस की विन्दु के स्थिर रहने का कोई भरोसा नहीं होता है उसी प्रकार इसके स्थिर रहने का कोई भरोसा नहीं है। संध्याकाल का राग जिस तरह देवते २ नष्ट हो जाता है उसी प्रकार यह मनुष्यभव भी है । स्वम में देखे गये पदार्थ जैसे क्षण स्थायी होते हैं--वैसे ही यह है। यह शटन पतन एवं विध्वंसन स्वभाव वाला है--। कष्ट आदि रोग द्वारा शरीर के अंगुली आदि अवयवों का गिराना उसका नाम काटन, तलवार यादि के द्वारा भुना आदि का कटकर नीचे गिरना इसका नाम पतन है। क्षय का नाम विध्वंसन है--और वह पर्याय से पर्यायान्तरित रूप होता है। आगे पीछे यह अवश्य परिहरणीय है (से के ण जाणइ अम्मयाओ के पुब्धि गमणाए के पन्छा गमणाए)
છે, ક્ષણ ભંગુર છે, અનિત્ય છે, નશ્વર છે. પાણીના પરપોટાની જેમ જેતજોતાં નષ્ટ થઈ જવાવાળે છે. જેમ દાભના અગ્રભાગમાં રહેલી ઝાકળની સ્થિરતાની સંભાવના નથી તેજ પ્રમાણે આની સ્થિરતાને પણ વિશ્વાસ નથી. સંધ્યાકાળનો રંગ જોતજોતામાં લુપ્ત થઈ જાય છે, તેમજ આ મનુષ્યભવ પણ છે. સ્વપ્નમાં જોયેલા પદાર્થોની જેમ આ ક્ષણભંગુર છે. આ સંસાર શટન, પતન અને વિધ્વંસન સ્વભાવ ધરાવે છે કષ્ટ વગેરે રોગ દ્વારા શરીરની આંગળી વગેરે અંગોનું ખરી પડવું તેનું નામ “શટન, તલવાર વગેરેના ઘા થી હાથ વગેરે કપાઈને નીચે પડે છે તેનું નામ “પતન” છે. ક્ષયનું નામ વિદ્ધ સન છે. તે પર્યાયથી પર્યાયાન્તરિતરૂપ साय .5 नई पते ते यास परि २९ीय छ. (से के ण जाणह अम्म.
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका अ १ सू२८ मातापितृभ्यां मेघकुमारस्य संवाद : ३४३ गमनाय = पित्रोः पुत्ररय च मध्ये पूर्व मृत्युवशं गतः परलोके गमनाय कः मत्र तिष्यते, कः पचाद् गमनाय इति को जानाति ? न कोपीति भावः । 'ते' तत्-तस्माद् इच्छामि खलु हे मातापितरौ ! युष्माभिरभ्यनुज्ञातः सन् श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य यावत् प्रव्रजितुम् ।
ततः खलु तं मेघकुमारं मातापितरावेवमवदताम् हे जात ! हमास्ते तत्र सद्दश्यः सदृशत्वचः सदृशवयस्काः सदृशलावण्यरूपयौवनगुणोपेताः सदृशे तथा यह कौन जानता है कि हम तुमसे पहिले कौन परभव जायगें और कौन पीछे | ( तं इच्छामि अम्मयाओ तुम्भेहिं अन्भणुण्णाए समाणे समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतिए मुडे भक्त्तिा अगाराआ अणगारिअं पवत्तए) इसलिये हे माता पिता । मैं आपसे यह आज्ञा चाहता हु कि मैं श्रमण भगवान् श्री महावीर के समीप मुडिन होकर उनसे इस गृहस्थावस्था से अनगार अवस्था धारण करलूं । (तरणं से मेहं कुमारं अम्मापियरो एवं वयासी) मेघकुमार की यह आज्ञा प्राप्त करने की बात सुनकर माता पिताने उससे ऐसा कहा - ( इमाओते जाया । सरिसियाओ सरिसन्तयाओ सरिसच्याओ सरिसलावण्णवजोन्वणगुगोपाओ सरिसेहिंतो रायकुलेर्दिनो अणिल्लियाओ भारियाओ एयाहिं सद्धिं तं भुंजहि ) हे पुत्र ! ये स्त्रियां जो सदेश राजकुलों से तुम्हारा fears are oाई हुई हैं और जो तुम्हारे सदृश हैं, तुम्हारे अनुरूप जिनका शरीर हैं, तुम्हारी जैसी जिनकी ऊमर है तथा तुम्हारे याओ के पुच्छिं गमणाए के पच्छा गमगाए ) तेभ ४ मे आए, नहो छ કે અમારા અને તમારામાંથી કાણુ પહેલાં મરણને ભેટશે, અને કાણુ પછી તે ફ્ન્છામિ अम्मया तुभेहि अन्भणुण्णाए समाणे समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतिए मुंढे भवित्ता अगाराओ अणगारिअं पत्रइत्तए) भेटला भाटे हे માતાપિતા ! હું તમારી આજ્ઞા ચાહું છું કે હું... શ્રમણુ ભગવાન મહાવીરની પાસે સુડિત થઈને તેમનાથી આ ગૃહસ્થાવસ્થાથી અનગાર અવસ્થા ધારણ કરી લઉં. ( तरणं से मेहं कुमारं अम्मापियरो एवं वयासी ) भेधटुभारनी या भाज्ञा भेजववानी वात सांलणीने भातापिताये तेभने उ उ - ( इमाओ ते जाया ! सरिसियाओ सरिसत्तयाओ सरिसव्वयाओ सरिसलावण्णरूयजोन्त्रणगुणोववेयाओ सरिसे हिंतो रायकुलेहिंतो आणिक्रियाओ भारियाओ यासिद्धिं तं भुंजहि ) हे पुत्र ! या तभारी स्त्रीमो ने तमारा नेवा राष्ट्रકુળમાંથી લગ્ન કરીને લાવવામાં આવી છે, અને જે તમા જેવી છે, તમારા અનુરૂપ જેમનું શરીર છે, જેમની ઉંમર તમારા જેટલી છે, તમારા ચેાગ્ય લાવણ્ય,
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપર
ज्ञाताधर्म कथासूत्रे
यो राजकुलेभ्यः 'आणिमलियाओ' आनीताः समानीताः, 'तं' तत् तस्माद् भुङ्क्षय खलु हे जात ! 'एयाहि सद्वि' एताभिः सार्धं विपुलान् मानुष्यकान् कामभोगान्, ततः पश्चात् भुक्तभोगः श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य यावत् प्रवजिष्यसि,
ततः खलु स मेत्रकुमारो मातापितरामेवमवदत् - तथैव खलु हे माता पितरौ । यत् खलु यूयं मामेवंवद - इमास्ते=तव हे जात ! सदृइयो यावत् लायक लावण्य, रूप यौवन एवं सद्गुणों से जो युक्त हैं उनके साथ तुम पहिले मनुष्य भव संबंधी विपुल काम भोगों को भोगो ( तओ पच्छा सुभोगे समणस्स भगवओ महावीरस्स जान पत्रइस्ससि) पश्चात् जब तुम सुक्तभोगी बन चुको तव भ्रमण भगवान महावीर के पास मुडित होकर इस आगार अवस्था का परित्याग करते हुए मुनि दीक्षा धारण कर लेना । (aएणं से सेहेकुमारे अम्मापियरं एवं क्यासी) मातापिताकी ऐसी बात सुनकर मेघकुमार ने उनसे ऐसा कहा (तदेव णं अम्मयाओ) हे मातापिताओ ! बात तो यह ठीक है (जणं तुभे ममं एवं वदह ) जो आप मुझ से कह रहे हैं कि (हमाओ ते जाया । सरिसियाओ जान समणस्य पव्वइस्ससि) हे पुत्र ! ये स्त्रियां जो राजकुलों से विवाह कर लाई गई हैं और जो तुम्हारे अनुरूपशरीरादिवाली हैं उनके साथ पर तुम मनुष्यभत्र सम्बन्धी विपुल काम भागों को भोगों । पश्चात् सुक्तभोगी हो कर तुम श्रमण भगवान् महावीर के पास केशोंका लुंचन कर के इस गृहस्थ अवस्था को छोडकर अनगार अवस्था धारण कर लेना રૂપ, યોવન અને જે સાથી સ'પન્ન છે તેમની સાથે પહેલા તમે મનુષ્યભવ साधी गधा अभलोगोने लोगो (तओ पच्छा भुत्तभोगे समणस्स भगEat महावीरम्स जाव पत्रससि) त्यारणाह न्यारे तभे संसारना मघा ભાગ ભાગવીલે ત્યારે ભગવાન મહાવીરની પાસે સુડિત થઇને આગાર અવસ્થા त्यने भुनि हीआ सेन्ने (नएणं से मेहेकुमारे अम्मापियरं एवं वयासी ) भातापितानी या शेते वात सलगीने भेघकुमारे तेभने उ ( तहेव णं अम्मयाओ ) हे भातापिता । वात तो भारी है, ( जण्णं तुभे ममं एवं बदह ) थे तभेदही रहा है। - ( इमाओ ते जाया ! मरिसियाओ जाव समण
C
पहससि ) " हे पुत्र ! 241 श्रीगो-हे लेगो सञ्नविधिथी शन्नपुणोभाथी અહીં લાવવામા આવી છે, જેએ શરીર, રૂપ વગેરેથી તમારા લાયક છે–ની સાથે પહેલાં તમે મનુષ્યભવના અધા કામભોગે ભાગવે, ત્યારબાદ ભુતભાગી થઇને તમે ભગવાન મહાવીરની પાસે કલુચન કરીને ગૃહસ્થ મટીને અનગાર અવસ્થા ધારણ
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________
अदगारधर्मामृतवर्षिणीटीका अ १ सू.२८ मातापितृभ्यां भेषकुमारस्य संवाद . ३४५ श्रमणम्य भगवता महावीरस्य प्रवाजेष्यसि, एव खलु है मातापितरौ! मानुष्यकाः कामभोगा अशुचयोऽपवित्राः-इदमौदारिकं शरीर तावदशुचि. स्थानत्वादशुचि रसरुधिरसिमेदोऽस्थिशुक्रमज्जामयं, श्लेष्ममलमूत्रादिपूरितं स्नायुजालपरिवेष्टित, सर्वदा कृमिरुजादि सङ्घ तत्वबुद्ध या विचार्यमाणं परमाशुचि शरीरे द्वौ कर्णी, द्वै चक्षुपी, द्वै घ्राणे, मुवं, पायुरुपस्थानि, नवद्वाराणि मलबाहकानि सन्ति । अशाश्वताः=अल्पकालस्थायिनः, 'वंतासवा' 'सो (एवं खलु अम्मयाओ) हे मातापिता ! इस विषय मेरी ऐमी धारणा है कि (माणुम्स गा कामभोगा असुई अमासया, वंतामना पित्तासवा खेलासवा, सुक्कासवा, सोणियासबा) ये मनुष्य भव संबन्धी कामभोग अशुचि हैं-अपवित्र है। औदारिक शरीर के द्वारा इनका सेवन किया जाता है। जब यह औदारिक शरीर ही अशुचि का स्थान, होने के कारण अशुचि है, रस१, रुधिर२. मांस, मेद४. अस्थि५, शुक्र६, और मज्जा७, इन सप्तधातुओं से बना हुआ है, श्लेष्म, मल मूत्रादि से भरा हुआ है, स्नायु जाल से परिवेष्टित है, सर्वदा कृमि, रोग आदि से संकुल है और इन नौ अंगों से जो दो कानों, दो ऑखो, दो नासिका के छिद्रों मुख, लिङ्ग एवं वायु द्वारा सदा मल बहाता रहता है-तो तत्वदृष्टि से विचार करने पर यही निश्चित होता है कि इस अपवित्र औदारिक शरीर से भोगे गये कामभोग शचि कैसे हो सकते हैं। अशुचि पदार्थ का ही भोगना संभवित होता है। इस लिये हे माता पिता ! आप यह ४२री सेने" तो (एवं खलु अम्मयात्रो) मातापिता | 24 मतमा भारी सवी मान्यता छ (माणुस्सगा कामभोगा असुई असासया नासवा पित्तामवा खेलासवा सुक्कासवा सोणियामवा) मनुष्यसन भलागी शुयि છે, અપવિત્ર છે. ઔદારિક શરીર વડે તેમનું સેવન કરાય છે. જ્યારે તે ઔદારિક શરીર જ અશુચિનુ ઘર હોવાથી અશુચિ છે, રસ ૧, રુધિર ૨, માંસ ૩ મેદ ૪, અસ્થિ ૫, શુક્ર ૬, અને મજ્જા ૭, આ સાત ધાતુઓથી આ શરીર બનેલ છે. તે શલેષ્મ, મલમૂત્ર વગેરેથી યુકત છે, સ્નાયુના સમૂહથી વીંટળાએલું છે, હમેશાને માટે કૃમિ, રેગ વગેરેથી વ્યાપ્ત છે, અને બે કાન, બે આંખ, બે નાસિકા છિદ્રો, મુખ, લિગ ને પાયુદ્વાર આ નવ અંગથી સતત મળ વહેતો રહે છે, તો એના ઉપર તાત્વિક દ્રષ્ટિએ વિચાર કરીએ ત્યારે એ જ નિશ્ચય ઉપર અવાય છે. કે આ અપવિત્ર ઔદારિક શરીર દ્વારા ભગવવામાં આવેલા કામગ શુચિ કેવી રીતે
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________
ज्ञाताधर्म कथा मुत्रे
वान्ताम्रत्राः वान्तं वमनं तदास्रवन्तीति वान्तास्रवाः = मनोद्गारिणः, पित्तासवा' पित्तास्रवाः पित्तमासवन्तीति पित्तास्रवाः - पित्तोद्गारिणः, ' खेलासबा' खेलं=श्लेष्माणमा स्रवन्तीति खेलासवाः श्लेष्मनिःसरणशीलाः 'कफ' इति भाषायाम्, 'सुकासवा' शुक्रास्रवाः - वीर्यक्षरणशीलाः, 'सोणियासवा' शोणितास्रवाः- रक्तक्षरणशीलाः 'दुरुस्मामनीसासा' दुरुच्छ्वासनि श्वासाः वाह्यवायोग्रहणमुच्छवासः, देहान्तः संचारिवायोर्निर्गमनं निःश्वासप्रवृत्तिनिवृत्तिनिश्रयाभावात् तयोर्दुःखहेतुत्वमिति भावः । 'दुवमुत्तपुरिसपूयबहुपडि पुन्ना दुरूपमूत्रपुरीषपूयबहुप्रति पूर्णाः- दुख्पाणि= कुत्सितरूपाणि मृत्रपुरीषपूयानि तैः सर्वधा प्रतिपूर्णाः, ' उच्चारपासवण खेलजल सिंघाण गवंतपित्तसुसोणिय संभवा ' उच्चार प्रस्रवण खेळ जलसियानकान्तपित्तशुक्रशोणितसंभवाः तत्र उच्चारः = पुरीपं, मस्र ध्रुव निश्चय समझिये कि ये मनुष्य भव के कामभोग अपवित्र ही है । अशाश्वत हैं - अल्पकाल स्थायी है। वान्तास्रव है-वमनोत्पादक हैं। पित्तास्रव हैं- पितोद्गारी है। खेलाव है- कफ के उत्पादक हैं। शुक्रासव है-शुक्रवीर्य - धातु को बहाने वाले हैं। गोणितास्रव हैं- खून को सोखने वाले है। (रामनीमासा) बुरी तरह से उच्चास और निःश्वास के संचालक हैं। उनको भोगते समय जो श्वासोच्छ्वास की क्रिया की अधिक रूप से प्रवृत्ति और निवृत्ति होती है उसका यह निश्चय नही हो सकता है कि जो श्वास निकल कर बाहर जा रहा है वह पुनः वापिस आवेगा ही। संभव है नही भी आवे । (दुरुत्रमुत्तपुरिम पूयबहुपडि पुष्णा) कुत्सित रूप जिन का है ऐसे मूत्र, पुरीष पुत्र- पीप, से ये सर्वथा युक्त रहते थे ધઈ શકે છે ? અશુચિ પદાર્થ વડે અશુચિ પદાર્થના ભાગ જ શક્ય બને છે. એટલે હું માતાપિતા । મનુષ્યભવના સમભાગ અપનિત્ર છે, આ તમે નિશ્ચિતપણે જાણીલે. 1 મનુષ્યભવના કામભોગે અશાશ્વત છે એટલે કે અલ્પકાલીન છે, વાન્તાસ્રવ છે-એટલે કે વમનેાત્પાદક છે. પિત્તાશ્રવ છે-પિત્તોનૂગારી છે. ખેલાવસ્ત્ર છે–કના ઉત્પાદક 5. शुभभव-शुई-वीर्यधातु वहेवडावनाश - सोहीने वडेव अवनाश है (दुरुस्सासनीसामा ) ઉચ્છવાસ અને નિામના ભચક્ર રીતે ઞ ચાલક છે. આ સસારના ભાગે ભાગવતા જે વધારે પડતી શ્વાસેાચ્છવાસની ક્રિયા અંદર બહાર આવઘ્ન કરે છે, તેના માટે આપણે નિશ્ચિતરૂપે એમ ન કહી શકીએ ! જે શ્વાસ બહાર નીકળી રહ્યા છે. તે ફરી પા આવશે જ. એ પણ શકય થઈ પડે કે તે પાદે ન પણ આવે. (मृत्त पुरिसपूय बहुपडि गुणा ) આ સસારના કામમ્ભા મૂત્ર, પુરીષ, ય. પીય જેવા સાવ કુત્સિત પદાર્થોથી યુકત રહે છે (उच्चपासवण खेलजलसिंघाणगवंतपित्त सुक्क सोणिय संभवा) आभा उभ्यार
።
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका अ१ स २८ मातापितृभ्यां मेघमारस्य संगद. ३४७ वणं-मत्रं, खेल:="लेष्मा, जल्लः शरीरमलं, 'जल्ल' इात देशीयःशब्दः । सिङ्घानक = नासिकामलं. वान्तं बसनम् , पित्तंप्रतीतम् , शुक्रबार्य, शोणितं= रक्तम् , तेपां संभवः उत्पत्तिर्येषु ते, तथा: अध्रुपा अस्थिराः, अनियता:, अशा. श्वनाः, शटनपतनविध्वंसनधर्माः, तथा किपाकफलोपमाः-यथा किंपाकवृक्षस्यफलानि भक्षणकालएवमधुराणि, भक्षणानन्तरं तु तत्काल एव मरणप्रदानि भवन्ति, तद्वदिमे कामभोगा भोगकालएव सुखरूपाः परंतु तत्परिणामो दुर्गतिप्रद इति भावः । तथा-पश्चात् पुरतश्च खलु अवश्यं विप्रहाणीयाः परित्याज्या:: अथ कः खलु हे मातापितरौ ! जानाति 'केपुधि गमणाए के पच्छा गमणाए' पित्रोः
(उच्चारपासवणखेलजल्लसिधाणगवंत पित्तक्लोणियसंभवा) इन में उच्चार पेशाब, श्लेष्म-पित्त, जल्ल-शरीर का मैत्र नाक का मैल वमन, पिन, शुक्र और रक्त इनकी ही उत्पत्ति होती है। अतः जब (अधुवा) ये काम भोग अस्थिर (अणिझ्या) अनियत (असासया) अशाश्वत) हैं (सडनपडनविद्धंसणधम्मा किपाकफलोवमा) शटन पटन, एवं विध्वंसन धर्मवाले हैं और किंपाकफल के समान है-जैसे भोगकाल मधुर किपाक फल भक्षण करने के बाद ही पाणोपहारक होता है- उसी तरह भोगते समय रुचिकर प्रतीत होने वाले ये काम भोग भी परिणाम में दुर्गति के ही देने वाले होते हैं। (पच्छा पुरं च णं अवस्स विपनहिणिज्जा) और जो अवश्य ही आगे या पीछे छोडे जायेंगे ऐसे हैं तो (से के णं अग्मयाओ जाणइ के पुदि गमणाए के पच्छा गमणाए?) तो फिर हे माता
भूत्र वेम, पित्त,४८, शरीर मेस, नानो भेद वमन, पित्त, शु मने २४त सभनी उत्पत्ति १४य छ. मेटो त्या मामलागी (अधुवा) अस्थिर (अणिइया) मनियत भने (असासया) - शाश्वत छ. (सडणपड़ण चिद्रं मणधम्मा किपाकफलो'वमा) शटन, पटन, मने विध्वसन धर्मવાળા છે. અને કિપાફળની જેમ છે જેમકે ઉપભેગના સમયે કિકાફળ મધુર સ્વાદવાળું હોય છે, અને એના ઉપગ એટલે કે ભક્ષણ કર્યા પછી મૃત્યુ પમાડનાર છે, તેજ પ્રમાણે ઉપભેગના સમયે રુચિકર લાગતા આ કામગે અને हुति २।२।छ. (पच्छापुरंच णं अवस्सं विप्पजहिणिज्जा) मने पहा भा। गर्भ त्या २ अमलामान त्यास तो ४२॥ ५री त्यारे (से के णं अम्म याओ जाणई के पुच्चि गमणाए के पच्छा गमणाए ? ) हे मातापिता ।
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९८
शाताधमकथासूत्रे पुत्रस्य च मध्ये कः पूर्व मृत्युवसंगतः परलोके गमनाय प्रवर्तिष्यते, क पश्चाद् गमनाय इति को जानाति ? न कोऽपीत्यर्थः 'त' तत् तस्माद् इच्छामि खलु हे मातापितरौ यावत् मनजितुम् ॥२८॥ ___ मूलम्-तएणं तं मेहं कुमारं अम्मापियरो एवं वयासी-इमेणं ते जाया ! अज्जयपज्जयपिउपज्जयागए सुवहहिरपणे य सुवण्णे य कसे य दूसे य मणिमोत्तियसंखसियप्पवालरत्तरयणसंतसोरसावइज्जे य अलाहि जाव आसत्तमाओ कुलवंसाओ पगामं दाउं पगामं भोत्तुं पकामं परिमाण्डं, तं अणुहिति ताव जाव जाया ! विपुलं माणुस्सगं इडिसकारसमुदयं तओ पच्छा अणुभूय कल्लोणे समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतिए पव्वइस्ससि । तएणं से मेहेकुमारे अम्मापियरं एवं वयासी-तहेवणं अम्मयाओ ! जपणं तं वयह-इमे ते जा! अजग पज्जग पिउपज-यागए जाव तओ पच्छा अणुभयकल्लाणे पव्वइस्ससि' एवं खल्लु अम्मयाओ ! हिरणे य सुवण्णे य जाव सावते ए य अग्गिसाहिए चोर साहिए रायसाहिए दाइयसाहिए मच्चु. साहिए अग्गिसामन्ने जाव मच्चुसामन्ने सडणपडणविद्धंसणधम्मे पच्छा पुरं च णं अवस्सविप्पजहणिज्जे से केणं जाणइ पिता ! यह कौन जान सकता है कि आप और हममें से पहिले और पीछे कौन परलोक जाने वाले हैं इस लिये जब यह नही जाना जा सकता है (नं उच्छामिण अम्मयात्री जाव पचहत्तए) तो मैं चाहता हूँ कि आप मुझे आज्ञा दवें ताकि मैं श्रवण भगवान महागर के समीप मुंडिन होकर उनसे मुनिदीक्षा ले लूँ। ॥मत्र २८।। કોણ કહી શકે કે તમારા અને અમારામાંથી પહેલાં પરલોક જવાની તૈયારી કણ ४ो ? गोटसा भाटे न्यारे पात मापy catil exता नथी त्यारे (तं इच्छामि णं अग्मयाओ जाव पयःनए ) या छु तमे भने भुरित ने ચમ ભગવાન મહાવીરની પાસે મુનિ દીક્ષા લેવાની આજ્ઞા આપો ! સૂત્ર “૨૮”
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणी टोका अ.१सू.२९ मातापितृभ्यां मेघकुमारस्य संवाद ३४९ अम्मयाओ ! के पुव्वं गमणाए के पच्छा गमणााए तं इच्छमिणं जाव पव्वइत्तए ॥ सू० २९ ॥॥
टीका-'तएणं तं इत्यादि । ततः खलु त मेघकुमारं मातापितरा वेवमवादिष्टाम् उक्तवन्तौ, 'इमंच ण ते जाया !' इदंच खलु ते जात ! हे जात ! हे पुत्र ! इदंच खलु ते-तव 'अजयपजय पिउपज्जागए' आयेयक्रपार्यक पितृप्रार्यकागतं तत्र आर्यकः-पितामह : 'दादा' इति भाषायाम् प्रार्यकः-प्रपितामहः, 'परदादा' इतिभापायाम. पितृप्रार्यक:-पितुः अपितामहः-तेभ्य: समोगतं, सुबहु-प्रभूतं हिरन्नेय' हिरण्यंजतंच, 'सुवणे य' सुवर्णच, 'कंसेय' कांस्यपात्राणिच, 'दुसे य' दूस्यं चीनांशुकादीनि श्रेष्ठरस्त्राणि, 'मणिमोत्तियसंखसिलपवालरत्तरयणसंतसारसावतेए' मणि मौक्तिकशलशिलाप्रवालरकरत्नसत्सारस्वापतेयं तत्र मणयः चन्द्रकान्तादयः, मौक्तिकानि= मुक्ताफलानि, शाखा: दक्षिणावर्तादयः, शिला स्पर्श मणिः-यस्य स्पर्शमात्रेण लौहः सुवर्ण भवति, प्रवालानि-विद्माः , रक्तरत्नानि पद्मरागादीनि, तथा अन्यच्च यत्-सत्-विद्यमानं; सारं सारभूनं
'तएणं तं मेहं कुमारं' इत्यादि ।
टीकार्थ-(तएणं) इसके बाद (तं मेहं कुमारं) उस मेघकुमार से (अम्मापियरो) माता पिताने (एवं वयाप्ती) ऐसा कहा (इमेणं ते जाया! जज्जय पज्नय पिउपज्जयागर) हे पुत्र ! यह दादा, परदादा तथा पिताके प्रपिता मह से चला आरहा (सुवण्णहिरण्णे य सुवण्णे य कंसेय दूसे य मणिमोत्तिय संखसिलप्पवालरत्तरयणसंतसारसावइज्जे य) हिरण्य-चांदी मुवर्ण, कांसा, चीनांशुक आदि श्रेष्ठ वस्त्र, चन्द्रकान्त आदि मणियो, मुक्ता फल (मोती) शंख-(दक्षिणवर्त शंख) जिसके स्पर्श से लोहा सवर्ण
'लएणं तं मेहंकुमारं' इत्यादि। 2010-(तएणं) त्या२६ (तं मेह कुमार) मेघमारने (अम्मा पियरो) मातापिताम्मे (एवं वयासी) यु–इमे णं ते जायाँ) ! अजय पन्जय पिउपजया गए ) पुत्र हाहा, पहा तेभल पिताना पाहाना समयथी (सुबहु हिरण्णे य सुवण्णे य कंसेय दूसेय मणिमोत्तिय संख सिलपवालरसरयण संतसारसावईज्जे य) डिएय (यांही), सुवा, सु, थाना बगेरे उत्तम વસો, ચન્દ્રકાન્ત વગેરે મણિઓ, મોતી, શંખ (દક્ષિણાવર્તી શંખ) જેને સ્પર્શવાથી લેખંડ સુવર્ણમાં પરિવર્તિત થઈ જાય છે–તે સ્પર્શ મણિ, મંગે, પચીરાગ
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________
ज्ञाताधर्म कथासूत्रे स्वापतेयं=द्रव्यं-धनं, यानासनशय्याभवनोद्यानादिकं तेषा समाहारः, तत्तथा, अलाहि' अलं=प्रतिपूर्ण यावत् आसप्तमात् कुलवंगात् मकामं दातुं, मकामं भोक्तुं, प्रकामं परिभाजयितुम् 'तं ' तद्धनम् ' अणुहोहि ' अनुभव = भुड् श्वेत्यर्थः तावत् यात हे जात ! हे पुत्र ! विपुलं मानुष्यकम् 'डढ सकारसमुदयं' ऋद्धिसत्कारसमुद्रयम्-तत्र ऋद्धिः = महापुण्योपार्जित संपत्तिः, मत्कारः=सकलजनादरः, तासां यः समुदयः - भाग्योदयः, तम् अनुभव | ततः पश्चात——अणुभूयकलाणे' अनुभूत कल्याण: = कृत संसारसुखानुभवः, श्रमणस्य भगवतो सहावीरस्यान्ति के मत्रजिष्यसि ।
ततः ख स सेधकुमारी मातापितरावेवमवादीत् तथैव खलु हे बन जाता है ऐसा स्पर्शमणि, मूंगा, पद्मराग आदिलाल रत्न तथा और भी मौजूद जो सारभूत द्रव्य यान, आसन गप्या भवन तथा उद्यान आदिक हैं कि जो अपनी [अ] सात पीढी तक आगे चलता रहेगा और जिसका तुम मनमाना दान करो तो भी समाप्त नही हो सकता है मनमाना जिसका भोग करो मनमाना सगे संबंधियों में भी जिसको दो फिर भी कम न हो कि कितना और रखा है-ऐसे इस अक्षय द्रव्य का तुम [ अणुहोहि ] स्वीकार कर श्रानन्द के साथ भोग करो। (ताव जाव जाया विपुलं माणुस्सगं इडि सक्कार समुदयं) तथा मनुष्य भव संबन्धी काम भोगो को भोगो । एवं ऋद्धि तथा सत्कार से जो तुम्हारा यह भाग्योदय हो रहा है बेटा उसे भोगो । (तओ पच्छा कल्याणे अणुभूय समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतिए पवमसि ) बाद में जब कि तुम संसार के सुखों का खूब अनुभव कर चुका-तब- श्रमण भगवान महावीर के पास दीक्षा लेना । (तएणं से વગેરે લાલ રંગના રત્ના તેમજ બીજા પણુ ઘણાં સાભૂત દ્રવ્યા–જેમકે યાન, आसन, शय्या, लवन तेभन उद्यान वगेरे छे, ? ( अलार्हि ) सायली सात सात પેઢી સુધી આગળ કાયમ રહેશે અને તમે પાતની ઇચ્છા મુજબ દાન આપે તે પણ તે ખૂટશે નહિ, તમે ોઇએ તેટલુ' સગાંવહાલાને આપે તે પણ તે અખૂટ हेथे, भेवा भा अक्षय द्रव्यने तमे (अणुहोहि ) स्वीक्ष मने मानधनी साथै शेते। उपभोग १. (ताव जाव जाया विपुलमाणुस्पग सिक्कार समुदय ) તેમજ મનુષ્યભવના કામભાગે ભાગવા. આ રીતે ઋદ્ધિ તેમજ સત્કાર વડે જ नभारी लाग्योदय थ रह्यो है, तेने लोगो (तथे पच्छा कहाणे अणुभूय समणम्स भगवओ महावीरस्य अंतिए पञ्चस्ससि) पछी व्यारे तमे संभार સુખાના સારી પેઠે ઉપભોગ કરી લે ત્યારે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરની પાસે જઇને
5
३००
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका अ १ सू.२२ मातापितृभ्यां मेघकुमारस्य संवादः ३५१ मातापितरौ ! यत् खलु तद् यूयं वद -' इदंच खलु ते हे जात ! आर्यक प्रार्थक पितृप्रार्यकागतम् इत्यादि यात् अनुभव ऋद्धिसत्कारममुदयम्, ' ततः पश्चाद् अनुभूत कल्याण : पत्रजिष्यसि ' इति एवं खलु = हे मातापितरौ ! हिरण्यं च पुत्रर्णच यावत् स्वापतेयं 'अग्गिसाहिए' अग्निस्वाहितम् अग्नेः स्वाहितं = सुष्ठुआ हितम्=आयतम् अधीनमित्यर्थः, यथा स्वामिनस्तथा श्रग्नेरपि योग्यमिदं हिरण्यादिकम्, अग्नौ भस्मी भवतीति भावः । 'चोर साहिए 1 चौरस्वाहितं चौराधीनं चौरैरपहृतं भवतीति भावः, 'रायसाहिए ' राजस्वाहितं राजाऽऽयत्तं राज्ञा करदण्डादिभिगृहीतं भवतीति भाव: 6 दाइयसा मेहे कुमारे अम्मापियरं एवं वयासी) माता पिता के ऐसे बचन सुनकर मेघकुमारने उनसे ऐसा कहा - ( तहेवणं अम्मयात्री जपणं तं वयह बात तो ठोक है- जैसी आप लोग कह रहे हैं कि (इमे ते जाया अज्जगपज्जग पिपज्जयागए जान तओ पच्छा अणुभूय कल्लाणे पत्रइस्ससि) हे पुत्र तुम दादा परदादा तथा पिता के भी प्रपितामह से चला आ रहा इस हिरण्य - सुवर्ण आदि द्रव्य का मनमाना भोग करो - खाओ पिओ और मौज करो - ऋद्धि सत्कार से उदित हुए अपने भाग्योदय को आनन्द के साथ भोगो ॥ फिर दीक्षा धारण कर लेना इत्यादि ( एवं खलु अम्मयात्रो हिरण्णे य सुत्रणेय जात्र सावतेएय अग्गिसाहिए चोरसाहिए रायसाहिए दाइय साहिए - मच्चुसाहिए अग्गिसामण्णे जाव मच्चुसामने सडणपडणविद्धंस
धम्मे पच्छापुरं चणं अवस्सं विप्पनहणिज्जे से केणं जाणइ अम्मयाओ ! के पुत्र गमणाए के पच्छा गमणाए तं इच्छामि णं जात्र पत्रइन्तए) सो इस दीक्षा सेले. ( त एणं से मेहेकुमारे अम्मापियर एवं व्यासी) भातापितानां या वयना सांलजीने भेधभारे तेभने धुं ( तहेव णं अम्मयाओ जण्णं तं वयह ) ने वात तभे ही रह्या छ। ते मरोर छे. (इमे ते जाया अज्जम पज्जग पिउ पज्जयागए जाव तत्रोपच्छा अणुभ्रयकलाणे पवइस्ससि) હે પુત્ર! દાદા, પરદાદા તેમજ પિતાના પણ પરદાદાના સમયથી સંગ્રહ કરેલું આ દ્રવ્ય પાતાની ઈચ્છા મુજબ ભાગવે, ખૂમ ખાએ પીએ, અને મેાજમજા કરો, ઋદ્ધિ સત્કાર વડે ઉદય પામેલા પોતાના ભાગ્યાયને સારી પેઠે ભોગવે. ત્યારમાદ दीक्षा खेले. " ( एवं खलु अम्मयाओ ! हिरण्णे य सुवणे य जाव सावते श्रमसाहिए चोर साहिए राय साहिए दाईय साहिए मच् साहिए अग्निसामपणे जाव मच्चुसामण्णे सड पडणविद्धंंसणधम्मे पच्छा पुरं चणं असं विप्पजहणिज्जे सेणं ण जाणइ अम्मयाओ ! के पुच्वं गमणाए के पच्छा गमणाए तं इच्छामि गं जाव पत्रइन्तए)
ए य
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५२
ज्ञाताधमकथासूत्रे
हिए, दायादस्वाहित - दायादाः = भ्रात्रादयस्तेषां स्वाहित= स्वायत्त विभा जिते भवतीति भावः, 'मच्चुसाहिए मृत्यु स्वाहितं = मृत्योरधीनं=नाशाधीनं दुर्व्वतपुत्रादिभिर्नाशितं भवतीति भावः । उक्तंच
दायादाः स्पृहयन्ति तस्करगणा मुष्णन्ति भूमिभुजो गृह्णन्ति स्वचलं महुतभुग्भम्सीकरोति क्षणात् । अम्भः लावयते क्षितौ विनिहितं य क्षाहरन्ते हठात् कुर्व्वतास्तनया नयन्ति निधनं धिगु दुःखदं तद्धनम् || १ || पर मेरा आपसे ऐसा कहना है कि ये सब हिरण्य सुवर्ण आदि द्रव्य जिनके अक्षय होने आदि के विषय में आप मुझ से कह रहे हो वे जैसे अपने स्वामी के आधिन होते हैं वैसे ही वे अग्नि के भी आधीन बन सकते है। चोरों के आधीन बन सकते हैं। दूसरे राजा लोग इन्हें करादि द्वारा अपहरण कर सकते हैं। भाई यदि दायाद इन्हें अपने आधीन बना सकते हैं। दुश्चरित्र पुत्रादि द्वारा ये विनष्ट किये जा सकते हैं। यही बात किसी कविने इस श्लोक द्वारा प्रकट की है
މ
(दायादाः स्पृहयन्ति तस्करगणाः मुष्णन्ति इत्यादि) - तात्पर्य इसका यह है कि धनादि द्रव्य हे मातापिताओ। इस जीव को सुखद त्रिकाल में भी नहीं हो सकता है। यह तो मोह वरावर्ती जीव का ही केवल एक मात्र कल्पना है-यदि ऐसा ही माना जावे तो अनगार अवस्था के धारी सकल संयमी जीव हैं वे इसके अभाव में अत्यन्त दुःखी माने जाने चाहिये - परन्तु ऐसा नहीं है कारण वे इसके सद्भाव में जो नाना कारकी विन्ताओ से कदर्थना होती है उससे सर्वथा रहित हैं- दायाद लोग તે મારુ કહેવુ એવુ છે કે આ બધા ચાંદી સાનુ વગેરે દ્રવ્યા જેના માટે તમે અખુટ હાવા વિશેની વાત રજુ કરી રહ્યા છે-તે જેમ પોતાના સ્વામીની પાસે રહે थे, तेथी प्रतिक्षण (ते द्रव्यो) गाग्निने लेटे है, योशेने स्वाधीन जने छ, અને બીજા રાજા કર વગેરેના રૂપમા અને લઇ શકે છે. ભાઈ વગેરે કુટુમ્બી એને અધિકાર ખતાવીને હરી શકે છે. કુપુત્રા વગેરેથી એના નાશ થઈ શકે છે. अर्थ उत्रियो अधु छे-"दायादा : स्पृहयन्ति तस्करगणा : मुष्णन्ति"
કહેવાના હેતુ એ છે કે ધન વગેરે દ્રવ્યાનુ આ જીવને માટે સુખ સ્વરૂપ થવુ ત ત્રિકાળમાં પણ શક્ય અની શકે તેમ ાણતુ નથી. આ તા ફકત મેહનાવશમા પડાએલા જીવની એક વ્યકલ્પના છે તે દ્રવ્યથી જ બધા સુખી થતા હોય તા અનગાર અવસ્થા ધારી અધા સચમી જીવા આ દ્રવ્યના અભાવે દુખી હાવા જોઇએ. પણ એમ કઈ જાતું નથી. કેમકે દ્રવ્ય-ધનની હયાતીયાં અનેક પ્રકારની ચિંતાઆ અને ઉપાધિએ ઊભી થાય છે તેમનાથી તે અનગાર મુનિએ સંપૂર્ણ
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्णिटोका अ, १सू. २२ मातापितृशं मेधकुमारस्य संवादः ३५३
'अग्गिसामन्ने' अग्निसामान्यम् अग्निसदृशं यथाऽग्निः सर्वे भस्मीकरोति, __ तथैव धनं सर्वानात्मगुणान्नाशयति मदममादादिजनकत्वात्, 'जाव मच्चुसामन्ने'
यावत्-मृत्युसामान्यम् अत्र यावच्छन्देन चौरसामान्यं, राजसामान्यं, दायादइस द्रव्य को देख कर इसकी चाहना किया करते है चोर हमेशा चोराने को तैयार रहते हैं, रागालोग अपने बलका प्रदर्शन कर इसे जबर्दस्ती हर लिया करते है। एक क्षण में भी अग्नि इसे अपना आहार बना सकती है। जमीन में गाढे गये द्रव्य को पानी अपने प्रवाह द्वारा तहम नहस कर देता है। यह हालत इस द्रव्य की है। फिर सुबदायक कैसे हो साता है। (अग्गिमामन्ने) इस द्रव्य को जो एला मानते हैं कि इसके होने पर आत्मगुणों का विकास होता है सो वे भूल में हैं-कारण अग्नि जिस प्रकार जो भी उसमें डाला जाता है उसे यह भस्म कर देती है उसी प्रकार यह द्रव्य भी आत्मा के समस्त उत्तम गुणों को एवं विषय कषाय आदिका जनक होने से नष्ट कर देता है। (जाव मच्चुसामन्ने) इसी तरह यह द्रव्य मृत्यु जैसा है। मृत्यु जैसे प्राणों की अवहारक होती है उसी प्रकार यह भी अपने स्वामी के प्राणों का अपहारक होता है इसी धनकी वजह से कई प्राणियों के प्राण नष्ट होते देखे जाते हैं। डाकू आकर धन वालों को मार डालते हैं यह बात सभी जानते हैं। (यावत्) पद से "चोर सामान्य, राजसामान्य, दायादसामान्य, ” इन पदों का પણે મુક્ત છે. વારસ તરીકેને ભાગ લેવાને હકક ધરાવનારા બધા કુટુંબીઓ આ દ્રવ્યને જોઈને એને મેળવવાની કામના કરે છે, ચોર એને ચોરી જવાની તક શોધતા
હે છે રાજાઓ પોતાની શકિતને પ્રયોગ કરીને આ દ્રવ્યને બળજબરીથી ઝુંટવી લે છે અગ્નિ જોતજોતામાં એનું. ભક્ષણ કરી શકે છે. જમીનમાં દાટેલા દ્રવ્યને પાણી પિતાના પ્રવાહથી નષ્ટ કરી નાખે છે. આ દ્રવ્યની એ જ સાચી હાલત છે पछी ते सुहवी शते थ६ . (अग्गिसामन्ने) या द्रव्यने र यो આત્મગુણો વિકસાવનારૂં માને છે, તે પોતાની જાતને છેતરી રહ્યા છે, કેમકે જેમ અગ્નિમાં જે કઈ પણ તેમાં ન ખાય છે, તેને રાખ બનાવી દે છે, તેમ જ આ દ્રવ્ય પણ આત્માના બધા ઉત્તમ ગુણોને વિષય કષાય વગેરેને ઉત્પન્ન કરનાર डापाथी विनाश ४२ छ. (जाव मच्चुसामन्ने ) मा शते द्रव्य भृत्यु छ. મૃત્યુ જેમ પ્રાણ હરે છે, તેમ જ આપણું પોતાના સ્વામીના પ્રાણ હરણ કરે છે આ દ્રવ્યને કારણે જ કેટલાક માણસોના પ્રાણ નષ્ટ થતા જોવાય છે ધનિક માણसोने मे भारी ना छ, मा वात आधा तो छ (यावन ) ५४थी “ यार સામાન્ય રાજ સામાન્ય દાયાદ સામાન્ય” આ પદનો સંગ્રહ થયો છે. અથવા તે
૪૫
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________
शाताधर्मकथासूत्रे
सामान्यम् इतिबोध्यम् । चौरादिसदृशं धनम् आत्मगुणापहारकस्वाद अश्चि प्राणान मृत्युरिवात्मगुणान् धनमपहरतीति भाव: । पुनः कीदृशं धनमित्याह'सडगडणविसम्मे नपतनविध्वनधर्मक शयनंखादे जीर्णत्वं प्राप्तस्य तत्त्वाद्यवयवानां विनाशः पतनं - वर्णादि विनाशः, विध्वंसनंच=मृलोच्छेदः स धर्मो यस्य तत्तथा पश्चात् पुस्तथ खलु श्रवयविप्राणीयम् अवश्यं त्याज्यम्, अथ कः खलु जानाति है माता पितरौ ! को यावद् गमनाय संग्रह हुआ है। अथवा चौरादि सामान्य इसे इसलिये भी कहा गया है यह आत्मा के गुणों का विनाशक होता है। यह आत्मा में अनेक अनेक दुर्गुणों को उत्पन्न कर देता है। हिंसा झूठ, चोरी व्यसन, सभी निन्दित कार्य इसी धन के बल पर मनुष्य करते हैं। अतः आत्मा के सद्गुणों का विनाश इनके सद्भाव में अवश्य होता है। (मडण पडणविद्धंणधम्मे ) पौगलिक पर्याय होने से इस द्रव्य का भी शटन पतन एवं विध्वंसन स्वभाव है। यह तो हर एक कोई जानता है कि पौद्गलिक वस्तुओं में सदा एक रूपता नही रहती है। वे जीर्ण हो जाती है-नष्ट हो जाती है वर्णादिकरूप भी उनका परिवर्तित हो जाता है। यद्यपि पौद्गलिक पदार्थों का द्रव्य दृष्टि से मूलतः विनाश नहीं होता है परन्तु पर्याय की अपेक्षा उनका मूलतः भी विनाश हो जाता है। इसलिये धन को यहां शटन, पतन एवं विध्वंसन धर्म वाला प्रकट किया गया है। (पच्छापुरं च णं अवम्मविजणिज्जे से के णं जाणड़ अम्मयाओ ! के पुण्वंगमणाए के पच्छागमणाए इत्यादि) अतः हे माता पिता ! इस द्रव्य का जब एक न एक આ દ્રવ્યને ચારાદિ સામાન્ય એટલા માટે કહેવામાં આવ્યું છે કે, આ આત્મગુણાને નષ્ટ કરનારૂ છે. આત્મામા આ દ્રવ્ય ઘણા દÖણા ઉત્પન્ન કરે છે. હિંસા, અસત્ય, ચારી, વ્યસન એ ખધા નિન્દ્રિત કર્યા આ ધનના બળે જ માણસો કરતા હાય છે. એટલે દ્રવ્યની હયાતીમાં ચેાકકસપણે આત્મણા નાશ પામે છે, આમાં લગીરે શંકા નથી (सडपडणविपणनम्मे ) चौहूगसिड पर्यायना सीधे मा દ્રવ્યનું પણ શટન, પતન, અને વિશ્વસન સ્વભાવ છે. પૌદૃગલિક વસ્તુએમાં સદા એકરૂપતા નથી, આ વાત તો બધા જાણે જ છે. તે જીણુ થઈ જાય છે; નષ્ટ થઇ જાય છે, રંગરૂપ પણ તેમનુ ખદલાઈ જાય છે. જો કે દ્રવ્યની અપેક્ષાએ મૂલતઃ આ પૌદ્ગલિક પદાર્થો નાશ પામતા નથી, પણ પર્યાયની દૃષ્ટિએ મૂળ રૂપે તેમને ( पहानी ) विनाश थाय है. शेटला भाटे घनने गर्डी शटन, पतन भने विध्वभन श्रभवाणु श्रद्धेवाभा गाच्यु B. ( पच्छा पुरं च णं अवस्सविप्पनहणिजे से केणं जाणइ अम्मयाओ के पुत्रं गमणाए के पच्छा गमणाए इत्यादि)
5
३५४
"
1
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका.अ.१स. ३० मातापितृभ्यां मेघकुमारस्य संवादः ३५५
मातापित्रोः पुत्रस्य च मध्ये क : पूर्व परलोकं गमिष्यति क : पश्चाद् गमिप्यतीति न कोऽपि जानातीत्यर्थः। 'तं' तत् तस्माद् इच्छामि खलु यावत् पत्रजितुम् ॥ मू० २९॥
मूलम्-तएणं तस्स मेहस्स कुमारस्स अम्मापियरो जाहे नो संचाइ, मेहं कुमारं बहहिं विसयाणुलोमाहि आघयणाहिं य, पन्नवणाहि य, सन्नवणाहि य, विन्नवणाहि य, आघवित्तए वा पन्न. वित्तए वा, सन्नवित्तए वा, विन्नवित्तए वा, ताहे विसयपडिकूलाहि संजमभउव्वेयकारियाहिं पन्नवणाहिं पन्नवेमाणा एवं बयासी
एसणं जाया ! निग्गंथे पावयणे सच्चे अणुत्तरे केवलिए पडिपुण्णे __ दिन विनाश अवश्य है-तो ऐसी स्थिति में मोक्षाभिलापी का यह कर्तव्य
है कि वह इसका अवश्य ही परित्याग कर अपने कल्याण की साधना कर लेवे। इसे ध्रुव मान मान कर जो आत्मकल्याण से वंचित रहते हैंवे अज्ञान हैं। कौन इस बात को कह सकता है कि इनका भोक्ता पहिले नष्ट हो जावेगा और बाद में ये नष्ट होंगे अथवा, पहिले ये नष्ट होंगे और भोगने वाला बाद, मेनष्ट होगा। इसलिये ममता का परि त्याग कर हमे आप दीक्षा लेने की आज्ञा प्रदान की जिये। यह मत कहिये कि हमारे परलोक जाने पर ही तुम दीक्षा लेलेना-कारण जीवन का कुछ भरोसा नहीं है कौन पहिले जावे और कौन बाद में इसका निर्णय कैसे किया जा सकता है। सूत्र २९॥ એથી હે માતાપિતા ! આ દ્રવ્યને કોઈ દિવસ વિનાશ ચકકસ થશે જ તે એવી સ્થિતિમાં મોક્ષાભિલાષી માણસનું આ કર્તવ્ય છે કે આને અવશ્ય ત્યાગ કરીને પિતાના કલ્યાણ માટે તૈયાર થઈ જાય. આ વાતને નહિ સ્વીકારતા જે માણસ આત્મકલ્યાણથી વંચિત રહે છે, તે અજ્ઞાની છે. આ વાત કેણ બતાવી શકે છે કે આ દ્રવ્યના ભકતા પહેલાં નાશ પામશે, અને ત્યારબાદ આ દ્રવ્ય નષ્ટ થશે, અથવા પહેલાં આ નષ્ટ થશે અને ભક્તા પછી નષ્ટ થશે એટલા માટે મમતા ત્યજીને મને તમે દીક્ષા લેવાની આજ્ઞા આપે. તમે એમ ન કહેતા કે અમારા મૃત્યુ પછી તમે દીક્ષા લેજે, કેમકે આ ક્ષણભંગુર જીવનને શે વિશ્વાસ ? અહીં કોણ પછી અને કણ પહેલાં જશે એ વાત કેણ બતાવી શકે છે ? | સૂત્ર “ર”
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५६
शाताधर्मकथाम णेयाउए संसुद्धे सल्लगत्तणे सिद्धिसग्गे मुत्तिमग्गे निजाणमग्गे निव्वा. णमग्गे सव्वदुक्खप्पहीणमग्गे अहीव एगंत दिट्टीए, खुरोइव एगंतधारोए, लोहमया इव जवा चावेयव्वा, वाल्लयाकवले इव निरस्साए, गंगा इव महानदी पडिसोयगमणाए, महासमुद्दो इव भुयाहिं दुत्तरे,तिक्खं चंकमियव्वं, गरुअं लंबेयव्वं, असिधारव्य संचरियव्वं, णो य खलु कप्पइ जाया ! समणाणं निग्गंथाणं आहाकम्मिएवा उदेसिए वा कीयगडे वा ठवियए वा, रइयए वा, दुभिक्खभत्तेवा कतारभत्ते वा बद्दलियाभत्ते वा गिलाणभत्ते वा मूलभोयणे वा कंदभोयणे वा फलभोयणे वा वीयभोयणे वा हरियभोयणे वा भोत्तएवा पायए वा तुमं च णं जाया ! सुहसमुचिए णो चेव णं दुहसमुथिए णालं सीयं णालं उण्हं णालं खुहं णालं पिवासं णालं वाइयपित्तिय. सिभिय सन्निवाइए विविहे रोगायंके उच्चावए गामकंटए बावीस परीसहोवसग्गे उदिन्ने सम्म अहियासित्तए, भुंजाहि ताव जाया! माणुस्सए कामभोगे तओ पच्छा भुत्तभोगी समणस्स३ जाव पव्वइस्ससि। तएणं से मेहे कुमारे अम्मापिऊहिं एवं वुत्ते समाणे अम्मापियर एवं वयासी-तहेवणं तं अम्मयाओ! जपणं तुब्भे ममं एवं वयह-एसणंजाया ! निग्गंथे पावयणे सच्चे अणुत्तरे० पुणरवि तं चेव जाव तओ पच्छा भुत्तभोगी समणस्स३ जाव पठाइस्तसि' एवं खल्लु अम्मायाओ! णिग्गंथे पावयणे कीवाणं कायराणां कापुरिसाणं इहलोक पडिबहाणं परलोग निप्पिवासाणं दुरणुचरे पायय जणम्स जो चेवणं धीरस्स निच्छियस्स ववसियस्स एथकिं दुकरं करण पाए ! तं इच्छामिणं अम्मयाओ! तुभेहि अभYण्णाए समाण समणस्स भगवओ जाव पव्वइत्तए ।सू० ३०॥
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५७
'अनगारधर्मामृतवर्षणोटीका अ १.३० मातापितृभ्यां मेघकुमारस्य संवाद.
टीका--' तरणं' इत्यादि । तत: खलु तस्य मेघस्य कुमारस्य माता पितरौ ' जाहे ना संचाएं ते ' यदा न शक्नुतः=न समर्थौ भवतः मेघं कुमारं वशीकर्तुम्, कैरुपायै ? इत्याह-' बहूहिं' इत्यादि । बहुभि अनेकप्रका राभिः-' विसयाणुलोमाहिं ' विषयानुलोमाभिः विषयाणां शब्दा दीनामनुलोमाःतत्र विषयेषु प्रवर्तकत्वेनानुकूलाः, ताभिः विपभोगएव मनुष्यलोके सारांश स्तदर्थमेत्र सर्वे जना: प्रवर्तन्ते, उक्तंच-
"यदि रामा यदि च रमा, यदि तनयो विनयधी गुणोपेतः । तनयेतनयोत्पत्तिः, सुरवरनगरे किमाधिक्यम् ॥ १॥ इनि, " "अर्थागमो नित्यमरोगिता च प्रिया च भार्याप्रियवादिनी च । वश्यश्च पुत्रोऽर्थकरीच विद्या पजीवलोकस्य सुखानि राजन् | ॥२॥ इति ॥
इत्यादिरूपाभिः ' आघवणाहिं य' आख्यापनाभिश्च बहुविधैराख्यानैः = सामान्यतः कथनैश्व, 'पन्नवणाहि य प्रज्ञापनाभिश्च = विशेषतः कथनैश्च सन्नवगाहिय' संज्ञापनाभिव = संबोधनाभिः 'हे पुत्र ! हे जात ! हे अङ्ग !' इत्यादिवाग्भिः संबोध्य कथनैश्च, 'विन्नवणाहि य विज्ञापनाभिश्च = 'त्वमेवास्माकमस्यां वृद्धावस्थायामाधारोऽसि अवलम्बनमसी' त्यादिरूपेण सप्रेम -
'तरणं तस्म मेहस्स कुमारस्स' इत्यादि ।
टीकार्थ - (तएणं) इस तरह ( तस्स मेहस्स कुमारस्स) उस मेघकुमार के ( अम्मापयरी) माता पिता ( जाहे) जब (मेहंकुमार) मेघकुमार को (चहू हिं विसयाणुलो माहिं आघवणाहि य, पन्नवणाहि य, सन्नवणाहिं य, विन्नचणाहि य, आधवित्तए वा, पन्नवित्तएवा सन्नवित्तएवा, विन्नवित्तए वा ) शब्दादि विषयों में प्रवृत्ति कराने वाले होने के कारण अनुकूल ऐसे अनेकवि सामान्य कथनों से विशेष कथनों से तथा संबोधनपूर्वक किये गये कथनों से, तुमही हमारी इस वृद्धावस्था में एकमात्र आधारभूत हो इत्यादि
'त एणं तस्स मेहस्स कुमारस्स' इत्यादि
टीअर्थ - (तएणं) या प्रमाणे ( तस्स मेहकुमारस्स) भेधभारना ( अम्मा पियरो) भातापिता (जाहे ) ल्यारे ( मेहं कुमारं ) भेघकुमारने ( बहूहिं विसयाणुलो माहिं आघवणाहिय, पन्नवणा हि य, सन्नवणाहिय, विन्नणा हिय, आधवित्तए वा, पन्नवित्त वा सन्नवित्त वा विन्नवित्तए वा ) शब्द वगेरे સાંસારિક વિષયામાં પ્રવૃત્તિ કરાવનાર હાવાથી વિષયાને અનુકૂળ એવા ઘણા સામાન્ય કથનાથી વિશેષ કનેથી, સ ંખેાધનવાળા કથનથી, વારંવાર પ્રેમ અને દૈન્ય પ્રકટ કરનારા આવા કથનાથી કહ્યું કે હું મેઘકુમાર ! તમે જ એકની એક અમારી ઘડપણની લાકડી છે,
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५८ दीनवचनेन पुनःपुनर्विज्ञप्तिपूर्वककथनैश्च, अत्र विषयानुकूलाभिराख्यानादिरूपाभिश्चतुर्विधाभिर्वाग्भिरिति भावः, 'आघवित्त एवा' आख्यातुं वा, ‘पन्नवित्तए बा' प्रज्ञापयितुं वा, 'सन्नवित्तए वा' संज्ञापयितुं बा, 'विन्नवित्तए वा' विज्ञापयितुं वा, न शक्नुतः' इति पूर्वेण सम्बन्धः । यदा मातापितरौ-धारिणी देवी श्रणिको राजा च स्वपुत्र विषयानुकूलाभिराख्यानादिभि: प्रतिबोधयितुं-पत्रज्यातो निवर्तयितुं न शाक्नुतः स्मेतिसंक्षिप्तार्थः ताहे' तदा 'विसयपडिकूलाहिं' विषयप्रतिकूलाभिः विषयभोगविरोधि-तपःसंयमसंबन्धिनीभिः 'तपः= संयमपालनं सुदुष्कर' मित्यादिभिर्वाग्भिरित्यर्थः, 'संजमभउव्वेयकारियाहिं' संयमभयोद्वेगकारिकाभिः संयमपालने परीपहोपसर्गसहनप्राधान्येन तत्कृत क्लेशसंभावितभयोटेगप्रदर्शनीभिरित्यर्थः, ‘पन्नवणाहिं पन्नवेमाणा' प्रज्ञा पनाभिः प्रज्ञापयन्तौ, एवं वक्ष्यमाणपकारेण, अवादिष्टाम् उक्तवन्तौ-इदं खलु रूप प्रेम पूर्वक किये-पुनःपुन दीन वचनो से अथवा बार २ विज्ञप्तिपूर्वक कथनो से (आघवित्तए वा) कहने के लिये (पन्नवित्तए वा) प्रज्ञापना करने के लिये (सन्नवित्तएवा) अच्छी तरह समझाने के लिये (विन्न वित्तएवा) निवेदन करने के लिये (नो संचाएंति) समर्थ नही हुए-अर्थात्धारिणीदेवी और राजा श्रेणिक विषयानुकूल करनेवाली आख्यानादिरूप वाणियोंडात मेघकुमार को जब प्रव्रज्याग्रहण करनेकी भावना से विचलित करने के लिये समर्थ नही हो सके (तोह) तब वे (विसयपडिक्लाहिं) विपयभोग विरोधी ऐसी (पन्नवणाहि) तप संयम संबंधी वाणीयों द्वारा तपः संयम का आराधन बहुत ही दुग्कर है इत्यादिरूप वचनों द्वारा(संजमभउव्वेयकारियादि) कि जो उसे संयम में भय तथा उद्वेग उत्पन्न कराने वाली थी (पन्नवेमाणा) समझाने हुए (एवं वयासी) इस प्रकार तेम पावा२ मने माथी विज्ञप्ति पूर्व ४थनथी, (आधविनए वा) ४डेवाम (पन्नवित्तए वा) मापना ४२वाभा (सन्नवित्तए वा) सारी शेते समनपवाभां, (विन्नवित्तए वा) निवेदन ४२वामा (नो सचाएति) तेगा मन्ते સફળ ન જ થયા, એટલે કે ધારિણીદેવી અને રાજા શ્રેણિકની સંસારના, ક્ષણભંગુર વિષ તરફ વાળનારી વાણું મેઘકુમારને પ્રવજ્યા ગ્રહણ કરવાની ભાવનાથી ચલિત ४२वामा समर्थ - 4 शी. (ताहे) त्यारे तेग (विसयपडिकूलाहिं) विषय मा विशधी वी (पन्नवणाहिं ) तप-सयभनी पाए । त५ भने
यमनी माराधना अत्यन्त ! छ, वगेरे क्यो । (मंजमभउब्वेय कारियाहि )- भेषभा२ना सयभमा लय अने 61 64-1 ४२ना ती(पन्नवेमाणा) समानतi (एवं क्यासी) मा प्रभारी वा साया
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवषिणीटीका अ.स. ३० मातापितृभ्यां मेघकुमारस्य सघाद ३५९ हे जात ! हे पुत्र! 'निग्गंथे नैन्यं प्रन्याद् बाह्याभ्यन्तररूपाद् निष्क्रान्ताः, निर्ग्रन्थाः तेषामिदं नैर्ग्रन्थं, पावयण" प्रवचनम् आगमः (मूल पाठे दीर्घः प्राकृतत्वात्) 'सच्चे' सत्यं यथावस्थितरूपनिरूपकत्वात्, “अणुत्तरेअणुत्तरं न विद्यते उत्तारं श्रेष्ठं यस्मादित्यनुत्तरं सकलहितकरत्वात् । अन्येषां प्रवचनं न सर्वज्ञप्रणीतमस्तीत्याह-इदंनैर्ग्रन्थं प्रवचन केवलियं' कैवलिकं केवलं सम्पूर्णज्ञानं तदस्यास्तीति केवली तेन प्रोक्तं कैवलिकं, 'पडिपुन्ने प्रतिपूर्ण सम्पूर्ण सकल वस्तु निरूपकत्वात् , 'णेयाउए' न्यायोपेतं यथार्थपदार्थ निर्णायकत्वात 'संसुद्धे' संशुद्ध संशयादि दोषवर्जितत्वात 'सल्लगत्तणे' शल्यकर्तन-मायादिशल्यकतनं छेदकमित्यर्थः, 'सिद्धिमग्गे' सिद्धिमार्गः-सेधनं सिद्धि. आत्म कल्याणं, तस्य मार्गःहितार्थपायकत्वात्, 'मुत्तिमग्गे' मुक्तिमार्गः कर्मबन्धनमोचनं मुक्तिः, तस्या मार्गः कर्मरहितावस्थाकारकत्वान्, 'निजाणमग्गे' निर्याणमार्गःकहने वगे-(एस णं जाया) हे पुत्र ! यह (निग्गंथे पावणे) निर्ग्रन्थ प्रवचन) (सच्चे अणुत्तरे के लिए पडिपुन्ने णेयाउए संसुद्धे सल्लगत्तणेसिद्धिमग्गे मुत्तिमग्गे) यथावस्थित स्वरूपका निरूपक होने से सत्य है जिससे दुनिया मे समस्त प्राणियों का हितकती होने के कारण और दूसरा कोई पदार्थ श्रेष्ठ नहीं हो सकता है ऐसा है, केवली भगवान द्वारा प्ररूपित हुआ है समस्त वस्तुओं का निरूपण करने वाला होने के कारण जो सम्पूर्ण रूप से अपने में पूर्ण है यर्थाथपदार्थ का निर्णायक होने से जो न्यायो पेत है, संशय विपर्यय एवं अनध्यवसाय आदि दोषों से वर्जित होने के कारण जो सर्वथा शुद्ध है, माया मिथ्या, एवंनिदान ईन तीन शल्योको जो विनाशक है, हितार्थकी प्राप्ति कराने वाला होने से जो आत्मकल्याण रूप सिद्धि का मार्गरूप है, कार्य रहित अवस्था जीवोंकी ईसीकी आरा( एस णं जाया) पुत्र २ (निग्गंथे पावयणे) निथ प्रक्यन (सच्चे अणुत्तरे के लिए पडिपुन्ने णेयाउए संसुद्धे सल्लगत्तणे सिद्धिमग्गे मुत्तिमग्गे) यथावस्थित २१३पने प्रतिपाहित ४२नार डोपाथी सत्य छ, 'तना બધા: જીવનું હિત કરનાર હોવાથી એના કરતાં બીજે કઈ પદાર્થ શ્રેષ્ટ નથી, આ કેવળી ભગવાન દ્વારા પ્રરૂપિત થયેલું છે, સકળ વસ્તુઓનું નિરૂપણ કરનાર હોવાથી આ સંપૂર્ણપણે પિતાની મેળે પૂર્ણ છે, યથાર્થ પદાર્થને નિર્ણાયક હોવાથી આ ચાચાપત છે; સંશય, વિપર્યય, અને ધ્યવસાય વગેરે દેષ વર્યું હોવાથી આ સંપૂર્ણ રૂપમાં શુદ્ધ છે. માયા, મિથ્યા અને નિદાન આ ત્રણ શલ્યને આ વિનાશક છે. હિતપ્રાપ્તિ કરાવનારૂં હોવાથી આ આત્મરૂપ કલ્યાણ સિદ્ધિને માર્ગ છે, જીવોની કાર્ય રહિત અવસ્થા એની આરાધનાથી જ થાય છે, એટલા માટે જે મુકિતના
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________
ज्ञाताधर्म कथा भ्रत्रे
३६०
}
निर्याण = कर्म तो वहिर्भवनं, तस्य मार्गः = पुनरावृत्या = गमनरहितत्वात् यत्र गला न कदाचिदपि पुनः संसारे समायाताति मात्रः । 'निव्वाणमग्गे' निर्वाणमार्ग. - निर्वाण= निराबाधसुखं समस्तकर्क्स कृतविकाररहितत्वात् तस्य मार्गः 'सत्रदुक्खपहीण सग्गे' सर्व दुःखप्रहीणमार्ग - सर्वाणि शारीरिक मानसिकानिच दुःखानि इनि सर्वदुःखानि तेभ्यः प्रहीणः प्रक्षीणः चासौमी सकल क्लेशक्ष यकारकत्वात् तथा, 'अहीव एतदिट्टीए' अहिरिव एकान्तदृष्टिकम् आमिष ग्रहणं प्रति अहिर सर्प इव चारित्रपालन प्रति, एकान्ता एकाग्रा दृष्टि बुद्धि यस्मिन् वचने तत्. एकाग्रतायाः दुष्करत्वात् तया सादृश्यमिति भावः । तथा 'खुरी इत्र एगंतधाराए' क्षुर इत्र एकन्तिधारकं, क्षुरस्य = शस्त्रविशेषस्य च एकान्ता अद्वितीया धारायस्य तत् अपवाद क्रिया वर्जितैकधारमित्यर्थः, 'लोहमया इव जत्रा चावेयव्वा' लोहमया इव यधाचवैयितव्याः लोहमय धना से होती है इसलिये जो मुक्ति का मार्ग रूप है, जो (निज्जाण मग्गे) जिवके लिये कार्य से अलग होने रूप निर्णय का मार्ग है (निव्वामग्गे) निर्वाण का मार्ग है- निराबाध सुख का नाम निर्वाण है क्यों कि यह सुख कर्मकृत विकार से रहित होता है - ऐसे (सव्वदुक्ख पहीणमग्गे) सकल कर्मजन्य क्लेशों का क्षयकारक होने के कारण यह शारीरिक एवं मानसिरु - दुःखों से रहित एक अद्वितीय मार्गरूप है । ( अहीव एगंत दिडीए) जैसे सर्प की दृष्टि आमिपग्रहणकी तरफ एकाग्ररूपसे होती है उसी तरह चारित्रपालन के प्रति जिसमें एकान्तरूप दृष्टि है-निर्ग्रन्थ प्रवचन किसी भी अवस्था में चारित्र अंगिकार करनेवाले को यह उपदेश नही देता कि तुम उपचारित्र में शिथिलता प्रदर्शित करो | (खुरोईव एगंतधाराए) जैसे क्षुग की धारा एकान्तरूपसे तीक्ष्ण रहा करती है— उसी तरह भार्ग नेवा छे, ? (निज्जाणसग्गे) वने भाटे अर्थथी नुहुं थवा ३५ निर्णय-भाग छे. (निव्वाणमग्गे) निर्वाणुना भार्ग छे, निशणाध सुमनु नाम નિર્વાણ છે, કેમકે આ સુખ કરેંજન્ય ાિરથી રહિત હોય છે, એવા અવ્યાખાધ गुणना भार्ग निर्बंध प्रवयन ४ . ( मन्वदुक्वपण मग्गे) समस्त भ જન્મ લેશેનુ વિનાશક હોવાથી નિગ્રંથ પ્રવચન શારીરિક અને માનસિક विहीन मे पूर्व भाग है. ( अहिव एगंत दिट्ठीए ) प्रेम साधनी नर માસ ગ્રહણ કરવા તરફ ચાટીને રહે છે, તેમ જ ચારિત્ર પાલન પ્રત્યે એકાન્તરૂપ દૃષ્ટિ જે વ્યકિતમાં છે,---નગ્રંથ પ્રવચન કોઇ પણ સોંગમાં ચારિત્ર સ્વીકારનારાને या (थहेश नवी भापता हैं तभे यान्त्र्यिमा शैथिस्य तावे. (खुरो इव एगंत धाराए) જેમ છરાની ધાર એકાન્તરૂપે તીકણુ હોય છે, તે જ પ્રમાણે આમાં પણ
"
{
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
अनगारधर्मामृतवर्पिणीटीका. अ.१ मू.२९ मातापितृभ्यां मेघकुमारस्य संवादः ३६१ यव चगमिव चारित्रं दुष्करमित्यर्थः, मिक्थकदन्तैः 'मेग-'भोम' इतिप्रसिद्धद्रव्यनिति दन्तै लोहमय चणक चर्वणमिव चारित्रपालनं दुष्करमिति भावः 'वालुया कवले इब निरस्साए' वालुका कवल इव निःसारकं वालुका ग्रास इव निगस्वादः-विपयास्वादवजितमित्यर्थः पुनः कीदृशं प्रवचनम् गंगा
व महानदी पडिसोयगमणाए' गङ्गेव महानदी प्रतिस्रोतो गमनेन-प्रतिस्रोतसागमनेनप्रवाहाभिमुखगमनेन गङ्गेव दुस्तरं प्रवचन मनुपालयितुमित्यर्थः, अनुकूलपतिकूलपरीषहोपसर्गसम्भृतं चारित्रपालनमतीव दुष्करमितिभावः, 'महासमुद्दो इव भुयाहिं दुत्तरे' महासमुद्र इव भुजाभ्यां दुस्तरं, भुजाभ्यां इसमें भी क्रिया आचार आदिरूप धारे बडी तीक्ष्ण है।-(लोहमयाइवजवा चावे यबा) जिस तरह मोम (मेण) के जिस के दांत बने हों, वह लोहे के चनें नहीं चचासकता है-उसी तरह सकल संयम रूप चारित्र कापात्रन भी बड़ा कठिन कार्य है (वालुयाकवले इव निरस्साए) बालुका का ग्राम जिस प्रकार निस्सार-स्वाद रहिन-होता है-उसी तरह विषय सुख से वर्जित होने के कारण निर्ग्रन्थ प्रवचन भी-निस्सारहै (गंगाइव महनदी पडिसोय गमणाए) जिसतरह प्रवाहकी प्रतिकूल दिशा तरफ चलने बालाव्यक्ति गंगा नदी को पार नहीं कर सकता उसी तरह विषय कपायों से प्रतिकूल होकर इस निग्रन्थ-प्रवचन का पालन करना भी बड़ा ही दुष्कर कार्य है क्योंकि इसके पालन करने में जीवोंकों वडी २ अनुकूल प्रतिकूल परिषहें और उपसर्ग-समय २ पर टक्करें दिया करते हैं। अतः चारित्रकी परिपालना ऐसे समय बडे दुष्कर हो जाती है-महासमुद्दोइव भुयाहि दुत्तरे) भुजाओं जैसे समुद्र का पार करना अशक्य होता हैठिया माया२३५ धार मई ती डोय छ (लोहमया इव जवा चायवा) જેમકે જેના દાંત મણના બનેલા હોય તે તે લોખંડના ચણું ચાવી શકતો નથી, ते शते स४७१ सयभ३५ यारियर्नु पालन हुन ४४५१ आम छ. (बालुया कवले इव निरस्साए) रेभ रेतीनो जियो मेस्वाह होय छ, तेभर विषय सुम २हित डोवाथी या निथ अवयन पY निस्सार छ. (गंगाइव महानदी पडि सोयगमणाए.) म अवाडनी प्रतिस हिशामा ना२ भाणुस नहान પાર થઈ શકતું નથી, તેજ રીતે વિષય કષાયથી પ્રતિકૂળ થઈને આ નિર્ચા પ્રવચનનું પાલન કરવું પણ અતીવ કઠણ કામ છે, કેમકે એનું પાલન કરવામાં જેને ઘણ ભયંકર અનુકૂળ પ્રતિકૂળ પરિષહો અને ઉપસર્ગો વખતેવખત પ્રહાર કરતા જ २९ छ. थेटो याश्यितुं पासन मावा समये मन ४५३ ५७ ५छ. (महासमुद्द इव भुयाहि दत्तरे) भासने म पाताना मामाथी तीने समुद्रने
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________
शाताधर्म कथाइवे. समुद्र तरणमिवदुस्तरं 'तिक्खं चंकमियच्च' तीक्ष्णं चङ्क्रमितव्यम्=तीक्ष्णं कुन्तादि शत्रं चक्रमिनव्यम्=आक्रमणीयं कुंताग्रक्रमणमिव मोक्षमार्गगमनं 'गरुअं लंवेयच्च' गुरुको लम्बयितव्यः, गुरुशब्दस्य सकलपर्वतापेक्षया गुरुत्व विशालत्वादि गुणत्वात् मेरौ लक्षणया गुरुको मेरूः स लम्बयितव्यः अवलंब नीयः मेरुभारोद्वहनववहं प्रवचनमितिभावः, 'असिधारव्यसंचारियव्वं' असिघारे व संचरितव्यम्, यथा खगधारोपरि संचरणीयम्, इत्येवं रूपं वत्तते । कस्मा। देतस्य दुष्करत्व ? मित्याह-'णो खलु कप्पई' इत्यादि हे पुत्र ! नो खलु कल्पते श्रमणानां निग्रन्थानां आहाकम्मिए वा' आधार्मिकवा आधानम्आधा, सावर्थ संकल्पः, तत्पूर्वकं-कर्म-आधाकर्म, तत्र भवं साध्वर्थ षट्कायोप उमी तरह इसका पार करना भी कठिन है (तिक्खं चंकमियव्व) मोक्ष मार्ग पर चलना माने भालो की अनी पर चलना है (गरुकं लंवेयध्वं) जसे मुमेरु पर्वत का भार वहन करना सर्वथा अशक्य है उसी तरह यह निग्रंथ प्रवचन भी बड़ा दुर्वह है । (आमधारय संचारियव्वं ) तलवार की धार पर जैसे चलना है--उसी तरह इसका पालना है मानो तल. चार की धार पर चलना है। कोइ साधारण वात्त नहीं है । (णो खलु कप्पड़ जाया समणाणं निगंथाणं आहाकम्मिए वा उद्देसिएवो कीयगढे वा ठवियए वा रइयए वा दुभिक्खमत्ते वा कंतारभत्तेवा वदलिय भत्तेवा। गिलाणभत्तेचा मूलमोयणे वा कंदभोयणे वा फलभोयणे वा वीयभो यणे वा हरियभोयणेवा भोतएवा पायए वा तुमं च णं जाया) कारण साधु के निमित्त जो आहारादिक बनाया जाता है वह इस अवस्था में उसे कल्पित नहीं होता है। क्योंकि उसके लेने मे पटकाय के जीवों पा२ ४२३। भुश्श छ, तेमा मेनु पा२ २ प ४४ छ. ( तिक्खं चंकमियव्व ) भार भागे यास तेरे माता-यानी भए ५२ यास छ. (गाय लवे यय) रेभ सुभे२ पतिनो मा२ पान ४२ सेम असम छ, तेभ व मा निय प्रयन पY सर्वथा हुड छ. (असिधारच संचारिय) तसवारनी ધાર ઉપર ચાલવાની જેમ આ નિગ્રંથ પ્રવચનનું પાલન પણ ખૂબ જ કપરું કામ छ. मा सामान्य वात नथी. (णो खलु कप्पड़ जाया समणाणं निग्गथाणं आहा कम्मिए वा उद्देसिएवा कीयगढेवा ठवियए वा रइयएवा दुन्भिक्ख भत्तेवा कंतारभत्ते वा वद्दलिया भत्तेवा गिलाणभत्ते वा मूलभोयणे वा कंद भोय णेवा फलभोयणेवा वीयभोयणेवा हरियभोयणेवा प्रोत्तए वा पायएवातुं मं चणं जाया) १२५ 3 माधुने भाटे ने माडा वगेरे मनायामां आवे छ, ते साधु अडणु કરતા નથી–કેમકે તેને ગ્રહણ કરવામાં પાયજીવોની વિરાધનાને દેષ સાધુને લાગે
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका अ१ स २८ मातापितृभ्यां मेघकुमारस्य संवादः ३६३ मर्दनपूर्वकं निष्पादितमाहारादिकमित्यर्थः, 'उद्देसिएका' औद्दशिकं वा उद्देशनं उदेशः तत्र भवम् औदेशिकं-कमप्येकं साधुमुद्दिश्य कृतं, कीयगडे वा' क्रोतक्रीतं साधुनिमित्तं मूल्येन गृहीतं, 'ठवियए वा' स्थापितं वा 'अमुकस्मै साधवे दास्यामीति संस्थापित, रझ्यए वा' रचितं-मोदकचूर्णादि पुनर्मोदकतया रवितं, 'दुभिक्खभत्ते वा' दुर्भिक्षभक्तं वा, यदुदुर्भिक्षे भिक्षुकार्थ निप्पादितं, के विराधना का दोष साघु को लगता है। आध: का अर्थ साधु के लिये किया गया संकल्प है। इस संकल्प पूर्वक जो आरंभ किया जाता है वह आध: कार्य है। और इस संकल्प में जो होता है वह आधाकर्मिक--आहारादिक वस्तु है। इसी तरह किसी एक साधु के उद्देश से जो आहार आदिक किया जाता है वह ौदेशिक है। वह भी इस अवस्था में साधु के लिये कल्पित नहीं माना गया है। क्रीत क्रीत दाता यदि पैसा देकर उसे कहीं से ग्वरीद कर ले आता है और साधु को आहार में दे देता है तो वह भी साधु के लिये लेना योग्य नहीं है। स्थापित में यह आहारादिक वन्तु अमुक साधु के लिये दंगा इस भावना से दाता उसे अपने यहां रखकर यदि किसी दूसरे साधु के लिये कि जिस के लिये उसे उसने संकल्पित नहीं कीया है, दे देता है तो वह भी साधु को अकल्पित है। रचित--मोदक चूर्ण आदि जब पुन : मोदक रूप से बना दिये जायें तो वे भी साधु के लिये आहार में लेना कल्पित नहीं हैं। दुर्भिक्ष भक्त--अकाल के समय जो अन्न आदि सामग्री साधु के लिये दाताने बनाइ हो, वह भी साधु के लिये છે. “આધઃ” નો અર્થ સાધના માટે કરવામાં આવેલ સંકલ્પ છે આ સંકલ્પને લઈને જે કામ શરુ કરવામાં આવે છે, તે આધઃ કાર્ય છે, અને આ સંકલ્પમાં જે હોય છે તે આધાર્મિક આહારદિક વસ્તુ છે આ પ્રમાણે જ કઈ પણ એક સાધુને ઉદ્દેશીને જે આહાર વગેરે બનાવવામાં આવે છે, તે ઓશિક છે. આ સ્થિતિમાં તે પણ સાધુને માટે કલ્પિત રૂપે માનવામાં આવ્યું નથી –કિત-કીતદાતા જે પૈસા આપીને તેના માટે કયાંકથી ખરીદ કરીને લાવે છે, તે પણ સાધુને भाटे स्वीय नथी. स्थापित- मायना२ (हाता) " मा माहार वगैरे वस्तु અમુક સાધુને આપીશ” આ ભાવનાથી દાતા તેને પિતાની પાસે સંગ્રહીને રાખે અને કેઈ બીજા જ સાધુને-કે જેના માટે તેણે સંકલ્પ સરખોએ કર્યો નથી–આપે તે તે પણ સાધુને - અકલ્પિત છે રચિત–લાડવાના ચૂરા વગેરેને ફરીથી લાડવાના રૂપમાં બનાવવામાં આવે તો તે પણ સાધુને માટે આહારરૂપે સ્વીકાર્ય નથી દુભિક્ષ ભકત-દુકાળના વખતે દાતાએ ભિખારીને માટે જે અન્ન સામગ્રી, તૈયાર કરાવી હોય
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________
ज्ञाताधर्म कथासूत्रे
"
'कंतारमत्तेवा' कान्तारमक्तं वा, कान्तारं = निर्जनवनं तत्रागतजनार्थ पाचितं "वद्दलियामत्ते" वर्दलिका=वृष्टिः, तन्निमित्तं याचकार्थ निष्पादितं, गिलाण भत्ते बा' ग्लानभक्तं ग्लानार्थ निष्पादितं मूलभोयणे वा' मलभोजनं वा मूलानि= कसेरुकादीनि तेषां भोजनं वा, 'कंदभोयणे का' कन्दभोजनं वाकन्दाः सुरणादयः तेषां भोजनं, 'फल भोगणे वा' फलभोजनं वा, फलानि= आवादीनि तेषां भोजनं, वीयमायणे वा' वीजभोजनं वा=बीजानि = शाल्योदीनि तेषां भोजनं, 'हरियभोगणे वा हरितमं जनं वा = हरितानि = इक्षुप्रभृ तीनि तेषां भोजनम् एतत्सर्वं सचित्तं सदोषं 'भोतए वा' भोक्तुं वा 'पायए अकल्प्य है । कान्तार भक्त - अटवी के लिये जो भक्त किया जाता है वह साधु के लिये आहारार्थ लेना दोषावह है । वलिका भक्त-ष्टि का ( वर्षात ) निमित्त लेकर याचक जनों के लिये बनाया गया आहार साधु का कल्पित नहीं है । ग्लानभक्त — रोगी के लिये बनाया गया आहार साधु के लिये लेना योग्य नहीं है, मूल भोजन कसेरूकादि (विशेष) का भोजन भी साधु को लेना दोपप्रद है । केन्द भोजन सुरण आदि सचित्त कन्दों या भोजन करना साधु के लिये वर्जित है, इसी तरह शाल्य आदि सचित वीजों का आहार, इक्षुरस आदि सचित्त हरे पदार्थों का आहार तथा आम्र आदि सचित्त फलों का आहार भी साधु के लिये लेना वर्जित बतलाया गया है। कारण ये सब मूल आदि पदार्थ सचिन होने हैं। सचित वस्तु का आहार साधु अवस्था में लिया नहीं जाता
। इस लिये साधु इन्हें न तो आहार में काम ले सकता है और न उनके रस को भी पी सकता है यही बात " भोत्तए पायए "
३६४
इन पदों તે પણ સાધુને માટે અકલ્પય છે. કાન્તારભકત-અટવી (જંગલ) મા લઈ જવા માટે તૈયાર કરેલા આહાર પણ સાધુના માટે સ્વીકારવા રાષયુકત છે વલિકાભકતવર્ષાના નિમિત્તે યાચકાને માટે ખતાવવામાં આવેલે આહાર પણ સાધુને માટે કલ્પિત નથી. ગ્લાનભકત ખીમાર માણસને માટે બનાવવામાં આવેલેા આહાર પશુ સાધુને માટે સ્વીકાર્યું ન હોવા જોઇએ. મૂળ ભેાજન કસેરુક (કં વિશેષ) વગે૨ેના આહાર પણ સાધુને માટે દેષરૂપ ગણાય છે. કન્દ્વભાજન-ટૂ છુ વગેરે સચિત્ત કન્દના આહાર પશુ સાધુના માટે વર્જ્ય બનાય છે આ પ્રમાણે જ શાલ્ય વગેરે સચિત્ત ખીોન આહા શેરડી વગેરે સચિત્ત લીલા પદાર્થોને આહાર તેમ જ આમ્ર વગેરે સચિત્ત ફળાને આહાર સ્વીકારવા સાધુને માટે નિષિદ્ધ માનવામાં આવ્યા છે. કેમકે આ બધા મૂળ વગેરે પદાર્થો સચિત્ત હાય છે. સચિત્ત વસ્તુઓના આહાર સાધુ અન સ્થામા સ્વીકાર્ય ગણાતા નથી એટલા માટે સાધુ આવા પદાર્થાને આહાર રૂપમાં स्वारी न शुठे अते खेभना रसनुं धान पासुन श्री शडे मेवात 'भोए पायर'
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणोटीका असू ३० मातापितृभ्यां मेघकुमारस्य संवादः ३६५ वा' पात वा रसादिकं न कल्पते, इत्यनेन सम्बन्धः 'तुमं च णं जाया !त्व खलु हे जात !'सहसमुचिए"सुखसमुचितः सुख योग्यः सुखहेतुकमात्रमेव तव जीवनमित्यर्थः 'नो चेवणं दुहसमुचिए' नैव खलु दुःख समुचिता-दुःखयोग्यो नेवासि, कदापि, दुःखं त्वया न दृष्टमिति भावः। खलुवाक्यालकारे' 'नालं सीयं' नालं शीतं, 'अल' शब्दोऽत्र समर्थार्थकः तेन शीतं 'अहियासित्तए' अध्यासित सोहूं, इत्यन्तिमपदेन सम्बन्धः, न समर्थः, एवं 'उण्ड' उष्णं 'खुहं' क्षुधां पिवासं' पिपासां 'वाइयपित्तियसिभिय सण्णिवाइयविनिहरोगायंके' वगतिक पैतिकश्लेप्मिक सान्निपातिकविविधरोगातंकान्. तत्र बातिकाः वातविकारसमुद्भवाः आमवातादयः, त्तिकाः पित्तविकारसमुद्भवाः मूर्छादयः, श्लेष्मिकाः= कासश्वासादयः, सान्निपातिका: वातपित्तकफ संयोजका उन्माद प्रलापादयः, द्वारा प्रदर्शित की गई है तथा-हे पुत्र ! तुम (सुहसमुचिए) इस अवस्था के लायक नहीं हो-तुम्हारा जीवन तो केवल एक मात्र सुख हेतुक ही है -सर्व प्रकार के सांसारिक सुख भोगो-इसलिये तुम्हारा यह मनुष्य जीवन हैं। (णो चेव णं दुहसमुचिए) दुःखों को भोगने के लिये नहीं है। (णालं सीयं णालं उण्डं णालं खुहं णालं पिवासं णालं वाइय पित्तिय सिंभियसन्निवाइए विविहे रोगायंके उच्चावए गामकंटए बावीस परिसहोवसग्गे उदिने सम्मं अहियासित्तए) तुम शीत को सहन करने में समर्थ नही हो, उष्ण को सहन करने में समर्थ नही हो क्षुधा को सहन करने में समर्थ नहीं हो तृषा को सहन करने में समर्थ नही हो, वात से उत्पन्न हुए रोगों को पित्तसे उत्पन्न हुए रोगों को लेष्म से उत्पन्न हुए रोगों को, तथा वात, पित्त-कफ के संयोग से उत्पन्न हुए अनेक विध रोगों को आतंकों को, तुम सहन करने में समथ मा ५ पडे विमा भावी ते 8 पुत्र । मे (मुहसमुचिए) माने योग्य પણ નથી. તમારું જીવન તે ફકત સંસારના સુખ-ભોગ માટે જ છે. સંસારના બધા સુખ તમે ભોગવી શકે એટલા માટે જ આ તમારું શરીર છે, આ તમારે मनुष्य मछ. (णो चेवणं दुहसमुचिए) हुमागवा माटेमा मनुष्य मनथी, (जालं सीयं णालं उण्हं णालं खुणालं पिवासं णालं वाइय-पित्तिय-सिभिय सन्निवाइए विविहे रोगायंके उच्चावए गामकंटए बावीसं परिसहोवसम्गेउदिन्ने सम्म अहियासित्ता) तभी सहनशानाड२भी सहन ४२ - नाड, તરસ સહી શકશે નહિ, વાતથી ઉત્પન્ન રોગોને, પિત્તથી ઉત્પન્ન થયેલા છે, જેમાંથી ઉત્પન્ન થયેલા રેગેને તેમજ વાત, પિત્ત કફના સગથી ઉત્પન્ન થયેલા અનેક જાતના રોગોને તમે સહન કરવા લાયક નથી. આ પ્રમાણે ઈન્દ્રિયોના પ્રતિકૂળ અનેક
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________
ज्ञाताधर्म कथा भने
विविधा - अनेकप्रकाराः रोगातङ्काः - तत्र रोगाः श्वास १ कास२ ज्वर३ शह४ कुक्षिशुल५ भगंद६ रोशऽऽजीर्ण८ दृष्टिशूल९ मस्तकशूला १० रोचका ११ निवेदना १२ कर्णवेहना १३ कण्डूवेदनोदर १४ पीडा १५ कुष्ठादयः १६ प्रतिक्षणघोरवेदनाजनकाः, आतंका: = सद्योघातिनः हृदयशूलादयः तान् सोढुं न समर्थोऽसीत्यर्थः । ' उच्चावए' उच्चावचान् = नानाविधान् 'गामकंटए' ग्रामकटकान् इन्द्रियसमूहमतिक्लान् 'बावीसं पडिसहोवसग्गे' द्वाविंशतिपरीप होपसगन्, तत्र परि=समंतात् मुमुक्षुभिः सह्यन्ते कर्मनिर्जरार्थं इति परीपहा:= अधादयः उपसर्गाः= देवादि कृता उपद्रवास्तान् 'उद्दिण्णे' उदीर्णान् उदया बलिका प्रविष्टान् 'सम्म' सम्यक् प्रकारेण 'अहियासित्तए' अध्यासितुं= सोडु नाले=न समर्थः, तस्माद् 'भुंजाहि' भुंक्ष्य तावत् हे जात ! मानुष्यकान् कामभोगान् ततः पश्चात् = भुक्तभोगीसन् श्रमणस्य३ यावत् प्रवजिष्यसि । ततः नहीं । इसी तरह इन्द्रियों के प्रतिकूल अनेक प्रकार के २२ ( चावीस ) परिपह और उपसर्ग जन्य दुःखों को उदय में आने पर तुम सहन करने में समर्थ नहीं हो । प्रतिक्षण धार वेदना को उत्पन्न करनेवाले श्वास. कास, ज्वरदाह, कुक्षि, शूल, भगंदर, अर्श, अजीर्ण, दृष्टिशल, मस्तक शृल, अरुचि' अक्षिवेदना, कर्णवेदना, कण्डूवेदना, उदरपीडा और कुष्ठ यदि ये सब रोग हैं, तथा जिनके होने पर जीवन का हो शीघ्र अंत हो जाता है ऐसे हृदयशूल आदि आतंक हैं । कर्मों की निर्जरा करने के लिये मोक्षाभिलाषी जन जो क्षुधा आदि के कष्टों को सहन करते हैं वे परीपद है और देवादिक द्वारा जो उन्हें कष्ट दिये जाते हैं वे उपसर्ग हैं। (भुंजहि ताव जाया माणुस्सर कामभोगे ) इस लिये हे पुत्र ! हमारी बात मानों पहिले तो तुम मन माने मनुष्यभव संबन्धी ાતના ખાવીસ (૨૨) પરિષહે અને ઉપસજન્ય દુખા ઉદય થશે ત્યારે તમે તેમને સહી શકશે નહી દરેક ક્ષણે ભયંકર વેદના જનક શ્વાસ, કાસ, જવર દાહ, अक्षिशूर्य, भगर, अर्थ, अपयो, दृष्टिशूल, भस्तम्भूत, अरुचि, अक्षिपेहना, अर्थ, વેદના, ક′વેદન', ઉદરપીડા અને કુબ્જ વગેરે આ બધા રાગે તેમજ જેમના ઉત્પન્ન થવાથી જીવન એકદમ મૃત્યુ વશ થઇ જાત છે એવા હૃદયશુલ વગેરે આત કકારી રાંગે છે. કર્મોની નિરશ કરવા માટે મેાક્ષાભિલાષી લેાકેા ભૂખ વગેરેના કષ્ટ સહન કરે છે, તે પરીષહા છે, અને દેવતા વગેરેથી જે તેમને કષ્ટ આપવામાં આવે છે ते उपसर्ग छे. ( भुंजहि ताव जाग्रामाणुस्सर कामभोगे ) भेटला भाटे હૈ પુત્ર!' અમારી વાત માને. તમે પહેલાં તે ઈચ્છા મુજબ મનુષ્યભવના સમસ્ત
३६६
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________
1
३६७.
अन्गारधर्मामृतवर्षि टीका अ. १. २२ मातापितृभ्यां मे कुमारस्य संवाद खलु स मेघकुमारो मातापितृभ्यामेवमुक्तः सन् मातापितरौ एवमवदत् - हे माता पितरौ ! तथैव खलु तत् यत् खलु यूयं मामेवं वदथ - 'इदं खलु हे जात ! नैर्ग्रन्थं, सत्यम् अनुत्तरम्० पुनरपि तदेव यावत् ततः पश्चाद् भुक्तभोगी श्रमणस्य३ यावत् प्रवजिष्यसि " = एवं खलु हे मातापितरौ ! नैर्ग्रन्थं प्रवचनं कीवाणं क्लीवानां मदसंह ननवतां पुरुषार्थ हीनानामित्यर्थ 'कायराणं' कातराणां= परीपढोपसर्गभीरूणाम्, 'कापुरिसाणं' कापुरुषाणाम् = उत्साहवर्जितानाम्, 'इह लोग एडिबद्धाणं' इहलोकप्रतिबद्धानां = ऐहिक विषयास्वाद निमग्नचित्तानां, 'परलोग निष्पिवासाणं' परलोकनिः पिपासानां परलोकपराङ्मुखानां नास्तिकानां स्वर्गादि श्रद्धारहितानामिति भावः, 'दुरणुचरं' दुरतुचरम् = दुष्करम्, आचकामभोगों को भोगो ( तओ पच्छाभुत्तभोगी समणस्सइ जो पचइस्ससि) पश्चात् भुक्त भोगी होकर तुम श्रमण भगवान् महावीर के पास मुनि दीक्षा धारण कर लेना । ( तए णं से मेहे कुमारे अम्मापिक हिं एवं वृत्ते समाणे अम्मापियरं एवं वयासी ) इस तरह माता पिता ने जव मेघकुमार से ऐसा कहा तो उसने अपने माता पिता से इस प्रकार कहा (तत्र णं तं अम्मयोओ। जण्णं तुम्भे ममं एवं वयह ) हे माता पिता ! वात तो वैसी ही है जैसी आप मुझ से यह कह रहे हैं कि ( एस णं जाया णिग्गथे पावयणे सच्चे अणुत्तरे पुणरवि तं चेत्र तभी पच्छा भुत्तभोगी समणस्स जा पव्वइस्ससि ) यह निर्बंथ प्रवचन सत्य है अनुत्तर है आदिर, तथा भुक्तभोग, बनकर तुम श्रमण भगवान महावीर के पास मुनि दीक्षा धारण कर लेना ! ( एवं खलु अम्मयाओ णिग्गंथे पावयणे कीवाणं कायराणां कापुरिसाणं इहलोकपडिबद्धाणं अभलोगो आनंदृथी लोगवा ( तथ पच्छा भुत्तभोगी समणस्सह जात्र पत्रइस्ससि) भने लोगो लोगवीने तभे श्रमण भगवान महावीरनी पासे भुनि दीक्षा स्वीअरथेो. (तएणं से मेहेकुमारे अम्मापिएहिं एवं वुत्रो समाणे अम्मापयरं एवं बयासी ) भेघकुमारने न्यारे तेभनां भातापिताये मा प्रभाएँ *ह्युं त्यारे नवामभां भेद्यहुभारे उ ( तहेव णं तं अम्मयाओ ! जगणं तुन्भे ममं एवं वयह) डे भातापिता! ने वात तमे उडो छ। ते मरोमर ४ ( एस णं जाया निग्गंथे पावयणे सच्चे अणुत्तरे पुणरवि तं चैव तओ पच्छा भुत्तभोगी समणस्स इ जोव पव्वइस्ससि) या निर्बंथ प्रवअन सत्य છે, અનુત્તર છે વગેરે, તેમ જ સારી પેઠે સંસારના ભોગો ભોગવીને તમે મુનિ દીક્ષા
अहस्थ उ२शो. ( एवं खलु अम्मयाओ णिण्गंथे पावयणे कीवाणं कायराणां
1
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६८
ज्ञाताधर्मकथानमत्र रितुमशक्यमित्यर्थः, कस्येत्याह 'पाययजणस्म' प्राकृतजनस्य मनोबलरहितस्य नेव खलु धीरस्य मनोवलसहितस्य परीपदोपसर्गप्राप्तावपि कपायवर्जितचि. त्तरयेत्यर्थः, 'निच्छियस्स' निश्चितस्य जीवादि नवतत्त्वनिश्चययुक्तस्य, 'ववसियम्स' व्यवसितस्य-उद्यमयुक्तस्य 'एल्थ किं दुक्करं' अत्र किं दुष्कर, अत्रपरेलोगनिावामाणं दुरणुचरे काययनणस्ल णो चेव णं धीरस्स निच्छियस्म वसीयम्म एत्य किं दुकरं करणयाए ) सो यह तो मै भी मानता है कि यह निग्रंथ प्रवचन जो मद संहनन वाले हैं-पुरुषार्थ से रहित है-परीषह एवं उपसर्ग के सहन करने में जो भीरु है, उत्साह जिनका बिलकुल ढीला पर चुका है। जिनका चित्त इहलोक संबन्धी-विचयों के सुख के आस्वादन करने में ही मन है और जो परलोक की पिपासा से इकदम पराङ्मख हैं ऐसे देवलोक आदि की श्रद्धा से रहित नास्तिकों के द्वारा ही दुरनुचर है-आचरित करने के लिये सर्वथा अशक्य है। तथा जो प्रकृत जन है-मनोवल से रहित हैं-वे भी इसका आचरण नहीं कर सकते है किन्तु जो धीर हैं मनोवल जिनका बड़ा है-परीपह एवं उपसर्गों के आने पर भी जो कपाय रहित बने रहते हैं-जीवादि नत्र तत्वो के दृढ निश्चय से जो युक्त है तथा आत्मसुधार में व्यवसाय करना ही-जिनका ध्येय है उनके लिये यहां क्या दुष्कर हो सकता है। अर्थात् जो चारित्र धर्म के आराधना करने में धीरत्वादि गुणों से युक्त कापुरिमाणं इहलोकपडिबवागं परेलोगनिप्पिवासाण दुरणुचरे कायय जणम्स जो चेणं वीरस्स निच्छियग्स ववसियरस एत्थ किं दुक्करं करणयाए ) આટલુ તે હું પણ જાણું છું કે આ નિથ પ્રવચન ઓછી સહન શક્તિ ધરાવનારા છે, પુરૂષાર્થ રહિત છે પરિષહ અને ઉપસર્ગને સહન કરવામાં જે બીકણ છે, ઉત્સાહ જેમને સાવ મંદ પડી ગયો છે જેમનું મન મનુષ્યભવના વિષય સુખ ભોગવવામાં ચોંટી રહ્યું છે, અને જે પરલોકની ઉપેક્ષા કરીને તેનાથી પરામુખ છે અને જેઓ દેવલોક વગેરેની બાબતમે નાસ્તિક ભાવ ધરાવે છે, તેવા નાસ્તિકે માટે જ તે નિર્ગથ પ્રવચન દુનુચર છે. એટલે કે તેનું આચરણ નાસ્તિકને માટે અશક્ય છે. તેમજ જે પ્રાકૃતજન છે, મને બળ રહિત છે, તે પણ આનું આચરણ કરવામાં અસમર્થ છે, પણ જે ધીર છે, જે દૃઢ મનોબળવાળા છે, પરીષહ અને ઉપસર્ગોની હયાતીમાં પણ જે કષાય રહિત થઈને રહે છે-જીવાદિનવ તત્ત્વોના દઇ નિશ્ચયથી જે યુકન છે, તેમ જ આત્મસુધાર માટે જ જે પ્રયત્નશીલ છે, તેમના માટે અહીં શું કઠણ છે. એટલે કે જે ચારિત્ર ધર્મની આરાધના કરવામાં ધીરવ
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका अ१५. ३१ मातापितृभ्यां मेघकुमारस्य संवादः ३६९ नग्रन्थप्रवचने किं दुष्करं 'करणयाए' करणताया करणे चारित्रधर्माराधने, धीरत्वादिगुणयुक्तस्य न किमपि दुष्करमित्यर्थः, 'तं' तत्=तस्माद् इच्छामि खलु हे मातापितरौ ! युष्माभिरभ्यनुज्ञातः सन् श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य यावत् प्रवजितुम् ।।मू० ३०॥
मूलम्-तएणं तं मेहं कुमारं अम्मापियरोजाहे नो संचाऐंति बहुहि विसयाणुलोमाहि य विसयपडिकूलाहि य आघवणाहि य पन्नवणाहि यसन्नवणाहि य विनवणाहिय आघवित्तए वा पन्नवित्तए वा सन्नवित्तए वा विन्नवित्तए वा, ताहे अकामए चेव मेहं कुमारं एवं वयासी-इच्छामोतावजाया!एगदिवसमवि ते रायसिरिं पासित्तए । तएणं से मेहे कुमारे अम्मापियरमणुवत्तमाणे तुसिणीए संचिइ । है ऐसे मनुष्य को इसकी आराधना में क्या कठिनता आ सकता हैं । कुछ नहीं। (तं इच्छामि णं अम्मयाओ तुम्सेहिं असुणुण्णाए समोणे समणस्स भगवओ महावीरस्स जाव पव्वदत्तए) इसलिये हे माता पिता! मैं आपसे श्रमण भगवान महावीर के पास संयम लेने के लिये आज्ञा चाहता हूँ। आप मुझे आज्ञा दीजिये।-बाह्य और आभ्यन्तर रूप परिग्रह से जो सर्वथा रहित होते हैं वे निग्रंथ कहलाते हैंउन निग्रंथों द्वारा जिसका उपदेश किया जाता है-अथवा उनका जो अभिमत होता है वह नैग्रन्थ कहलाता है।-टीका में जो " यदि रामा"" यदि च रमा” इत्यादि-श्लोकद्वय लिखे हुए हैं उनको अर्थ स्पष्ट है।-मुत्र ३०॥
वगेरे गुणाथी युत छ, मेवा भासने मामा शुभुश्ती नही थ छ. ( तं इच्छामि णं अम्मयाभो तन्भेहि अभणुण्णाए समाणे समणस्स भगवो महावीरस्स जाव पवइत्तए) मेटसा भाटे मातापिता! ईतमा पासेथी श्रमा- मनવાન મહાવીર પાસે સંયમ લેવાની આજ્ઞા ચાહું છું. તમે મને આજ્ઞા આપો બાહ્ય અને અભ્યન્તર રૂપ પરિગ્રહથી જે સંપૂર્ણ રીતે રહિત હોય છે, તે નિગ્રંથ કહેવાય છે. તે નિ દ્વારા જેને ઉપદેશ કરવામાં આવે છે અથવા તે તેમને જે ઈષ્ટ लाय छ, ते नैन्य वाय छ. टीम २ " यदि रामा" " यदि च रमा " વગેરે બે કે લખેલા છે, તેમનો અર્થ સ્પષ્ટ જ છે . સૂત્ર ૩૦ ?
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________
ज्ञाताधर्मकथासूत्रे
तएण से सेणिए राया फोटुंबिय पुरिसे सदावेइ सदावित्ता एवं वयासी - खिप्पामेव भो देवाशुप्पिया। मेहस्स कुमारस्त महत्थं महग्धंमहरिहं विउलं रायाभिसेयं उबट्टवेह | तरणं ते कोटुंबिय पुरिसा जाव तेवि तव उबटूवेंति । तएणं से सेणिए गया बहूहिं गणणायग दंडणायगेहि य जाव संपरिवुडे मेहं कुमारं असणं सोवन्नियाणं कलसाणं एवं रुप्पमयाणं कलसाणं सुवण्णरुपमयाणं कलसाणं मणिमयाणं कलसाणं सुवण्णमणिमयाणं० रुप्पमणिमयाणं० सुवण्णरुपमणिमयाणं भोमेजाणं सव्वोदएहिं सव्वमहियाहिं सव्वपुष्फेहिं सव्वगंधेहिं सव्वमलेहिं सव्वोसहिहि य सिद्धत्थ ऐहि य सव्वी सव्वजईए सव्ववलेणं जाव दुंदुभिणिग्धोसनाइयरवेणं महया महया रायाभिसेएणं अभिसिंचाइ । तपणं ते गणणायगपभियओ करयल जाव कट्टु एवं वयासी - जय जय पणंदा ! ज - जयभवा जय नंदा जय भद्दा भदंते, अजियं जिणाहि, जियं पालेहि, जियमज्झे साहि अजियंजिणाहि सत्तुपक्खं, जियं च पाले हि मित्तपक्खं, जाव भरहो इव मणुयाणं रायगिहस्स नगरस्स अण्णेस च बहूणं गामागर जाव सन्निवेसाणं आहेवच्चं जाव विहराहितिकडे जय जय सई पर्जति ॥ सू० ३१||
1
टीका- 'तरणं तं' इत्यादि । ततः खलु तं मेघकुमारं मातापितरौ न शक्तः बहुभिर्विषयानुलोमाभिः =विषयानुकलाभित्र विषयेषु प्रवृत्तिजन
.ܘܟ
'तरण न मे कुमारं अम्मापियरों इत्यादि
टीकार्थ - (तरण) इसके बाद (नं मेहं कुमारं ) जय कि मेघकुमार को ( अम्मा पियरो) माता पिता ( यहि बिसयालोमादि य विमंयपडिका
'त एवं तं मेहकुमारं अम्मा पियरी' इत्यादि
सार्थ - (तणं) त्यानाह (नं मेहकुमार) न्यारे भेधभारने ( श्रम्मा पियरी ) मानाचिता (वहहिं विषयाणुकोमारिय विषयपडिकूलाहि य
आप
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारचर्मामृतवषिणीटाका अ १सू. ३१ मातापितृभ्यां मेधकुमारस्य सवादः २७१ कामिः, तथा विषयप्रतिकूलाभिश्चतपः संयमाराधनं दुष्करमिति बोधनेनविषयपतिकूल तपः संयमसम्बन्धि नीभिः आख्यापनाभिः प्रज्ञापनाभिः संज्ञापनाभिर्विज्ञापनाभिश्च आख्यानादिरूपाभिश्चतुर्विधाभिर्वाग्भिरित्यर्थः, आ ख्यातु वा, प्रज्ञापयितुं वा सज्ञापयितुं वा विज्ञापयितुं वा, न शक्नुतइति पूर्वेण सम्बन्धः। यदा माता पितरौ-धारिणी देवी श्रेणिको राजा चम्चपुत्रं मेयकुमारं विषयानुकूलाभिश्चतुर्विधाभि वाग्भिस्तथा विषयपतिकूलाभिश्चतुर्विधाभिर्वाग्भिः प्रतिबोधयितुं गृहे स्थापयितुं न शक्नुतः, 'ताहे' तदा 'अकामए चेव' अकामावेव 'भोगान् भुक्त्वा पश्चाद् वृद्धावस्थायां प्रव्रज्यां गृह्णातु' इति स्वमनोरथमप्राप्तवन्तौ, मातापितरौ मेघकुमारमेवमवादिष्टाम्-'इच्छामो ताव जाया !' इच्छामस्तावत् हे जात ! एक दिवसमपि ते नव राजश्रियं द्रष्टुम्, राज्याभिषेक पाप्य राजपदालत राजासनवरोपरि समासीन राजचिन्है विभूपित त्वामेकदिवसमपि द्रष्टुं मनोरथोऽस्माकं बर्तते, एकमसि मातापिहि य आधरणाहि य पन्नवणी, हि य सन्नणाहि य विनवणाहिं य ओध वत्तिए वा पन्नवित्तए वा सन्नवित्तए वा विनवित्तए वा) इन पूक्ति विषय प्रवृत्तिजनक तथा विषय प्रतिकूल प्रदर्शक बहुविध आख्यापना रूप, प्रजापना रूप, संज्ञापना रूप, और विज्ञापना रूप चार प्रकार की वाणियोद्वारा कहने के लिये प्रज्ञापित करने के लिये, संज्ञापित करने के लिये विज्ञापित करने के लिये समर्थ नहीं हो सके (ताहे) तब (अकामए चेव मेहंकुमारं एवं वयासी) नहीं इच्छा होने पर भी इस प्रकार मेयकुमार से कहने लगे(इच्छामो ताव जाया एग दिवसमवि ते रायसिरिपासित्ताए ) हे पुत्र ! हम यह चाहते हैं कि हम लोग कम से कम एक दिन भो तुम्हारी राजशोभा देखलें। (नए णं से मेहे कुमारे अम्मापियरवणुवत्तमाणे वणा हि य पन्नवणा हि य सन्नवणा हि य विन्नवणा हि य आधवित्तए वा पन्न वित्तए वा मन्नवित्तए वा विन्नवित्तए वा) Londl पूर्व ४सा વિશ્વમાં પ્રવૃત્તિ કરાવનારા તેમ જ વિષયોથી પ્રતિકૂળ એવા ઘણા આખ્યાના રૂપ, પ્રજ્ઞાપના રૂ૫, સંજ્ઞાપના રૂપ અને વિજ્ઞાપના રૂપ આ ચાર પ્રકારની વાણીઓ દ્વારા કહેવામાં, પ્રજ્ઞાપિત કરવામાં, સંજ્ઞાપિત કરવામાં અને વિજ્ઞાપિત કવામાં સફળ થયા નહિ - ( ताहे) त्यारे (अकोमए चेव मेहं कुमार एवं वयासी) छ। नहि हावा
छताये मेघाभारने तयारी ४ (इच्छामो ताव जाया एग दिवसमवि ते राय• सिरि पासित्ताए) पुत्र | अभारी ४२७ छ १ पधारे नहित मे हिक्सने भाट ता तमारी श्रीन लेसो (तएणं से मेहे कुमारे अम्मापियर
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________
६७२
शाताधम कथाङ्गमने त्रोर्वचन राज्याभिषेकस्वीकारलक्षणं अनुसरन् संमानयन् तं मनारथ सफ लयेति भावःततः खलु स मेघकुमारः मातापितरावनुवर्तमान स्तूष्णीकासंतिप्ठते।
ततः खलु स श्रेणिको राजा कौटुम्बिकपुरुषान् शब्दयति, शब्दयित्वा एवमवादीव-क्षिप्रमेव भो देवानुप्रियाः ! मेघस्य कुमारस्य 'महत्थं' महार्थमहान राज्यवैभवादिरूपोऽर्थो यत्र तं, 'महग्धं' महाघ-महामुल्यं, 'मह रिहं' महाई-महतां योग्यं, 'विउलं' विपुलं-विस्तीर्ण, 'रायाभिसेयं' राजाभिषेकं-राजसम्बन्धिकमभिषेक राज्याभिषेकमामग्रीमित्यर्थः 'उबट्टवेह' उपस्थापयन, संघटयत-संपादयत । ततः खलु ते कौडम्बिक पुरुषाः यावद तुसिणीए संचिठ्ठइ) इस प्रकार मेघ कुमार से जब उसके माता पिताने कहा तो इस पर उसने कुछ भी प्रतिवाद नहीं किया--और उनको इच्छा पूर्ति निमित्त मौन पूर्वक रह गया। अर्थात-मातापिता की इच्छा का विरोध न करते हुए उसने उनकी एक दिन को राजा यनने की बात स्वीकृत करली (तएणं से सेणिएराया कोडुवियपुरिसे सद्दावेह मदायित्ता एवं बयासी) मातापिता ने जब यह देखा तो श्रेणिक राजाने उसी समय कौटुम्विक पुरुपों को बुलवाया और बुलवाकर उनसे एसा कहा--(विप्पामेव भो देवाणुप्पिया ! मेहस्स कुमारस्स महत्यं महग्धं महरिहं विउलं रायाभिसेयं उवट्ठवेह) हे देवानुमियो ! तुम लोग शीघ्र ही मेषकुमार के निमित्त विस्तृत रूप में राज्याभिषेक की सामग्री इकट्ठी करो। जिसमें लोगों को राज्य वैभवादि रूप अर्थ स्पष्ट रूप से ज्ञात हो, तथा जो महामूल्य वाली हो, एवं बड़े पुरुषों के मणुवनमाणे तुसिणीए संचिठ्ठड) भेषभारने न्यारे PAL प्रमाणे तेमना माता પિતાઓએ કહ્યું ત્યારે તેઓ જરાપણું પ્રતિવાદ કર્યા વિના તેમની ઈચ્છા પૂતિને માટે મૌન સેવીને બેસી રહ્યા. એટલે કે માતાપિતાની ઈચ્છાનિ વિરુદ્ધ કંઈ પણ yा बगर तेभनी मे हिसनी २२ मनावधानी वात स्वीपरी सीधी. (तएणं से सेणिए राया कोटुंबियपुरिसे सहावेड सावित्ता एवं क्यासी) માતાપિતાએ ત્યારે આ જોયું ત્યારે તરત જ શ્રેણિક રાજાએ કૌટુંબિક પુરુષને मासाच्या मने मालावीन तेभने (खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया ! मेहस्स कुमारस्स महत्थं महग्धं महरिहं विउलं रायाभिसेयं उवहवेह) वा પ્રિયે ! તમે જલદી મેઘકુમારના માટે રાજ્યાભિષેકની બધી વસ્તુઓ ભેગી કરે, જેથી લોકોને રાજય વૈભવ વગેરે રૂ૫ અર્થ સ્પષ્ટ રૂપે માલૂમ થઈ જાય તે વસ્તુઓ
भितवाणी भने मोटा माणसाने भाटे साय लावी नये. (तए णं ते कोई
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७३
अनगारधर्मामृतवर्षिणी टोका अ.१सू. ३१ मातापितृभ्यां मेघकुमारस्य संवाद तथाऽस्तु इतिकृत्वा तदाज्ञां स्वीकृत्य तेऽपि तथैव = णिकनृपाज्ञानुसारेण उपस्थापयन्ति राज्याभिषेकवस्तुजातं संघटयन्ति । ततः खलु स श्रणिको राजा 'बहुभिः गणनायकै दण्डनायकैश्च यावत् संपरिवृतः मेघं कुमारं अष्टशतेन = भष्टाधिकशतेन सौवर्णिकानां सुवर्णमयानां, कलशानां, एवं रूप्यमयाणां कल शानां सुवर्णरूप्यमयाणां कलगानां तथा - मणिमयाना कलशानां, सुवर्णमणि मयानां कलशानां तथा-रूप्यमणिमयानां कलशानां सुवर्णरूप्यमणिमयोनां कलजो योग्य हो । ( तए ते कोडुवियपुरिसा जाव तेवि तहेव उवह ति ) इस प्रकार राजा के कथन को सुनकर " महाराज ! आपकी जैसी आज्ञा है वैसा ही काम हम करेंगे, इसप्रकार राजा की आज्ञा स्वीकार कर समस्त राज्याभिषेक योग्य सामग्री बहुत अधिक परिमाण में उन लोगोंने एकत्रित करली (तरणं से सेणिए राया बहू हिं गणणायगदडणायगेहिं य जाव संपरिवुढे ) इस के बाद उस श्रेणिक राजाने दंडनाय को एवं गणनायकों के साथ परिवृत्त होकर ( मेहं कुमार) मेघ कुमार का ( असणं सोवन्नियाणं कलसाणं एवं रूप्पमयाणं कलसाणं सुत्रण रूपमयाणं कलसाणं मणिमयाणं कलसाणं सुत्रण्णमणियाणं रुप्पमणिमयाणं अभिसिंह ) १०८, सुवर्ण के सुवण्णरुप्पणिमयाणं कलसाणं कलशों से, १०८, चांदी के कलशों से, १०८ सुवर्ण रूप्यमय कलशों से, तथा १०८, मणिनिर्मित कलशों से, १०८, सुवर्ण मणिभय कलशों से, १०८, रूप्पमणिमय कलशों से, १०८ सुवर्ण रूप्यमणिभय कों से, १०८ मिट्टी के कलशों से, सर्वोदक से समस्त मृत्तिका से, समस्त
"
આ રીતે રાજાની આજ્ઞા સાંભ- त्रियं पुरिसा जात्र ते वि तदेव उवेंति ) ળીને “ મહારાજ આપની જેવી આજ્ઞા છે, તે જ પ્રમાણે અમે કામ કરીશું” આ રીતે રાજાની આજ્ઞા સ્વીકારી ને તેઓએ મેાટા પ્રમાણમાં રાજ્યાભિષેકનેસ ટેની समस्त सामग्री लेगी ४री सीधी. (तएगं से सेणिए राया बहूहि गणणायग दंडणायगेहिय जाव संपरिवुडे ) त्यार माह श्रेणि राममे दंडनायी मने गात्रुनायीनी साथै भजीने ( मेहं कुमारं ) भेघकुमारना ( अट्ठसए णं सोवन्नियाणं कलसाणं एवं रूप्पमयाणं कलसाणं सुवण्णमाणियाणं रूप्पमणियाणं सुवण्ण रूप्पमणियाणं कालसाणं अभिसिंच इ) सो आठ सोनाना अणशोथी એકસો આઠ ચાંદીના કળશેાથી, એકસેસ આઠ સુવણુ અને ચાંદીના કળશેાથી, એકસા આઠ મણિ નિર્મિત કળાથી, એકસે આઠ સુવર્ણ મણિમય કળાથી, એકસો આઠ ચાંદીના અને મણિમય ક્ળશેાથી, એકસો આઠ સુવર્ણી રુપ્સ મણિમય કળશાથી,
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________
झाताधर्मकथासूत्रे
अष्टतेनेति
૩૭૩
शाना, 'भोमेजाग' भौमेयानां = मृण्मयानां कलशानाम् प्रत्येकमभिसंबध्यते । 'सन्चोदहि' सर्वोदकैः =जले:, 'सव्यमहियाहिं' सर्व, मृत्तिकाभिः सर्वपुष्पैः सर्वगन्धैः सर्वमात्यैः, 'सोमहिहि य' सर्वोष पatfar 'सिद्धएहि य' सिद्धार्थकश्च = श्वेतसर्पपैश्च 'सर' इति प्रसिद्धे 'सीए' सर्वद्वर्था, सब्बजुईए' सर्वधुत्या= सर्ववलेन यायत् 'दुंदुभिनिरधामनादियरत्रेणं' दुन्दुभिनिर्घोषनादितरवेण महता महता राज्याभिषेकेण 'अमिसिच' अभिषिञ्चति, राज्याभिषेकं करोति 'तए' ततः खलु नायकप्रभृतयः करतलपरिगृहीतं दगनखं गिरआवर्त मस्तकेऽज्ञ्जलि कृत्वा मवदन्- 'जयजयगदा' हे नन्द ! हे समृद्धिमन ! जय, जय, त्वं जयं नमस्व, 'जय जयभद्दा भद्रं कल्याणमस्यान्तीति भद्रः, तत्सुबोधने हे भद्रा ! हे कल्याणकारिन जय जय, 'जयणदा' हे जगन्नन्द ! जगदानन्दकारक !
ते गण
पुष्पों से, समस्त सुगंधिक द्रव्यों से, सर्व मालाओं से, सर्व औषधियों से, श्वेत सर्पषों से, सर्व ऋद्धि पूर्वक समस्त धुनि पूर्वक दुंदुभि आदि गाजे बाजों के शब्दों से समस्त दिग्विभाग को गुंजाते हुए बडे उत्सव के साथ राज्याभिषेक किया। (नएणं ते गणणायगपभियो कर यल जाव क? एवं वयासी - - जय जय णंदा ! जय जय भहा! जय जय णंदा जय भवाने) इसके बाद उन गणनायक आदि समस्त जनाने मस्तक पर अंजलि रखकर इस प्रकार आशीर्वाद रूपमें कहा कि हे नद-मृद्धि शालिन । आप सदा विजय प्राप्त करें, हे भद्र -- कल्याण कारिन । आपकी सदा विजय हो । हे जगदनंद -- जगदानंद कारक | आपका
એકસો આઠ માટીના કોાથી સર્વ પ્રકારના ઉદક (પાણી) થી, આધી જાતની માટીથી, ગંધી ાતના ફૂલાથી, ખધી ાતના સુગ ંધિત દ્રવ્યેથી, બધી જાતની માળાએથી, બધી ન્તતની ઔષધીએથી, સફેદ સરસવથી, સર્વ ઋદ્ધિ અને સમસ્ત ઘતિપૂર્વક, ટુ દુભિ વગેરે વાન્ત એથી ખધી શિાને શબ્દમય કરતા બહુ ઠાઠ भने उत्सवनी भाथै राज्ज्यालिपे यो (नपणं ते गगगायनपसियओ करयल जावक एवं वयासी जय जय गंदा ! जय जय भद्दा ! जय जय गंदी जय जय भद्दा मते ) त्यार माह गधा गधुनायो वगेरे समस्त स्थ સ્થિત લાકાએ મસ્તક ઉપર અંજલિ મૂકીને આશીર્વાદ રૂપે આ પ્રમાણે કહ્યું કે હું नहीं समृद्धि शाविन ! तमे सहा विन्न्य भेगो, हे लहू । या मरिन् । તમારી સાવિજય થાઓ. હે જગનંદ' જગાનંદ કારક! તમારૂં સદા કલ્યાણૢ
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका अ १ सू. ३१ मातापितृभ्यां मेघकुमारस्य संवाद ३७५ 'भदं ते' "ते तव भद्रं - कल्याणं भूयात्, 'अजियं जिणाहि' अजितं जय, अजितं देशादिकं जय स्ववशं कुरु 'जिय पालयाहि' जितं पालय, जितं देशादिकं पालय, 'जियमज्झे वसाहि' जितमध्ये वस, वशीकृतमध्ये वस, जितपक्षे निवासेन सुरक्षितो भवेत्यर्थः ' अनियं जिणाहि' अजितं जय विजयस्त्र 'सत्तुपक्ख' शत्रुपक्षम् जितच पालय 'मित्तपवखं' मित्रपक्षं, मित्रं सर्वदा हितोपदेशकं हितचिन्तकं च तस्य, पक्ष: समूह:, तमपि पालय अजितशत्रुजयेन, जित मित्ररक्षणेन च राजशासनं सुदृढं भवतीतिभावः 'जाव भरहो इत्र मणुयाणं' थावद् भरत इव मनुजानां = मनुष्याणां मध्ये भरतभूप इव, यावच्छ्न्देन देवानां इन्द्र, असुराणां चमर इव, नागानां धरणेन्द्र इव ताराणां चन्द्र मदा कल्याण हो, आप ( अजियं जिणाहि ) अजित को सदा जीतने वाले रहें जिन देशादिकों को अभीतक आपने नहीं जीता हो उन्हें जीत कर अपने आधीन करें ( जियं पालयाहि ) तथा जिन्हें जीतकर आपने अपने वश में कर लिया हो उनकी आप सदा रक्षा करते रहें (जियम ज्झे साहि) आप सदा जीतने वालों के ही मध्य में बसे रहें कारण जीतने वालों के पक्ष में रहनेवाला व्यक्ति सदा सुरक्षित बना रहना है | ( अजियं जिणाहि ) आप अजितों को जीते-- उनपर विजय पावें( सत्तुपखं जिय च पाले हि ) शत्रु पक्ष की तथा जीत व्यक्ति की आप सदा रक्षा करते रहें । ( मित्तपक्खं ) इसी तरह आप अपने मित्र पक्ष की भी सदी संभाल करते रहें । अजीत शत्रु के जीतने से और अपने मित्र पक्ष की रक्षा करने से राजा का राजशासन सदा सुदृढ बना रहता है | ( जाव भरहो इव मणुयाणं रायगिहस्स नगरस्स अण्णे थाम. तभे (अजियं जिणाहि ) हमेशां व्यक्ति उपर भय भेजवनार थाओ. જે દેશાને તમે હજી સુધી જીત્યા નથી તેમને જીતીને પોતાને સ્વાધીન બનાવે. ( जिय पालयाहि ) अने ? देशाने तभे त्या छे, तेभनी हमेशां रक्षा रता रडे. (जियमज्झे साहि ) तमे सहा विन्न्यी पुरुषोनी वरये ४ वसो, भ विनयी भाणुसोना पक्षमां रहेनार व्यक्ति हमेशां सुरक्षित भनी रहे है. ( अजियं जिणाहि ) तभे अनिताने तो तेभना उपर विश्य भेजवा. ( सत्तुपक्खं जियं च पाले हि ) शत्रु पक्षनी तेभन विनित व्यक्तिनी तमे सहा रक्षा ४२ता रहे ( मित्त पंक्खं ) या शेते तभे पोताना भित्र पक्षनी पशु संभाग शमला रखेले. અજિત શત્રુને જીતવાથી તેમજ પોતાના મિત્ર પક્ષની રક્ષા કરવાથી રાજાનું રાજ્યशासन उभैशां सुस्थिर रहेछ, ( भरहो व मणुया णं रायगिहस्स
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭.
ज्ञाताधर्मका सत्रे
इब, बोध्यल, राजगृहस्य नगरस्य 'अन्नेसिं च बहूण' अन्येपा च बहूनां गामा गग्नगर० जात्र मन्निवेसाणं' ग्रामाकर-नगर- खेट - कर्बट - द्रोणमुख - मडम्ब - पत्तन-संबाधसन्निवेशानाम् इति यावच्छब्देन वोध्यते, तत्र - ग्रामः = सामान्यजनवसतिः, आकर=स्वर्णादिखनिः, नगरं = करवर्जिनं, खेटं = धूलीमा कारयुक्तं, कर्ट = कुन्मितनगरं द्रोणमुखं जलस्थलमार्ग युक्तनगर = जलस्थलमार्गाभ्यां वस्तु समानीयते यत्र तद् द्रोणमुखमित्यर्थः, मडम्बः - ग्रामविशेषः यस्य चतुर्दिक्षु योजनेपर्यन्त ग्रामो नास्ति स मडम्बः, पत्तनं = समम्तवस्तुमाप्तिस्थानम्, सि चं बहू णं गामागरनगर जाव सन्निवेसाणं आहेवच्च जाव निहराहित्ति कटु जय जय सदं परंजति ) मनुष्यों के बीच में भरत राजा की तरह देवों में इन्द्र की तरह तारों में चन्द्र की तरह असुरों में चमर की तरह, नागों में धरणेन्द्र की तरह, तुम राजगृह नगर का तथा अन्य बहुत से ग्राम आकर, नगर, खेट, कर्बट, द्रोण, मुख, मडम्ब, पत्तन, संत्रा का आधिपत्य, पुरोवर्तित्व, स्वामित्व, भर्तृत्व, महनरकत्व और आज्ञेश्वर सेनापतित्व अन्य नियुक्त पुरुषों द्वारा करवाते हुए तथा प्रजाजनों की स्वय रक्षा करते हुए जयवंता वर्तो, इम प्रकार उन गणनाय काढिकोने उसे जयविजय शब्दों द्वारा बधाई दी । सामान्य जनोंका निवास स्थान जिसमे होता है वह ग्राम, स्वर्ण आदि की ग्वानो का नाम आकर. अठारह प्रकार के टेक्स से जा रहित होना है वह नगर जिस में धूली का कोट होता है वह खेट, उबड़ खाबड जमीन वाला जो कुत्सित गांव होता है वह कट, जिसकी चारों दिशाओं में नगरम् अण्णेमि च चणं गामागरनगर जाव सन्निवेसाणं आहेबच्चं जाहिराहित्तिक, जय जय सई पर्जति ) भाणुसोभा लन्त शन्ननी प्रेम, દેવતાઓમાં ઈન્દ્રની જેમ, તારાઓમાં ચન્દ્રની જેમ, અસુરામાં ચમરની જેમ, નાગોમાં ધરણેન્દ્રની જેમ તમે રાજગૃહ નગર તેમ જ બીજા ઘણા ગ્રામ, આકર, નગર, ખેર, इंट, दोलुभुण भरण, पत्तन, संसाधनो आधिपत्य, युरोवर्तित्व, स्वामित्व, ભર્તૃત્વ, મહત્તરકત્વ અને આજ્ઞેશ્વર સેનાપતિત્વ ત્રીજા માણુસા દ્વાન કરાવતાં તેમજ પ્રાજનેની ાતે રક્ષા કરતાં વિજયી થાએ, આ રીતે તે ગણનાયક વગેરે માણસાએ જ મેઘકુમારને જય વિજય શબ્દો દ્વારા વધાવ્યા. સાધારણ માણુસેાના નિવાસ સ્થાનને ગ્રામ સુવર્ણ વગેરેની ખાણાનું નામ આકર, અઢાર ાતના કર (ટેકસ) થી -હિત જે હાય છે તે નગર, જેને ચારે ખાજુ માટીના કાટ હોય છે તે ખેટ, ખડી ઉંચી નીચી જમીનવાળુ જે કુત્સિત ગામ હાય છે, તે કટ, ચારે તરફ એક એક યાજન સુધી જેની પાસે બીજું કાઈ ગામ ન હાય તે મા કડવાય
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्ष टीका अ, १ सू० ३१ मातापितृभ्यां मेघकुमारस्यसंवाद.
"
तदुद्विधा - नलपत्तन स्थलपत्तनं च तत्र जलपत्तनं-यत्र जलेन भाण्डान्यायच्छन्ति, यत्र तु स्थलेन तत् स्थलपत्तनम्, संबाधः - अन्यत्र समसल भूमौ कृषीवलाः कृषिं कृत्वा, वणिजो वाणिज्यं कृत्वा यत्र पर्वतादि दुर्गस्थानविशेषे रक्षार्थं संहन्ति कणादिक समुझ कोष्ठागारादौ च प्रक्षिप्य वसन्ति स संबाधः, यद्वा-संबाधः=बहुप्रकारलोक संकीर्णस्थानविशेष:- सन्निवेशः- सार्थादिस्थानम्, तेषाम्–'आहेवच्चे' अधिपत्यं, जाव विहराहि' यावद्विहर, स्वामित्वं अत्र यावच्छब्देन 'पौरेवच्चे' पुरोवर्तित्वम् अग्रेसरत्वमित्यर्थ:- 'सामितं = स्वामित्वं नायकत्वं 'भट्टित्तं' भत्तृत्वं पोषकत्वम्, 'महत्तरगतं' महत्तरकत्वम् = उत्तमत्वम्, आणाई - सरसेणावच्च' आज्ञेश्वर सेनापत्यम् - श्राज्ञाया ईश्वर आज्ञेश्वरः=आज्ञामधानः, सेनायाःपतिः=सेनापतिः = सैन्यनायकः, आज्ञेश्वरश्वासौ सेनापतिश्चेति आशे श्वरसेनापतिः, तस्य कर्म आज्ञेश्वरसेनापत्यं, तत्, ' कारेमाणे ' कारयन= अन्यैर्नियुक्त पुरुषैः ' पालेमाणे ' पालयन नियुक्त पुरुषकार्यनिरीक्षणेन प्रजारक्षन् विहर इतिकृत्वा = इत्युक्त्वा 'जयजय' इति शब्द ' पउंजंति ' प्रयुञ्जते ते गणनायकादयो जयविजयशब्देन वर्धयन्ति ॥ सू० ३१ ॥
३७७
-
एक एक योजन पर्यंत कोई ग्राम नहीं होता है वह मडम्ब है। जिसमे आने जाने के जल मार्ग और स्थल मार्ग ऐसे दोनों मार्ग होते हैं वह नगर द्रोण मुख, समस्त वस्तुओं की प्राप्ति जिस नगरमे होती है पत्तन, जहा समतल भूमि से किमान खेती करके व्यापरी जन व्यापार करके पर्वत आदि दुर्गम स्थान विशेष में अपनी रक्षा के निमित्त कणादिकों को कोष्ठागार आदि में रखकर बसते हैं वह संबाध है । अथवा अनेक प्रकार के जनों से जो स्थान वसा हुआ होता है वह भी संबाध कहलाता है। जिसमे साहूकार आदि जन रहते हैं वह सन्निवेश कहा जाता है। जल पत्तन और स्थल पत्तन के भेद से पत्तन दो प्रकार છે. જેમાં અવર જવર માટે જળમા અને સ્થળમાર્ગ આ પ્રમાણે અને મા હાય છે, તે નગર દ્રોણુમુખ જે નગરમા ખધી વસ્તુઓ મળતી હાય તે પત્તન જયાં સમતલ ભૂમિમા ખેડુતા જમીન ખેડીને, વેપારીએ વેપાર કરીને, પર્યંત વગેરે દુર્ગાંમસ્થાન વિશેષમા પોતાની રક્ષા માટે અનાજ વગેરેને કાઠારામાં મૂકીન નિવાસ કરે છે, તે ‘સખાધ છે અથવા તે અનેક જાતના માણસે જે સ્થાનમાં વસતા होय छे ते चालु ‘समाध' नामे भोजभाय है, मां शाहुर (वाशिया) वगेरे રહે છે, તે સન્નિવેશ કહેવાય છે. જળ પત્તન તેમજ સ્થળ પત્તન આ રીતે પત્તનના બે પ્રકાર હાય છે. જયા જળમાર્ગ વસ્તુઓ વગેરે પહાચાડવામા આવે છે
४७
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________
ज्ञाताधर्मकथासूत्रे
मूलम् - अएण से मे हे राया जाए महया जाव विहरइ । तपणं तस्स मेहस्स रन्नो अम्मापियरो एवं वयासी-भण जाया ! किं दलयाणो किं पयच्छामो किं वा ते हियइच्छिए सामत्थे । तरणं से हराया अम्मापय एवं वयासी-इच्छामि णं अम्माओ ! कुत्तियावणाओ रहरणं पॉडग्गहं च उवणेह कासवयं च सदावेह । तपणं से सेजिए या कोडबिय पुरिसे सहावेइ सहावेत्ता एवं वयासी - गच्छह णं तुभे देवाशुप्पिया ! सिरिधराओ तिन्निसय सहस्साई गहाय दोहि सय सहस्ते हैं कुत्तियावणाओ रयहरणं पडिग्गहं च उबह, एगसय सहस्सेणं कासवयं सदावेह ! तरणं ते कोडुबियपुरिसा सेणिवणं रन्ना एवं वृत्ता समाणा हट्टतुट्टा सिरिघराओ तिन्नि सय सहस्साई गहाय कुत्तियावणाओ दो' हं सयसहस्मेहिं रहरणं पडिगहं च वर्णेति, एगसहस्सेणं कासवय सावति, तरणं से कास
३७९
तेहि कोडुंबियपुरिसेहि सद्दोविए समाणे हट्ट जाव हियए पहाए कलिकम्मे कयकोउय मंगलपायच्छिते सुद्धप्पावेसाइ वत्थाई मंग लाई पवरपरिहिए अप्पसहग्घाभरणालंकियसरीरे जेणेव सेणए राया तणामेव उवागच्छ उवागच्छित्ता सेणिय रायं करयलअंजलि क एवं बयासी - संदिसह णं देवाणुपिया ! जं मए कर णिज्जं । तएणं से सेनिए राया कासव एवं वयासी- गच्छाहि णं तुमं देवाणुपिया !
का होता है। जहां जलमार्ग से भांड आदि वस्तुएँ आती जाती है वह जलपान और जहां स्थल मार्ग से ये वस्तुएं आती जाती है वह स्वल पान 1 मंत्र "३१
તે જળ પત્તન અને જયાં સ્થળમાર્ગે આ ખધી વસ્તુઓ અંદર લઇ જવામાં આવે भावामा आवे छे, ते स्थण पचन है, ॥ अत्र "" !!
*
11
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणी टाका अ.१सू.३२ मेधकुमारदीक्षोत्सवनिरूपणम् ७९ सुरभिणा गंधोदेएणं णिकं हत्थपाए पक्खालेह सेयाए चउप्फालाए पोत्तीए मुहं बंधेत्ता मेहस्स कुमारस्स चउरंगुलवज्जे णिक्खमणपाउग्गे अग्गकेसे कप्पेहि ॥ सू० ३२ ॥
टीका-'तएण' से मेहे राया' इत्यादि । तवःखलु स मेघो राजा जातः। महा यावद विहरीत अघतिष्ठते । ततः खलु तस्य मेघस्य राज्ञो मातापितरौ एवमवादिप्टाम्-भण-कथय, हे जात ! 'किं दलयामो' किंमः किं तव स्वायत्तं कुर्मः, किं पयच्छामो' किं प्रयच्छामः किं तब प्रियतरं वितरामः, किंवा ते हिय इच्छिए' किंवा ते हृदि इप्टं किं तव पुण्यवतो मनोभिलषितं 'सामत्थे' सामर्थ्य मत्रणापर्यालोचनं विचारं इति यावत् 'सामत्थे' इति देशीयः शब्दः यन्मनसि वर्तते तन्निःशङ्क ब्रादि इत्जथेः। ततः खलु स मेघो राजा मातापितरौ एवमवदत्हे मातापितरौ इच्छामि खलु 'कुत्तियावणाओ' कुत्रिकाषणतःकूनां स्वर्ग
तएणं से मेहे राया' इत्यादि टीकार्थ-(तएण से मेहे राया) राज्याभिषेक होजाने के बाद मेघकुमार अब राजा बन गये। (तएणं तस्स मेहस्स रन्नो अम्मापियरो एव वधासो ) तब मेघकुमार राजा के माता पिताने उनसे ऐसा कहा(भण जाया कि दलयामो कि पयच्छामो किंवा ते हियइच्छिए सामत्थे ) हे पुत्र ! कह तुम्हें क्या देवें । तुम्हें ऐसी कौनसी प्रियतर वस्तु है जिसे हम तुम्हें वितरित करें। कहो तुम्हार मन में क्या इष्ट है--शंका मत करो--निःसंकोच होकर हमें कहो (तएणं से मेहे राया अम्मापियरो एव वयामो ) माता पिता की इस बात को सुनकर मेयकुमार राजाने उनसे ऐसा कहा--(इच्छामिणं अम्मयाओ कुत्तियावणाओ रयहरणं पडिग्गह
'तएणं से मेहे गया' इत्यादि
अर्थ-(तएणं से मेहेराया)च्याभिषेनी उत्सव पछी न्यारे भेघाभार रात थ६ या. (तएणं तस्स मेहस्स रन्नो अम्मापियरो एव वयासी) त्यारे भेसुभा२ lodन मातापिता तेभने यु (भण जाया कि दलयामो किं पयच्छामो किं वा ते हियइच्छिए सामत्थे) पुत्र! मोदी अमे तमने शु આપીએ. એવી કઈ સૌથી પ્રિય વસ્તુ છે કે જે અમે તમને આપીએ. બેલે तभास मनभां शुट छ. A1 न , निसायपणे मभने डी. (तएणं से मेहेराया अम्मापियरो एवं क्यासी) भातापितानी २ पात सांसजान भेषभा२ रामे तभने यु ३ (इच्छामि णं अम्मयाओ कुन्यिावणाओ
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________
३.०
ज्ञाताधर्मकथाइमो मत्येपातालभूतीना त्रिकं, कुत्रिक "तात्स्थ्यात् तद्वथपदेशः" इात कृत्वा तत्र स्थितं वस्त्वपि-कुत्रिकमुच्यते । कुत्रिकस्य आपणः कुत्रिकापणः । देवाधिष्ठितत्वेन स्वर्गमयंपाताललोकत्रय संमविवस्तुसंपादकट इत्यर्थः 'कुतियावण' इति भाषाया, तम्मान 'स्यहरणं रजोहरणं-द्रव्यमान रजोहरतीति रजौहरणं, तत्र द्रव्यतो धृलिप्रभृति, भावतः कर्मरजः इत्यर्थः 'पडिग्गरं च' प्रतिग्रहं चप्रतिगृह्णाति अगनादिकमस्मिन्निति प्रतिग्रह-पात्रं पात्रत्रयं, चतुर्थ-मुन्दकं चेत्यर्थः। अत्र ‘रयहरणं पडिग्गहं च' इत्युपलक्षणम्-अन्येषामपि साधूपकरणानां तथा हिव उवणे कासवयंच सहावेह ) हे माता पिता! मै कुत्रिकापण से रजीहरण और पात्र चाहता हूँ आप लोकर दीजिये" कुत्रिकापण को भाषा में “कुनियापण" कहते हैं। कुत्रिकापण का च्युत्पत्तिलभ्य अर्थ इस प्रकार है--कूनां-त्रिकंकुत्रिकं -देवलोक मर्त्यलोक एवं पाताललोक ये तीन कुत्रिक कहलाते हैं " तात्स्थ्यात् तद्व्यपदेशः" इस नियम के अनुसार इन तीनों लोकों में रही हुइ जो वस्तुएँ हैं वे भी कुत्रिक शब्द क वाच्यार्थ हो जाती है। इस कुत्रिक की जा दुकान होती है वह कुत्रिकपण है। तात्पर्य इसका यह है कि जिस दुकान में त्रिलोक सम्बन्धी ममम्न वस्तु ग्राहकजनों को मिला करती है वह कुत्रिकापण जो धूली वगैरह द्रव्यरज और कर्म रूप भाव रज को दूर करता है वह रजाहरण का वाच्यार्थ है। जिस में अठानादिक वस्तुएँ रखी जाती हैं वे प्रति ग्रह है। प्रतिग्रह गन्द का इस प्रकार अर्थ पात्र होता है। सूत्र में " स्यहरण और पडिग्गह" ये दो पद अन्य साधुओं के उपकरणों के ग्यहरणं पडिग्गहं च उवणेह कासवयं च मनावेह) भातापित ! त्रिપણથી રજોહરણ અને પાત્ર ચાહું છું. તમે મંગાવી આપે. કુત્રિકાપણને ભાષામાં કુત્તિયાપણુ” કહે છે. કુત્રિકાપણને વ્યુત્પત્તિ લભ્ય અર્થ આ પ્રમાણે છે કે· कमा त्रिकं कुश्कि' हेक्यो मृत्युदोर भने पाता मात्र पुत्रिय
वाय " नाम्च्यात नद उपपदेशः" -१ नियम भुन जाणे बानी બધી વસ્તુઓ પણ કુત્રિ શબ્દના અર્થમાં સમાવિષ્ટ થઈ જાય છે. આ કૃત્રિકની જે દુકાન હોય છે તે “કુત્રિકા પણ કહેવાય છે. મતલબ એ છે કે જે દુકાનમાં ત્રણ લોકની બધી વસ્તુઓ ગ્રાહંકાને મળે છે તે કુત્રિકા પણ છે જે માટી વગેરે દ્રવ્ય જ અને કર્મરૂપી ભાવ રજન દર કરે છે તે રહણ છે જેમાં આહાર વગેરેની વસ્તુઓ મૂકવામાં આવે છે, તે પ્રતિગૃહ છે આ રીતે પ્રતિગ્રહ શબ્દના अर्थ र यो सत्रमा "ग्यहरण अने पडिगगह " या शहे। माधु ના બળ ઉપકાને બતાવનાર છે. આધુઓના આ બીજ ઉપકરશે આ 4માણે
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणी का अ१. ३२ पेकुपात्र्वानरूपणम्
(३) शाटकत्रयम् (४) चौलपट्टकः
(५) आसनं च । (६) सदारकमुस्त्रिका, (७) ममार्जिका,
(१०) पात्राणामञ्चलत्रयम्,
(११) मिक्षाधानी,
३८१
(१२) मण्डलक वखम्,
(१३) दोरकसहितं रजोहरण दण्डावर कात्र 'निषद्या' इतिप्रसिद्ध '
(१४) धावनजलादिगालनवखम् इत्यादि ।
"
प्रमा
एतानि रजोहरणादीन्युपकरणान्येकैकस्य साधोः कल्पन्ते इति भावः, 'उवणेह' उपनयत= समानयत, 'कासवयं च ' काश्यपकं = नापितं च शब्दयत । ततःखलु स श्रेणिको राजा कौटुम्बिकपुरुषान् शब्दयति शब्दयित्वा एवमवादीत् गच्छत खलु यूयं हे देवानुप्रियाः । 'सिरिवराओ' श्रीगृहात् = भाण्डागागत उपलक्षक है। साधुओं के वे अन्य उपकरण ये हैं-- शाटकत्रय ( ३ ) तीन चदर चौल पट्टक ( ४ ) आसन (५) सदोरक सुख वस्त्रिका, (६) र्जिका (७) तोन पात्रों के तीन अंचल (१०) भिक्षाघानी (११) मोण्डoh aa (१२) दोरक सहि रजेोहरण istats aa निपया (१३) तंडुलादिका जल को छानने का वस्त्र (१४) इत्यादि । ये सब रजोहरणादिक उपकरण एक एक साधु के लिये आवश्यक है । अतः मेघकुमार राजाने अपने माता पिता से कहा कि यदि आपकी भावना हमें कुछ देने की है तो आप कुत्राण से इन साधुजनों के उपकरणों को लाकर हमे दीजिये । तथा काश्यपक -- नाईको भी बुलवा दीजिये । (तपणं से सेणि राया कौटुंबिय पुरिसे सहावे सहावेत्ता एवं बयासी ) मेघकुमार के इस प्रकार याचना वचन सुनकर राजाने उसी समय कौटुम्बिक पुरुषों को बुलाया और बुलाकर इस प्रकार कहा -- ( गच्छह णं तुम्भे देवाणुपिया | छे- (3) शारत्रय, ऋणु याहरो, (४) चौलचट्ट, (4) खासन, (६) सहेो भुणवस्त्रिडा, (७) प्रमानिडा, (१०) ऋतु पात्रोना त्राण अध्यक्ष (११) लिक्षाधानी (१२) માડલકવસ્ત્ર (૧૩) દારક સહિત રજોહરણુ ડંડાવરક વસ્તુ નિષદ્યા (૧૪) તંડુલ વગેરેના પાણીને ( એસામણુને ) ગાળવાનું વસ્ત્ર વગેરે. આ બધા રોહરણ વગેરે ઉપકરણા દરેક સાધુને માટે આવશ્યક છે. એટલા માટે મેઘકુમાર નળએ પોતાના માતાપિતાને કહ્યુ તમારી ઈચ્છા મને કંઇક આપવાની છે તે તમે કુત્રિકાપણ (દુકાન) માંથી આ સાધુજનાચિત ઉપકરણા લાવીને મને આપેા. તેમજ કાશ્યપક એટલે કે હજામને પણ એલાવા (तरण से सेणिए राधा कोवियपुरि मे सहावे सहावेत्ता एवं वासी ) મેઘકુમારની ઈચ્છાની વાત સાંભળીને રાજાએ તરત જ કૌટુંકિ પુરુષને ખેલાવ્યા अने मोसावीने या प्रमाणे - गच्छ गं तुब्भे देवाणुया ! मिरिघगओ
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८२
ज्ञाताधवथाई मन्त्र 'तिण्णसयसहस्साइ' त्रीणिशतसहस्राणि लक्षत्रयदि नाराणि गृहीत्वा द्वाभ्यां शतसहस्राभ्या लक्ष यदीनारेण कुत्रिकापणात् रजोहरणं प्रतिग्रह च उपनयत । दीक्षासमये दीक्षार्थिना सनानीतानि रजोहरणांदीन्युपकरणानि अन्यस्यापि साधोग्रहीतु कल्पन्ते इतिभावः । एकेन शतमस्रण काश्यप-नापितंशब्दयत। ततःखलु ने कोम्बिक पुरुपाः श्रेणिक न राजा एवमुक्ताः सन्तः हृष्ट-तुष्टाः श्रोगृहात त्रीणिशतसहसा गृहीत्वाण कुत्रिकापणात् द्वाभ्या गतबाहनाम्यां रजोहरणं प्रतिग्रहं च उपलक्षणत्वदन्यानि गधृपकरणानि च उपनयन्ति एकेन शत हस्रेण काश्यपकं शब्दयन्ति। ततः खलु स काश्ययकः तैः कौटुम्बिकपुरुषैः सदा सिरि धराओ तिन्निसयसहस्साई गहाय दोहिं स यसहस्सेहिं कुत्तियावणाओ रयहरणं पडिग्गह च उवणेह ) हे देवानुप्रियो ! तुम जाओ और भांडागार से तीन लाख दीनारें लेकर दो लाव दीनारों की रजाहरण एव प्रतिग्रह पात्र ये वस्तुएँ कुत्रिकापण से लेआओ। ( एगसयमहस्से ण कासवय सहावेह ) और १ लाग्य दीनार मे नाईको वुला लाओ। (तएणं ते कडुबियपुरिसा सेणिपण गन्ना एवं वुत्ता समाणा हट्टतठा सिरीघराभो तिन्निमयसहस्साह गहाय कुतियावणाओदोहि सयसहस्से हिं ग्यहरणं पडिग्गहं च उवणेति ) श्रेणिक गजो के द्वारा इस प्रकार आज्ञापित हुए वे कौटुम्विक पुरुष बहुत अधिक हर्पित एव संतोषित होते हुए भांडा गार से तीन लाग्ब दीनारें लेकर दो लाख दीनारों से रजाहरण और पात्रत्रय ले आये। (एगम यसहस्सेणं कासदयं महार्वेति) तथा १ लाख दीनार से काश्यपक (नाई) को बुलाने के लिये चले गये। (तएण से कायवए तेहिं कोडं वियपुरि से हिं महाविए माणे हट्टजाव हियए हाए तिन्नि सयसहरमाई गहाय दोहिं मय महम्सेहि कुत्तियारणाओ रयहरणं पडिग्गह च उवणेह) " वानुप्रियो । तमे नया मने मारभाथी ऋण લાખ દીનાર લઈને બે લાખ દીનાની જેહરણ અને પ્રતિગ્રહપાત્ર કુત્રિકાપણુથી લાવે (एगमयसहस्सेणं कासवय सद्दावेह ) मने मे दाम दीनारथी तभने माताको (तएणं ते कौडुविय पुरिमा सेणिएणं रन्ना एवं वुत्ता समाणा हट्ट तृट्ठा सिरीधरानो तिन्नि सयसहस्साई गहाय कुत्तियावणाओ दोहिं सयमहम्सेहि रयहरण पडिन्गह च उत्रणेति ) श्रेणुि 1 3 मा शत माज्ञाचित थये। કૌટુંબિક પુરુષે બહુ જ હર્ષિત અને સંતુષ્ટ થયા. અને ત્યાથી ભાડાગારમાં ગયા અને ત્રણ લાખ દીનાર લઈને બે લાખ દીનારથી રજોહરણ પાત્રત્રય લઈ આવ્યા (एगसयसहस्सेणं कासवयं सदाति) तेभ ये महीनारथी अश्यप (Stम) ने मारा गया (ताण से कासवए तेहिं कोडंबियपुरिसेहि
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणी टाका. अ १.३२ मेघकुमारदीक्षोत्सवनिरूपणम्
૮૨
विए समाण' शब्दितः = अहूतः सन् हृष्ट तुष्टो यावत् 'हियए' हृदयःचित्तानन्दित=चित्त हर्शशविसहृदय, स्नातः कृतबालकर्मा कृतकौतुक मङ्गलप्रयश्चितः'सुद्धप्पावेसाई शुद्धप्रावेश्यानि-शुद्धाति = पवित्राणि प्रविश्यानि= राजसमा प्रवेशयोग्यानि वत्थाई' वस्त्राणि मङ्गलानि शुभानि, 'पवरपरिहिए ' प्रवरपरिघृतः - प्रवर-सम्यक् प्रकारेण परिधृतः, अप्पमहग्धा भरणालकियसरीरे' अल्पमहार्घाभरणालङ्कृतशरीरः, अल्पानि= स्तोक भारयुक्त नि, महाणि बहुमूल्यानि आभरानि तैरलंकृतं शरीर यस्य सः, यत्र श्रेणिको राजा तत्रैवापागच्छति, उपागत्य श्रेणिक राजन 'करयल' करतल = करतल परिगृहीतं शिर व मस्तके 'अंजनिक' अञ्जलिं कृत्वा =संयोज्य, एवम वदत् - 'संदिग्रह ण देवाणुप्पिया !' हे देवानुमियाः ! सन्दशत = निदेशं कुरुन, 'जं मए करणिज्जं ' यन्मया करणीयं = मया यत् कार्य करणीयं भवेत् तत् कवलिकम्मे कयको उद्यम गलपायच्छते सुद्धपावेमा स्थाई मग जेणेव सेणिए लाई पवरपरिहिर अप्पमधारणालंकि यसरी रे राया तेणामेव उवागच्छs ) जब उन कौटुम्बिक पुरुषोंने उस नापित को बुलाया तो वह मनमें बहुत ही अधिक हर्षित एवं संतुष्ट हुआ । उसने उस समय स्नान किया । बालिकर्स - (काक आदि पक्षियोंको अन्नादि का भाग ) किया। कौतुक मंगल तथा दुःस्वप्न आदिका प्रायश्चित्त किया । और राजसभा में पहिरने योग्य शुद्ध मांगलिक वस्त्रों को अच्छी तरह पहिरकर तथा अल्प भार वाले बहु मूल्य आभरणों से अलंकृत शरीर होकर जहां राजा श्रेणिक थे उस ओर गया ( उदागच्छित्ता सेजियं रायं करयल अंजलि कहु एवं वयासी ) वहा जाकर उसने श्रेणिक राजा को दानों tra tisar नमस्कार किया और बोला - - ( संदिमह णं देवाणुपिया | महावे समाणे जाव हियए हाए कायवलिकम्मे कयकोउयमंगलपायच्छित्ते सुद्धप्पावेसाई वत्था मंगलाई पत्ररपरिहिए अप्पमहग्धाममणालंकि मरीरे जेणेव संणिए राया तेणामेव उत्रागच्छड ) જ્યારે કૌટુબિક પુરુષાએ હજામને મેલાવ્યા ત્યારે તે અહુ જ તિ અને સંતુષ્ટ થયા તેણે તરત સ્નાન કર્યું ખલિક (કાગડા વગેરે પક્ષીઓને અન્ન વગેરેનો ભાગ આપ્યા.) કર્યું કૌતુક મંગળ તેમજ દુ.સ્વપ્ન વગેરેને માટે પ્રાયશ્ચિત્ત કમ કર્યું . રાજસભામાં પહેરવા લાયક શુદ્ધ માંગલિક વચ્ચે સારી રીતે પહેરીને તેમજ થડા ભારવાળા કિંમતી ઘરેણાઓથી અલગૃત થઈને જ્યાં ક્ષણિક જ હતા ત્યાં ગયા
(
च्छित्ता सेणियं रायं करयलअंजलि कट्टु एवं वयासी) त्या न्धने
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________
शाताधर्म कथानमन्त्र कथयत ! तनः ग्यालय श्रेणिको राजा काश्यपक-नापिनम् एवमवदत् गच्छ खलु स्वं हे देवानुमित्र ! 'मुरभिणा गंधोदएण' पुरभिणा गन्धोदकेन शिक्केहत्यपाए पक्वालेह' सम्यक् हस्तपादान प्रक्षालय 'णिक्के' इति सम्यगर्थ वाचको दशीयः शब्दः, मेयाए चउकालाए पौत्तीए' श्वेतया चतुप्पुटया पोनिकया-मुग्ववस्त्रिया, 'मुह वंचित्ता' मुग्न बध्या मेघकुमारम्य 'चउरंगुलबजे' चतुग्गुलबर्जात् चत्वारि अगुलानि प्रमाणं येषां ते तथा-चतुरगलप्रमाणाः दीप्तेि वय॑न्ते इति तुरं गुलबर्जाः, नान 'णिक्खमणपोरग्गे' निष्क्रमणप्रायोग्यान, तत्र निष्क्रमणं द्रव्यभाव संगात निष्क्रान्तिरूपा प्रव्रज्या तम्य 'पाउग्गे' प्रायोग्यान् 'अग्गकेसे' अग्रकेगान चतुरगुलप्रमाणतोऽधिक सद्धिनान् अग्रभूतान केगान 'कप्पेहि कर्तयारकर्म कुरु इत्यर्थः ॥ ३२॥ ज मए करणिज्ज) हे देवानुप्रिय ! आज्ञा दीजिये-जा मेरे लायक-करने योग्य कार्य हो उमकी । (तएण से सेणिए गया कोसवयं एवं वयासो) नापित की ऐसो वान बुनकर श्रेणिक रोजाने उससे ऐसा कहा-(गच्छाहिणं तुम देवाणुप्पिया) है दवानुप्रिय ! तुम जाओं और (सुरभिणा गंधोदएणं णिक्के इत्यपाए पकाखालेह ) पहिले मुरभित गंधोदक से अपने हाथ पैरोको अच्छी तरह साफ करो (सेयाए चउप्फालग पोत्तीए मुहं चंवेना मेस्स कुमारस्स चउरगुलवज्जे णित्रमण पाउग्गे अग्गकेसे कप्पेह) बाद में श्वेत चार पुटवाली मुंहपत्ती से अपना मुंह बांधकर मेघ कुमार के चार अंगुल छोडकर बालो को दीक्षा के योग्य करदो । अर्थात मेघकुमार के बाल चार अंगुल प्रमाण छोड़कर बाकी के मव बना दो। अर्थात हजामत कर दो । मुत्र ॥ ३२॥ तेरे , ितने मन्नाथ नान नमार या भने ह्य संदिसह णं देवाणुप्पिया ! जं मए करणिज्ज) देवानुप्रिय | माजा मापी, भारे योग्य शुभ छ ? (तणं से सेणिए गया कासवयं एवं वयासी) नमानी पात सामगीन शि: ये तेने यु 3-(गच्छादिणं तमं देवाणुप्पिया) पप्रिय! तमे लय। मने ( मुरभिणा गधोदएवं णिक्के हत्यपाए पखालेह) पडता सुवासित पाथी हाथ 4 सारी शत २२७ मनावो. (सेयाए चउप्फालए पोत्तीए मुहं वंवत्ता मेहस्स कुमारस्स च उरंगुलबजे णिक्खमणपाउग्गे अग्गके से कप्पेह) ત્યાર બાદ ચાર પડવાળી મુખસિકાથી પિતાનું મેં બાંધીને મેઘકુમારના વાળ ચાર આંગળ છોડીને દીક્ષા એગ્ર બનાવી દો. એટલે કે મેઘકુમારના વાળ ચાર આગળ જેટલા રહેવા દઈને બીજા કાપી નાખે એટલે કે હજામત કરી આપે.સૂત્ર ૩રા
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका. अ.१ स.३३ मेघकुमारदीक्षोत्सवनिरूपणम् ३८५
मूलम्-तएणं से कासवए सेणिएणं रन्ना एवंवुत्ते समाणे हट्ट जाव हियए जाव पडिसुणेइ पडिसुणित्ता सुरभिणा गंधोदएणं हत्थपाए पखालेइ, पखालित्ता सुद्धवत्थेणं मुहं बंधइ बधित्ता परेण जलेणं मेहस्स कुमारस्त चउरंगुलवज्जे णिक्वमणपाउग्रो अग्गकेसे कप्पेइ। तएणं तस्स मेहस्त माया महरिहेणं हंसलका णेणं पडसाडएणं अग्गकेसे पडिच्छइ, पडिच्छित्ता सुरभिणा गंधोदएणं पक्खालेइ, पक्खालित्ता गोसीसचंदणेणं चच्चाओ दलयइ, दलित्ता सेयाए पोतीए बंधेइ. बंधित्ता रयणसमुग्गयंसि पक्खिवइ, पविखवित्ता मंजूसाए पक्विवइ, पक्खिवित्ता हारवारिधारसिंदुवारछिन्नमुत्तावलिपगासाई अंसूई विणिम्मुयमाणी२ रोयमाणीर कंदमाणी२ विलवमाणीर एवं वयासी-एसणं अम्हं मेहस्स कुमारस्स अब्भुदएसु य उस्सवेसु य पव्वेसु य तिहीसु य छणेसु य जन्नेसु य पव्वणीसु य अपच्छिसे दरिसणे भविम्सई त्तिक? उस्स्सीसामूले ठवेइ। तएणं तस्स मेहस्स कुमारस्स अम्मापियरो उत्तरावकणंसीहा सणं रयाति,, मेहं कुमारं दोच्चंपि तञ्चंपि सेयपी एहिं कलसेहिं हानोंति पहावित्ता पम्हलसुकुमालाए गंधकासाइयाए गायाई लूहति, लूहिता सरसेणं गोसीसचंदणेणं गायाई अणुलिपति, अणुलिंपित्ता नासानीसासबायवोझं जीव हसलक्खणं पडगसाडगं नियंसेंति नियंसित्ता हारं पिणद्वंति पिणाद्धत्ता अद्धहारं पिणत्ति पिणद्वित्ता एगावलिं मुत्तावलिं कणगावलिं रयणावलिं पालंबं पायावलंब कडगाइं तुडियाइं केऊराइं अंगपाइंदसमुद्दियार्णतयं कडिसुत्तयं कुंड
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________
ज्ञाताधर्मकथासूत्र द्विती यमपि तृतीयमपि द्विवार त्रिवारं 'सेयपोयएहि कलसे हि' श्वेतपात:श्वेत. रजतमयैः पीतः सुवर्णमयैः कलश: राहावे ति' स्नपयतः 'पम्हलमुकुमालाए' पक्ष्मल सुकुमारया-पक्ष्मला पक्ष्मवती अत एव सुकुमारा तयो, ता दृश्या 'गंधकामाइयाए' गन्धा कायिकया-गंवप्रधाना काषायिका-कपायरक्ता शाटिका, तया 'गायाई' गात्राणि लूहेंति' रूक्षयतः-प्रोन्छयतः, लूहित्ता'रूक्षयित्या प्रोग्छय सरसगोशीपचन्दनेन तस्य गात्राणि अनुलेपयतः, अनुलेप्य वाह्य ? 'नामानीसासवायवाझ' नामा निःश्वासवातो नामिका निःश्वासवायुना उत्य संचाल्यम् अतिसूक्ष्मत्वात् यावत्- अतिमुन्दरं सुवर्ण कोमलस्पर्शसंयुक्तम्, अश्वलालाबत् मृदुकं, धवल कनकम्र्वाचतान्तभागम्, आका. उस मेघकुमार के माता पिताने उसके लिये उत्तर दिशा में है मुख जिसका ऐसे उत्तराभिमुग्यवाले सिंहासन की रचना करवाई। ( मेहं कुमार दोच्चाप तच्चपि सेयपीयए हि कलसेहि हार्वति ) उस पर मेघकुमार को बैठाकर उन दोनोने उसका दो बार तीनवार श्वेत पीत कलशों से-चांदी मोने की कलशों से-अभिषेक किया ( पहावित्ता पम्हलमुकु मालाए गंधकासाइयाए गाय लूहेंति) बाद में जब अच्छी तरह स्नान क्रिया हो चुकी-तब पक्ष्मल, सुकुमार एवं गंध प्रधान कपाय रंगवाली तौलिया से उपके शरीर का लंछन किया। (लूहित्ता सरसेणं गोसीस चंदणेणं गायाई अणुलिपति, अणुलिपित्ता, नासानीसासवाय रङ्गं नाव हसलकवणं पडगमाडगं नियसेंति) डारीर अच्छी तरह जब पुंछ गया-तय सरस गोशीर्ष इंदन का उसके शरीर पर अनुलेपन कियाअनुलेपन करने के पश्चात् नामिका की श्वास से भी कंपन हो उठेने કુમારના માતાપિતાએ તેમના માટે ઉત્તર દિશા તરફ મેં વાળું, સિંહાસન બનાવડાવ્યું (मेह कुमारं दोच्चंपि नच्चंपि सेयपियाहिं कलसहिं हानि) ते सिंहासन ઉપર મેઘકુમારને બેસાડીને માતાપિતાએ બેવાર ત્રણવાર સફેદ અને પીળા કળશથી-ચાંદી भने सानाना जशथी-अमिष ध्या (पहावित्ता पम्हल सुकुमालाए गंध कासा. इयाए गायई लूनि ) त्या२मा न्यारे मिष ४ सारी शते थगयु, ત્યારે પહમલ સુકુમાર અને ગંધપ્રધાન કષાય રંગવાળા ટુવાલથી તેમનું શરીર લૂછયું. (लूहित्ता लरमेण गोसीसचदणेणं गायाइ अणुलिपति अणुलिपित्ता. नासानीमालवायवोज्झं जाव हंस लक्षणं पडगमाडग नियंसेति) शरीरने લૂછીને પછી રાસ ગોશીષ ચંદનનું તેને શરીરે અનુલેખન કર્યું. અનુલેખન કર્યા પછી નાકના શ્વાસથી પણ કંપિત થઈ જનારું બહુ જ સુંદર, સુવર્ણની જેમ કમળ સ્પર્શવાળું, ઘોડાની લાળ જેવું સફેદ અને મદ, જેની કિનારી ચાંદી અને સેનાના
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका अ१ २ ३३ मेघकुमारदीक्षोत्सवनिरूपणम् ३९१ शस्फटि सदृशनिमंझे हंसलमग गाटकं "नियंसेंति' निवामयनः 'बम आच्छा. दने णिच् परिधारयतः परिवारण कारयत इत्यर्थः 'नियमित्ता' निवास्य हारं 'पिणद्धति' पिनाहयतः पारधापयतः पिनाह्य अर्धहार पिनाहयतः परिधापयतः, हारोऽष्टादशमरिकः, अर्धहारो नवमरिकः, पिनाह्य एकावलीम् एकमरिकहारं, मुक्तावली. कनकावलीं स्वर्णमाला रत्नावली रत्नमाला, 'पालंब' प्रालम्ब कण्ठाभरणं 'पायपल' पादप्रलम्बः कण्ठादारभ्य चरणपर्यन्तं लम्बमानोऽलंकारवाला अति सुन्दर सुवर्ण के समान कोमल स्पर्शवाला अश्व की लार के समान मृद गुणोपेत, चादी और सोने के तारों से जिसकी कोर बनाइ गई है तथा आकाश और म्फटिक के समान जो अति निर्मल है तथा हंस के चिह्नों से जो विराजित है ऐमा अधोवस्त्र उसे पहिराया । (नियसित्ता हार पिणद्धति, पिणद्धित्ता अद्धहार पिणद्धति, पिणद्धित्ता एगावलि मुत्तावलि कणगावलिं रयण बलिं पालंच पायपलचं कडगाइ तुंडियाई केऊगई अगयाइ सदमुत्तायाणं तयं कडिसुत्तय छुडलाई चूडामणि, रयणुकड मउउ पिणद्वंति) पहिराने के बाद फिर उन्होंने उसे हार पहिराया, अहार पहिरावा, एगावली, मुक्तावली, कनकावली, रत्नावली प्रालय पाद प्रालंच कटक, त्रुटित, केयूर, अंगद, दशमुद्रिकाएँ, कटिमूत्र, कुडल, चूडामणि रत्नजटित मुकुट, ये सब आभूषण और पहिराये। १८ लरें जिसमें होती हैं वह हार, नवलरें जिसमें होती हैं वह अधहार, एक ही लर जिसमें होती है वह एकावली है। मालंब कण्ठाभरण का नाम है। તારે વડે બનાવવામાં આવી છે તેવું આકાશ, અને સ્ફટિકના જેવું અતીવ નિર્મળ तमा सना व्यहोथी शामतु मे मधीवर भेषभारने ५डेराव्यु. (नियंसिता हारं पिणद्धति, पिणद्वित्ता अद्धहारं पिणद्धंति, पिणद्वित्ता एगावली मुत्ताबलिं कणगावलि रयणापलिं पालब, पायपलंब, कडगाई तुंडियाई के ऊराह अंगयाई दसमुद्दियोणं तयं कडिसुत्तयं कुंडलाई, चूडामणि रयणुक्कडं मउडं पिणद्धंति ) पत्र पडेश-या पछी तेमणे मेघमारने २ यडेराव्यो, 44હાર પહેરા એકાવલી, મુકતાવલી, કનકાવલી, રત્નાવલી, પ્રાલંબવાદ, પ્રાલંબકટક, त्रुटित, यू, मह, श वीटयो, होश, ७, यूडामणि, २त्नात मुट આ બધાં ઘરેણુઓ પહેરાવ્યાં અઢાર સેરે જેમાં હોય છે, તે હાર, નવ સેરે જેમાં હોય છે, તે અઈહાર, ફક્ત એક જ સેર જેમાં હોય છે તે એકાવલી કહેવાય છે. કઠાભરણનું નામ પ્રાલંબ છે કઠથી માંડીને પગ સુધી લટકતો રહે છે
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८८
ज्ञाताधर्मकथासूत्रे पक्षिप्य मजपायां प्रक्षिपति-स्थापयति, प्रक्षिप्य संस्थाप्य 'हारवारिधार सिंदुवारछिन्नमुत्तावलिपगासाई' होरवारिधारासिन्दुवारछिन्नमुक्तावलीप्रकाशानि-तत्र हारः स्फटिकहारः, वारिधारा-जलधारा, सिन्धुवारो=श्वेत. पुष्पा निर्गुण्डी, छिन्नमुक्तावली त्रुटित-मौक्तिकमाला तत् सदृशानि, अमई अश्रूणि नयननीराणि 'विणिम्मुयमाणा२' विनिर्मुञ्चन्ती२=पुनःपुनः पातयन्ती, 'रोयमाणी२' रुदती२ आर्तध्यानातिशयादव्यक्तस्वरेण, 'कंदमाणी२' क्रन्दन्तीर सुपुत्रस्य वियोगं कथं सहिप्ये, इत्यादि वचनैरार्तस्वरेण क्रन्दन्ती विलव माणी२' विलपन्ती२ 'अस्मान् विहाय कथं गन्तुमिच्छसि' इत्योदिवचनैर्विलापं कुर्वतीत्यर्थः ‘एवं वयासो' एवमवदत्-एतत् दर्शनं खलु अस्माकं मेघकुमारस्य 'अब्भुदएसुय' अभ्युदयेपु च-गज्यलक्ष्म्यादिलाभप्रसंगेषु 'उस्सवेसु य' उत्सवेषु च-प्रियसमागमादिरूपपरमानन्देषु 'पव्वेसु य' पवेषु च= वांध दिया। (बंधित्ता रयणसमुग्गयंसी पविश्ववइ, पक्खिवित्ता मंजूसोए पक्खिवइ) बांधकर फिर उसे एक रत्नमय डब्बे में रख दिया रखने के बाद फिर उसने उस डब्बे को एक मंजूषा-पेटी में-- स्थापित कर दिया (पक्खिवित्ता हारवारिधारसिन्दुवारच्छिन्नमुत्तावलिपगासाई अंमई विणिम्मुयमाणी २ रोयमाणी २ कंदमाणी २ विलवमाणी २ एवं वयासी) स्पापित करके फिर वह, एक स्फटिकहार जलधारा, निर्गुण्डी, और त्रुटित मौक्तिक माला के समान प्रांसुओं को बार २ बहाती हुई, आतध्यान के अतिशय से अव्यक्त • वर मे बार २ रोती हुई-सुपुत्र के वियोग को अब मै कैसे सहन करूँगी-इत्यादि वचनों का उच्चारण रूप आक्रन्दन करती हुई, हमको छोड़कर हे पुत्र । तुम जाने की इच्छा कर रहे हो इस तरह बार २ विलाप करती हुई, इस प्रकार बोली-(एसणं अम्हं मेहस्स कुमारस्स अन्भुदएमु य उम्स वेमु य पन्वेसु य तिहीसु य छगोमु य भूटी दीघा. (पक्खिवित्ता हार-चारिधार-सिन्दुवार-च्छिन्नमुत्तालिपगासाई अंमई विणिम्म्यमाणी २ रोयमाणी २ कंदमोणी २ विलवमाणी २ एवं वयासी) भूया मा धारिणीवी टिडार, धारा, निगुएडी तेभ त्रुटित મોતીઓની માળાના જેવા સતત આસુ વહાવતી તેના જ ધ્યાનમા અવ્યકત સ્વરમા સતત રૂદન કરતી “પુત્ર વિયેગને હું કેવી રીતે સહન કરીશ ?” વગેરે વચનો બોલતી “હે પુત્ર ! તમે જવાની ઈચ્છા કેમ કરી રહ્યા છે !” આ જાતનો विसा५ ४२ती मा प्रभारी ४४ा सागा. (एसणं अम्हं मेहस्स कुमाररस अब्भु
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणोटीका अ १.३३ मेघकुमारदीक्षोत्सवनिरूपणम
जन्मदिवसादिमहोत्सवलक्षणेषु, पाक्षिकादि पौषधोपवासधारणापारणादिरूपेषु वा 'तिहीसु य' तिथिषु च = अक्षयतृतीयादिषु, 'छणेसु य' क्षणेषु = इन्द्रमहोवादिषु 'जन्नेसु य' यज्ञेषु चन्दयारूपेषु, अभयदानादि साधर्मिक वात्सल्यादि लक्षणेषु, प्रश्नव्याकरणमुत्रे दयायाः षष्ठिनामसु पञ्चचत्वारिंशत्तमं 'जन्न' इति नाम, यावत् 'पव्वणीसुय' पर्वणीषु च कार्तिक्यादि कौमुदी महोत्सवेषु एतेषु सर्वेषु हे पुत्र ! तब 'अपच्छिमे दरिसणे' अपश्चिमं दर्शनं न विद्यने पश्चिमी यस्मादिति अपश्चिमम् = अन्तिमं चक्षुपः सक्षात्करणमित्यर्थः भविस्सह त्तिकद्दु भविष्यतीति कृत्वा उक्तत्वा धारिणी देवी तां मजयां 'उस्सीसामूले ठवे ' उच्छीपमूले - उपधानसमीपे स्थापयति । ततः तस्य मेघकुमारस्य मातापितरौ = धारिणी श्रेणिकच, मेघकुमारार्थं 'उत्तरात्रकमणं' उत्तरापक्रमणं= उत्तरस्यां दिशि अपक्रमणम् = अवतरणं यस्मात् तत्, उत्तराभिमुखमित्यर्थः 'सीहासणं रयावेति' सिंहासन रचयतः = कारयतः, तत्पश्चात् मेघकुमारं 'दोचंपि तच्चपि ' जन्ने पव्वणीय अपच्छिमे दरिसणे भविस्सइत्ति कट्टु उस्सीमामुले ठवेड्) अब हम लोगों को मेघकुमार का यह दर्शन राज्य लक्ष्मी आदि की प्राप्ति के प्रसंगों मे प्रियसमागम आदि रूप उत्सवों में, जन्म दिनसादि के महोत्सव रूप पर्व दिनों में, अथवा पाक्षिक आदि पौष वाम धारणापारणा के दिवसों में, अक्षय तृतीया आदि तिथियों में, इन्द्रमहोत्सवादि रूप क्षणों में, अभयदानादि रूप तथा साधर्मीवात्सल्य आदि रूप यज्ञों मे एवं कार्तिकी आदि कौमुदी महोत्सवों में 'अपश्चिम होउ ' मे पुन: होनेवाला नही होगा इस प्रकार कहकर उस धारिणीदेवीने उस मंजूषा को अपने शिरहाने - तकिये के पास रख लिया, (तपणं तस्स मेहम्स कुमारस्स अम्मापियरी उत्तरावक्कमणं स्यार्वेति ) बाद में
=
३८९
66 • भेध
दएमु य उस्सवेसु य पव्वेसु य तिहीसु य छणेसु य जन्नेसु य पच्त्रणीसु य अपच्छिमे दरिसणे भविस्सइति कट्टु उस्सीसामूले ठवेड ) મારનુ દન હવે રાજ્ય લક્ષ્મી વગેરેની પ્રાપ્તિના સમયે, પ્રિયસમાગમ વગેરે રૂપ ઉત્સવામા, જન્મોત્સવ જેવા મહેાત્સવના શુભ દિવસેામાં, અથવા પાક્ષિક વગેરે પૌષધાપવાસ ધારણા પારણાના દિવસેામાં, અક્ષય તૃતીયા વગેરે તિથિઓમાં, ઈન્દ્રમહોત્સવેામાં, અભયદાન વગેરે તેમજ સાધર્મી વાત્સલ્ય વગેરે રૂપ યજ્ઞામાં અને કાતિ`કી વગેરે કૌમુદી મહોત્સવામાં અને આ તમારૂ અ ંતિમ દર્શન છે ”—આમ उडीने धारिणीदेवीमे भभूषाने सोशिअनी पासे भूडी हीधी. (तएण तम्स मेहम्म कुमारस अम्मापय उत्तरावकमणं सीहासणं रयार्वेति ) त्यारणार भेध
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८.
शानाधर्मकथाइ मन्त्रे लाई चूडामणि रय णुकड मउड पिणति, पिणद्धित्ता दिव्य सुमणदाम पिणदति, पिणहिता दरमलयसुगधिए गंधे पिणद्वंति। तएणं तं मेहं कुमारं गंठिमवेढिमपुरिमसंघाइमण चउविहेणं महेणं कप्परु खगंपिव अलकिय विभूसियं करेंति ॥सू० ३३॥
टीका-'तएणं से' इत्यादि । ततःखलु स 'कासव' काश्यपकानापितः श्रेणिकेन राज्ञा एवमुक्तः सन् 'हट्ट जाव हियए' हृष्टो यावत् हृदयः, 'पडिसुणे:' प्रतिश्रृगोति-'तथाऽस्तु' इति कृत्वाज्ञा स्त्रीकरोति, प्रतिश्रुत्य स्वी कृत्य सुरभिणा गन्धोदकेन हस्तपादौ प्रक्षालयति, प्रक्षाल्य शुद्धवस्त्रेण 'मुह' मुखं 'बंधइ' बध्नाति, वध्ठा परेण प्रकृष्टेन 'जत्तेणं' यत्नेन मेघकुमारस्य चतुर
'नएणं से कासवए' इत्यादि।
टीकार्थ--(तएणं से कासवए सेणिएणं रन्ना एवं वृत्ते समाणे ठे जाव हियए जाव पडिसुणेइ ) श्रेणिक राजाने जब नापित से ऐसा कहा तो वह बहुत अधिक हर्षित हुआ तथा संतुष्ट हुआ-और बोला-महाराज ! जैसी आपकी आज्ञा है मैं उसी के अनुसार कार्य करूँगा इस प्रकार (पडि सुणित्ता) राजा की आज्ञा स्वीकार कर उसने (सुरभिणा गधोदएण इत्यपाए पखालेइ) सुरभी गंधोदक से अपने दोनो हाथ पैरों को धो लिया (पक्ग्वालित्ता सुद्धवत्थेणं मुहं बधइ बधित्ता परेण जत्तेणं मेहरस कुमा रम्स चउरगुलबज्जे निक्खमणपाउग्गे अम्गकेसे पेड) धोकर फिर उसने शुद्ध वस्त्र से अपने मुग्वको बांधलिया। बान्धने के बाद फिर उसने मेघकुमार के चार अंगुल प्रमाण केशों को छोड़कर बाकी के मब 'त एण से कासवए' इत्यादि
tथ-तक्षणं से कासवए सेणिएणं रन्ना एवं वृत्त समाणे हळू जाय हियए जाव पडिसुणेड ) श्रेणि ये न्यारे भने मा प्रमाणे युत्यारे તે બહુ જ હર્ષિત તેમ જ સંતુષ્ટ થયે, અને તેણે કહ્યું–મહારાજ ! જેવી આપની 24 तभारी भाशा भुम आम ४NA मा प्रभारी ( पडिसुणिता ) आननी माज्ञा स्वाशन तेरी ( सुरभिणा गयोदएणं हत्थपाए पकावालेइ ) सुवासित पाथी पाताना मन्ने हाथ ५ घाई दी. (पचालित्ता मुद्रवन्थएणं मुहं बंधइ बंधित्ता परेण जरोणं मंहस्स कुमारम्स चउरगुलज्जे निक्खमणपाउग्गे अम्गकेसे पेड) घाने ते शुद्ध १७ 43 पातानु મો બાંધ્યું બાધ્યા પછી હજામે મેઘકુમારના ચાર આગળ પ્રમાણુ જેટલા વાળ રહેવા
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८७
अनगारधर्मामृतवषिणीटीका अ इस ३३ मेघकुमारदीक्षोत्सवनिरूपणम् ङ्गुलबर्जान् निष्क्रमणमायोग्यान् अग्रकेशान् कर्तयति ।ततःखलु तस्य मेघकुमा रस्य माता 'महरिहेणं' महार्हण बहुमल्येन 'हंसलवाखणेणं' हंसलक्षणेन= हंसस्य लक्षणं स्वरूपं यस्य, यद्वा-हंमानां लक्षणं चिद यन्त्र तेन, अत्युज्क्लेन 'पडसाडएणं' पटशाटकेन उत्तरीयवस्त्रेण अग्रकेशान् ‘पडिच्छइ' प्रतीच्छति तान् कर्तिवान् अग्रकेशान् गृह्णातीत्यर्थः। प्रतीष्य सुरभिणा गन्धोदकेन प्रक्षालयनि, करितकेशान् गृहीत्वा तान् केशान सुगन्धिजलेन धावयतीत्यर्थः, प्रक्षाल्य सरसेन गोशीर्षचन्दनेन 'चच्चाओ दलयइ' चर्चा ददाति-अभिषिञ्चति,। चर्चा दत्वा 'सेयाए पोतीए' श्रेयस्या शुभतरया, श्वेतया वा पोतिकया वस्त्र वण्डेन 'बधे:' बध्नाति, अद्वा रयणसमुग्गयसि' रत्नसमुगळे रत्न जटित संपुटके 'रत्न-डयूसा' इति भाषायाम्, 'पक्विवइ' प्रक्षिपति=निदधाति, केशों का हजामत कर दिया । (तएणं तस्स मेहस्स कुमारस्स माया महरिहेणं हंसलवणेणं पडसाडएणं अग्गकेसे पडिच्छइ ) कटे हुए मेघकुमार के उन केशों के उनकी माताने बहुमूल्यवाले तथा हसों के जैसे उज्वल अथवा हंस चिहवाले अपने उत्तरीय वस्त्र में ले लिया। अर्थात् उन अग्रकेशों को उसने अपने उत्तरीय वस्त्र के अंचल में रख लिया। (पडिच्छित्ता सुरभिणा गंधोदएणं पक्खालेइ) रखलेने के बाद फिर उसने उन्हें सुरभित गंधोदक से साफ किया। (पक्खालित्ता गो सीसचंदणेण चच्चाओ दलयइ, दलि। सेयाए पोत्तीए बंधेद) साफ करके फिर उसने गोशीर्ष चंदन से उन्हें सिंचित किया। सिंचित करने के बाद उसने उन्हें एक सफेद वस्त्र गांठ मे धने 8 मा am tी नाण्या. (तएणं तम्म मेहस्स कुमारस्स माया महरिहेणं हंसलवणेणं पउसाडएणं अग्गकेसे पडिच्छड्) पामेला भेधકુમારના વાળને તેમની માતાએ બહ કીંમતી હંસના જેવા ઉજજવલ તથા હંસના ચિહ્નવાળા પોતાના ઉત્તરીય વસ્ત્રમાં લઈ લીધા એટલે કે તે અગ્રકેશને તેમણે पोताना उत्तरीय पसना पासमा भूश्री. दीधा. ( पडिच्छित्ता सुरभिणा गंधोदए ण पक्खालेइ) भूटी दीया पछी तभणे सुवासित गघा 43 २१२७ मनाव्या. (पक्खालित्ता गोस्रीसचंदणेणं चच्चाओ दलया, दलित्ता सेयाए पीसीए बंधेइ) स्वच्छ नावान तेभाणे गोशीष यन १ तमन सियित या. सि.यित ४शन तभो भने मे स वरखनी सीमा धावा धा (बंधित्ता रयणसमुग्गयंसि पक्खिवइ, पक्खवित्ता मंजूसोए पक्खिबड ) मांधान पछी तेभने એક રત્નજડિત દાબડામાં મૂક્યા અને પછી તે દાબડાને એક મંજૂષા (પેટી) માં
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९२
ज्ञाताधर्म कथा मुत्रे
विशेषः तं, कडगाई' कटकानि= करभूषणानि रत्नजटितसुवर्णत्रलयान 'कंडा ' इति भाषायां 'तुडियाई' तुटिकाः वाहुरक्षिकाः दृष्टिदोषनिवारक बाहरक्षक भूषणानि, 'केऊराह' केयूराणि बाहुभूषणानि ' बाजूबन्द इति भाषायां, 'अंगाई' भङ्गदानि- 'बाजूबन्द' 'केटा' इति भाषायाम्, केयूरादङ्गगोर्वाहुभूपणतया न भेदस्तथाप्याकारभेदाद्भेदो बोध्यः, 'दसमुद्दियाणंतयं' दशसुद्रिका नन्तकं=कराङ्गुलि सम्बन्धि मुद्रिका दशक 'कडिसृत्तय' कटिसूत्र = मंग्वलां 'कन्दोरा' इतिभापाय, 'कुंडलाई' कुण्डले, चूडामणि= शिरोभूषणं, 'रयणुकट' रत्नोत्कट रत्नजटितं ' मउडं मुकुटं पिनाहयतः, पिनाह्य दिव्यं = सुन्दरं, 'ग्रुम पदामं' सुमनोदाम= पुष्पमालां पिनाहयतः पिनाह्य, 'दर्दरमलय सुगंधिएगधे' दर्द मगधीन् गधान् दर्दरी घृष्टांमध्यचंदनवाट सभ्य सुट्ट गो येषु तान् गधान = गन्धद्रव्याणि घृष्टचंदनानीत्यर्थः पिनाहयतः = धारयतः। ततः खलु तं मेघकुमारं 'डिमवेहिमपूरिमसवाइमेण ग्रन्थिम वेष्टिमरिमसघातिमेन तत्र ग्रन्थादिना ग्रथितं वेष्टिमं=यद ग्रथतं
कण्ठे से लगाकर जो पैरोंतक लटकता रहता है वह पाद प्रालंब कहलाता है । रत्नजटित सुवर्ण के वलयों का नाम जिसे बोलचाल की भाषा में कडा कहते हैं कटक है । दृष्टि दोष को दूर करने के लिये जो बाहुओं में आभूषण पहिने जाते है उनका नाम त्रुटिक है । बाजूबंदो को संस्कृत में केयूर कहते है | अगद भी इसी तरह के होते है । परन्तु केयूर और अंगद के आकार में भेद होता है। शिरोरत्न का नाम चूडामणि है। (गिद्धिता विव्व सुमणदामं पिणर्द्धति पिणदित्ता दद्दर मलय मुगंधिए, गंधेपणाद्भूति-तरणं त मेहं कुमार गंढिम वेढिमपुरिम, संघाइमेणं चच्त्रिणं मल्लेणं कपकखग पत्र अलंकिय विभूसियं करेंति ) ये सब पूर्वोक्त आभूषण जब पहिराये जा चुके तब बाद में मेघकुमार को उन्हों તે પાદપ્રાલ'. કહેવાય છે. રત્નો જડેલા સાનાના વલયને ભાષામાં કડું કહેવામા આવે છે, તેનુ નામ કટક' પણ છે. દ્રષ્ટિદેોષથી રક્ષા માટે મહુ એમા જે આભૂષણ પહેરાય છે તેનુ નામ ત્રુટિક છે ખાજુખને સંસ્કૃતમા કેયૂર કહે છે. આ ગદ પણ આ પ્રકારનુ જ હોય છે પણ બનેના આકારમા તફાવત રહે छे शिशिरत्ननु नाम यूडामणि है ( पिडित्ता दिव्वं सुमणदामं पिणर्द्धति पिदिना दद्दरमलय सुगंधिए गंवे पद्धति एणं तं मेह कुमारं गंठिम - वेढिम- संघाइमेणं चरविहे सल्लेणं stroraiva अलंकियविभूसिय करेंति ) या मघा पूर्वोक्त धरेांगो चडेराव्या याह भातापिताये भेध
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिटीका अ. १.स ३४ मेधकुमारदीक्षोत्सवनिरूपणम्
३९३
सद् वेष्ठगते, पूरिमं यत्पुष्पादिभिः पूर्यते तत्, संधातिम-परम्परं नाल'संघानेन संथाप्यते संयोज्य ते यत्तत्, ग्रन्थिमादिरूपेण एतेन चतुधिमाल्येन 'कप्परुक्खगंपिव' कल्पवृक्षमिव 'अलंकियविभूसियं' अलंकृत विभूपितं सालंकारं विभूषितं च कुरुत सू० ३३।।
मूलम्-तएणं से सेणिए राया कोडुंबियपुरिसे सदावेइ. सदावित्ता एवं वयासी-खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया! अणेगखंभसयसन्निविटुं लीलट्टियसालभंजियागं ईहामिग उसभतुरयनरमगर विहग वालगकिन्नर-रुरु-सरभ-चमर कुंजर-वणलय-पउमलयभत्तिचित्तं घंटा. बलिमहरमणहेरसरं सुभकंतदरिसणिजं निउणोवचियमिसिमिसिंतः मणीरयणघंटियाजालपरिक्खित्तं अब्भुग्गयवइरवेइगपरिगयाभिरामं विजाहरजमलजंतजुत्तं पिव अच्चीसहस्समालणीयं रूवगसहस्सकलियं भिलमाणं भिब्भसमाणं चक्खुल्लोयणलेस्सं सुहफासं सस्सिरीयरूवं सिग्धं तुरियं चवलं वेइयं पुरिससहस्सवाहिणि सीयं उवटवेह तएणं ते कोडं वयपुरिसा हट्टतुट्ठा जाव उवटुर्वेति, तएणं से मेहे कुमारे सीयं दूरूहइ दुरूहित्ता सीहासणवरगए पुरस्थाभिमुहे सन्निसन्ने, तएणं तस्त मेहस्त माया पहाया कयबलिकम्मा जीव अप्पमहग्धोभरणालंकियसरीरा सीयं दूरूहइ दूरूहित्ता मेहने दिव्य पुष्पों की माला पहिराइ, इसके पश्चात् धृष्टमलय चंदन की गंध विशिष्ट द्रव्यों को लगाया बाद में ग्रन्थिम, वेप्टिम, पूरिम और संधातिम के भेद से चार प्रकार की मालाएँ उसे और पहिरायी । इस प्रकार उसे साक्षात् कल्पवृक्ष के समान उन्होंने अलंकारों से विभूषित कर दिया। "मूत्र ३३"
કુમારને દિવ્ય પુષ્પોની માળા પહેરાવી ત્યારબાદ ઘસવામાં આવેલા મલય ચન્દન જેવા વિશિષ્ટ સુગન્ધિ દ્રવ્યો દ્વારા સુવાસિત કરીને ગ્રંથિમ, વેષ્ટિમ, પૂરિમ અને સંઘાતિમ આમ ચાર જાતની બીજી માળા પહેરાવી. આ પ્રકારે મેઘકુમારને તેમના માતાપિતાએ કલ્પવૃક્ષની જેમ અલંકારો દ્વારા સુશોભિત બનાવ્યા છે. સૂત્ર “૩૩”
૫૦
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________
शांताधर्मकथाfवत्र
स कुमारसदाहिणे पासे भद्दासणंसि निसीया । तएणं तस्स मेहस्स कुमारस्स अंबधाई रयहरणं च पाडग्गहं च गहाय सीयं दूरुहइ दुरूहित्ता मेहस्स कुम रस्स वामे पासे भासणांस निसीय इ! तरणं तस्सं मेहस्स कुमारस्स पिटुओ एगावरतरुणी सिंगारागारचारुवेसा संगयगयहसियभणियचेट्ठियविलाससंलाबुल्लावन उणजुत्तोवयारकुसला आमेलगजमल जुयलवट्टिय अब्भुन्नयपीणरइय संठितपओहरा हिमरययकुंदेदुपगासं सकोरंटमहदामधवलं आयवत्तं गहाय सलीलं ओहारेमाणी२ चिट्टइ । तएणं तस्स मेहस्स कुमारस्त दुवे वरत रु. णीओ सिंगारागारचारुसाओ जाव कुसलाओ सीयं दुर्हति दुरूहित्ता मेहल कुमारस्स उभओ पासि नाणामणिकणगरयणम हरिहत र्वाण जुजल विचित्तदंडाओ चिलियाओ सुहुमवरदीहवालाओ संखकुंददगंरय - अमय महिय फेणपुंजसन्निगासाओ चामराओ गहाय सलीलं ओहारेमाणीओर चिति । तएणं तस्स मेहकुमारस्स एगावरतरुणी सिमारा जाव कुसला सीयं जाव दुरुहइ दुरूहित्ता मेहस्स कुमारस्स पुराओ पुरस्थिमेणं चंदप्पभवइरवेरु लियविमलदंडं तालविटं गहाय चिड़ । तरणं तस्स मेहस्स कुमारस्स एगा वर तरुणी जाव सुरूवा
३९४
: तरणं से सेणिय राया' इत्यादि
टीकार्थ-- (तणं ) इस के बाद ( सेणिए राया ) श्रेणिक राजाने ( कवि पुरिसे सदावेइ ) कौटुम्बिक पुरुषों को बुलवाया -- ( सदाचित्ता एवं वासी) बुलाकर उनसे ऐसा कहा -- ( विप्पामेव भो देवाणुपिया ) 'तएण से सेणिए राया' इत्यादि ।
टीडार्थ - ( त एणं) त्यारजाह ( सेणिए राया ) श्रेणि शलमे (कोडुंबिय रिसावे) टुना पुरुषोने मोसाव्या. ( सदावित्ता एवं क्यासी) मोसाचीने तेभने धुं ( खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया ! अणेगखंभसयसन्निविहं )
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका. अ १. ३४ मेघकुमारदीक्षोत्सर्वानरूपणम्
सीयं दुरुहइ दुरुहित्ता मेहस्स कुमारस्स पुव्वक्खिणेणं सेयं ग्ययामयं विमलसलिलपुन्नं मत्तगयमहामु हाकिइसलाणं भिंगार गहाय चिट्ट |सू० ३४ ॥
अथ शिविकादिकं वर्ण्यते
टीका – 'तरणं से' इत्यादि । ततः खलु स श्रेणिको राजा कौडम्बिक पुरुषान् शब्दयंति, शब्दयित्वा एवमवदत् - क्षिप्रमेव भो देवानुमियाः ! 'अणेगखंभ सयसन्निवि' अनेक स्तम्भशनसंनिविष्टाम् = अनेक शतस्तम्भयुक्तां 'लिलट्ठियसालसंजियागं' लीला स्थितशालभञ्जिकां - लीलास्थित शालभञ्जिका लोलया स्थिता सलीलं वर्तमाना शालभञ्जिका=पुत्तलिका यस्यां सा तथोक्ता तां 'ई हामिग उसभतुरगनर नगरवहग वाळगकिन्नर - रुरु - सरभचमर - कुंजर - वणलय - पउमलयभत्तिचित्तं । ईहामृगऋतं सतुरगनरम् फर-विहग- व्याचक - किन्नर - रुरुशरभ - चमर कुअर वर्नलता पद्मलता भक्तिचित्रां-तत्र ईहामृगो = टकः, 'भेडिया इति भाषायां, ऋषभः =
ܐ
मृग-भेडिया विहग -- पक्षी,
३९५
अणेगखम सय सन्निवि) हे देवानुमियो ! तुम शीघ्र ही स्तंभों से युक्त, ( लीलट्ठियसालभंज़ियागं ) लीलाकरती से विराजित ( हामिगउ सभतुरयनर मगर विहगवालग किन्नर रुरूसरभचमर कुंजरवणलय उमलय भक्तिचित्त ) ईहा तुरंग -- अश्व मनुष्य, किन्नर - व्यन्तर देव विशेष, रूरू- एक जातिका मृग विशेष, शरभअष्टापद, चमर-चमरी गाय, कुंजर, हाथी, वनलता - एक शाखावाला वृक्ष
मकर --ग्राः,
अनेक - सैकडों हुई पुतलियों
ऋषभ - वृषभ - सर्प
व्यालक ---
हे हेवानु प्रेय । तमे सत्वरे सेडो थांलसाभोवाणी, ( लीलडियसालभंजियागं ) अंडा डरती भूतजीयोथी सुशोलित, ( ईहा मिग- उसम तुरय-- नर मगरविहग-वालग - किन्नर - रुरु सरभ - चमर- कुंजर - वर्णलय - पउमलय-भत्ति-चित्तं ) डिभृग, वरु, • मजह, घोडो, भाएणुस, भगर, पक्षी, साथ, छिन्नर (भेड व्यन्तर देवता विशेष ) रुरु ( लतनेो भृग विशेष ) शरल, ( येऊ गाठ पग वाणु प्राणी विशेष ) अमर, (यभरी गाय), मुं४२, (हाथी) वनसतां, (शेठ शाजा
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९६
ज्ञाताधर्म कथाम
{
नृपभः, तुरगः= अश्वः, नरः = मनुष्यः, मकरः =ग्राहः, विहगः =पक्षी, व्यालक:= सः, किन्नरः =व्यन्तरदेव विशेषः, रुरुः = मृगविशेषः शरभः=अष्टापदः, चमरः= चमरीगौः, कुञ्जर=हस्ती, बनलता = एक शाग्वावान वृक्षः, पद्मलता = पद्माकरवतीवल्ली, एतेषां ईहामृगादीनां भक्तयः = रचनाः, ताभिः चित्रां चित्रयुक्तां । 'घंटावलिम हुरमणहरसरं ' घंटावलिमधुर मनोहरस्वरां-घण्टावलीनां घंटापंक्तीना मधुरः = श्रवणप्रियः मनोहर = चित्ताकर्षकः स्वरः शब्दो यत्र सा तथा ताम् 'सुभकं तदरिस णिज्जं ' शुभकान्त दर्शनीयां-शुभा=मनोहरा, कान्ता=कमनीया. अत एव दर्शनीयाद्रष्टुं योग्या, ताम् ' निउणोवचियमिसितमणिरयण- घंटिया जालपरिखितं' निपुणोपचितदेदीप्यमानमणिरत्नघटिकाजालपरिक्षिप्तां तत्र निपुणैः = कुशलै,, उपचिता = रचिता निर्मिताः अतएव मिसिमिसित' =देदीप्यमानाः चाक्यचिक्ययुक्ताः याः मणिरत्नघंटिकाः, तासां जालं= समूहः तेन परिक्षिप्ता= वेष्टिताम्, 'अब्भुग्गयवयवेड्या परिगयाभिरामं' अभ्युद्गत वज्र वेदिका परिगता भिरामाम्, अभ्युद्गता = उन्नता या वज्रवेदिका = वज्ररत्नखचिता या वेदिका = स्तूपिका सिंहासनाधारभूता तथा परिगता-युक्ता, अतएव अभिरामा मनोरमा, ताम्. 'विज्जाहरजमलजं तजुत्तपिव' विद्याधरस्य यमलयन्त्रयुक्तामिन, तत्र विद्या धर्मश्व विद्याधरा इति विद्याधराः, तेषां यमलानि द्वन्द्वानि तेषां यन्त्रेण पद्मलता - पद्माकारवाली वल्ली इन सबके चित्रों की रचना से विशिष्ट ( घंटावलीमहरमणहरसरं ) घंटावहियों के श्रवणप्रिय शब्दों से मनोहर, (शुभकतदरिसणिज्जं ) शुभ कान्त अतएव दर्शनीय ( निउणोवचियमिसिमिसितमणीरगण घंटियाजालपरिखित्तं ) कुशल कारीगरों के द्वारा रचित चाक्यचिक्य युक्त मणि रत्न घंटिकाओं के समूह से वेष्टित ( अन्भुग्णयचडरवेइयापरिगयाभिरामं ) उन्नत वज्र वेदिका से युक्त होने के कारण चित्ताकर्षक, (विज्जाहरजमलजतजुनं पित्र) विद्याघर और विद्याधरी के युगल की चेष्टाओ से चित्रित (अचिसहम्स વાળુ વૃક્ષ વિશેષ ), પદ્મલતા, ( પદ્માકારવાળી એક લતા આ ખધાના ચિત્રાથી युक्त, ( घंटावलिमहुरमणहरसरं ) घंटेडीगोना मधुर शम्हो युक्त, ( सूच कंनदरिस णिज्जं ) शुल, अन्त भेटला भाटे ४ दर्शनीय ( निउणोवचिय मिसिमिसितमणिरयणघंटियाजालपरिक्खित्तं ) કુશળ કલાકાશ દ્વારા रत्रित ञणहणती भणि॒ि रत्ननी घंटडीमोथी युक्त, (अन्भुग्णयवइरवेडया परि गयाभिरामं ) थी हीरानी वेहीअगोथी युक्त होवा महस भनोहर (विज्जा हरजमलजतजुत्तंपित्र ) વિદ્યાધર અને વિદ્યાધરીના યુગલની ચેષ્ટાઓથી ચિત્રિત
•
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणी टाका. अ१ म.३४ मेधकुमारदीक्षोत्सवनिरूपणम् __३९७ युक्ता इव चेष्टितविद्याधरयुगलसंयोजितेव ताम्, 'अच्चिसहस्समालणीयं अचिः सहसमालनीयाम्-अर्चिषां-किरणानां सहस्रः मूर्यकिरणैरित्यर्थः. मालनीया परिचारणीया सेवनीया विविधरत्नखचितत्वात्सूर्यकिरणाधिक काशयुक्ता, तामित्यर्थः। 'रूवगसहम्सकलियं' रूपकसहस्रकलितां-रूपकाणि-मुन्दरचित्राणि तेषां सहस्रः कलिना-युक्तां 'भिसमाणं' भाममानां रत्नादिप्रकाशयुक्तां 'भिब्भिसमाणं' विभासमानाम्=अतिशयेन दीप्यमानां विविध शिल्पकलारचितत्वात 'चक्खुलोयणलेस्सं वक्षुर्लोकनलेश्यां-चक्षुः कर्तृक लोकनेविलोकने सति चक्षु लिंशतोव-श्लिष्यतीव यत्र मा चक्षुर्लोकनलेश्या दर्शनीयत्वातिशयात् तां पश्य चक्षुर्न निवर्ततेइति भावः। 'सुहफासं' मुखस्पर्शा सुखजनकस्पर्शयुक्ता 'मस्सिरीयरूवं' सश्रीकरूपाम् अपूर्वशोभासंपन्ना, सिग्धं' शीघ्रम् आलस्यरहितं 'तुरिय' त्वरित कार्यान्तरवर्जितं, 'चवलं' चपलं श्रुततरं, 'वेगितं-सहवेगं सर्वथा मनोवाक् काय व्यापारयुक्तं यथास्यात्तथा 'पुरिससहस्साहिणि' पुरुषसहस्रवाहिनींमालणीयं) विविध प्रकार के रत्नों से खचित होने के कारण मूर्य किरणों से भी अधिक प्रकाश युक्त, (रूवगसहस्सकलियं) सहस्र मुन्दर चित्रों से विराजित, (भिसमाणं) रत्नादिकों के प्रकाश से चमकीली, (भिम्भिसमाणं) विविध शिल्पकलाओं से अतिशय रूप से देदीप्यमान (चकखुल्लोयणलेम्स) देखने पर मानो आँखों को खेचती सी हो ऐसी (सुहफासं) सुखजनक स्पर्शवाली (सस्सिरीयरूवं) अपूर्व शोभा से संपन्न, ऐसी (सियं) शिविका को--पालखीको (सिग्धं) शीध्र आलस्य रहित होकर (तुरियं) किसी और कार्य को न करते हुए (चवलं) जल्दी से जल्दी (वेइयं) मन, वचन, काय को एकाग्रता पूर्वक (उवट्ठवेह) उपस्थित करो। याद रहे यह पालखी (पुरिससहस्सवाहिणि) (अच्चिसहस्समालणीयं) भने ५४२२त्ने! areी डोवाथी सूय रिवाया ५ वधु प्राय युत, (रूवगमहस्सकलियं) । सुन्दर चित्राथी युक्त, (भिसमाणं) रत्ना वगेरेना प्रशथी यमती, (भिन्भिसमाणं) अने तनी शिल्प४सामाथी २यित डोवाने बीमती प्रीत थती, ( चखुल्लोयणलेस्सं ) (सुहफासं) वीमह २५ जी, (सस्सिरियरूवं) महमुत शाला संपन्न, मेवा (सि)यं शिमि-पासली-ने (सिधं) ही स छ।डीन, (तुरियं) मीत 5 प म त२५ ध्यान. २२ (चवलं) सत्वरे (वेइयं) मन, क्यन मने मथी मेयता भगवान (उवहवेह) सो पक्षमा ( पुरिससहस्सवाहिणि )
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
३९८
शाताधम कथाङ्गसूत्रे पुरुषहरुद्वहनयोग्यां 'सियं शिविका पालखी' इति भाषा पसिद्धाम, तए 'उवट्टवेह' उपस्थापयत-समानयतेत्यर्थः। ततः खलु ते कौटुम्यिकपुरुषाः हृष्टतुष्टा यावत् उपस्थापयन्ति । ततः खलु स मेघकुमारः शिविका दुरोहनि आरोहति, दूरुह्य आम्द्य सिंहासनंबरगतः वज्ररत्नखचित वेदिकोपरिस्थापित तवरसिंहासनसमाल्हः इत्यर्थः, पूर्वाभिमुखः सन् संनिपण्णः-उपविष्टः। ततः खलु तस्य मेधकुमारस्य माता धारिणी देवी स्नाता कृतवलिकर्मा यावत् अल्पमहर्घाभरणालकृतशरीरा शिविकां दरोहति आरोहति दुरुह्य मेघकुमारस्य दक्षिणपार्श्वे भद्रासने निपीदति-उपविशति । ततः खलु तस्य मेघकुमारस्य हजार पुरुप जिसे उद्वहन कर सकें ऐसी हो (तएणं ते कोडुयियपुरिसा दृढ तुट्ट जाव उवट्ठति) इस प्रकार राना का आदेश प्राप्त करते कौटुम्बिक पुरुप बहुत ही अधिक हप से संतुष्ट हुए और जिस प्रकार को पालखी उपस्थित करने की बात गजाने कही थी उसी प्रकार की पोलग्बी लाकर उन्होंने उपस्थित करदी। (तएणं से मेहे कुमारे मीयं दुरूहह ) पालम्वी के आते ही मेहकुमार उस पर सवार हो गये। (दु माहिता सीहासणवरगए पुरस्थाभिमुहे सन्निसन्ने ) वहां पर जा बज्र रत्न खचित वेदिका के उपर उत्तम सिंहासन रखा था उस पर ' पूर्व दिशा की ओर मुख करके वे मेघकुमार राजा बैठे गये। (तएणं तम्स महम्म कमारस्स माया हाया क्यवलिकम्मा जाव अप्पमहग्धाभरणालंकि वसी । . सीयं दुरूह ई ) इस के बाद मेघकुमार की माता धारिणी देवी स्नान करके काक आदि को अन्नादिका भाग रूप लिकर्म आदि करके वजन की अपेक्षा अल्प, मृल्य की अपेक्षा बहुत कीमती आभरणों
२ मा यी वी डोपी नये (तएणं तं कोडाबय पुरिसा हट्ट तुट्ठा जाय उवहति ) मा शते नी माजा भगवान बटुमि पुरुषो मतीय પ્રસન્ન અને સંતુષ્ટ થયા અને રાજાએ જે જાતની પાલખી તૈયાર કરીને લાવવા भाटे म यों तो तेवी ४ पास भी areal rन सा माव्या (तएणं से मेहे कृमारे मीयं दुरुहइ) परभी मावतi ar भेमा२ मा सवार थया (दुरुहित्ता सीहामणवरगए पुरत्याभिमुहे सन्निसन्ने ) तेभा ही अने २t orat વેદિકાઓ પર મૂકાએલા ઉત્તમ સિંહાસન ઉપર પૂર્વાભિમુખ થઈને મેઘકુમાર રાજા मेसा गया. (तएणं तस्स मेहरस कुमारस्स माया पहाया कयवल्लिकम्मा जावं अप्पमहग्घाभरणालंकियसरीरा सीयं दरुहई) त्या२मा भेध. મારની માતા ધારિદેવી સ્નાન કરીને, કાગડા વગેરેને અન વગેરેની બલિ આપીને
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणी टीका अ.१सू.३४ मेघकुमारदीक्षोत्सवनिरूपणम्
३९९
अम्बाधात्री रजोहरणं प्रतिग्रह-पात्रं सदोरकमुखवस्त्रिकादिकं च सर्व साधूपकरणं गृहीत्वा वामपाश्वे भद्रासने निषीदति उपविशति। ततः खलु तस्य मेघकुमारस्य पृष्ठतः एकावरतरुणी 'सिंगारागारचारुवेसा' शृङ्गारागारचारुवेषा-शृङ्गारस्य अगामिव-गृहमिन चारु-रमणीयो वषो यस्था सा तथा संगयगयहसियभणिय चेट्ठिय विलाससलावुल्लावनिउणजुत्तोवधारकुसला' सगतगतहसितभणित चेष्टितविलाससलापाल्लापनिपुणयुक्तोपचारकुशला 'तत्र संगतम् उचितं गतं गमनं राजहंसीगत्या गमनमित्यर्थः, 'इसितं' हसनं-हर्षवशेन मुख विकसन, से अलंकृत शरीर होकर उस पालखी में बैठे गई। (दुरूहिता मेहस्स कुमारस्स दाहिणे पासे भद्दासणसि णिसीयइ) वह मेधकुमार के दक्षिण पाव में भद्रासन पर जाकर बैठे गइ । (तएणं तस्स मेहस्स कुमारस्स अंबधाई रयहरणं पडिग्गहं च गहाय सीयं दुरूहइ) इसके बाद मेघकुमार अंबाधात्री रजोहरण पात्र तथा सदोरकमुखवस्त्रिका आदि समस्त साधु अवस्था के उपकरणों को लेकर पालवी पर चढी (दुहित्ता मेहस्स कुमारस्स वामे पासे भदासणंसि निसीयई) चढकर वह मेघकुमार के वाम पार्श्व तरफ भद्रासन पर बैठ गई । (तएणं तस्स मेहम्स कुमारस्स पिट्टओ एगावरतरुणीसिंगारागारचारुवेसा संगयगयहसिय भणियचेट्टियविलाससंलाववुल्लावनिउणजुत्तोवयारकुसला) बादमे मेघ. कुमार के पीछे एक उत्तम तरुणी कि जिसका वेष श्रृंगार के घर समान रमणीय था, तथा जिसका गमन राजहंसी की गति जैसा था એટલે કે બલિકમ વિધિ પતાવીને, વજનની અપેક્ષાએ હલકા પણ કિમતની દ્રષ્ટિએ બહુ જ કિંમતી આભરણથી શૃંગાર સજીને તે પાલખીમાં બેસી ગયાં. (दुरूहित्ता मेहस्स कुमारस्स दाहिणे पासे भासणंसि णिसीयइ) ते भेहुभारनी भी त२५ मद्रासन ५२ मे तi. (तएणं तस्स मेहस्स कुमारस्स अंबधाई रयहरणं पडिग्गडं च गहाय सीयं दरूहा) त्या२६ मेघમારની અબાધાત્રી રજોહરણ, પાત્ર તેમજ સરકમુખવસ્ત્રિકા વગેરે બધાં સાધુજને थित ५४२॥ साधन पासीमा यढयां (दुरूहित्ता मेहस्स कुमारस्स वामे पासे भदासण सि निसीयइ) यढीने ते भेषभारनी मी १२३ भद्रासन ५२ मेसी गया. (तएणं तस्स मेहस्स कुमारस्स पिट्टओ एगा वरतरुणी सिंगारागीरचारवेसा संगयगयह सियभणियचेट्टियविलाससलाववुल्लाव निउणजुत्तोवयारकुसला ) त्या२ पछी मेघाभारनी पाछ मे उत्तम તરુણ જેને વેષ શૃંગારના આકારની જેમ રમણીય, તેમ જ જેની ગતિ રાજહં.
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________
ज्ञाताधर्मा' कथासूत्रे
पीरयठियप्पओहरा'
भणितं =नरपन, चेष्टितं= चेष्टा दीक्षासमयोचितकार्यतत्परतारूपा, विलासः = परस्परं संभाषणं, उल्लापः = काकुवचनम्, एषु सर्वेषु निपुणाचासौ युक्तोप चार · कुतला=यथावसरोचितव्यवहारचतुरा 'आमेल गजमलजुयलबहिय अंन्भुआमेलकयमलयुगलवर्तिताभ्युन्नतपोन रतिदसंस्थितपयोधरा-तत्र आमेलको = आपीडको शेखरो अग्रभागौ तन्मधानौ, यद्वा आक्षलकौ परस्परमीषन्मिलितौ = समश्रेणिस्थितौ युगलौ= द्वौ, 'वट्टिय' वर्नितौ=वर्तुल गोलाकारों, अभ्युन्नती-उच्चौ पीनौ स्थूलौ, रतिदौ=सुखदौ=संस्थितौ विशिष्टसंस्थानवन्तौ, पयोधरौ=स्तनौ यस्याःसा, अत्र तारुण्यवर्णनेन दीक्षासमयो
४००
और जो हसने में, घोलने में दीक्षा समयोचित कार्य करने में, स्फूर्ति में परस्पर संभाषण में काकु वचन बोलने में बडी निपुण थी और अवसर के अनुसार व्यवहार साधन में बडी चतुर श्री (आमेलगजमलजुबलवद्दीयअभुन्नयपीणरइयसंठियण ओहरा ) और जो सुसंस्थान से उन्नतपयोधरवाली थो इत्यादि प्रकार जो उसकी जवानी अवस्था का यहा वर्णन किया गया है उससे यह भाव ध्वनित होता है कि वह छत्र धारणादिक अपने कार्य करने में विशेष रूप से समर्थ थी । (हिमरययदेन्दुपगासं सकोरेंटमलदामधवलं आयवत्तं गहाय सभीलं ओहारे माणी २ चि) वह तुषार, रूप्य, कुन्द, पुष्प, एवं शरत्कालीन चंद्रकी प्रभाके समान प्रभावाले तथा कोरण्टक पुष्प के गुच्छे से युक्त
7
જેના
સિની જેવી હતી, અને જે હસવામા ખેલવામાં, દીક્ષા સમયેાચિત કાય કરવામાં સ્મૃતિમાં એક બીજાની સાથે વાતચીત કરવામા, વ્યંગ્ય વચન ખોલવામાં બહુ જ કુશળ હતી, અને જે અવસરને અનુકૂળ વ્યવહાર કરવામા અતિ નિપુણ હતી ( आमेलगजमलजुयलवदियअभुन्नयषीणरग्यरं ठियप्पओहरा ) અને સ્તના શ્લિષ્ટ, સમાનાકારવાળા, ગેાળ, ઉન્નત, પુષ્ટ, રતિસુખ આપનારા તેમજ વિશિષ્ટ શાભા ધરાવનારા હતા. ( આ રીતે તેની યુવાવસ્થાનું વર્ણન અહીં કરવામા આવ્યું છે, તેનાથી ધ્વનિત થાય છે કે છત્રધારિણી પેાતાના કામમાં વિશેષ સમર્થ હતી. (हिमरचय देन्दुपगासं सकोरंटमल्लदामधवलं आयवत्तं महाय सलील ओहारेमाणी २ चिट्ठा) ने तुषार, ३य्य, हुन्छ, पुण्य भने शरत्तासीन यन्द्रना જેવી પ્રભાવાળા તેમજ કારટક પુષ્પના ગુચ્છથી યુક્ત પુષ્પમાળાવાળા સફેદ, ઉજ્જ
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०१
'नाना
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका अ. १ ३४ मेघकुमारदीक्षोत्सव निरूपणम् चितच्छ्त्रधारणादिककार्यकरणसामर्थ्य सपन्नेति सूचितम् । 'हिमस्ययकुंडे दुप गासं" डिमरजतकुन्देन्दुप्रकाशं, तत्र-हिम-तुपारः 'बर्फ' इति भाषायां, रजत=रूप्यं, कुन्द:=कुन्दनाम्ना प्रसिद्ध श्वेतपुष्पम्, इंदु: - शरच्चन्द्रः, एतेषामित्र प्रकाशः=प्रभा यस्य तत्, 'सकोरेंटमलदाम' सकोरेण्ट माल्यदाम-कोरेण्टक पुष्प गुच्छ युक्तानि माल्यदामानि = पुप्पमालाः, तैः सह वर्तते इति तद्, 'धवल' धवलं = उज्जलं 'आयवत्तं' ओतपत्रं = छत्र, गृहीत्वा 'सलील' लीलया सहितं स क्रीडमित्यर्थः, 'ओहारेमाणी२' अवधारयन्ती र हस्ते धारयन्ती२ 'चिट्ठ' तिष्ठति । ततःखलु तस्य मेघकुमारस्य द्वे चरतरुण्यौ श्रृङ्गारागार चारुवेषे यावत् कुशले शिबिकां 'दुरुर्हति' दुरोहतः = आरोहतः, दुरुह्य मेघकुमारस्य 'उभओ पासिं' उभयोः पार्श्वयोः 'नागामणि कणगायण महरिहतवणिज्जुज्जल विचित्त दंडाओ' नानामणिकनकरत्नम हा है तपनी योज्वलविचित्रदण्डे -तत्र मणयः =अनेकविधा मणयः पद्मरागादयः, कनकं = स्वर्ण, रत्नानि = कर्केतनादीनि च ययोः तौ, अतएव महार्है = बहुमूल्यौ तपनीयौज्वलौ - तपनीयं = पुष्प माला वाले धवल - उज्ज्वल आतपत्र -छत्र को लेकर बैठी हुई थी । ( तरणं तस्स मेहस्स कुमारस्स दुवे वरतरुणीओ सिंगारा गारचा कवेसाथ जात्र कुलाओ सी दुरूति ) इसके बाद दो और वरतरुणीयां की जिनका वेष श्रृंगार के घर जैसा रमणीय था तथा जो अपने कार्य संपादन करने में कुशल श्री मेवकुमार की उस पालखी पर चढ़ी -- ( दुरुहित्ता मेहस्स कुमारस्स उभओ पासिं नाणामणिकणगरयण महरिहतवणिज्जुजलविचित्तदंडाओ चिलियाओं सुहुमवरदीहवालाओ संख-कुंदद गरय अमयमहिय फेणपुं जसन्निगामाओ चामराओ होय सलीलं ओहारे मागीओ २ चिति ) चढकर वे मेघकुमार के दोनों तरफ नाना नील वैडूर्य आदि मणियोंवाले, स्वर्ण एवं कर्केतनादि रत्नोंवाले होने के कारण जो बहु मूल्यवान है, तथा तपे हुए स्वर्ण के समान जो विशेष वस छत्रने सर्धने--मेडी हुती (तपणं तस्स मेहस्स कुमारस्स दुवे वरतरूणोओ सिंगारागार चारुवेसाओ जाव कुमलाओ सीय दुस्हति ) त्या माह मे બીજી ઉત્તમ તરુણીઓ-જેમના વેષ શ્રગારના ઘર જેવાજ રમણીય હતા તેમજ જે પેાતાના કામને પુરૂ કરવામાં કુશળ હતી--મેઘકુમારની પાલખી ઉપર ચઢી, ( दुरुहित्ता मेहस्स कुमारस्स उभओ पासिं नाणामणिकणगरयणमह रिहत वणिज्जुज्जलविचितदंडाओ चिल्लियाओ सुमवरदीहवालात्रो संखकं ददगरयअमयमहिय फेण पुंज सन्निगासाओ चामराओ हाय सलीलं ओहारेमाणीओ २ चिट्ठेति ) यढीने भेधठुभारनी મને માજુએ–અનેક નીલ વૈય વગેરે મણિએવાળા, સુવર્ણ અને કેતન વગેરે રત્નોવાળા તપાવેલા
૫૧
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०२
ज्ञाताधर्मकथा तापितस्वर्णं तद्वत् उज्वलो चाक्याचश्ययुक्ती, विचित्रौ विविधशोभासंपन्नो दण्डौ ययोःते नानामणिरत्नखचितकन दण्डयुक्त इत्यर्थः, अतएव 'चिल्लि. याओ' देदीप्यमाने-रमणीयशोभासम्पन्नत्वात् 'मुहुमवरदीहवालानो' मूक्ष्म दीर्धवाले-मूक्ष्मा:=प्रतला श्रेष्ठाः, दीर्धाः आयता 'वालाः' केशा=ययोस्ते तथा, 'संखकुंददगरय अमयमहियफेणपुंजसन्निगासाओ' शङखकुन्ददकरजो. ऽमृतमथितफेनपुजवदुज्वले चामरे गृहीत्वा, सलीलं 'ओहारेमाणीओ२' अवधारयन्त्यौ२ तिप्ठतः। ततःखलु एकावरतरुणी श्रृंगारागार० यावत् कुशला, शिविका यावद् 'दृरुहह' दुरोहति अारोहति, दुह्य आरुह्य, मेघकुमारस्य 'पुरओं' पुरतः अग्रे 'पुरात्थमेण' पौरस्त्ये पूर्वदिग्भागे खलु 'चंदप्पभवहर वेरुलियविमलदंडं' चन्द्रप्रभवज्रवैयविमलदण्डं-चन्द्रप्रभः चन्द्रप्रभावत् वज्रवैयरत्नैः चितो निर्मलो दण्डो यम्य तत 'ताल विटं' तालस्तउज्जवल हैं--चमकीले हैं--तथा जिनकी शोभा विविध प्रकार की है ऐसे दडों से जो मण्डित हे--युक्त हैं-और इसी कारण नो विशेष रूप से रमणीय शोभा संपन्न बने हुए हैं। तथा जिनके बाल मुक्ष्म श्रेष्ट और दीर्घ-लंवे २ हैं और जो शंख, कुंद पुष्प, जलरज. मथित अमृतके फेन पुज के समान उज्वल हैं ऐसे चामरों को लोला सहित लेकर बैठ गई। (तएण तस्स मेहम्स एगावरतरुणी भिंगारा जाव कुसला सीयं जाव दुरुहइ. दुरूहित्ता मेहस्स कुमारग्स पुरओ पुरथिमेणं चंदप्पभवहरवेरुलियविमलदडं ताल टिं गहाय चिठ्ठा) इसके बाद एक उत्तम तरुणी कि जिसका प्राकार श्रृंगार के निकेतन जैसा विशेष शोभास्पद था और जो अपने कार्य संपादन करने में विशेष पड़ी थी मेघकुमार की स पालखी पर चढी और चढकर वह मेघकुमार के ममक्ष पूर्व दिग्भाग की ओर चन्द्रप्रभा के समान वज्र वैडूर्य સુવર્ણની જેમ વિશેષ ઉજજવલ પ્રકાશથી ઝળહળતા, એવી અનેકવિધ શેભાઓ ધરાવતા દરેથી યુકત, વિશેષ રમણીય અને શોભા સંપન્ન, જેમના વાળ ઝીણા શ્રેષ્ઠ અને લાવ્યા છે એવા અને જે શંખ કુંદપુષ્પ, પાણીના રજકણો , અમૃતના મથાએલા ફીણના સમૂહના જેવા ઉજવળ––ચમને વિલાસ પૂર્વક ધારણ કરીને– मेसी 5 (तएण तस्स मेहस्म एगावरतरुणी सिंगारा जाव कुसला सीयं जाव दुरूहह दुरूहिना मेहस्स कुमारस्स पुरओ पुरस्थिमेण चदप्पभवहरवेरुलियविमलदंड तालविंट गहाय चिट्ठइ) त्या२४ मे उत्तम તરણ––કે જેનો આકાર શંગાર નિકેતનની જેમ સવિશેષ શોભા સંપન્ન હતું, અને જે પિતાના કામને પૂરું કરવામાં વિશેષ ચતુર હતી––મેઘકુમારની પાલખી ઉપર ચઢી અને ચઢીને મેઘકુમારની સામે પૂર્વ દિશા તરફ ચન્દ્ર પ્રભાની જેમ હીરા
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणी टोका अ.१सू.३४ मेघकुमारदीक्षोत्सवनिरूपणम् ४०३ व्यनन गृहात्वा तिष्ठति, ततः खलु तस्य मेघकुमारस्य एकावरतरुणी यावत् सुरूपा शिबिकां दुरोहति आरोहति, दूरुह्य आरुह्य, मेघकुमारस्य 'पुबदक्खिणेणं' पूर्वदक्षिणे खलु आग्नेयकोणे 'सेयं रययामयं' श्वेतरनतमय रूप्य. निर्मितं, विमलसलिल पुन्न' विमलाललपूर्ण निर्मलजलसंभृतं 'मत्तगयमहामुहाकिइसमाणं' मत्तगजमहानु वाकृतिसमानम् उन्म'सगजविशालमुखाकृति सदृशं विशालमित्यर्थः 'भिंगार' भृङ्गारं 'झारी' इति प्रसिद्धं गृहीत्वो तिष्ठितिम् ३४॥
मूलम्-तस्स मेहस्स कुमारस्स पिया कोडुंबियपुरिसे सहा. वेइ सदावित्ता एवं वयासी-खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया! सरिसयाणं सरिसवयाणं सरिसत्तयाणं एगाभरणवसणगहियनिज्जोयाणं कोडुवियवरतरुणाणं सहस्सं सदावेह, जाव सदावेति। तएणं कोऽबिय वरतरुणपुरिसा सेणियस्स रन्नो कोडंबियपुरिसेहिं सदाविया समाणा हटा पहाया जाच एगाभरणगहियणिज्जोया जेणामेव सेणिए राया तेणारत्नों से खचित दंडवाले एक पंखे को लेकर बैठ गई। (तएणं तस्स मेहस्स कुमारस्स एगा वरनरुणी जाव सुरूवा सीयं दुरूहइ दुरुहित्ता पुन्य दक्षिणेणं सेयं रययामयं विमलसलील पुन मत्तगय महा मुहाकिइसमाणं भिगारं गहाय चिट्ठइ) इस के बाद उस मेघकुमार की पालखी पर एक और सुन्दरी की जिसका रूप श्रृंगार के गृह जैसा विशेष सुन्दर था और जो अपने कार्य करने में विशेष निपुणाथी चढी और चढकर मेघकुमारके अग्नि कोण में श्वेत रजतमय निर्मल जल से पूर्ण, तथा मत्त गजराज के विशाल मुख के जैमा एक श्रृंगार (झारी) को लेकर बैठ गई। मुत्र “३४" वैडूय भने २त्न उal islaton ५ माने साधन मेसी. 15 (तएणतस्म मेहस्म कुमारस्स एगा वरतरुणी जाव सुरूवा सीयं दुरूहइ दुरूहित्ता पुत्र दक्खिणेणं सेय रययामयं विमलसलिलपुन्न मत्तगय महा मुहाकि:समाणं भिंगारं गहाय चिहड ) त्या२ ५७ी भाभारनी पसभी S५२ સુન્દર સ્ત્રી–કે જેનું રૂપ અંગારના ઘર જેવું વિશેષ સુન્દર હતું અને જે પોતાના કામમાં વિશેષ કુશળ હતી–ચઢી, અને ચઢીને મેઘકુમારના અગ્નિકેણુ તરફ ઉજજવચાંદીના, તેમજ નિર્મળ પાણીથી ભરેલી મદમસ્ત હસ્તિરાજના મો જે એક मार (आरे!) सपने मेसी 15 ॥ सूत्र “३४" ॥
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________
ट०४
ज्ञाताधर्म कथागसूत्रे मेव उवागच्छंति, उवागच्छित्ता मेणियं रायं एवं वयासी-संदिसह णं देवाणुप्पिया! जपणं अम्हेहि करणिज्ज । तएणं से सेणिए राया तं कोडुवियवरतरुणसहस्सं एवं वयासी गच्छह णं देवाणुप्पिया ! मेहस्स कुमारस्स पुरीससहस्सवाहिणिं सीयं परिवहेह। तएणं तं कोथुवियवरतरुणसहस्सं सेणिएणं रन्ना एवं वुत्तं संतं हटतुटुं तस्स महस्स कुमारस्स पुरिससहस्तवाहिणिं सीयं परिवह इ। तएणं तस्स मेहस्ल कुमारस्ल पुरिससहस्त वाहिणिसीयं दुरूढस्स समाणस्स इसे अटूटू मंगलयो तप्पढमयाए पुरओ अहाणुपुवीए संपट्ठिया, तं जहा सोवत्थिय१, सिरिवच्छ२, दियावत्त३, वद्धमाणग४, भदासण५, कलस६, मच्छ७, दप्पणः, तयाणंतरं च णं पुण्णकलसभिं गारा दिव्या य छत्तपडागा सचामरा दंसणरइया आलोइयदरि सणिज्जा वाउद्वयविजयवेजयंती य ऊसिया गयणतलमणुलिहंती पुरओ अहाणुपुवीए , संपहिया । तयाणंतरं च वेरुलियभिसंत विमलदंडं पलंवकोरेंटमल्लदामोवसोहियं चंदमंडलनिभं विमल आयवत्तं, पवरं सीहासणं च मणिरयणपा-पीढं सपाउया जुयस. समाउन्तं बहुकिंकर-कम्मकर-पुरिस-पायत्त-परिक्खत्तं पुरओ अहाणु पुवीए संपट्रियं । तयाणंतरंचणं वहवे लटिग्गाहा कुंतग्गाहा चावगाहा धणुयग्गाहां चामरग्गाहा तोमरग्गाहा पोत्थयग्गाहा फलयग्गाहा पीढयग्गाहा कूवग्गाहा हडप्फग्गाहा पुरओ अहाणु पुब्बीए संपट्टिया। तयाणंतरं च णं वहरवे दंडिणो मुडिणो सिहंडिणो पिछिणो हासकरा डमरकरा चाडुकरा कीलंता य वायंता गायंताय य नचंता यहासंताय सोहंताय सावंताय रक्खंता य आलोयं च करेमाणा जयजयसदं च पउंजमाणा पुरओ अाणुपुब्बीए संपटिया। तयाणंतरं च णं जच्चागंतग्मल्लिमायणाणं थासगअहिलाणाणं चामरगंडपरिमंडियः
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्णिटीका अ, १.स ३५ मेधकुमारदीक्षोत्सवनिरूपणम् ४.५ कडीणं अहसयं वरतुरगाणं पुरओ अहाणुपुवीए संपट्रियं । तयाणं. तरं च णं ईसिदंताणं इसिमत्ताणं ईसिउच्छंगविसालप्पबलदं. ताणं कंचणकोसिपविठ्ठदंताणं अट्ठसयं गयाणं पुरओ अहाणुपुठवीए संपट्टियं। तयाणंतरं चणं सछत्ताणं सज्झयाणं लघंटाणं सपडागाणं सतोरणवराणं सनंदिघोसाणं सरिंखिणीजालपरिक्खिताणं हेममयचित्ततिणिसकणगनिजुत्तदारुयाणं, कालायससुकय नेमिजंतकम्माणं सुसिलिट्रवित्तमंडलधुराणं आइण्णवरतुरगसंपउत्ताणं कुसलनरछेयसारहिसुसंपरिग्गहियाणं बत्तीसतोणपरिमंडियाणं सकंकडवडंसकाणं सचावसरणपहरणावरणभरियजुद्धसज्जोणं अट्रसयं रहाणं पुरओ अहाणुपुबीए संपट्टिय। तयाणं च णं असि सत्तिकांततोमरसूललउडभिंडिमालधणुपाणिसज्ज पायत्ताणीयं पुरओ अहाणुपुठवीए संपट्टियं । तएणं से मेहेकुमारे हारोत्थयसुकयरइय. वच्छे कुंडलजोइयाणणे मउदित्तसिरए अब्भहिय रायतेयलच्छीए दिप्पमाणे सकोरेंटमल्लदामेणं छत्तेणं धरिजमाणेणं सेयवरचामराहिं उद्धृत्वमाणीहि हयगयपवरजोहकलियाए चाउरंगिणीए सेणाए समणुगम्ममाणग्गे जेणेव गुणसिलए चेइए तेणेव पहारेत्थ गमणाए। तएणं तस्स मेहस्स कुमारस्स पुरओ महा आसा आसधरा उभओ पासे नागा नागधरा करिवरा पिटुओ रहा रहसंगेल्ली। तएणं से मेहेकुमारे अब्भुगयभिंगारे पग्गहियतालियंटे ऊसविय सेयच्छन्तेपवीजियवालवियणीए सव्विड्डीए सव्वजुईए सव्वबलेणं सव्वस. मुदएणं सव्वादरेणं सव्वविभूईए सवविभूसाए सव्वसंभमेणं सबगंधपुप्फमल्लालंकारेणं सव्वतुरियसहसन्निनाएणं महया इडीए
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०६
शाताधर्म कथामने महया जुईए महया बलेणं महया समुदएणं महया वरतुडिय जमगसमगपवाएणं संखपणवपडह-भेरिझल्लरिखरमुहिहुडुकमुखमुइंग बुंदभिनिग्घोसनाइयरवेणं रायगिहस्स नगरस्स मझमझेणं णिग्गच्छइ ॥ सू० ३५॥
टीका-'तएणं तस्स' इत्यादि । ततः खलु मेघकुमारस्य पिता श्रेणिकः कौटुम्बिक पुरुपान् शब्दयति, शब्दयित्वा एवमवदत् भिप्रमेव भो देवानुप्रियाः ! मदृशवयस्कानां सदृशानां सदृशन्वग्धारिणां 'एगाभरणवसणगहियनिज्जोयाण' एकाभरणवसनगृहीतनिर्योगाना, तत्र एकानि=सजातीयानि आभरणानि भूपणानि, बसनानि वस्त्राणि येषां ते एकाभरणवसनाः, गृहीता-परिधृता निर्योगाः समाना उष्णीषाः 'पगडी' 'कुन्देल' इति भाषायां यैस्ते गृहीत निर्योगाः, ततः पदवयस्य कर्मधारयः, तेपां 'कोडुवियवरतरुणाणं' कौटु म्बिकवरतरुणाना=राजसेवक श्रेष्ठयूनां सहस्रं शव्दयत, यावत् ते शब्दयन्ति। नन खलु कौटुम्बिकवरतरुणपुरुषाः श्रेणिकम्य राज्ञः कौटुम्बिपुरुपैः शब्दिताः 'तएणं तस्स मेहस्स कुमारम्स' इत्यादि ।
टीकार्थ-- (तएणं) इसके बाद (तरम मेहरम कुमाररस पिया) उस मेघकुमार के पिता श्रेणिकने (कोडुचियपुरिसे सदावेइ ) कौटुम्विक पुरुषो को वुलाया-(सावित्ता) बुलाकर उनसे ऐसा कहा-(खिापामेव भो देवाणु पिया सरिसयाणं सरिसत्तयाणं सरिसक्याणं एगाभरणवमणगहिय निज्जोयाणं कोडुवियवरतरूणाणं सहस्सं सदावेह जाव सदानि ) भो देवानुप्रियो ! तुम लोग शीघ्र ही समान धर्मवाले समान सुकुमार शरीर वाले, समान उमरवाले, समान आभूषणवाले, समान वस्त्र पहिग्नेवाले तथा समान पगड़ी लगानेवाले. ऐसे हजार श्रेष्ठ जवान राजसेवकों को 'तएणं नम्स मेहस्स कुमारम्स' इत्यादि ।'
टा---(तएणं) त्या२६ (तस्स मेहस्स कुमारस्स पिया) भेषमा२ना पिता ऋषि (कोड वियपुरिसे महावेह) टुमि पुरुषोने गोसाव्या (सदाचित्ता) गोदावाने तेभने धु (खिप्पामेव भो देवाणुप्षिया सरिसंयाणं सरिसत्तयाण सरिसबयाणं एगाभरणवसणगस्थिनिज्जोयाणं कोड वियवरतरुणाणं सहस्सं सहावेह जाव सदानि) चानुप्रियो ! तमे सत्वरे સમાન ધર્મવાળા, સમાન સુકુમાર શરીરવાળા, સમાન ઉમરવાળા, સમાન આભૂષણો ધારણ કરનારા, સમાન વસ્ત્રો પહેરનારા, તેમજ સમાન પાઘડી બાંધનારા શ્રેષ્ઠ એક હજાર રાજસેવકને બોલાવે તેમણે રાજાની આજ્ઞા પ્રમાણે તરત જ શ્રેષ્ઠ એક હજાર
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधमांमृतवर्षिणी टाका. अ १ सू.३५ मेघकुमारदीक्षोत्सवनिरूपणम्
सन्तः हृष्टाः स्नाता यावत् एकाभरणवसनगृहीत निर्योगाः यत्रैव श्रणिका राजा तत्रैवोपागच्छन्ति, उपागत्य श्रेणिकं राजानमेवमवदन - संदिशन्तु खलु हे देवानुप्रियाः यत् खलु अस्माभिः करणीयम् । ततःखलु स श्रेणिको राजा तत् कौटुम्बि कचर - तरुण सहस्रमेवमवदत् गच्छत खलु हे देवानुमियाः यूयं मेवकुमारस्य बुलाओ ! राजा की इस प्रकार आज्ञा पाकर उन लोगोंने शीघ्र हो ऐसे राज पुरुषों को बुलाया ( तरणं कोडुंवियवर तरुणपुरिसा सेणियस्सरन्नो कोड बियपुरिसेर्हि सद्दाविया समाणा हट्ट जाव हियया व्हाया जाएगाभरणगहिय णिज्जोय जेणामेव सेणिए राया तेणामेव उवागच्छंति ) इसके बाद वे कौटुम्बिक श्रेष्ठ तरुण पुरुष श्रेणिक राजा के मामने उन कौटुम्बिक पुरुषों के द्वारा बुलाये जाने पर बहुत अधिक हर्षित हुए और संतुष्ट हुए । उसी समय उन्होंने स्नान किया काम आदि पक्षियों के लिये अन्नादि देने रूप बलिकर्म आदि क्रियाएँ की । बाद में एक से आमरण एक से वस्त्र पहिन कर और एक जैसी पगडी बांधकर जहां राजा श्रेणिक थे वहाँ आये । ( उवागच्छित्ता सेणियं रायं एवं वयासी) आकर उन्होंने श्रेणिक राजा से इस प्रकार कहा ( संदिमह णं देवाणुप्पिया ! जण्णं अम्हेहिं करणिज ) महाराज ! आज्ञा कीजियेजो कार्य हमारे करने लायक हो उसकी । (तएण से सेणिए राया त कौडु बिश्वरतरुणसहस्सं एवं क्यासी ) इस के बाद श्रेणिक राजाने उन हजार युवा कौटुम्बिकपुरुषों से ऐसा कहा ( गच्छह ण देवाणुराजसेवीने गोसाव्या. (तरणं कोडुं वियचरतरुणपुरिसा सेणियस्सरन्नो
४०७
कोड बियपुरिसेहिं सदाविया समाणा हट्ट, जान हियया व्हाया जात्र एगाभरणगहिय णिज्जोय जेणामेव सेणिए राया तेणामेव उवोगच्छंति) ત્યાર ખાદ તે કૌટુબિક શ્રેષ્ઠ તરુણ પુરુષો શ્રેણિક રાજાની સેવા માટે કૌટુમિક પુરુષા દ્વારા ખોલાવાતા જાણીને બહુ જ પ્રસન્ન અને સંતુષ્ટ થયા. તેઓએ તરત જ સ્નાન કર્યું. કાગડા વગેરે પક્ષીઓને અન્ન અણુરૂપ અલિકમ કર્યું. ત્યાર પછી એક જેવા આભરણુ એક જેવા વસ્ત્ર પહેરીને, અને એક જેવી પાઘડીએ બાંધીને श्रेणि राजनी चासे गया. ( उवागच्छित्ता सेणियं रायं एवं वयासी) त्यांन्धने श्रेणिष्ठ शन्नने तेभणे - ( संदिसह णं देवाप्पिया ! अम्हेहिं करणिज्जं ) हे महाराज ! सभारे साथ अभनी आज्ञा आयो (तरणं से सेणिए राया तं कोडुंबियवर तरुण सहस्सं एवं वयासी) त्यार माह श्रशिष्ट गन्नये हन्तर टुमि युवान युषाने उछु ! ( गच्छहणं देवाणुप्पिया! मेहस्स कुमा
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०८
ज्ञाताधर्म कथाङ्गमत्र सहस्त्रवाहिनीं शिविकां परिवहेह' परिवहत ततःबलु तत् कौटुंम्बिकवरतरुणमहल श्रेणि केन राज्ञा एवमुक्तं सत् हृष्टतुष्टं तस्य मेघकुमारस्य पुरुपसहस्रबाहिनी शिविकां परिवहति । ततः खलु तस्य मेघकुमारस्य पुरुषसहस्रकाहि शिविका 'दुरुढस्स' दुरूहस्य-समारूढस्य सतः 'इमे' इमानि-पुरतो वक्ष्यमाणानि 'अट्ठमंगलया' अष्टाष्टमंगलकानि अटाटाविति वीमायां द्वित्वं, प्रत्येक वस्तु अष्टसख्यकं विजेयम् अष्टावष्टौ मंगलानि मगलकारकोणि वस्तूनि अष्टाष्टमगलकानि 'तप्पटमयाए' तत्पथमतया तेषु मध्ये प्रथमता तया-प्रथमामत्यर्थः पुरतः गिविकायाअग्रतः, 'अहाणुएबीए' यथा नुपूर्व्या अनुक्रमेण 'संपटिया' सम्पस्थितानि-प्रचलितानि, 'तं जहा तद्यथा तान्य मनि-सोवत्थिय' सौवम्निका चतुष्कोणमाङ्गलिकचिह्नविशेष', 'श्रीवत्सा' ‘णंदियावत्त' नन्दयावतः पतिदिङ् नवकोणका स्वस्तिकविशेपः३, 'वद्धमापिया ! मेहस्स कुमारस्स पुरिससहस्स वाहिणो सीयं परिबहेह) हे देवानुपियो! तुम सब जाओ और मेघकुमार की पुरुष सहस्र वाहिनी पालखी को उठाओ। (तएणं तं कौडवियवरतरुणसहस्म सेणिएणं रन्ना एवं वृत्तं संत हुतुटुं तस्स मेहस्स कुमारस्स पुरिससहस्सवाहि सीयं पग्विदेह) इस प्रकार श्रेणिक राजा द्वारा आज्ञापित हुए उन हजार युवा कौटुम्बिक पुरुषोने बडे अधिक हर्ष से संतुष्ट होते हुए मंत्रकुमार की उस पुरुष सहस्र वाहिनी पालखी को उठाया (तएण तस्म मेहम्स कुमारस्म पुरिससहस्सवाहिणि सीयं दुरूढस्स समाणस्स इमे अमंगलया तप्पढमयाए पुरओ अहणुपुञ्चीए संपटिया) इसके बाद पुरुप सहस्त्रवाहिनी पालखी पर बैठे हुए उस मेघकुमार के आगे • सर्व प्रथम यथा क्रम से ८-८ मंगलकारी वस्तुएँ प्रस्थित हुई । (तंजहां) वे ये हैं--(सोवस्थिय )-स्वस्तिक चार कोणों वाला एक मांगलिक चिह्न विशेप (लिरिवच्छ ) श्री वत्स (णंदियावत्त) नन्दिकावत) प्रत्येक रम्य पुरिमसहस्सवाहिणी सीयं परिबहेह) वानुप्रिया । तमे या जा भने मेघाभारनी पुरु५ सय पाडिनी पासमान Selat. (तएणं तस्स मेहम्स कुमारस्स पुरिमसहस्मवाहिणी सीय दरूढस्प समाणम्म इमे अट्ट मंगलया तप्पढमयाए पुरो अहाणुपुत्रीए सपट्टिया) त्या२ मा पुरु५ सहनावान પાલખી ઉપર બેઠેલા મેઘકુમારની આગળ સૌ પહેલાં અનુક્રમે આઠ આઠ મંગળसी स्तुमा रामवाभा मावी ती (तंजहा) ते २मा प्रमाणे छ--(सोव. त्थिया) पनि यार भूपाणु गे भांगलि थिल विशेष, (सिरिवच्छ ) श्रीवल्म, (णंदियावत्तं ) नवित्त-४२४ हशमा न पा स्वस्ति विद्ध
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका. अ,१ स.३५ मेघकुमारदीक्षोत्सवनिरूपणम् ४०९ णग' वर्धमानक:=शरावचिन्हविशेषः,४, 'भदासण' भद्रासनम् आसनविशेषः५, 'कलस' कलश: कुम्भः६, 'मच्छ' मत्स्यः -मीनं युग्म७, 'दप्पण' दर्पण८, 'तयाणं नरंच णं' इत्यादि-तदनन्तरं च खलु 'पुण्णकलसभिंगारा' पूर्णकलशभृङ्गारा:-जलपूर्ण कलशाः, तथा जलपूर्णा भृङ्गाराः, दिव्याः छत्रपताकाःवमरैः सहिताः, तथा 'दंसणरइया' दर्शनातिदा दृष्टिसुखप्रदा 'आलोइयदरि- -', सणिज्जा' आलोकदर्शनीया-आलोके दृष्टि विषये क्षेत्र स्थिता अत्युच्चत्वारतोऽपि दर्शनीया 'वाउदयविजय जयंतीय' वातोद्धतविजयवैजयन्ना चवायुना प्रचालिता विजयभूचिका वैजयन्ती-पताकाविशेषः, सा वैजयन्ती कीशो-इत्याह 'ऊसिया' उच्छिता, ऊ/कृता तथा-'गगणतलमणुलिहन्ती'गगनतलमनुलिहती-गगनतलस्पशिनी पुरतः यथानुपूव्या क्रमेण संपट्ठिया दिशा में नौ कोणो वाला स्वस्तिक विशेष (बद्धमाणग) वर्धमानक एक शराब 'रूप चिह्न विशेष (भद्दासण) भद्रासन-आसन विशेष, (कलस) कलश-कुम्भ (मच्छ) मत्स्य--मीनयुग्म, (दप्पण) दर्पण (नया णतरं, इम के बाद (पुण्णकलसभिगारा) जलपूर्णकुंभ तथा जल पूर्ण झारो (दिव्ययछत्तपडागा सचामरा दसणरइया आलोयदरिसणिज्जा) चामर सहित दिव्य छत्र पताकाएं,--दृष्टि को सुखप्रदान करने वाली तथा दृष्टि के योग्य विषयभूतक्षेत्र में स्थित होने के कारण दर से दिखलाई पड़ने वाली (वा उद्धयविजयवेजयंनी) ऐसी वायु से कल्पित हुइ विजय सूचक वैजयन्ती, जो (उसिया गगणतलमणुलिहती पुरओ अहाणुपुच्चीए संपढ़िया) बहुत उन्नत थी और इसी कारण जो आकाशनल को छू रही थी। इस प्रकार ये ८ मंगलकारी वस्तुएं यथाक्रम से उम मेघकमार के आगे प्रस्थित हुइ। (तयाणंतरंच) इनके बाद विशेष, (बद्धमाणग) व भान:-2मे शराव ३५ विह्न विशेष, (भदासण) मद्रासन-मासन विशेष, (कलस) ४श-स (मच्छ) मत्स्य थिल-भीन युग्म, (दप्पण) मरीसा, (तयाणंतरं) त्या२ ५७ (पुण्णकलसभिंगारा) या सय ४० पण मरेशी आरी, (दिवाय छत्तपडागा सचामरा दमण रइया आलोयदरिसणिज्जा) यभर सहित हिव्य छत्र अने. धonो, मापाने સુખ પમાડનારી તેમજ યોગ્ય સ્થાને ગોઠવાયેલી હોવાથી દૂરથી પણ નજરે પડતી (वाउय विजयवेजयंती) पवनथी सरानी वियनी सूय वैश्यन्ती धon
ती 37 (उसिया गगणतलमणुलिहंती पुरओ अहाणुपुवीए संपठिया બહુ જ ઊંચે અને આકાશને સ્પર્શ કરી રહી હતી આ પ્રમાણે આ આઠ મંગળ४३री वस्तुमा भेघाभारनी २मा प्रस्थापित ४२वामा भावी ती. (तयाणं પર
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________
ज्ञाताधर्मकथासूत्र
संप्रस्थिता=प्रचलिता तदनन्तरं च 'वेरुलियाभिसत विमलदंड' वैढूर्यभासमान विमलदण्ड 'पलं कोरंटम दामोव सोहियं' लंच कोरंटमाल्यदामोपशोभितं - प्रलम्बमानकोरण्टमाल्यदामोपशोभितं 'चदमडलनिर्भ' चन्द्रमडलसदृश चिमल= निर्मलं ' आयवत्तं' आतपत्रं = छत्रं, पुनः 'पवरं ' प्रवर सिंहासनं च मणिपादपीठं - मणिरत्नखचितं पादपीठ यस्य विहासनस्य तत्तथा, सपाउया जुयसमाउत्तं' स्वपादुकायुगसमायुक्त, तत्र भवेन= स्वकीयेन मेघकुमारसम्बन्धिना पादुका - युगेन समायुक्त = महितं तथा 'बहुकिरकम्मकरपुरिसपायत्त परिविखन्तं' बहुकिकर कर्मकर पुरुपपादातपरिक्षिप्त, तत्र वहनः किंकरा:= दासीदासादयः कर्मकरपुरुषा =सवैतनिकभृत्याः, पादातं = पदातिसमूह: शरुधारिपुरुषाः, एतैः सर्वैः परिक्षितं =युक्त, प्रवरसिंहासनं पुरतो यथानुपूर्या संप्रस्थितं = प्रचलितम् । तदनन्तरं च बहवः 'लहिग्गाहा' लष्टिग्राहाः = यष्टिवारिणः 'चोपदार' इतिभाषाया 'कुंग्गाहा' (वेलयभिसंत विमलदंड पलबको रेंटमल्लदामोव सोहियं चंद मंडलनिभं विमलं आयवत्त पवरं सीहामणं च मणिरयणाय सपाउयाजुय समाउत्तं वहुर्किकरकम्मकरपुरिसपायरूपवत्त) वैडूर्यमाणियों से जिसका दंड भासमान है, पलंब कोस्ट पुष्पों की माला से जो शोभित हो रहा है एवं चन्द्र मंडल के समान जिसकी कांति निर्मल है ऐसा छत्र, मणिरत्नखचित पाद पीठवाला प्रवर सिंहान, जो मेघकुमार संवधो पादुका युग्म से युक्त था और अनेक दासी दासआदि किंकरों से मवैतनिक भृत्यों से, शस्त्रधारी पुरुषों से जो व्याप्त था ( पुरओ) मेघकुमार के आगे ( अहाणुपुत्रीए संपट्टिय ) अनुक्रम से प्रस्थित हुए 1 ( तयाणंतरंच णं वढवे लडिग्गाहा कुंत्तग्गाहा चावग्गाहा धणुयगाहा. तरंच) त्यार (वेरुलियाभिसन विमलदंड पलंचकोरेंटमलदामो सोहिय चंद मंडलनिभं विमलं आयवत पवरं सीहासणं च मणिरयणपायपीढ पायाजुमाउ बहुर्किकर कम्मर पुरिसपायत्त परिविग्वत्तं (नेनी छाडी वैडूर्य भज़ियोथी शोली रही छे, मने अद्रभ उजनी भ જેની કાતિ નિર્માળ છે એવું છત્ર તેમજ મેઘકુમારની પાદુકા-યુગ્મથી શૈાલતુ, અનેક મણિરત્નેાવાળું, અનેક દાસી દાસે વગેરે કિંકરા, સવૈતનિક સેવકા, શસ્ત્રથી सन थयेला ३षोथी व्याप्त येवु चाह पीठवाणु उत्तम सिंहासन तु ( पुरओं) आ भेधङ्कुभारनी साभे (अाणुपत्रीए संपट्टियं) अनुउभे गोठववामां आच्या. ( तयाणंतरंच णं वहवे लडिग्गाहा कुंतग्गाहा चात्रग्गाहा धणुयग्गाहा, चामरग्गाहा, तोमरगाहा, पोत्थयथाहा, फलयग्गाहा पीढय
४१०
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणोटीका अ १.३५ मेघकुमारदीक्षोत्सवनिरूपणम्
कुन्तग्राहाः=भल्लधारकाः, 'चोवगाहा' चापग्राहः = धनुग्राहाः, चामरग्राहाः 'तोमरग्गाहा' तोमरग्राहाः = बाणविशेषधारिणः 'पोत्थयग्गाहा' पुस्तकग्राहा:= काष्ठपट्टाद्युपरिविविध चित्रधारिणः 'हलयग्गाहा' फलकग्राड़ाः फलकवारिणः पीढयग्गाहा' पीठकग्राहा : = 'वाजोर' इति भाषायां तद्धारकाः, वीणाग्राहाः ‘कुत्रग्गाहा' कुष्पग्राहाः=तैलपात्रधारिणः 'मसालची' इति भाषायां, 'हडष्फरगाहा' आभरणकरण्डकधारिणः, पुरतः यथानुपूर्या = यथाक्रमं संपस्थिताः । तदनन्तरं च बहवो दण्डिनः=दण्डधारिणः, मुण्डिनः = मुण्डिताः, 'सिहंडिगो' शिखण्डिनः शिखावत इत्यर्थः 'पिंडिणो' पिच्छिण : = मयूरपिच्छधारिणः हास्यकराः भाड इति चामरग्गाहा, तोमरग्गाहा, पोत्ययग्गाहा, फलयग्गाहा पीढयग्गाहा, वीणग्गाहा, बग्गाहा, हडप्फग्गाहा पुरओ अहाणुपुव्योए संपट्टिया ) इसके बाद अनेक यष्टिधारी, ( चोपदार) आलाधारी, धनुर्धारी, चामर धारी, वाण विशेष घारी कालपट्ट पर अनेक प्रकार के चित्रधारी, फलकधारी बाजोटवारी, वीणाधारी, तैलपात्रधारी (मसालची ) और आभरणों के पिटारों के धारी ये सत्र जन यथाक्रम से उस मेघकुमार के आगे चले | ( तयानंतरं च णं बहवे. इंडिणो मुंडिणो सिहंडिणो पिछिणो हासकरा. डमरकरा, चाडुकरा, कीलता य वार्यता य गायंता य नच्चता य हाताय सोहंताय सावंताय रक्खता य आलोयंच करेमाणा जय २ स च पजमाणा पुरओ अहाणुवीए संपट्टिया ) इनके बाद अनेक दंडधारी पुरुष अनेक मुंडित व्यक्ति अनेक चोटीवाले जन अनेक मयूर पिच्छिकावाले मनुष्य अनेक हँसी मजाक करनेवाले भांडजन, अनेक गाहा. वीणग्गाहा, कूत्रग्गाहा, हडप्फगाहा पुरओ अहाणुपुच्चीए संपहिया ) त्यार पछी भने यष्टिधारी, (छडीहार ), भासावाणा, धनुषवाणी, अमरवाणा, आशु
વિશેષ ધારણ કરનારા, કાષ્ટ પટ્ટ ઉપર અનેક જાતના ચિત્રા ધારણ કરનારા, ફલકવાળા, ખાજઢવાળા, વીણાવાળા, તેલના પાત્રને ધારણ કરનારા એટલે કે મશાલચીએ અને ઘરેણાંએની પેટીઓ લઇને ઉભા રહેનારા બધા માણસો યથાક્રમે મેઘકુમારની भागण भागण यासवा साज्या ( तयाणतरंच णं बहवे दंडिणो, मुंडिणो सिहंडिणो, पिंछिणो, हासकरा, डमरकरा चाडुकरा, कीडताय वार्यताय गायंताय, नच्चताय हा संताय सोहंताय सावंताय रक्खंताय आलोयंच करेमाणा जय २ सदं च पजमाणा पुरओ होणुवीए संपडिया) त्यार माह अने દંડધારી પુરૂષો, અનેક મુડિત પુરૂષો, અનેક ચેાટીવાળા માણસા, અનેક મેરનાં પીછાવાળા માણુસા, અનેક હંસી મજાક કરનારા ભાડજના, અનેક કસરતખાજ પહે
S
४११
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१२
शाताधर्मकथाभूत्रे
प्रसिद्धाः, डमरकराः व्यायामकारिणः 'चाडुकरा' चाटुकरा:यिंवदाः, 'कीडंता य' क्रीडत: कुतूहलकराश्च 'वायंता य' वादयन्तश्च वीणादिकं वादयन्त गायन्त श्च नृत्यन्तश्च हास्यन्तश्च 'सोहंता य' शोभमानाच-शोभांदधानाः 'सावंता य' श्रावयन्तश्च-मंगलवचनानि श्रावयन्तः, 'रक्खंता य' रक्षन्तश्च-विघ्नतो रक्षां कुर्वन्तः, 'आलोय च करेमाणा' अलोकं च कुर्वाणाः, दीक्षोत्सवसम्यधि ममृद्धि प्रेक्षमाणाः, जय जय शब्दं च कुर्वाणाः पुरतो यथाक्रमं संप्रस्थिता.= प्रचलिताः। तदनन्तरं च खलु 'जच्चाणं' जात्यानां जातिमतां 'तरम लिहायणाणं' तरमल्लिहायनानां-तत्र तरो-वेगो बलं वा तस्य मल्ली-धारको वेगादिसम्पन्नः, हायना= संवत्सरो वर्तते येषां ते तथोक्ता, तेषां वेगादियुक्त यौवनसंपन्नानां, 'थासग अहिलाणं' स्थासकाहिलानानां, तत्र स्थासकोऽ श्वाभरणविशेषः, अहिलानां मुख बन्धनं='लगाम इति भाषामसिद्धं येषां ते तथा तेषां, 'चामरमंडपरिमंडियकडीणं' चामरमडपरिमण्डितकटीनां तत्र कसरती पहलवान, अनेक प्रिय बोलने वाले चाटुकारी मनुष्य अनेक कौतूहल प्रदर्शित करने वाले पुरुप अनेक वीणा आदिको बनाने वाले अनेक गान करने वाले अनेक नृत्य करने वाले, अनेक दसरों को हँसाने वाले, अनेक विविध प्रकार की अपने शरीर की शोभा बनाने वाले, अनेक दूमरों को मुख मांगलिक लोग मंगल वचन सुनाने वाले अनेक विघ्नों से रक्षा करने वाले अनेक दीक्षा उत्सव संबन्धी समृद्धि को देखने वाले व्यक्ति जय जय शन करते हुए यथाक्रम से उस मेघकुमार के आगेर चले। (तयाणंतरंणं जच्चाणंतर मल्लि हायणा थासक पहिलालाणं चामरमंडपरिमंडियकडीणं) इसके बाद जातिमान वे गाहिसंपन्न आयुवालेअर्थात् विशिष्ट वेग युक्त यौवन अवस्था वाले, आभरण विशेष ओर લવાન, અનેક મીઠું બોલનારા ચાપલૂસ માણસે, અનેક કોતૂહલ પ્રદર્શિત કરનારા પુરૂ, અનેક વીણા વગેરેને વગાડનારા પુરૂષો, અનેક ગાનાર અનેક નૃત્ય કરનારા, અનેક બીજાઓને હસાડનારા, અનેક જાતની પિતાની શરીરની શોભા બનાવનારા, અનેક બીજા માણસોને માંગલિક પ્રવચનો સંભળાવનારા, અનેક વિક્નોથી રક્ષા કરનારા, અનેક દીક્ષા-ઉત્સવ સંબધી સમૃદ્ધિને જેનારા માણસો, “જય, જય” शुभ या२ता यथा-४ मेघाभारनी मा यसका साया (तयानंतरं च णं जचाणंतर मल्लिहायणाणं थासक अहिलालाणं चामरमंडपरिमडियकडीणं ) ત્યાર બાદ જાતિ, માન, વેગ વગેરેની દ્રષ્ટિએ સંપન્ન આયુષ્ય ધરાવતા એટલે કે વિશેષ ગતિવાળા, યુવાવસ્થાવાળા, ઘરેણુઓથી સજાએલા, લગામવાળા, ચમરેથી
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्पिणीटीका अ१ म ३५ मेघकुमारदीक्षोत्सवनिरूपणम् ४१३ चामराणि एव मण्डाः मण्डनानि इति चामरमण्डाः तैः परिमण्डिताः क, यः येषां तथा तेषाम्, 'अठसय' अष्टशतम्-अष्टाधिकशतं वस्तुरगाण' प्रशस्ताश्वानां पुरतो यथानुपूविक्रमेण संस्थितं-प्रचलितम् । तदनन्तरं खलु 'ईसिदंताणं' ईषदन्तानां ईषदल्पा लघवो दन्ता येषांते तथा तेषां 'इसिमत्ताणं' इषन्मत्तानां स्वल्पनां, ईसिउच्छंगविसालधबलदंताणं' ईपदुत्सङ्गविशालधवलदन्तानाम् उत्सङ्गा इय उत्सगा:पृष्ठप्रदेशाईपद्विशालाः, धवला दन्ताश्च येषा ते तथा नेषां 'कचणकोसपविट्ठदंतीणं' काञ्चनकोषप्रविष्टदन्तानां-कांचनस्य कोषी कोथली इति प्रसिद्धा काञ्चनकोषी तत्र प्रविष्टादन्ता येषां ते तथा तेषां गजानामप्टशतम् अष्टाधिकशनं पुरतो यथानुपूर्वि संपत्थितम् । प्रचलितं तदनन्तरं च खलु सच्छत्राण-छत्रसहितानां, सध्वजानां ध्वजासहिताना, सघण्टानांघण्टासहितानां. सपताकानां-पताकासहितानां, सतोरणवराणा-प्रवरतोरणसहितानां सनन्दिघोषाणां नन्दिघोषसहितानां वादित्रवादयुक्तानां 'सखिखिणीजालपरिक्खित्ताणं' सकिङ्किणीजालपरिक्षिप्तानाम्, किङ्किणीजालसहितानां लगाम वाले, चामरो से मंडित कटि प्रदेश वाले, ऐसे (वरतुरगाणं अट्ठसयं) सुन्दर घोडे १०८ की संख्या में (पुरओ अहाणुपुबीए संपट्ठिय) आगेर यथाक्रम से चले। (तयाणं तरं च ण ईसि दतागं ईमिमत्ताणं ईसिउच्छंगविसालधवलदंतार्ण कंचन कोसि पविट्टदंताणं अट्टप्पयं गयाणं पुरओ अहाणुपुबीए संपट्टियं) इसके बाद जिनके दंत बहुत छोटे२ हैं, और जिनकी मत्ता वस्थास्वल्परूप में प्रकट हो चुकी है, जिनका पृष्ठ भाग कुछर विशाल है और दांत जिनके धवल है, तथा सुवर्ण की थैली में जिनके दांत पिरोये हुए ह ऐसे १०८, हाथी आगे२ यथाक्रम से चले। (तयाणंतरं च णं सछत्ताणं सज्झयाणं सघंटाणं सपडागाणं सतोरणवराणं सनंदिघोसाणं सखिखिणीजालपरिक्खित्ताणं) इसके बाद छत्र सहित ध्वजा, घंटा सहित, पताका महित, प्रवर तोरण सहित नन्दिघोष सहित अर्थात् शालित Ful ( वरतुरगाण अट्ठसयं) सुन्४२ १०८ मेसो पा8 घोडामा (पुरओ अहाणुपुवीए संपठियं) माण यथा-उभे याला दाया. (तयाणंतरं च णं इसिदंताणं इसिमनाणं इसिउच्छंगविसालधवलदंताणं कंचन कोसिपविठ्ठदंताणं अट्ठसयं गयाणं पुरओ अहाणुपुबीए संपटिय) त्यार બાદ નાના સુન્દર દાંતવાળા, પ્રકટ થયેલી સ્વલ્પ મત્તાવસ્થાવાળા, છેડે પીઠને ભાગ જેનો વિશાળ છે એવા સફેદ દાંતવાળા તેમજ સુવર્ણ મંડિત દાંતવાળા ૧૦૮ એક सो मा हाथी मनु माग यावा almया, ( तयाणंतरंच णं सछत्तागं सज्झयाणं स घंटाणं सपडागाणं सतोरणवराणं सनंदिघोसणाणं सखि
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१४
माताधर्मकथासूत्रे क्षुद्रघण्टिकामालायुक्तानां 'हेममयचिनतिणि सकणकनिजुत्तदारुयाणं' हैममय. चित्रतिनिशकनकनियुक्त द्वारुकाणां तत्र हेममयानि हिमगिरि समुद्भवानि चित्राणि नानापर्णानि तिनिशम्य वृक्षविशेपम्य सम्बन्धीनि कनकनियुक्तानि सुवर्णखचितानि दारूणि काष्ठानि येषु ते तथा तेषां 'कालोयसमुकयनेमिजंतकम्माणं' कालायसमुतनेमियन्त्रकर्माणा-बालायसेन लोहेन सुष्टुकृतं नेमियन्त्रस्य चक्रोपरिभागम्य कर्म येषु तेषा मुसिलिट्टवित्तमंडलधुराणं' सुश्लिष्टत्तमण्डल. घुराणां-तत्र सुश्लिष्टे सुसंगने वृत्तमण्ड ले गालाकारे धुरो येषु तेपा, 'आइन्न कर तुरगसंपउत्तणं' आकीर्णवर तुग्गसम्प्रयुक्तानां, तत्र आकीर्णाः ये वर तुरगाः श्रेष्ठ तुरंगमाः ते सम्प्रयुक्ताः संयोजिताः येषु तेषां 'कुसलतरछेयसारहि मुसंपरिग्गढियाण' कुगलतर छानारयिमु सम्पारगृहीतानां-अत्यन्तकुशलाः ठेकाः चतुरा सारथयः तैये सुसम्परिगृहीना संयुक्ताः तेषां, 'बत्तीसतोण परिमंडियाणं' द्वात्रिंशत् तृणपरिमंडितानां-द्वात्रिंशत् तूणीराः शरभस्त्राः तैः परिमण्डितानां युक्ताना 'सकंकड़बडंसकाणं' सकंकटावतंसकाना-कङ्कटैः वाजो की नि महित, क्षुद्रघंटिकामो की पंक्ति सहित तथा (हेममय चित्त तिणिसकणग निज्जुत्तेदारुयाण) हिमगिरि पर उत्पन्न हुए, नाना वर्ण युक्त, ऐसे सुवर्ण ग्वचित तिनिशवृक्ष विशेष की लकडियो के बने हुए तथा (कालायलमुकयनेमिजंतकम्माणं) कालायम-लोह से अच्छी तरह कि गई चक्र के ऊपरी भाग में नाना कला वाले (सुमिलिट्ठ वित्तमंडलधुराण) सुसं गन गोलाकार धुरा वाले (आइन्नवरतुरगसंपउत्ताण) तथा जिन में श्रेठे घोडा जोते गये हैं ऐसे और (कुमलतरछेयमारहिसुसंपरिगरियाण) अत्यन्त कुछाल तथा चतुर साथिजन जिनका संचालन कर रहे है (बत्तीसतोगपरिमंडियाणं) एवं जिन में ३२, भाथे-याणों के-तुगीर-रखे ग्विणीजालपरिक्वत्ताणं) त्या२ मा छत्र, Uad, घट, utst, प्रवरा, नधिाप (वानमानी पनि), अने धुधीयानी पति सहित तमा ( हेममय चिरातिणिसकणगनिज्जुत्तदारूयाणं) हिमामय २ उत्पन्न येता, અનેક વર્ણવાળા, સુવર્ણ મંડિત અને તિનિશ વૃક્ષ વિશેષના કાષ્ઠથી બનાવવામાં मायेसा, तेमनन (कालायसमृकयनेनिनकम्माण) पैडाना ५२ना मा -1 बोथी मनाववामां मावेशी विविध ४ायोवाणा, ( सुसिलिट्ठवित्तमंडल धुराणं) सुसंगत गारवाणी घाण. (५सरीवा) (आइन्नवरतुरगसंपउत्ताणं) नेतरामेसा उत्तम घ t अने (कुसलतरछेयमारहिम सपरिम्गहियाणं ) म अशण भने तु२ सा थीमा रेमने हाजी हा छ मेवा (बत्तीमतोणपरिमंडियाण ) भने पत्रीय भूधामा लाथा-म (तुए।२) पास
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________
नगारधर्मामृतवषिणीटीका अ.१सू ३५ मेघकुमारदीक्षोत्सवनिरूपणम् काचैः अवतंसकैः शिरोभूषणैश्च सह वर्तन्ते इति तेषां 'सचावसरपहरणावरण भरियजद्धसज्जाणं'सचापशरप्रहरणावरणभृतयुद्धसज्जानां तत्र सचापा धर्यक्ताः शराः पहरणानिखङ्गादीनि लोहपयशिरोवेष्टनानि भृता. युक्ताः युद्धस ज्जाव ये, तेषां रथानाम् अप्टशतम् अष्टोत्तरशतं पुरतो यथानुपूर्विक्रमेणसंप्रस्थितम् पचलितं तदनन्तरं च खलु अमिसतिकोततोमरमललउडभिडिमालधणुपाणिसजं' असिशक्तिकुन्नतोमरशूललकुटभिदिपालधनुःपाणिसजतत्र असिः खङ्गः शक्तिः शस्त्रविशेपः, कुन्तः भल्ल: तोमरः बाणविशेषः शूलं लोहमयसुतीक्ष्णकण्टक लकुटः यष्टिः भिदिपालः शस्त्र विशेषः गोफण इति भाषायां, धनुः चापः एतानि पाणो हस्ते राजानि सजीभूतानि यस्य तत्, पादातानीकं पदाति समू: सैन्यं पुरतः संथितं यथानुपूर्वि प्रन लितंततः बलु म मेघकुमारः, हारात्थयसुकयरइयवच्छे' हारावस्तृत निद वक्षाः तत्र हारस्य हृदि अबढ़तेन धारणेन सुष्टु कृतं सुरचितं अत एव रतिदम् आनन्दजनक वक्षः वक्षःस्थल यस्य सः, तथा 'कुंडलुज्जोइयाणणे' कुण्डलो धोतिः हुए है-(सकंकडवाडि सकाणं) और जो कवचों एवं शिरोभूषणों से भरे हए हैं (सचावसरपहरणावरणरियजुद्धसज्जाणं) धनुष तलवार अादि प्रहरण तथा लोह मय शिरोवेष्टन रूप आवरणों से जो युक्त हैं एवं जो युद्ध के योग्य हैं ऐसे (रहाणं अट्ठ लयं पुरओ अहाणुपुबीए संपटियं) १०८, रथ उस मेघ कुमार के आगे२ यथा क्रम से चले। (तयाणंतरंच णं असिसत्तिकोततोमरमृललउडभिडिमालवणुपाणिसज्जं पायताणीयं पुरश्रो अहाणुपुबीए मंपटियं) इसके बाद तलवार, शक्ति, भाला, तोमर (वाग विशेष) लोहमय,, सुतीक्ष्ण कटक रूप शल, लकुट, (यष्टि) भिदिपाल, गोफण) और चाप-धनुष ये सब जिनके हाथों में हैं ऐसा पैदल सैन्य उस मेघकुमार के आगेर यथाक्रम से चले (तएणं से मेहेकुमारे( सककडवडिपकाणं ) भने २ ४क्यो भने शिश भूषाथी मरेसा छ. (मवावमरपहरणावग्णभरियजुद्धमजाणं ) धनुष, तसार वगैरे प्रह
भवामन शिरोवेष्टन ३५ यावरणथी युत मने युद्ध याज्य (रहाण अट्ठसयं पुरओ अहाणुपुबीए संपढियं) मेसो २४ २५ मेघमारनी मा यथाभे याच्या ( तयाणंतरं च णं अमिसत्तिकोततोमरस्सल लउडभिंडिमालधणुपाणिसज्जं पायत्ताणीयं पुरओ अहाणु पुच्चीए संपाइयं) त्या२ माह तसवा२, शठित ,मासा, ताभ२ (मा विशेष) बोभय २१ मा सुतीक्ष्य ४४४ ३५ शूट , Age ( eursa) लिहिपाल (ग ) अने या५ (धनु५) શસ્ત્રોથી સજ્જ થયેલી પાયદલ સેના યથાક્રમે મેઘકુમારની આગળ ચાલવા લાગી. (तएणं से मेहेकुमारे हारेरात्थ य सुकयरइयवच्छे कुंडलोज्जोइयाणणे,
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१६
साताधर्मकथा ताननः कुण्डलपरिघारणेन प्रकाशितमुख, मउडदित्तसिरए' मुकुटदीप्तशिरस्का मुकुटशोभितमस्तकः, 'अहियरायतेयलच्छीए' अभ्यधिकराजतजो लक्ष्म्या-अभ्यधिकं सातिशयं राज तेजः पूर्गेगर्जित प्राप्ताधिकारस्य तेजःप्रभावः तस्य लक्ष्मोः शोभा तया 'दिप्पमाणे' दीप्यमानःशोभमानःसकोरंटमाल्यदाम्ना, कोरण्टपुष्पमालायुक्तेन 'धरिजमाणेणं' ध्रियमाणेन भृत्येनेति भावः। 'छत्तेण' छत्रण युक्तः 'सेयवरचामरेहि' श्वेतवरचामराभ्यां 'उद्धव्यमाणेटिं' उद्धयमानाभ्यां-बोज्यमानाभ्यां युक्तः 'हयगयपवरजोहकलियाए' हयगजपवरयोधकलितया, चतुर्राङ्गण्या सेनया 'समणुगम्ममाणमग्गे' समनुगम्यमानमार्गःसम् सम्यक्प्रकारेण अनु पश्चात् गम्यमानो मार्गों यस्य स मेघकुमारः यत्रै वगुणशिलकं चैत्यम्=सुद्यते। उद्यान तत्रैव पहारेत्थ गमणाए' गमनाय प्रधाहारोत्य य मुकयरइयवच्छे कुंडलोज्जोइयाणणे, मउडदित्तसिरए, अग्यि रायतेयलच्छीए दिप्पमाणे सकोरेंटमल्लदामेणं छत्तेणं धरिजमाणेणं से यवरचामराहि उधुवमाणीहिं हयगयपवरजोहकलियाएहि चाउरंगिणीए सणाए समणुगम्ममाणमग्गे) इसके बाद वह मेघकुमार कि. जिसका वक्षस्थल धारण किये गये हार से आनन्द प्रद हो रहा है मुख पहिरे हुए कुण्डल से प्रकाशित हो रहा है, मस्तक धारण किये हुए मुकुट से देदीग्यमान हो रहा है, और जो स्वयं अभयादिक राजतेज की शोभा से विशेष प्रभावशाली बना हुआ है-तथा जिसके ऊपर कोरेंट पुष्प की माला से युक्त छत्र नौकर के द्वारा धारण किया गया है, और जिस पर श्वेत उत्तम दो चामर ढोरे जा रहें हैं तथा जो ह्य-गज एवं बहुत अधिक बलिप्ठ योद्धाओं से युक्त चतुरंगिणी सेना से अनुगम्यमान मार्ग वाला है (जेणेव गुणसिलए चेइए तेणेव पहारेत्थगमणाए)जहा गुणशिलक उद्यान था उस और मउडदित्तमिरए अमहियरायतेयलच्छीए -दिपमाणे सकारटमल्लदामेणं छतेणं धरिज्जमाणेण सेयवरचामराहिं उद्धचमाणीहिं हयगयपवरजोहकालियाए चाउरंगिणिए सेनाए समणुगम्ममाणमम्गे) ત્યાર બાદ ધારણ કરેલા હારથી ભિત વક્ષ સ્થલ વાળો, પહેરેલા કુંડળોથી સુશોભિત મે વાળે ધારણ કરેલા મુકુટથી પ્રદીપ્ત મસ્તકવાળાઅભયાદિક રાજ તેજ ની શોભાથી સ્વય સવિશેષ પ્રભાવશીલ, કરે તાણેલા કેરંટ પુષ્પનીમાળા. યુકત છત્રવાળે, ઉત્તમ સફેદ બે ચમરોથી વીજિત થતો અને ઘોડા હાથી, રથ વગેરેની બલવાન દ્ધાઓવાળી यतुनिए सेनानी पायाही ही छ मेवो भेधभार (जेणेव गुणसिलए चेहए तेणेव पहारेत्थ गमणाए ) गुणशी उद्यान २५ ४१तैयार थयो.
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका. अ १ सू.३५ मेधकुमारदीक्षोत्सवनिरूपणम् ४१७ रितवान् गन्तुमुद्यतः ततः खलु मेधकुमारस्य पुरतः 'महा' महान्तः 'आसा' अश्वाः 'आसधरा' अश्वधराः ये अश्वान् धारयन्ति ते अश्वधराः अश्वारोहा इत्यर्थः, उभयो: पाश्चयोः 'नागा' हस्तिनः 'नागधरा' हस्त्यारोहाः 'करिबरा' मनगजाः, पृष्ठेत:-पश्चाद्भागे 'रहा' रथाः, रहसंगेल्ली' रथमालाः प्रचलन्ति । ततः खलु स मेघकुमारो 'निर्गच्छति' इत्यनेन अग्रतः सम्बन्धः, कीदृशः सन् निर्ग च्छति-इत्याह-'अब्भुग्गयभिंगारे' अभ्युद्गतभृङ्गारः अभि-अभिमुखम् अग्रे उद्गताःप्रचलिताः भृङ्गाराः भृङ्गारधारिणो यस्य तथा 'पग्गहियतालियंटे' प्रगृहीततालयन्तः प्रगृहीतानि तालवृन्तानि यस्मै स तथा 'उसवियसेयच्छत्ते' उच्छतश्वेतच्छन्त्रः उच्छतं परिधृतं-श्वेत छत्रं यस्मै स तथा 'पवीजियवालवियणीए' प्रवीजितबालव्यजनः प्रवीजिते बालव्यजने श्वेतचामरे यस्य स जाने के लिये उद्यत हुआ । (तएणं तस्स मेहस्स कुमारस्स पुरओ महाआसा. पासधरा उभयो पासे नागा नागधरा करिवरा पिट्टओ रहा रहसंगेल्ली) इस के बाद उस मेघकुमार के आगे बडे२ घोडे तथा अश्वारोही, दोनों तरफ नाग (गज) तथा गजारोही (हाथी सवार) एवं मदोन्मत्तहाथी. और पी२ रथ और रथों की पंक्ति चली (तएणं से मेहेकुमारे अब्भुगयभिगारे पगहियतालियटे असविय सेयछत्तेपवीजियबालवियणीए) इसके बाद वह मेधकुमार कि जिसके साथ मंगार को लेकर भंगारधारी लोग चल रहे हैं, वेत छन्त्र को लेकर श्वेत छत्रधारी लोग चल रहे हैं, श्वेत चामरों को लेकर श्वेतचामर धारी लोग चल रहे हैं (सविडिए सव्व. जुईए) सर्व ऋद्धि से, सर्व कान्ति से, (सव्ववलेणं सव्वसमुदएण (तएणं तस्स मेहस्स कुमारस्स पुरओ महा आसा आमधरा उभये। पासे नागधरा करिवरा पिट्टओ रहा रहसगेल्ली) त्या२ ॥६ मेघाभार ની આગળ મોટા મોટા ઘોડાઓ અને ઘેડે સ્વારે, બન્ને તરફ હાથીઓ અને હાથી સ્વારો તેમજ મદમસ્ત હાથીઓ ચાલ્યા જતા હતા અને પાછળ રથ અને રથની હારમાળા याली ती ती (तएणं से मेहकमारे एभुगयभिंगारे पगहियतालि यंटे उसवियसेयछत्त पवीजियबालवियणीए) त्या२ ॥
६नी साथे ભંગાર ધારી (પાણીની ઝારીઓને ધારણ કરનારા) માણસો ભંગાર (ઝારી) ને લઈ ને જઈ રહ્યા છે. સફેદ ચમને લઈને ચમરધારી માણસો જઈ રહ્યા છે. ( सबिङ्कीए सव्वजुईए ) सर्व ऋद्धि मने सब अन्तिमाथी, ( सवय लेणं सव्वसमुदएणं सवादरेणं सव्वविभूईए सम्बविभूसाए सव्व
૫ ૩
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१८
झाताधर्म कथाचित्रे तथा, सर्वऋद्वधा मर्यसपत्या, सर्वश्रुत्या सर्वकान्त्या, सर्वब लेन=सर्वसामर्थेन, सर्वसमुदयेन=सर्ववैभवेन. सर्वादरेण सर्वसत्कारसम्मानेन, सर्वविभूत्याउत्कृष्टसंपत्या, 'सव्वसंभमेण' सर्वसम्भ्रमेण-सर्व प्रमोदवृत्तौत्सुक्येन सर्वड
र्षातिशयेन इत्यर्थः सर्वगन्धपुष्पमाल्यालङ्कारेण सत्रुटित-शब्दसन्निनादेन सवाद्य निनादेन सर्ववाद्य मनोहरमहाझङ्कारशब्देन इत्यर्थः, 'महया इड्ड महत्या ऋद्धया, महत्या घुत्या महता चलेन महता समुदयेन महता 'वरतुडियजमगसमगप. वाइएणं' वरत्रुटितयमगसमगप्रवादितेन तत्र वरं श्रष्ठं अटितवादित्रं 'जममसमग' इति युगपद् वाचकमव्ययपदं तेन एककालावच्छेदेन जायमान 'पवाइय' प्रवादितं तेन एकाकालावच्छिन्नसकलजनप्रमोदजनकमहाध्वनियुक्तेन इत्यर्थः 'संखपणवपडहभेरिझल्लरिखरमुहिहुडुक्कमुरयमुइंगदुंदुभिनिग्योसनाइयरवेणं' शंखपणवपटहभेरिजल्लरिग्वरमुग्वीहुड्डक्कमुरजमृदंगदुंदुभिनिर्घोपनादितरवेण, तत्र शंग्वः प्रसिद्धः 'पणवः महाभेरा 'नगारा' इति भाषायां, पटहः 'ढोल' इति भाषायां, भेरी-वाद्यविशेषः, झल्लरि='ज्ञालर' सवादरेणं सबविभूईए सबविभूसाए सव्व संभमेणं सब्ध गंधपुप्फ मल्लालकारेणं सचतुरियसहसन्निनाएणं) सर्व सामर्थ्य से, अपने सर्व वैभव से, सर्व प्रकार के सत्कार सन्मान से उत्कृष्ट संपत्तिसे, सर्व प्रकार के हर्षातिशय से, सब तरह के गंध, पुष्पमाला एवं अल कारोंसे, सब तरह के बाजों के निनाद से (महया इडिए महया जुईए महया बलेण महया समुदएणं महया वरतुडियजमगसमगपावाइएणं संखपवणपटहभेरिझल्लरिखरमुहिहुडकमुखमुइंगदुदुभिनिग्घोसनाइयरवेणं रायगिहस्स नगरस्स मज्झमज्झेणं णिग्गच्छड ) महती ऋद्धि से, महती द्युति से, महान् बल से महान् समुदाय से तथा एक ही साथ बजाषे गये श्रेष्ठ वाजों के ध्वनि से कि जो निनाद सकलजनों की संभमेणं सव्वगंधपुल्फमल्लालंकारेणं सन्चतुरियसहसन्निनाएणं) मधी જાતના સામર્થ્ય થી પિતાના સમગ્ર વૈિભવથી સર્વ પ્રકારના સત્કાર અને સન્માનથી, ઉત્તમ સંપત્તિથી સર્વ પ્રકારના હર્ષાતિરેકથી બધી જાતના ગધ, પુષ્પ, માળા અને म थी मधी तनां माना भवानथी , ( महया इड्डीए महया उईए महया वलेण महया समुदएणं महया वग्तुडि यजमगसमगपावाइएणं सलाणवपटहभेरिझल्लरिखरमुहिहुडुक्कमुग्वमुइंगदुदुभिनिग्घोसनाइयरवेणं रायगिहस्सण मज्जमज्झेण णिग्गच्छड ) समय द्विथी म धुतिया મહાન બળથી, વિશાળ સમુદાયથી તેમજ એકી સાથે વગાડવામાં આવેલાં
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका अ १३६ मेघकुमारदीक्षोत्सवनिरूपणम्
इति भाषायां खरमुखी = महाठका चर्मवाद्यविशेषः, हुडुक = 'बिगुल' इति भाषायां, मुरज = महामर्दल: लघुमृदङ्ग, दुदुभिः = वाद्यविशेषः एतेषां निर्घोष:= महाशब्दः तेन नादितः प्रतिध्वनिरूपतां प्राप्तो यो रवः शब्दः तेन एतैः सर्वैः सह राजगृहस्य नगरस्य मध्य-मध्येन सोत्सवं 'णिग्गच्छइ' निर्गच्छति दीक्षार्थी निःसरति ||० ३५||
"
मूलम्—तएणं तस्स मेहस्स कुमारस्स रायगिहस्स नगरस्स मज्झं मज्झेणं निग्गच्छमाणस्स बहवे अत्थत्थिया कामत्थिया लाभत्थिया किब्बिसिया करोडिया कारवाहिया संखिया चक्किया लंगलिया मुहमंगलिया पूसमाणवा वद्धमाणगा ताहिं इट्ठाहिं कंताहि पिय. हिं मन्नाहिं मणामाहिं मणाभिरामाहिं हिययममणिजाहि वर्हित, अणवरयं अभिनंदता य अभिधुणंता य एवं वयासीजय नंदा! जय२ भद्दा भदंते अजियं जिणाहि इदियं जियं च पालेहि समधमं जियविग्धोऽवि य ! वसा हि तं देव ! सिद्धिमज्झे । निहणाहि रागदोसल्ले । तवेणं, धितिधणिए बद्धकच्छे मद्दाहिय अटुकम्मसत्तू झाणेणं उत्तमेणं सुकेणं अप्पमत्तो पावय वितिमिरमणुत्तरं केवलं नाणं गच्छ य मोक्खं परमपयं सासयं च अयलं हंता परीसहचमुंणं अभीओ परीसहोवसग्गाणं, धम्मे ते अविग्धं भवउत्तिकट्टु पुणो२ मंगलं जय२ सदं पउंजंति, तपणं से मेहे कुमारे रागिहॅस्स नगरस्स मज्झमज्झे णं निग्गच्छइ निग्गच्छित्ता जेणेव
"
४१९
प्रमोद जनित महा ध्वनि से युक्त था, शंखों, नगारों ढोलों भेरियों झालरों, खरमुहियों, त्रिगुलों, तबलों तथा दुंदुभियों के नादित र से, युक्त होता हुआ राजगृह नगर के बीचोंबीच होकर निकला । सूत्र " ३५
"6
11
અધા ઉત્તમ વાદ્ય યંત્રાના અવાજથી બધા માણસાના પ્રમાદ જન્ય મહાધ્વનિ (ભારે ઘાંઘાટ) થી યુકત તેમજ શખા, નગારા ઢાલા ભેરી,ઝાલા, ખરક્રુહીએ, ગૂગલા, તખલાં અને દુંદુભીઓના અવાજથી યુકત મેઘકુમાર રાજગૃહ નગર ना मध्य भागे ( धारीभार्ग) थाने नीज्यो. ॥ सूत्र“ ३५ " ॥
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________
ज्ञाताधर्मकथा
४२०
गुण सिलए चेइए तेणामेव उवागच्छइ उवागच्छित्ता पुरिससहस्सवाणिओ सीयाओ पञ्च्चोरहइ ||सू० ३६||
टीका- 'तणं' इत्यादि । ततः खलु तस्य मेघकुमारस्य राजगृहस्य नगरस्य मध्यमध्येन निर्गच्छतः 'बहवे अत्यस्थिया' वहवोऽर्थार्थिनः=द्रव्यार्थिनः 'कामथिया' कामार्थिनः स्वेच्छा पूरणार्थिनः यद्वा- शब्दरूपार्थिनः, 'भोगन्थिया' भोगार्थिनःगंधरसस्पर्शार्थिनः, 'लामस्थिया' लाभार्थिनः = पारितोषिकादि प्राप्यर्थिनः, 'किव्वसिया' किल्विपिका - किल्विषं पापमस्ति येषां ते पापवन्तः अनाथान्धपङ्गवादयः, 'करोडिया' करोटिकाः = कापालिकाः खर्परधारिणः भिक्षुका इत्यर्थः ' कारवाहिया' कारवाहिकाः करं राज्ञे देयं द्रव्य वहन्तीति, 'तरणं तस्स मेहस्स कुमारस्स ' इत्यादि ।
,
टीका - (तएणं तस्स मेहस्स कुमारस्स ) इसके बाद जब वे मेघ कुमार (रायगिहस्स नगरस्स मज्झं मज्झेणं ) राजगृह नगर के ठीक बीचों बीच होकर (निगच्छमाणस्स ) निकल रहे थे उस समय उन्हें ( बह वे अत्थत्थिया ) अनेक अर्थाभिलाषियोंने ( कामत्थिया ) अनेक कामार्थियोंने--स्वेच्छा पूरणार्थियोंने--अथवा शरूप के अर्थियोंने ( भोगत्थिया ) अनेक भोगार्थियोंने-- गंधरस स्पर्श के अभिलापियोंने-- ( लाभत्थिया ) अनेक लाभार्थियोंने -- पारितोषिक आदि की प्राप्ति की कामनावालौने - (किव्विसिया ) अनेक अनाथ, अन्धे और पण आदि व्यक्तियोंने ( करोडिका ) अनेक खप्परधारियोंने खप्पर धारण करने वाले भिक्षुओंने, ( कारवाहिया ) अनेक कारवाहिकोने -- जिन पर राज्य का टेक्म बकाया था
'तएण तम्स मेहस्स कुमारस्स' इत्यादि
टीअर्थ - (नएणं तस्स मेहस्स कुमारस्त ) त्यारणाह भेघकुभाह ( रायगिस नगरस्स मज्यं मज्झेणं ) रानगृह नगरनी ठी! वस्यो वस्य थाने ( निगच्छ माणस्स ) पसार थर्ध रह्या हता ते वणते तेभने ( बहवे अत्थत्थिया ) धाया अर्थालिसाषीयोमे ( कामस्थिया ) धा अभार्थी नामे पोतानी छाने यूर्भु १२वानी अभिलाषा राणनारा भाणुसोये ( भोगत्थिया) धणा लोगार्थी ओये, भेटसे
अधरस भने स्पर्शना अभिलाषी ने थे, ( लाभत्थिया ) धा साल भेजवબની ઇચ્છા રાખનારા માણસોએ ઈનામ વગેરેને મેળવવાની ઇચ્છાવાળાઓએ, ( किच्चिसिया ) धा अनाथ, भांधजाओ, तेभन अपंग वगेरे भाणुसोमे (करोडिका) धष्णु भग्यश्धारी भिणारी, ( कारवाहिया) घया अश्वाहि अन्ये भेटले
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________
नगारधर्मामृतवर्षिणीटीका अ. १ ३६ मेघकुमारदीक्षोत्सवनिरूपणम्
४२१
,
'संखिया' शाङ्खिकाः - शङ्खवादन पूर्वक भिक्षाकारिणः 'चक्किया' चाक्रिका: कुम्भकारतैलिकादयः, चक्र प्रदर्शये याचका वा, लंगलिया ' लाङ्गलिका =हलिका हल वाहकाः - कृषीवलाः 'मुहमंगलिया ' मुखमंगलिकाः मुखे मङ्गलमस्ति येषां ते, आशीर्वाददायका इत्यर्थः । 'पूसमाण वा' पुप्पमानवाः = मागधा मंगल पाठकाः, 'वदमाणगा' वर्द्धमानकाः स्कधारोपितपुरुषाः, क्रियाविशेषकारकाः 'ताहिं' ताभिः इष्टाभिः इष्टार्थ निरूपिकाभिः कान्ताभिः = हृदयाऽऽह्लादिकाभिः प्रियाभिः = पीतिजनकाभिः = मनोज्ञाभिः = मनोहराभिः, मनोऽमाभिः मनसा अम्यन्ते गम्यन्ते इति मनोमाः ताभि, अन्तःकरण हराभिरित्यर्थः मनोभिः = रामाभिः मनोज्ञाभिः हृदयगमनीयाभिः परमप्रमोदजनकाभिः, 'वग्गूहि' वाग्भिः 'अणवरय' अणवरत - विरामरहितं 'अभिनंदता य' अभिनंदन्तश्च जय ऐसे मनुष्यों ने -- (संखिया ) अनेक शंख बजानेवाले व्यक्तियोंने- शंख बजाकर भिक्षा मांगने वाले भिक्षुकोंगे ( चक्किया) कुंभकार तेलो आदिकौने, अथवा चक्र दिखाकर याचना करने वालोंने ( लांगलिया ) अनेक किसानोंने, (मुहमंगलिया ) अनेक आशीर्वाद देनेवाले मुखमंगलिकोंने, ( पूस माणगा ) अनेक मंगल पाठकोंने, ( ब माणगा ) अनेक वर्द्धमान कौने जिन्होंने अपने कंधों पर पुरुषों को चढा रखा है एसे क्रियाविशेषकारक पुरुषोंने ( ताहिं इट्ठाहिं कंताहि पियाहि मणुन्नाहिं मणामाहिं मणाभि रामाहिं हिययगमणिज्जाहिं वग्गूर्हिति ) उन इष्टार्थ निरूपक, हृदयाह्लादक, प्रीतिजनक, मनोहर अन्तः करणहारी. परम प्रमोद जनक वाणियों द्वारा ( अणवरयं अभिणदंता य अभियुताय एवं वयासी) विराम रहित जय विजयादि शब्दोच्चारण से बधाते हुए इस प्रकार शुभाशीर्वाद दिये
ने भाणुसोनो राज्यमां भवाना टेम्स माडी हुतो मेवा भाणुसोये ( संखिया ) ઘણા શ"ખ વગાડનારા માણસોએ એટલે કે શખ વગાડીને ભિક્ષા માગનારા ભિખાरीगोगे, ( चक्किया) लार तेली वगेरे भाणुसो अथवा तो थ मतावीने लीजभागनारा लिणारीगोये, ( लांगलिया ) धणा भेडूतो, ( मुहमंगलिया ) ध आशीर्वाद आपनारा भुणभांगसि थे, ( पूस माणगा ) घथा भंगणचा अ, (वढ माणग ) धागा वर्द्धमानडी--भो पोताना मला उपर जीन भाणुसोने मेसाडी शय्या है—मेवा भाणुसोमे - ( ताहिं इहाहिं कंताहिं पियाहिं मणुन्नाहिं मणा माहिं मणाभिरामाहिं हिययगमणिज्जाहिं वग्गूहिंति ) भेघकुमारने ४ष्टार्थ પ્રરૂપક હૃદયને આહલાદિત કરનારા, પ્રીતિ ઉત્પન્ન કરનારા, મનોહર, અંતઃકરણને वशभां ४२नारी, व्यत्यन्त आनंहं चभाडेनाश, वयना द्वारा ( अणवरयं अभिनंदताय अभियुताय एवं वयासी ) सतत भय विभ्य वगेरे वथनाथी वधावता
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________
ज्ञाताधर्मा' कथासूत्रे
विजयादि शब्देन वर्धयन्तः, 'अभिधुणंता य' अभिष्टुरन्तश्च = विशिष्टगुणोत्की नेन स्तुतिं कुर्वन्त एत्रमवदन् जयनन्दा जय नन्दयति आनन्दयति सर्वानिति नन्दः तत्सम्बोधने हे नन्दः हे महापुरुष ! जय जय= सर्वथा विजयशालीभव, जयजयभद्र = हे भद्र ! हे जगत्कल्याणकारिन् ! त्वं जय जय= सर्वोत्कर्षेण वर्धस्व, 'भर्द्दने' तव भद्रं कल्याणं भवतु सर्वोपकारित्वात्, 'अजियं जिणाहि' अजितं जय = अजितम् अवशीकृतम् 'इंदियं' इन्द्रियम् इन्द्रो जीवः तस्माज्जातम् इन्द्रियं श्रोत्रादिकं जय वशीकुरु, 'जियं च पालेहि' जितं पालय = जितमिन्द्रियग्रामं पालय =परिरक्ष, वशीकृतेन्द्रियो भवेतिभावः । 'समणधम्मं जियविग्धोऽवि य' श्रमणधर्म जितविघ्नो sपि च पालयेति सम्बन्धः । अपि च-श्रमणधर्म क्षान्त्यारूपि दशविधं जितविघ्नं=परी पडोसर्गजग्रीभूत्वा पालयेत्यर्थः । 'साहि तं देव । सिद्धिमझे' वसत्वं दे देव ! शाश्वतं निवासं कुरु, सिद्धिमध्ये = सिध्यन्ति कृतार्था भवन्ति यत्रगत्वेतिसिद्धिः-मुक्तिः, ( जय रंणंदा जय २ भद्दा भदंते, अजियं जिणाहि, इंदियं जियं चं पालेहि समणधम्मं जिय विस्वोविय साहि तं देव ! सिद्धिमज्झे) हे नंद हे महा पुरुष तुम । सर्वथा विजयशाली बनो हे भद्रजगत्कल्याण कारिन् । तुम सर्वोत्कर्षता से बढो सर्वोपकारिहोने से तुम्हारा कल्याण हो । अवशीकृत इन्द्रियों पर तुम विजय प्राप्त करो। जित की रक्षा करो जित इन्द्रियों की सब तरफ से रक्षाकरो । विघ्नों को जीतने पर भी तुम श्रमणधर्म को अच्छी तरह पाली । सिद्धि के मध्य में तुम शाश्वत निवास करो । सिद्धि नाम मुक्ति का है । जिसमें जीव कृतार्थ हो जाते हैं उसका नाम सिद्ध है एसी सिद्ध मुक्ति है अथवा जवत्क चार अघातिया कर्म बाकी रहे तबतक तुम देव के मध्य में रहो और जब ये चार अघातिया कर्म भी नष्ट हो जावे तब तुम सिद्ध के मध्य में સવિશેષ ગુણુ કીર્તીની સ્તુતિ કરતા આ પ્રમાણે શુભાશીર્વાદો આપી રહ્યા હતા કે ( जय जय णंदा जय जय भद्दा भदंते, अजियं जिणाहि, इंदियं जियं चं पालेहिं समणधम्मं, जिय विग्धोविय ! साहि तं देव | सिद्धिमझे ) હું નંદ હે મહાપુરૂષ ! તમે બધી રીતે વિજયી થા, હે ભદ્ર ગત. ક્લ્યાણુકારી તુમે બધી રીતે તમારા ઉત્ક સાધી, તમે સર્વોપકારી છે માટે તમારૂં કલ્યાણુ થાઓ, અવશીકૃત ઇન્દ્રિયે ઉપર તમે કામુ મેળવા જિતની રક્ષા કરા–જિત ઇન્દ્રિચેાની બધી રીતે રક્ષા કરી. વિઘ્નાને જીતવાની સાથે સાથે તમે શ્રમણ-ધતુ પાલન સારી પેઠે કરા. શાશ્વત રૂપે તમે સિદ્ધિની વચ્ચે નિવાસ કરેા. સિદ્ધિના અ મુકિત થાય છે અથવા જ્યાંસુધી ચાર અઘાતિયા કર્માં બાકી રહે ત્યાંસુધી તમે દેવના મધ્યમાં નિવાસ કરો અને જ્યારે આ ચાર અઘાતિયા કર્યાં પણ નાશ પામે ત્યારે
ફરર
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२३
% 3AD
अनगारधर्मामृतवर्षिटीका अ, १.सू ३५ मेधकुमारदीक्षोत्सवनिरूपणम् तन्मध्ये । यद्वा-देवसिदिमध्ये-कर्म शेषे देवमध्ये, कर्मणः क्षये सिद्धिमध्ये वस' इत्यर्थः। 'निहणाहि रागदोस मल्ल' निजहि-नाशय रागद्वषमल्लौ, रोगद्वषरूपौ मल्लौ, 'तवेणं' तपसा 'धितिधणिए' धृतिधनिकः-धृतिरूपधनवान्, 'बद्धकच्छे' बद्धकच्छ:-बद्धः-कच्छ:-कटिपदेशो येन स त्वं सोत्साहःमन् 'मदाहि य-अट्टकम्मसत्त' मर्दय-क्षपय च अष्टकर्मशत्रून कर्माणि शत्रव इव आत्मगुणविघातकत्वात्, इति कर्मशत्रवस्तान्, 'झाणेणं उणं सुक्केणं अप्पमत्तो' ध्यानेन उत्तमेन शुक्लेन अप्रमत्तः निद्राधिकथादि प्रमादवजितः सन् 'पावय' प्राप्नुहि 'वितिमिरमणुत्तरं केवल नाणं' वितिमिरम्-विगतं तिमिरम्-अज्ञानान्धकारो यस्मात् तत्, 'अनुत्तरं-नास्त्युत्तरं-पधानं यस्मात् तत्, केवलं-केलारुनं ज्ञानं, प्राप्नुहि, इति पूर्वेण सम्बन्धः। 'गच्छ य मोक्खं परमपयं सासयं च अयलं' गच्छ च मोक्ष-परमपदं शाश्वतं सकलकर्मक्षयलक्षण. कीदृशं मोक्षम् इत्याह'परमपर्य' इत्यादि। परमपदं-दुःग्वरहितत्वात् सर्वोत्कृष्टं स्थानं शाश्वतं प्रतिक्षणसत्तावम्थानात् द्रव्यार्थतया नित्यम्। अचलं स्थिरं ततो निवृत्त्यभावात, बसो। (निहणाहिरागदोसमल्ले) तुम रागद्वेष रूपी मल्लों को हटाओ (तवेणं धितिधणिए बद्धकच्छे मद्दाहि य अ कम्मसत्तू ) तुम तपस्या के द्वारा धृतिरूप धन को धारण करते हुए बडे उत्साह के साथ आठ कर्म रूप आत्म शत्रुओं को नष्ट करो। झाणेणं उत्तमेणं सुक्केण अप्प. मत्ता वितिमिरमणुत्तरकेबलनाणं पाक्य) उत्तम शुक्ल ध्यान के प्रभाव से तुम निद्रा विकथा आदि प्रमाद से वजित होते हुए जिस से अज्ञान रूप अन्धकार नष्ट हो जाता है और जो अनुत्तर है--सर्व प्रधान है ऐसे केवल ज्ञान को प्राप्त करो। (अयलं सासयंच परमपयं मोक्खं गच्छह) तथा अचल-स्थिर शाश्वत-द्रव्यार्थिकनय की अपेक्षा से प्रतिक्षण सद्भाव रूप ऐसे दुःखवर्जित सर्वोकृष्ट स्थान रूप मुक्तिपद को प्राप्त करो। तभे सिद्धनी पथ्ये वास ४0 (नियणाहि रोगदोसमल्ले) तमे रागद्वेष ३. भी ने नष्ट ४२ ( तवेणं धितिधणिए बद्ध कच्छे मदाहि य अट्टकम्मसत्त ) તમે તપ દ્વારા પ્રતિ રૂપી ધનને ધારણ કરતાં બહુજ ઉત્સાહની સાથે આઠ કર્મ ३५ मात्म शत्रुयानो विनाश (झाणेणं उत्तमेणं मुक्केणं अप्पमत्तावितिमिरमणुत्तरं केवलनाणं पावय) उत्तम शुसध्यान प्रभावी तमे निद्राવિકથા વગેરે પ્રમાદ રહિત થઈને અજ્ઞાન રૂપી અંધારાને નષ્ટ કરનારા અનુત્તર सर्व प्रधान विज्ञानने मेवो. (अयलं सासयं च परमपयं मोक्खं गच्छह) तेभर मय (स्थिर) शाश्वत द्रव्यार्थिनयनी मेपेक्षाथी प्रतिक्षा सहमा ३५
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૃષ્ઠ
ज्ञानधर्मकथासूत्रे
'हंता परीसहचणं' परीपहचमुं - परीपहसेनां खलु 'हंता' विनाशको विजेता सव । किंभूतः सन् इत्याह- 'अभीओ परीसहोत्रसग्गाणं' अमीतः- भयरहितः परीप होपसर्गाणाम्, तत्र परीपहा:- क्षुधादयो द्वाविंशतिलक्षणाः, उपसर्गाः देशदिकृता- उपद्रवाः तेपाम्, हे स्वामिन्! 'धम्मे' धर्मे श्रुतचारित्रलक्षणे, 'ते' तव 'अविग्धं' अविघ्नं विघ्नाभावो भवतु 'त्तिकद्दू' इतिकृत्वा एवमुक्त्वा पुनःपुनः वारं वारं 'मंगल जयर सर्द' मंगलमयजयजयशब्दं 'परंजंति' प्रयुञ्जते । ततःखलु स मेघकुमारः राजगृहस्य नगरस्य मध्यमध्येन निर्गच्छति निर्गत्य यत्रैव गुणशिलकं चैत्यं तत्र उपागच्छति उपागत्य पुरुषसहस्रवद्दिन्याः शिविकातः प्रत्यवरोहति = अवतरतीत्यर्थः । सू० ३६||
(परीसहचणं हंता, परीसहोवसग्गाण अभीओ, धम्मे ते अविग्ध भाउ ) तुम परीपहों की सेना के विजेता वनो, परीषहों क्षुधा आदि २२ परोपों के और देवादि कृत उपद्रवरूप उपसर्गो के भय से तुम सदा निर्मुक्त रहो - श्रुतचारित्ररूप धर्म में तुम्हें किसी भी प्रकार का विघ्न न आवे ( ति कट्टु पुणो २ मंगल जय २ सदं पउंजंति ) इस प्रकार कहकर उन सबने मगलमय जय २ शब्दों का प्रयोग किया ( तणं से मेहे कुमारे रायगिहस्स नगरस्त मज्यं मज्झेणं निगच्छ ) इस प्रकार लोगो के आशीर्वादों से सजाया गया वह मेत्रकुमार राजगृह नगर के ठीक बीचोंबीच होता हुआ निकला । और ( निगाच्छित्ता ) निकलकर ( जे
त्र गुणसिलए चेड़ए तेणामेव उवागच्छङ ) जहाँ गुणशिलक चैत्य उद्यान था वहां पर पहुॅचा | ( उवागच्छित्ता पुरिससहस्स वाहिणीओ मेवा हु.अ रहित श्रेष्ठ भुक्ति पहने भेजवा. ( परिसहचमृणं हंता परीसहो वसग्गाणं अभीओ धम्मे ते अविग्धं भवउ ) तभे चरीषड ३यी सेनाना વિજેતા થાએ, ભૂખ વગેરે ખાવીસ પરીષહા અને દેવ વગેરેના ઉપદ્રવઉપસગેĆના ભયથી તમે સદા મુકત રહેા. શ્રુત ચારિત્ર રૂપ ધર્મીમાં તમને કોઈ પણ જાતનાં विनोन न. ( त्ति कट्टु पुणो पुणो मंगलं जय जय सदं पउंजति ) આ પ્રમાણે કહીને તે બધાએએ મગલમય જય જય શબ્દો ઉચ્ચાર્યા (સાળ' से मेहेकुमारे रायगिहस्स नगरस्समयं मज्झणं निग्गच्छ ) मा प्रभा લેાકેાના આશીર્વાદ મેળવતા મેઘકુમાર રાજગૃહનગરની ઠીક વચ્ચે થઇને પસાર थयो भने ( निगच्छित्ता ) पसार थाने ( जेणेत्र गुणसिलए चेइए तेणामेव उवागच्छड ) न्न्यां शुशुशिला चैत्य तु त्यां पहाय्या (उत्रागच्छिद्रा पुरिस
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका अ. १. ३७ मेघकुमारदीक्षोत्सर्वानरूपणम्
मूलम् — तरणं तस्स मेहस्स कुमारस्स अम्मापियरा मेहें कुमारं पुरओ कट्ट जेणामेव समणे भगवं महावीरे तेणामेव उवागच्छंति उवागच्छित्ता समणे भगवं महावीरं तिक्खुतो आयाहिणपयाहिणं करेति करिता वंदति नर्मसंति वंदिता नमसित्ता एव वयासी एसणं देवाणुप्पिया! मेहे कुमारे अम्हं एगे पुत्ते इ कंते जावजीवियोसासिए हिययानंदजण उंबरपुरकंपित्र दुल्हे सवणया किमंग पुण दरिसणयाए ? से जहा नामए उप्पलेति वा पउमेति वा कुमुदेति वा पंके जाए जले संर्वाए नोवलिप्पइ पंकरएणं णोवलिप्पइ जलरएणं, एवामेव मेहे कुमारे कामेसु जाए भोगेसु संबुड्ढे नोपलिप्पइ कामरएणं नोवलिप्पइ भोगरएणं, एसणं देवाणुपिया ! संसारभउव्विग्गे भीए जम्मणजर मरणाणं इच्छइ देवाणुपियाणं अंतिए मुंडे भविता अगाराओ अणगारियं पव्वइत्तए, अम्हे पणं देवाणुप्पियाणं सिस्सभिक्खं दलयामो, पडिच्छंतु णं देवाशुप्पिया ! सिस्साभेक्खं, तरणं से समणे भगवं महाबीरे मेहस्स कुमारस्स अम्मा पिऊएहिं एवंवृत्त समाणे एयमहं सम्मं पडिसुणेइ, तरणं से मेहे कुमारे समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतियाओ उत्तरपुरत्थिमे दिसिभागे अवकमइ, अवक्कमित्ता सयमेव आभरणमल्लालंकारं ओमुयइ, तपणं मे मेहकुमारस्स माया हंसलवणेणं पडसाडएणं आभ
४२५
सीयाओ पच्चोलाई ) वहां पहुँच कर वह उस पुरूषसहस्रवाहिनी पालखी से नीचे तुरत उत्तरा । सूत्र " ३६ "
सहस्वाहिणी सीयाओ पच्चोरुहई ) त्यां षडांथीने भेधभार पुरुष સહસ્ર વાહિની પાલખીઓમાથી તરત નીચે ઉતર્યાં ! સૂત્ર “૩૬” u
૫૪
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२६
ज्ञाताधर्म कथासूत्र रणमल्लालंकारं पडिच्छइ पडिच्छिन्ता हार वरिधारसिंदुवारछिन्नमुत्तावलिपगासाइं अंसूणि विणिस्सुयमाणी२ रोमाणी२ कंदमाणीर विलवाणीर एवं क्यासी-जइव्वं जाया! घडियव्वं जाया परिकमियव्वं जाया ! अस्सि च णं अट्रे नौ घमाएयव्वं अम्हंपिणं एमेव मग्गे भवउत्तिक मेहस्स कुमारस्स अस्मापियरो समणं भगवं महावीर वंदंति नमसंति वंदित्तो नमंसित्ता जामेव दिसि पाउन्भूया तामेव दिति पडिगया ॥ सू० ३७॥
टीका-'तएणं तस्स मेहकुमारस्स अम्मापियरो' इत्यादि । ततः खलु तस्य मेघमारम्य मातापितरौ मेघकुमारं पुरतः कृत्वा यत्रैव श्रमणो भगवान् महावीरस्तत्रोपागच्छति, उपागत्य श्रमणं भगवन्तं महावीरं विकृत्व:आदक्षिणप्रदक्षिणां कुरुतः, कृत्वा वन्देते लमस्यतः वंदित्वा नमस्थित्वा एवमबद्ताम् एष खलु हे देवानुप्रियाः! मेघकुमारोऽस्माकः पुत्रः इष्टः कान्तः 'तएणं तस्स मेहस्स कुमारस्स' इत्यादि
टीकार्थ-(तएणं) इसके बाद (मेहस्स कुमारस्स) मेघकुमार के माता पिता (मेहं कुमारं पुरओ क१) मेघकुमार को आगे करके (जेगामेव समणे भगवं महावीरे तेणामेव उवागच्छइ) जहां पर श्रमण भगवान महावीर थे वहां गये ( उवागच्छित्ता सभणं भगवं महावीरं तिक्खुत्तो आयाहि ण पयाहिणं करेइ) जाकर उन्होंने श्रमणे भगवान महावीर के आदक्षिण प्रदक्षिणा पूर्वक सविधि वदणाकि (करित्तो वदंति नमसंति) उनके वंदना नमस्कार किया (वंदिना नमसित्ता) वन्दना नमस्कार करके (एवं वयासी) फिर उन्होंने 'तएणं तस्स मेहस्स कुमारस्स' इत्यादि
टा-(तएण) त्या२ मा ( मेहस्स कुमारस्स) भेभाना मातापिताम्मे (मेह झुमारं पुरओ क) भेभारने माग शन (जेणामेव समण भगवं महावीरे तेणामेव उवागच्छड ) त्यां श्रभा भगवान महावीर हुता त्यां गया (उवागच्छित्ता समण भगवं महावीरं तिक्खुत्तो आयाहिणं पयाहिणं करेइ) ने तेसाये माइक्षिा प्रदक्षिण पूर्व श्रम सगवान महावीरने (करित्ता बंदंति नमंसति) वारवार वन्दन मने नमः॥२ रीने ( एवं बयासी) तेभए यु (एसण देवाणुप्पिया ! मेहे कुमारे) & Pा.
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवपिणोटीका अ १सू.३७ मेघकुमारदीक्षोत्सवनिरूपणम् ४२७ यावद् 'जीविओसासिए' जीवितोम्वासका=ज वित प्राणधारण उच्छासयति वर्धयति इति सः अस्माकं प्राणधारक इत्यर्थः 'यियाणंदजणए' हृदयानन्दजनकः ' अन्तःकरणप्रमोदकारकः किं बहुना उटुंबरपुष्पमिव श्रवणेऽपि दलेभः किं पुनः हे अङ्ग! दर्शने हे प्रभो ! 'से जहानामए' अथ यथानामसम्यथादृष्टान्तम् , 'उप्पलेति वा' उत्पलं-नीलकमलं, 'पउमेतिवा' पद्म-सूर्यवि. काशिकमलं, 'कुमुदेति वा' कुमुदं चन्द्रविकाशी श्वेतक नलविशेपः, 'पके जाए' पड़ जातं-उत्पन्नं 'जले संथिए' जले संवद्धितां-वृद्धिमुपागतं किन्तु 'क रयणं' पंकरजसा पंकएव रजः पंकरजः तेन कर्दमेन 'नोबलिप्पइ' नोपलिप्यते, एवं 'जलरएणं' जलरजसा 'नोवलिप्पड़' नोवलिप्यते एवामेव' एवमेव अनेनैव ऐसा कहा-(एसणं देवाणुप्पिया । मेहे कुमारे) हे देवानुप्रिय ! यह मेघकुमार (अम्हं एगे पुने ) हमारे यहां एक ही पुत्र है--(इढे कंते जाव जीवियोसासिए ) इसलिये यह हमें इप्ट है और कांत है यावत् जीवितो च्छवासभूत है। अर्थात् हमारे प्राणों का आधारभूत है। (हिययाणंदजपए) हृदय को आनन्द पहुँचानेवाला है। (उबरपुप्पंपिक दुल्लहे. सवणयाए किमंगपुणदरिसणयाए) हे नाथ जिस प्रकार उद्र के पुप्प के दर्शन को तो बान दर रही उसका नामश्रवण भी जैसे दुर्लभ हैं उसी तरह प्रभो हमें भी इसका नाम श्रवण दुर्लभ है। (से जहाना मए उप्पलेइ वा कुसुदेइ वा पंके जाए जले सर्वाए नोवलिप्पइ पंकरएणं नोवलिप्पइ जलरएणं) जिस प्रकार नील कमल, सूर्य विकासमी पद्म और चन्द्र विकाशी कुमुद कीचड़में उत्पन्न होते हैं, जलमें बढते हैं किन्तु पंकजरूप रज से तथा जलरूप रज से वे उपलिप्त नहीं होते हैं ( एवामेव प्रिय 1 20 मेघgभार (अम्हं एगे युत्ते ) समारो मेनो २४ पुत्र छ (इले कंते जाव जीवियोसासिए) मेटसा भाटे मा मभने ष्ट भने त छ यावत् वितो२७पास भूत भेटवे २मा मभाप्राणाने। माधार छ (हिययाणंदजणए) हृयने मान ५भाउना२ छ, (उंबरपुप्फपिव दुल्लहे सवणयाए किमंगपुणदरिसणयाए) है नाय । म १२ना(भ२11)५०पनी नेवानी वात तो દૂર રહી પણ તેનું નામ સાંભળવું પણ દુર્લભ છે, તેમજ હે પ્રભો ! અમને પણ या भेधभार नाम साम पा हुल तु. (से जहा नामए उप्पलेइ वा कुमुदेइ वा पंकजाए जले संवडिए नोवलिप्पइ पंकरएणं नोवलिप्पड़ जलरएणं) रेवी शत नीद ४मा, सूर्य विशी ५५, भने यन्द्र विशी કુમુદ કાદવમાં ઉદભવે છે, પાણીમાં વધે છે છતાં એ કાદવ રૂપ રજથી તેમજ પાણુ ३५ २०४थी तमा मलिप्त रहे छ ( एवामेव मेहे कुमारे कामेसु जाए भोगेस
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२८
ज्ञाताधर्मक्था सत्र ४ान्तेन मघकुमारोऽपि 'कामेसु' कामेषु-विषयाभिलापलक्षणेषु जातःसमुत्पन्नः 'भोगेसु' भोगेपु-गन्धरसस्पर्शलक्षणेषु संाडर' संवद्वितः, कामै र्जातो भोगैद्धिंगतः इत्यर्थः, न पुन:कामरजसा भोगरजसा उपलिप्यते परमवैराग्यवत्त्वात, ना मै विपया रो पन्ते न चपि भोगाःइति भावः । एषः मेघकुमारः खलु हे देवानुप्रिया ! 'संसारभउविबग्गे' संसारभयोद्विग्नः संसरणं चतुर्गतिपु परिनमणं संसारः तस्माद्भयं-भीतिः तेन उद्विग्नः खिन्नः तथा 'भीए' भीत:त्रस्तः 'जम्मणजरमरणाणं' जन्मजरामरणेभ्यः, तस्मात् इच्छति देवानुप्रियोणामन्ति के द्रव्यभावतो मुण्डो भूत्वा 'अगाराओ' अगारात् गृहात 'अणगारियं' अनगारितां 'पव्यइत्तए' प्रत्रजितुं प्राप्तुमिच्छतीति पूर्वेण संवन्धः। वयं खलु देवानुपियाणां शिष्यभिक्षां दद्मः, तत् 'पडिच्छंतु' प्रतीच्छन्तु स्वीकुर्वन्तु खलु हे मेहेकुमारे कामेसु जाए भोगेसु संवड़िए नोवलिप्पड कामरएणं नोवलिप्पइ भोगरएणं) उसी तरह मेघकुमार विषयामिलाप रूप काम में उत्पन्न हुआ है गंध रस स्पर्श रूप भोगों से संवर्द्धित हुआ है--तो भी वह परम चेराग्य से संपन्न होने के कारण कामरूप रज से उपलिप्त हुआ नहीं है और न भोगरूप रजसे ही उपलिप्त हुआ है। (एसण देवाणु प्पिया संसारभउब्बिगो भीए जम्मणजरभरणाणं इच्छइ देवाणुप्पियाणं अंतिए मुंडे भविना अगाराओ अणगारियं पव्वइत्तए) हे देवानु प्रिय । यह चतुर्गतियों में परिभ्रमण रूप संसार के भयसे खिन्न है
और जन्म, जरा एवं मरण से त्रस्त हैं। इसलिये यह आप देवानुप्रिय के पास द्रव्य और भाव रूप से मुडित होकर अगार से अनगारिता को प्राप्त करना चाहता है । (अम्हेणं देवानुप्पियाणं सिस्सभिक्खं दलयामो सडिए नोवलिप्पइ कामरएणं नोवलिप्पड भोगरएण ) तेम४ मेघमा२ ५५ વિષયાભિલાષ રૂપ કામમાં ઉદભવ્યું છે અને ગંધ રસ સ્પર્શરૂપ ભેગમાં વૃદ્ધિ પામે છે છતાં એ તે સાચા વૈરાગ્ય યુકત થઈને કામરૂપ રજથી અને ભોગરૂપ
थी लिप्त थयो नथी( एसणं देवाणुप्पिया संसारभउबिगो भीए जम्मणजरमरणाणं इच्छड् देवाणुप्पियाण अंतिए मुडे भवित्ता अगाराओ अणगारियं पचहत्तए) देवानुप्रिय! 20 यतुतियामा परिभ्रमणु ३५-ससाરના ભયથી ગમગીન છે અને જન્મ ઘડપણ અને મૃત્યુથી ભયભીત છે એટલા માટે આ તમારી પાસે દ્રવ્ય અને ભાવ રૂપથી મુંડિત થઈને અગારથી અનગારિતાને भेजवानी छ। रामे छ. ( अम्हेण देवाणुप्पियाणं सिस्सभिक्खं दलयामो
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणी टाका. अ १ सू०३७ मेघकुमारदीक्षोत्सवनिरूपणम्
४२९
देवानुप्रियाः ! शिष्यभिक्षाम्, ततः खलु स श्रमणो भगवान महावीर : मेवकुमारस्य मातापितृभ्यामेवमुक्तः सन् 'एयम सम्मं पडिसुणे:' इस अर्थ सम्यक्क् प्रतिशृणोति - सर्व विरतिलक्षणं प्रव्रज्या दानरूपं सम्यक् प्रकारेण प्रतिश्रृणोतिस्वीकरोति । तनःखलु स मेघकुमारः श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य अन्तिकाद उत्ता पौरस्त्यं दिग्भागम् ईशानकोणम्, अपक्रामति= गच्छति, अपक्रम्य गत्वा स्वयमेत्र आभरणमाल्यालङ्कारम् 'ओमुबई' अवमुञ्चति त्यजति ततःखलु तस्य मेवकुमारस्य माता हंसलक्षणेन पशाटकेन आभरणमाल्यालङ्कारं प्रतीच्छति पच्छिंतु णं देवाणुप्पिया मिस्सभिकखं ) अतः हम आप देवानुप्रिय को शिष्य को भिक्षा देते हैं । आप इस शिष्य मिक्षा को स्वीकार करें । ( तरगं से समणं भगवं महावीरं मेहस्स कुमारस्स अम्माविऊएहिं एवं ते समाणे एयम सम्मं पडिसुणेइ ) इसके बाद वे श्रवण भगवान महावीर मेघकुमार के माता पिता से इस प्रकार कहे जाने पर मेघकुमार के लिये इस अर्थ की स्वीकारता प्रदान कर देते हैं-- अर्थात् दे देते है - (तपणं से मेहे कुमारे समणस्स भगवओ महावीरस्स अंति याओ उत्तरपुर स्थिमे दिसिभागे अवक्कम) इसके बाद वह मेघकुमार श्रमण भगवान महावीर के पास से ईशानकोण की और गया (अवक्कमित्ता समयमेव आभरणमल्लालंकारं ओमुयइ) वहां जाकर उसने अपने आप ही आभरण माला तथा अलंकारो को अपने शरीर से उतार दिया (तएणं से मेहस्स कुमारस्त माया हंसलक्खणेण पडसाड रणं आभरण पडिच्छंतु णं देवाणुपिया सिस्सभिक ) येथी तभने अमे या शिष्यनी लिस भायीगे छीमे तमे मा लिक्षाना स्वीअर शे (तएण से समणे नगव महावीरे मेहम्स कुमारस्स अम्मापिऊएहिं एवंवुत्ते समाणे एयमई सम् पडणे ) त्यार माह भेघदुभारना भाता पिता द्वारा भी प्रमाणे हेवाभ આવેલા શ્રમણ ભગવાન મહાવીર મેઘકુમારને સ્વીકારે છે એટલે કે સર્વાંવિતિ રૂપ પ્રત્રજ્યાનું દાન અમે એને આપીશુ આ પ્રમાણે પેાતાની અનુમતિ દર્શાવે છે ( तप से मेहेकुमारे समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतियाओ उत्तर पुरस्थिमे दिसिभागे अवक्कम ) ત્યાર બાદ મેઘકુમાર શ્રમણ ભગવાન महावीर पासेथी ईशान तर गया. ( अवक्कमित्ता समयमेव आभरण महालंकारं ओमु ) त्यां रहने भेधटुभारे पोतानी भेजेन आभरण, भागा तेभन मा अरोने शरीर (परथी उतारी दीघा ( तरणं से मेहस्य कुमारस्स माया हम
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________
ज्ञाताधर्मकथा भत्रे
२३०
1
गृह्णाति प्रतीष्य द्वारवारिधार सिन्दुवार छिन्नमुक्तावलिमकाशानि-नत्र मिन्दुवार इतिनिर्गुण्डी पुष्पं- शेनं प्रसिद्धम् । अश्रूणि विनिर्मुञ्चन्ती२ रुदती२ क्रन्दन्ती२ विलपन्ती एवमवादीत - 'जइयध्वं जाया !' हे जान ! हे पुत्र । यतितव्य= प्राप्तेषु संयमयोगेषु यत्नः कार्यः । ' घडियां जाया' घटितव्यं हे जात ! अप्राप्तानां संयमयोगानां प्राप्तये घटना कार्या चेष्टा कर्तव्या 'परिकमियन्वं मल्लालंकारं पडिच्छइ पडिच्छित्ता हार वारिधारसिंदुवार छिन्नमुत्तावलिपगासाई अंसणी विणिम्यमाणी २ रोयमाणी २ कंदमाणीर विलवाणी २ एव वयासी) उतारें गये वे आभरण माला और अलकार मेघकुमार की माताने अपनी हसलक्षण वाली पसाटिका मे रख लिये और रख लेने के बाद हार वारिधारा मिन्दुर, छिन्नमुक्तावली के समान प्रकाश वाले आंसुओं को बार२ बहती हुई बार रोती हुई चार२ आक्रंदन करती हुई और बार२ विलाप करती हुई वह फिर इस प्रकार कहने लगी- (जइयां जाया ! घडियन्वं जाया ! परिक्कमिय जाया ! असि च णं अड्डे नो पमाएयन्त्रं अहं पिणं एमेव भवउत्तिकट्टु मेहस्स कुमारस्स अम्मापियरो समणं भगवं महावीरं वंदति नमसंति वंदित्ता नर्मसित्ता जामेव दिसं पाउवभृथा तामेव दिस पगिया) हे जात पुत्र ! तुम प्राप्त संयममार्ग में यत्न करते रहना, हे जात ! अमाम संयमयोगों की प्राप्ति के सदा सचेष्ट रहना, हे जात । तप संग्रम में सदा पराक्रम करना हे पुत्र । ज्ञानादि रत्नत्रयरूप अर्थ में तुम लवणेण पडसाड़णं आभरणमल्लालकारं पडिच्छ पडिच्छित्ता हारवारि वारभिवृवार छिन्नमुतावलिपगासाई असणी दिणिम्मुयमाणी २ कंद माणी २ बिलमाणी २ एवं वयासी ) उतारेसा कालरगु भाषा भने खसકારોને મેઘકુમારની માતાએ પોતાની હસના ચિહ્નોવાલી પટ્ટસાટિકામાં મૂકી દીધા અને ત્યાર ખાદ હાર, વારિધારા, સિન્દ્ગવાર, તૂટીગએલા માતીઓની માળાની જેમ ગાભતા આસુઓને વારવાર વહેવડાવતી અને વારવાર વિલાપ કરતી કહેવા લાગી— ( जडयां जाया ! घडियां जाया परिक्कमियध्वं जाया ! ग्रस्ति चणं अडे नो पमाएयन्त्र अहं पिणं एमेव भवउत्ति कट्टु सेम्स कुमारस्म अम्मा पियरो समण भगवं महावीरं वंदेति नर्मसंनि वंदित्ता नमसत्ता जामेत्र दिसं पाउन्या तामेव दिसं पडिगया ) हे नत पुत्र ! तमे संयम भागभां યત્ન કરતા રહેજે, હે જાત! અપ્રાપ્ત સયમ ચેાગેાની પ્રાપ્તિ માટે હંમેશાં સચેષ્ટ રહેજો, હું નૃત! તપ અને સંયમમાં હંમેશાં પરાક્રમ કરતા રહેજે. હું બેટા ! જ્ઞાન વગેરે રત્ન ત્રય રૂપ અર્થમાં તમે કાઈ દિવસ પ્રમાદને વશ થશે નહિ અમારે
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका अ.१सू. ३८ मेघकुमार दीक्षोत्सव निरूपणम्
जाया' पराक्रमितव्यं हे जात । तत्र संयमेषु पराक्रमः कर्तव्यः हे पुत्र 'अहिंसणं अट्ठे नो पमाएयन्त्रं अस्मिश्च खलु अर्थ ज्ञानादिरत्नत्रये, न प्रमादयितव्यं, प्रमादो न कर्तव्यः अम्हपि णं एमेव सर अव अस्माकमपि खलु एत्रमेव मार्गो भवतु 'एमेव ' एनमेव अमुना प्रकारेणैव 'मग्गो' मार्गः कर्मरजः प्रक्षालनलक्षणो भवतु जायतां 'त्तिकहु' इति कृत्वा एवमुक्त्वा मातापितरौ भगवन्तं वंदित्वा नमस्थित्वा स्वस्थानं गतौं ||३० ३७ ॥
४३
मूलम्—एएणं से मेहे कुमारे सयमेव पंचमुट्ठियं लोयं करेड करिता. जेणामेव समणे भगवं महावीरे तेणामेव उवागच्छइ उबागच्छित्ता समणं भगवं महावीरं तिक्खुतो आयाहिणं पयाहिणं करे ड करिता बंद नसइ वंदित्ता नसंसित्ता, एवं वयासी-आलित्तेणं भंते ' लोए पलित्तणं भंते! लोए, आलित्तपलित्ते णं ते! लोए, जराए मरणेण य, से जहाणामए केई गाहावई अगारंसि झियायमाणंसि जे तत्थ भंडे भवइ अप्पभारे मोल्लगुरुएं तं गहाय आयाए एगंत अव कमइ, एस मे णित्थारिए समाणे पच्छा पुरा हियाए सुहाए खेमाए
कभी प्रमाद के आधीन मत बनना । हमलोगों के लिये भी यही माग होवे । हमलोग भी इसी प्रकार से कर्मरज पक्षालन रूप इस दोनों ही मार्ग के अनुयायी बनें। ऐसा कहकर माता पिता श्रमण भगवान को वंदना नमस्कार कर अपने स्थान को चले गये । ॥ मूत्र ३७||
માટે પણ એજ મા શેષ જીવન માટે પ્રશસ્ત થાએ. એટલે કે અમે પણ અ પ્રમાણે જ કરજપ્રક્ષાલન’ રૂપ આ માર્ગને અનુસરનારા થઈએ આમ કહીને માતાપિત મને ભગવાનને વંદન અને નમસ્કાર કરીને પેાતાના સ્થાને પાછાં ફર્યાં પસૂત્ર ૩૭
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર્
आता कथामुत्र
जिस्सेयसाए अणुगामियाए भविस्सइ एवामेव मम वि एगे आयाभडेट्टे ते पिए मन्ने मणामे एस मे नित्थारिए समाणे संसार वोच्छेयकरे भविस्स, तं इच्छामि णं देवाणुप्पियाहिं सयमेव मुंडाविर सेहाविडं सिक्खाविडं सयमेव आयारगोयरविणयवेणइयचरणकरण जायामायावत्तियं धम्ममाइक्खिउं तरणं समणे भगवं महावीरे मेहं कुमारं सयमेय पव्वावेइ सयमेव मुंडावेइ सयमेव आयार जाव धम्मम इक्खड़ एवं देवष्णुप्पिया ! गंतव्वं चिट्टियव्वं (णिसीइयां तुयट्टियव्यं भुंजियां भासियव्वं एवं उट्टाए उट्टाय पाणेहिं भूतेहिं जीवेहिं सत्तेहि संजमेणं संजमियां, अस्सि चणं अ ेणोपमाएयव्वं, तणं से महे कुमारे समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतिए इमं पयारुवं धम्मियं उवएसं णिसम्म सम्मं पडिवज्जइ, तमाणाए तहगच्छड़ तहचिट्टइ जाव उट्टाए उट्टाय पाणेहि भृतेहि सत्तेहि संजमइ | सू. ३८
टोका- 'तरण से मेघकुमार सयमेव' इत्यादि । तदनु सर्वाभरणपरि मोचनानन्तरं परित्यक्तगृहस्थषेपः परिवृतमुनिवेषः सदोरकमुखवत्रिकोप
'तरण से मे कुमार' इत्यादि ।
टीकार्थ - इसके बाद ( से मेहे कुमारे) उन मेघकुमारने (मयमेव) अपने आप ही (पचमुट्टियं लोयं करेड) पंचमुष्टी लोच किया अर्थात् जब वे अपने
'तरण से मेरे कुमारे' इत्यादि ।
अर्थ --- ( तण ) त्यार माह ( से मेहे कुमारे ) भेधभारे ( सयमेव ) पोतानी भेजे ( पचमुट्ठियं लोयं करेइ ) य भूठी सुयन ठगुण पेटले જ્યારે મેઘકુમારે બધાં ઘરેણા વગેરે ઉતારીને ગૃહસ્થના વેષના ત્યાગ કર્યા અને
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३३
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका अ १३ ३८ मेघकुमारदीक्षोत्सवनिरूपणम् शोभितमुखः कक्षाबलम्बितरजोहरणः अन्यान्यपि साधूपकरणानि यथाकल्पं पात्रादीनि गृहीत्वा मेचकुमारः स्वयमेव 'पंचमुट्ठियं पंचमुष्टिकं लोच तत्र पञ्चमु यो यस्य स पंचमुष्टिः तं लोचं= शिरः केशोत्पाटनं 'करेइ' करोति पञ्चभिमुष्टिभिः करणभूताभिः शिरसि पञ्चधा विभक्तानां लुञ्चनीय केशानामुत्पाटनं न तु पञ्चभि र्मुष्टिभिः पञ्चवारैरेव समग्र केशोत्पाटन सम्भव इति भावः । लाच कृत्वा नैव श्रमणो भगवान महावीरत्रतत्रैवोपागच्छति, उपागत्य श्रमण भगवन्तं महावीरं त्रिकृत्वः आदक्षिणप्रदक्षिणां करोति कृत्वा वन्दते नमस्यति, चन्दित्वा नमयित्वा एवमवदत् । 'आलिणं भंते ! लोए' हे भदन्त ! हे भगवन् ! आर्द सः = दुःखाग्निना ज्वलितः खलु अयं लोकः वाल्ये आधिव्याधि परसर्वाभरणादि उतार कर, गृहस्थवेष का परित्याग कर मुनिवेष अंगीकार कर सुद्धा वस्त्रको बांधकर कक्षा में रजोहरण अवलंबित कर तथा और भी साधु के योग्य पात्रादि उपकरण लेकर अच्छी तरह मुनि दीक्षा से युक्त हो गये तत्र उन्होंने अपने केशों का अपने आप अर्थात् अपने हाथों से पच मुष्टि लोच किया । (करिता जेणामेव समणे भगवं महावीरे तेणामेव उवागच्छड) केश लुंचन कर फिर वे जहां श्रमण भगवान महावीर विराजमान थे वहां गये (उत्रागच्छित्ता समणं भगवं महावीरं तिक्खुत्तो आयाहिणं पयाहिण करेइ) वहां जा कर उन्होंने उनकी श्रमण भगवान् महावीर की तीन बार आदक्षिण प्रदक्षिणा करके उन्हें सविधि वंदना नमस्कार किया । वंदना नमस्कार करने के बाद फिर वे प्रभु से इस प्रकार कहने लगे (अलित्तणं भंते लोए) हे भदंत | यह लोक दुःखरूपी अग्नि की ज्वाला से जल रहा है - बाल्यावस्था में यह સુનિવેષ સ્વીકારીને માં ઉપર સદરકમુખવસ્ત્રિકા માંધી કાખ બગલમા રોહરણ ધારણ કર્યું, તેમજ બીજી પણ સાધુઓને માટે ચેાગ્ય એવા પાત્ર વગેરે ઉપકરણા લઈને સારી રીતે મુનિ દીક્ષાથી યુકત થઈ ગયા ત્યાર બાદ તેમણે પેાતાના કશાનુ पोतानी भेजे पंच भुष्टि सुयन यु. ( करिता जेणामेव समणे भगवं महावीरे तेणामेत्र उवागच्छड ) देश सुयन पछी भेधभार ल्या श्रमण भगवान महावीर हुता त्या गया. ( उवागच्छित्ता समणं भगवं महावीरं निक्खुत्तो आया हिणं पयाहिण करेइ ) त्यां धने भेडेकुभारे श्रमशु लगवान महावीरनी भागु વખત આ દક્ષિણ પ્રદક્ષિણા પૂર્ણાંક તેમને સિધિ વહન અને નમસ્કાર કર્યા. વંદના અને नमस्कार य णादृ ते श्रभाणु लगवान महावीरने हेवा साया है (अलित्ते लोए) હે ભદત! આ સસાર દુખ રૂપી અગ્નિની જવાળાઓમા સળગી રહ્યો છે. બાલ્ય અવસ્થામાં અહીં બધા આધિ, વ્યાધિ, પરવશતા વગેરે हु ખાના અનુભવ દરેક आशी रे छे (पलित्त्रेण भते लोए) भवानीमां मा गत लोगतृष्या भने प्रियना
४
૫૫
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________
ज्ञाताधर्म कथासूत्रे
गत्वादिदुःखानुभवात् 'पलित्तेणं मंते ! लोए' हे भदन्त ! प्रदीप्तः कर्षेण दीतः दुःखाग्तिना प्रज्वलितः खलु अयं लोकः तारुण्ये भोगतृष्णया मिय विरहादिना च बाल्यादधिकं दुःखानुभवात् 'आलित्तपलि ण भंते ! लोए जराए मरणेण य' हे भदन्त ! आदीप्तप्रदीप्तः = अत्यन्तप्रदीप्तः दुःखाग्निनाऽत्यन्तप्रज्ञलितः खलु अयं लोकः जरया = कृद्वावस्थया, मरणेन च, वृद्धत्वे-भोग्यविषये समुपस्थितेपि तद्भोगकरणासमत्वात् स्त्रीपुत्रादिभिरप्यपमानितत्वात् बहुतरस मयं कासश्वासादिप्रवलरोगपीडितत्वाच्च चिरसंचितधनवियोगादि संभावनया चकरचरणाद्यङ्गशैथिल्येन च मरणभयोद्भवहृदयकम्पेन च सततं दुःखानुभ चात्: मरणे तु दुरन्तपाणोत्क्रमणकालिकानन्त वेदनाजनित मृच्छदयाद् वर्णना अत्रि, व्याधि, परवशता आदि दुःखों का अनुभव हरएक प्राणी करते हा है । (पत्ते भंते लोए) तरुण अवस्था में यह लोक भोंगों की तृष्णा से और मिय के विरह आदि से बाल्यकाल के दुःखों की अपेक्षा भी अविक दुःखों का अनुभव करता है इसलिये हे भदंत यह लोक प्रकर्षेण दीप्त दुःखाग्नि द्वारा प्रज्वलित हो रहा है । (अलित्तपलित्तणं भते लोएजराए मरणेण य) हे भदंत ! जरा और मरण से यह लोक आदिप्त इस लिये हो रहा है कि वृद्धावस्था में भोग्य विषयों के समुपस्थित होने पर भी यह प्राणी उन विषयों को भोगने में असमर्थ रहता हैं तथा स्त्री पुत्र आदि भी इस अवस्था में इसे अपमानित किया करते हैं कासश्वास, आदि मवल रोग रात दिन इस अवस्था में इस जीव को पोडा देते रहते हैं तथा चिरसंचित धन के वियोग आदि की संभावना से करचरण आदि अंगों की शिथिलता से, मरण के भय से उद्भूत हृदय कंपन से इस अवस्था में सतत - दुःखों का अनुभव होता रहता है तथा मरण समय વિયેાગ વગેરેથી ખાલ્ય અવસ્થાના દુખા કરતા પણુ વધારે પડતા દુ ખાના અનુભવ કરે છે, એટલા માટે હે ભજ્જત । આ જગત ભય કર સળગતા ૬ ખાગ્નિમા મળી २ . ( आलिनपलितेण भंते लोए जराए मरणेण य ) हे महंत ! घरપણ અને મૃત્યુથી આ જગત સમગ્ર રૂપમા એટલા માટે ભભૂકી રહ્યુ છે કે ઘડપણમાં ઉપભાગની વસ્તુઓ સામે હોવા છતાં એ આ જગતના પ્રાણીએ તે વિષયાને ભોગવવામાં અસમર્થ મ્હે છે તેમજ સ્ત્રી પુત્ર વગેરે પણ વૃદ્ધાવસ્થામા તેમને અપમાનિત કરે છે. કાસ, શ્વાસ વગેરે પ્રખળ રોગા રાત દિવસ આ અવસ્થામા આ જીવને કષ્ટ આપતા રહે છે, તેમજ ચિર કાળ સગ્રહેલા ધનને નષ્ટ થવાની સંભાવનાથી હાથપગ વગેરે અગાના શૈથિલ્યથી, મૃત્યુભયથી, ઉદ્દભવેલા હ્રદયના ક પનથી આ વૃદ્ધાવસ્થામાં સતત દુ.ખાને અનુભવ થતા જ રહે છે, તથા આ જીવને મરણ
1
४३४
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिटीका अ. १.स ३८ मेधकुमारदीक्षोत्सवनिरूपणम् तीतदुःखानुभवःप्रत्यक्ष एवेति कस्य हृदयं न भीपयति । 'से जहानामए' तद्यथानामकं यथादृष्टान्तं दृष्टान्तमनुसृत्य वयते इत्यर्थः, कोऽपि गाथापतिःधनसमृद्धो गृहस्थ अगारे 'अगारंसि झियायमाणसि' अगारे-गृहे ध्यायति धातूनामनेकार्थत्वात प्रज्वलिते सतीत्यर्थः 'जे' यत तत्थ तत्र 'भंडे भाण्डो भवति 'अप्पभारे' अल्पभारः , मोल्लगुरुए' मूल्यगुरुकः-बहुमूल्यः, तं गृहीत्वा 'आयाए' आत्मना-स्वयम् ‘एगतं' एकान्त निरूपद्रवस्थानं 'अवक्मह' अपक्रामति-गच्छति, एवं च चिन्तयति ‘एस मे णित्थारिए समाणे' एषःमूल्यगुरु को भाण्डः' मम निस्तारितःसन् 'पच्छा' पश्चात् भविष्यति काले, 'पुरा' विवक्षित कालात् पूर्वस्मिन् काले सततिपरम्पराया स्त्र सत्तायां चेत्यर्थः 'हियाए' डिताय जीवनादि निर्वाहजनकाय 'सुहाए' सुखाय भोगसंपाद्यानदोय 'खेमाए क्षेमाय समुचितमुखसमर्थाय 'णिम्सेयमाए' निश्रेयसाय भाग्योदयाय में माणोत्क्रमणकालिक दुरन्त अनन्त वेदनाओं से उद्भूत मूर्छा के सद्भाब से वर्णनातीत दुःखों का अनुभव इस जीव को प्रत्यक्ष में ही होता है-इस लिये यह जरा और मरण से आदीप्त एव प्रदीप्त हो रहा है। अतः इस तरह की इस की यह स्थिति किस समझदार प्राणी के हृदयकों भयान्वित नहीं करती है। (से जहानामए) इसी बात को दृष्टान्त द्वारा समर्थित किया जाता है-(कोई गाहावई अगारंसि झियायमाणंसिजे तस्थ मंडे भवइ अप्पभारे मोल्लगुरुए तं गहाय आयाए एगतं अवक्कमइ) जैसे कोई धन समृद्ध गृहस्थ घर में आग लग जाने पर उम्में की अल्पभारवाली वस्तुओं को जिनकी कीमत बहुत भारी होती है लेकर स्वयं निरूपद्रव स्थान में चला जाता है और ऐसा विचार करता है (एस मे णिस्थारिए समाणे पच्छापुरा हियाए सुहाए खेमाए णिस्सेयसाए अणुग्गामियाएપ્રાણોન્જમણુ કાલિક દુરન્ત અનન્ત વેદનાઓથી, મૂચ્છવસ્થાથી, જેમનું વર્ણન પણ અશકય છે આવા દુખોને અનુભવ પ્રત્યક્ષ રૂપે થાય છે એટલા માટે આ જગત વૃદ્ધાવસ્થા અને મૃત્યુથી આદીત અને પ્રદીપ્ત થઈ રહ્યું છે. એથી એવી આ જગતની भय ४२ स्थिति ४या सम भाणुसना इत्यने ४ावी न भूई ( से जहानामए) मे पातने . दृष्टांत द्वारा बंधारे पुष्ट ४२वामा मावे छ. (केई गाहा वई अगा रंसि झियायमाणंसि जे तत्थ भ डे भवइ अप्पभारे मोल्लगुरुए त गहाय आयाए एगंतं अवक्कमइ ) म अ पैसापात्र समृद्ध डस्थ ५२ सा ત્યારે તેમાથી થોડા વજનવાળી ભારી કિમતી વસ્તુને લઈને પોતે નિરુપદ્રવે સ્થાનમા पहाय अने ते वियारे 3-(एस में णित्थारिए समाणे पच्छा पुरा हियाए सुहाए खेमाए णिस्सेयसाए अणुग्गामियाए भविस्सइ) मा भती वरतु भा।
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३६
शाताधर्मकथास्त्र 'परपरानुवन्धि मृग्गय भविष्यति, 'एवामेव' एकमेव अमुनैव दृष्टान्तन हे भदन्त ! हे-भगवन् ! 'मम ब' ममापि 'एगे' एकः अद्वितीयः श्रेष्ठः 'आया भंडे आत्मभाण्डामात्मरूपोभाण्डः रत्नकरण्डकमिव 'इडे' इष्टः आत्म मिद्धिलक्षणः सर्वेष्टसिद्धिपूरकत्वात् 'कंते' कान्तः कमनीयः आत्मगुणप्रकाशकत्वात् 'पिए' प्रियः-वल्लभः आत्मनोऽक्षयपद प्रापकत्वात् 'मणुन्ने' मनोज्ञः= मुन्दरः सकलमाणिगणदुर्लभाक्षयशांत्यादि गुणप्रकाशकत्वात्-'मणोमे' भविस्सइ) कि यह बहुमूल्य वस्तु मेरे निम्तार के लिये होती हुई भी भविष्यत् काल में विवक्षित काल से पूर्वकाल में संतान परंपरा में तथा मेरी मौजूदगी में जीवन निर्वाह के लिये भोगजनित आनन्द के लिये, मचिन मुग्व सम्पादन के लिये, नथा पीढी दर पीढी के लिये सुखसोधन के निमित्त हो जावेगी (एबामेव मम वि एगे आया भटे 8 कंते पिए मणुन्ने एस मे णित्यारिए समाणे संसारवोच्छेयकरे भविम्सइ) उसी न ह कीमति मेरी आत्मारूपी यह वस्तु रत्नकरण्ड की तरह मुझे भी इष्ट है, कान्त है, वल्लभ है, मनोज्ञ है, मनोम है-अतः यह आदीप्त प्रदीप्त हुए इस संसार से पृथक्कृत होती हुई मेरे लिये संमार की उच्छेद कारिका होगी। मुझे यह आत्मारूपी वस्तु इप्ट इसलिये है कि यह समस्त इष्ट पदार्थों की सिद्धि की पुरक होती है। कांत इसलिये है कि यह आत्मा गुणों की प्रकाशिता होती है। प्रिय इस लिये है कि यह आत्माको अक्षय पद की प्राप्ति कग देती है। मनोज्ञ इस लिये है कि सकलભણ પિષણ માટે તે પર્યાપ્ત થશે જ પણ ભવિષ્યમા, વિવણિત કાલથી પૂર્વકાલમાં, સતાન પરંપરામાં તેમજ મારી હયાતીમા જીવન નિર્વાહ માટે, ઉપભોગ અને આનંદ માટે સારી રીતે સુખ મેળવવા માટે પેઢી દર પેઢીના સુખ સાધન માટે પર્યાપ્ત થશે. (एवामेव मम वि एगे पाया भडे इट्ठ कंते पिए मणुन्ने मणामे एस मे णित्थारिए समाणे ससारखोच्छेयकरे भविस्सइ) तेना नेवी भिती મારા આત્મા રૂપી આ વસ્તુ રન કર ડકની જેમ મને પણ ઈષ્ટ છે. કાન્ત છે, વલ્લભ છે, મનેસ છે, મનેમ છે એટલા માટે આ આત્મારૂપી કિંમતી વસ્તુ આદીત પ્રદીપ્ત થતાં એટલે કે સમગ્ર રૂપમાં સ ગતા આ મસા-થી પૃથક થઈને મારા માટે સંસારને જડમૂળથી ઉખાડી નાખનારી થશે અને આત્મારૂપી આ વસ્તુ ઈષ્ટ એટલા માટે છે કે આ સઘળા ઈષ્ટ પદાર્થોની સિદ્ધિ મેળવનારી છે. આત્માને અક્ષયપદ પમાડનારી હોવાથી આ આત્મા રૂપી વસ્તુ “પ્રિય” છે સઘળા પ્રાણીઓ ને માટે દુર્લભ શાવત શાતિ વગેરે ગુણવાળી છે, તેમની આ આત્મારૂપી વસ્તુ પ્રકાશિત કર
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६७
अनगाग्भ्रमितवर्षिीटीका अ १ स ३८ मेघकमारदीक्षोत्सवनिरूपणम् सर्व सिद्धस्वरूपतया प्रतिपादिनत्वात् 'एस' एषः प्रत्यक्षः ज्ञानादिगुणरत्न संभृतो ममात्मभाण्डः 'ये' मया 'नित्यारिए समाणे' निम्तारितःसन् आदी. मप्रदीप्त संसारात्पृथक् कृतः सन् 'संसारवोच्छेयकरे भविस्सइ' संसारव्युच्छेदकरो भविष्यति संसारः जन्मजरामरणजनितघोरमहादु.खपरिपूर्णचतु गतिभ्रमणलक्षणः तस्य विच्छेदकरो विनाशको भविष्यति संसारपरित्यागो हि अक्षयहिताय अक्षयसुखाय अक्षयसामर्थ्याय अक्षयकल्याणाय साधनन्त पर्यवसानाय भवति इति भावः। तदिच्छामि तस्मात् कारणादभिलपामि खलु हेभदन्त, 'देवाणुप्पियार्हि' देवानुपियैः स्वयमेव-प्रवाजयितुं सर्वविरतिरूपेण दीक्षयितुं मुंडयितुं द्रव्यतो लुञ्चितके शेण भावतो रागद्वेपराहित्येन, 'सेहाविउ' से धयितुं भवद्भिः मूत्राथंग्राहयितुं, 'सिक्खाविउं' शिक्षयितुं प्रन्युपे प्राणि गए को दुर्लभ जो अक्षय शांत्यादि गुण है उनकी यह प्रकाशक होती है। मनाम इस लिये है कि सर्वज्ञ भगवान्ने इसका स्वरूप सिद्ध अवस्थामय कहा है। यह संसार चतुर्गति भ्रमण रूप है ये चाा गतियों जन्म, जरा, एवं मरण से जनित घोर महा दुःखों से भरी हुई है अर्थात् इस संमार का परित्योग इस जीव को अक्षय हित के लिये अक्षय सूख के लिये, अक्षय सामर्थ्य के लिये, अक्षय कल्याण के
और आदि अनन्त तथा अपर्यवसान पद के लिये होता है (त इच्छामि णं देवाणुप्पियाहिं सयमेव पव्ववि मयमेव मुंडाविउ सिक्खाविउ सयमेव आयारगोयरविणयवेणइय चरणकरणजायामायावत्तियं धम्म माइक्विउं) इस लिये मैं आप देवानुपिय से सर्व विरति रूप दीक्षा प्राप्त करने के लिये द्रव्य और भाव की अपेक्षा मुंडित होने के નારી હોય છે એટલા માટે આ “મને જ્ઞ” છે સર્વજ્ઞ ભગવાને એનું સ્વરૂપ સિદ્ધ અવસ્થામય કહ્યું છે, એથી એ આત્મારૂપી વસ્તુ “મનેમ છે. આ સંસાર ચતુર્થાત ભ્રમણરૂપ છે. એ ચારે ચાર ગતિઓ જન્મ જરા (ઘડપણ) અને મૃત્યુના ભયંકર કષ્ટથી યુક્ત છે. તાત્પર્ય એ છે કે આ સંસારને પરિત્યાગ આ જીવને અક્ષય હિતને માટે, અક્ષય સુખને માટે, અક્ષય સામને માટે, અક્ષય કલ્યાણને માટે भने मा अनन्त तभ०४ २५५क्सान पहने भाट डाय छ. ( त इच्छामि गं देवाणुप्पियहि सयमेव पव्वविठं सयमेव मुंडाविउं सेहाविउं सिक्खा विउं सयमेव आधारगोयरविणयवेणइयचरणकरणजायामायावत्तियं धम्ममाइक्खिउ) थेटमा भाटे हुँ वाप्रिय पासेथी सर्व विति३५ દિક્ષા મેળવવા માટે, દ્રવ્ય અને ભાવની અપેક્ષાએ મુકિત માટે, સૂત્ર અને અર્થ
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३८
•
ज्ञाताधर्म कथा मुत्रे क्षगादि शिक्षां ग्राहयितुं स्वयमेव आगारगोयरविणय वेणइयचरण करणजायामायावत्तियं' आचार गोचर विनयवैनयिकचरणकरणयात्रामात्रावृत्तिकं. आमोदानां चरणं आवारः, ज्ञानादिपंचविधः, गोचरः गौरिव चरणं गोचर:- भिक्षाटनं विनयः विनयति-अभिवादनादिना नाशयति सकल क्ले शकारकमष्ट प्रकारं कर्म सः, वैनयिकं विनये सत्र वैनयिकं, तत्फलं मर्मक्षयादि निरूपणं चरणं महान्नतादि, करणं पिंडविशुध्यादि यात्रा - तपोनियमसंयमादिपु प्रवृत्तिः मात्रा - संयम यात्रानिर्वाहार्थमाहारादि परिमाणज्ञानम् एतेषां आचारादीनां वृत्ति वर्तन यस्मिन्नसौ आचारादि वृत्तिकस्तं 'धम्मं धर्मे 'आइक्विटं आख्यापयितुम् इच्छामोति पूर्वेण सम्बन्धः। ततःखलु श्रमणो भगलिये सूत्र और अर्थ को आपसे ग्रहण करने के लिये प्रति लेखनादि रूप शिक्षा ग्रहण करने के लिये, तथा आचार गोचर, विनय, वैनयिक चरण, करण. यात्रा और मात्रा वाले धर्म की प्ररूपणा करने के लिये, चाह रहा हूँ | मर्यादा में विचरण करना इस का नाम आचार है । यह पाँच प्रकार के जो ज्ञान आदि है उन रूप पडता है | गाय के समान चरण का नाम गोचर है । गोचर शब्द का अर्थ भिक्षाटन है । अभि वादन आदि क्रियाओं द्वारा आत्मा सकल कलेश कारक अष्ट प्रकार के कसों का जिस से नाश करना है वह विनय है । इस विनय के होने पर जो कर्म क्षयादि का निरूपण होता है वह वैनयिक है । महाव्रतादि का नाम चरण पिण्डविशुद्धयादि का नाम करण तप, नियम, संयम आदि में प्रवृति का नाम 'यात्रा' तथा संयमयात्रा के निर्वाह के लिये जो आहार आदि के प्रमाण का जानना होता है उस का नाम मात्रा ગ્રહણ કરવા માટે, પ્રતિલેખના" વગેરે રૂપ શિક્ષા ગ્રહણ કરવા માટે તેમજ આચર. ગેાચર, વિનય વનયિક, ચરણુ, કરણ, યાત્રા અને માત્રાવાળા ધર્માંના નિરૂપણુ માટેની ઈચ્છા રાખીને આવ્યે છું. મર્યાદામાં રહેવુ આનુ નામ આચાર છે આ આચાર પાચ પ્રકારના જ્ઞાન વગેરેના રૂપમા છે—ગાયના જેવા ચરણનું નામ ગોચર છે ગોચર શબ્દના અર્થ ભિક્ષાટન છે અભિવાદન વગેરે ક્રિયાએઔ વડે આત્મા બધા દ્રુ ખજનક આઠ પ્રકારના કર્મીને જેના વડે નાશ કરે છે, તે વિનય છે. આ વિનયથી જે કર્માંશ્ચય વગેરેનુ નિરૂપણુ હોય છે, તે વૈનયિક છે. મહાવ્રત વગેરેનુ નામ ચરણુ પિણ્ડ વિશુદ્ધયાનું નામ કરણ, તપ નિયમ અને સયમ વગેરેમાં પ્રવૃત્તિનું નામ યાત્રા, તેમજ સંયમ યાત્રાના નિર્વાહને માટે જે આહાર વગેરેનું પ્રમાણુ જાણુવામા આવે છે, તેનુ નામ માત્રા (तपणं समणे भगवं महावीरे मेह
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________
%
नगारधर्मामृतवषिणीटीका अ.१सू ३६ मेघकुमारदीक्षोत्सवनिरूपणम् ४३९ वान् महावारा मघकुमारं स्वयमेव प्रव्राजयति, तत्रादौ पश्चपरमेष्ठिनमस्कार श्रावयति, तदनु--'इच्छाकारेण' इत्यादि पठित्वा तस्सुत्तरीकरणेणं' इत्यादिपाठेन क्षेत्रशुद्धयार्य कायोत्सर्ग कारयति । तत्र मेघकुमारः काय स्थिरीकृत्य 'इच्छाकारेणं लोगस्स द्वयं च' समौ मनसि चिन्तयति । तत्पश्चात् 'नमोअरिहंताणं' इत्यादि पठेनपूर्वकं कायोत्सर्ग पारयति । तदनन्तरं श्री भगवान् महावीर स्वामी 'लोगस्स' इत्यादिपाठं श्रावयति, ततः-'करेमि भंते' इत्यादि पाठेन-दीक्षां ग्राहयति इति भावः । तदनु पावें उपवेश्य 'सयमेव मुंडावइ' स्वयमेव मुण्डयति-द्रव्यभावतः तदनु-'नमोऽत्थुणं' इति पाठं वामनानुर्वीकृत्य है । (तएणं समणे भगवं महावीरे मेहं कुमारं सयमेव पवावेइ, सयमेव मुंडावेइ, सयमेव आयार जाव धम्ममाइक्खइ) इस प्रकार मेघकुमार का निवेदन सुनकर श्रमण भगवान् महावीर ने उन मेघकुमार को स्वयं पत्रजित किया इस में सर्व प्रथम उन्होंने पंच परमेष्ठी का नाम उन्हें सुनाया। बाद में “ इच्छा कारेणं" इस पाठ को पढकर “ तस्स उत्तरी करणेणं" इत्यादि पाठ के द्वारा उन्हों ने क्षेत्र विशुद्धि के लिये उनसे कायोत्सगे करवाया। मेघकुमारने शरीर को स्थिर करके "इच्छाकारेणं लोगस्स द्वयंच" इत्यादि पाठ का मन में चिन्तवन किया और बाद में “ नमो अरिहंताणं" इत्यादि पढते हुए कायोत्सर्ग की समाप्ति की। इस के बाद श्री भगवान् महावीर स्वामीने “लोगस्स" इत्यादि पाठ उन्हें सुनाया। "करेमिभंते" इत्यादि पाठ को पढकर उन्हें दीक्षीत किया। दीक्षा अंगीकार कर चुकने के बाद प्रभुने उन्हें अपने पास बैठाकर स्वयंडित किया। और “नमोत्थुणं" पाठ को बाम जानु कुमारं मयमेव पयावेड, सयमेव मुंडावइ, सयमेव आयार जाव धम्ममाइवखड) આ પ્રમાણે મેઘકુમારની વિનંતી સાંભળીને શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે મેઘકુમારને જાતે પ્રવ્રજિત કર્યા. પ્રવ્રજિત કરતા સૌ પહેલા तेमाणे पयपरभेटीना नामामेभारने स माव्या त्या२ " इच्छा कारेणं " l पाइने मान " तस्स उत्तरी कारणेणं " पोरे 48 वा तेभएणे ક્ષેત્ર વિશુદ્ધિને માટે મેઘકુમારથી કાયોત્સર્ગ કરાવડા મેઘકુમારે શરીરને स्थि२ ४शने " इच्छाकारेण लोगस्म द्वयच" वगेरे पाउनु मनमा तिन ज्यु, मन त्या२ ४ " नमो अरिहंताण " वगैरे गोसत अयोस पूरी घ्या. त्यार पछी श्री भगवान महावीर स्वामी-ये “लोगस्स" वगेरे ५भेमारने सनजाव्या. त्या२ पछी "करेमि भते " वगेरे ५४ । भेघाभारने दीक्षित या દિક્ષા સ્વીકાર કર્યા બાદ પ્રભુએ તેમને પિતાની પાસે બેસાડીને જાતે મુંડિત કર્યા. અને "नमोत्युणं" पाने ७ नु (धूट) यी ४२वापान तमना वो
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०
ज्ञाताधर्म कथाङ्गसूत्रे द्विवारं पाठयति, स्वयमेव आचार यावद् धर्ममाख्याति। एवं खलु हे देवानुप्रिय ? उपर्युक्तमुनिधर्मनिर्वाहाथै 'गंतव्वं' गन्तव्यं-युगमात्र-भूमिन्यम्त दृष्टिना चलितव्यं, चिट्टियव्वं' स्थातव्य निरवद्यभूमौ उर्ध्वस्थानेन, 'निसीडयन्वं' निपनव्य भूम्यादिकं प्रमाज्य उपवेष्टव्यम्, 'तुयट्टियव्यं' त्वगवर्तितव्यं शयनीयं शय्यासधारकशरीरवामदक्षिाओं च प्रमाज्यं शयि. तव्यं 'भुजियवं' भाक्तव्यं क्षुधावेदनीयवैयारत्येर्या संयम पाणीदयामचितापडविधकारणैः अंगारादिदोषरहित अभ्यवर्तव्यं 'भासियव्वं भापितव्यं हितमितनिर वद्यभापया वक्तव्यम् ‘एवं'अमुना प्रकारेण 'उठाए उठाय' उत्थ ऊंची करवा कर उनसे दो बार पढ़वाया। पश्चात् आचार आदि अगोंवाले धर्म का उन्हें उपदेश दिया -स में उन्होंने उन्हें समझाया-कि मुनि धर्म के निर्वाह करने के लिये (गंतव्वं चिहियवं, णिसीइयव्वं, तुयट्टिगव्यं धुंजियच, मासियव्वं, एवं उठाए उट्ठाय, पाणेहि भूएहि जीवेहि मत्तेहिं, संजमेण संजमियव्वं ) साधु का कर्तव्य है कि वह युगमात्र आगे को भूमि का अच्छी तरह निरीक्षण कर चले निरवद्य भूमि पर ऊँवा होकर बैठते समय वह भूमि का प्रमार्जन अवश्य करें, मोते समय जब वह करवट बदलते तो शय्या का वामपाच और दक्षिपाच प्रमाजिन करे तभी मोवे । तथा शरीर के भी दोनों पाश्चों को प्रमार्जिा करे । क्षुधा वेदनीय, वैयाकृत्य, ईर्या. संयम, प्राणिदया. तथा धर्म चिन्ता इन हि कारणों को लेकर साधु जो आहार ग्रहण करता है वह उसे अंगारदि दोपो से रहित ही करना चहिये । हितमित और निरवद्य भाषा વખત લાવડાવ્યું ત્યાર બાદ આચાર વગેરે અંગવાળા ધર્મને તેમને ઉપદેશ माध्य! पढेश मापता तभणे ४ह्य भुनिधना पासन भाटे (गंतव्वं चिहि यब, णिसीइव्वं, तुयहियच, भुजियव्य भासियव्वं एवं उठाए उहाय पाणेहि भूएहि, जीवहिं मत्तहि, संजमेण संजमियव्य ) साधुनी ५२०० छ त युगमात्र આગળના ભાગને સારી પેઠે જઈને ચાલે, નિરવ ભૂમિ ઉપર ઊચે થઈને બેસે, બેસતી વખતે તે ભૂમિનું એકસપણે પ્રમાર્જન કરે, સૂતી વખતે ત્યારે તે પાસું ફેરવે ત્યારે શય્યા ન વામ પાર્થ (ડાબી બાજુ) અને દક્ષિણ પાર્થ (જમણી બાજુ) પ્રમાર્જિત કરીને સૂવે તેમ જ શરીરના પણ બન્ને પાર્થોનું પ્રમાર્જન કરે સુધા વેદનીય, વયાવૃત્ય, સંયમ, પ્રાણિદયા, તેમજ ધર્મ ચિતા આ છે કારણોને લઈને સાધુ જે આહાર ગ્રહણ કરે છે, તે તેમને–અંગાર વગેરે દોષ રહિત જ કર જોઈએ હિત, મિત અને નિરવદ્ય વાણીને જ વ્યવહાર સાધુને કરે જોઈએ
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका अ१२ ३८ मेघकुमारदीक्षोत्सवनिरूपणम् ४४१ या उत्थाय-निद्रादि प्रमादत्यागपूर्वकम् उत्थानशक्तथा उत्थाय प्राणि द्वित्रि चतुरिन्द्रियलक्षणेषु 'यूएहि' भुतेषु बनस्पतिघु 'जी वेहि पंचेन्द्रिय स्वरूपेषु 'सत्तेमु' पृथ्वव्यप् तेजोवायुबु आपत्वात तृतीया 'संयमेण' संयमेन' मनोवाझाय विशुध्या सर्वधा विराधनोपरमेण 'संजमितव्य' सयमितव्यम्. एव रक्षण व्या. पारेण प्रवर्तितव्य 'असि च णं अष्टे अम्मिश्च खल्वर्थे मोक्षमाप्तिलक्षणे णो यमात्यनं' नो प्रदितव्यम्-प्रसादो न कत्तव्यः सोत्साहं सततमुधमः कर्तव्य इत्यर्थः। ततः खलु स मेघकुमारः श्रमणम्य भगतो महावीरस्यान्ति के समीपे इममेतदूप शर्मिक श्रुतलक्षणं 'उबएसं' उपदेगं णिसम्म' निशम्य हृद्य-धार्य
सम्म पडिवजह' सम्यक् प्रतिवनति-म्बीकरोति । 'तमाणाए' तमाजया का ही साधु को प्रयोग करना चाहिये । इस तरह निद्रादिप्रमादों के परित्याग पूर्वक उत्थानशक्ति से उठे कर हिइन्द्रिय, त्रिइन्द्रिय और चतुरि न्द्रिय प्राणियों में वनस्पतिरूप एकेन्द्रिय भूतों में पंचेन्द्रियरूप जीवों में,
और पृथियो. अप, तेज, एवं वायुरुपसत्वों में मन, वचन और काय की विशुद्ध से सर्वथा विराधना से उपरमित हो कर साधु को प्रवृत्ति करना चाहिये। (अम्सि च णं अद्वे णो पमाएयत्वं तएणं से मेहे कुमारे ममणम्म भगवओ महावीस्स अंतिए इसं एयाख्व धम्मिय उवएस णिसम्म सरम पडिवज्जइ) मोक्ष माप्तिरूप इस अथ में माधु को कमी प्रमाद नहीं करना चाहिये । किन्तु सोत्साह सतन उद्यम ही करते रहना चाहिये । इस के बाद उन मेघकुमार ने श्रमण भगवान्-महावीर के मुग्वारविन्द से इस प्रकार का यह धार्मिक उपदेवा मुनकर-अर्थात् श्रुतचारित्ररूपधर्म का व्याख्यान श्रवण कर और उसे अच्छी तरह से हृदय में अवधारित આ પ્ર. ણે નિદ્રા વગેરે પ્રમાદને ત્યજીને ઉત્થાન શક્તિ વડે ઊભા થઈને બે ઈન્દ્રિ ત્રણ ઈન્દ્રિ અને ચાર ઇન્દ્રિયવાળા, પ્રાણીઓમાં વનસ્પતિ જેવા એક ઈન્દ્રિયવાળા भूतोमा पथेन्द्रिय ३५ वोमा भने पृथ्वी अ५, (पाणी) ते. मने वायु ३५ સ, મા મન, વચન અને કાયાની વિશુદ્ધિથી, સર્વથા વિ ધનાથી ઉપરમિત થઈને साधुम्मे प्रवृत्ति ४२वी नये (अम्मि च णं अट्टे जो पमाएयच, तएणं से सेहेकुमारे समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतिए इमं एयारुवं धम्मियं उवएस णिसम्म सम्म पडिवजइ ) भास भेजवानी मातम साधुने अध પણ દિવસ પ્રમાદ (આળસ) નહિ કરવી જોઈએ, પણ સતત ઉત્સાહ રાખીને ઉદ્યમ કરતા જ રહેવું જોઈએ ત્યાર બાદ મેઘકુમારે શ્રમણ ભગવાન મહાવીર મુખારવિંદથી આ પ્રમાણે ધાર્મિક ઉપદેશ સાભળીને એટલે કે મૃતચારિત્ર રૂપ ધર્મ દેશના સાભળીને અને તે દેશના સારી પેઠે હદયમા અવધારિત કરીને સ્વીકારી ૫૬
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४२
शाताधर्मकथास भगवदाज्ञया 'तहगच्छइ' तथा गच्छति संयममार्गे प्रचलति, तथा तिष्ठति यावद् उत्थाय-प्रमादं विहाय, प्राणेषु भूतेषु जीवेषु सत्त्वेषु 'सजमइ' संयतते-सम्यक् यतनां करोति ॥० ३८॥
मूलम-ज दिवसं च णं मेहे कुमारे मुंडे भवित्ता अगाराओ अणगारियं पव्वइए तरस णं दिवसस्स पच्छवरण्हकाल समयंसि समणाणं निग्गंथाणं अहाराइणियाए सेज्जासंथारएसु विभजमाणेसु मेहकुमारस्स दारभूले सेनासंथारए जाए यावि होत्था। तएणं समणा णिग्गंथा पुव्वरत्तावरत्तकालसमयंसि वायणाए पुच्छ णाए परियट्टणाए धम्माणुजोगचिताए य उच्चारस्स य पासवणस्स य अइगच्छमाणा यनिग्गच्छमाणा य अप्पेगइया मेहं कुमारं हत्थेहि संघटंति, एवं पाए हैं. सीसे, पोहे, कायंसि, अप्पेइया ओलंडति
अप्पेगइया पोलंडति अप्पेगइया पायरयरेणुगुंडियं करेंति, एवं महालियं च णं रयणि मेहे कुमारे णो संचाएइ खणमवि अच्छि निमी. लित्तए। तएणं तस्स मेहस्स कुमारस्स अयमेयारूवे अज्झथिए जाव समुप्पज्जित्था-एवं खलु अहं सेणियस्स रन्नो पुत्ते धारिणीए
कर स्वीकार कर लिया (तमाणाए तह गच्छइ तह चिट्ठइ, जाव उठाए, उठाय पाणेहिं भूएहिं, जीवेहि, सत्तेहिं संजमइ) अब वे भगवान की आज्ञा से संयममार्ग में उसी तरह से चलने लगे-उसी तरह से उठने बैठने लगे यावत् प्रमाद को छोडकर प्राणियों के ऊपर भूतों के ऊपर जीवों के ऊपर और सत्त्वों के अच्छी तरह यतनाचार पूर्वक अपनी प्रवृत्ति करने लगे। ॥मुत्र ३८॥
(तमाणाए तह गच्छह तह चिटई जाव उठाए, उहाय पाणेहिं भूएहि जीवहिं सत्तर्हि संजमह) त्या२ माह ते भगवाननी मा भु त प्रभारी સંયમ માર્ગમાં ચાલવા લાગ્યા, તેજ રીતે ઉઠવા બેસવા લાગ્યા. પ્રમાદ (આળસ) ને ત્યજીને પ્રાણીઓના ઉપર ભૂતના ઉપર, ઉના ઉપર, અને સન ઉપર, આગ રીતે જતનથી (સાચવીને) તેમની રક્ષા કરતા વિચારવા લાગ્યા. એ સૂત્ર “૩૮”
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधममितपणीटीका. अ १ सू. ३९ मेघमुनेरार्त्तध्यानप्ररूपणम्
देवीए अत्तए मेहे जाव सवणयाए तं जया णं अहं अगारमज्झ वसामि तयाणं मम समणा णिग्गंथा आढायंति परिजाणंति सक्कारेंति सम्मार्णेति, अडाई हेऊई पासिणाई कारणाई आइक्खंति, इट्टाहिं कंताहिं हि आलवेति संलवति, जप्पभिई च णं अहं मुंडे भवित्ता अगाराओ अणगारियं पव्वइए तप्पभिई च णं मम समणा नो आढायंति जात्र नो संलवंति, अदुत्तरं च णं मम समणा णिग्गंथा
ओ पुव्वरत्तावरतकालसमयंसि वायणाएं पुच्छणाए जाव महालियं चणं रत्तिनो संचाएमि अच्छि णिमिलावेत्तए, सेयं खलु मम कल्लं पाउपभायाए रयणीए जाव तेयसा जलंते समणं भगवं महावीरं आपुच्छित्ता पुणरवि अगारमज्झे वसित्तए तिकट्टु एवं संपेहेइ, सपेहित्ता अट्टदुहट्टवसट्टमाणसगए णिरयपडिरूवियं च णं तं राणि aas खवित्ता कल्लं पाउपभायाए सुविमलाए रयणीए जाव तेयसा जलते जेणेव समणे भगवं महावीरे तेणामेव उवागच्छइ उवागच्छिन्ना तिक्खुसो आयाहिणपयाहिणं करेइ करिता वंदइ नमसइ वंदित्ता नमसिंत, जाव पज्जुवा सइ ॥ सू० ३९॥
टीका--'जं दिवसं च णं' इत्यादि । यं दिवसं च = यस्मिन् दिवसे खलु मेघकुमारः मुण्डो भूत्वा अगारात् = गृहात अनगारितां मत्रजित: - प्राप्तः, तस्स णं दिवसस्स'
४४३
'जं दिवस च णं मेहे कुमारे' इत्यादि ।
टीकार्थ - (जं दिवस) जिस दिन ( मेहे कुमारे मुडे भवित्ता अगाराभो अणगारियं पत्रइए) मेघकुमार ने मुंडित होकर आगार अवस्था से अनगार
'जं दिवसं च णं मेहे कुमारे' इत्यादि ॥
टीकार्थ - ( जं दिवस ) ने हिवसे ( मे हे कुमारे मुडे भवित्ता श्रगाराओ अणगारियं पव्वइए ) भेघकुभारे भुंडित थर्धने मागार अवस्था त्यलने अनगार अवस्था
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________
??
ज्ञाताधर्म कथासूत्रे तम्य खलु दिवसस्य 'पच्छावरण्हकालसमयमि' पश्चादपराहूकालसमये दिनस्य चतुर्थ प्रहर लक्षणे 'समये चतुर्थभागे मण्डोपकरण प्रतिलेखनानन्तरं परिछापनाय सप्तविंशतिमण्डलप्रतिलेखनावमाने च आवश्यककरणसमीपागमासरे सूर्यातसमये, श्रमणानां निर्ग्रन्थानाम् ' अहाराहणिय' यथा रा निर्क=यथा ज्येष्ठं पर्यायज्येष्ठ क्रमेण इत्यर्थः । 'सेज्जासधारए' शय्यासंस्तारकेषु तत्र शय्या शयनं तदर्थसंस्तारकाः शयनीयस्थानानि, यहा शय्याः शरीर प्रमाणाः, संस्तारकाः सार्धहस्तद्वयप्रमाणानि आमनानि तेषु 'विभज्जमाणेगु' विभज्यमानेषु पृथक् पृथक् संस्तृनेषु मेघकुमारस्य द्वारमूले द्वारसमीपे शय्या संस्तारको जातथाप्यभवत् । ततः खलु श्रमणानिर्ग्रन्थाः 'पुत्र रक्तावरतकालमसयस' पूर्वगत्रापररात्रकालममये पूर्वरात्रश्चापररात्रश्च पूर्वरात्रा पररात्रौ तद्रूपः कालः सएव समयः इति पूर्वरात्रापररात्रकालममयः, तस्मिन् रात्रेःपूर्वभागे पश्राद्भागेचेति भाव: 'अवर' इत्यत्र त्वात् रेफस्य लोपः 'वागणात' वाचनायै- वाचन वाचना गुरुसमीपे सूत्राक्षराणा ग्रहणं तदर्थ आस्थाधारण की (म्स णं दिवसस्स पच्छाचरण्डकालसमयंसि समणा ं निग्गवाणं आहाराइणियाए सज्जासथारएमु विभज्जमाणे मेवकुमारस्स दारमुले जासंवारए जाए याविहोत्या) उस दिन पश्चात् अपराहूकाल समय में-दिन के चतुर्थ पहर चतुर्थ भाग में भ्रमण निर्ग्रन्थों का दीक्षा पर्याय के कालक्रमानुसार शय्या संधारक पृवर विछ जाने पर मेवकुमारने अपना अध्यासंस्तारक द्वार के समीप में विलाया । (नए समणो थिा पुत्रतारतकालमचंसि त्रायणाय पुच्छणाएं परियहणाए धमाणुजोग चिनाए य उच्चारसय पावणस्य अगच्छमाणा य णिगच्छमाणा य) उसके बाद श्रमण निर्ग्रन्थ पूर्वरात्रि और अपररात्रि के समय में - अर्थात् रात्रि के पूर्व भाग में और पश्चात् भाग में गुरु के समीप सत्राक्षरो के ग्रहण मंगवी. (तुम्प णं विवनस्य पच्छावरहकालसमयंसि समणोणं निग्गंधाणं अहारावणिया मेज्जामवारएम विभज्जमाणे मेघकुमारस्स दार मूठे सेज्जासंधारण जात याविहोत्या) ते दिवसे चालला पहार पाठीना સમયમા શ્રમણ નિગ્રંથોના દીક્ષા પર્યાયના કાલક્રમાનુસાર શય્યા સસ્તારક પૃથ પૃથક્ पाथर्या या भेघदुभारे पोतानो शय्या भस्तार द्वारनी पासे पाथये. (तपणं समणा णिग्गंथा पुचरत्तावत्तकालसमयसि वागणा ग्रहण धम्माणुजोग चिनाए य उच्चारसय पामवर्णणाम य अगच्छ माणा । गच्छ्रमाणाच ) त्यार माह श्रम निद्र्य पूर्व रात्रि भने अर માત્રના સમયે એટલે કે રાત્રિના પહેલા ભાગમાં અને પાછલા ભાગમાં ગુરુની પાસે
पुच्छणाए परि
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगाग्धामृतवर्पिणीटीका अ १ न.३९ मेघमुनेरात ध्यानप्ररूपणम् 'पुच्छणाए' प्रच्छनायै प्रन्छना=पठितमत्रादौ शङ्काया गुरुसमीपे प्रश्नः, तदर्थ 'परियट्टणाए' परिवर्तनायै-परिवर्तना=पूर्वाधीतस्य सूत्रादे कालान्तरेषु अविस्मरणार्थमावृत्तिकरणं तदर्थ, 'धम्माणुजोगचिंताएय' धर्मानुयोगचिन्ता यैच, तत्र धरति दुर्गतौ पतन्त पाणिनं इति धर्मः श्रुतचारित्रलक्षणः तस्य अनुयोगो व्याख्या तस्य चिन्ता-विचारः तस्यै च पुनः 'उच्चारम्स' उच्चाराय मलेात्सर्जनाय 'पासवणस्स' प्रस्त्रवणाय-प्रस्रवणलघुशङ्कातम्मै अइगच्छमाणा' अतिगच्छन्तः प्रविशन्तः 'निग्गच्छमाणा' निर्गच्छन्तः=निःसरन्तः 'अप्पे. गइया' अपये के केचन साधव इत्यर्थः 'अत्रि' अपि निश्चयेन मेवकुमार 'हत्थेहि' हतैः 'संघट्टति' संघट्टयन्ति परस्परं वाचनादि करणावसरे हस्तसंचालनेन संघट्ट कुर्वन्ति. एवं ‘पाएहि' पादैः चरणैः संघट्टयन्ति 'मीसे' शीर्षे मम्त के करने के निमित्त पठित मुत्र आदि के विषय में उपस्थित हुई शंका की निवृत्ति के निमित्त पूर्वाधीत मूत्रादिक की कालान्तर से विस्मृति न हो जाये इसलिये उसकी आवृत्ति करने के निमित्त, दुर्गति से पड़ते हुए जीवों की रक्षा करने वाले धर्म की व्याख्या का विचार करने के निमित्त, उच्चार करने के निमित्त, तथा लघुनीत करने के निमित्त आने जाने लगे। (अप्पेगदया) इन में से कितनेक साधुजन उस लेघ मार को परम्पर वाचनादि करने के अवसर पर (हत्थेहि संघट्टयंति) हाथो से छू लेते (पाएहिं) कितनेक पैरों से छू लेते, कितनेक (सीसे पोट्टे कायंसि) उसे मरतक में कितनेक पेटमें और कितनेक शरीर में छू लेते। अर्थात् जब वहां हो कर वे साधुजन निकलते और आते तो कितनेक साधुओं के हाथों का उससे संघटन हो जाता कितनेक के पैरों का उसके मस्तक में पेट સૂત્રાક્ષને ગ્રહણ કરવા માટે, ભણેલા સૂત્ર વગેરેની બાબતમાં ઉદ્ભવેલી શકાઓની નિવૃત્તિ માટે, પહેલાં ભણેલા સૂત્ર વગેરેની કાલાન્તરમાં પણ વિસ્મૃતિ ન થાય એટલે તેની આવૃત્તિ કરવા માટે, ખરાબ હાલતમાં મૂકાઈ ગયેલા જીવોની રક્ષા કરનાર ધર્મની વ્યાખ્યાને વિચાર કરવા માટે, ઉચ્ચાર કરવા માટે તેમજ सधुनीत ४२१॥ भाटे मावत ४२१! साया • ( अप्पेगइया) मामांथी 23 साधुस। भेधाभारने वायन वगेरे ४२वाना मते ( हत्थेहि संघट्टयंति ) हाथ 43 २५० ४२ता, (पाएहि) Yel ५० 43 २५ ४२ता, 3203 ( सीसे पोट्टे कायंमि) સાધુઓ તેને માથાને કેટલાક પેટના અને કેટલાક શરીરને સ્પર્શ કરતા હતા. એટલે કે ત્યા થઈને તે બધા સાધુઓ બહાર નીકળતા અને બહારથી અન્દર આવતા તે વખતે કેટલાક સાધુઓના હાથે તેની સાથે અથડાતા હતા. કેટલાક સાધુઓના ५ तेन भाथानी साथ, पेटनी साथे मने शरी२नी साथे मयता उता (अपे
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬
H
ज्ञाताधर्मकथाजस्े 'पेट' उदरे 'कार्यसि' कार्य = शरीरे, एतषु सर्वेषु सवाद विज्ञयन्, अप्येके 'ओलंडेति' उल्लंघयन्ति एकवारं, अप्येके 'पोलंडेति' माघयन्ति वारंवारं अप्येके 'पायरयरेषु गुंडियं' पादरजे रेणुगुण्ठितं चरणधूलि जेन गुण्ठितम् संतिं कुर्वन्ति एवं महालियं च णं स्यणि' एव महत्यां च खलु रजन्यां मेघकुमारः 'णा संचाण्ड' नो शन्कोति 'खणमवि' क्षणमपि 'अच्छि' अक्षिनेत्रं 'निमीलित्तए' निमीलितुं = संयोजयितुम् । ततः खलु तस्य मेघकुमारस्य 'अयमेयात्वे' अयमेतम्पः 'अज्झत्थिए' आध्यात्मिकः=आत्मनि जायमानः 'जाव' यावदशन्देन 'चितिए पत्थिर कप्पिए मणेोगए संकप्पे' इत्येतेषां संग्रह:चिन्तितः प्रार्थितः कल्पितः, मनेागतः संकल्पः, तत्र चिन्तितः = एवं करणरूपेण और शरीर में संघट्टन हो जाता (अप्पेगइया ओलंर्डेति ) कितनेक उसके ऊपर से होकर निकल जाते (पोलेंडेंति) कितनेक बार बार उसके उपर मे निकल जाते । (अप्पेगइया पायरयरेणुमंडियं करेंति) कितनेक अपने पैरों की वृलि से उसे धूमरित कर देते । ( एवं महालिय चणं स्यणि मेहे कुमारे पो संचाes aणम अच्छि निमीलित्तए) इस प्रकार वह कुमार एक क्षण भी उस महती रात्रि में निद्राधीन नहीं बन सका (अएणं तस्स मेहस्स कुमारम्स अयमेयास्वे अज्झत्थिए जाव समुप्पज्जित्था ) तब उस मेघकुमारको इस प्रकार का यह आध्यात्मिक, चिनिन, प्रार्थित, कल्पित, मनोगत संकल्प उत्पन्न हुआ । आध्यात्मिक शब्द का अर्थ आत्मा में हुआ ऐसा है । चिन्तित आदि जो ये संकल्प के और अन्य विशेषण यहाँ टीकाकारने लिखे वे सूत्र में यावत् शब्द से गृहीत किये हुए हैं । 'मैं इस प्रकार करूगा ' इस तरह जो ऐसा करूं इस रूप से हृदय में स्थापित किया जाता है वह
-
गडया ओलंडे ति ) सा तेने भोणगीने नीक्ष्णी न्ता ( पोलंडेति ) डेटसा वारंवारतेने भोगाने पर थाने पसार था हुता. ( अप्पेगडया पायन्यरेणरांडियं करेंति) डेंटला साधुयो तेने पोताना पगनी धूणथी भसिन १२ता हता. ( एवं महात्रियं चणं स्यणि मेहे कुमारे णो संचाएइ खणमवि अच्छिं निमीलित ) मा प्रभा भेधभार मे क्षषु पशु ते सांगी शत्रिभा निद्रावश नहि थ यो. (तएण तस्स मेहस्स कुमारम्म अयमेयारूये अज्झ तिथ जात्र ममुपज्जित्था त्योर पछी भेघकुमारने या प्रभाशे आध्यात्मिक, चिंतित, आर्थित, स्थित भने मनोगत सस्य (वियार ) उलव्यो - (आध्याઆત્મિક શબ્દના અર્થ આત્મામાં ઉત્પન્ન થયેલા એવા થાય છે. ચિંતિત વગેરે જે
આ સંકલ્પને માટે બીજા વિશેષણા અહીં ટીકાકારે ટાંકયાં છે તે સૂત્રમાં ‘થાવત્’ શબ્દ દ્વારા ગૃહીત થયાં છે. હું આ પ્રમાણે કરીશ!' આ રીતે જે એમ કરુના
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४७
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका.अ.१स. ३९ मेघमुनेरात ध्यानप्ररूपणम् हृदि स्थापितः, प्रार्थितः अभिलाषा विषयीकृतः, कल्पितः विविधकल्परूपः मनोगतः संकल्पः निश्चयरूपेण स्मृतिपथे निर्धारितः एतादृशो विचारः 'समुप्पजित्था' समुदपद्यत-समुत्पन्न:-एवं खलु अहं श्रेणिकस्य राज्ञः पुत्रः धारिण्या देव्या आत्मजः मेघ मेघकुमार-नामास्मि यावद् उदुम्बरपुष्यवत 'सवणयाए' श्रवणेऽपि दुर्लभः किंपुनदर्शने, 'त' तत् 'जया' यदा 'ण' खल्लु अहम् अगारमध्ये गृहमध्ये बसामिन्यवसं तदा खलु 'मम' मां श्रमणा निर्ग्रन्थाः ‘आढायंति' आद्रियन्ते 'कृतपुण्याय' मितिमन्यमाना मामाहतवन्तः, परिजानन्ति-धर्मपरायणेाऽयमिति परिज्ञानवन्तः, 'सकारेंति' सत्कुर्वन्ति विनी. संकल्प चिन्तित तथा जो अभिलाषा का विषय भूत होता है वह संकल्प प्रार्थित, और जो विषय कल्पना रूप होता है वह संकल्प कल्पित कहलाता है निश्चयरूप से स्मृति पथ में निर्धारित किया गया जो संकल्प होता है वह मनोगत संकल्प कहलाता है। (एवं खलु अहं सेणियस्स रन्नो पुत्ते धारिणीए देवोए अत्तए मेहे जाव सवणाए)मैं श्रेणिक राजा का पुत्र एवं धारिणीदेवी का आत्मज हूँ-मेरा नाम मेधकुमार है। मैं उन्हें नाम से भी उदुंबर पुष्प के समान सुनने के लिये जब दुर्लभ था-नो फिर मेरे दशन की बात ही क्या थी। (तं जयाणं अहं अगारमझे वसामि तया णं मम समाणा णिग्गथा आढायंति, परिजाणंति, सक्कारेंति सम्माणति) में जिस समय घर में रह रहा था उस समय श्रमण निर्ग्रन्थ 'यह बहुत पुण्यात्मा है। इस तरह से मेरा आदर करते थे। 'यह धर्म सेवन में बहुत परायण हैं' રૂપમાં હદયમાં ધારણ કરવામાં આવે છે, તે સંકલ્પ ચિંતિત, તેમજ જે અભિલાષાને વિષય હોય છે તે સંકલ્પ પ્રાથિત અને જે ઘણી કલ્પનાઓના રૂપમાં ઉત્પન્ન હોય છે, તે સંકલ્પ કલ્પિત કહેવામાં આવે છે સ્મૃતિમાં નિશ્ચિતપણે ધારણ કરે स४८५ भनागत स४८५ ४उपाय छे. (एवं खलु अहं सेणियस्स रन्नो पुत्ते धारिणीए देवीए अत्तए मेहे जाब मवणाए ) हुँणुिन पुत्र मने ધારિણી દેવીને અંગજાત છું. મારું નામ મેઘકુમાર છે. હું જ્યારે ઉદ્બરના પુખની જેમ તેમના માટે નામથી પણ સાંભળવામાં દુર્લભ હતી–ત્યારે મારા દર્શનની તે वात शी ४२वी ? (तं जयाणं अहं अगारमज्झे सामि तयाणं मम समणा णिग्गथा आढायंति परिजाणंति, सरकारेंति, सम्माणेति) दुन्यारे घरमां રહેતા હતા ત્યારે શ્રમણ નિગ્રંથ “આ મેટે ચુણ્યાત્મા છે”આ રીતે મારે આદર કરતા હતા. “આ ધમ સેવામાં બહુ જ પસયણ છે” આ રીતે મને જાણતા હતા આ બહુ જ નમ્ર છે” આમ જણને સારા સત્કાર કરતા હતા. “આ સદગુણેથી
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४८
ज्ञाताधर्मकथासूत्रे सेाऽयमिति सत्कृतवन्तः, 'सम्माणति' सम्मानयान्त='सद्गुणम पन्नाऽय' मितिमत्वा सम्मानितवन्तः, 'अट्टा' अर्थान् मोक्षकारणीभूतान् सम्यग्दर्शनादीन् 'हेअई' हेन, तत्र हेतवः प्रतिज्ञाहेतु दृष्टांतापनयनिगमनरूपपंचावयववाक्यरूपाः तथाहि-'संयमग्रहणं समुचितमिति प्रतिज्ञा, 'सकलकर्मक्षयकारक हेतुत्वा' दितिहेतुः, 'तीर्थकरादिव'दिति दृष्टान्तः, यद् यन्मोक्षहेतुत्वं तत्तन्मो
क्षाथिभिराचरणीय यथा प्रशामसवेगादिकं, तथा च "भवतः संयमग्रहणमुचित' मित्युपनयः, तस्मात् मासहेतुत्वाद् भवतः सयमग्रहणमावश्यकामातइस प्रकार से मुझे जानते थे 'यह वडा विनीत है' ऐमा जान कर मेरा मस्कार करते थे। यह मदृगुणों से संपन्न हैं 'ऐसा मान कर लेग मन्मान करते थे(अट्ठाई हेऊई पसिणाई कारणाई वागरणाई आइक्खंति इटाहि कंतार्डि वगृहि आति. सलवेति) अर्थोंकों हेतुप्रोको, प्रश्नोकों, कारणोंकों व्याकरणांका, स्पष्ट करते थे और इष्ट,, कांत वाणियो से मुझसे आलाप करते थे सलाप करते थे। साक्ष के कारणभृत सम्यग्दर्शन आदिगुण यहाँ अर्थपन से ग्रहण किये गये है। तथा प्रतिज्ञा हेतु उदाहरण उपनय एवं निगमन ये अनुमान के पंचावयवहेतुपद से। मतलब इसका यह है कि मेघकुमार अपने मन में यह विचार कर रहे है कि मे गृहस्थावस्था में जब था तो माधुजन मुझ से यह कहा करते थे कि 'तीर्थकरादिको की तरह आपको संयमका ग्रहण करना सकलकर्मी के क्षयका कारक होने से उचित है। जो२ सकल गार्मो के क्षय कराने में हेतुभूत होता है वह२ मोक्षाधियां हारा आवश्य आचरणीय होता हे असे प्रशामसंवेग आदि भाव थुत छ" 24TH caegीने मा सन्मान ४२ता ता (अट्ठाई हेजई पासिणाई कारणाट वागणाइ आइक्वंति इटाहिं कंनाहिं वग्गृहि आलति संलति) અર્થોનું હતુઓનું, પ્રફનોનું, કારણોનું, સારી છીતે સ્પષ્ટીકરણ કરતા હતા ઈષ્ટ અને કાર વચનથી મારી સાથે આલાપ કરતા હતા, સલાપ કરતા હતા (મોક્ષના કારણભૂત સમ્યગ દર્શન વગેરે ગુણ અહીં અર્થપદ વડે ગ્રહણ કરવામાં આવ્યા છે) તેમજ પ્રતિજ્ઞા, હેતુ, ઉદાહરણ અને નિગમના અનુમાનના આ પચાવયવ હેતુપદ વડે મતલબ એ છે કે મેઘકુમાર પિતાના મનમા-આ પ્રમાણે વિચાર કરી રહ્યા છે કે ૬ ગૃહસ્થ અવસ્થામાં ત્યારે હતા ત્યારે સાધુજને મને કહેતા હતા કે “સઘળા કને વિનાશ (ક્ષય) કરનાર હોવાથી તીર્થકર વગેરેની જેમ તમારે સયમ પાળવો ચિન છે. જે સઘળા કર્મોને લય કરવવામાં કારણભૂત હોય છે. તે મોક્ષની અભિલાષા રાખનારાઓ દ્વારા ચેકસ રીતે આચરણ કરવા યેવ્ય દેય છે જેમ પ્રથમ
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________
नगारधर्मामृतवर्षिणीटीका अ. १ ३९ मेघ मुनेरार्त्तध्यानप्ररूपणम्
४४९
3
निगमनम्, तान् 'पासणाइ' प्रश्नान्-तत्वजिज्ञामा परिज्ञानलक्षणा: प्रश्ना. यथा 'किमाहबधनं भगवान् किं ज्ञात्वा बीडयेत्' इति तान्, अत्र - अर्थहेतु प्रश्नशब्दानामापत्वात् नपुंसकत्वं, कारण इ' कारणानि कार्याऽव्यवहितपूर्वक्षणवृत्तिरूपाणि तानि चतुदशगुणस्थानवर्त्ययेागिकेवलिनां मोक्षगमनं प्रतिशैलेइयवस्था स्वरूपादीनि 'वागरणाई' व्याकरणानि=व्याक्रियन्ते प्रश्नानन्तरमुत्तरतयाभिधीयन्ते निर्णयरूपेण इति व्याकरणानि कृतप्रश्नस्योत्तररूपाणि तानि 'आइक्खंति' आख्यान्ति=मां कथयन्तिस्म, इष्टाभिः कान्ताभिः वाग्भिः 'आलवेति' उसी तरह सकल संयम भी ऐसा ही है अतः यह आपको ग्रहण करना उचित है। इस प्रकार के इस कथन में प्रतिज्ञादि पचावयवों का स्पष्टीकरण किया है कारण और प्रश्नो का अच्छी तरह से स्पष्टीकरण करते थे। 'इसका भाव इस प्रकार है-जब मुझे किसी तत्र को जानने की इच्छा होती श्री - अथवा - यह किस तरह सेजानकर करना चाहिये ऐसा उस तन्त्र को जानने का भाव उत्पन्न होता था - 'जैसे भगवान् ने बंध का क्या स्त्ररूप कहा है, और उसे मोक्षभिलाषी को किस तरह जानकर अपनी आत्मा से हटाना चाहिये' तो इस रूप के प्रश्नों का तथा कार्य के अव्यव हित पूर्वक्षणवर्ती कारणों का - जैसे चौदहवें गुणस्थान में रहे हुए अयोग केवलियों को मोक्षगमन के प्रति शैलेशी अवस्था कारण होती है तथा भरनो के बाद उनके निर्णीतरूप से दिये गये वडा समाधान से जो स्पष्टीकरण थे वे बडे सुन्दर और मधुर भाषा में होते थे । સવેગ વગેરે ભાવ છે, તેમજ સકલ સંયમ પણ એવે જ છે એટલા માટે તમારે આ સયમ સ્વીકારવેશ ઉચિત છે આ રીતે આ કથનમાં પ્રતિજ્ઞા વગેરે પચાવયવાને સ્પષ્ટ કરવામા આવ્યા છે. કારણ અને પ્રશ્નાના સારી રીતે સ્પષ્ટીકરણ કરતા હતા એના અર્થ એ છે કે જ્યારે મને કાઇપણ તત્ત્વને જાણવાની ઈચ્છા થતી હતી અથવા આ કેવી રીતે જાણીને કરવું જોઇએ. એવા તે તત્ત્વને જાણવાના ભાવ ઉત્પન્ન હાય છે. દાખલા તરીકે ભગવાને ધનુ' સ્વરૂપ શુ ખતાવ્યુ છે. અને મેાક્ષની ઈચ્છા રાખનારા માણસને કેવી રીતે જાણીને પેાતાના આત્માથી કર્મ દૂર કરવા જોઈએ ” આ જાતના પ્રશ્નાના, તેમજ કાર્યના અવ્યવહિત પૂર્વક્ષણુવી કારાના જેમ કે ચૌદમા ગુણસ્થાનમાં રહેતા અયેાગ કેવલીએને મેક્ષ મેળવવા માટે શૈલેશી અવસ્થા કારણ હોય છે, તેમજ પ્રશ્ના પછી તેમના નિીત રૂપે આપવામાં આવેલા સમાધાન રૂપમાં વ્યાકરણાના ઉત્તરા તેમના તરફથી અહુ જ સરસ મધુર ભાષામાં મળ્યા હતા જ્યારે કાઈ વાત મને સમજાતી ન હતી અથવા સમાએલા
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५०
झानाधर्म कथानमत्र आलपन्ति सकृत् , 'संलति' सल ति पुनः पुनः, 'जप्पमई च णं' यत्प्रभृति च खलु, यदा-यस्मिन् समये अहं मुण्डा भूत्वा अगारादनगारितां प्रव्रजितः, तत्प्रभृति खलु मां श्रमणा निग्रन्थाः नाद्रियन्ते यावन्नो संलपन्ति 'अदुत्तरं चणं अनन्तरं च बलु अधुना पूर्वरात्रापररात्रकालसमये वाचनाद्यर्थ गच्छता निर्गच्छना श्रमणनिर्ग्रन्थानां तीबदुःखजनके स्तादि संघहादिभिश्च यावन्नशकामि नेत्रं निमीलयितु, 'तं से य खलु तच्छ्रेयः खलु मम ‘पाउप्पभायाए' जब में नहीं समझता था-अथवा ममत्राये हुए विषय को भूल जाता था नो वे मुझे वार२ समझाया करते थे । (जप्पभिइ च णं अह मुडे मवित्ता अगागो अणगारियं पश्यटए तापमिड च णं मम समणा नो आढायंति जाव नो गंलति) परन्तु अब तो बह बात नही रही है- मैं जिस दिन से मुडित हो कर अगार अवस्था से इस अनगार अवस्था में दीक्षित हुआ है उस दिन से ये समस्त श्रमण जन न मेगे आदर करते है, न बोलते हैंन संचाप करते हैं (अनुत्तरं च णं मम समणा निग्गंधा) तथा दूसरी बात एक और मेरे लिये यह हुई है कि ये श्रमण जन (राओ पुत्ररत्तावरत्त काल ममयंसि) जव रात्रि के पूर्व भाग में और पश्चाद्भाग में (वायणाए पुन्छणाए) याचना पृच्छना (जोव महालियं च णं रत्ति नो संचाएमि अच्छिमिमीलावेत्तण) आदि के लिये यहां से होकर निकलते हैं और आते हैं तो उनके तीव्रतर दृग्वजनक इम्तादि के संघटन से मेरी इतनी बडी यह गत विना निद्रा के ही निकल जाती है-मै इस स्थिति में एक पल भर के लिये भी आग्च की पलक नही पा सकता है। (तं सेयं વિષયને હું ભૂલી જતો હતો ત્યારે તેઓ મને વારંવાર સમજાવતા રહેતા હતા, (जमिह च ण ग्रह मुंडे भवित्ता अगारात्री अणगारियं पन्चइए तप्प भिड च णं मम ममणा नो आढायंति जाब नो संलति) ५२न्तु व ते पात કયા રાહી હું જે દિવસથી મુડિત થઈને અગાર અવસ્થાથી આ અનગાર અવસ્થામાં દીક્ષિત થયે છુ તે દિવસથી આ બધા શ્રમણજન મારો આદર કરતા નથી, મારા साथ मारता नया सा५ ५९ ४२ता नथी (अत्तर च ण मम समणा निग्गंधा) तभका ll पात मारे भाटे मा पर छ श्रमान (राओ पुचरत्नावरत्तकालसमयमि)त्यारे बिना पूर्वलामा गनेशविना पा सागमा (वायगाए पुन्छणाए) पाना मने पृछना (जावमहालियं च ण रत्तिनो संचाएमि अच्छि निमीलाबत्तए) पोरेन भाटे मी ने पा२ नीजे छ भने महाરથી અંદર આવે છે ત્યારે તેમના હાથપગની કઠણ સ ઘટ્ટન (અથડામણુ) થી મારી આટલી બધી મેટી રાત્રિ નિદ્રા વગર જ પસાર થઈ જાય છેઆવી પરિસ્થિતિમાં 5 मिनिट भाटे पाच निद्रा शत नथी. (तं सेयं खलु मम कल्लं
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका अ १ स. ३२ मेघमुनेरातध्यानप्ररूपणम् प्रादुष्प्रधातायां किंचित्प्रकाशयुक्तायां ग्जन्यां यावत्तेजसा ज्वलति-उदिते सूर्य इत्यर्थः, श्रमणं भावन्तं महावीरमापृच्छय पुनरपि अगारमध्ये वस्तुमितिकृत्वा-इति मनसि अवधार्य एव संप्रेक्षते पर्या लोचति विचार यतीत्यर्थः, संप्रेक्ष्य 'अदुवासट्टमाणसगए' आत दुःखात-वशातमानसगतः, तत्र-आतम् = आतध्यानगतं दुखात दुःग्वपीडितं, वशान नवदीक्षिात्वेन साबुहस्तसंघटनादिरूप.न् परीषहान् सोढुमसमर्थत्वात् खेदवशेन आत उपकुलं मानसं चिशं गतः-प्राप्तः, सयमपालने विचलितचित्तवान् इत्यर्थः, अतएव 'निरयपडिरूवियं' निरयप्रतिरूपिकां नरकसदृशीं संयमारतिजनितदुःखसाधात तां 'रयणि' रजनीं रात्रि क्षपयति व्यत्येति आपयित्वा 'कलं' कल्ये, द्वितीयदिवसे, "पाउप्पभायाए' प्रादुःप्रभातायां संजातमभाताया सुविमलायां सुप्रकाशवत्यां रजन्या-राव्यवसानसमये इत्यर्थः, यावत् तेजसा ज्वलतिउदिते मर्ये सकलखलु मम कल्लं पाउपभायाए रयणीए जाच तेयसा जलते समणं भगवं महावीरं आपुच्छित्ता पुणरवि अगारमज्झं बसित्तए) अतः मुझे अब इसी में अच्छा है कि मै रजनी के प्रभात प्राय: होने पर और सूर्य के उदित होने पर श्रमण भगवान महावीर से पूछ कर पुनः अपने घर में रहूँ। (ति कट्ट एवं संपेहेड) इस प्रकार मेघकुमारने अपने मन में विचार किया। (संपेहित्ता अट्टदुहवसदृमाणसगए) विचार करके आर्तध्यान से युक्त दुःख से पीडित और नवीन दीक्षित होने के कारण साधुओं के हस्तादि संघटन से उत्पन्न परीपहों को सहन करने में असमर्थता की वजह से खेद व्याकुल मन वाले उस मेघकुमारने (णिरयपडिवियं च णं तं रयणि ख वेइ) संयम में अरति भाव को उत्पन्न करने के कारण नरक जैसी उस रात्रि को जिस किसी प्रकार से समाप्त किया। (खवित्ता कल्ल पाउप्पभायाए रयणीए जाव तेयसा जलंते समणं भगवं महावीरं आपुच्छित्ता पुणरवि अगारमज्झ वसित्तए) मेटो भाडित भने मामा हेपाय છે કે રાત્રિ પસાર થાય અને ભગવાન સૂર્ય ઉદય પામે ત્યારે ભગવાન મહાવીરને पूछीन री पातान! घरमा २९. (तिकट्ट एवं संपेहेइ) २ शते भेभारे पाताना भनभ विया२ ४य (संपेहित्ता अदुहवसदृमाणसगए) विद्यार કરીને આધ્યાનથી યુક્ત, દુખથી પીડાએલ, નવીન દીક્ષિત હવાને લીધે સાધુએના હાથ વગેરેની અથડામણથી ઉત્પન્ન પરીષહેને સહન કરવામાં અસામર્થ્યને सीधे ई युटत तमना व्याण मनवा मेघमारे (णिरयपडिरूवियं च णं तं रयणि खवेइ ) सयभमा मतिमा उत्पन्न ४२वा पहल न२४ वी ते त्रिने
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५२
ज्ञाताधमकथासूत्र भाण्डोपकरणं गृहीत्वाऽसोमेघमुनियंत्रैव श्रमणो भगवान् महावीरस्तत्रैशेपागच्छति श्रमण निर्ग्रन्थहस्तसंघट्टादिजनितखेदेन विचलित संयमाराधननिश्चयं पुनरपिगृह. स्थावासनिवासाङ्गीकारविचार च निवेदयितुं समायातीत्यर्थः। उपागत्य त्रिकृत्वः आदक्षिणां करोति कृत्वा वन्दते-भगवन्तं स्तौति नसंस्यति पश्चाङ्ग नमनपूर्वकं प्रणमति, वन्दित्वा नमस्थित्वा यावत् पर्युपास्ते सेवते ॥मू. ३९॥
सृलम्-तएणं मेहाइ समणे भगवं महावीरे मेहं कुमारं एवं वयासी से णूणं तुमं मेहो । राओ पुठवरत्तावरत्तकालसमयंसि सम. णेहिं निग्गंथेहिं वायणाए पुच्छणाए जाव महालियं च णं राइं णो संचाएसि मुत्तमवि अच्छि निमिलावेत्तए, तएणं तुब्भं मेहा! इमे एयारूवे अज्झथिए समुपजित्था-जया णं अज्झथिए समु. पजित्था-जया णं अहं अगोरमज्झे वसामि तया णं मम समणा निगंथा आढायंत्ति जाव परियाणंति, जप्पभिइं च णं मम समणा णो
आढायंति जाव नो परियाणंति अदुत्तरं च णं मम समणा णा आढायंति जाव परियाणंति, पव्वइए, तप्पभिई चणंमुंडे भवित्ता अगा. राओ अणगारियं पव्वइए, तप्पभिई च णं मम समणा णो आढापाउप्पभायाए सुविमलाए जाव तेयसा जलते जेणेव समणेभगवं महावीरे तेणामेव उवागच्छद) समाप्त कर फिर वे प्रातः कालः होते हो मुर्य के उदित होने पर जहां श्रमण भगवान महावीर थे वहां गये । (उवागच्छित्ता तिक्सुत्तो आयाहिणपायाहिणं करेड, करिता बंदइ नममइ वदित्ता नममित्ता जान पज्जुवासड) जाकर उन्होंने तीन वार प्रभु को आदक्षिण प्रदक्षिण पूवक बंदना कर नमस्कार कया-वंदना नमस्कार करके फिर उनकी सेवा करने लगे। ।मत्र ३९।। मा भुवीथी पसार २ (खवित्ता कल्ल पाउपभायाए मुविमलाए रयणी जाव नेयसा जलंते जेणेव समणे भगवं महावीरे तेणामेव उवागच्छट) पसार ४शन सवार थता । सूोहय यतां यां श्रभY सावान महावीर छुता, त्या गया (उवागच्छित्ता निवखुत्ता आधाहिणपायाहिणं करेइ, करिना चंदह नमंसह वंदित्ता नमसित्ता जाव पज्जवासइ) त्याने तेथे त्र
પ્રભુની આદક્ષિણ પ્રદક્ષિણ પૂર્વક વદના કરી અને નમસ્કાર કર્યા વંદના અને નમસ્કાર કરીને પછી તેમની સેવા કરવા લાગ્યા છે. સૂત્ર “૩૯”
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५३
सू. ४० मेघमुनेहस्तिश्रववर्णनम् यंति जाव नो परियाणंति अदुत्तरं च णं समणा निग्गेथाराओ अप्पेगइया वायणाए जाव पायरयरेणुगुंडियं करेंति, तं सेयं खलु मम कल्लं पाउप्पभायाए रयणीए लमणं भगवं महावीरं आपुच्छित्ता पुणरवि अगारमझे आवसित्तए त्तिक? एवं संपेहेसि, सपेहित्ता अदृदुहट्टवसहमाणसे जाव रयणिं खवेसि, खवित्ता जेणामेव अहं तेणामेव हब्वमागए ! से णूणं मेहा ! एस अहे समटे!, हंता अढे समटे, एवं खलु मेहा ! तुमं इओ तच्चे अईए भवग्गहणे बेयडगिरिपायसूले वणयरेहि णिव्वात्तय णामधेजे, सेते संखतलविमलनिम्मलदहिघणगोखीरफेणरयणियरप्पयासे सत्तुस्सेहे णवायए दसपरिणाहे सतं. गपइट्रिए, सोमे, सुसुंठिए संमिए सुरूवे पुरओ उदग्गे समूसियसिरे सुहालणे पिटुओ वराहे अइयाकुच्छी, अच्छिद्दकुच्छी अलंबकुच्छी पलंबलंबोयराहरकरे धगुपट्टागिइ विसिटुपुट्टे अल्लीणपमाणजुत्तवयपीवरगयावरे अल्लीणपमाणजुत्तपुच्छे पडिपुन्न सुचारुकुम्मचलणे पंडुरसुविसुद्धनिद्धणिरुवहयविसइणहे छदंते सुमेरुप्पभे नामं हत्थिराया होत्था, तत्थ णं तुमं मेहा ! बहूहिं हत्थीहिय हत्थीणियाहि य लोट्टएहि य लोहियाहि य कलभेहि य कलभियाहि य सद्धिं संपरिवुडे हथिसहस्सणायए देसए पागट्टी पटवए जूहवई विंदपरिवडए अन्नेसिं च बहणं एकल्लाणं हथिकलभाणं आहेबच्चं जाव विहरसि, तएणं तुमं मेहा ! णिचप्पमते सइ पललिए कंदप्परई मोहणसीले अवितण्हे कामभोगतिसिए बहूहि हत्थाहि य जाव संपरि वुडे वेयवगिरिपायमूले गिरीसु य दरीसु य कुहरेसु य कंदरासु य उज्झरेसु य निज्झरेसु य विवरेसु य गड्ढासु य पल्ललेसु य चिल्ललेसु य कडयेसु य, कडयपल्ललेसु य, तडीसु 4 वियडी सुय टकेसु य कूडेसु
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________
माता कथासूत्रे
22
य, सिहरे व पसारेसु य मंचे व काणणेस य वणेसु वणसेंडस बणगई नदीसु नदीकच्छे सु जूहेसु संगमेसु य व बावीस य पोक्ग्वरिणीसु च दीहियासु य गुंजा लियासु य सरेसु सरपंतियासु य सरसर पंतियासु च वणयर एहिं दिन्नवियारे वह हिं हत्थी हिजाब सहि सपरिबुडे बहुविहतरुपल्लव पउरपाणियतले निए निविग्गे सुहं सुहेणं विहरसि ॥ सू० १०॥
टीका -- 'पण मेहाह' इत्यादि । ततस्तदनन्तरं खन्तु 'हाइ' हे मेव ! इति कोमलसवोधनं कृत्वा श्रमणी भगवान महावीरः सैवकुमारम् एवं= वक्ष्यमाणप्रकारेण श्रवादीत 'से' अथ नूनं निश्चयेन त्वं हे मे 1 'राओ' रात्र प्रवेशवारात्रकालम=मध्ये श्रमणेनिग्रन्यैवचनार्थ मच्छनार्थ परिवर्तनाचे मनुयोगचिन्तार्थ यावत् 'महालियं चणं गई' महत्यांच राणां संचामिचि अच्छि निमिलावेनए' नो शन्कोति मुहूर्त
'नए सेहा समणे इत्यादि ।
टीकार्य - (ग) इस के बाद (महा) हे मंत्रकुमार ! इस प्रकार कोमल आमंत्रण करते हुए (ममणे भगवं महावीरे) श्रमण भगवान् महाचीने (मेह कुमार) मेवकुमार से ( एवं नायामी) इस प्रकार कहा ( से पूर्ण तुम मेहा | गओ पुचरतारतकालसममि) दे मंत्र । तुम रात्रि के पूर्व भाग में और पाज्ञाग में (ममणेहि गिगंधेर्हि) श्रमण निर्गन्धों द्वारा (बायगाए पुच्छा जान महालियंचगणी संचासमुत्तमविच्छि निमिलावेन) वाचना पृच्छना आदि के निमित्त आने जाने पर उनके
टीअर्थ --- ( नाणं) न्यारा ( महाई ) " हे भेघटुभार!" मा लतना मधुर भाषनश्री ( समणे मरावं महावीरे ) श्रमलु भगवान महावीरे ( मेहं कुमारं ) भेटुभरिने ( एवं व्यासी) या प्रमा रात्री पुच्चरत्तावत्तकालय मयंसि ) ऐ मेघ ! शत्रिना चालाना लागभा (ममणेहि निसांचेहि ) श्रभानु निर्थयों द्वारा ( वायणाए पुच्छणाए जाय महालियंच गईणो संचासि मुहुत्तमात्र अच्छे निमिलावेन) ना वगेईना भाटे गावचा स्वाथी तेभना साथण वगेना
( से पूर्ण तुमं सेहा ! पूर्व भागभा भने
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५५
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका अ० १ सू० ४० मेघमुने र्हस्तिभववर्णनम्
मपि अक्षि= नेत्र निमीलयितुम्, क्षणमात्रमपि निद्रां मातुमसमर्थो जातोऽसीत्यर्थः, ततः खलु तर हे मेघ ! अयमेतद्रूपः आध्यात्मिकः यावत् मनोगतः संकल्पः समुदपद्यत कीदृशः म संकल्प इत्याह- 'जयाणं' इत्यादि - यदा खलु अहं अगारमध्ये=गृहमध्ये = वसामि तदा खलु मम श्रमणा निर्ग्रन्था आहायंति जाव परियाणंति' आद्रियन्ते यावत् परिजानन्ति यत् प्रभृति - खलु सुण्डो भूत्वा श्रगारतोsनगारितां प्रव्रजितः, तत्प्रभृति च खलु 'मम' मां श्रमणा निर्ग्रन्थाः 'णो दायंति जात्र तो परियागंति' नो आद्रियन्ते यावत् नो परि जानन्ति । 'अदुत्तरं च णं' - अनन्तरं च खलु 'अदुत्तरम्' इति श्रव्ययं, देशीयः शब्द आनन्तर्यार्थिरुः । श्रमणानिर्ग्रन्या रात्रौ 'अप्पेगइया' अप्येकके- केचन, वाचनार्थं यावत् पादरजो रेणुगुण्ठितं = चरणधूलिपुञ्जेन संलिप्तं कुर्वन्ति, 'तं' तव कर चरण जन्य संघट्टन आदि से एक मुहूर्त भी आँख झपकाने के लिये समर्थ नहीं हो सके हो । (तरणं तुभं मेहा: इमेयारूवे अज्झथिए समुपजिन्था) इस लिये तुम्हें इस प्रकार का आत्मगत विचार उप्तन्न हुआ है ( जया णं अहं आगारमज्ज्ञे वसामि तथा णं सम समणा निग्गथा आढायंति जाव परियाणंति) कि जब मैं घर में रहता था तब श्रमण निर्ग्रन्थ मेरा आदर करते थे-सत्कार करते थे- मुझे जानते थे आदि२ । (जप्पभिचणं मुडे रूविता आगाराओ अणगारियं पव्वइए) परन्तु जब से मैं मुण्डित होकर गृहस्थावस्था से माधु अवस्था में दीक्षित हुआ हूँ (तपचि णं मम समणा णो आहायति जात्र नो परियाणंति) तब से ये श्रमण न तो मेरा आदर करते हैं और न सुझे जानते है । (अनुत्तरं च णं समणा निग्गथा राओ अप्पेगइया वायणाए जात्र पायरयरेणुकुंडियं करेंति)
स घट्टन वजेरेथी मेटु क्षणु भक्षु निद्रावश थया नथी. (तपणं तुब्भं मेहा ! उभे यावे अशात्थए समुपज्जित्था ) भेटला भाटे तमने आ लतनो विचार उत्पन्न थयो छे. ( जायाणं अहं आगारमज्झे वसामि तयाणं मम समणा निरगंधा आढायंति जात्र परियाणंति ) न्यारे हुं घेर रहे तो हतो त्यारे શ્રમણ નિગ્રંથ મારો આદર કરતા હતા, મારો સત્કાર કરતા હતા, મને જાણતા હતા वगेरे ( जप्पभिई च णं मुंडे भवित्ता आगाराओ अणगारियं पत्रइए ) પરન્તુ જ્યારથી હું મુક્તિ થઈને ગૃહસ્થ મટીને સાધુ અવસ્થામાં દીક્ષિત થયા છું. (तप्पभि चणं सम समणा णो आढायंति जाव नो परियाणंति ) त्यास्थी या श्रभो भारो याहर उरता नथी, अने भने लघुता नथी. ( अनुत्तर चणं समणा निग्गंथा राम्रो अपेगइया वायणाए जाव रयरेणुगुंडियं करेंति )
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________
ज्ञाताधर्म कथाङ्गसूत्रे श्रेयः खलु मम कल्य-द्वितीयदिवसे प्रादुःप्रभाताया रजन्यां श्रमण भगवन्तं महावीरम् आपृच्छश पुनरपि अगारमध्ये आवस्तुम-निवासं कर्तुम, इति कृत्वा, एवं संपेक्षसे विचारयसि सप्रेक्ष्य 'अट्टदुहवसदृमाणसे' आर्त-दुःखार्तम्-आर्त व्यानोपगतं, दुःखात दुःखपीडित, वशात-नवदीक्षितत्वेन साधुहस्तसंघटनादिरूपान् परीपहान् सोढुमसमर्थत्वात् खेदवशेन आत-व्याकुल मानसं यस्य सः, संयमपालने विचलितचित्त इत्यर्थः, यावद् रजनी क्षपयसि, क्षपयिन्या प्रभाते जाते सूर्योदयानन्तरं यत्रैवाह तत्रैव हव्यं शीघ्रम् आगतःअसि, अथ नूनं हे मेघ ! एप अर्थःसमर्थः ? 'हन्त' इति उक्तार्यस्वीकारबोधकमव्यम्, हे भगवन् ! अयमर्थः समर्थः, उन्युत्तरमहायि मेधेन । अथ मेघमुनि संयमार,धने स्थिरीकर्तुं तस्य पूर्वतृतीय भवं वर्णयन् भगवानाह-एवं खलु मेहा' इत्यादि। हे प्रत्युत ये श्रमण निर्ग्रन्थ रात्रि में वाचना आदि के निमित्त जब आते जाते हैं तो इनमें से कितनेक साधजन मुझे अपने चरणों की धूलि स धूमरित करते हैं (तं सेयं खलु मम कल्लं पाउप्पभयोए रयणीए समणं भगवं महागीरं आपुच्छित्ता पुणरवि अगारमज्झे आसित्तए त्तिकर एवं संवेहेमि) तो अब मैं रजनी के प्रभात प्राय होने पर श्रमण भगवान् महावीर से पूछकर पुनः अगारावस्था संपन्न हो जाऊ-इसी में मेरी भलाई है इस प्रकार तुमने विचार किया है और ( संपेहिता अनुहट्टरसट्टमाणमागसे जाव रयणि खवेसि-~-ववित्ता जेणामेव अहं तेणा मेच हन्धमागए) ऐसा विचार कर आत दुःखात एवं वशात मन होकर तुमने रात्रि को समाप्त किया है और प्रभात होते ही तुम जल्दी से मेरे पास आये हो--( से गणं मेहा ! एम अट्टे समटे. हंता अढे समझे, પ્રત્યુત (ઉલટા) આ શ્રમણ નિર્ચ રાત્રિમા વાચના વગેરેને માટે અવર જવર કરે છે, તે એમનામાથી કેટલાક સાધુઓ મને પિતાના પગની ધૂળથી ધૂળ યુક્ત કરે છે. (त सेयं ग्बट मम कल्लं पउप्पभयाए रयणीए समणं भगवं महावीर आपुच्छित्ता पुणवि अगारमझे आवसित्तए त्तिक एवं संपेहेसि ) तो હવે સવાર થાય ત્યારે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરની આજ્ઞા મેળવીને ફરી હું અગારાવસ્થા સંપન્ન થઈ જાઉ આમાં જ મારું હિત છે. આ રીતે તમે વિચાર કર્યો छ भने ( संपेहिता अ वमट्ठमाणमोणमे जाव रयणि खवेसि-खवित्ता जेणामेव अहं तेणामेव हव्यमागए ) 20 शते विन्या२ ॐशन मात, मात અને વશાત મનવાળા થઈને તમે રાત્રિ પસાર કરી છે અને પોઢ થતાં જ જલદી तभे भाई पाले माया . (से मेला! एस अढे समठे, इंना अटे
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५७
अनगारधर्मामृतवर्पिणी टीका.अ १स. ४ मेघमुनेहस्तिभववर्णनम् मेघ 'खलु' निश्चयेन ‘एवं' वक्ष्यमाणरीत्या त्वम् 'इओ तच्चे अईए भवग्गहणे' इतस्तृतीये अतीते भवग्रहणे इतः अस्माद्वर्तमानभवात् तृतीयेऽतीते-गते भवग्रहणे-गजजन्मनि 'वेय गिरिपायमले' वैताढयगिरिपादमूले वैताढय गिरेरधेभिागस्य समीपे 'वनयरेहिं' वनचरैः भिल्लपमुखैः, 'णिव्यत्तिय णामधेज' निर्वतितनामधेयः-निवर्तितं कृतं 'सुमेरुप्रभ' इति नामधेयं यस्य स तथा, स सुमेरुप्रभनामको हस्ती, कीदृश इत्याह-'से ते' इत्यादि । श्वेतवर्णकः, 'संखतल उज्जलविमलनिम्मलदहिधण-गोखीरफेणरयणियरप्पगासे' शंखतलोज्वलविमलनिर्मलदधिधनगोक्षीर फेनरजनिकरप्रकाशः, तथा पुनः कीगः 'सत्तुस्से हे' सप्तोत्सेधः सप्तहस्तप्रमाणोच्छितशरीरः एवं खलु मेहा तुमं इओ तच्चे अईए भवग्गहणे वेयगिरिपायमले वणयरेहिं णिव्वत्तिय--णामधेज्जे ) हे मेघ ! यही बात है न ? तब मेघ कुमारने कहा--हां भगवान् ! यही बात है। अब भगवान् मेघकुमार को संयम में स्थिर करने के लिये उसके पूर्व के तीसरे भव का वर्णन करते हुए कहते हैं हे मेघकुमार ! तुम आज से अतीत तीसरे भवमें हाथो की पर्याय में था। और वैताढयगिरि के नोचे भाग के समीप में रहता था। वहां वनचरों में तुम्हारा नाम सुमेरुप्रभ था। ( सेते संख तल - विमल - निम्मल - दहिधण - गोखीर फेणरयणीयरप्पयासे- सत्तस्सेहे णवारए दसपरिणाहे सनंगपइटिए सोमे सुसंठिए संमिए) तुम्हारा वर्ण सफेद था शंखतल के समान, उञ्जक्ल, विमल, निर्मल दधी के समान शरत्कालीन मेघ के समान गाय के दूध के फेन के समान. तथा चन्द्रमा की किरणों के समान तुम्हारा प्रकाश था सात हाथ की ऊँचाइ का सम?, एवं खलु मेहा तुमं इओ तच्चे अईए भवग्गहणे वेधगिरिपायमूले वणयरेहि णिवति य णामधेज्जे ) मेध ! २० पात छ । १ त्यारे મેઘકુમારે કહ્યું “હા ભગવદ્ ! એ જ વાત છે” ત્યાર બાદ શ્રમણ ભગવાન મહાવીર મેઘકુમારને સંયમમાં સ્થિર કરવા માટે તેના પહેલાંના ત્રીજા ભવનું વર્ણન કરતાં કહેવા લાગ્યા કે હે મેઘકુમાર ! તમે આના પૂર્વે ત્રીજા ભવમાં હાથીના પર્યાયમાં હતા, અને તમે વિતાઢયગિરિનાં નીચલા ભાગની પાસે રહેતા હતા ત્યાં वनयरोमा तभा३ नाम सुभे३५म तु. (सेते संखतलविमलनिम्मलदहिधणगोखीरफेणणियरप्पगासे सत्तुस्सेहे, णवायए दस परिणाहे सत्तंगय पडटिए सोमे सुसठिए संमिए) तमा। २ स हतो, शमतसनीम 6.4લ વિમલ, નિર્મલ, દહીંની જેમ, શરકાલના મેઘની જેમ ગાયના દૂધના ફીણની જેમ તેમજ ચન્દ્રના કિરણની જેમ તમારો પ્રકાશ હતો. સાત હાથની ઊંચાઈને
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५८
शाताधर्म कथासूत्रे 'नवायए' नवायतः नवहस्तप्रमाणाऽऽयोमः ‘दसपरिणाहे' दशपरिणाहः दशहस्तप्रमाणो मध्यभागे इत्यर्थः 'सत्तंगपइढिए' सप्तोङ्गप्रतिष्ठितः, तत्र सप्ताङ्गानि-चत्वारश्चरणाः, शुंडादण्डः, पुच्छो, जननेन्द्रियं च, एतानि प्रति ष्ठितानि शुभानि यस्य स तथा 'सोमे' सौम्यः भद्राकृतिः 'सुसठिए' मुसस्थितः प्रशस्तसंस्थानयुक्तः, तथा 'संमिए' सम्मितःप्रमाणोपेतागः 'सुरूवे' सुरूपः शोभनशरीरः 'पुरओ' पुरतः अग्रत; अग्रभागे 'उदग्गे' उदग्रः उच्चः 'समूसियसिरे' समुच्छ्रितशिरस्कः उन्नतमस्तकः 'मुहासणे' शुभासनः शुभानि आसनानि स्कंधादीनि यस्य सः 'पिट्टओ वराहे' पृष्टतो वराह : पृष्टतः पश्चाद्भागे वराह इव-मुकर इव पृष्ठप्रदेशे अवनतः, 'अइयाकुच्छी अजिकाकुक्षि अजएव अजिका तद्वत्कुक्षिरुदरं यस्य सः उन्नतोदर इत्यर्थः, 'अच्छिद्द कुच्छी' अछिद्रकुक्षि छिद्रवर्जितोदरः मासेन परिपुष्टत्वात् 'अलंव तुम्हारा शरीर था, नौ हाथ का तुम्हारा आयाम (लंया) था, दश हाथ प्रमाण तुम मध्य भागमें थे, तुम्हारे सातों ही अंग सुप्रतिष्ठित थे--चारों चरण, सूंड, पूंछ, एवं जननेन्द्रिय ये सातों अंग बढे अच्छे थे--तुम्हारी आकृति भद्र थी तुम्हारा संस्थान--प्रशस्त था ( सुरूवे) प्रमाण में जिस अंग की शरीर के अनुसार जैसी रचना होनी चाहिये वैसी ही रचना तुम्हारे प्रत्येक अंग की थी। इसलिये तुम्हारा शरीर बहुत ही मुडौल था। (पुरओ उदग्गे) अग्र भाग तुम्हारा उन्नन था, (समुसियसिरे) मस्तक विशाल था, (सुहासणे) कंध आदि बैठने के स्थान तुम्हारे बड़े मनोहर थे, (पिट्टओ वराहे ) वराह के जैसा तुम्हारा पृष्ट प्रदेश झुका हुआ था। (अड्या कुच्छी) अजा के उदर समान तुम्हारा उदर थाअर्थात् उन्नत था (अच्छिद्दकुच्छी) वह छिद्र से वर्जित थीપ્રમાણ જેટલું તમારું શરીર હતું. નવ હાથનો તમારો આયામ (વિસ્તાર) હતા. તમારો મધ્યભાગ દશ હાથ જેટલે હતો. તમારા સાતે અંગ સુપ્રતિષ્ઠિત હતા. એટલે કે ચારે પગ, સુંઢ, પૂછડું અને જનનેન્દ્રિય આ સાતે અંગે બહુ જ સારા હતાં. तभारी माति म ती. तमा३ संस्थान प्रशस्त तु. ( सुरूवे) सप्रमाने અગની રચના શરીર મુજબ જેવી હોવી જોઈએ, તેવી જ રચના તમારા દરેકે દરેક मगनी ती. मेटदा भाटे तमा३ शरी२ म०४ सुण तु. (पुरओ उदग्गे) तमाशे मागणी मानत इतो. (समूसियसिरे) भाथु विशाण हेतु (सुहासणं) ४५ वगेरे मेसवानी ज्यामी ग १ स२स ती (पिट्टओ वराहे) 4 (मवर) नीम तमारी पानी माग नभेटी तो (अडया कुच्छी) UNना पेटतभा पेट हेतु-मेरो जन्नत तुः (अच्छिद्दकुच्छी)
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका अ.१सू ४० मेघमुने हस्तिभववर्णनम्
४५९ कुच्छा' अलम्बकुक्षिा-हस्वादर सकुाचतत्वात् 'पलबलंबोदराहरकरे' प्रलम्ब लम्बोदराधरकरः. तत्र प्रलम्ब-अधः पलम्बितं. लम्बम्लम्बितं च उदरम् अधरः-अधरोष्ठः, करः शुण्डादण्डश्च यस्य सः अधः मलम्बेनोदराघरोष्ठशुण्डादण्डवान् इत्यर्थः, 'धणुपट्टागिडविसिटपुट' धनुष्पृष्ठाकृतिविशिष्टपृष्ठःधनुषः पृष्ठं धनुः पृष्ठं तस्या कृतिवद् विशिष्टं प्रशस्तं पृष्ठ यस्य सः सुंदर पृष्ठवान् इत्यर्थः 'अल्लिणपमाणजुत्तवाहियापीवरगत्तावरे' आलीनप्रमाणयुक्तपत्तकपीवरगावापरः, तत्र आलीनानि-मुसंघटितानि प्रमाणयुक्तानि प्रमाणोपेतानि घृतकानि गोलाकाराणि पीवराणि-पुष्टानि गात्राणि अपराणि दन्तकपोलकर्णादीनि यस्य सः तथा, 'अल्लिणपमाणजुत्तपुच्छे' तत्र आलीनप्रमाणयुक्तपुच्छः, तत्र आलीनः सुसंघटितः प्रमाणयुक्तः पुच्छो यस्य स तथा 'पडिपुन्नसुचारुकुम्मचलणे' प्रतिपूर्णमुचारुकूर्मचरणः प्रतिपूर्णाः सुचारवः =सुंदराः कूर्मवव चरणा यस्य सः, सम्पूर्ण सुंदर कूर्मपृष्ठवदुन्नतचरणअर्थात् मांसल था--पुष्ट था---( अलबकुच्छि ) तथा हस्व था। (पलब लंबोदराहरकरे) नीचे की ओर लंबा लटकता था। इसी तरह के तुम्हारे अधरोष्ट और शुण्डा दंड थे। (धणुपट्टागिइविसिहपुढे) तुम्हारा पृष्ठ प्रदेश धनुष के पृष्ठ प्रदेश को आकृति के समान विशिष्ट रूप से प्रशस्त था। (अल्लीणपमागजुत्तवयपीवरगत्तावरे) तुम्हारा दंत कपोल, कर्ण, आदि रूप अपर शरीर सुसघटित था, प्रमाणोपेत था, गोल था, और परिपुष्ट था। (अल्लोणपमाणजुत्तपुच्छे परिपुण्णसुचारु कुम्मचलणे पंडरसुविमुद्धणिद्धणिरुवयविसणहे छइंते सुमेरुप्पमे हत्थिराया होत्था) तुम्हारी पुछ भी प्रमाणोपेत और सुसंघटित थी। तुम्हारे चारों चरण प्रतिपूर्ण, सुंदर और कच्छप के पृष्ठ भाग के समान ते छिद्र २हित तुटवे भास तु, पुष्ट तु. (अलंघकुच्छि ) तम व (a) तु. ( पलंबलंबोदराहरकरे ) नायनी त२३ सांभु तु. मावो तभाश नायना 88 अने सूट हुता. (धणुपट्टागिइविसिह पुढे) तभारी पाइने माn धनुषना पी8 शनी सातिनी म सविशेष प्रशस्त तो. (अल्लीणपमाणजुत्सवयपीवरगत्तावरे) तमा। हांत, पोस, आन वगैरे तेभन शरीरना मक्या सुण हता, संप्रभाशु हता, मने परिपुष्ट उता. (अल्लीणपमाणजुत्त पुच्छे परिपुण्णसुचारुकुम्मचलणे पंडु मुविसुद्धणिद्धणिवहए बिसंणहे छदंते सुमेरूप्पभे हत्थिराया होत्था) तभा पूछ पा समाए भने સુસંઘટિત હતું. તમારા ચારે પગ પ્રતિપૂર્ણ, સુંદર અને કાચબાની પીઠની જેમ
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६०
ज्ञाताधर्मकथाम वान् इत्यर्थः 'पंडरसुविसुद्धनिद्धनिख्वयविसहणहे' पांडुर-सुविशुद्ध स्निग्धनिरूपहतविंशतिनखः-तत्र पाण्डुरा: श्वेताः सुविशुद्धाः निर्मला: स्निग्धाः चिक्षणाः निरूपहताः स्फोटकादिरहिताः विंशतिनखा यस्य सः श्वेत निर्मलचिक्कणम्फोटकरहितनखधारीत्यर्थः छद्दन्ते-पट्दन्नः पट्दन्तधारी सुमेरुमभनामा हस्तिराजस्त्वमामीरिति सम्बन्धः। 'तत्थणं तुम मेहा' तत्र खलु त्वं हे मेघ ! बहुभिहम्तिभिर्हस्तिनीभिश्च 'लोट्टएहि य' लोहकैश्चकुमारावस्था पन्न हस्तिबालकैः ‘लोटियाहि य' लोटिकाभिश्च=कुमारावस्थापन्नहस्ति वालि काभिश्च 'कलभेहि य' कलभैश्च-अतिलघुवयस्कहस्तिशिशुभिश्च 'कलभियाहि य' कलभिकाभिश्च 'सद्धि' साध संपरिखुढे' सम्परिवृतः' हत्थिसहस्सणायए' हस्तिसहस्रनायकः- हस्तिनां सहस्र हस्तिसहस्र,तस्य नायकः='देसए' देशका मार्गादिदर्शकः 'पागढी' प्राकी अग्रगामित्वात्, पट्टवए' प्रस्थापको-विविधकार्येषु उन्नत थे। तुम्हारे श्वेत, मुविशुद्ध (निर्मल) चिकने, स्फोटक आदि से रहित ऐसे बीस नख थे। छह तुम्हारे दांत थे। इस प्रकार तुम वहां स्तियों के राजा थे। नाम तुम्हारा सुमेरुप्रभ था। (तत्थणं तुम मेहा) वहा तुम हे मेघ ! (वहूहि इथिहिं य हत्थोणियाहिं य लोहएहिय लोहिया हि य कलभेहि य कलभियाहि य सद्धि संपरिवुडे ) अनेक हस्तियों से अनेक हथनियों से, कुमारावस्थापन्न अनेक हस्ति वालको से कुमारावस्थापन्न अनेक हस्ति बालिकाओं से अति लघुवयस्क हस्ति शिशुओं से अनेक हाथियों की छोटी २ बच्चियों से सदा घिरे रहने थे। तुम (हत्थिसह ससणायए) एक हजार हाथियों के स्वामी थे। (देसए) उन्हें मार्गादिक के प्रदर्शक थे (पागट्टी) अग्रगामी होने के कारण तुम उन्हें घर एक काम में खींचते रहते थे। (पवए) अनेक कार्यों मे उनको नियोजित ઉન્નત હતા તમારા વેત સુવિશુદ્ધ (નિર્મળ) ચીકણું, ઑટક ( લ્લા) વગેરેથી રહિત એવા વીસ નખ હતા તમારે છ દાંત હતા. આ રીતે તમે ત્યાં હાથીઓના २० जुता सुभेनम तमा३ नाम तु. ( तत्थणं तुम मेहा ) मेध! त्या तभ (बहुहि हत्थीहि य हत्थीणियाहिं य लोट्टए हिय लोहियाहि य कलभेहि य कलभि याहि य सद्धिं संपरिडे) डाथी माथी, घी डावणीसाथी, भा२ भवસ્થાવાળા ઘણા હસ્તિગાલેથી કુમારાવસ્થાવાળી ઘણી હસ્તિબાળાએથી ઘણીજ નાની ઉંમરના હાથીના શિશુઓથી ઘણી હાથીઓની નાની બચ્ચીઓથી હમેશાં વીંટળાअसा हेता हता. तभै ( हत्यिसहस्सणायए ) १२ थीमाना स्वामी हता (दमा) तमना भाग वगेरेना प्रश* (ताना२) खता, (पागट्टी) त मे સૌના આગેવાન હતા તેથી તમે બીજા બધાને કામમાં નિયુકત કરતા હતા.
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६१
अनगारधर्मामृतवर्षिणी टोका म्यू. ४० मेघमुनेहम्तिभववर्णनम् नियोजकः 'जूहबई' यूथपतिः स्तिममूहनायकः 'विंदपरिवड्डए' वृन्दपरिवर्धकः= निजपरिवारवृद्धिकारकः त्वं हे मेघ ! अन्येषामपि बहूनाम् ‘एकल्लाणं' एकाफिनाम् 'एकविहारिणां 'हत्थिफलभाणं' हस्तिकल मानां हस्तिशापकानां च 'आहेबच्च' आधिपत्यं स्वामित्वं यावत् कुर्वन् पोलयन् विहरसिस्म । ततःखलु हे मेघ ! त्वं 'निच्चप्पमते नित्यप्रमत्ता विषयादिषु नित्यप्रमादीसन् 'सइंपललिए' सदा मललितः प्रक्रीडितः क्रीडारसिकः 'कंदप्परई' कंदर्परतिः कामक्रीडापरायणः मोह णसीले' मोहनशील विषयासक्तः 'अवितिण्हे' अवितृष्णा: कामभोगेषु अविरक्तः 'कामभोगतिसिए' काममोगाषितः, कामभोगाः-पंचेन्द्रिय विषया. स्तत्र प्रसक्तः बहीभिर्हस्तिनीभिर्यावत्संपरिवृतः वैताढयगिरिपोदनले वैताढयकिया करते थे। कारण (यूथपति ) तुम हस्ति समूह के नायक कहे जाते थे। (विंदपरिवढए) वहां तुम अपने परिवार की वृद्धि करने में लगे रहते थे। (अन्नेसिं च वहणं एकल्लाणं हथिकलभाणं आहेवच्चं जाव विहरसि) समय २ पर अन्य और भी अनेक एकलविहारी इम्तिशावकों का तुम आधिपत्य आदि करते रहते थे। (एसणं तुम मेहा : णिचप्पमत्ते) इस के बाद हे मेघ ! तुम विषयादिकों में नित्य मदोन्मत्त होते हुए (सइपललिए) क्रीडा करने में बडे रसिक बन गये (कंदप्परई) और काम क्रीडा में परायण होकर (मोहणसीले ) विषयों में तुम्हारी अधिक आसक्ति हो गई थी (अवनण्हे ) यहांतक वह आसक्ति बढी कि कामभोग तृष्णा तुम्हारी कभी शांत ही नहीं होती रही (काम भोगतिसिए ) अतः तुम कामभोगों में तृषित होकर (वहूहि हत्थीहि (पावए) घg! अभामा तभने नियुत ४२ता उता, भ3 (यूथपति ) तभने हाथीमाना टोचाना नाय उपाभा भावता ता. (विंदपरिवए) त्यां तमे पोताना परिवारनी वृद्धि ४२वाभा परोवा-मेसा रडता ता. ( अन्नेसिंच बहू णं एकल्लाणं हत्थिकलभाणं आहेवञ्चं जाव विहरसि) मतो quallon पy ! मेसा विय ४२ना। हाथीनां मस्यामा ५२ शासन वगेरे ४२ता २उता हता. (तहणं तुम मेहा णिचप्पमत्ते) त्या२ मा भे। तमे विषय कोरे अमलागामा हमेशा महमत्त यधने (सहयललिए) श्री. ४२वामा भू०४ २सि थ गया. (कदप्परई ) २ति म श थने (मोहणसिले ) विषयोमा तमारे पधारे पती -1 (भाई) 5 ५डी. (अवतण्हे ) मा विषयामा मासहित तमारी माटी हे पाडांची थी तभारी भत! B हवस शांत न थ६. (काम भोगतिसिए) मेटसा भाट तमे विषय सोगानी तीन छ। धरावता दुषित त२२या थने (वहहिं हत्थीहिय जाव संपरिबुडे वेयगिरिपायमूले )
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________
ज्ञाताधर्मा' कथङ्गसूत्रे नामकपर्वतसमीपे, 'गिरासु ग' गिरिषु = पत्रषु 'दरासु' दरीषु = गुहासु कुहरेषु चपर्वतान्तरालभागेषु 'कंदरासु य' कन्दरासु च केन इति जलेन दीर्य्यते विदीर्य्यते इति कन्दराः, तालु जलयोगेन स्फुटितभूमिषु इत्यर्थः ' उज्ज्ञरेसु य' उज्झरेषु च = पर्वतनमदेशात् पतितजलेषु 'निज्मरेसु य' निर्झरेषु च = पर्वततात् निपत्य स्पंदमानेषु जलेषु 'विवरेसु' विवरेषु = नदीतटप्रदेशात् स्यंदमानेषु 'गड्ढासु य' गर्ते सु च 'पललेसु य' पल्वलेषु चकमन्नस्वल्पजलाशयेषु 'चिल्लले य' चिखलेषु च कर्तुममिश्रितजलेषु 'कडयेसु य' कटकेपु = पर्वतटेषु च, 'कडयपल्लुलेमु य' कटकपल्वलेमु = पर्वत स्थितजलाशयेषु च 'तडीसु य' तटीपु = नदीतटेषु च 'वियडीसूर्य त्रितटीषु-छिन्नभिन्नतटेषु च 'टंकेसु य' टङ्केषु = एक दिशि छिन्नपर्वतेषु ' कडेसु य' कूटेषु महाशिखरेषु च 'सिहरेसु य' शिखरेषु च पर्वतमस्तकेषु च 'पभारेसु य' प्राग्भारेपु = ईषदवनतयजाव संपरिवुडे वेयगिरिपायमूले ) ऊनके हथनियों के साथ ( गिरिसु य, दरी, कुहरे य, कंदरा य, उज्झरेसु य, निज्झरेषु य, विवरेसु य, गड्ढामु य, पल्ललेसु य, ) कभी पर्वतों के ऊपर कभी गुफाओं के भीतर की पर्वतों के अन्तराल भागों के अन्दर कभी कन्दराओं के भीतर -- जल के योग से विदारित हुई भूमि के भीतर, कभी पर्वत के तट प्रदेश से पतित उज्झरों में, कभी निर्झरों में - झरनों में कभी कभी त्रिवरों में --नदी के तट प्रदेश से बहते हुए जल में कभी ग में, कभी कमल युक्त स्वल्प ( कडयेसुय ) सरोवरों में ( चिल्ललेसुय ) कभी कर्दममिश्रित जल में, कभी कटको में ( कडयपल्ललेसु य, ) कभी पर्वत स्थित जलाशयों में, (तडीमु य ) कभी नदीयों के तटों पर ( विडीय) कभी २ छिन्न भिन्न तटों पर ( टंकेसु य कूडेसु य सिहरेसु वैताढ्यगिरिनी तजेटीभा धडी हाथीशीगोथी वटणाने ( गिरिस य दरी य कुहरेमृय, कंदरासु य, उज्झरेसु य, निरेसु य, विवरेलु य, गढासु य, पल्ललेसु य ) या पर्वत र स्यारे गुझयोनी अधरना पर्वताना अन्तरास ભાગેામાં, ક્યારેક કંદરાઓની અંદર–પાણીથી વિઠ્ઠી થયેલી પૃથ્વીની અંદર, કયારેક પતના તટપ્રદેશથી પડતા ઉઅરોમા કયારેક નિર્ઝા (ઝરણાએ) માં, ક્યારેક વિવરેામાં, ક્યારેક નદીના કિનારા પાસેના વહેતા પાણીમાં, ક્યારેક ગર્તામાં, યારેક ४भणवाणा नाना (कडयेयु य ) सरोवराभां, (चिल्ललेसुय ) यारे अहू वाणी पालीभां, ध्यारेट ( पर्वताना वस्येनी या ) भां ( कडपल्लले सुय ) श्यारे पर्वत उपरना भणाशयोभा, ( तडीसुय) यारे! नहीगोना दिनाराम पर ( विडीय) यारे छिन्न भिन्न (लांगी तूटी गयेला ) थयेला डिनाराम भर
४६२
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणी टीका अ. २ स. ४० मेघमनेर्हरितभववर्णनम ४६३ भागेषु च, मंचसु २' मञ्चयु-पापागस्तम्भापरिस्थिताशलाफलकषु च 'मालमु य' मालेषु-धान्यादि क्षेत्रादौ श्वापदादि जनितविघ्नतः परिरक्षार्थनिर्मितेषु मञ्चविशेषेषु च, 'काणणेसु थ' काननेषु नगरादारभ्य वनपर्यन्त सजातीयाम्रादि वृक्षयूक्तप्रदेशेषु च 'वणेसु य' वनेषु-नगराईरस्थगहनप्रदेशेषु च 'वनसंडेसु' वनडेषु अनेक जातीयोत्तमवृक्षसमुदायभूमिपु च, 'वनराइप्नु य' वनराजीपुवनपंक्तिषु च 'नईसु य' नदीपु-सरित्सु च 'नईकच्छेसु य' नदीकच्छेषु नदी जल परिवेष्टितक्षादिमत्पदेशेषु च 'जूहेसु य' यूथेषु-वानरादिसमूहाश्रित प्रदेशेषु च, 'संगमेसु य' सङ्गमेषु च अनेक नदी मिलितप्रदेशेषु, 'वावीसु य' य, पब्भारेसु य, मंचेसु य, मालेसु य, काणणेसु य, रणेसु य, वणसंडेमु य, वनराईसु य, नदीसु य, नदीकच्छेसु य,) कभी एक दिशा में कटे हुए पर्वतों के ऊपर कभी उनकी महाशिखरों के पर उनकी चोटियों पर कभी उनके कुछ कुछ झुके हुए भागों पर कभी मंचों पर-पोषा णस्तम्भों के ऊपर स्थित शिला फलकों पर कभी मालों में--धान्यादिक के खेतों में जानवरों की रखवाली के लिये निर्मित किये हुए मंचविशेषों में कभी काननों में--नगर से लंगाकर वनतक एक जाति के वृक्षों से समन्वित प्रदेशों में कभी वनपंडो मे--नानी जाति के वृक्ष समुदायवाली भूमियों में वनराजियों में कभी नदियों में कभी कभी नदी कच्छो में--नदी के जल से परिवेष्टित हुए वृक्षादि युक्त प्रदेशों में कभी (जूहेसु) यूथों में वानरादि के समूह से युक्त स्थलों में कभी (संगमेसु य) संगमों में--अनेक नदियों से मिलित स्थानों में, (वावीसु) (टंकेसुय, कूडेसुय, वणेसुय, वणसंडेसुय, वणराईसुय, नदीकच्छेसुय)
ક્યારેક એક દિશા તરફ કપાએલા પર્વતના ઉપર, ક્યારેક પર્વતના (મહા) ઊંચા શિખરના ઉપર અને તેમની ટૅચ ઉપર, ક્યારેક તેમના થડા નમેલા ભાગ ઉપર ક્યારેક મંચ ઉપર–પાષાણ ખંભેના ઉપર સ્થિત શિલાઓ ઉપર-કયારેક માળાએમા–એટલે કે ઘઉં વગેરેના ખેતરોને પાણુઓથી રક્ષવા માટે બનાવવામાં આવેલા એક વિશેષ પ્રકારના મંચ ઉપર, ક્યારેક કાનમાં–નગરથી માંડીને વન સુધી એક વિશેષ જાતિના વૃક્ષોવાળા પ્રદેશમાં, કયારેક વનખડમાં–ઘણી જાતિના વૃક્ષોના સમૂહવાળી જગ્યાઓમાં, વનના સુંદર શોભાયુકત સ્થાનમાં, કયારેક નદીઓમાં, કયારેક નદીના કચ્છમાં–નદીના પાણીથી વીંટળાએલા વૃક્ષ વગેરેથી યુક્ત પ્રદેશમાં, (जहेसु) टोमासोमा पान२ वगेरेना सहवास स्थानमा, यारे ( संगमेसुय) सभामां-पणी नहीमानो या सगम थत डाय मेवा स्थानीमा (वावीस)
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________
ज्ञाताधर्मकथासूत्रे
सर.
वापीपु=चतुष्कोणयुक्तामु 'पोकवरिणी य' पुष्करिणीषु = कमलयुक्त गोलाकारासु 'दहिया य' दीर्घिकासु च दीर्घाकारवापीषु, 'गुंजालियासु य' गुञ्जाचिकासु च चक्राकारवापीषु 'सरे य' सरःसु च तडागेषु, 'सरपंतियासु य' • पंक्तिकातेषु च=मरः श्रेणीषु, 'सरसरपंतियासु य' सरःसरः पंक्तिकासु च = परस्परं संलग्नेषु बहुषु तडागेषु - एकम्मात्मरसोऽन्यस्मिन् सर्गस जलागमयुक्तामु सरः पंक्तिसु 'बणयर एहि' वनचरैः- भिल्लादिभिः दिन्नवियारे' दत्तविचारः दत्तविचरणमार्गः मरण मयादित्यर्थः बहुभिर्हस्तिनीभिश्च यावत् सार्वे संपरि वृतःस्वपरिवारयुक्तः इत्यर्थः ' बहुविह तरुपल्लवपरपाणियतणे' बहुविधत रुपल्लवप्रचुरपानीयतृणः, तत्र - बहुविधाः तरुपल्लवाः = वृक्षपत्राणि मचुराणि पानीय तृणानि यस्य सः भक्षणाय पानाय प्रचुरपल्लवणजलसम्पन्नः इत्यर्थः 'निव्भए' निर्मयों वीरत्वात् 'निरुविग्गे' निमग्निः = उहेंगवर्जितः अनुकूलविषयप्राप्त त्यात सुखं सुखेन विहरसि ||० ४०||
૩૬૩
कभी चतुष्कोण युक्त वावडियों में (पोक्खरिणीसु य ) कभी कमल युक्त गोलाकार वाली पुष्करिणियों में, (दीहियालु) कभी दीर्घ आकारवाली बात्रडियों में कमी (गुंजालियामु य ) वक्र आकारवाली वावडियों मे, (सरेमुय ) कभी तडागों में (मरपतियामु) कभी सरोवरों की श्रेणियों में ( सरसर पंतिवासु) कभी २ परस्पर संलग्र हुए अनेक तालाबों में ( वणयरे हिं निरियारे त्यहिं य जाब सहि संपरिवडे) वनचरों से बिना रोकटोक हुए तुम अनेक हथनियों आदिकों के साथ रहकर (बहुवि इनसालवप उरपाणियतले निम्भए निरुच्विग्गे सृहं सुहेणं विहरइ ) अनेक प्रकार के वृक्षों के पत्तों को घास को खाते हुए और पानी पीते हुए बिना किसी भय के उद्वेग रहित होकर सुख पूर्वक अपना समय व्यतीत कर रहे थे । ॥ सूत्र ॥ ४० ॥
ट्यारेड बार भूलायाजी वावोभां (क्ग्वरिणी य) यारे उभण युक्त गोण आझरवाणी युवरिशोभां ( दोहिया ) यारे भोटा आक्षरगणी वावोभा, या गुंजालियामु य ) वडे (वा) आाश्नी वावेोभां ( सरेमुय ) यारे तणावामां (मापंतिवासु) या भरोवर मिभा (सरमरपंतिगामुय ) श्यारेट भेटु श्रीअधी ससग्न थयेला प्रथा तणावामां ( वणगरेर्हि दिन्नवियारे यह हत्थीहिंय जावसद्धि संपरिवडे) वन्य प्राशुगोथी निर्भीक थयेश તમે ઘણી ટાંચણીઓની સાથે રહીને ( बहुविहतरूपल्लवप उरपाणियतले निभए निमन्त्रिग्गे सुह मुद्देणं हिरट ) ने प्रारना वृक्षाना थांडांसो અને ઘાસને ખાના અને પાણી પીતા સુખેથી પેાતાના વખત પસાર કરી રહ્યા
,
ता ॥ श्रत्र" ८० ut
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवपिणीटीका अ१ ४१ मेघमुनेहस्तिभववर्णनम्
मूलम-तएणं तुमं मेहा ! अन्नया कयाइ पाउसवरिसारत्तसरयहेमंतवसंतेसु कमेण पंचसु उऊसु समइकतेसु गिम्हकालसमयंसि जेटामूलमासे पायवघंससमुट्टिएणं सुक्कतणपत्तकयवरमारुयसं. जोगदीविएणं महाभयंकरेणं हुयवहेणं वणदवजाला संपलित्तेसुबणेसु धूमाउलासु दिसासु महावायवेगेणं संघट्टिएसु छिन्नजालेसु आवयमाणेसु पोल्लरुक्खेसु अंतोर झियायमाणेसु मयकुहियविणटुकिमिय कदम नई वियरगखीणपाणीयंतेसु वणंतेसुगारिगदीणकंदियरवेसु, खरफरुस अणिटुरिटरूवाय विदुमग्गेसु, दुमेसु तण्हावसमुक्कपक्खपयडिय-जिब्भतालुय-असंपुडिय-तुंडपक्खिसंघेसु ससंतेसुगिम्हउम्हउण्हवायखरफरुसचंडमारुयसुक्कतणपत्तकयवरवाउलीभसंतदित्तसंभंतसावयाउलमिगतण्हाबद्धचिंधपट्टेसु गिरिवरेसु संवहिएसु तथमियपसय सरीसिवेसु अवदालियवयणविवरणिल्टालियन्गजीहे महंततुंबइ य पुनकन्ने संकुचियथोरपीवरकरे ऊमिगलंगूले पीणाइयविरसरडियसदेणं फोडयंतेव अंबरतलं पायदद्दरेणं कंपयं तेव मेइणितलं विणिम्मुयमाणे य सीयरं सव्वओ समंता वल्लिवियाणाइं छिंदमाणे, रुक्खसहस्साई तत्थ सुबहणिणोल्लयंते, विण. दुरध्व्व नरवारदे, वायाइद्धेव्वपोए, मंडलवाएव्व परिब्भमंते अभिक्खणंर लिंडणियरं पमुंचमाणे२ बहूहिं हत्थिणीहि य जाव सद्धि दिसोदिसिं विपलाइथा। तत्थणं तुम मेहा ! जुन्ने जराजजरियदेहे आउरे झंझिए पिवासिए दुब्बले किलंते नसुइए मूढदिसाए सयाओ जहाओ विप्पडणे वणदवजालापरद्धे उण्हेण तण्हाए य छुहाए य
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________
ज्ञाताधर्म कथासूत्रे
परभाहर समाणे भीए तत्थे तसिए उव्वग्गे संजायभए सव्वओ समता आधारमाणे परिधानमाणे एगं च णं महं सरं अप्पोदयं पंकबहुलं अतित्थेणं पाणियपाएउं ओइन्ने । तत्थ णं तुमं मेहा ! तीरसइगए पाणियं असंपते अंतराचेव सेयंसि विसन्ने । तत्थ णं तुमं मेहा ! पाणियं पाइस्सासि तिकट्टु हत्थं पस रेसि, से वय ते हत्थे उद्गं न पावइ । तपणं तुमं मेहा ! पुणर व कार्य पञ्चधरिस्सामि तिकड बलियतरायं पंर्कसि खुत्ते । तएणं तुमं मेहा | अन्नयो कयाई एंगे चिरनिज्जूढ गय वरजुवाणए सयाओ जूहअ करचरणदं तमुसलप्पहारेहिं विप्पर समाणे तं चेत्र महद्दहं पाणीयं पोएउं समोयरेइ । तरणं से कुलभए तुमं पासइ पासित्ता तं पुन्ववेरं समरइ, समरिता आए रुते रुट्टे कुत्रिए चंडिकिए मिसिमिसे माणे जेणेव तुमं तेणेव उवागच्छइ उवागच्छित्ता तुमं तिक्खे हिंदं तमुसले हिं तिक्खुत्तो पिटूओ उच्छु भइ उच्छुभित्ता पुव्ववेरं निजएइ, निजाइत्ता हट्ट तुट्ट पाणयं पियइ पिचित्ता जामेव दिसि पाउव्भूए तामेव दिसिं पडिगए । तएणं तव मेहा ! सरीर 'सि वेणा पाउव्भवित्था उज्जला विउला तिव्वा कक्खडा जाव दुरहियासं पित्तज्जरपरिगयसरीरे दाहवकंति यावि विहरित्था | नए णं तुमं मेहा ! तं उज्जलं जाव दुरहियासं सत्तरइंदियं वेएणं वेएसि, सवीसं वाससयं परमाउं पालइत्ता अहदुहट्टवसट्टे कालमासे कालं किच्चा इहेत्र जंबुद्दीवे २ भारहेवासे दाहिणड्डूभरहे गंगाए महाईए दाहिणे कूले विंझगिरिपायमूले एगेणं मत्तवरगंधहत्थिणा गाए गयवरकरेणूए कुच्छिसि गयकलभए जणिए । तए णं सा
४६६
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका अ १ स. ३१ मेघमुनेर्हस्तिभववर्णनम् ४६७ गयकलभिया णवण्हं मासाणं बहुडिपुठणाणं वसंतमासमि तुमं पयापा। तए णंतुमं मेहा ! गब्भवासाओ विप्पमुक्के समाणे गयकलभए यावि होत्था, रतुप्पलरत्तसूमालए जासुमणारत्तपारिजत्तयलक्खारससरसकुंकुमसंझब्भरागवन्ने इट्टे नियस्स जूहबइणोगणिया यारकरेणुकोत्थहत्थे अणेगहत्थिणिसयसंपारेवुडे रम्मेसु गिरिकाणणेसु सुहंसुहेणं विहरसि ॥सू० ४१॥
टीका-'तएणं तुम मेहा !' इत्यादि ! ततः खलु हे मेघ ? 'त्वम् त्व. मित्यस्य 'बहुहिं हथिणीहि य जाच सद्धिं दिसोदिसि विप्पलाइत्था' इत्यग्रेण सम्बन्धः, 'अन्नया' अन्यदा अन्यस्मिन् 'कयाई' कदाचित् कस्मिश्चिदवसरे ‘पाउस-बरिसारत्त-सरय हेमंत वसंतेसु' प्राड्वर्षा रात्र शरद् हेमन्त-वसंतेषु-पाट-आषाढश्रावणौ वरात्र:=भाद्रपदाश्विनौ, शरत् कार्तिकमार्ग शीपो, हेमन्तः पौषमाघौ, वसन्तः फाल्गुन-चैत्रौ, एतेषु 'कमेण' क्रमेण = अनुक्रमात् 'पंचसु उउसु' पञ्चसु ऋतुषु 'सगइकंतेसु' समतिक्रान्तेषु ग्रीष्मकालसमये ज्येष्ठामूलमासे ज्येष्ठा, मूलं वा पौर्णमास्यां यत्र स ज्येष्ठामूलः,
'तएणं तुम मेहा' इत्यादि।
टीकार्थ-(तएणं) इस के बाद (मेडा) हे मेघ ! (तुमं) तुम (अन्नया कयाइं) किसी एक समय (पाउस, परिसारत्त, सरय हेमंत, वसंतेतुकमेणं पंचसु उऊसु समइक्कंतेसु) आषाढ श्रावण रूप पाट ऋतु के भाद्रपद अश्विन रूप वर्षा रात्र के, कतिक मार्गशीर्ष रूप शरदऋतु के पौष माघ रूप हेमंत ऋतु के तथा फाल्गुन एवं चैत्र रूप वसंत ऋतु के क्रमशः समाप्त हो जाने पर (गिम्हकालसमयंसि) ग्रीष्म काल के समय में (जेहा मूलमासे) ज्येष्ठामूलमास मे--ज्येष्ठ महिने में -- ____ार्थ—'तएणं तुम मेहा' इत्यादि (तएणं ) त्या२ माह (मेहा) भेध । (तुमं) तमे ( अन्नया कयाई)
मे मते ( पाउसवरिसारन, सरय, हेमंत, वसंतेसु कमेणं पंचसु उऊसु समइक्कंतेसु) Aषाढ श्रावण मासानी प्राकृट-तु, माहवे। मने मश्विन માસની વર્ષાઋતુ, કાર્તિક અને માર્ગશીર્ષ માસની શરદ ઋતુ, પિષ અને માઘ માસની હેમંત ઋતુ તેમજ ફાગણ અને ચૈત્ર માસની વસંત ઋતુ જ્યારે અનકમે ५सार गई (गिम्हकालसमयंसि ) मने जनाजानी ऋतु भावी त्यारे (जेहा
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________
४.८
ज्ञाताधर्मकथागस स चामौ मासवेति कर्मधारयः, तम्मिन ज्येष्ठमासे इत्यर्थः 'पायवघंस समुट्टिएणं' पादपघर्षसमुत्थितेन, तत्र पादपाः वृक्षाः, तेषां घर्षः घर्षणं तेन वंशजालादीनां परम्परं पवनजनितातिनघर्पणेन सम्नुत्थिना समुत्पन्नः, तेन, 'मुक्कतणपतकयवरमालयसंजोगढीविएणं' शुष्कतृणपत्रकचवरमारुतसंयोगदीवितेन, तत्र शुष्कतृणपत्ररूपः कचवरः मारुतः पवनः, तयोः संयोगः संमीलन तेन दीपितः प्रज्वलितः, तेन, 'महाभयंकरेणं' महाभयड्रेण-महाभयजनकेन, 'हुयबहेण' हुतवहेन वह्निना 'वणद्वजालासंपलित्तेस' वनदवज्वालासम्प दीप्तेपु-तत्र बनददो-चनाग्निः, तस्य बालाः, ताभिः सम्प्रदीप्तेषु 'वणेमु' बनेपु 'धूमाउलाम' धूमाकुलासु-धूमव्याप्तामु 'दिसासु' दिशासु-चतुर्दिक्षु 'महावाय वेगेण' महापात वेगेन-भयंकरपवनाघातेन 'संघटिएम' संघहितेषु संयुक्तेय 'छिन्नजालेम'छिन्नज्वालेपु-त्रुटिनज्यालासमहेषु 'आवयमाणेसु'
आपतत्म-मर्वतःममापतत्सु पोलरुक्खे' शुपिरवृक्षेपु-सछिद्रक्षेषु 'अंतोर' ( पायवघंमयमुटिएणं ) वृक्षो कः : गड़ से उत्पन्न हुई अर्थात्-पवन सं हिलते हुए वा आदि की परस्पर घर्षणा से पैदा हुई (मुक्क तण पत्त--जयवर- मारुयसंजोगदीविएणं) और शुष्क पत्र तथा तृणरूप कृडे में पवन के सयोग से उद्दीपित हुई एसी (महाभयंकरेणं) महा विकराल (बगद वजाला) जंगल की अग्नि से (वणेसु संपलित्तेसु) वन के प्रदीप्त होने पर (दिसामु धमाउलास) दिशाओं को धम से व्याप्त होने पर. नथा ( अंतो २ झिगायमाणेमु) भीतर ही भीतर जले हा (पोल्लरुक्खेम्सु) पोले वृक्षो के (महावाय वेगेण ) प्रबल वायु के वेग से ( संघटिएमु) सहित होकर (श्रावयमाणेसु) जमीन पर गिर जाने पर तथा उनमे लगी हुई (छिन्नजालेसु) अग्नि ज्वाला के मृलमामे ) क्या भूसभासभा-२४ महिनामां- (पायवघंससाहिएणं) वृक्षाना પાગ્યા અથડાવાથી ઉત્પન્ન થયેલી એટલે કે પવનથી હાલતા વાંસ વગેરેના પરસ્પર ઘર્ષ
श्री पन्न येसी (मुक्कतणपनकयवरमोस्य संजोगढीविएणं) सू पाह। તેમજ ઘાસ વગેરેના કચરામાં પવનના સોગથી વિશેષરૂપથી ઉદીપ્ત થતા એવા (महाभयंकरण) मा प्रयड ((वणदवजाला ) बननी मनिथी (वणेस सपलित्तन) आभु यारे All यु (दिसामु धमाउलामु) हिशामा युभाथी व्यास 48 तेभान (अंतो २ झियायमाणेसु) अन्दर माता (पोटलयखेन) पक्ष पृटी (महाबाय वेगेणं) य४२ पवननी अभएधी (मघट्टितमु) ५'ने ( आवयमाणे) भानोस्त 45 140 ते ते
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटोका अ. १ सू. ४१ मेघमुनेर्हस्तिभववर्णनम्
अन्तोऽन्तः=मध्यमध्ये 'ज्ञियायमाणे' ध्यायमानेषु = दह्यमानेषु 'मयकुद्दियचिणट्ट किमियकदम नई वियरगझीणपाणीयंतेसु' मृतकुथित विनष्टकृमिकर्दमनदी विरक क्षीणपानीयान्तेषु तत्र मृतैः शशकःसृगादिभिः कथिताः =दुर्गन्धिताः विनष्टाः= विगतस्वभावाः - मलिनतां प्राप्ता इत्यर्थः, कृमिकर्दमाः = कृमियुक्तकर्दमाः कृमिव्याप्तपङ्काः, नदीनां तथा विवरकाणां गर्तानां च 'झीणपाणीयतेसु' क्षीणपानीयाः शुष्कजलाः अन्ताः पर्यन्त भागाः येषु तादृशेषु 'वणंतेसु' वनान्तेषु =
प्रदेशेषु 'भिंगारिगदीणक दियरवेसु भृङ्गारिकादीनक्रन्दिवरवेषु =भृङ्गारिकाः= झिलिका, जिल्लीनामक कीटविशेषाः, तासां दीनाः दुःखयुक्ताः=क्रन्दितरवाः= रोदनशब्दा यत्र तेषु तथा - 'खरफरूस अणिहरिवाहि य विदुमग्गेसु' खरपरुवा नष्टरिष्टव्याहृत विसायेषु खरपरुषम् = अतिकर्कशम्, अनिष्टमप्रियं रिष्ठानां== = काकानां व्याहृतं = शब्दितं यत्र ते तथा, विसाणीव = मवालानीवरक्तानि अग्नियोगात् अग्राणि अग्रभागाः येषां तादृशेषु 'दुमेसु = द्रुमेसु = वृक्षेषु = सम्पतिगिरिदशा वर्ण्यते- 'तन्हावस मुक्क पक्खपय डियाजिन्भतालय असंपुडियतु ं शांत हो जाने पर (मयकुहियविणकिभियहसुनईवियर गरिवीणपाणीयं ते सु वणतेसु ) तथा मृत खरगोश हिरण आदि जानवरों के कलेवर के पड़े रहने के कारण दुर्गंधित बने हुए और इसी लिये पहिले से भी कि मलिन हुए नदियों के कर्दमों से तथा पानी के सुक जाने से कठिन प्रान्तवाले खडों से युक्त वन प्रदेश के होने पर ( भिंगोरिंग कंदीयरवेसु ) तथा भृगारकों के छिलियों के ) दीन आक्रंदन के शब्दों से ( खरफरुम् अणिरिवाहियविर्विदुमग्गेसु) अति कर्कश, अमिय कौवों के कान कान शब्दों से, एवं अग्नि की आभा से मवाल के समान लाल हुये पत्तों से युक्त (दुमेसु) वृक्षों के होने पर ( तण्हावममुक्क पक्ख वृक्षोनी ( छिन्नजाले ) अभिनवाजाओ शात थया माह ( मयकुहियविट किमियकद्दमनई वियरगखीण पाणीयंतेसु वर्ण तेसु) तेभन भरसु पासा સસલા, હરણ વગેરે પ્રાણીઓના અર્ધદગ્ધ શરીરથી દુર્ગંધ યુકત થયેલા અને એથી પહેલા કરતાં પણ વધારે મિલન થયેલા નદીના કાઢવાથી તેમજ પાણી आई भवाथी उठणु थयेला तटवाणा जाडाभोवाणा वन अहेशो थया त्यारे ( भिंगा रिगदी कंदीयरवेसु ) तेमन बृगारअना ( छिलियों के ) हीन छन् સ્વરોથી (खरफ रूस अणिट्ठरिठ्ठवाहियविसग्गेसु) अतीव श अप्रिय अगડાઓની કાકાથી અને અગ્નિની પ્રભાર્થી પ્રવાલ જેવા લાલરંગના પાંદડાઓવાળા (दुमेसु) वृक्षो यया त्यारे (तहासमुक्क पक्ख पयडियजितालुयअसं
1
1
४६९
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________
ज्ञाताधर्मकथासूत्रे
पक्वसंवेसु' तृष्णाका मुक्तपक्षमकटितजि तालुका संपुटित तुण्डपक्षिसंधेषु, तृष्णावशेन = पिपासावशेन मुक्तपक्षाः = शिथिलीकृतमक्षाः अतएव प्रकटितजिमीतालुकाः = वहिर्भूतजितालुकाः भतएव असंपुटिततुण्डाः = व्यावृतमुखाः पक्षिसंवाः = पक्षिसमूहा यत्र तेषु 'ससंतेसु श्वसत्सु प्रतिक्षणं श्वास मुञ्चत्सु. ' गिम्ह उम्उण्डवायख र फरसचंड माख्यमुक्तणपत्तकय वर वाउलो भमंत दित्तसमंत सावया उलमिगतण्डावद्वविधपट्टले गिरिवरेस' ग्रीष्मोष्मोष्णवातखरपरुषचण्ड मारुतशुष्कतृणपत्रकचत्ररत्रातोली भ्रमद्दीप्तसंभ्रान्तश्वापदाकुलमृगतृष्णाबद्धचिह्न - पट्टेषु गिरिवरेषु, तत्र ग्रीष्मस्य उष्मा= उष्णता, उष्णपातः = चण्डर विकिरणजनित सतापः, वरपरुषचण्डमारुतः = अतिकठोरमचण्ड पवनः शुष्कतृणपत्र कचरैया बानोत्य: वात्या इत्यर्थः ' भूतात्या' इतिभाषायां ताभिः भ्रमन्तः = इतस्ततः मचलन्त: दृप्ता.=त्रस्ताः, अत एव सम्भ्रान्तिमुपगताः = भ्रान्तिमुपगताः ये श्वापदाः सिंहादयस्तैः श्राकुलाः = व्याप्ताः, तथा मृगतृष्णावद्ध चिह्नपद्याः, तत्र मृग तृष्णा = मरींछिका तो बद्धचिह्नपः = ध्वजापट्टो येषु ते तथा ततः पदद्वयस्य कर्मधारयः तादृशेषु गिरिवरेषु = महापर्वतेषु 'संवहिए' संवर्तितेषु = एकत्र पयडियजिग्भतालय असं पुडियतुंड पक्खिसंवेसु ) तथा पानी के अभाव से पिपासा के वश से गिथिल पंखवाले, प्रकटित तालु चिवाने और सुख जिनका कडा हुआ है ऐसे पक्षियों के समूह के ( ससतेस) प्रतिक्षण श्वास छोडने पर (गिम्ह उम्ह चेमायलुक्कतणपत्तकयवरवाउलोभमतदित्तसंभंत सावयाउलमिगतण्हाबद्धचिंधपट्टेमु ) तथा ग्रीष्म की उष्णता की किरणों से जनित संनाव से, अति कठोर प्रचण्ड पवन से, शुष्क तण एवं पत्तों से, व्याकुल होकर, इतस्ततः फिरते हुए विकराल सिंहादिक जानवरों से आकुल तथा मृगतृष्णा रूप चिह्नपद से युक्त (गिरिवरेसु )
४७०
,
उण्डवाखरफरूस
से.
प्रचण्ड सूर्य
डिपस ) તેમજ પાણીના અભાવે તરસ્યા, શિથિલ સુખવા। બહાર દેખાતા નાલુ અને જીભવાળા અને જેના મેા ખુલ્લા જ છે सेवा पक्षी अभूद्ध ( मसंतेगु ) अतिक्षाशु श्वास छोउवा લાગ્યા ત્યારે ( गिम्उम्उण्डवाखरफरूसचंड माम्य-मुक्कतणपनकयवर वाउली भमंन दित्त संत सावग्राउल मिगत हाबद्ध चित्रपसु ) तेभर उनाजानी गरभीथी अमर સૂર્યના કિરણેાના સંતાપથી, અત્યન્ત કઠોર પ્રચણ્ડ પવનથી સૂકાએલા તૃણ અને પાંદડાઓથી વ્યાપ્ત વ્યાકુળ થઇને, આમતેમ વિચરતા ભયંકર સિંહ વગેરે વન્ય प्राखधीत ते भृगतपया ३ यिह्नपथी युक्त ( गिरिवरे ) महापर्वतो
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणी टोका अ १ स. ४९ मेघमुनेर्हस्तिभववर्णनम्
४७१
"
संमिलितेषु केषु एकत्रसंमिलि तेषु इत्याह- 'तत्थमियपमय सरीसिवेसु त्रस्त - मृगप्रसयासरीसृपेषु तत्र त्रस्ताः =भयाकुलाः ये मृगाः, प्रसया:=चन्यचतुप्पदाः, सरीसृपा:=गोधानकुलभुजङ्गमादयः तेषु संवर्तितेषु इति पूर्वेणान्वयः । सम्प्रति त्यधिकारो वर्ण्यते- 'अवदालियचयण विवरणिहालियग्गजीहे' अवदारितवदनविवरनिललिताग्रजिङ्खः, तत्र - अवदारितम् = उद्घाटितं वदनविवरं = सुखविलं येन सः तथा, निर्लालिता प्रसारिता अग्रजिश येन सः अत्र पदद्वयस्य कर्मधारयः, तथा 'महंततु वय पुन्नकन्ने' महातुम्बकित पूर्ण कर्ण: = महान्तौ विशाल तुम्efeat अरघट्टतुम्बाकारौ कृतौ भयव्याकुलत्वात् निश्वको पूर्णौ = सम्पूर्ण कर्णो यस्य सः तथा, 'संकुचियथोरपीवरकरे' संकुचितस्थूलपीवरकरः-संकुचितः=संमोटितः स्थूल: पीवरः = पुष्टः करः = शुण्डादण्डो येन सः, 'ऊसियलंगूले' उच्छ्रितलालः- उच्छिनम् = उवकृतं लाङ्गूलं=पुच्छं येन मः, 'पीणाइयत्रिरसरडियसदे णं' पैनायिकविरसरटितशब्देन तत्र पीनाया=वलामहापर्वतों के होने पर ( तत्थमियम यसरीसिवेसु संवट्टिएर ) तथा त्रस्त हुए मृगों के अन्य अपर जगली जानवर प्रसेयों के एवं गोधा नकुल भुजंगम आदि रूप सरीसृपो ( सर्पो) के एकत्र संमिलित होने पर ( अवदालियययणविवरणिल्ला लियग्गजीहे) तुम मुंह फाडकर जीभ निकाल कर ( मनवय पुन्नकन्ने ) अपने दोनों कानों को अरघ की तुंबडी के आकार जैसा कर, अर्थात् भय से व्याकुल होकर उन्हे निश्चल कर (सकुचिय थोरपीवर करे ) स्थूल और पीवर गुण्डा दंड को संकुचित कर ( ऊसियलगले ) पूँछ को ऊँची कर ( पीणाइय विरसर डियस देणं ) पैनायिक-- दावानल के भय से आकुल होने के कारण अपने समस्त बल को एकत्रित कर किये गये वज्र के निर्घोष
या त्यारे (तत्थ मिपसयसरीसिवेन संवट्टिएस ) तेभन लयलीत थयेला भृगो जीन' 'गसी आशुीओो, असेयो ( भृग विशेष ) अने धो, नटुस, साथ वगेरे भरी नृपो मे स्थाने ोठा थया त्यारे ( अवदालियवयणविवरणिल्ला लियग्गजी हे ) તમે (અહીંથી મેઘકુમા—હાથીના પર્યાયમાં હતા તેનું વર્ણન શરુ થાય છે) મેા ફાડીને, જીભ महार अढीने, (महंत तंत्रइयपुन्नकन्ने ) પેાતાના બન્ને કાનને અરટ્ટ (૨૮) ની તૂખીના આકાર જેવા મનાવીને એટલે કે ભયથી વ્યાકુળ थाने अनोने निश्चल उरीने (संकुचियथोरपीवरकरे स्थूल भने सुडोण सूढने साथी (ऊसियलंगूले ) पूंछडीने अथीरीने ( पोणाय्य विरस रडियस देणं) પૈનાયિક—વનના અગ્નિથી ભય પામેલા વ્યાકુળ થઈને પોતાના સમૂહનો ખધા હાથી
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८२
ज्ञाताधर्मकथाजसत्रे कार:-बलप्रयोगः तया निवृत्तं पैनायिकं-दावानलभयाकुलत्वात्स्वकीयसमस्तवलमाश्रित्य कृतं वज्रनिर्घोपवत् महास्थूलम् अत एव विरसम्-अप्रियं यद् रटितंभापितं तपो यः शब्दः, तेन भयंकरमहाशब्देन 'फोडयंतेव-- अंबरतलं' स्फोटयन्निव अम्बरतलं-गगनतलं विदारयन्निव, ‘पायदद्दरेण वयं तेव मेडणितलं' पाददर्दरेण कम्पयन्निव मेदिनीतलं, तत्र पादददरेण-पादप्रहारेण मेदिनीतलं भूमण्डलं कम्पन्निव 'विणिम्मुयमाणेय सीयरं' विनिर्मुश्चन् शीकरं शुण्डादण्डेन जलग्णं निःसारयन् , 'सबओ समंता' सर्वतः समन्तात् सर्वतो मावेन 'बल्लित्रियाणार छिंदमाणे' बल्लीवितानानि लताविस्तारान् छिन्दन 'रुक्खमहम्साई वृक्षसहस्राणि, तत्र 'सुबहूणि' सुबहनि णोल्लयते' नोदयन कम्पयन् , 'विणढरटेन्न नरवरि' विनष्टराष्ट्र इव नरवरेन्द्र: 'विण र विनष्टराष्ट्रः विनष्टं 'पटुं' राष्ट्र देशो यस्य सः शोचन् 'नरवरेन्द्रः' श्रेष्ठभूप इव पुनः 'वाया इद्धे पोए वाताविद्धव पोतः प्रचण्डपवनप्रेरितःनौरिव ‘मंडलवाएव्व' मण्डलवान इब गोलाकारवायुरिव परिव्मम ते' परिभ्रमन् 'अभिक्रवण' अभिक्ष्णर=पुनःपुन: 'लिंडणियरं पमुचमाणे२' लिंडनिकरं प्रमुश्चन्२ लिण्डानि कुर्वके समान महा भयंकर अप्रिय-चिंधाररूप शब्द से (फोडयंतेव अंबर तलं) मानो-आकागतल को फोडते हुए से ( पायददरेणं मेइणितलं कंपयंतेव) पाद प्रहार से भूमंडलको कंपाते हुए से (सीय विणिम्मुयमाणे य) शुडादंड से जलकणों का छोडते हुए (सव्यओ समंता वल्लि वियाणाई छिदमाणे) सब ओर से वल्लोविताना को अवाडते हुए (मक्खसहस्साई तत्थ म बनि गोल्लयंते) हजारों वृक्षों को कंपाते हए (विणट्टरटेबनर वरिंदे) जिसका देशा नष्ट हो गया है, ऐसे श्रेष्ठ राजा की तरह (वाया हढेष पोप) वायुसे आहत नाव की तरह (मंडलवाएकव) गोलाकार रूप मडल वायुको तरह-वणूरे की तरह-(परिभमते) इतस्ततः परिभ्रमण सोने ? ४ी Anil पनिनी म मा प्रय, २ थासाथी (फोडयंतेव अंबरनलं ) ' माशतसने धीरता (पायहरेणं मेटणितलं कंपयंतेत्र ५ मारोधी पृथ्वीने यता डाय तेम (सीयरं विणिम्मुयमाणेय) सूदया
माना टागो ता (सओ संमता वाल्लिवियाणाई छिंदमाणे) यारे ना सतावितानाने BI, (सक्ख महम्साई तत्य मुबहणि णोल्लयंते) तरी वृक्षाने धुतता (विणारच नरवरिटे) नो देश नाश पाभ्य। छ, सेवा उत्तम नी म (वाया इद्रव्यपोग) परनथी माघात पाभेदी खाना म (मदुवापद) २२५ोणियानी म (परिभमंते) माम
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७३
भनगारधर्मामृतवर्षिणी टीका अस. ४१ मेघमुनेहस्तिभववर्णनम् न्२ वह बीभिहस्तिनोभिश्च यावत् सार्थ, दिशोदिशि-दिगिविदिशिच 'विप्पलाइस्था' विप्लायन-प्लायनं कृतवान् । तत्र खलु हे मेघ ! त्वं 'जुन्ने' जीर्णः कृशः व्यतीताधिकवयस्कः, 'जरा नजरियदेहे' जरा जर्जरितदेहः वृद्धावस्थया जीर्ण शरीर. 'आउरे' आतुरो-विविधदुःखाक्रान्तः अस्त्रम्थमनस्को बा, 'झझिए' झंझितः क्षुधापीडिनः, पिवासितः तृपितः, 'दुव्वले' दुर्बला खिन्नः 'किलंते' क्लान्तो-ग्लानः 'नहसुइए' नष्टस्मृतिकः,नष्टा विनष्टा स्मृतिः स्मरणशक्ति' यस्य स तथा 'कोऽहं-काहमिति विचारहीनः, अतएव 'मूढदिशाका दिशाज्ञानशून्यः, 'सयाओ जूहाओ' स्वस्मात् यूथात् 'विप्पहूणे' विप्रहीनः रहितः, वणदव जालापरद्धे' वनदवज्वालापराद्धः वनवाहिज्वालाति तीव्रताप संतप्तः, 'उण्हेग उप्णेन, 'तण्डाए य' वृष्णया च 'छुहाए य' क्षुधया च उष्णादिभिः 'परकरते हुए (अभिक्खण२ लिंडणियर पमुचमाणे २) और घार २ लिंडे करते हुए (बहूहि हथिणीहिं य जाव सद्धिं दिसोदिसि विपलाइत्था) अनेक हाथी हथिनियों आदि के साथ एक दिशा से दूसरी दिशा में भागने फिरने लगे । (तत्थ णं तुम मेहा ! जुन्ने जरानज्जरियदेहे आउरे झंझिए पिवासिए दुबले किलंते, नट्ट सुइए, मूढ दिसाए सयाओ जूहाओ विप्पहूणे वणदवजालापरद्ध उण्हेण तम्हाए य छुहाए परमाहए समाणे भीए तत्थे तसिए उबिग्गे संजायभए सचओ समंता आधावमाणे परिधावमाणे एगं च णं महं सरं अप्पोदय पंकबहुलं अतित्थेणं पाणियं पाउं
ओइन्ने) हे मेघ! तुम उस समय अधिक अवस्था संपन्न हो चुके थे इसलिये शरीरमें कृशता आगइ थी। वृद्धावस्था से तुम्हारा शरीर तेभ परिभ्रम ४२ता (अभिक्खणं २ लिंडणियरं पमुंचमाणे २) मने वा२ वा२ दीड ४२ता, (बर्हि हथिणीहि य जाव सद्धिं दिमोदिसि विप लाइत्था) घ डाथी भने हाथाणीया वगेरेनी साथै मामथी तेम नासपा साया. तत्थणं तुम मेहा ! जुन्ने जराजज्जरियदेहे अाउरे ज्ञझिए पिवासिए दुव्वले किलंते नसुइए मृढदिसाए सयाओ जहाओ विप्पहूणे वणदवजाला परद्धे उण्हेण तण्हाए य छुहाएय परब्भाहए समाणे भीए तत्थे तसिए उन्विग्गे संजायभए सव्वओ समंता आधावमाणे परिधावमाणे एगंच णं महं सरं अप्पोदयं पंकवलं अतित्थेणं पाणियं पाउं ओइन्ने) भेध । તમે તે વખતે વધારે ઉંમરના થઈ ગયા હતા એટલા માટે તમારા શરીરમાં કૃશતા આવી ગઈ હતી. ઘડપણથી તમારું શરીર જીણું થઈ રહ્યું હતું. ઘણું શારીરિક તેમજ માનસિક ખેથી તમે આક્રાંત થઈ રહ્યા હતા. તમે આમતેમ નાસતા ફરતા હતા તેથી તમારા આહારનો કેઈપણ જાતને યાચિત બંદેબસ્ત હતો નહિ, તેથી
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________
વર
"
ज्ञाताधर्म कथासूत्रे उभाहण् नमाणे' पराभ्याहतः =राभूतः - नाडितः सन् भोतः, त्रस्तः, त्रासितः, उद्विग्नः संजातभयः, सर्वतः समन्तात् 'आधात्रमाणे परिघावमाणे पलायमानः प्रपलायमानः एकं च खलु महत् सर= तडाग 'अल्लोदय' अल्पोदकं स्वल्पजलं 'पंकबहुलं' पबहुलं = कर्दममचुरम् 'अतिरथेणं' अतीर्थेन=उन्मार्गेग पाणियं पाएउं' पानीयं पातु = पानीयपानार्थे 'ओइन्ने' अवतीर्णः = गतवान् । ततः खल हे मेघ ! स्वं तीरमहगए तीरमतिगतः = तटमतिक्रान्तः पाणियं अमपने' पानीयमसंप्राप्तः 'अंतरा चेव' अन्तरा चैत्र= मध्य एव 'सेयंसि' तग्मिन्= मरोवरस्य महाङ्क 'विसन्ने' विषण्ण: निमग्नः । तत्र खलु हे मेघ ! वं
जर्जरित हो रहाथा | अनेक प्रकार के शारीरिक या मानसिक दुःखों से तुम आक्रान्त हो रहे थे । इधर उधर भागते फिरने से खाने पीने का तुम्हारा कोई यथोचित प्रबंध नही था इस लिये तुम सदा क्षुधा मेपीडित रहा करते थे- प्यास से आकुलित बने रहते थे । बल भी क्षीण हो गया था- इसलिये अधिक दुर्बल दिखलाई पडने लगे थे, नाना चिन्ताओं से सदा तुम व्याप्त बने हुए थे, स्मृति शक्ति भी तुम्हारी क्षोण हो गई थी मैं कौन हूँ कहां घूम रहा हूँ इसका भान तुम्हें नहीं रहा था । इसलिये दिशाओं का ज्ञान तुम्हारा जाता रहा और अपने यूथ रहित होकर तुम वन की ज्वाला के तीव्र ताप से संतप्त होते हुए उष्णतृष्णा क्षुधा पीडित होते हुए बहुत भयभीत वन गये, त्रस्त हो गये, उद्विग्न हो गये । अतः भय से इधर उधर २ बार दौडते हुए तुम एक बडे भारी तालाव में कि जिस में जल कम था और पंक बहुत था उन्मार्ग से होकर पानी पीने के लिये उतरा (तन्य णं तुमं मेहा ।) वहां हे मेच । तुम (तीरमइगए पाणीय असं
હંમેશા તમે ભૂખથી પીડાએલા અને તરસથી વ્યાકુળ રહેતા હતા. તમારુ અને પત્રુ નાશ પામ્યુ હતું તેથી તમે વધારે દુખળા લાગતા હતા. ઘણી જાતની ચિતાઆથી તમે હેગન હતા. તમારી યાદ-શક્તિ પણ નાશ પામી હતી “ 'हु आयु छ ? કયા ફરી રહ્યો છું?” આ જાતની સૂધબુધ તમારામાં રહી જ ન હતી એટલા માટે તમારૂં દિશાજ્ઞાન નષ્ટ થઈગયું અને ચૂથ ભ્રષ્ટ થઈને તમે વનના અગ્નિજવાળાઓના તીવ્ર તાપથી સ ંતપ્ત થઈને ગરમીથી તરસ્યા અને ભૂખથી પીડિત થઇને ખૂખ ભયંત્રસ્ત થઇ ગયા. ભયભીત થઇ ગયા અને ઉદ્વિગ્ન થઇ ગયા તેથી બીકથી શ્લામ તેમ વારવાર નાસતા ફરતા તમે એછાપાીવાળા અને ખૂબજ કાદવ યુકત એક મેટા તળાવમા ઊંધે રસ્તે (ઉન્માર્ગ) थी भाड़ी पीया भाटे तय (नत्यणं तुमं मेहा ! ) हे भेष ! त्यांत (तीर
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________
अमृतवर्षिणीटीका अ. १ सू. ४१ मेघमुने र्हति भवनम
'હ',
'पानी पास्यमिति कृत्वा = चिन्तयत्वा 'हस्थ' हस्त=शुण्ड प्रसारयास, अथापिच 'ते इत्थे' ते तत्र हस्तः = शुण्ड्रादण्ड: उदकं जलंन प्राप्नोति, ततः खलु हे मेवं पुनरपि 'कार्य' स्त्रशरोरं 'पचद्वरिस्सामि' प्रत्युद्धरिष्यामि = निष्का शयिष्यामीति कृत्वा = विचार्य 'बलियतरायं' बलिकदरं गाढतरं - 'पकंसि' पङ्के= महाकर्दमे 'खुत्ते' निमग्नः, 'खुत्ते' इति देशीय शब्दः, त्वं परिवारवियोग प्राणनाशशंकाशरीरकष्टोधसा नानाविधवेदनामनुभवन्नासीरितिभावः। ततः खलु हे मेघ ! 'तुमे' त्वया तस्मिन्नेवभवे 'अन्नया कहूं' अन्यदाकदाचित् = श्रन्यस्मिन् कस्मिंश्चित् समये पूर्वग्मिन काले इत्यर्थः, कामभोगासक्तथा 'एगे' एकः कश्चिदेकः कलभः चिरनिजढे' चिरनिर्यूढ़ :- चिराद् = बहुका लात निर्यूढ: = निष्कासितः, 'गयवरजुत्राणए' गजवरयुवा = तरुणो महागजः, पत्त अंतरा चैव सेयसि विसन्ने) तीरसे भिन्न स्थान पर वर्तमान होने के कारण पानी को नहीं पी सके और बीच में ही उस सरोवर के महा पंक में तुम निमग्न हो गये । (तत्थ णं तुझं मेहा । पाणियं पास्सामि तिकटु हृत्थं पम्णरेसि) वहां पर हे मेव ! तुमने इस विचार से कि मैं पानी प्राप्त कर पीलूंगा अपने शुडादण्ड को फैलाया - (सेविय ते हत्थे उदगंनपात्रइ) परन्तु वह शुण्डादंड पानी नही पा सका - अर्थात् पानी तक नहीं पहुच सका। (तरणं तुमं मेहा । पुणरवि कार्यं पच्चुध्द रिम्सामिति कटु वलियत राय पंकंसि खुत्ते) इसके बाद हे मेघ ! तुमने इस विचार से कि मैं यहां से फँसे हुए अपने शरीर को निकाल लूगा ज्यों ही उठने का प्रयत्न किया कि वैसे ही तुम गाढतर कीचडमें और अधिक फस गये । (तणं तुमं मेहा | अन्नयाक एगे सयाओ जुहाओ करचरण दंतमुसलमहगए पाणीय असंपत्ते अंतरा चेव सेयंसी विसन्ने ) डिनाराश्री हा स्थाने હોવાના કારણે તમારે માટે પાણી પીવુ અશકય થઈ ગયું હતું. તમે ત્યાં સરેાવરના अट्ठवमा इसाई गया हुता. ( तत्थगं तुमं मेहा ! पाणियं पास्सामिति कट्टु हृत्थं पसारेसि.) हे भेव । त्यां अवमां चामेसा तभे पाणी भेजववाना प्रयत्नभां सूढने संभावने (सेत्रिय ते हत्थे उदगं न पावइ) पशु तभारी सूंढ पाएगी મેળવવામાં અસમર્થ જ રહી. એટલે કે પાણી સુધી તમારી સૂંઢ પહોંચી શકીજ નહીં ( त एणं तुमं मेहा ! पुणेरवि कार्यं पच्चुध्दरिस्सामित्तिक्हु बलियतरायं पंकसि खुत्ते ) त्यार पछी हे भेध ! तमे अहवमां यूथी गयेसा पोताना शरी ने महार કાઢવાના વિચાર કરીને જ્યારે કાદવમાંથી મુકત થવા પ્રયત્ન કર્યો ત્યારે તમે કાદवसां पडेलां कुश्ती वधारे भूंगा गया. ( तेएणं तुमे मेहा ! अन्नया कया
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७६
-
ज्ञाताधा कथङ्गसूत्रे स्वकाद् गृथात् करचरणदत्तमुश-महारः. ३५रध्द समाणे विप्परःसन् विशेषेण पीडितः सन् 'विप्परद्ध' इति देशीयशब्दः 'तं चेव' तदेव 'महदह' महादं 'दह'इति भापामसिद्धं, 'पाणीयं पाएउ' पोनीयं पातुं 'समोयरेइ' सम वनरति-समागच्छति । अयं भावः-हे मेघ ! त्वमेकं कलभं करचरणदन्तानिप्रहारे विशेषतः पीडितं कृत्वा स्वयूथाचिरंनिष्कासितवान् स एव कलभग्तरुण महागजो भूत्वा तस्मिन्नेव महाहूदे आगमनमार्गेण पानीयपानार्थमुपागतः, यत्र पङ्कनिमग्नस्त्वमासीरिति । ततःखलु स कलभः यस्त्वया स्वयूथाचिरनि प्रकाशितः कलभः, संप्रति तरुणावस्था प्राप्तः स इत्यर्थः त्वां पश्यति दृष्ट्वा तन् प्रवरं स्मरति स्मृत्वा 'आमुरुत्ते' आशुरुप्ता-आशु शीघ्रकोपपरिमूढबुद्धिः क्रोधपरायणः, 'रुटे' रुष्टः प्रकटितकोपः 'कुविए' कुपितः नदिवारिपूग्वत्क्रमशः प्रवृद्धकोप: 'चंडिकिए' चाण्डिक्यितः प्रकटितरौद्रस्वरूपः 'मिसिमिसेमाणे' देदीप्यमानः क्रोधाग्निना जाज्वल्यमानः यत्रैव पङ्के बुडितःपूर्व पहारहिं विप्परद्धे समाण चिरनिज्जूढे गयर जुवाणए) इसके बाद ही हे मेघ । एक-गज कलभ (हाथी का बच्चा) कि जिसे तुमने बहुतपहिले किसी समय अपने सघ से कर, चरण एवं दंत रूप मुसल के प्रहारों से विशेष रूप में दाग्वित करके बाहर निकाल दिया था वही कलभ (हाथीका बच्चा) तरूणावस्थापन्न हो कर (तं चेव महदं पाणीयं पाएउं समोघरेइ) उसी नालाब पर पानी पीने के लिये उतरा-आया। (तएणं से कलभए तुमं पामइ) उसने वहाँ कीचड में फंसे हुए तुम्हें देखा-(पासित्ता त पुत्र वरं समरद) देखकर उसे अपने पहिले का वैरभाव स्मृत हो आया (समरित्ता आसुरत्तो सटे विए चंडिक्किए मिसिमिसेमाणे जेणेव तुम तेणव उवागच्छइ) पूर्व वैर के स्मृत होते ही वह शीघ्र ही कोप से
गे मयाभो जूहाओ करचरणदंतमुतलप्पहारेहिं विप्परद्धे समाणे चिर निज दे गयवरजुवाणए) त्या२ पाउ भेध ! घl मत ५i समय પિતાના યૂથમાંથી કર-ચરણ અને દંત રૂપ મૂસળના પ્રહારોથી સવિશેષ પીડિત કરીને તમે બહાર કાઢી મૂકેલું એવું એક હાથીનું બચ્ચું (ગજ કલભ) કે જે અત્યારે
पान 25 गयु तु. (तं चेव महादई पाणीयं पाएवं ममोयरेड) ते सरीपरमा पानी पीपा साव्यु. (तपणं से कलभए तुमं पासइ) तो भा - गेमा भने नेया (पमित्ता तं पुत्रवेरं समरड) नेतानी सा2 तेने पहलांना रे सावनी पात ५६ या माची . (समरिना आमुरको सटे कुविए चंडिदिए मिसिमिसेमाणे जेणेच तुमं तेणेव उवागच्छड) पटेलांना वेरी
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणी टीका अ. १ सू. ४१ मेघमुनेहन्तिभववर्णनम ७७ त्वमासातवापागच्छात, उपागत्य त्वा तीक्ष्णैः दन्तमुशलेः त्रिकृत्वः त्रिवारं पिट्टओ' पृष्ठतः पृष्ठप्रदेशे 'उच्छु भइ' अपक्षिपति प्रहरति=विष्यति अपक्षिप्य, प्रहारं कृत्वा पूर्ववैरं निजाएइ' निर्यातयति-समापयति 'निज्जाइत्ता' निर्याय समाप्य हृष्टतुष्टः 'पाणियं पिबई' पानीयं पिबति 'पिवित्ता' पीत्वा यस्या एव दिशःप्रादुर्भूतस्तामेव दिशं प्रतिगतः ततःखलु हे मेघ ! तव शरीरे वेदना प्रादुर्भूता सा वेदना कीदृशीत्याह 'उजला उज्वला-नीवदुःखरूपतया जाज्वल्यमाना, विउला एकलशरीरव्याप्ता 'तिव्या' तीव्रा-दुःसहा, मूढ हो गया रुष्ट हो गया-अपना कुपित भाव उसने प्रकट कर दिया। नदी के प्रवाह की तरह धीरे२ उसका क्रोध वढ गया। अपना रौद्रस्वरूप उसने स्पष्ट कर दिया-और मिसमिसाता हुआ-क्रोधरूप अग्नि से जाज्व. ल्यमान होता हुआ-जहाँ तुम पहिले से ही कीचड में फसे थे वहा आया। (उवागच्छित्ता तुम्हं तिक्खेहि दंतमुसले हिं, तिक्खुत्तो पिट्टओ उच्छुभह) आकर उसने तुम पर तीन वार तीक्ष्णदंतरूपमुसल के महारों से पीछे के भाग में प्रहारकिया (उच्छुभित्ता पुत्ववेरंनिजाएइ) महार करके उसने अपना पूर्वका वैर लिया (निजाइत्ता हतुढे पाणियं पिवइ) इस प्रकार अपने पूर्व के वैर का बदला लेने पर वह विशेष आनन्द मग्ग बन गया और फिर उसने शांति के साथ वहां पानी पिया (पिवित्ता जामेवदिसिं पाउन्भूए तामेव दिसिं पडिगए) पानी पी कर वह जिस दिशा की और से आया था उसी तरफ वापिस चला गया। (तएणं तवमेहा! सरीरगंसि. वेयणा पाउभवित्था) बाद में हे मेघ ! तुम्हारे शरीर में बडी भारी वेदना સ્મૃતિ થતાં જ તે જલદી કે ધાવિષ્ટ અને રુષ્ટ થઈ ગયું. પિતાનો ક્રોધાવેશ તેણે પ્રકટ કર્યો. નીના પ્રવાહની જેમ તેને ક્રોધ વધી ગયે. પિતાનું ક્રૂર સ્વરૂપ બતાવતાં વીફરીને કેધરૂપી અગ્નિની જવાળાઓથી સળગતું વયાં તમે કાદવમાં ખૂપાએલા डता त्या माव्यु. ( उवागच्छित्ता तुमं तिक्खेहिं दंतमुसलेहि, तिक्खा पिओ उच्छभइ) मावाने त्र मत तभा पाछन मामi dley तथा भूसना प्राध्या. (उच्छुभित्ता पुबवेरं निज्जाएइ) प्रहार ४शन तेरे पातानु पाडसानु ३२ वाज्यु. (निज्जाइत्ता हत पाणियं पिबइ) 20 प्रभारे ३२ વાળીને તે સવિશેષ આનંદિત થઈ ગયું, અને ત્યાર બાદ તેણે સુખેથી પાણી પીધું पिवित्तो जामेव दिसिं पउन्भूए तामेव दिसि पडिगए) पाणी पीधा मा २ त२५थी ते माव्युतु ते त२३ पा गयु. (तएणं तव मेहा ! सरीरगंसी वेयणा पाउन्भवित्था) त्या२ मा भेध ! तभारा शरीरमा अत्यन्त वना
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०८
% 3D
ज्ञाताबर्मकथानमः 'कवखडा ककमा ठोगक्षुरप्रधारावद् असद्या यावत्-इह यावच्छन्दनागाहा महती, चण्डा रौद्रा, दुःखा-दुखरूपा इतिबोध्यम् । 'दुरहियामा' दुरध्यासा= सोडुमशक्या, "पित्तजरपरिगयसरीरे पित्तज्वरपरिगतशरीरः पित्तज्वर परिक्रान्तदेहः, 'दाहवतंतिए यावि विहरित्था' दाहन्युन्क्रान्तिकश्चापि व्यहरन, तत्र दाहस्य तापस्य व्युत्क्रान्तिरुत्पत्तिर्यस्य सः दाहव्युत्क्रान्तिकः प्राप्तप्रयलोप्मकः व्यहरत-व्यचरत् । नतः खलु हे मेघ ! त्वं तामुज्वलां यावत् दुग्ध्यासां सत्तराईदियं' सप्तरात्रि दिवंसप्ताऽहोरात्रं यावत् वेदनां 'वेएमि' वेदयसि अनुभवसि, 'सवीसं वाससयं' सविंगतिवर्षशत-विंशत्युत्तरं शतं वर्षाणि परमायुः पालयित्वा 'अदृदुहवस' आर्त दुवात चशातः, आर्वोमनमादुःखिनः, दु:ग्वार्तो देहेन, वशातः इन्द्रियवशेन पीडितः कालमासे कालं कृत्वा डच मध्यजम्बृद्धीपे 'भारहे वासे' भारत वर्षे दक्षिणार्ध भरते गङ्गामहाउत्पन्न हुई। (उज्जला विउलतिब्वा कक्वाड़ा, जाव दुरहियासा पित्तज रपरिगयसरीरे दाहवकनिए यावि विहरित्था) बहवेदना तीव्रदुःखरूप होने से समस्त शरीर को जला रही थीं, मकल शरीर में तिलमें तेल की तरह व्याप्त श्री तीव्र धी-दुःसह थी क्षुरे की धार के समान असह्य हो रही थी। बहुत अधिक रूप में थी, रौद्र स्वरूप थी तथा दुःखरूप थी। सहन करने के लिये अशक्य थी। तुम उमसमय पित्तज्वर से आक्रान्त शरीर बन गये थे प्रबल दाह तुम्हारे शरीरभर में पड रही थी। (तएणं तुमंमेटा। तं उज्जलं जाय दुरहियासं सत्तराइदियं वेवणं वेएसि) हे मेघ! मने उस उज्ज्वल विपुल यावत् दुरध्याम वेदना को सात दिन रात तक सहन किया (सवीमं वाससयं परमाउं पालइत्ता :
अ हवसट्टे कालमासे थवा भia (उज्जला विउलतिच्या कक्खडा जाव दुरहियामा पित्तज्जर परिणयसरीरे दाहवकंतिए यावि विहरित्था) ते वहना अत्यन्त ४ाय: હતી. તેથી તમારા અંગેઅંગ એટલે કે આખા શરીરમાં બળતરા થઈ રહી હતી. જેમ તલમાં તેલ સંપૂર્ણપણે વ્યાપ્ત હોય છે તેમજ વેદના પણ તમારા આખા શરીરમાં વ્યાપ્ત હની તીવ્ર વેદના છરાના ધારની પેઠે તમારા માટે અસદા થઈ પડી હતી. તે વખતે તમારું શરીર પિત્તજવરથી આક્રાંત થઈ ગયું હતું તેથી પ્રબળ मतराथी तभाई मोम वहन गनुभवी रघु तु. (त एणं तुम मेहा! नं उजलं जाव दुरहियासं सत्तराईदियं वेयणं वेएसि) मेघ । ते अत्यंत હાહ ઉત્પન્ન કરનારી એવી અસહ્ય વેદના તમે સાત દિવસ અને રાત સુધી સહન ४२त! २८ (सवीसं वाससय परमाउं पालइत्ता अदुइटासट्टे काल
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्पिणी टीका अ. सू. ४१ मेघमुनेह स्तिभववर्णनम् ४७९ नद्याः दक्षिणे कूले 'विंझगिरिपायमूले' विन्ध्यगिरिपादमूले-विध्यपर्वतसमीपे 'एमेणं' एकेन मत्तवर गन्धहस्तिना एकस्याः गजवरकरेणुकाया:-बरहस्तिन्याः कुक्षौ-गर्भ गजकलभक 'जणिए'-जनितः उत्पादित:-त्वं हस्तिनीगर्भे समुत्पन्न इति भावः। ततःरवलु सा 'गयकलभिया' गजकलभिका-बरहस्तिनी पूर्ण नवसु मासेषु वसंतमासे 'तुमं पयाया' त्वां पाजनयत् । ततःखलु हे मेघ ! त्वं गर्भवासात् 'विप्पमुक्के' विप्रमुक्तः निस्सृतः सन् गजकलभकश्चाप्यभवः त्वं हस्ति बालकः संजातः। कीदृशस्त्वमासीरित्याह-रतुप्पलरत्तम्मालए' रत्तोत्पल रक्तसुकुमारकः तत्र रक्तोत्पलं रक्तकमलं तद्वत् रक्तः रक्तशरीरः सुकुमारः सुकोमलयः कालं किच्चा इहेब जंबूद्दी वे २ भारहे बासे दाइिणभरहे गंगाए महानदीए दाहिणे कलेविंझगिरिपायमूले एगेणं मत्तबर गंधहथिणा एगाए गयवरकरेणूए कुच्छिसि गयफलभए जणिए) पश्चात् १२०, वर्ष की अपनी उत्कृष्ट आय को समाप्त कर मन से दुःखित, देह से दुःखित, इन्द्रियों से दुःखित वने हुए तुम वहीं पर मर गये और मरकर इस मध्य जवूद्वीप में भारतवर्ष में, दक्षिणाधं भरत में, गगा महा नदी के तट पर विध्यगिरि के समीप एक मत्तवरगन्धहस्ती के द्वारा गजवरकरेणु का के गर्भ में गजकलभरूप से उत्पन्न हुए। (तएणं सा गजकलभिया णवण्हं मासाणं वसंतमासंमि तुमं पयाया), जब ठीक नौमास का समय व्यतीत हो चुका-तब उस गज कलभीकाने वसंत के महिना मे तुम्हें जन्म दिया। (तए तुम मेहा। गम्भवासाओ विप्पमुक्के समाणे गयकलभए याविहोत्था) इस तरह हे मेघ ! तुम गर्भवास से निकल कर हस्ती मासे कालंकिच्चा इहेब जंबहीवे २ भारहेवासे दाहिणभरहे गंगाए महानइए दाहिणे क्ले विज्ञगिरिपायमूले एगेणं मत्तवरगंधहत्थिगा एगाए गयवरकरेणूए कुच्छिसि गयकलभए जणिए) त्या२ मा मेसो पाश (૧૨) વર્ષનું પિતાનું લાબુ આયુષ્ય ભોગવીને મન, દેહ અને ઈન્દ્રિયથી દુખિત થઈને તમે ત્યાંજ મરણ પામ્યા અને ત્યાર પછી આ મજબૂદ્વીપના દક્ષિણાર્ધ ભરતક્ષેત્રમાં મહાનદી ગંગાના કાંઠે વિંધ્યગિરિની પાસે એક મદમત્તવર ગન્ધ હાથી દ્વારા ગજવર કરેણુકા (હાથીણું) ના ગર્ભમાં હાથીના કલભ (બચ્ચા) ના રૂપે તમે उत्पन्न थया. (त एणं सा गयकलभिया णवई मासाणं वसंतमासंमि तुम पयाया) न्यारे पराम२ नवभार पूरा थया त्यारे ते १२ Eि (थिणी) ये वसत भासमां तभने सन्म माया. (त एणं तुम मेहा गम्भवासाओ विप्प मुक्के समाणे गयकलभए याविहोत्था) प्रमाणे म पासमाथी भुत यधने
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८०
शाताधर्म कथामंत्र मः, अत्रपवयस्य कर्मधारयः। 'जासुमगारगरिजत्तयलक्खारससरसकुकुमसंअदभरागवन्ने जपानमनोरक्तपारिजातकलाक्षारस सरसकुङ्कमसंध्याभ्ररागवणेः, जपानामकं रक्तपुष्पं रक्तपारिजातकं च पुप्पं, तथा-लाक्षारसश्च, सरसकुकुम च सन्ध्याभ्ररागश्चेति द्वन्द्वः. एपी वर्ण इत्र वर्णो यस्य स तथा, तथा 'इट्टे' इष्टः पियः, 'नियगजूहबाणो' निजक यूथपतः स्वकीय यूथस्वामिनः, "गणियायारकरेणुको स्थ हत्थे" 'गणिकाकारकरेणुकोत्यहस्तः, तत्र 'गणियाचार' गणिकाकाराः गणिकास्वरूपाः स्परमणीयत्वात् याः करेणवी हस्तिन्यः नासां कोत्थेषु' उदरप्रदेशपुहम्तावालस्वभावात् शुण्डो यस्य सःअनेक हस्तिनीशतसपरिवृतः 'रम्मेषु' रम्येषु 'गिरिकाणणेपु' पर्वतबनेषु सुखं मुखेन विहरसि ।मु० ४१। के बच्चे के रूप में उत्पन्न हुए (रपलरत्त समालए जाम मणारत्त पारिजत्तयलक्खारससरसकु कमसंजभरागवन्ने) तुम्हारा शरीर उस समय बालकमल के समान रक्त था, और मुकोमल था। वर्ण जबाकुसुम के समान, रक्त पारिजातक. पुष्प के समान, लाक्षारस के समान सरम कुंकुम के समान, और संध्या राग के समान था। (इट नियम्स जुहवः इणो गणि यायारकरेणु कोत्थे अणेगधि णिमय संपरिखुढे रम्मेसु गिरिकाणणे मुहं सुहेणं विहरसि) तुम अपने युथपति को बहुत प्यारे थे । गणिकारूप हस्तनियों के उदर प्रदेश पर वाल स्वभाव से तुम अपना शुण्डादण्ड रखे रहते थे सेंकडों हथनियों से तुम सदा धिरे रहते थे। और उन्हीं के साथ अपना समय मनोहर पर्वतों में घूमते हुए सुख पूर्वक व्यतीत करते रहते थे। ॥मत्र ४॥ हे भेछ । तमे हाथीना याना ३५मा स्पन्न यया (रत्तुप्पलरत्त मूमालए जामु मगारत्तपारिजत्त य लक्खारपसरसकुंक्रमसंजभरागवन्ने) तभा श२१२ લાલ કમળની પેઠે લાલ રંગનું હતું અને સુકોમળ હતું. તમારે વર્ણ જપાકુકમ લાલ પારિજાતના પુષ્પ, લાક્ષારસ, સરસ કુંકુમ અને સંધ્યાકાળના રંગ જેવા હતા. इवे नियम्स जहणो गणियायारकरेणुकात्थे अणेगहस्थिणिसय संपरिधुढे रम्मेम् गिरिकाणणेस मुहं सहेणं विहरसि) तमे तमा। यूथयातना ખૂબજ લાડકવાયા હતા. ગણિક રૂપ હાથણીઓના પિટ ઉપર સહજ બાળભાવથી પ્રેરાઈને તમે પિતાની સૂંઢ મૂકી રાખતા હતા. સેંકડો હાથણીઓથી તમે વીંટળાએલા રહેતા હતા અને તેમની સાથે જ વનવગડામાં અને મને હર પર્વત ઉપર વિચરતા પિતાને વખત સુખેથી પસાર કરતા હતા. આ સુત્ર “૪૧”
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૮૧
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका अ.१सू.४२ मेघमुनेहम्तिभववर्ण तम्
___ मूलमू-तए णं तुमं मेहा ! उम्मुक्क बालभावे जोव्वणगमणुपत्ते जूहवइणा कालधम्मुणा संजुत्तेणं तं जूहं सयमेव पडिवजसि, तएणं तुमं मेहा! वणयरेहिं निव्वत्तियनामधेजे जाव चउदंतेमेरुप्पभे हत्थिरयणे होत्था। तत्थ णं तुम मेहा! सत्तंगपइदिए तहेव जाव पडिरूवे। तत्थ णं तुमं मेहा सत्तसयस्स आहेवच्चं जाव अभिर मेजा। तए णं तुमं मेहा ! अन्नया कयाई गिम्हकालसमयंसि जेट्टामूले वणदवजालापलित्तेसु वर्णतेसु धूमाउलासु दिसासु जाव मंडल वाएव्व परिब्भमंते भीते तत्थे जाव संजायभए बहुहि हत्थीहि य जाव कलभियाहिय सद्धिं संपरिजुड़े सव्वओ समंता दिसोदिसिं विपलाइत्था। तए णं तव मेहा! तं वणदवं पासित्ता अयमेयारूवे अज्झथिए जाव समुप्पजित्था-कहिण्णं मन्ने मए अयमेयारूवे अग्गिसंभवे अणुभूयपुवे? तव मेहा ! लेस्साहि विसुज्झमाणीहिं अज्झवसाणेणं सोहणेणं सुभेणं परिणामेणं तयावरणिजाणं कम्माणं खओवसमेणं ईहावूह मग्गणगवेसणं करेमाणस्स सन्निपुव्वजाइसरणे समुष्पजित्था तएणं तुम मेहा 'एयमद्रं सम्मं अभिसमेसि-एवं खल्लु मया अईए दोच्चे भवग्गहणे इहेव जंबूद्दीवेर भारहे वासे वेयलगिरिपायमूले जाव तत्थणं महया अयमेयारूवे अग्गिसंभंवे समणुभूए। तए णं तुम मेहा ! तस्सेव पच्छावरणहकालसमयंसि नियएणे हेणं सद्धिं समन्नागए योवि होत्था। तएणं तुम मेहा अयमेयारूवे अज्झस्थिए जाव समुप्पज्जित्था-तं सेयं खलु मम इयाणि गंगाए महानईए दाहिणि.
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________
शाताधर्म कथाङ्गसुन्ने लंसि कूलंसि विझगिरि पायमूले दवग्गिसंताण कारणट्रा सएणं जूहेणं महइमहालयं मंडलं धाइत्तए त्तिक? एवं संपेहेसि संहिता सुहं. सुहेणं विहरसि। तएणं तुसं मेहा ! एन्नया कयाई पढमपाउसंसि महावुट्रिकायंसि सन्निवाइयंसि गंगा महानईए अदूरसामंते वह हि हत्थिणीह जाव कलभियाहिय सत्तहिय हथिणीसएहिं संपरिबुडे एगं महंजोयणपरिमंडलं महइमहालयं मंडलं घाएस, जं तत्थ तणं वा पत्तं बाकटं वा कंटए वालयावा वल्ली वाखाणूवा रुक्खेवा सुखेवा, तं सव्वं तिक्खुत्तो आहुणियर उटवे।स, हत्थेणं गिण्हसि, गिछिहत्ता एगंते एडेसि एडित्ता, तएणं तुमं! मेहा ! तस्सेव मंडलस्स अदूरसामंते गंगाए महानईए दाहिणिल्ले कूले विझगिरिपायमूले गिरिसु य जाव हिरसि। तए णं तुमं मेहा ! अन्नया कयाई मज्झिमए वरिसारतं से महा बुट्रिकार्यसि सन्निवाइयंसि जेणेव से मंडले तेणेव उवागच्छसि, उवागच्छित्ता दोच्चपि म डलं घाएसि, ऐवं चौरमे वासा रत्तसि महाबुटिकायंसि सन्निवइयसि जेणेव से मंडले तेणे उवागच्छसि, उवागच्छित्ता तच्चपि मंडलघायंकरेसि जतत्थ तणं वा जाय सुहं सुहेणं विहरसि ॥सू० ४२॥
टीका-'तएणं तुम मेहा' इत्यादि, हे मेघ ! ततः हस्तिनो द्वितीयभवे सुखपूर्वकं शिशुक्रीडानुभवानन्तरं खलु 'उम्मुक्कवालभावे' उन्मुक्तयाल
'तए णं तुमं मेहा' इत्यादि ।
टीकार्थ-इस प्रकार अपनी इस हाथी की दूसरी पर्याय में सुख पूर्व क्रीडा सुखों का अनुभव करने के बाद (तुमं मेहा ।) हे मेघ ! 'तए णं तुम मेहा!' इत्यादि
टीडा---(तएणं) मा प्रभारी डाथीना पाताना मा ulon पर्यायमा सुमेथी छी। सुमो मनुलवता (तुमं मेहा !) मेध ! तमे धीमे धीमे उम्मुक्कयाल ,
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणी टीका अ. : स. ४१ मेघमुनेह स्तिभयवण नम् ४८३ भावः परित्यक्तबाल्यावस्थः 'जोव्वणगमणुपत्ते' यौवनकमनुप्राप्तः संप्राप्ततरुणावस्थः 'जूहवइणा' यूथपतौ 'कालधम्मुणा' कालधर्मेण कालो-मरणं तल्लक्षणोधर्मः पर्यायस्तेन कालधर्मेण मृत्युना 'संजुत्रोणं' संयुक्त गजपतौ मृतेसतीत्यर्थः 'सूत्रो सप्तम्यर्थे तृतीया विज्ञेया, तं यूथं स्वयमेव 'पडिवजसि' मतिपद्यसे स्वीकरोषि, । ततःखलु हे मेघ ! त्वं वनचरैः निवित्तियनामधेज्जे' निर्वतितनामधेयः भिल्लादिभिः निर्वर्तितं-निष्पादितं नामधेयं नाम यस्य सः, यावत्-चतुर्दन्तः चतुर्दन्तधारी मेरुपमा मेरुप्रभ नामको हस्तिरत्नं 'होत्था' आसी। कीदृशोऽसौ हस्तीत्योह-'सत्संगपइहिए' इत्यादि । सप्ताङ्गप्रतिष्ठितः= सप्ताङ्गानि-चत्वारश्चरणा, शुण्डः, पुच्छं, लिङ्गचेति, एतानि प्रतिष्ठितानि यस्य स, तथा, 'तहेव जाव पडिरूवे' तथैव यावत् पतिरूपः इह यावत्करणेन तुमने धीरे २ (उम्मुक्कबालभावे जोव्वणगमणुपत्ते) बाल्यावस्था का परित्याग कर यौवन अवस्था धारण की बाद में (जहवइणा कालधम्मुणा संजुत्ते णं तं जूई सयमेव पडिवज्जसि) यूथपति के काल कवलित होने पर तुमने अपने आप उस यूथ को स्वीकृत कर लिया-अर्थात् तुम उस यूथ के मनोनीत मालिक बन गये। (तए णं तुमं मेहा)। वणयरेहि निवत्तियनामघेज्जे) इसके बाद हे मेघ ! वनचरों ने वहां तुम्हारा नामसंस्कार किया (जाव चउदंते मेरुप्पभे हस्थियणे होत्था) उसमें तुम चतदन्तधारी मेरुप्रभनाम के हस्तिरत्नख्यापित किये गये। (नत्य णं तुमं मेहा ! सर्तगपाहिए तहेव जाव पडिरूवे) हे मेघ उस पर्याय में तुम्हारे सातों अंग-चारों पैर, शुण्डदण्ड, पुच्छ और लिङ्ग-प्रशस्त थे। यहां 'यावत्' शब्द से मुमेरुपभ हाथी का जैसा वर्णन ४० वें सूत्र में किया है वैसा ही वर्णन इसका भी जानना भावे जोव्यणगमणुपत्ते) मा टावीन वान थया भने त्या२ पछी (जूहबदणा कालधम्मुणा संजुत्तेणं तं जहं सयमेव पडिवज्जसि) यूथपतिना मृत्यु બાદ તમે પોતાની મેળે જ તે યૂથને સ્વીકાર કર્યો એટલે કે તે યૂથના તમે મને નીત स्वामी 25 गया. (तए णं तमं मेहा ! वणयरेहि निवत्तियनामधेज्जे) त्यार मा भेध ! वनप्राणीमाये तभा नाम सं२४५२ ध्या. (जाव चउदंते मेरुप्पभे हत्थिरयणे होत्था) तेभारे तभने यतुत धारण ४२॥२॥ भे३ न मना स्ति२लना ३५मा प्रसिद्ध ध्या. (तत्थणं तुमं मेहा! सत्तंगपइहिए तहेव जाव पडिरूवे) હે મેઘ ! તે પર્યાયમાં તમારા સાતે સાત અંગે–ચાર પગ, સૂંઢ પૂંછડું અને લિંગપ્રશસ્ત હતા. અહીં “યાવત્ ” શબ્દથી ચાલીસમા (૪૦) સૂત્ર પ્રમાણે જ સુમેરપ્રભ નામક હાથીના જેવું વર્ણન જાણવું જોઈએ. ફક્ત અહીં શ્વેત વર્ણની જગ્યાએ
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८४
शाताधर्मकथानमा पूर्वोक्तो हास्तवर्णकः श्वेततावणकवनिता द्रष्टव्यः, इह रक्तस्य वर्णितत्वात् । प्रतिरूपः-सुन्दररूपधारी। तत ग्वलु हे मेघ! त्वं 'सत्चसयस्म जूहम्स' सप्तशतसख्यकस्य यथस्य हस्तिनी वृन्दस्य 'आहेवच्चं' आधिपत्यं यावत्कुर्वन् 'अभिरमेजा' अभिरमसे सुखेन क्रीडन्नासीः। ततः खलु हे मेघ ! त्वं अन्यदा कदाचित् ग्रीष्मकालसमये 'जेट्ठामूले' ज्येष्ठामूलं ज्येष्ठा, मूलं वा पौर्णमास्यां यत्र स्यात् स ज्येष्ठामूलो मासः, ज्येष्ठमास इत्यर्थस्तस्मिन् वनदबच्चालावलि शेषु-'वणेम' वनेषु धूमाकुलासु दिसामु यावत् 'मंडलनाएब्च' मण्डलवातइव=गोलाकार वायुरिच परिभ्रमन, भीतः, त्रस्तः यावत् संजातचाहिये-सिर्फ श्वेतता का वर्णन इसमें छोड देना चाहिये क्यों कि इसका वर्ण लाल था, यह बात चित की गई है। तुम प्रतिरूप थे-सुन्दररूपधारी थे। (तत्थ णं तुम मेहा ! सत्तसहस्सजूहस्स आहेवच्चं जाव अभिरमेजा) वहां तुम हे मेघ ! मातसौ हथनियों के, युथ का आधिपत्य आदि करते हुए सुग्व पूर्वक क्रीडा किया करते थे। तए णं तुमं मेहा। अन्नया कयाई गिम्हकालयमयंसि जेट्टामुले वणदवजालापलिनोसु वर्णतेसु धूमाउलास दिसामु जाव मंडलं वाएन्च परिभमंने भीते तत्थे जाव संजायभए बहिं हत्थोहिं जाव कलभियाहि य सद्धि संपरिवुढे सव्वओ समतो दिसोदिसि विपलाइत्था) एक समय की बात है कि हे मेघ ! वहाँ ग्रीष्म कालमें जेठ मासमें दावाग्नि प्रज्वलित हुई । उससे समस्त वन जलने लगा। दिशाए धूम से व्याप्त हो गई । उस समय तुम मंडलाकार वायु की तरह इधर से उधर घूमने फिरने लगे। भीत. त्रस्त बने हुए तुम भयभीत होकर લાલ વર્ણનું વર્ણન જાણું લેવું જોઈએ. તમે પ્રતિરૂપ હતા. સુંદર રૂપવાળા હતા. (तत्थणं तुम मेहा ! सत्तसहस्सहस्स आहेवच्च जाव अभिरमेज्जा) 3 મેઘ ! ત્યાં તમે સીતસે હાથીઓના યૂથપતિ થઈને સુખેથી કીડાઓ કરતા હતા (नपण तुम मेहा ! अन्नया कयाई गिम्हकालसमयंसि जेद्वारले वणदत्र जालापलिगेसु वर्णतेस धूमाउलासु दिसासु जाव मंडलं वाएव्व परिभमंते भीते जाव सजायभए बहूहि हत्थीहि जाव कलभियाहि य सद्धि संपरिचुडे मचओ समंता दिमोदिसि विपलाहत्था) मे ! ४ मत त्यां नाना જેઠ મહિનામાં દવાગ્નિ પ્રગટ તેથી આખુંય વન પ્રજવલિત થઈ ગયું. બધી દિશા આ ધૂમાડાથી વ્યાપ્ત થઈ ગઈ. તે સમયે તમે વટેળિયાની જેમ આમતેમ ફરવા લા યા ભયગ્રસ્ત બનેલા તમે હાથણીઓ અને કલાશિકાઓની સાથે દિશાવિદિશા
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८५
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका अ १ मु ४२ मेघमुनेर्हति भववर्णनम्
भयः, बहुभिर्हस्तिनोभिच यावत् कलभिकाभिश्च सार्धं सपरिवृतः = सर्वतः सम न्तात् दिसोदिर्मि= दिशिविदिशि 'वि पलाइत्था' विलायत लायनं कृतवान् । ततःखलु हे मेव ! तं वदव वनानि दृष्ट्वा तत 'अयमेयारूवे' अयमेतद्रूपः अज्झन्थिए' आध्यात्मिकः आत्म(न्तर्गतः यावत् - मनोगतः संकल्पः = विचारः' 'समुपज्जित्था ' समुदपद्यत । कीदृशः स मनोगतः संकल्पः ? इत्याह- कर्हिणणं मन्ने' इत्यादि । कुत्रापि खलु 'मन्ने' मन्ये= जानामि मया अयमेन पोऽग्निसंभवः अनुभूतपूर्वः ? =दृष्टपूर्वः ? इति । हे मेघ ! तत्र 'लेस्सा' लेश्याभिः - तेजः पद्मरूपाभिः, 'विमुज्झमाणीहि' विशुध्यमानाभिः तेजः प्रभृतिषु तिसृषु कयाचिदेकया विशुध्यमानया लेश्ययेत्यर्थः, 'अज्ज्ञवसाणेणं' अध्यवसानेनअध्यवसानं=मानसीपरिणतिः, तेन, कीदृशेनाध्यवसानेन ? इत्याह- 'सोहणेणं' इति शोभनेन = शुद्धिजनकेन, तथा - 'सुभेणं' शुभेन= विशुद्धेन परिणामेन =जीव परिणत्या, ' तयावर णिज्जाणं कम्माणं' तदावरणीयानां कर्मणां = जातिस्मरणाअनेक हाथनियों एवं कलभिकाओं के साथ दिशा विदिशा की और इत स्ततः परिभ्रमणा करने लगे । इस सूत्र में जो ३ जगह यावत् पद आया है वह ४० वे मुत्रमें इस प्रसंग पर किये गये वर्णन का बोधक है । ( तरणं तव मेहा ! तं वणदव पासित्ता) बादमे हे मेघ ! उस वन दवाग्नि को देखकर तुम्हें (अयमेयारूवे अज्जत्थिए जाव समुप्पज्जित्था ) इस प्रकार का यह आध्यात्मिक - मनोगत- विचार उत्पन्न हुआ । (कहिणं मन्ने मए अयमेयारूवे अग्निसंभवे अणुभूयपुव्वे ) मुझे स्मरण श्राता है कि मैंने कहीं पर इस प्रकार का यह अग्नि का उपद्रव पूर्व में देखा है । (तत्र मेहा ! लेस्साहिं विसुज्झमाणीहिं ) इस प्रकार के विचार से हे मेघ ! तुम्हारी विशुद्ध लेश्या से - ( सोहणेणं श्रझवसाणेणं) शुद्धि जनक मानसिक परिणति से ( तयावरणिजकम्माणं खचोवसमेणं) तदादरणीय कर्मो के क्षयोपशमसे એમાં આમતેમ ફરવા લાગ્યા આ સત્રમાં જે ત્રણ જગ્યાએ “ યાવતુ ” પદ આવ્યા छे, ते यासीसमां सूत्रमा आवेस वर्षानने सूयवनाशं छे. ( त एगं तुमं मेढा ! तं वणदवं पासत्ता) त्यार माह हे भेध | हावानिने लेधने तमने ( अयमेयारूवे अज्झत्थर जाव समुप्पजित्था ) या प्रमाणे आध्यात्मि-मनोगत- विचार उहूलव्ये (कहिं मन्ने मए अयमेयारूवे अग्गिसंभवे अणुभूयपुच्वे ! ) भने યાદ આવે છે કે પહેલાં કાઇ વખત મેં આવા પ્રચંડ અગ્નિદાહ જોયા છે. (3 hot ! लेस्साहि विमुज्झमाणीहिं ) या जतना विद्यारथी हे भेध ! तभारी अर्थ य! मे विशुद्ध बेश्याथी (सोहणेणं अज्झवसाणेणं ) विशुद्धिन्नड (मानसिक परिणतिथी सुभेणं परिणामेणं) विशुद्ध न परिशुतिथी (तयावणिज्ज कम्माण
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________
ज्ञाताघमकथासूत्रे
"
,
वरणीयानि यानि कर्माणि कर्मदलिकानि मतिज्ञानावरणीयभेदरूपाणि तेषां 'खओवसमेणं' क्षयोपशमेन, तत्र क्षयोपशमः, उदद्यावलीमविष्टानां क्षयः, अनुदितानाम् उपशमः = प्रतिरुद्धोदयत्वम् तेन 'ईहावूइमग्गणगवेसण करेमा' णस्स' ईहापोडमार्गणगवेषणं कुर्वतः तत्र ईहनम् - ईहा सदर्थाभिमुखो वितर्क इति, अपोह : =अपोहनं अपोहो= निश्चयः सामान्यज्ञानोत्तरकालं विशेषनिश्चयार्थ विचारणारूपः, मार्गणम् = अन्वेषणं=यथावस्थित स्वरूपान्वेषणं, 'गवेषण' मार्गणानन्तरमुपलभ्यस्य स्वरूपम्य सर्वतो निर्णयाभिमुख विचारपरंपरालक्षणम्, - एतच्चतुष्टयं कुर्वतः सन्निपुच्चे' संज्ञिपूर्व = सव्ज्ञि पूर्वभवो यत्र तत् सञ्ज्ञिपूर्वम् एतादृशं 'जाइसरणे' जातिस्मरणं' स्वस्य संज्ञिनः पूर्वभवसम्बन्धि ज्ञानं 'समुप्पज्जित्था' समुदपद्यत = समुत्पन्नम् । मुत्रे संज्ञीति ग्रहणं स्वरूपज्ञापनार्थ जातिस्मरण ज्ञान को आवृत करने वाले मतिज्ञानावरण के भेदरूप कर्म दलितों के क्षय तथा उपशम से - ( ईहावूहमग्गणगवेसणं करेमाणस्स सन्निपुचे जासरणे समुप्पजित्था ) ईहा अपोह मार्गण और गवेषण करने वाले तुम्हें " मैं पूर्वेभव में संज्ञी 17 था इस प्रकार का अपने संज्ञि भत्र का जाति स्मरण ज्ञान उत्पन्न हो गया । क्षयोपशम का भाव इस प्रकार है - उदयावलिमें प्रविष्ट हुए कर्मदलिकों का क्षय होना, तथा जो अभीतक उदयमे नहीं आये है ऐसे कर्मदलिकों का उपशम होना सत्ता मे मौजूद रहना - उदयरूप मे नहीं रहना - सदर्थ की तरफ विचार चलता है इसका नाम ईहा ज्ञान हैं । सामान्य ज्ञान के बाद विशेष निश्चयरूप ज्ञान के लिये जो विचारणा होती है उसका नाम अपोह है । यथावस्थित वस्तु स्वरूप का जो अन्वेषण होता है उसका नाम मार्गण ग्वओत्रसमेणं ) तहावरलीय भेना क्षयोपशमथी लनि स्मरभु ज्ञानने आवृत्त ४२नारा भतिज्ञानावश्णुना लेह ३५ उर्भ विना क्षय तेभन उपशमथी ( ईहावूह मग्गणगवेसणं करेमाणस्स सन्निपुत्र्वे जाइसरणे समुप्पज्जित्था ) ४, અપેાહ, માણુ અને ગવેષણ કરનારાં તમને “હું પૂર્વભવમાં સન્ની હતા.” આ જાતનું સંજ્ઞી થવાનુ જાતિ સ્મરણુ ઉત્પન્ન થયું. યાપમશમના ભાવ આ પ્રમાણે છે—યાવલિમા પ્રવિષ્ટ થયેલા ક`લિકાના ક્ષય થવા, તેમજ જે આજ સુધી ઉદ્દયમા આવેલા નથી એવા કલિકાને ઉપશમ થવા. સત્તામાં હયાત રહેવુ– ઉયરૂપમાં રહેવું નહિ સદને માટે જે વિચાર થાય છે તે ઇહા જ્ઞાન છે. સામાન્ય જ્ઞાન બાદ વિશેષ નિશ્ચયાત્મક જ્ઞાન માટે જે વિચાર પર પરાએ ઉદ્દભવે છે તે અપેાહ છે યથાવસ્થિત વસ્તુના સ્વરૂપનુ જે અન્વેષણ થાય છે તે મા`ણુ છે, માણુ ખાદ ઉપ
.४८६
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
________________
% 3D
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटोका अ.१ सू. ४२ मेघमुनेर्हस्तिभववर्णनम् तेन पूर्वसंज्ञि भवस्यैव स्मरणं जायते नत्वसंज्ञिभवस्योति भावः । ततःखलु त्वं हे मेघ ! 'एयमटुं' एतमर्थ पूर्वभवसम्बन्धिज्ञानलक्षणं 'सम्म' सम्थक् यथावस्थं 'अभिसमेसि' अभिसमेपि अभिजानासि-'ए' उक्त प्रकारेण खलु मया 'अईए' अतीते-गते 'दोच्चे' द्वितीये 'भवग्गहणे' जन्मोपादाने जन्मनीत्यर्थः, इहैव-अस्मिन्नेव जम्बूद्वीपे द्वीप भारते वर्षे वैतादयगिरिपादमूले यावत् तत्र खलु महान् अयमेतपः अग्निसंभवः अग्निजनितोपद्रवः 'समणुभूए' समनुभूतः सम्यग् अनुभव विषयीकृतः । ततः खलु हे मेघ ! त्वं तस्यैव दिवसस्य 'पच्छावरण्डकालसमसि' पश्चादपराहकालसमये-सायकाले इत्यर्थः, 'नियएणं जूहेण सद्धि' निजकेन-स्वकेन यूथेन साध 'समन्नागए यावि होत्था' समन्वागतश्चाप्यभवत्-एकत्रम्थाने दावानलभयात् हस्तिनी यूथेन है । मार्गण के बाद उपलभ्य स्वरूप की सर्व प्रकार से निर्णय के अभिमुख हुई जो विचार परंपरा है उसका नाम गवेषण है । (तएणं तुम मेहा एयम, सम्म अभिसमेसि-एवं खलु मया अईए दोच्चे भवग्गहणे इहेव जबूद्दीवे २ भारहे वासे वेयगिरि पायमले जाव तत्थ णं महया अयमेया रूवे अग्गिसंभवे समणुभूए) इसके बाद हे मेघ ! तुम इस विषय को अच्छी तरह जानने लगे के मैंने इससे पहिले के अपने द्वितीय भव में (इससे पहिले की हाथी पर्याय में ) इसी जंबूद्वीप के भारत वर्ष में वैताढयगिरि के नीचे भाग में यावत् इस प्रकार का यह अग्निसंभव अग्निजनित उपद्रव--अनुभवित किया है। (तएणं तुमं मेहा! तस्लेव दिवसस्स पच्छावरण्हकालसमयंसि नियएणं जहेण सद्धिं समन्नागए यावि होत्था) इसके बाद हे मेघ ! तुम उसी दिन सायंकाल के समय अपने हथनियों के यूथ के साथ दावानल के भय से एक स्थान पर લભ્ય સ્વરૂપની બધી રીતે નિર્ણય તરફ વળતી જે વિચાર પરંપરા છે તે ગવેષણ છે. (तएण तु मं मेहा ! एयम सम्म अभिसमेसि-एवं खलु मया अईए दोच्चे भवग्गहणे इहेव जंबूदीवे २ भारहेवासे वेयहिगिरि पायमले जाव तत्थणं महया अथमेयारूवे अग्गिसंभवे समणुभूए) त्या२ मा मेघ तमने सारी રીતે આ વિષયની જાણું થવા માડી કે હું આના પહેલાંના બીજા ભવમાં આજ જંબુદ્વિીપના ભારત વર્ષમાં વિતાઢયગિરિની તળેટીમાં રહેતો હતો ત્યારે આ જ हावाम ५ मनुमन्यो ता. (तएणं तुम मेहा ! तस्सेव दिवसस्स पच्छा वरहकालसमयंसि नियएणं जहेण सद्धि समन्नागए यावि होत्था) त्या२ पछी है મેઘ ! તમે તેજ દિવસે સાયંકાળના વખતે પિતાના હાથણુઓના ચૂથની સાથે
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८८
ज्ञाताधर्मकथाइस साध संमिलितो भूत्वा स्थितः । ततः खलु हे मेघ ! 'तुज्म' तव श्रयः मेतपः आध्यात्मिको यावत् मनोगतः संकल्प:=विचारः 'समुप्पज्जित्था' समुद्र पद्यत-समुत्पन्न:-'त' ततस्तस्मात् श्रेयः खल मम इदानों गढ़ाया महानद्याः 'दाहिणिलमि कलसि' दाक्षिणात्ये कले दक्षिणम्यां दिशि भवे-तटे विन्ध्यगिरिपादमृले विन्ध्याचलसमीपे, 'दवग्गिसंताणकारणट्टा' दावाग्नि मत्राणकारणार्थ दावाग्नेः चनाग्नितः, संत्राण संरक्षण' तदेव कोरण = निमित्तं तदर्थ स्वकेन यूथेन साध महइमहालयं' महातिमहत् अत्यन्तं विशालं, महई' अस्य संस्कृत-'महाति' इति, अतिमहत इत्यस्मिन्नर्थे 'महालयं' इत्यस्य संस्कृत-महत्' इति । मण्डलं गोलाकार निरुपद्रवस्थान निर्मातुं वृक्षादीन् 'घाइत्तए' उपहन्तु-त्रोटयितु धातूनामनेकार्थत्वात्, इतिकृत्वामनसि निधाय, एवं 'म पेहेसि' स प्रेक्षसे-विचारयसि, संपेहिना विचार्य सुखं सुखेन विहरसि । ततःखलु त्वं हे मेघ ! अन्यदा कदाचित् 'पहमे पाउस सि' मिलजुल कर बैठ गये। (तएणं तुज्झमेहा ! अयमेयारूवे अज्झथिए जाव समुप्पजित्था) इसके बाद हे मेघ ! तुम्हें इस प्रकार का यह मनो. गत संकल्प उत्पन्न हुआ (तं से यं खलु मम इयाणि गंगाए महानईए दाहिणिल्लंसि कूलंसि विंझगिरिपायमले दवाग्गिसंताणकारणहा एएणं गृहेण महहमहालयं मंडलं घाइत्तए त्तिक एव संपेहेसि) कि इस समय गंगा महा नदी के दक्षिण दिशावर्ती तटपर विन्ध्यगिरि के पास दावाग्नि से रक्षा पाने के निमित्त अपने यूथ के साथ महातिमहत एक गोलाकार निरुपद्रव स्थान बनाने के लिये वृक्ष आदि का उखडवाना मुझे अयम्कर हैं। (संपेहित्ता मुहं सुहेणं विहरसि) इस प्रकार का विचार कर तुम वहां ओनंद के साथ रहने लगे। (तरण तुम मेहा ! अन्नया कथाह पढमपाउसंसि ) इसके बाद हे मेध ! तुमने किसी समय जब हावामिना मयथी से ज्याये ॥ भणीन मेसी गया. (तएण तुझं मेहा ! अय. मेयारूवे अज्झथिए जाव समुप्पजित्था ) त्या२ मा हे भा तभने २मा प्रभारी मनोगत सं४८५ हलव्या. ( त सेय खलु मम इयोणि गगाए महानईए दाहिणिल्लसि कूलंसि विंझगिरिपायमूले दावारिगसंताणकारणहासएणं जूहेणं महइमहालय मंडलं घाइत्तएत्तिकईएवं संपेहेसि) सत्यारे गामडा नहीनाक्षि हिशा त२५ना કિનારા ઉપર વિધ્યાગિરિની પાસે દાવાગ્નિથી રક્ષણ પામવા માટે પિતાના યુથની સાથે ખૂબ વિશાળ એક ગોળ આકારનું નિરુપદ્રવસ્થાન બનાવવા માટે વૃક્ષો વગેરે उपायु साउँछ (सपोहितासह महेणं विहरसि) मा प्रभारी वियार ४शन भेध त्यां सुमेथी पाताना समय पसार ४२वा साया. (तएणं तुम मेहा ! अनया कायाह पहमपाउसंसि) त्या२ है भेध ! तमे 1 m प्रथम वाम
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणी टीका अ. १ सू. ४२ मेघम्नेहस्तिभववर्णनम् प्रथमप्रानृाष= पंथमारव्य वर्षाकाले, 'महावुद्धिकायास' महावृष्टिकायें 'सान्न वइयं सि' संनिपतिते जाते सति गङ्गाया महानद्या अदूरसोमन्ते' समीपे बहुभिर्हस्तिनीभि यचित् कलभिकाभित्र सप्तभिश्च हस्तिनीशतैः संपरिवृतः एक महत्] योजनपरिमण्डल' 'महइमहालय' महातिमहत् मण्डलं घाएसि' मं ंडलंकर्तु वृक्षादीन् घातयसि= त्रोटयसि, 'ज' ' तत्थ' तत्र - तस्मिन् स्थाने तणं वा पत्र वा काष्ठ वा कण्टक' वा 'लया वा' लता वा= भूमौ प्रसृताः 'बल्ली वा' बल्ली वा=वृक्षाद्यारोहणशीला वा, खाणू वा' स्थाणुर्वा = उपरिभागतस्त्रुटितो वृक्षः, 'रुक्खे वा' वृक्षो वा=म्र जम्बूपनसादिकः 'खुवे ना' भुवो वा ह्रस्वशिखी वृक्षः तत् सर्व 'विक्खुत्तो' त्रिकृत्वः = त्रिवारम् 'आहुणिय२ : प्रधूयर कम्परिवार विचार 'पाएण उवठ्ठवेसि' पादेन उत्थापयसि तृणादिकं चरण संघप्रथम वर्षा काल में बहुत अधिक वर्षा गिरने लगी तब ( गंगाए महा नईए दूरसामते बहूहिं हत्थिणीहि जाव कलभियाहिय सत्तहि य हत्थणी सहि संपरिवुडे एगं महं नोयणपरिमंडलं महइमहालयं मडलं वापस ) गंगा महा नदी के समीप अनेक हथनियों आदि से लगाकर
भिकाओं और सात सौ अपने यूथ की हथनियों से युक्त होकर एक योजन प्रमित विस्तार वाला महातिमहत मंडल बनाने के लिये वृक्षा दिक उम्बाडना प्रारंभ कर दिया ( जं तत्थ ) जो भी वहां (तणं वा पत्तंवा कई वा कंटए वा लयात्रा वल्लीवा खाणूवा रुक्खे वा खुवे वा ) तृण थे पत्र थे काष्ठ थे, कण्टक थे भूमि में फैली हुई लताएं थी या वृक्षों पर चढ़ी हुई वेले थी स्थाणु थे आम्र पुनस आदि के बडे २ वृक्ष थे, या छोटे २ वृक्ष थे ( तं सव्वं तिक्खुत्तो आहुणिय २ उबद्ववेसि ) वे सब तुमने तीनबार हिला हिलाकर उखाड दिये तथा तृण आदिकों को भूणन वधारे वर्षा पडवा सागी त्यारे ( 'गाए महानईए अदूरसामंते बहूहिं हत्थि णीहि जाव कलभियाहिय सत्तहियहत्थिणीस एर्हि संपरिबुडे एग महं जोयण परिमं उलंमहइमहालयं मंडलं धासि ) गंगाभडा नहीनी पासे धणी हाथलीमा કલલિકાઓ અને સાતસે પોતાના યૂથની હાથણીઓની સાથે મળીને એક ચેાજન પ્રમાણુના વિસ્તારવાળું મોટામાં મોટુ મ’ડળ અનાવવા માટે વૃક્ષો વગેરે ઉગાડવા લાગ્યા. (ज' तत्थ ) त्यां (तणं पत्तं वा कट्टु वा कंट वा लया वा वल्लीवा खाणु वा रुक्खे वा खुने वा) तृणु, पत्र, अण्ड, अंटा, पृथ्वी उपर असरेसी सतायो અથવા વૃક્ષો ઉપર ચઢેલી લતા, સ્થાણુ આનસ વગેરેનાં માટા મેટા वृक्षो अथवा नानां वृक्षो हत. ( तं सत्र तिक्खुत्तो आहुणिय उरहवे . स ) તે ખાંને તમે ત્રણ ત્રણવાર હલાવી હલાવીને ઉપાડી લીધાં તેમજ તૃણુ વગેરેને
-
४८९
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२०
ज्ञाताधर्म कथाम हनसंघर्षणादिना प्रध्वंसयसि इत्यर्थः 'हत्थेण' हस्तेन-शुण्डेन 'गिण्हेसि' गृहासि लतावृक्षादिकमिति भावः, 'एग ते एडेसि' एकान्ते त्यजसि-मण्डलाद् दुर नीत्वा प्रक्षिपसीति भावः ततःखलु हे मेघ ! त्वं तस्यैव मण्डलस्या दूरसामन्ते गङ्गाया महानद्यो दाक्षिणात्ये कूले विन्ध्यगिरिपादमृले गिरिषु च यावद् विहरति, अत्र यावच्छन्देन-दरीकुहरादिषु इति बोध्यम् । ततखलु हे मेघ ! अन्यदा कदाचित् 'मज्झिमए' मध्यसे 'वरिसारतसि' वरात्री 'महावुटिकायंमि' महाष्टिकाये-'सन्निपतिते सति यत्रैव 'से' तत्, मण्डलं तत्रोपागच्छसि 'उपागत्य 'दोच्च पि' द्वितीयवारमपि 'मंडलं घाएसि' मण्डल निरुपद्रवस्थान कर्तृ तृणलतादिकं घातयसि-प्रध्वंसयसि। अत्र 'जं तत्य चरणों से रगड़ दिया बाद में (हत्थेणं गिण्हसि) तुमने उन्हें अपनी , मुंड से पकड़ा और (गिहिना एगते एडेसि ) पकड कर उन सब को अपने मंडल रूप स्थान से दूर लेजाकर डाल दिया। (तएणं तुम मेहा! तस्लेव मंडलस्स अदरसामंते गंगाए महानईए दाहिणिल्लं विझगिरि पायमुले गिरिसु जाव विहरसि) इसके बाद हे मेघ! तुम उस मंडल के पास गंगा महा नदी के दक्षिण दिशावर्ती तटपर विन्ध्य पर्वत के नीचे भाग में पर्वनों के ऊपर गुफा आदि के भीतर घमने लगे। (तएणं तुम मेहा ! अन्नया कयाई मज्झिर परिसारसि महावुट्टिकायंसि सन्नि वाइयंलि जेणेव से मंडले तेणेव उवागच्छसि ) जब किसी समय हे मेघ: मध्यम वर्षा रात्र में महावृष्टि होने लगती--तो तुम जहां अपना मडल था वहां आ जाने (उवागच्छित्ता दोचपि मंडलं घाएसि ) और आकर वहीं जो घास तृण लता आदि उत्पन्न हो जाते उन्हें दुवारा भी अपने पाथी मावी हीधा. त्यार पछी (हत्थेणं गिण्डासि) भने सूदमा सीधां मने (गिरिहत्ता एगते एडेसि) साधन तेमने पोताना भ3॥३५ स्थानथी र साधने ३ . (तए णं तुम मेहा ! तस्सेव मंडलस्स अदरसामंते गंगाए महानइए दाहिणिल्लविझगिरिपायमले गिरिसु जाव विहरसि ) त्या२ मा भेध ! तमे त મંડળની પાસે મહા નદી ગંગાના દક્ષિણ દિશા તરફના કાંઠે વિધ્ય પર્વતની તળેटीमा पानी S५२ अने शुक्षामा वगैरेनी म४२ वियाका साया. (तए णं तुम मेहा! अन्नया कयाई मज्झिए वरिसारनासि महावुट्टिकायं सि सन्निवाइयंसि जेणेव से मंडले तेणेव उवागच्छसि) उभे । यारे आ त वर्षाना मध्यमा રાત્રિના સમયે મૂસળધાર વર્ષા થતી ત્યારે તમે જ્યા મંડળ હતું ત્યાં પહોંચી જતા (उवागच्छित्ता दोच्चपि मंडलं घासि) भने पहिचान त्यां रे घास तY संता વગેરે ઉત્પન્ન થઈ જતાં તેમને મંડળને નિરુપદ્રવ બનાવવા માટે બીજીવાર ઉપાડી દેતા
Page #509
--------------------------------------------------------------------------
________________
भनगारधर्मामृतवर्षिणी टीका अ१स ४२ मेघमुनेहस्तिभववर्णनम् ४९१ तण वा जाब सुहं सुहेण विहरसि' इत्यनेन सम्बन्धः । एवं 'चरिमे अन्तिमे वर्षारा महामुष्टिकाये 'सन्निवइयमि'संनिपतिते यत्रैव तन्मण्डल तत्रैवोपा. गच्छसि, उपागत्य 'तच्चंपि' तृतीयवारमपि 'मंडलघायं' मण्डलघातं मण्डलार्थ लताहक्षादि प्रध्वंसनं 'करेसि' करोषि 'ज' यत् तन्त्र 'तणं वा जाव' तृणं वा यावत, तणपत्रकाष्ठकण्टकलतावल्लयादिकं दूरे प्रक्षिप्य गङ्गाया दक्षिणक्ले गिरिदरी कुहरादिषु, सुखं सुखेन विहरसि ॥. ४२॥
मलम्-अह मेहा । तुसं गइंदसावंभि वट्टमाणे कमेणं नलिणिवविवहणगरे हेमंते कुंदलो उद्घयतुसार पउरमि अइकते अहिणवे गिम्हसमयंसि वियट्रमाणे वणेसु वणकरेणु विविहदिण्णकयपंसुघाए तुमं उउयकुसुमकयचामरकन्नपूरपरिमंडियाभिरामे मयवस विगसंतकडतडकिलिन्नगंधमदवारिणा सुरभिजणियगंधे, करेणुपरि वारिए उउसमयजणियसोहे काले दिणयकरपयंडे परिसोसिय तरुवरउस मडल को निरुपद्रवीभूत करने के अभिप्राय से उखाई दिया करते ! (तएणं चरिसे वासारत्तंलि महावुट्टिकायसि सन्निवाइयंसि जेणेव से मंडले तेणेव उवागच्छसि उवागच्छित्ता तच्चपि मंडलघायं करेसि जं तत्थ तणं वा जाय सुहसुहेणं विहरसि ) इसी तरह अन्तिम वर्षा रात्र में जब महा दृष्टि होने लगती तब भी तुम वहां अपना मंडल था वहां आ जाते
और आकर तीसरी वार भी उस मंडल को सुरक्षित बनाने के अभिप्राय से वहां जो भी लतादिक हो जाते उन्हें उखाड़ कर फेंक दिया करते। इस तरह तुम गंगा महा नदी के दक्षिणकूल पर गिरि, दरी, कुहरादि को में आनन्द के साथ घूमा करते थे। “ मुत्र “ ४२" उता. (तरण च रेपे वामारतमि महावुहिकायंसि सन्निवइयसि जेणेव से मंडले तेणेव उवागच्छसि उवागच्छितातच पिमंडलधायं करेसि जंतत्थ तणं वाजाव सुह सुहेणं विहरसि] २मा प्रभारी वर्षानी छयी रात्रिमा न्यारे महावृष्टि थती ત્યારે પણ તમે જ્યાં પિતાનું મંડળ હતું ત્યાં પહોંચી જતા અને પહોંચીને ત્રીજી વાર પણ મંડળને સુરક્ષિત રાખવાના હેતુથી જે કંઈ પણ લતા વગેરે ઉત્પન્ન થઈ જતાં તેમને ઉપાડીને દૂર ફેંકી દેતા હતા. આ પ્રમાણે તમે મહાનદી ગગાના દક્ષિણ કાંઠા ઉપર ગિરિ, દરી કહર વગેરેમાં સુખેથી વિચરતા હતા. સૂત્ર ૪૨
Page #510
--------------------------------------------------------------------------
________________
माताधर्म कथङ्गसूत्रे सिहरभीम तरदंसणिज्जे भिगारखंतभेरवरवे गाणाविहपत्तकटुतणकय. वरुद्धयपइमाल्याइछनयलदुमगणे वाउलियादारुणयरे ताहा. वसदोसदूसियभमतविविहसावयससाउलेभीमदरिसणिज्ने वते दारुशूमि गिम्हे माल्यवसपसरपसरियवियंभिएणं अमहियभीमभेरवरवप्पगारेणं महधारापडियसित्तउद्धायमाणधगधगंतसदुएणं दित्ततरलफुलिगेणं धूमसालाउलेणं सावयसयंतकरणेणं अर्भाह्यवणदवेणं जालालोवियनिरुद्धधूमंधकारभीओआयवालोयमहंत तुंब. इयपुन्नकन्नो आकुंचियथोरपीवरकरो भयवसभमतदित्तनयणो वेगेणमहामेहोव्य पत्रणणोल्लियमहल्लरूवो जेणेव को ते पुरा दवग्गिअयभोयहियएणं अवगयतणप्पएसरुबखो रुक्खोदेसो दवग्गिसंताणकारणटाए जेणेव मंडले तेणेव पहारेत्थ गमणाए, एक्को ताव एसो गमो ॥सू०४३॥
टीका-गजक्रीडावर्णनमाह-'अह मेता' इत्यादि । 'अह' अथ अनन्तर वर्षाकालानन्तरं हे मेघ ! त्वं गजेन्द्र भावे वर्तमानः 'कमेणं' क्रमेण अनु पूर्वागतेन 'नलिणिवण विचहणगरे' नलिनीवनविवधनकरे'-नलिनीवनंकमलिनीवनं तस्य विवधन-विनाशः, तम्य करः, तस्मिन्, कमलिनीवनविना गके इत्यर्थः 'हेमंते' शीतकाले, 'कुंदलोद्धउद्धततुसार-पउरंमि' कुन्दलोध्रोद्धततुपारप्रचुरे, तत्र-कुन्दाः पुष्पवनस्पतिविशेपाः, लोनाश्च वृक्षविशेषाः प्रायः शीतकाले पुष्पिता भरन्ति । अतएव उद्धृताः-पुष्पसमृद्धया सम्पन्ना 'अ, मेहा! तुमं गइयभवंभि वट्टमाणे' इत्यादि ।
टीकाथै -(अह) वर्षा काल के बाद (कमेणं) क्रम प्राप्त (हेमंते ) हेमंत काल जो (नलिनीवण विवरणगरे) नलिनी वन का विध्वंसक तथा (कुंद लोद्ध-उद्वय-तसार-पउरंभि) कुंद वृक्ष और लोध्र वृक्षों में पुष्पादि रूप समृद्धि का कारक होता है और--जिस में तुपार की प्रचुरता रहती 'अह मेहा ! तुमं गइयभवंमि वमाणे' इत्यादि
-- (अह) वर्धारण माह (कमेणं) मनु (हेमंते) मत- २ (नलिनी वणविवरणगरे) भगवान विवस तमन (कुंदलोद्धउद्यतसारपउरमि) કંદ અને લોધ વૃક્ષોમા પુષ્પ વગેરેના રૂપમા સમૃદ્ધિ કરનાર હોય છે અને જેમાં
Page #511
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका अ १ स. ४३ मेघमुनेहस्तिभववर्णनम्
४९३ यत्र स तथा, तथा, तुपारं हिमं प्रचुरं यत्र सः, ततः पदव्यस्य कर्मधारयः, तस्मिन् 'अइक्कते' अतिक्रान्ते-एतादृशे शीतकाले व्यतीते 'अहिणवे' अभिनवेनूतने शीतकालसमाप्त्यनन्तरमुपागते ग्रीप्मसमये 'पत्ते' प्राप्ते समागते इत्यर्थः 'वियदृमाणे' विवर्तमानः इतस्ततो विचरन् वनेषु 'वणकरेणुविविहदिण्णकयपंसुघाओ' बनकरेणु विविधदत्तकृतः पांशुघातः, तत्र-बनकरेणयः वनहस्तिन्यस्ताभिः विविध अनेमकारः दत्तः अत एव कृतः पांशुघात:धूली प्रहारः कामलीलावशात् यस्य सः तथा, 'उउयपुसुमकयचामरकन्नपूर परिमंडियाभिगमे' ऋतुजकुसुमकृतचामरकर्णपूरपरिमण्डिताभिरामः, तत्रक्रीडार्थ ग्रीष्मऋतु जायमानपाटलकमल पुष्यादिभिः कृतानि यानि चामरवत्त कर्णपूराणि-कणभूपणानि तैः परिमण्डिताअलंकृतः अतएव अभिरामः-सुन्दरः यः स तथा, 'मयबसविगसंतकडतडकिलिन्नगंधमदवारिणा सुरभिजणियगंधे मदवशविकसत्कटतटक्लिन्नगन्धमदवारिणा सुरभिज नितगन्धः तत्र-मदवशेन= है ( अइवक्कते ) जब समाप्त हो चुका तथा (अहिणवे गिम्हसमयसि पत्ते ) शीत काल की समाप्ति के बाद ही जब अभिनव ग्रीष्म काल लग चुका तब (गइंदभावंमि वट्टमाणे सेहा तुमे ) गजेन्द्र की पर्याय में वर्तमान हे मेघ ! तुम (वणेसु वियहमाणे) वनों में इधर उधर घूमते हुए (वणकरेणुविविहदिण्णकयपंसुघाए) कामलीला से प्रेरित हुइ वन की हनियों द्वारा दिये गये अनेक विध घुलि प्रहारों से युक्त होने लगे । ( उउय कुसुमकयचामरकन्नपूरपरिमंडियाभिरामे) ग्रीष्म ऋतु में उत्पन्न हुए पाटलकमल पुष्पादि द्वारो चामर के समान कृत कर्णाभरणों से परिमंडित होकर तुम विशेष देखने में सुन्दर बन गये। (मयवसविगसंतकडतडविलिन्नगंधमदवारिणा सुरभिजणियगंधे) काम पु४प्रभाशुभां आ४७१ पडे खाय छ. (अवकते ) न्यारे पूरी गयो तभन्न (अहिण वे गिम्हसमयंसि पत्ते ) 0नी मौसम पूरी या पछी न्यारे नाणे मेसी गयो त्यारे (गइंदभावंमि वट्टमाणे मेहा तुम) गजेन्द्रना पर्यायमा विद्यमान उ मेध ! (वणेसु वियदृमाणे) सीमा भाभतेम वियरता (वणकरेणुविविहि दिणकयपंसुधाए) अमीनी भावनामाथी प्रेरित बननी हाथीमा । - असा भने धूजना प्रहारोथी युत थवा दाया. ( उउयकुसुमायचामरकन्नपूर परिमंडियाभिगमे) नाममा भावेदा पाट भण पुष्प वोथी यमनी म शुभाथी सुशमित थने तमे सविशेष भूमसूरत थ/ गया. (मयवसविगसंत कडतडकिलिन्नगंधमदवारिणा सुरभिजणियगंधे) तमारी भ६५ म13वशथी
Page #512
--------------------------------------------------------------------------
________________
ज्ञाताधर्मकथात्र
3
कामक्रोडावशेन विक्रमता=पालते कटनटे = कपोलम्थले क्लिन्ने=आर्द्रीकृते येन, तुमथा तथ गधमदवारिच गन्धयुक्तमदजलं चेति कर्मधारयः तेन 'सुरभिजणियगवे' सुरभिजनितगन्धः णो मनगन्धवान् 'करेणुपरिवारिए' करेणु परिवारितःहस्तिनी परिचरयुक्तः 'उउसमयजणिर सोहो' ऋतुसमदजनित शोभा - ग्रीष्म ऋतु क्रीडासम्पन्नः । अथ ग्रीष्मकालो वर्ण्यते- 'काले' उष्णसमये कीडशे इत्याह-दिणयरकरपयडे' दिनकरकर प्रचण्डे = पचण्ड मार्तण्डकिरणेरुग्रे 'परिसोसियतरुवर सिहर भीम तर दं मणिजे ' परिशोषित तरुवर शिखर भीमतरदर्शनीये, तत्र परिशोषितानि तख्बर शिखराणि येन स तथा अनएव भीमतरदर्शनीयश्च प्रचण्डतपवत्वात् दुःसहतापकरत्वाच्च, 'भिंगारवंत भेरवर वे' भृङ्गारुवद् भैरवरत्रे-शृङ्गाराणां झिलोनासककीदानां रुवतां=शब्दं कुर्वतां भैरवो= भयङ्करःशब्दो यस्मिन् तथा, तत्र, 'णाणाहि परकट्ट तणकयवरूद्रयपड़ मागणे' नानाविधपत्रकाष्ठदणकचवरोधृतमति मारुतादि क्रीडा के वश से प्रफुल्लित कोल स्थली को गीला करने वाले मह जल से तुम्हारी गंध निराली बन गई । ( करेणु परिवारिए ) हथि नियों के परिवार से युक्त होकर तुम ( उउसमयजणियसो हो ) ग्रीष्म ऋतु काल संबन्धी क्रीडा मुखों का अनुभव करने लगे । ( काले दिणयरकर पर्यडे) परन्तु दैवदुर्विशक से तुम (चट्टते दारुणंमि गिम्हे ) उसी वर्तमान र ग्रीष्म काल में जो सूर्य की प्रचण्ड किरणों द्वारा अति था ( परियोसियतरुवर सिहर भीम तर दंसणिजे ) जिस में वृक्षों की शिखरों तक शुष्क हो चुकी थी और इसी से जो प्रचंड धूप से युक्त होने के कारण दुःसह ताप कर्ता हो रहा था ( भिंगारखत भैरवरवे ) शद करते हुए झिल्ली नामके कीडेंो के भयपद शब्दों से जो व्याप्त था ( णाणाविपचतणकट्टकयवरुद्ध य पड़मारु પ્રફુલ થયેલા કપાલ સ્થળને સિ ંચિત કરનાર મદ વણુથી દૂભુત થઈ ગઈ હતી ( करेणुपरिवारिए) हाथीओना परिवार साथै तमे ( उउसमयजाणियसोहो ) उनाजानी भोसभने भाटे सुभह अभडीयोमां सासरत था गया (काले दियर कर्पर्थडे) पाशु लाञ्यनी विभाथी त ( बहते दारुणंमि गिम्हे ) ते वातना प्रथउ सूर्यना हिरणोथी उग्र था। गयेसा ग्रीष्मक्षणमा ( परिसोमिया तख्खर सिहर भीमनरदमणिज्जे ) मां वृक्षोना छेडे उपरिभाग सुधां सूअई गया हुता मेथी ते अतिशय संतप्त ४२नार थाई पड्यो हतो ( भिंगार खंत भेरवरवे ) तभशंगाना भयग्रः शब्दथी व्याप्त थुयेला ( णाणात्रिहपत्ततणकटुकयवरुद्ध यपद्मारुयाइद्धनह
उग्र बना हुआ
४०४
Page #513
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवीि टोका अ १ सू. ४३ मेघसुनेहम्तिभववर्णनम् ग्धनभस्तलद्रुमगणे, तत्र-नानाविधाः पत्रकाष्ठतृणकचवराः उद्धृता ऊर्ध्व मुरिक्षप्ताः येन सः, अत एव 'पइमारुय' प्रतिमारुतः प्रतिकूलपवनम्तेन
आदिग्धं व्याप्तं नभस्तलं दुभगणश्च यस्मिन् सः, प्रचण्डवायौ प्रचलतिसति पत्रादि कचवरान्तानां पुञ्जः उड्डीयते, तेनैव गगनं गुमाश्च व्याप्ता भवन्तीति भावः, 'वाउलिया दारुणयरे' बातोलिका दारुणतरे, तत्र वातोलिकाः वात्याः 'भूताल्या' इति भाषायां, ताभिः दारुणतरे महाभयंकरे, यत्र प्रतिस्थलं चक्रवातःप्रादुर्भवतीत्यभिप्रायः 'तण्होवसदोसदसियभमंतत्रिविहसोवयसमाउले' तृष्णावशदोषदूषितभ्रमविविधश्वापदसमाकुले, तत्र तृष्णावशेन=पिपासावशेन ये दोषाः वेदनादयः तैः दूषिताः पीडिताः, अतएव भ्रमन्तः इतस्ततो परिभ्रमन्तो ये विविधाः श्वापदाव्याघ्रादयस्तैः समाकुले व्याप्ते भद. रिसणिज्जे भीमदर्शने 'वट्टते' वर्तमाने 'दारुणंमि' दारुणे-भयंकरे 'गिम्हे' ग्रीष्मे दृशे ग्रीष्मकाले त्वं वनाग्निना पराभूतः, इति वक्तुं वनदवस्य विशेषणान्याहृ-'मारुयवसपसरपसरियवियंभिएणं' मारुतवशप्रसरप्रसृतविम्मिने न, मारुतवशेन यः प्रसर-प्रसरणं तेन प्रसृतौ-विजृम्भिताप्रबलीभूतो यः स तथा याइद्धनहयलदुमगणे) जिस में प्रचण्ढ वायु के चलने से अनेकविध पत्र, तृण, काष्ठ आदि रूप कूडा इधर उधर उड़ता हुआ गगन और द्रमों को आच्छादित कर रहा था, (वाउलिया दारुणयरे) जिसने जगह २ वधुरे उठते हुए दिखलाई दे रहे थे और उसी से जो महाभयप्रद हो रहा था (तण्हावसदोसदसियभमंतविविहसावयसमाउले) प्यास से उत्पन्न वेदनादिदोषों से पीडित हुए व्याघ्रादि जानवर जिसमे इधर उधर परिभ्रमण कर रहे थे और इसी कारण ( भीमदरिसणिज्जे ) जो तीव दुःख का हेतु होने से वह जंगल भयजनक दिखलाई दे रहा था ( मारुयवसपसरपसरियवियंभिएणं) प्रचण्ड हवा के वस से प्रवली यलदमगणे) भा प्रय3 पवनने दी पुष्ठ प्रमाणुमा पत्र, तृप 108 वगेरेना न्याथी म भने वृक्षो ढ5 गया उता. (वाउलियादारुणयरे) मा ચોમેર વંટોળિયાઓ ઉડી રહ્યા હતા અને તેથી તે વધુ ભયંકર લાગતો હતો, (तण्हावसदोसदसियभसंतविविहसावयसमाउले ) तरसथी उत्पन्न वहन पोરેથી પીડાતા વરુ વગેરે પ્રાણીઓ જેમાં આમતેમ વિચારી રહ્યાં છે, અને તેને લીધે ( भीमदेरिसणिज्जे ) अतिशय १२१ डोपाथी ते स भयोत्पा सागतु तु. ( मारुयवसपसरपसरियवियंभिएणं ) 23 पवनना आपातीथी
Page #514
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
ज्ञाताधर्मकथासत्रे तेन, वनदवेनेति सम्बन्धः, पुनः कीदृशेन 'अमहियभीमरवरवगारेणं' अभ्यधिकभीमभैरवस्त्र प्रकारेण, तत्र-अभ्यधिकः सातिशयः भीम-भैरवः अत्यंतभयंकरो रवप्रकार: शब्दप्रकारो यस्य स तथा तेन, 'महधारापडियसित्तउदधायमाणधगधगतसदुद्भूएणं' मधुधारापतित सिक्तोद्धावमानशब्दो
धूतेन, तत्र मधुधाराया यन् पतितं-पतन तेन मिक्तिः सिञ्चितः अतएव उद्धावमानः पवर्धमानः धगधगांयमानः जाज्वल्यमानः शब्दोदधुत:-शब्दायमान:, तेन, दित्त तरसफुलिंगण' दीप्तनरसस्फुलिङ्गेन, तत्र दीमतर: अत्यन्त प्रकासमानः स्फुलिङ्गेन सहितो यः सः तथा तेन, 'धूममालाकुलेन-धुमसमूहयुक्तं न, 'सावयसयतकरणण' श्वापदशतान्तकरणेन तत्र श्वापदाः व्याघ्रादयो वनजंतवस्तेषां शतानि, तेपाम् अन्तकरण: विनायक स्तेन एतादृशेन 'अभही. यवणदवेण' अभ्यधिकवनदवेन-प्रचण्डदावाग्निना अथ हस्तिविशेषणान्याह'जालालोवियनिरुद्धधुमंचकारभीओ ज्वालालोपितनिरूहूंघूमान्धकारभीतः तत्रज्वालामिः आलोपिता कृताच्छादनः निरुद्धो निवारितो गन्तव्य मार्गगमनेन, अतएव धृमान्धकारभीनव-घूमजनितान्धकाराद् भयं प्राप्तश्च, यः सः 'आयवालोयमहंततुंवइयपुन्नकन्ने' आतपालोकमहातुम्बकितपूर्णकर्णः, तत्र आतभूत हु (अमहिय भीमभेर वरवप्पगारेणं) तथा अत्यधिक भयपद कौरव रूप शब्द प्रकारकाली (महुधारापडीयसित्तउद्धायमाणधमधगंत सदुद्धएण) मधुधारा के गिरने से सिंचित होने के कारण प्रवर्धमान, जाज्वल्धमान तथा शब्दायमान (रित्ततरस फुलिंगेणं) दीप्ततर स्फुलिंगयुक्त (धूममालाउलेणं) धूममाला से आकुल (सावयसयंतकरणेणं ) तथा श्वापद गत को विनाशक ऐसी (अमश्यियणदवेणं) प्रचण्ड दवाग्नि से (जालालोवियं निरुद्धधमंधकारभीयो) ज्यालाओ द्वारा गन्तव्यमार्ग रूक जाने के कारण धुम जनिन अंधकार से भयभीत बन गये। (आयत्रालोयप्रण थयेा (अमहियभीमभावरचप्पगारेणं ) तमन् म लय पाउना। २५३५ शण्ट विशेष युत (महधारापडियं सित्तउद्धायमाणधमधमंतसद्धएणं) મદધારાથી સિંચિત હોવાને લીધે પ્રવર્ધમાન, જાજવલ્યમાન તેમજ શબ્દાયમાન (दित्ततरसफुलिंगेणं) हसत तमामाथी युत ( धुममालाउलेणं ) धूमाथी माण (साव्यसयंतकरणेण) तेमन से वापही (सि प्राणाया) ना विनाश मेवा( अमहिरवणवेण) प्रय हावासिनी (जालालोवियनिरुद्धधम धकारभीओ) वाजमाप 5 गयेसा भान बीघ मने धूभाडाथी थये। अधागथी लयलीत थ गया. (आयगलोयमहंततुंबइय युन्नकन्ने) ते मत
Page #515
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका अ १ से ४३ मेघमुनेर्हस्ति भववर्णनम्
1
पालोके न = वह्नितापदर्शनेन महान्तौ = विशालौ तुम्बकितौ=अरहहतुम्बसदृशौ भयव्याकुलत्वात् निश्चलौ, पूर्णो कर्णो यस्य सः तथा, वह्नीतापदर्शनजनित भयेन स्थिरीकृत कर्णयुगलः इत्यर्थः । आङ्कुचियथोरपीवरकरे' प्राकुञ्चितस्थूलपीवरकरः, तत्र आकुञ्चितः संमोटितः स्थूलः पीवरः = पुष्टः करः sist यस्य स तथा, भगवसभमंतदित्तनयणो ' भयवगभजद् दीप्त नयनः, तत्र - भयवशेन भजती = दिशः सेवमाने सर्वदिक्षु धान्माने दीप्ते नयने यस्य सः तथा, भयवशेन सर्वदिक्षु विलोकयन्नित्यर्थः, 'वेगेण महामेहोन' वेगेन महामेघइव, 'पवणणोलियम हल्लरूवो' पवननोदित महारूपः = प्रचण्डपवन प्रेरितो विशालरूपो महामेघ इव त्वं दवाग्निजनितभयप्रेरितः सन् वेगवान् इत्यर्थः, 'जेणेव कओ ते पुरा' यत्रैव कृतस्त्वया पुरा = यत्रैव त्वया पुरा= पूर्वकाले कृतः तृणवृक्षरहितो वनप्रदेश इत्यग्रे वक्ष्यमाणार्थेन सम्बन्धः । कीदृ शेन त्वया इत्याह 'दवग्गिभयभीत हियएण' इति दवाग्निभयभीत हृदयेन, तो भयभीत भयाक्रान्तं हृदयं यस्य सः तेन, 'अवगयतणप्पएस वक्खे' अपगततृणप्रदेशवृक्ष: = तृणानि च प्रदेशाच = तेषामेव तृणानामवयवाः मूलादयः, एषां द्वन्द्वे, अपगताः = अपमारितास्तृणप्रदेशवृक्षा यत्र स तथा, 'रुखोद्देशः " - वृषोद्देशः = वनप्रदेश इत्यर्थः । किमर्थे वनप्रदेशस्य तृणाद्यपसारणं महंत तुबइयपुन्नकन्ने ) उस समय तुम्हारे अग्निजनित ताप के देखने से अरह की घडी के समान विशाल दोनों कान पूर्ण रूप से निश्चल हो गये थे । ( आकुंचिय थोरपीवर करे ) परिपुष्ट स्थूल शुंडादंड तुम्हारा सिमट गया था । ( भयवसभमंतदिननयणो ) भय के वश से दोनों तुम्हारे दीत नयन घूमने लग गये थे--अर्थात् सर्व दिशाओं की ओर देखने लग गये थे-- ( वेगेन महामहोच्च पत्रणणोलियम हल्लरुवी ) दावाग्नि जनित भय से प्रेरित हुए तुम पवन से प्रेरित मेघ की तरह अपने विशाल रूप को वेग युक्त वना वहां से ( जेणेव कओ ते पुरा दवग्गि भयभीय हियएणं अवगयतणपएस रूक्खा रूक्खोदेसो दवग्गिसंताणकारणट्टाए जेणेव તમારા રહેટના ઢાંચકાં જેવા મોટા વન અગ્નિની જવાળાઓને જોવાથી સંપૂર્ણ પણે स्थिर थह गया हुता (आकुंचियथोरपीवर करे ) तभारी युष्ट सूंढ सयाई गर्छ ( भगवसभमंत दित्तनयणो ) लयने सीधे तभानं मने नेत्री श्वा साभ्यां तां. भेटते ! तभे शाभेर लेवा साग्या हता. ( वेगेन महामेहोव्व पत्रणणोल्लियमहल्लरुवो (हावाग्निना लयथी प्रेरामेसा तभे पवनथी प्रेशमेसा वाहणामोनी प्रेम पोताना विशाण इचने जडची मनावीने त्यांथी (जेणेत्र कओ ते पुरा दवग्गिभयभिय हिरण अदगयतणप्पएसरुक्खो रुक्खोदेसो दवग्गिसंताणकारणट्ठाए जेणेव मंडले
४२७
Page #516
--------------------------------------------------------------------------
________________
४९८
शाताधर्मकथासत्रे तेणेव त्वयाकृतमिति जिज्ञासायामाह-दवग्गिसंताणकारणहाए'दवाग्निसंत्रण कोरणार्थम-'दवाग्नितः संत्राणहेतुरिदं भवतु' इत्येत=, तथा-यत्रैव मण्डलं विद्यते तत्रैव ‘पहारेत्य गमणाए' प्राधास्यद् गमनाय गन्तुं प्रवृत्त-इत्यर्थः । 'एक्को ताव एस गमो' एका प्रथमस्तावत् प्रस्तुतः एपःअयं, गमः-आलापः, गजभवसम्बन्धी अधिकार इत्यर्थः ॥सू. ४३॥ :- मूलम्-तए णं तुम मेहा! अन्नया कयाइं कमेणं पंचसु उऊसु समइकतेसु गिम्हकालसमयंसि जेट्रामूले मासे पायवसंघससमुट्टिएणं जाव संवट्टिएस मियपसुपक्रुिसरीसवेसु दिसो दिसिं विप्पलायमाणेसु तेहिं बहहिं हत्थिणीहि यसद्धिजेणेव से मंडले तेणेव पहारेत्थ गमणाए, तत्थ'ण अण्णे बहवे सीहा य, वग्धा य वियाय दीवियाय अच्छा य तरच्छा य परासरा 4 सरमा य सियाला विराला सुणहा कोला ससा को तया चित्ता चिल्लाला पुवप्पविटा अग्गिभयविया एगयाओ बिलधम्मेणं चिट्रतिा तएणं तुम मेहा ! जेणेव से मंडले तेणेव उवागच्छसिउवांगच्छित्ता तेहिं बहुहिं सीहेहिं जोव चिल्ललएहि य एगयओ विलधम्मेणं चिट्ठसि। तएणं तुममेहा! पाएणं गत्तं कंडुइस्समित्तिक१ पाए उक्खित्ते, तंसि च णं अंतरसि अन्नेहिं बलवंतेहिं सत्तहिं पणोलिज्जमाणेर ससए अणुप्पवितु।तएणं तुम मेहा गायं कंडुइत्ता पुणरवि पाय पर्डिनिक्खमिस्सामित्तिक तं ससयं अणुपविढं पाससि मडले. तेणेव पहारेत्थ गमणाए एक्को ताव एसगमो) जहां पर तुमने अपना पहिले वाग्नि से भयभीत हृदय होकर उससे त्राण रक्षण पाने के लिये तृणरहित प्रदेश क्षोदेश--वनप्रदेश-मंडल--बनाया था उस ओर चल दिये ।।१३,इ.) गजभव, संवन्धी प्रथम अधिकार है। भूत्र “४३” पहारेयस्थगमनाए एक्की ताव एस गमो )४यां पडसा तमहावामिथी लय पाभीन તેનાથી રક્ષણ માટેત્તર્ણ વગરને વનપ્રદેશ (મંડળ) બનાવ્યું હતું તે તરફ ચાલ્યા. આ ગજભવ સંબંધી પ્રથમ અધિકાર છે. સૂત્ર “૪૩” |
Page #517
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणी टीका अ. १ ४२ मेघमुने ईतिभववर्णनम्
पासिता पाणीणुकंपयाए भूयाणुकंपयाएं जीवाणुकंपयाए सत्ताणुकंपयाए से पाए अंतराचेव संधारिए, नो चेत्र णं णिक्खिते, तरणं तुमं ! ताए पाणाणुकंपयाए जाव सत्ताणुकंपयाए संसारे परितीकए माणुस्साउए निबद्धे । तएण से वणदवे अढाइलाई राइंदियाई तं वर्ण झामेइ झामित्ता निट्टिए उवरए उवसंते विज्झाए याविहोत्था । तरणं ते बहवे सीहा य जाव चिल्ललाय तं वणदवं निट्टियं जाव विज्झायं पासंति पासिता अग्गिभयविप्यमुक्का तपहाए य छुहाए य परम्भहिया समाणा मंडलाओ पडिनिक्खमेति, पडिनिक्खमित्ता सव्वओ समंता विप्पसरित्था । तणं तुमं मेहा! जुन्ने जराजजरियदेहे सिढिलबलिया पित्त दुब्बले किलंते जुजिए पिवासिए अत्थामे अबले अपरक्कमे अकमणे वा ठाणुखंडे वेगेण विप्पसरिस्सा मित्तिकहु पाए पसारेमाणे विजहए विवरयय - गिरिपव्भारे धरणितलंसि सव्वंगे 'हय सन्निवइए । तरणं तव मेहा ! सरीरगंसि वेयणा पाउब्भूया उज्जला जाव दाहव ंति यावि विहसि । तणं तुमं मेहा ! तं उज्जलं जात्र दुरहियासं तिन्निराईदियाई वेयणं वेएमाणे विहरिता एवं वासस्यं परमाउं पालइता इहेव जंबूद्दीवे दीवे भारहे वासे रायगिहे नयरे सेणियस्स रन्नो धारिणीए देवीए कुच्छिसि कुमारत्ताए पच्चायाए || सू०४४ || टीका - - ' तरणं तुम !' इत्यादि । ततः खलु हे मेघ । त्वम् अन्यदा कदाचित् क्रमेण 'पंचसु उउलु' पञ्चसु प्राहृट् - वर्षाराशरद् - हेमन्त - वसन्तेषु
४९९
'
तए गं तुमं मेहा - इत्यादि
टीकार्थ - (तए) इसके बाद (मेहा) हे मेघ ! (तुमं) तुम (अन्नया कयाई) किसी समय -- -- अर्थात् उस समय जब कि ( कमेणं ) क्रमक्रम से पंचसु
"
'नए णं तुमं मेवा इत्यादि
टीअर्थ - - (तए णं) त्यार माह ( मेहा ) हे भेध ! (तुमं ) तभे ( अन्नया कर्याोई ) अठ वय्मत भेटते हैं ( कमेणं) अनुउभे ( पंचसु उऊ ) प्रावृट, वर्षा,
Page #518
--------------------------------------------------------------------------
________________
७:०
ज्ञाताधर्मकथाङ्ग
ऋतुषु 'समइक्कंतेसु' समतिक्रान्तेषु व्यतीतेषु, ग्रीष्म कालसमये = ग्रीष्म ऋतु समये, जेष्ठ मूले मासे = ज्येष्ठमासे, 'पात्रसंघ मुट्ठिएण' पादपसंघर्ष समुत्थितेन वंशा रण्यादि संघर्षणजनितेन, 'जार संचहिएस' यावत् संवनितेषु अत्र यावच्छब्देन शुष्कतृणपत्रकच वरमारुतसं योगदीपितेन महाभयंकरेण हुतवहेन वनवज्वालासं प्रदीप्तेषु वनेषु धूमव्याप्तासु दिशासु. महावातवेगेन संवट्टितेषु छिन्नजालेषु, आपतत्सु, सकोटरवृक्षेषु कोटराभ्यन्तरे दह्यमानेषु वनप्रदेशेषु, भृङ्गारिका दीनक्रन्दितरवेषु वृक्षेषु यत्र गिरिवरेषु पक्षिसंघाः पिपासावशेन शिथिलीकृतपक्षाः वहिष्कृतनिङ्गा तालुकाः, व्यावृतमुत्वा भवन्ति तत्रैन्यादि उऊस ) पांच - प्रावृट्, वर्षांरात्र शरद्, हेमन्त, और वसन्त ये ऋतुएँ ( समइक्तेसु) व्यतीत हो चुकी थीं और ( गिम्हकालसमयसि ) गीष्मकाल का समय आ चुका था और जब ( जेट्टामूले मासे ) जेठे के महीने में ( पायवसंघससमुट्ठिएणं जाव संवट्टिएस मियपमुपक्खिसरीसवे दिसोदिसं विप्पलायमाणेसु ) वृक्षादिक के परस्पर संघर्षण से पैदा हुई अर्थात् पवन से कंपित हुए वंश आदि का परस्पर घर्षण से उत्पन्न हुई । यावत् । शब्द से शुष्क पत्र तृण आदि रूप कूडे में पवन के संयोग से दीपित हुई, ऐसी महा विकराल जगल की अग्नि से वन प्रज्वलित हो रहा था तथा दिशाएँ धूम से आच्छादित हो रही थीं एवं कोटरयुक्त - - पोले वृक्ष बात के वेग से संघटित होकर आग लगने से नीचे जमीन पर गिर गये थे तथा उनमें लगी --अग्नि ज्वालो जब शान्त हो गई थी । तथा वन के वृक्ष भृंगारिकों के दीन आनन्द शब्दों से युक्त हो रहे थे । तथा पर्वतों के ऊपर पिपासा के वश से कुलित हुआ पक्षी शिथिल पंख्याला मकटित तालु जिह्वा वाला तथा शरद्, हेमन्त भने वसन्त ऋतु ( समइक्कंतेसु ) मे मे उरीने पसार ग भने (गिस्ड्कालसमयंसि ) उनाजानी भोसभ भावी (जेडामुले मासे) २ महिनामां ( पायवसंघससमुट्टिएणं जाव सबट्टिएस તે વખતે मियपसुपक्खिसरिसवेसु दिसोदिसि विप्पलायमाणेसु ) भवनथी उचित थयेसा વાસ વગેરેના પરસ્પર ઘણુથી ઉદ્ભવેલા, “ચાવત્” શબ્દથી શુષ્ક તૃત્ર ઘાસ વગેરેમાં પવનના સહયાગથી પ્રજવલિત થયેલા વનના મહા વિકરાળ અગ્નિથી જ્યારે જંગલ સળગી ઉઠયું હતું તેમજ ચેામેર દિશાએ ધુમાડાથી ઢંકાઈ ગઈ હતી, પેાલાં વૃક્ષો પવનના સંઘર્ષણુથી સળગીને જમીનદોસ્ત થઈ ગયાં હતા. અને ધીમે ધીમે તેમાં સગતી અગ્નિજવાળા શાત થઈ ગઈ હતી, જંગલના વૃક્ષો ભૃંગારિકાના દીન— દનથી શબ્દ ચુત થઈ રહ્યા હતા, પતાના ઉપર તરસ્યાં અને વ્યાકુળ થયેલાં
O
Page #519
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटोका अ.१ स. ४४ मेघमुनेर्हस्तिभववर्णनम्
५०१ संग्रहः, संवर्तितेषु-एकत्र संमिलितेषु, केषु संवनितेषु ? इत्याह-मियपसुपक्खिसरीसवेमु' मृगपशुपक्षिसरीसृपेषु, यत्र मृगाः पशवः पक्षिगः सरीसृपाः= गोधानकुलभुजङ्गादयो भयवशादेकत्र समागत्य संमिलिता इति भावः। 'दिसो. दिसि विप्पलायमाणेसु' दिशि विदिशि विपलायमानेषु यदा दावानलतापार्ताः सन्तः सर्वतः समन्तात् सर्वे मृगपशुपक्षिसरीसृपाः पलायितास्तदा, इति भावः, ताभिर्वहुभिर्हस्तिनीभिश्च साध यौव तन्मण्डल तथैव प्राधारयद् गमनाय= त्वं गन्तुमवृत्तः। 'तत्थ णं' तत्र खलु तस्मिन् त्वत्कृतनिरुपद्रवमण्डले 'अण्णे' अत्ये स्वजातिभिन्नाः 'बहवे' बहवोऽने के 'सीहाय' सिंहाश्च 'वग्धाय' व्याघ्रांश्च 'विगाय' काश्च 'अधवेसरा' इति भाषायां 'दीविया य' द्वीपिकाद्वीपिनः 'अच्छा य' रिक्षा-भल्लकाः, 'रीछ इति भाषायां 'तरच्छा य' तरक्षा: फाडे हुए मुखवाला बना हुआ था और प्रतिक्षण श्वास छोड़ रहा था तथा मृग पशु पक्षी एवं सरीसृप भय के वश से एकत्रित होकर एक जगह आकर बैठ गये थे और दावानल से संतप्त होकर वे दिशा वि दिशा की ओर पलायमान हो रहे थे--(तेहिं बहूहि हथिणीहिं य सद्धि जेणेव से मंडले तेणेव पहारेत्थ गमणोए ) उनके अनेक हथनियों आदि के साथ जहीं वह मंडल था वहाँ तुम चले जा रहे थे। (तत्थणं अण्णे बहवे सीहार वग्धाय वियाय दिवियाय अच्छा य तरच्छाय परासराय सरभाय सियाला विराला सुणहा कोला, ससा कोकंतिया चित्ता चिल्लली, पुव्वपविट्टा अग्गिभयविदुगा एगयओ बिलधस्मेण चिट्ठति) यहां तुम्हारे आने से पहिले ही तुम्हारी जाति से भिन्न जाति के अनेक सिंह, व्याघ्र, वृक, द्वोपि. रीछ, तरक्ष, परामर, सरभ, मृग विशेष--श्रृगाल, विडाल-- પક્ષીઓ શિથિલ પાંખવાળાં બહાર દેખાતા તાલ અને જીભવાળાં તેમજ ફાટી રહેલા મેં વાળાં થઈ ગયાં હતાં અને દરેક ક્ષણ શ્વાસ બહાર કાઢી રહ્યાં હતાં. હરણો પશુ, પક્ષી, અને સાપ વગેરે ભયત્રસ્ત થઈને એક સ્થાને ભેગાં મળીને બેસી ગયાં હતાં, દવાગ્નિથી સંત્રસ્ત થયેલાં તેઓ દિશા અને વિદિશાઓમાં નાસ ભાગ કરી रह्यो तi. (तेहिं बहूहिं हास्थिणीहिं य सद्धिं जेणेव से मंडले तेणेव पहारेस्थ गमणाए) मे समये तमे घणी हाथी यानी साथे पोताना म त or Rol ना. तत्थ णं अण्णे वहवे सीहा य वग्धाय विया य दीविया य अच्छा य तरच्छा य परासरा य सरभा य सियाला विराला सुणहा कोला ससा कोकंतिया चित्ता चिल्लला पुचपविठ्ठा अग्गिभयविया एगयओ बिलधम्मेणचिट्ठति ) त्यां तमारा पन्यता पडसi or तमाराथी ही सतना सिंड, वाघ, १२, द्वीपी, शंछ, तरक्ष, परासर, सरम ( अटा५६ प्राणी
Page #520
--------------------------------------------------------------------------
________________
o
%
ज्ञाताधमकथामने : व्यावविशेषाः 'परासरा य' बन्यजन्तुविशेपाः, 'सरभा य' शरमा:-मुगविशेषाः, 'मियाला' शृगालाः, 'विराला' विडाला बन्यमार्जाराः, 'मुहणा' श्वानः कोला मूकराः 'समा शशकाः 'कौतिया' कोफन्तिकाः लोमटका: लोमडी' इति भाषायां 'चित्ता' चित्रा-चित्रकाः श्वापद विशेषाः 'चित्ता' इति भापायां, 'चिल्लला' अयं देशीयः शब्दः-वन्यरासभाः, 'पुग्धपविठा' पूर्वपविष्टाः हे मेघ ! त्वदागमनात्पूर्वमेव समागताः ‘अग्गिभर्यावया' अग्निभयविद्धताः दावानल भयात् पलार्यिताः 'एगयओ' एकत: एकस्मिन् स्थाने तव मण्डले 'बिलधम्मेणं विलधर्मेण विलाचारेण यथा एकस्मिन् विले यावन्तो मर्कोटकादयः भमान्ति तावंतस्तिष्ठन्ति एव तेऽपि 'चिट्ठति' निप्ठन्ति । ततः खलु हे मेघ ! त्वं यत्रै स्वमण्डलं तत्रैवोपागच्छसि उपागत्य तैर्वहुभिः सिंहैः यावत् चिल्ल
श्व एगयो' एकत्र एकस्मिन स्थले बिलधर्मेण 'चिट्ठसि' तिष्ठसि । ततः जंगली मार्जार--कुत्ते, मुअर, शशक, लोमडी--चित्रक-चीत्त और जगली गधे ये सब प्रविष्ट हो चुके थे। ये सब यहां अग्नि के भय से डरकर ही आये हुए थे। और जिस प्रकार मकोडे एक विलमें जितने समाते बनते हैं समा जाते हैं उसी प्रकार ये सब भी इसी तरह से उस तुम्हारे द्वारा निर्मित मंडल में समाये हए वैठे थे। (तए ण तुम मेहा ! जेणेव से मंडले तेणेव उवागच्छसि ) इसके बाद हे मेघ ! तुम चलते हुए जहा अपना मंडल था वहां आये (उवागच्छित्ता तेहिं बहहि सीहे जाव चिल्ललएहि य एगयओ बिलधम्मेणं चिसि ) आकर तुम उन अनेक सिंहादि से लेकर जगली गधे तक के जानवरों के साथ एक जगह बिलधर्म से बैठ गये अर्थात जिस तरह उस में समाते बने विशे५) श्रृंगारा, Mel-orisnel भान-इतरा, मूड, ससei, aisी, चित्ता भने જંગલી ગધેડા આ બધા પ્રાણીઓ પિસી ગયા હતાં આ સર્વે અગ્નિથી ભયગ્રસ્ત થઈને જ આવેલાં હતાં જેમ મકડા એક દરમાં જેટલા બની શકે તેટલા પેસી જાય છે તેમ આ બધા પ્રાણીઓ આ પ્રમાણે જ તમારા મંડળમાં ગમે તેમ કરીને પેસી आया हता (तए गं तुम मेहा ! जेणेव से मडले तेणेव उवागच्छसि) त्या२ माह
भेध ! यासता यासता तमे त्या पातानु भ तु त्यां पांथी गया. (उवागच्छित्ता तेहि वहहि सीहेहिं जाव चिल्ललएहिय एगयओ विलधम्मेणं चिट्ठसि) પહેચીને તમે અનેક સિંહ વગેરેથી માંડીને જંગલી ગધેડાં સુધીના પ્રાણુઓની સાથે એક સ્થાને ભેગા મળીને “બિલધર્મ” થી બેસી ગયા એટલે કે ગમે તે રીતે મંડળમાં तमे पाताना यूथनी साथ समाविष्ट थ गया. (तएणं तुम मेहो! पाएणं गत्तं कंड
Page #521
--------------------------------------------------------------------------
________________
नगारधर्मामृर्पिणी टीका अ० ९ सु. ४९ मेघमुह तभवचनम्
खत्वं हे मेघ ! 'पाएणं पादेन चरणेन 'गतं' गात्रं शरीरं 'कंडुइम्सामि' कंडूयिष्ये = गात्रविघर्षण करिणामि, चिक इति कृत्वा इति मनसि विचि न्त्य त्वया 'पाए' पादः 'उक्खिने' उत्क्षिप्तः = उकृतः उत्थापितः 'तंसि च ण', तस्मिंश्च खलु 'अंतरंसि अन्तरालेन्मध्ये तस्मिन्नेवावसरे अन्यैबलवद्भिः सत्खैः 'पणोलिज्जमाणे२' प्रणोद्यमानः २ प्रर्यमाणः २ वारंवारं प्रक्षिप्यमाण इत्यर्थः 'ससए' शशकः 'अणुपविट्ठे' अनुप्रविष्टः तस्मिन्नेव तत्पदन्यासम्थले समागत्योपविष्टः । तदनन्तरं त्वं हे मेवा 'गाय' गात्रं 'कडुत्ता' कण्डूयित्वा, पुनरपि पादं 'पडिनिक्खमिस्सामि' प्रति निक्षेपयिष्यामि = स्थापयिष्यामि, तिकटु', इतिकृत्वा = मनसि विचार्य यावत्पाद निक्षेप्तुमिच्छसि तावत् तं बलवद्भिरन्यैवन्य पशुभिर्निराकृतं शशकम् 'अनुपवि" अनुपविष्ट = चरणन्यासस्थानस्थितं 'पा ससि त्वं पश्यसि दृष्ट्वा 'पाणाणुक'पयाए' प्राणानुकम्पया माणानां सकल
3
५०३
समा गये - ( तणं तुमं मेहा ! पाएणं गत्त कंडुइस्लामित्ति कटु प उक्खिते ) इसके बाद हे मेघ ! वहां सकडाइ के साथ बैठे हुए तुमने " चरण से शरीर को खुजाऊँगा" इस ख्याल से अपना चरण ऊँचा उठाया ( सिणं अंतरंसि श्रन्नेहिं बलवंतेर्हि सत्तेर्हि पोलिज्जमाणे २ ससए अणुपविट्टे) पैर के ऊँचा उठाने पर खाली हुए उस स्थान पर अन्य बलवान प्राणियों द्वारा वार २ इधर से उधर धकेला गया एक शशक आकर बैठ गया । (एणं तुमं मेहा ! कंडुइता पुणरवि पायें पडनिक्खिमिस्सामित्ति कट्टु तं समयं अणुवि पाससि) इसके बाद हे मेघ ! तुमने अपने शरीर को खुजला कर ज्यों ही नीचे चरण रखने के लिये इच्छा की त्याँही तुमने अन्य बलिष्ठ जानवरों द्वारा निराकृत उस शशक को अपने पैर रखने के स्थान पर देखा -- ( पासिता पाणा
+
इस्सामित्ति कट्टुपाए उक्खित्ते) त्यार पछी हे भेव ! त्यां सडाशमां मेठेसा तभे पाथी शरी ने मंनवाजवा भाटे पोतानो पर उचाइयो ( तंसि णं अंतरंसि अन्नेहिं बलवतेहिं सनेहि पणोलिज्ज माणेरससए अणुष्पविट्टे ) यग यो थवाथी जाती. પડેલી જગ્યા ઉપર ખીજા ખળશાલી પ્રાણીઓથી આમતેમ હડસેલાયેલુ એક સસલું આવીને मेसी यु. ( नएणं तुमं मेहा कंडुइता पुणरवि पायं पडिनिक्खमिस्सामित्ति कट्टु तं समयं अणुद्धिं पाससि ) त्यार माह हे भेध । शरीरने अनवाणीने तभे જ્યારે પગ નીચે ટેકવવાની તૈયારી કરી ત્યારે ખીજા બળવાન પ્રાણીઓ દ્વારા નિરા ऱ्हेत ते ससदाने तभे घोताना पण भूम्वाना स्थाने यु (पासिता पाणाणुकंप याए भूयाणुकंपयाए जीवाणुकंपयाए सत्ताणुकंपयाए से अंतराचेव संधारिए )
A
Page #522
--------------------------------------------------------------------------
________________
५०४
ज्ञाताधर्म कथाजसत्र जीवानामनुकम्पा प्राणानुकम्पा तत्र-अनुहम्पनमनुकम्पा दया, दुःखाक्रान्तानां पाणिनां तद् रक्षणानुकूलचेष्टाकरणमित्यर्थः 'सवे जीवा वि इच्छति जीविउ न मरिजिउं' इति वचनात् हे मेघ ! त्वमेवं चितियसि सर्वे जीवाः जीवितुं वान्छन्ति न मर्तुं सर्वे जीवाः मुखार्थिनी दुःग्वनाशार्थिनश्च, तस्मात् मया म्रियमाणाः पाणिनो मरणादि भयतो मोचनीया, नापि च पीडयितव्याः' इत्यादि भावनारूपा-अनुकम्पा तया, 'भूयाणुकंपयाए' भूतानुकम्पया-अभवन्, भवंति, भविष्यन्तीति भूतानि सर्वदा भवनात्, तेषामनुकम्पा तया, 'जीवाणुकंपा' जोवानुकम्पा अजीवन् जीवन्ति जीविष्यन्तौ' ति जीवाः सदा प्राणधारणात्, तेषाणुकंपयाए भूयाणुकंपयाए जीवाणु पयाए सत्ताणुकंपयाए से अंतरा चेत्र संघारिए) देखकर तुमने अपना वह पैर प्राणानुकंपासे, भूतानुकपासे, जीवानुकंपासे और सत्त्वानुकंपासे, भावितान्तःकरण होकर बीच में ही उठाये रखा । (णों चेव णं णिविखत्ते) नीचे नही रखा । सकल जीवों की अनुकंपा का नाम प्राणानुकंपा है। अनुकंपा शब्द का अर्थ दया है-दुःखा क्रान्त प्राणियों की रक्षा करने के अनुकूल जो चेष्टा की जाती है उसका नाम दया है। " यह सिद्वान्त है कि जितने भी प्राणी हैं वे सब सदा जीने के ही अभिलापी है-मरने के नहीं। सव प्राणी सुख को ही चाहते हैं दुःख को नहीं--दुःख का नाग जिस तरह से हो उसी तरह के उपाय में वे सचेप्ट रहते हैं--अतः मरते हुए प्राणी मुझे मरणादि भय से छुडाना चाहिये---उन्हे पीड़ा नही पहुँचानी चाहिये" इस प्रकार का जो हे मेघ ! तुमने उस समय विचार किया--वही दया है । और यही प्राणानुकंपा है। जो प्राण धारण से जिये, जीते हैं, और आगे जियेंगे-उनका नाम जीव है उनकी जो अनुकंपा है--वह जीवानुकपा જોઈને તમે પગને પ્રાણાનુકંપાથી, ભૂતાનુકંપાથી જીવાનું પાણી અને સત્ત્વાનુંક પાથી અન્તઃ ४ थी भावित ४२ता 24.२०४ यी राज्यो. (जांचेव ण णिरित्त) नीन्य भूध्या નહિ. સકળ ઓ પ્રત્યે અનુકંપ બતાવવી તે પ્રાણનુકંપા છે. અનુકંપા શબ્દને અર્થ દયા છે દુખી પ્રાણીઓની રક્ષા કરવા માટે જે ગ્ય આચરણ કરવામાં આવે છે, તે દયા છે. “ આ એક સિદ્ધાન્ત છે કે જગતમાં જેટલા પ્રાણીઓ છે, તે બધાં હમેશા જીવવાની જ અભિલાષા રાખે છે, મરવાની નહિ બધાં પ્રાણીઓ સુખ ઈચ્છ છે. દુઃખ નહિ. દુખને જે રીતે વિનાશ સંભવી શકે તેના ઉપાયે તેઓ સતત કરતા જ રહે છે. એટલા માટે છે મેઘ ! “મરતા પ્રાણુને મૃત્યુ વગેરેના ભયથી भुरत ४२ नये " मा तना विद्यार तमे ते नमते ध्यो ते 'या' ४વાય છે, અને એજ બીજી રીતે પ્રાણુનુક પ પણ કહી શકાય જે પ્રાણ ધારણ કરીને જીવ્યા, જીવે છે, અને જીવશે તેમનું નામ જીવ છે. તેમના પ્રત્યે જે અનુકંપા
Page #523
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणी टीका अ.स. १४ मेघम्नेहस्तिभववर्णनम्
५०५
"
मनुकम्पा, तया 'सनाणुकंपयाए' कालत्रयताप सत्तायागात् सच्चाः, तेषा मनुकम्पा तया, इति शशकरक्षण निमित्तेन सकलजीबानां रक्षणवुद्रा 'से पाए' स एव उर्ध्वोकृतः पादः 'अंतराचेव' मध्यएव 'संधारिए' संधारितः नो चेवणं णिक्खित्ते' न खलु शशकोपरि निक्षिप्तः ततः खलु हे मेघ ! 'तुम' त्वया माणानुकम्पा यावत् सत्वानुकम्पया 'संसारे' संसारचतुर्गतिभ्रमणलक्षणः 'परिती कए | परीत्तीकृतः - परि= समन्तात् इतः = गतः इति परीतः, अपरीतः परीतः कृतः इति परीवीकृतः - पश्चादकृत इत्यर्थः, एकस्य शशकस्य परिरक्षणेन सकल प्राणि भूत जीवसत्वरक्षापरायणत्वात् स्वल्पसंसारी जात इति भावः, 'माणुस्साउप निवद्धे' मानुष्यायुष्कं निबद्धम् । ततः खलु स वन्दवः = असौ वनाग्निः 'अ' अर्द्ध तृतीयानि अर्ध तृतीयं येषां तानि अर्ध तृतीयानि साईद्वयानीत्यर्थः, 'राई' दिया" रात्रिं दिवानि वनं 'झामे' दहति = प्रज्वालयति, है । कालत्रय में भी सत्ता का योग जिनमें रहता है वे सच है उनकी अनुकंपा सानुकंपा है। इस तरह की पवित्र भावना से हे मेघ ! तुमने ऊपर उठाया हुआ वह अपना चरण नीचे शशक के ऊपर नहीं रखा |( तपणं तुमं मेहा ! ताए पाणानुकंपयाए जात्र सत्ताणुकंपयाए संसारे परित्ती क माणु साउए निबद्धे ) उसके बाद हे मेघ ! तुमने उस माणानुकंपा - भूतानुकंपा से जीवानुकंपा से सत्त्वानुकंपा के प्रभाव से अपना चतुर्गति परिभ्रमण रूप संसार अल्प बना लिया संख्यात बना लिया--अर्थात् एक शशक के परिरक्षण से सकल माणी, भूत, जीव और सत्र की रक्षा में तत्पर होने के कारण तुम स्वल्प संसारी बन गये-- दीर्घ संसारी नही -- रहे । उसी समय तुमने मनुष्यायु का बंध कर लिया । ( तरणं से वणदवे अट्ठाइज्जाई राई दियाई तं वणं झामेइ ) वह वनाग्नि उस वन को अढाइ दिन रात तक છે, તે જીવાનુક પા કહેવાય છે. જેમાં ત્રણે કાળમાં પણ સત્તાના યાગ રહે તે સત્ત્તાનુક’પા છે. આ જાતની પવિત્ર ભાવનાથી હું મેઘ ! તમે ઉપર ઉપાડેલા પાતાના પગ સસલા
I
२ भूयो नहि. (तए णं तुमं मेहा ! ताए पाणानुकंपयाए नाव सत्ताणुकंपयाए संसारे परितीक माणुस्साउए निबद्धे ) त्यार माह हे भेध ! तमे ते आशानुया ભૂતાનુ કંપા, જીવાનુ`કપા અને સત્ત્વાનુ કપાના પ્રભાવથી પાતાના ચતુતિ પરિભ્રમણ રૂપ સંસાર અલ્પ બનાવી લીધા સંખ્યાત બનાવી લીધા. મતલખ એ છે કે એક સસલાના રક્ષણુથી સમસ્ત પ્રાણી, ભૂત, જીવ અને સત્ત્વની રક્ષામાં તત્પર હોવા અદલ તમે સ્વલ્પ સંસારી બની ગયા. દીર્ઘકાળ સુધી સંસારી રહ્યા નથી. તે સમયે જ तभेोमे मनुष्यायुष्यने। अध अरी सीधी. (तपुर्ण से वणदवे अट्ठाइजा राई दियाई तं वणं झामेइ ) बनना अनि मंगलने शादी दिवस सुधी सणगावतो रह्यो
Page #524
--------------------------------------------------------------------------
________________
५०६
माताधर्मकथा दग्ध्वा-प्रज्याल्य 'लिहिए' निष्ठितः क्षयं गतः स्वगृहीतकाष्ठतृणादीनां भस्मी भूतत्वात्, 'उपरता निवृत्तः नूतनकाष्ठकचराधभावान्, 'उपसंते' उपशान्तः पवनातिशयामावात् 'विज्झाए' विध्यातः अंगार मुरमुराधभावात् संर्वधा प्रकारेण शान्तः, 'होत्था' अभवत्-जात: 'यावि' चापि, चकरावभूमिगतोष्णऽतापि शान्ता, अपि-निश्चयेन तद्वनं वह्निविघ्नरहितं जातम् । ततः खलु ते बहवः सिंहा यावत् व्याघ्रादयः चिल्ललाश्च तं वनवं वनाग्नि 'निट्टियं जाव विज्झाय' निष्ठितं यावद् विध्यात-शान्तं पश्यन्ति, दृष्ट्वा अग्निभयजलाती रही। (शामित्ता निहिए, उवरए उनसत्ते, विज्झाए, यावि होत्या) जलाकर फिर वह स्व गृहीत काष्ट तृगादिकों के भस्मीभूत हो नाने के कारण नष्ट हो गई नूतन काट रूप कचवरादि का अभाव होने से उपरत हो गई, तथा परनातिशय का सहारा न मिलने से उपशांत हो गई वाद में फिर बिलकुल वुझ गई। यहांतक कि उस वन में भूमिगत उष्णता भी नहीं रही। इस तरह वह अग्नि के चिन्न से रहित हो गया। (तएण ते पहवे सीहा य जाब चिल्लिया य त दणदवं निहिय जाव विज्झायं पासंति) इस के बाद जब उन सिंह आदि जानवरों से लेकर जंगली गर्दभों तक ने उस वनाग्नि को निष्टित विध्यात आदि रूप में देखा तो (पासित्ता) देखकर ( अग्गिभयविप्प मुक्का) वे सब के सब अग्नि के भय से विमुक्त होकर (तण्हाए छुहाए य परभाहया समाणा मंडलामो पडिनिक्खमंतिः) कई दिनों से पिपासा और क्षुधा से आक्रान्त बन जाने के कारण उस मंडल से एकदम (झामित्ता, निहिए. उघरए उवसंते, विज्झाए याविहोत्था) मनाने ते 198 તૃણ વગેરે ભસ્મ થઈ ગયાં ત્યારે પિતાની મેળે જ તે ઓલવાઈ ગયે, બીજાં કાક કચરા વગેરેના અભાવને લીધે ઉપરત થઈ ગયે, તેમજ પવન વગેરેની સહાય વગર ઉપશાંત થઈ ગયે સંપૂર્ણપણે બુઝાઈ ગયે અને છેવટે તે જંગલની ભૂમિ પણ ४i गई. (तएणं ते वहवे सीहा य जाव चिल्लियाय तं वणदवं निहिय जाब विन्झायं पासंति) त्या२ पछी यासिड वगैरे प्राणीमाथी भांडाने ना ગધેડાં સુદ્ધાં બધાંએ જંગલના અગ્નિને નિષ્ઠિત વિધ્યાન વગેરે રૂપમાં જોયું ત્યારે (पासित्ता) न (अग्गिमय विप्पमुक्का) ते मा. मिनी ullथी भुक्षित, भगवाने (तण्डाए छुहाएय परभाहया समाणा मंडलाओ पडिनिवखमंति) કેટલાય દિવેસના ભૂખ્યાં અને તરસ્યાં બધાં પ્રાણુઓ તે, મંડળથી બહાર નીકળ્યાં
Page #525
--------------------------------------------------------------------------
________________
% 3A
गनगा (धर्मामृतवर्षिणी टीका अ. १ स. ४४ मेघमुनेह स्तिभववर्णनम् ०१ विप्रमुक्ताः तृष्णया=पिपासया क्षुधया च 'परभाहया' पराभ्याहताः पीडिताः क्षुधापिपासाक्रान्ताः 'समाणा' सन्तः 'मंडलाओ'. मण्डलातत्व स्कृतमण्डलपदेशात् पडिनिक्खमंति' प्रतिनिष्क्रमन्ति-बहिनिःसरन्ति, प्रतिनिएक्रम्यः सर्वतः समन्तात् 'विप्पसरित्था विभालरन् सर्वदिक्षु गता इत्यर्थः । ततः खलु तवान्यपरिवारोऽपि मंडलात् निःसृत्य दिक्षु चापदिक्षु च गतः। ततः खलु त्वं हे मेघ! 'जुन्ने' जीर्णः हदवयस्कत्वात् 'जराजजरियदेहे' जराजर्जरितदेहः, जरयाद्वावस्थया . जर्जरितः शिथिलीभूतो देहा शरीरं यस्य, सः, तथा, 'सिडिलवलितया पिणद्धगत्ते' शिथिलवलित्वक पिनद्ध गात्रः, तत्र शिथिलावलिलिपधाना'लीलरी' इति भापायां या त्वक-तया पिनद्धं आच्छा. दितं गात्रं यस्य सः तथा, 'दुबले' दुर्वलः कृशाङ्गः 'किलते' क्लान्ता वीर्योल्लासरहितः 'जुजिए' क्षुधितः, अयं देशीयः शब्दः पिवासिए' पिपासितःतृषितः 'प्रत्थामे अम्थामा शारीरिक बलरहितः 'अबले' अवलः मनोबलवजितः 'अपरकमे' अपराक्रमः आत्मोत्साहरहितः अतएव 'अचंकमणो वा' अचंक्रमणःबाहर निकले । (पडिनिकख मित्ता सवओ समता विप्पसरित्था ) और निकल · कर इधर उधर सर्व दिशाओं में फैल गए । (तएणं तुम मेहा जुन्ने जरानजरियदेहे सिढिलवलितया पिणद्वगत्ते ) इसके बाद हे मेघ ! क्रमश: तुम जीर्ण शरीर तो हो ही गए थे सो जरावस्था से जजरित देह होने के कारण तुम शिथिलीभूत शरीर बन गये। उस समय समस्त तुम्हारा शरीर लीलरीत्वचा से आच्छादित हो गया। (दुबले) बलरहित हो गया। (किलंते ) वीयोल्लास से रहित हो गया। (जु जिए) सदा क्षुधा से युक्त रहने लगा। (पिवासिए) और प्यास से आकुलित । इम तरह तुम ( अत्थामे) शारीरिक बल से विहूने बने हुए '( अवले) मनोवल से भी विहूने बन गये। (अपरक्कमे) तुम्हें कहीं पर भी उत्साह (पडिनिक्खमित्ता सबओ समंता विपसरित्था) भने नीsolने मां पानी
सी मामतेम त्यामे२ सा गया. (तएणं तुम मेहा जुन्ने जराजजरियदेहे सिढिलवलित्तया, पिणद्धगत्त) त्या२ ६ मेध ! धीमे धीमे तमे शरीरथी શિથિલ તે થઈ જ ગયા હતા, અને એથીય વધારે ઘડપણને લીધે સાવ શિથિલ शवाणा 45 गया. तभ३ मा शरी२ ४२यसीमाथी आ गयु तु. (दुबले) इमथ यु तु. (किलंते), बायोसासथी २डित थ यु तु. (जुजिए) તે હમેશાં ભૂખ્યું રહેવા લાગ્યું, અને તરસથી વ્યાકુળ થવા માંડયું. આ પ્રમાણે તમે ( अत्थामे) शरीरथी निon is ( अवले ) मानसि शत पy guथ गया. (अपरक्कमे ) मन भने पY ममा उत्साह २यो न मा प्रभारी GALS
Page #526
--------------------------------------------------------------------------
________________
शाताधर्मकथा
चलनक्रियारहितः सकलाङ्ग क्रियाशून्यत्वात् 'ठाणुखंडे' स्थाणुखण्डः- सार्वदिनद्वयोर्ध्वावस्थानेन स्तम्भितगात्रः सन् त्वमेवं चिन्तितवान् शशको गतो मत्परिवारोsपि गतस्तदहमपि 'वेगेण' वेगेन शीघ्रगत्या स्वपरिवारैः सहसंमिलनाय 'विप्पलरिस्यामि' विप्रसरिष्यामि= गमिष्यामि तिकडे' इति कृत्वा = इति चिरो निश्चित्य 'पाए' पादं 'पसारेमाणे' प्रसारयन् 'विज्जुहतेवित्र' विद्युत विद्युत्प्रहारेण हत=त्र 'रययगिरिपम्भारे' रजतगिरिप्राग्भारः= चैतादयगिरेः प्रारभार:-ईपदवनतखण्डम् इव धरणितले = 'सम्बंगेडिया' सर्वाद्वैव = सकलावयचे, 'सन्निवइए' सन्निपतितः खलु हे मेघ । तब शरीरे वेदना प्रादुर्भूता प्रकटिता यावत् त्वं 'दाहबतिए' दाहन्युत्क्रान्तिकः दाहो=ज्वरो व्युकान्त-उत्पन्न यस्य स दाहव्युत्क्रान्तः स एव दाहन्युत्क्रान्तिकः=दाह ज्वरयुक्तान् विहरमि । ततः त्वं हे मेघ !ताम् उज्वलां यावत् दुरध्यासां नहीं रहा । इस प्रकार आत्मोत्साहवर्जित हुए तुम ( ठाणुखंडेवा) स्थाणु की तरह (अवक्रमणो ) हलन चलन क्रिया से भी रहित हो गये । अतः सकलाङ्ग, क्रिया शुन्य होने के कारण तुम्हारा शरीर ढाइ दिन तक बडे रहने से स्तंभित हो गया । ( वेगेण विप्पसरिस्सामित्ति कट्टु पाए पसारे माणे विज्जुहए वित्र रययगिरिपव्भारे धरणितलंसि सव्वंगेडिय सन्निए) इस समय तुमने ऐसा विचार किया कि मैं यहाँ से शीघ्र भागकर अपने परिवार के साथ मिलने के लिये चला जाऊँ सो इस विचार से ज्योंही तुमने अपना चरण पसारा कि उसी समय विद्युत् प्रहार से आत वैदयगिरि के खंड की तरह तुम धरणीतल पर अपने समस्त अंगों के साथ धडाम से गिर पडे । ( त एणं तत्र मेहा ! सरीरगसि वेयणा पाउन्भूया ) इस से हे मेत्र ! तुम्हारे शरीर में वेद वेदना प्रकट हुइ । ( उज्जला जाव दाहवस्कंतिए यात्रि विहरसि ) वह वेदना तीव्र होने से रहित थयेला तभे (ठाणुखंडेवा) साउअनी प्रेम ( अचंक्रमणो ) हासवा यासवानी ક્રિયાથી પણ રહિત થઈ ગયા., તેથી નમારાં બધાં અંગો ક્રિયા શૂન્ય થઇ ને રિણામે અઢી દિવસ એટલે કે ૬૦ કલાક સુધી ઊભા રહેવાથી સ્ત ંભિત થઈ ગયાં. ( वेगेण विप्पस रिस्सामिति कट्टु पाए पसारे माणे विज्जुहए वित्र रययगिरिपकभारे धरगितलंसि सम्बंगेहिय सन्निवइए) ते वयते तमने विचार ઉદ્દભવ્યે કે હું સત્વરે અહીંથી મારા પિરવારની પાસે જાઉં. આ વિચારથી તમે પેાતાના પગ ઉપાડયા કે તરત જ વીજળીના આઘાતથી વૈતાઢય પર્વતના ખડની प्रेम श्रम उरीने पृथ्वी पर घडी गया. ( तरणं तव मेहा ! सरीरगंसि वेयणा पाउब्यूया ) हे भेध ! तेनाथी तभाश शरीरमां अतिशय वेदना थवा भांडी. ( उज्जला
५०८
Page #527
--------------------------------------------------------------------------
________________
७०९
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका असू.१५ मेघमुनि प्रतिभगवपदुदेशः त्रीणि रात्रि दिवानि 'वेयणं' वेदनां 'वेएमाणे' वेदयन-अनुभवन् विहृत्य 'एये वाससयं' एक वर्षशतं परमायुः पालयित्वा इहैव जम्बूद्वीपे द्वीपे भारते वर्षे राजगृहे नगरे श्रेणिकस्य राज्ञो धारिण्या देव्याःकुक्षौ कुमारतया 'पञ्चा. याए' प्रत्यायातः हस्ति भवात् समागतः ।।मू० ४४॥ ।
मूलम्-तएणं तुमं मेहा! आणुपुव्वेणं गन्भवासाओ नि क्खंते समाणे उम्मुक्कबालभावे जोव्वणगमणुपत्ते मम अंतिए मुंडे भवित्ता अगाराओ अणगारियं पव्वइए, जइ जाव तुम मेहा! तिरिक्खजोणियभावमुवगएणं अपडिलद्धसंमत्तरयणपडिलंभेणं से पाये पाणाणुकंपयाए जाव अंतरा चेव संधारिए नो चेव णं निक्खित्ते किमंग पुण तुमं मेहा ! इयाणिं विपुलकुलसमुब्भवे निरुवहयसरी. समस्त शरीर को जला रही थी, सकल शरीर में तिल में तैल की तरह व्याप्त हो रही थी। तीत्र थी--दुःसह थी। श्रादि २। इस कारण तुम दाहज्वर से भी युक्त हो गये । (तएणं तुम मेहा । तं उज्जलं जाव दुर हियासं तिनि राइंदियाई वेयणं वेएमाणे विहरित्ता एगं वाससयं परमाउं पा लइत्ता इहेच जंबुद्दीवे दीवे भारहेवासे रायगिहे नयरे सेणियस्स रणो धारिणीए देवीए कुच्छिंसि कुमारत्ताए पच्चायाए) इसके बाद हे मेघ ! तुम उस उज्जवल यावत् दरध्यास वेदना को तीन दिन रात तक अनुभव करते हुए एक सौ वर्ष की उत्कृष्ट आयु समाप्त कर इसी जंवू. द्वीप नाम के द्वीप में भारत वर्ष में राजगृहनगर में श्रेणिक राजा और धारिणी देवीकी कुक्षि में हस्ति की पर्याय से पुत्र रूप से जन्मे ॥ मत्र "४४" जाव दाहवर्कतिए यावि विहरसि ) वेदना ती खोपाथी तभी तसनी म આખા શરીરમાં બળતરા થવા માંડી હતી. તમે દાહજવરથી પીડાઈ રહ્યા હતા. (तएणं तुम मेहा! तं उज्जल जाव दुरहियासं तिन्नि राइंदिया वेयणं वेएमाणे विहरित्ता एगं वाससयं परमाउ पालइत्ता इहेव जवुद्दीवे दीवे मारहेवासे रायगिहे नयरे सेणियस्स रणो धारिणीए देवीए कुच्छिसि कुमारत्ताए पञ्चायाए) त्या२ पछी भेध ! ते स मने २ध्यास वहना ત્રણ દિવસ અને રાત અનુભવીને એક વર્ષનું ઉત્કૃષ્ટ આયુષ્ય પૂરું કરીને એજ જંબુદ્વીપના ભારતવર્ષમાં રાજગૃહનગરમાં શ્રેણિક રાજા અને ધારિણી દેવીના ઉદરમાં હસ્તિના પર્યાયથી પુત્રરૂપે જન્મ પામ્યા. આ સૂત્ર “જ”
Page #528
--------------------------------------------------------------------------
________________
५१०-
----
-----------
-
-
ज्ञाताध क्थसूत्र
दंतलद्धपंचिदिए एवं उटाणकम्म बल वीरिय पुरिसगारपरक्कमसं. जुत्ते मम अंतिए मुंडे भवित्ता अगाराओअणगारियं पव्वइए समाणे समणाणं निग्गंथाणं राओ पुव्वरत्तावरत्तकालसमयंसि वायणाए जाव धम्माणुओगचिताए त उच्चारस्स वा पासवणस्स वा अतिग: च्छमाणाण य निग्गच्छमाणाण य हत्थसंघट्टणाणि य पायसंघट्टणाणि य जाव रयरेणुगुंडणाणि य नों सम्मं सहसि खमसि तितिक्खसि अहियासेसि! तएणं तस्स मेहस्स अणगारस्स समणस्स भगवओ सहावीरस्स अंतिए एयम, सोचा णिसम्म सुभेहि पसत्थेहि अज्झवसाणेहि लेस्साहिं विसुज्झमाणीहि तयावरणिज्जाणं कम्माणं खओवसमेणं ईहावूहमग्गणगवेसणं करेमाणस्स सन्निपुटवे जाइसरणे समुप्पन्ने, एयमटुं सम्मं अभिसमेइ। तएणं से मेहे कुमारे समणेणं भगवया महावीरेणं संभारियपुव्वजाइसरणे दुगुणाणीयसंवेगे आ. जंदयंसुपुन्नमुहे हरिसवमेणं धाराहयकदंबपुप्फ पिव समुस्सियरोमकूचे समणं भगवं महावीरं वंदइ नमसइ वंदित्ता नमसित्ता एवं वयाली-अज्जप्पभिइ णं भंते ! मम दो अच्छीणि मोत्तुणं अवसेसेकाए समणाणं णिग्गंथाणे निसिढेत्तिक पुणरविसमणं भगवं महावीरं वंदइ नमसइ वंदित्ता नमसित्ता एवं वयासी-इच्छामि णं भंते! इयाणि सयमेव दोचंपि, सयमेव पव्वाविउ सयमेव मुंडाविउं जाव सयमेव आयारगोयरं जायामायावत्तियं धम्ममाइक्खिउं। तएणं समणे भगवं महावीरे मेहं कुमारं सयमेव पवावेइ जाव जोयामा. यावत्तियं धम्ममाइक्खइ एवं देवाणुपिया! गन्तव्वं एवं चिंटियव्वं
Page #529
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृत
टीका अ. १ सु. ४५ मेघमुनिं प्रति भगवदुप्रदेशः
५११
एवं णिसियव्वं एवं तुहियव्वं एवं भुंजियव्वं भासिय उट्टायर पाणाणं भूयाणं जीवाणं सत्ताणं संजमेणं संजमियव्वं । तपणं से मेहे समणस्स भगवओ महावीरस्स अयमेयारूवं धम्मियं उवएस सम्म पडिच्छइ, पडिच्छित्ता तह चिटुइ जाव संजमेणं संजमइ । तरणं से हे अणगारे जाए ईरियासमिए अणगारवन्नओ भाणियव्यो । तसे मेहे अणगारे समणस्स भगवओ महावीरस्स एयारुवाणं थेराणं अंतिए सामाइयमाइयाई एक्कारसअंगाई अहिजइ, अहिजित्ता बहूहिं चउत्थ छट्टुमदसमदुबालसेहिं मासद्धमासखमणेहिं अप्पा भावेमाणेविहरइ । तरणं समणेभगचं महावीरे रायगिहाओ नगराओ गुणसिलाओ चेइयाओ पडिक्खिमइ पडिनिक्खमित्ता व हया जणवयविहारं विहरइ ॥सू० ४५॥
टीका -- 'तणं तुमं मेहा । इत्यादि । ततःखलु त्वं हे मेघ ! ' आणु godi आनुपूर्व्या क्रमेण गर्भवासात् निष्क्रान्तः सन् धृतजन्मा सन् उन्मुक्तवालभावो यौवनमनुप्राप्तः ममान्तिके मुण्डो भूत्वा अगाराद् अनगारितां प्रत्रजितः' तं जइ ' तद् यदि यावत् त्वया हे मेघ ! तिर्यग् यौनिकभावमुपागतेन=
'तणं तुमं मेहा' इत्यादि
टीकार्थ- (तए णं) इसके बाद ( मेहा ) हे मेघ ! (तुमं ) तुम ( श्रणुपुवेणं) क्रमशः ( गव्भवासाओ निक्खते समाणे ) गर्भवास से निकले और (उम्मुक्कबालभावे) बाल्यावस्था का परित्याग कर ( जोन्वणगमणुपत्ते ) यौवन अवस्था को प्राप्त हुए ( मम अंतिए मुंडे भवित्ता) फिर मेरे पास मुंडित होकर ( अगारात्र अणगारियं पञ्चइए) तुम आगारसे अनगारी
'तरण तुमं मेहा ।' इत्यादि
टीअर्थ -(तरणं) त्यार माह (मेहा) डे भेध ! (तुमं) तभे (आणुपुवेणं) अनुउभे (गन्भवासाओ निक्खते. समाणे ) गर्भवासभांथी महार याच्या संने (उम्मुकवालभावे) अथयथु पटावीने (जोन्वणगमणुपत्ते ) नुवान थया ( मम अंतिए मुंडे भवित्ता) पछी भारी पास भुंडित थने (अगाराओ अगगारियं पव्वड ए )
Page #530
--------------------------------------------------------------------------
________________
। शाताधर्म कथानमन्त्र प्राप्तगजभवेन 'अपडिलदसमत्तरयणपडिलंभेणं' अप्रतिलब्धसम्यक्त्व रत्नप्रतिलम्भेन, तत्र-अप्रतिलब्धम् अनंतकालादमम्प्राप्तं सम्यक्त्वरत्नं, तस्य प्रतिलम्भोलाभो यस्यसातेन प्राप्तसम्यक्त्वेनेत्यर्थः' से पाये' असो पादः चरणःस्त्वया स्वगात्रकाड्यनार्थमुक्षिप्तः प्राणानुकम्पया यावत् अन्तराचेव भूमेरूयमेव त्वया संधारितः स्थापितः, खलु नैव शशकोपरि निक्षिप्तः चकारादन्यभूतानामुपरि च स्वचरणो न क्षिप्तः सकलजीवोपरिपरमकरुणापरा. यणत्वात् इति भावः, एक्कारो निश्चयार्थकः, 'ण' वाक्यालंकारे 'किमंग पुण तुम मेहा' किमद्ग ! पुनस्त्वं हे मेघ ! अंग' इति कोमलामंत्रणे, हे मेघ ! पुनस्त्वं 'इयाणि' इदानीं अधुना विपुलकुलममुभवे' विपुलकुलममुद्भा= विशालवंशजातः निरुवह यसरीरदंतलापंचिदिए' निरुपहतशरीरदान्तलब्धपञ्चेन्द्रियः, तत्र-निरुपहतं-उपद्रवरहितं शरीरं यस्य सः, तथा दान्तानि: उपशमं नीतानि प्रागगजभने, लब्धानि प्राप्तानि सन्ति पञ्चन्द्रियाणि येन सः रूपमें दीक्षित हुए (तं जइ जाव तुमं मेहा! तिरिक्वजोणियभावमुत्र गएणं अपडिलद्ध संमत्तारगणपडिलभेणं से पाये पाणाणुकंपयाए जाव अंतराचेव संधारिए ) तो यदि हे मेव! तुमने जब कि हाथी रूप तिर्यञ्च की पर्यायमै वर्तमान थे अन्तकाल से अमतिलब्ध हुए सम्यक्त्व रत्न के लास से वह पैर जो गात्र कण्डूयन (शरीर खुजलाने) के लिये उठाया था प्राणि आदि को अनुकंपा से प्रेरित होकर बीचमें ही उठाये रखा (णो चेव ण निक्खिते ) उसे जमीन पर नहीं धरा और न शशक के ऊपर ही रखा तथा वहां बैठे हुए अन्य प्राणियों के ऊपर भी नहीं रखा (किमंग पुग तुम मेहा! इयाणि विपुलकुलसमुन्भवे निख्वहयसरीरदंत लद्धपंचिदिए) तो फिर उस समय हे मेघ ! विशालकुलमें उत्पन्न हुए नमे ॥२ भटीन सन२ ३] दीक्षित थया. (तं जइ जाव तुम मेहा! तिरिक्खजोणियभावमुवगएणं अपडिलद्धं संमत्तरयणपडिलंभेणं से पाये पाणाणुकंपयाए जाव अंतरा चेव संधारिए) ने भेध ! तमामे हाथीना તિર્યંચના પર્યાયમાં અનનકાળથી અપ્રતિબ્ધ (અપ્રયાયી થયેલા સમ્યકત્વ રત્નના લાભથી શરીરને ખંજવાળવા માટે ઉપાડેલા તે પગને પ્રાણી વગેરેની પ્રત્યે અનુ
पाथी प्रेशन मधये ॥ SIM राभ्यो ( णो चेवण निक्खिते), तेने भीन પર મૂકો જ નહિ તેમ સસલા ઉપર મૂળે નહિં અને ત્યાં બેઠેલાં અન્ય પ્રાણી १५२ पY भूयो ना (किमंग पुण तुम मेहा ! इयाणि विपुलकुलसभन्भवे निन्बयसरीरदंतलद्धपंचिदिए ) प्यार पछी हे भेध ! 24 मते तमे विAR
Page #531
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारीटीका. अ १ स. ४५ मेघमुतिं प्रति भगवदुपदेशः
'यसकार
५१३
एवं
TI
एवमुत्थानकर्म बलवीर्य पुरणकारण महरा एवं' अनुनैत्र प्रकरेण उत्थानं= चेष्टाः उम्. ज्या कार्य-क्रिया - व्यवसायः बलं शरीर सामर्थ्य, वी=जीनसामर्थ्यं पुग्ला पुरुषाकारावं बलवीर्ययोयपार 'पर' पराक्रमः = परमवीर्य, रतैः संयुक्तः, ममान्ति मुण्डो भूत्वा अगाराद् अनगारितां मत्रजितः सन् श्रगणानां 'निर्थन्यानां 'एकचरजावरन्तकासयंम' पूर्वापराल चनायें यावद्धर्मानुयोग चिन्तायै च उच्चाराय वा मरणाय या अतिराच्छतां च निर्गच्छतां च हरत संघट्टनानि च, पादनानि च यावद् 'श्यरेणुगुंडणाणिय' रजौरेणुगुडनानि च तत्र रजः =सूक्ष्मा धृलि: रेणु: धूला टूलिः, तयोः गुण्डनानि=लेपान् 'नो सम्म सहसि' न सम्यक् नान्नमना 'सहसे' सहन करोषि 'मणि' न क्षमसे तन्दादि शब्दरहितं पूर्वी मान्या न करि 'लितिक्तसि' न उपमित करनेवाले निरुपद्दत
और गज की पर्याय में अपनी
शरीर तुम ( एवं
डेरा
कमनशीरिय पुरिनारपरक जुने) उत्थान, कर्ज, बल, वीर्य, पुकार और से होयर (जन अंतिए गारिया ) मेरे पास सुंडित हुए हो और शागार से गरीबी हुए हो तो इस तरह होते हुए तुम (नियमासमर्थ जान रयाणि मी दधि) पूर्व रात्रि और अपर रात्रि के राम बनना आदि में लिये याने जानिन्थ साधुओं के हस्त संवहनो को एाद संघ को गायद रजरे के लेपों को शान्त मनसे क्या सहन नहीं कर सकते हो । ( वयसि तितिक्वस, आहिया
बायणाए
કુળમાં જન્મ પાળ્યા અને હાથીના પર્યાયમા પાતાની ઇન્દ્રિયાને શાંત કરનાર निरुचहुत शरीरवाणा तो ( एवं उत्सवी रिवपुरिसकार परक्कम संजुत्ते ) उत्थान हुर्भ, 1, वीर्य, પુરુષાકાર અને પરાક્રમી થઇને (सम बनिए मुंडे पविता अगाराओ अगगारिय पन्न समाणे. તમે મારી પાસ મ્રુત થયા છે અને અગારથી અનગાર રૂપે દીક્ષિત થયા छ। भावी स्थितिमा तमे ( माणं विग्धा राम्रो पुत्ररत्तानरसकालसम सिवाणा Gre गुणाणि य दो समं सहसि ! ) पूर्व रात्रि ને અપર રાત્રિના વખતે વાચના વગેરેને માટે આવા કરતા શ્રમણ નિગ્રંથ સાધુઓના હાથ અને પગની અથડામણા તેમજ ધૂળ વગેરેની મલીનતાને શાંત भनथी सही राहुता नथी ? ( समसि तितिक्वति अहियासेसि ? ) मउमडाट
Page #532
--------------------------------------------------------------------------
________________
माताधर्मकथा मो
L
'नितक्षसे दैन्यमावरहितउपणन अजनि 'अहियासेमि' अध्यास्से शुभाध्यवसायेन निश्रायतया नावतिष्ठसे, हे वत्स ! स्वकल्याणार्थे परीपहोपसर्गादिकं सर्वथा महनीयमित्याद्ययः । ततः खलु तस्य मेघस्य अनगा रस्य श्रमण भगतो महावीरवान्तिके मला निगम्य शुभैः परिणमै माध्यवसायेण्याभिर्विशुध्यानभिस्तवावरणीयानां=मतिज्ञानभेदरूपाणां जातिस्मरणात्मीयानां परीणां 'खवणं' क्षयोपशमेन उदान : अमरकोयत्यम् उपगमः तेन 'ईहाव मरगणगवेसण ईहासार्गेण गवेषणदईन=सदर्थामिमुख वितर्कः, अपोह:= सेसि ) तन्नादि रहित हो तुम क्षमा पूर्वक शान्त भाव धारण नहीं कर सकते हो, दैन्य आर रहित उपणम अवस्था को प्राप्त नहीं हो मकते हो ? शु अध्यवसाय से निश्चल शरीर होकर नहीं ठहर सकने हो ? हे वत्म 1 अपने कल्याण के लिये असण निर्ग्रन्य साधु को आये हुए परी और उप सब सहन करना चाहिये | (नएणं तस्म मेहस्स अणगारम्म समणस्म अगदओ महावीरास अंतिर एमट्ट सोच्चा णि सम्म ) इस प्रकार उस मेघकुमार को भ्रमण भगवान् महावीर के मुखा रविन्द्र से इस अर्थ को सुनकर और उसे अवधारित कर (सुभेहि परिणामेहि पत्थेहि हिलेग्साह विज्झमाणीहि तयावर गिजरम्माणं खओवस) शुभ परिणामों से प्रशस्त अध्यवसायों से विशुध्यमान लेवाओं में मतिज्ञानवरण कर्म के क्षेत्ररूप जातिस्मरणा वरणीय कर्मी के क्षयोपशम से (ईहाहमणवेमणं) ईहा पोह, ડીને ક્ષમાશીલ થઈને જ્ઞાત ભાવ ધારણ કરી શકતા નથી અને દૈન્ય રહિત ચર્મને ઉપશમ અવસ્થા પ્રાપ્ત કરી શકતા નથી ? શુભ અધ્યવસાયથી સ્થિરતા મેળવીને સ્થિર અની શકતા નથી ? હું : પાતાના કલ્યાણ માટે શ્રમણ નિગ્રંથ સાધુને वनमा भावता परीषद भने उपसर्ग नधाने हुनाले (तए णं तम्म हम्म अणगार नगर महावग्ग्स अतिए एयम सोच्चा निम्म ) प्रमाणे मेघमारे श्रभागु लगवान महावीरना भुणभणी आ वर्थना भाज्य गगने नेमने मां भारी पेठे धरने (सुमेहि परिणामेहि विमाहिं ऐम्साहि विमुज्झमाणीहि तत्यावर णिज्जकम्माण वागणं ) शुभ शिवायोथी प्रशस्त श्रध्यवसायोथी विशुद्धमान बेश्याओोथी, भतिज्ञानावश्यु इर्मना भेट इलति स्मरागावरणीय माना क्षयोपशमथी, (ईहावृह 2) mis aufą, vidury (ziamen) vai (q
Page #533
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगाग्धावृतवर्षिणीटोका अ.१ ५. ४५ मेघमुनि प्रति भगवदुपदेश. निश्चयः सामान्य ज्ञानोत्तराल विशेष निश्चयायविचारणास्पः, जागंणम् अन्वेषण यथावरिथनम्वरूपाक्षेत्रणमग वेश्णय मागानन्तरयुपलरम्य स्वरूपस्य मर्वतो निर्णयाधिश्वविचारपरस्परालक्षण, पलचतुष्टयं कुर्वतः, 'सन्निपुब्वे जाई सरणे' संज्ञिपूर्व जातिम्मरण स्वस्य सनिपूर्वभवसम्मनिपज्ञान 'समुप्पन्ने' समुत्पन्नम् तेन-एनसर्थ गजभवनबन्धिवृत्तान्त सम्म सम्यक् 'अभिसमेड' अभिसमेनि-जानानि । तनः बल्ल समेषकुमारणेन समानता महावीरण 'संभारिपुलजाइमरणे' संगारिनपूर्वजातिस्लरणास्मारित पूजातिस्मरणं पूर्व भवज्ञान यस्य स तया, 'इनुपाणीय संवेणे हितुणातीत सवेगःछिगुगः पूर्यकाकापेक्षया, प्रापितः वेगा-विषयसपरिहारेण मोक्षाभिलाफ्लक्षणो यस्य सः तथा, 'आणंदमुपुन्नमुहे' आनन्दाश्रुपूर्णमुखःपरमकरण या भगवद्देशनाजनितपरमलोदात्रुसंभृतमुखः 'हरि सबसेणं' हर्षवशेन 'धाराह्यदेवपुरफपिच' धाराहनकदम्पुप्पमित्र जलधरधान्या आहेत-सिक्त मार्गण और गरेपण (करमाणस्स) करते हुए (सन्निपुब्वे जाइसरणे समु. प्पन्ने) अपने सजिभव का जातिम्मरण ज्ञान-अर्थात् पूर्वभव संबन्धी ज्ञान उत्पन्न हो गया। सो उसने सयमसम्म भिसमेड) अपने हस्ति भव सम्बन्धी वृत्तान्त को अच्छी तरह जान लिया । (तएणं से मेहेकुमारे समणेणं भगक्या सहामीणं संभारियपुवजाइसरणे दुगुणरणीय संवेगे प्राणदयंमुपुष्णमुहे हरिसबसेणं धाराय कंदवणुप्फपित्र समुरसुयरोमद लमणं भगवं वंदइ नसइ) इस प्रकार श्रमण भगवान महावीर के द्वारा जिसे अपना पूर्वभव सत्यवी भन्न रसृत कराया गया है एसा वह मेषकुमार अय पूर्व कालकी अपेक्षा मोमामिलान रूप संवग भाव को द्विगुणित रूपमें प्राप्त र आनन्याभु से पूर्ण सुख बाला हो गया और हर्ष के वश से सब धाराहत दंवपुष्य की तरह रोमाञ्चित शरीर होकर पुब्वे जाइ सरणे समुप्पन्ने) पोताना स जिमयनु ति भ२९१ ज्ञान-गेटवे धूसर ज्ञान थयु तथा तेथे एयम खग्मं अजिसमेइ ) पोताना स्ति पर्यायनी गधी पात सारी शत aajी सीधी. (तरणं ले गहे कुमारे समणेणं भगवया महावीरेण संभारियपुव्यजाइसरण दुगुणाणीय संवेगे आणद यछु पुण्णमुहे हरिमनसेणं धाराह्यमनघुप्तदिन सरस्नुपरोपकूवे समणं अगवं वंदद नमवड ) 21 प्रमाणे भए मगवान महावी२५ मनायी तमना પૂર્વજન્મનું જ્ઞાન સ્મરણ કરાવવામાં આવ્યું છે, એવા તે મેઘદુમાર હવે પહેલેથી બમણા રૂપમાં મોક્ષાભિલાષરૂપ સ વેગ ભાવને મેળવીને આનદના આસુઓથી વહેતાં મે વાળા મેઘકુમાર હર્ષિત થતા કદ બ પુપની જેમ રોમાંચિત શરીરવાળા થઈને
Page #534
--------------------------------------------------------------------------
________________
माताधर्म कथाहर 'कदंबाफ शिव' का प्रमाणित, 'मनुस्तिकवे' लसुच्छिनरोमक्षःसमुच्छ्रिता रोषकापा यस्त्र सामाश्चिन इत्यनः, अमर्ष सगन्तं महावीर बन्दते नमत्यति बन्दित्वा पलका-'अजपनिणं अघप्रभृति ग्बल भने?' हे भवन्त ! मन को अच्छी णि' अभिणी योण कन्या 'असे' अवशेषः नेत्रातिरित्तः सकायो नया सणामा निधाना लिपि' नि:= अधीनी कृतः शिम इति मन्या इयुकाका पुनरपि अरूण गवत महावीर बन्दले नमग्यति बन्दिन्ना नचिका वाडीत-इच्छामि मनु है महन्त । इदानीं स्वयमेवमालान पर पाक द्वितीय नागपि स्वयम्साद् भवद्भिव उसने भगवान महावाग बनरका किया । (बंदित्ता नलसित्ता एवं दया) बनाना एक गण गान महावीर से इन सार ...लगा-(अलपी लिन अनछोणि लोतूण अगले सगर र नाम लियाण निरितिक मुमकि लरण भगव महावीर चंद नपाइ दिन नविता यानी) मात । आम से मैं अप करावा जोनी पिनन गण निग्रन्यो के अधीन करता है।
माम ले मागण गान वहावीर को दन की लार किया । प ET करके सिर कह इस प्रकार कहने लगा-(न्छा . यानि दोष से व पब्ध विडं जबरन मुजाउ जाव लयमेव जावारगोयरजायामाया बत्ति धाममाभित्र ) हे सदना समय अपनी आत्मा की प्रेरणा से पर की प्रेरणा से नहीं-द्वितिय कर दी सामान आपने ही दीक्षित श्रम लगवान महावीरने १६न अने वा२ वा२ नमः॥२ च्या (वंदित्ता नभलिता एव वाली ) १६न सने नमः॥२ ४ीन ते प्रमागवान महावीरने मा प्रमाणे वा साया. ( अ
! कम दो अच्छीणि मो तृणं अवसेने मार लणणं निग्गा निति ९ पुणराव समण भगव महावीर दई भगा दकित्ता समिकता क्याली)सत माया હું મારા આખા શરીરને ફકત બે આ સિવાય શણ નિશને અર્પણ કરું છું આમ કહીને ઘકુમારે શમણ ભગવાન મહાવીરને વદન કર્યા અને નમસ્કાર કર્યો पहन भने नमः॥२ पीने ज्य! (यागिक व्याणि सयः रेव दोधपि न पाविउ र बिउ मार रायले आयार गोवरजासानायालय
) GET | मत्यारे on માણસથી પ્રેરાઈને નહિ પણ પિતાના આત્માથી જ પ્રેરિત થઈને બીજી વાર પણ
Page #535
--------------------------------------------------------------------------
________________
भारतवर्षिणी टीका असू ४५ सेवमुति प्रति भगवदुपदेश
५१७
वाजवि स्वगाव या स्वयमे आचारगोचर विनयवैनयिकचरणगणमत्राणाक्षिं वत् 'भाइविश्व" आख्यापयितुम् इच्छामीति पूर्वेण सम्बन्धः, ततः खद् श्रमणो भगवान् महावीरः मेवं कुमारं सायमेव प्रवाजयति यावत् यात्रालाचानि वर्तमाख्याति । हे देवानुप्रिय ! सेव ! एवं गण एवं चिडिया जवीयानेन शुद्धभूमी, एवं निषत्तव्यं = उपप्रयमिधी एवं एवं सोन्यं, पि-पतनयाहनादि तमिति भावः । उत्याय, उत्थाय ममादहोने के लिये डिल होनेके लिये यावत् आचार, गोवर, विनय, वैक, चरण, पण यावा, यात्रा उत्ति वाले धर्म की प्ररूपणा करने के लिये चाह र है । (हं कुमारं सय सेव पच्चाई जान जाय नायाबनियं परमार ) देवकुमार की इस नार्थना पर ध्यान देकर श्रमण भगवा महावने उन्हें स्वयं सर्वविरति पुनि दीक्षा प्रदान की-या त्रासाचा हसिवाले धर्म का उपदेश दिया । एक देवाणुनिया | नत एवं नियमं एवं निलियन्त्र एवं तु एवं जाति उहायर पाजाणं भूयाणं जीवाणं पण रामेण संजय ) ने उन्हे लगाया - हे देवलुप्रिय मेव ! तुम्हें प्रकरना चाहिये, इस मकार यतनापूर्वक बैठना चाहिये उमान से यदना शुद्ध भूमि पर इस आसन से बैठना चाहिये. इस प्रकार तवा पर बदलनी चाहिये-यतनापूर्वक सोना चाहिये सायश्रीथीन हीचित थवा नाटे, भुडित थवा माटे, आधार, गोयर, विनय, वैनभिडे ऋतु, झुग्णु यात्रा, मात्रा, वृत्तिवाणा धर्मनी अपारवा याहु . ( तरणं समणे गाव महावीरे कुमारं यदेव करावे जान जायामायावत्तियं
मा.वि ) मेघकुमारनी विन तिने सहयभा राणीने श्रमण भगवान महाવીરે તેને જાતે સ`વતિ રૂપ મુનિ દીક્ષા આપી, અને યાત્રા માત્રા વૃત્તિવાળા धर्मता उपदेश गाग्यो ( एवं देवापिया ! गंतव्वं एवं चिडियन एवं उड्डाय २ पाणणं तेसने सभलवतां આ રીતે યતનથી
लिसियनं एवं तुट्टियन्वं एवं भुंजियन एवं मासिक
या जीवाण सवाणं सममेणं राजनिया) भने કહ્યુ—હૈ દેવાનુપ્રિય । મેદા । આ રીતે તમારે ચાલવુ જોઇએ, તમારે એચવુ જોઇએ, ઉર્ધ્વથાનેથી યતન પૂર્વક આ રીતે નિળ ભૂમિ ઉપર આ જાતના આસનથી તમારે બેસવુ જોઇએ, આ રીતે યતનાથી પાસુ ફેરવુ જોઇએ, આ રીતે યનનાથી સુવુ જોઇએ અને આ રીતે ચતનાપૂર્વક આહાર લેવા જોઈએ આ રીતે યતનાથી ગમન~~હલનચલન~વગેરે ક્રિયાએ કરવી જોઇએ અને આ
Page #536
--------------------------------------------------------------------------
________________
ज्ञाताधर्म कथाङ्गसुत्रे
"
निद्रादिपरिहारेण संयममार्गे स्थिता, प्राणाना भूतानां जीवाना सत्यानां संयमेन संयम-रक्षा तेन संयन्तव्यम् संयतितव्यमित्यर्थः । तन्त्रः मेघकुमारः श्रगणरय भगवतो महावीर इसमेत धार्मिकमुपदेशं सम्यक् पतीच्छतिगृह्णाति स्वीक रोति, प्रतीप्य तथैवगवदुपदेशानुसारेणैव 'चि' तिष्ठति यावत संयमेन संयतते । ततः खन्तु स मेघ:- अनगारो जातः ईर्यासमितः अनगारवर्णको भणितव्यः, औपपातिमुत्रात् सविस्तरो विज्ञेयः । ततः खलु स मेघोsनगारः भ्रमणस्य भगवतो महावीराय तथाध्याणा स्थविराणामन्तिके सामाइस प्रकार यतना से आहार का सेवन करना चाहिये यतना पूर्वक बोलना चाहिये - इस प्रकार यवना से गमनादिकक्रिया करनी चाहिये और इस प्रकार सचेत हो हो कर प्रसाद निद्रा आदि प्रसादों के परित्याग से सयस मार्ग में स्थित होकर प्राणियों, भूतों, जीवों और सबकी रक्षा करते हुए उसमें प्रवृत्ति करनी चाहिये । (तएण से मेहे समणस्स भगवओ महावीरस्स अयमेया ख्वं धम्मियं उनसं सम्मं पडिच्छइ) इस प्रकार श्रमण भगवान महावीर के सुख से निर्गत इस धार्मिक उपदेश को मेघकुमारने अच्छी तरह स्वीकार कर लिया (पडिच्छित्ता तह चिट्ठा जाव संमेजणं संजयः) और स्वीकार करके उसी के अनुसार अपनी महत्ति करना प्रारम्भ कादी यावत् वे संयम पूर्वक अपना प्रत्येक कार्य करने लग गये । (तएगं से मेहे अणगारे जाए ईरियासमिए अणगारवन्नओ भाणियन्त्र) इस तरह वे मेत्रकुमार अनगार ईर्यासमितिसंपन्न अनगार बन गये । इस तरह अनगार अवस्था का सविस्तरवर्णन श्रपपातिक सूत्र में किया गया है अतः जिज्ञासु के लिये यह वहाँ से जान लेना चहिये । (रण से मेहे अणगारे પ્રમાણે સાવચેત થઇને પ્રમદ નિદ્રા વગેરે પ્રમાદાને ત્યાગ કરીને સયમ મામા સ્થિત થઈને પ્રાણી, ભૃતા, છત્રે, અને સત્ત્તાની રક્ષા કરવામા પ્રવૃત્ત થવુ જોઇએ. ( तएj से मेहे समगस्न मंगयओ महावीरस्स अयमेयारूब धम्मियं उवएस सम्म एडिच्छ ) मा रीते श्रभणु लगवान महावीरना भुजेधी नीपुजता धार्मिङ पढेशने भेघकुमारे आ रीते स्वप्रिय (पडिच्छिता तह चिट्ठ जाव राजमेणं गजमद ) ने स्वीाने ते प्रमाणे सयमपूर्व पोतानी प्रवृत्ति शत्रु श्री (नएणं मेहे अनगारे जाए ईरियासरिए अणगारवन्नओ भाणियन्त्र) साप्रमाणे मेघकुमार अनगार समिति सचन्न मनगार थ ગયા, એ નગા અવસ્થાનું વિસ્તૃત વર્ણન · ઓપપાતિક સૂત્ર' મા કરવામા આવ્યું छे. निज्ञायुगे तेमाथी नागी सेवु लेहये. ( तप से मे अगगारे समणस्स
५१८
Page #537
--------------------------------------------------------------------------
________________
धर्मातणीटीका अ १ ग्रु ४५ मेघसुतिं प्रति भगवदुपदेशः यिकादीनि एकादशाङ्गानि अधीते, प्रधीत्य बहुभिचतुर्थपाष्टमदशमद्वादशैः मासार्धमा सक्षपणैरात्मान भावयन् विहरति । ततः खलु श्रमणो भगवान् महावीरो मेघानगारादिनिवृन्दैः सार्धं राजगृहानगराद् गुणकिलकात्यात प्रनिनिष्क्रामति, प्रतिनिष्क्रम्य पतिर्जनपदविहार विहरति । छु ।४५ |
५१९
मूलम् —-तपणं से सेहे अणगारे अन्नया कपाई समणं भगवं महावीरं बंदइ नमंसड़ वंदिता नमसित्ता एवं वयासी - इच्छामि णं भंते! तुमेहिं अम्भणुन्नाए समाणे मासियं भिक्खुपडिमं उवसंसमणस्स भगाओ महावीरस्स एयाख्याणां थेराणां श्रुतिए सामाइयमाइयाई इक्कार अंगाई अहिज्जइ) इसके बाद वे मेघकुमार अनगार श्रमण भग भान महावीर के तथारूप स्थविरों के पास सामयिक आदि ११, ग्यारह, अंगों का अध्ययन करने लगे (अहिज्जित्ता बहहिं चउत्थ छट्ठमद समदुवाल सेहिं मासद्धमाखमणेहिं अप्पा भावेमाणे विहर) अध्ययन करके फिर उन्होंने अनेक चतुर्थ, पष्ठे, अण्डस, दशम, द्वादश, भक्तों से और मासअर्ध मास आदितपस्याओं से आत्मा को भावित किया । (तरणं समणे भगवं महावीरे रायगिहाओ नगराओ गुण सिलायो चेइयाओ पडिनिक्खमद्द) इसके बाद श्रमण भगवान् महावीरने सेघकुमार आदि अनगारों के साथ राजगृह नगर से उस गुणशिलक चैत्य से विहार किया और - (पडिनिक्वमित्ता बहिया जयविहारं हिर) बिहार कर फिर वे बाहर के जनपदों में विचरने लगे | || मूत्र ४५ ॥ ॥
भगवओ महावीरस्म एयारुवाणं थेराणं अंतिए सामान्यमाइयाई एक्कारस अंग इं अहिज्ज ) त्यार माह भेघकुमार अनगार श्रमण भगवान महावीरना तथा રૂપ સ્થરિની પાસે સામયિક વગેરે અગિયાર અંગાના અભ્યાસ શરુ કર્યાં (અ-િ ज्जित्ता बहु चत्थ मममदुचालसेहिं मासद्धमासखमणेहिं अप्पाणं भवेमाणे विहरड़ ) अध्ययन र्या माह भेधकुभारे धणा अतुर्थ षष्ठ, अष्टभ, शुभ, દ્વાદશ, ભક્તોથી અને માસ અનાસ ગેરે તપયાએથી આત્માને ભાવિત કર્યાં. (तणं समणे भगवं महावीरे रायगिहाओ नयराओ गुणसिलाओ चेहयाओ पडिणिक्खमइ ) त्यार माह श्रभणु भगवान महावीरे भेघकुमार वगेरे अनगारोनी साथै शन्नगृहनगरना गुशुशिला चैत्यथी विहार यो गने ( पडिनिक्खमिता बहिया जणत्रयविहारं (aers ) बिहार ईर्ष्या माह महारना जीन ननयहोमां वियर ફરવા લાગ્યા. ॥ સૂત્ર "" ૪૫ ॥
"
Page #538
--------------------------------------------------------------------------
________________
दातारकथाम पजिताणं विहरितए। अहासुहं देवाविया! मा पडिक करेह, तएणं से मेहे अणणारे सपणे माग्या महाबीरेण असगुल्लाए समाणे सासियं सिक्युपडिम उपसंपजिवाणं बिहाइ । मालियं लि.
घुपडिमं अहासुतं अहाक अहा अहाल अहासकारण फासेइ पालेइ सोहेइ तोरेइ किइ सम्म कारण हालिता पालिता सोहित्ता तीरित्ता किहिता पुणरवि समणं भगवं महावीरं बंदइ नमसइ वंदित्ता नमंसित्ता एवयासी इच्छालियां भंते ! तुमहिं अभY नाए समाणे दो मारियं सिक्युपडिमं उपसंपजिताणं विहरिसाए। अहा सुहं देवाणुपिया! मा पडिबंध करेह। जहा पढमाष अभिलायो तहा दोच्चाए, तच्चाए, चउत्थाए, पंचलाए, छम्मालियाए, सत्तमा सियाए, पढमसत्तराई दियाए, दोजसत्तराईदियाए, तइयसकाइंदियाए अहोराइंदियाए वि, एगराइंदियाए वितएणं से सेहे अणगारेवारस भिक्खुपडिलाओ सम्म कारणं फालित्ता पालिसा सोहिता तीरिता किहित्ता पुगरवि सारण भगवं महावीर बदई नसइ, बदित्ता नमंसित्ता एवं क्यासी-इच्छामि गं ते! तुमहिं अमन्नाए समाणे गुणरयणसंबञ्छरं तबोकसं उपसंपजिला पं विहरिताए। अहासुहं देवाशुटिपथा। मा पडिबंध करेह। तएणं से नहे अणगारे पढमं मासं च उत्थेणं अणिदिखतेणं तबोकर दिया ठाणुहुए सुराभिमुहे आयावगभूमीए आयामेनाणे राई बीरासणेणं अबाउडएणं दोच्चं मासं छटुं छठेणं० तब मोरं असं असणं० चउत्थं भारत दसमेणं अणविखतेणं तबोकमेणं दिया ठाणकोडुए लूरासिसुहे
Page #539
--------------------------------------------------------------------------
________________
% 3D
अनगारधर्मामृतवर्षिणी डीका अ.११.४६ मेघमुने प्रतिमादितपः स्वीकरणम् ५२१ आयावणभूमिए आयावेमाणे राइं बीरासणेणं अबाउडएणं पंचलमासं दुवालसम दुवालसमेणं अणिकावलेणं तबोकम्मेणं दिया ठोगुडुए। सूराभिसुहे आयावणस्यूमीए आयावेमाणे राई बीरासणेणं अवाउड एणं, एवं खलु एएणं अभिलावेणंछट्टे चोदसमं चोदसमेणं, सत्तमे सोलसमं सोलसमेणं, अहमे अद्वारसमं अहारसलेणं, नवमे वीसइमं विसइ. भेणं, दसमे बावीसइमं बाबीसइमेणं, एकारस मेबउबीइमेणं, बारसमे छब्बीसइमं छठवीसइमेणं, तेरसमे अट्ठावीसइमं अट्ठावीसइमेणं, चोद्दसम तीलइसं, तीसइमणं पन्नरसले बत्तीसइझ बत्तीसइमण, सोलसम चउत्तीसइमं च उत्तीसइमेणं अणिक्खित्तेणं तवोकम्मेणं दिया ठाणुकडुए सूराभिमुहे आयावणभूमीए आयावेमाणे राई वीरा सणेण य अवाउडएण य । तएणं से मेहे अणगारे गुणरयणसंवच्छरं तबोकम् अहासुतंजाब सम्म काए फासेइ पालेइ सोहेइ तीरेइ किट्टे अहासुतं अहाकावं जाव किहित्ता समणं भगवं महावीर
दइ नमसइ दित्ता नमंसित्ता वहूहिं छहमदसमदुवालसेहिं मासद्धमासम्खमणेहिं विचितेहिं तबोकम्मेहिं अप्पाणं भावेमाणे विहरइ ॥सू० ४६॥
टीका--'ताणं से मेहे अणगारे' इत्यादि । ततः खलु स मेयोऽन गारः अन्यदा कदाचित श्रमणं भगवन्तं महावीरं चन्दते नमस्यति, वन्दित्वा
'नएणं से सेहे अणगारे' इत्यादि।
टीकार्थ-(तएणं) इसके बाद से मेहे अणगारे) उन मेघकुमार सुनिराजने (अन्नया कयाई) किली एक समय (समणं भगवं महावीरं चंदइ
'तएणं से मेहे अणगारे' इत्यादि । टीकाथ-(तए) त्या२ ६ (सेमे अनगारे) मुनि १४ मेघमारे ( अन्नया कयाई) ६ को मते (सपणं लावं महावीर बंदइ नमः) श्रम मl
Page #540
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२२
ज्ञाताधर्म कथा मंत्र नमस्थित्वा एकपक्ष्यमाणमकारेण अवादीत् इच्छामि खलु हे भदन्त ! युष्मा भिरभ्यनुज्ञातः मन् मासिकी भिक्षुपतिमां उपसंपद्य-अङ्गीकृत्य विहर्तुम् । भगवानाह-हे देवानुप्रिय ! यथासुखं यथाऽऽत्मकल्याणं भवेत् तथा कुरु मा प्रतिवन्धं कुरु-प्रमादं मा कुरु इत्यर्थः। अध मतिमाधिकारो वर्ण्यते-गच्छ धोरण समर्थः असम्पूर्ण दशपूर्वश्रुतधारी जघन्यतो नामपूर्वस्य तृतीयस्तधारी भवेत्, जिनकल्पियन परीपहोपमर्श परिपाठे समर्थः, नानाविधाभिग्रहादि युक्तः, धृतादिवनिताहागदिमोगी. महायो दृढसंहनन ररः, मावितात्मा यदि नमंसह) श्रमणभगवान महावीर को वंदना की नमस्कार किया (दित्ता नमंसित्ता एवं बयासी वंदना नमस्कार करके फिर इस प्रकार निवेदन किया-(इच्छामि णं भने) हे मदत ! मैं चाहत है कि (तुभेहिं अमणु-नाए समाणे) श्राप से आज्ञापित होता हुआ-(मासिय भिक्खुपडिम उयसपज्जि ताणं वितरित्तए) मासिकी भिक्षुप्रतिमा को धारण करूँ। (अहासुहं देवाणु पिया ! मा पउिबंधकरह) प्रभु ने कहा हे देवानुप्रिय ! तुम्हारी आत्मा का कल्याण जैसे हो वैसा करो-दस में प्रमाद मत करो (भिक्षुप्रतिमा कमा प्रागी धारण कर सकता है। इसका खुलासा इस प्रकार है-जो गच्छ के धारण करने में मनर्थ हो असम्पूर्ण दापूर्वत का धारी हो अथवा जघन्य से नवमें पूर्व की तृतीय आवार बा को धारी ली जिन कल्पी की तरह पीपह उपमर्ग को सहन करने वला हो, नाना पकार के अभिग्रह आदि से युक्त हो इतादिपजिन आहार का भोगो हो, विशिष्ट शक्ति संपन्न हो. दृढ़ संह वान महावीरने पहुन गने नमः॥२ ४ा (वंदित्ता नमवित्ता एवं बयासी) पंदन गने ना ४२ ॥ प्रो विनतीजी (उच्छामिण भने ) महत २ या ३ (तमे हिं अमणुना नमाण) पनी आज्ञा भगवान ( मामि भिवायुपडिम उवदजिनाण वितरिना ) मसि ( प्रात मान या! ४३ (अमानुय देवाणुपिया ! म पडिग्ध कोड) पुणे ४ હે દેવાનું પ્રિય ' જે તમારા આત્માનું કલ્યાણ થાય તે પ્રમાણે કરો આ - કલ્યા ને કામ જરાપણ પ્રમાદ કરી ના ભિલુ પ્રતિમા તાણ ધા કરી શકે તેનું સ્પષ્ટીકરણ પ્રમાણે છે-જે એ ઘા કવ્વામાં સમર્થ છે સપૂર્ણ દશપૂર્વ કૃતધારી હોય અથવા જ, નવમા પૂર્વની અયાર વરતુને ધારણ नी
E.न नाराय मन જનના અતિ વિ ' હિ દિય-ઘી વગેરે પર રહિત આહાર
Page #541
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतर्पिणी टीका अ.१सूत्र. ४ः मेघमुनेः प्रतिमादितप. स्वीकरणम् ५२३ दुष्टहात्यादयोऽनि समागच्छेघुस्नदापि भया पदलपि नापमरति, इत्यादि नियमवान् गुरूणानुज्ञातः मन्नेव निपा वहति ।
ततः खलु स मेघमहामुनिः श्रमणेन भगवता महावीरेणाभ्यनुज्ञातः सन् मासिकी भिक्षुप्रतिमामुपसंपद्य विहरति । मासिकी भिक्षुप्रतिमाम अभिग्रहविशेषरूपाम्, 'अहामुत्त' यथा-अत्रं मूत्रनिर्दिष्टविध्यनुसारं, 'अहाकप्पं यथा कल्पं-कल्पः स्थन्दिरादिकल्पस्तदनतिक्रमण, 'अहामरंग' यथामार्ग-ज्ञानदर्शन चारित्रलक्षणमोक्षमार्गानतिक्रसेण, क्षायोपामिक भावाननिक्रमेण वा अहा. तच यथातत्वं नत्वानतिक्रमेण मासिकी भिनुप्रतिमेति शब्दार्थानतिलङ्घनेन इत्यर्थः, 'अहासम्भ' यथासाम्यंम्लमभावानतिक्रमेण, 'कारणं' कायेन शरीरेण, पुनरभिलापमाणे 'फासेड' स्पृश ते समुचितकाले सविधिग्रहणात् 'पालेइ' पालयति वारंवारमुपयोगेन तत्परत्वान् रक्षति 'सोहेइ' शोधयति-अतिचार . ननका धारी हो, भावित आत्मा हो, यदि वदाचित् दुष्ट हस्ती आदि जैसे नानवर भी सामना करें तो भय से एक डग भी विचलित होने वाला न हो, इत्यादि नियमों का पालन कर्ता व्यक्ति गुरुदेव की आज्ञा से ही प्रतिमा धारण कर सकता है। (तपणं से मेहे अणगारे समणेणं भगवया महावीरेणं असणुनाए समाणे मासियं भिक्छुपडिम उवसंपजित्ता णं विहरइ) इसके बाद उन मेवकुमार अनगारने श्रमण भगवान महावीर से आज्ञापित होकर मामिकी भिक्षुप्रतिमा धारण कर लिया। (मासियं भिक्खुपडिमंअहामुत्तं अहाकप्पं अहामग्गं अहातच्चं अहासम्मं काएणं फासेड़,पालेइ, सोहे इ, तीरेइ, कि,) उल मामिकी भिक्षुप्रतिमा का मुनिराज मेघकुमारने मन्त्रनिर्दिष्टविधि के अनुमार विर आदि कल्पके अनुसार ज्ञानदर्शन तथा કરનાર હોય, સવિશેષ શકિત સ પન્ન હોય દૃઢ સહનને ધારણ કરનાર હોય, ભાવિત આત્મા હોય, જે કદાચ દુષ્ટ હાથી વગેરે જેવા પ્રાણીઓ સામે થાય તે ભયથી એક પણ પગલું પાછળ ન ધરનાર હોય, આ જાતના અને બીજા પણ કેટલાક નિયમોનું પાલન કરનારી વ્યકિત ગુરૂદેવની આજ્ઞાથીજ “પ્રતિમા ધારણ કરી શકે છે (तए णं से मेहे अगगारे समणेण भगवया महावारेण अभणुनाए समाणे मासियं भिखपडिमं उपसंपज्जित्ता ण विहरह) त्या२ मा मनगार મેઘકુમારે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરની આજ્ઞા મેળવીને માસિકી ભિક્ષુ પ્રતિમા ધારણ કરી (मासियं भियदुपडिम अहामुत्तं अहा कप्पं अहामग्ग अहातच्च अहासम्म का एणं फासेर, पाले. सोहेह, तीरेड, कि इ) मेवमुनिये मासिनलिभु प्रतिभानु સૂત્રમાં બતાવવામાં આવેલી વિધિ મુજબ, સ્થવિર વગેરે કપ મુજબ, જ્ઞાન દર્શન તેમજ
Page #542
--------------------------------------------------------------------------
________________
ज्ञाताधम ाइ ५२४ पक्षालनान, 'तीरेः' तीरयनि-पूर्णति तदवी स्वल्पकालावस्थानाद, 'किडे कीर्तयति पारणादिने बूत्रानुसारेण यत् यत् कर्तव्यं तत्ताचे मया कृत'मित्येवं कीर्तनान् एवं उतरीत्या कायेन स्पृष्ट्वा, पालरिया, गोधयित्वा, नीरयित्वा, कीर्तयित्वा पुनरपि प्रमण भगवन्तं महावीर बन्द ते, नमस्यति, वन्दित्वा नमस्थित्वा एवमवदत्-इच्छामि खलु हे मान्न! गुनाभिर यनुनातः बन् चारित्ररूप मोक्षमा के अनुसार, अथवा यापामिक मार के अनुसार 'मासिकी भिक्षुप्रतिमा' इस शब्दरूप तत्व के अर्थ के अनुसार समता भाव के अनुसार के बल अभिलापमात्र से ही नहीं किन्तु काय से आरावन किया, वारंवार उपयोग पूर्वक उसका परिपालन किया संरक्षण कियाअतिचाररूप पङ्क (कीचड) को प्रक्षालन करते हुए उसका संशोधन किया अवधि समाप्त होने पर भी कुछ काल तक बहा और स्थिर रहने से उसके पार को प्राप्त किया उसका कार्नन किया-'पारणा के दिन जो २ कर्तव्य होते हैं वे सब भने किये' इम मकार से उसका वर्णन किया। (मम्म कारणं फामिना, पालिना, सोहिता, नीरिना, किहिता पुणरवि समणं भगवं महावीर वंदर, नमंसद) इस प्रकार 'फामिला' वायसे उसका, स्पर्श कर पालिना उपयोग पूर्वक उगा पालन कर मोहिता अनिचारी का वहां में संशोधन कर 'तीरित्ता' उसके पार को प्राप्त कर और 'विहिता' उसका स्तुति कर पुनः श्रमण भगवान की मेबकुमार मुनिगजने वंदना की नमस्कार किया (वदिना नमंमित्तागवं वयानी-छामिण मते नुम्भेहिं अमणुण्णाए ચારિચય મહામાર્ગ મુજબ અથવા તો શપથમિટ મુજબ “માનિકી ભિક્ષુપ્રતિમા આ શબ્દના અર્થરૂપ તત્ત્વ પ્રાણ ગમતાભાવ મુજબ, ફકત અભિલાષાથી જ નહિ પણ કાયથી આરાધન કર્યું વારવાર ઉપયોગ કરતા તેનું પાલન કર્યું, અક્ષણ કર્યું , અતિચારૂપ પંક (કાદવ) નું પ્રક્ષાલન કતાં તેનું શોધન કર્યું. આ ત્રિની ગાપ્તિ પછી પણ થોડો વધુ વખત ત્યા સ્થિર હ્યા તેથી તેને પાર ન પામી શક્યા, તનુ કીર્તન કર્યું પારણના દિવશે જે જે કર્તવ્ય કર્મ હોય છે, બામ કર્યા છે. આ પ્રમાણે તેનું વર્ણન કર્યું. (मम्मं का काविना. पालिचा, मोहित्ता.नीरित्ता, किहितो पुणरवि समणं भगवं महावीरं चंदर नमनट) प्राचीनन फालित्ता थाने यापूर्व तेनु पाइन शान 'माहिता तियान त्याची साधन न नीरित्ता' तने પર પાની અને દિદિ નુ રન કરીને ફરી મુનિજ મેવકુમારે મણ मन भावान या tax i (बंदिता नममिता पर बयासी
Page #543
--------------------------------------------------------------------------
________________
मा
अनगारधर्मामृतवर्षिणी टीका अ१ ४६ मेघमुने प्रतिमादितप स्वोकरणम् ईए भिक्षुरतिमामुपपद्य =त्वीकृत्य खलु विहर्तुम् । भगवान् वदति - t cargar ! 'अहं' यथासुखं यथात्मकल्याण ं भवेत् तथा कुरु' 'मा पडिवैधं प्रतिबन्धं कुरु = प्रमादं मा कुरु 'जहा पढमाए अमिलाको तहा' यथा मथमायाः प्रतिमायाः अभिलापः =वर्णनं तथा द्वितीयायाः मनिमायाः, तृतीयायाः, चतुर्थ्याः पञ्चम्याः तथा पाण्मासिक्याः, सप्तमासिक्याः, एवं यावत्द्वादश्या एकरात्रिन्दिवाया अपि मतिमाया अभिलापो विज्ञेयः । अत्राऽयं विवेकः - प्रथमा प्रतिमा एकमासिकी, द्वितीया एकमासिकी, एवं तृतीयाद्याः सप्तम्यन्ताः प्रतिमाः प्रत्येकमेकैकमासप्रमाणा इत्यर्थः । अथाष्टमी-नवमीसमाणे दो मास्सियं भिक्खुपडिमं उपसंपजित्ताणं विहरित्तए) वंदना नमस्कार कर फिर उन्होंने प्रभु से इस प्रकार कहा - भदंत : मै आपसे आज्ञापित होकर दो मास की अवधिवाली भिक्षुप्रतिमा को धारण करने की इच्छा करता हूँ। (अहाय देवाणुप्रिया ? मा पडिबंधं करेह) मेघकुमार की इस प्रार्थना पर ध्यान देकर प्रभुने उनसे कहा- हे देवानुप्रिय ! तुम्हारा आत्म कल्याण जिस तरह हो वैसा करो -- इसमें प्रमाद मत करो । ( जहापढमाएअमिलावी तहा दोच्चाए, तच्चाए, चउत्थाए पंचमाए, छम्मासियाए, सत्तमासियाए) जिस प्रकार प्रथम भिक्षुप्रतिमा का वर्णन है उसी प्रकार से द्विदीय, तृतीय, चतुर्थी पचमी, षाण्मासिकी, रूसमासिकी यावत् एक रातदिवस की प्रमाणचाली १२वीं प्रतिमा का भी वर्णन जानना चाहिये । तात्पर्य इस प्रकार है प्रथम प्रतिमा एक मास की है, द्वितीय प्रतिमा एक मास की है इसी तरह तृतीय प्रतिमा से लेकर सातवीं प्रतिमा तक की पांच प्रतिमाएँ प्रत्येक यथाक्रम इच्छामि ते तुभेहिं अन्भणुन्नार समाणे दोसासिय भिक्खुपडिमं उब सज्जित्ता निए) वहन भने नमस्कार झरीने तेसले लगवान महावीर - સ્વામીને કહ્યું-કે-હે ભદત ! હું આપની આજ્ઞા મેળવીને એ માસની ભિક્ષુપ્રતિમા धार। ४रखा याहु छु. ( अहास्य देहाणुनिया ! मा परिबंध करेह) भेघडुभारनी વિનંતી સાંભળીને પ્રભુએ તેમને કહ્યુ કે હે દેવાનુપ્રિય । જે રીતે તમારૂ આત્મકલ્યાણ થાય તે પ્રમાણે કરો આત્મકલ્યાણના કામમા કાઇ પણ દિવસ આળસ નહિ કે વી જોઇએ ( जहा पठाए अभिलावी तहा दोच्चाए तच्चाए चउत्थाए, पंचमाए, छम्मासियाए, सत्तमासियाए, पढमसत्तराव दियार) ने प्रमाणे चहेसी लिनुप्रतिभानु वर्णन है, ते प्रमाणे ? मील, त्री ग्रोथी पायभी छ महिनावाणी, भात महिનાવાળી અને એક રાત–દિવસના પ્રમાણ જેટલી ખારમી પ્રતિમાનું વર્ણન ાણવું જોઇએ આનુ સ્પષ્ટીકરણ આ પ્રમાણે છે--પહેલી પ્રતિમા એક મહિનાની છૅ.
·
Page #544
--------------------------------------------------------------------------
________________
शाताधर्मकथाङ्ग मी दशम्यः प्रत्येक सप्ताहोरात्रामाणा भवन्तीत्याह-प्रथम सप्तगनिन्दिवा-प्रथमानि सप्तत्रिन्दिवानि प्रमाणानि यस्याः सा नथा, अष्टमीप्रतिमा सप्ताहोरात्रप्रमाणेत्यर्थः। द्वितीयसप्तरात्रिन्दिवानवमी प्रतिमाऽपि सप्ताहोरात्रप्रमाणा। एवं दशमी प्रतिमाऽपि समाहोरात्रप्रमाणा। अहोरात्रिदिवापिएकादगी पतिमा अहोरात्रममा गा । अत्र दिवा शब्दार्थो न विवक्षित इति भावः । एकरात्रि दिवाऽपि3 द्वादशी प्रतिमा एकरात्रप्रमाणेति । शेषकाले अष्टमासेषु नाशप्रतिमाः समागधनीयाः समापनी याश्च, चर्पतो प्रतिमावहनिपिद्धत्वादिति भावः। एकादशाङ्गविदो मेवमहामुनेः पूर्वधरत्वाभावेऽपि पनिमानुष्ठान कथित तत् सर्वज्ञोपदिष्टत्वानदोपावहमिन्यभिप्रायः । ततः खलु स मेघोऽनगारो द्वादशभिक्षु से १-१-मास की है, अष्टमी, नवमो, दशमी, ये तीन प्रतिमाएँ प्रत्येक मान सात दिन रात प्रमाण वाली है । यही बात (पहमसत्तराईदियाए दोच्च सत्तराई दिया तईए सत्तरादियाए) इन मुत्रपदों द्वारा प्रतिपादित को गई है। यहा दोच्च' और तईय पदों से क्रमशः नवमी और दशमी प्रतिमा वर्णित हुई है। (अहोराईरिया रि एगराइदियाए वि)एक दिन रात प्रमाग वाली होने पर भी ग्यारहवीं प्रतिमा एक अहोरात्र प्रमाणवाली है। इसमें दिवा गद का अर्थ विवक्षित नहीं है। एक रात्रि और एक दिन प्रमाग नाली भी बारहवीं प्रतिमा केवल एक रात्र प्रमाणवाली है। कोयकाल में आठ महीनों में ये १२ प्रतिमाएं समाराधनीय और समाप्त करने योग्य हैं। कारण चातुमाम में इन प्रतिमाओं का वहन करना निपि है। यद्यपि मुनिराज मेघकुमार पक दशा केही ज्ञाता थे पूर्वधारी नहीं थे फिर भी उनके प्रतिमानुष्ठान का कथन सर्वज्ञोपदिष्ट होने से दोपाઅને બીજી પ્રતિમા પણ એક મહિનાની છે ત્રીજી પ્રતિમાથી માને બાતમી પ્રતિમા સુધીની પાચ પ્રતિમાઓ દરેકે દરેક યથાક્રમે એક એક મહિનાની છે આઠમી નવમી, દશમી આ ત્રણે પ્રતિમાઓ સાત સાત દિવસ રાત કમાણવાળી છે એ જ વાતોદવું मगराइ दियाए नईए मत्ारा दियाग) मा सूत्र हा पूया ४२वामा मावी छ અહીં રોચ્ચ” અને તઈએ પ વડે અનુક્રમે નવમી અને દશમી પ્રતિમાનું વર્ણન ४२वामा माव्यु (अहोरादियाए वि पगराट दिया वि) AAP 0 अनि એક દિવસ તેમજ એક દિવસ પ્રમાણ જેટલી હોવા છતા એક અગત્ર પ્રમાણ વાળી છે આમા દિવ શબ્દનો અર્થ વિરક્ષિત નથી એક રાત્રિ અને એક દિવસ પ્રમાણુ જેટલી પણ બચી પ્રતિમા ફકત એક માત્ર માણવાળી છે પકાળમાં આઠ મહિનામાં આ બાર પ્રતિમા સમાગધનીય અને રામાપ્ત કવ્વા ગ્ય છે. કેમકે
માસામાં આ પ્રતિમાનું વહન કરવુ નિષિદ્ર છે છે : મુનિ મેઘકુમાર એ. દાગના જ નાનાના ડું વાહના નહિ, છતા એ તને પ્રતિમાનું હનનુ આ
Page #545
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका अ १ स. ५६ मेघमुने प्रनिमास्तिप स्वीकः णम् ५२७ प्रनिनाः सम्यक् कायेन स्पृष्ट्वा पालयितया शोधयिन्या, तीरयित्वा, कीर्तयित्वा यत्रैत्र भगान् महावीर पोपागत्य पुनरपि श्रमणं भगवन्त महावीरं वन्दते नमम्यति वन्दित्वा नमस्यिता एवमवादीत-इच्छामि खलु हे अदन्त ! युष्माभिरभ्यनुजानः सन् ‘गुणरत्न संवन्तरम्' विनय श्रुताचारभूतनिर्जरादिगुणा एव रत्नानि यत्र स गुणरत्नः संवत्सरो यमिरत सि, तद् गुणरत्नमंवत्सरं, अथवा 'गुणरयणस वच्छन्' इत्यस्य गुणरचन संवत्सरं इनिच्छाया, गुणानां-निर्जरा विशेषाणां रचन-कारण संवत्सरेण-सतृत य भागवण यस्मिंस्तपसि तत् तथा, तत तबो कम्म' तपः कर्म 'उर सपजिनाण' उप वह नहीं है। (तएणं से मेहे अणगारे वारसभिक्खुपडिमाओ सम्मं कारणं फासित्ता, पालित्ता, सोहिता, तरित्ता, किहित्ता, पुणरवि समणं भगवं महावीरं बदह, चं देत्ता नमसित्ता एवं वयासी). बाद में मेधकुमार मुनिराजने १२ भिक्षु प्रनिमाओं को अच्छी तरह काय से आराषित करके, बोर २ उपयोग पूर्व क उनका परिपालन करके, अतिचाररूप कीचड को उनसे दूर कर के, उनके पारको प्राप्त करके उनका कोन कर के पुनः श्रमण भगवान महावीर को वंदना की-नमस्कार किया-वंदना नमस्कार करके फिर वे इस प्रकार कहने लगे (उच्छामि णं अंते तुम्भेहिं अमणुःणाए ममाणे गुमरयणसंबच्छर तबोकम्मं उपसंपज्जित्ता णं विहरित्तए) हे भदत ! मैं आपसे आज्ञा प्राप्त कर गुणात्तरूप संवत्सर वाले तपः कर्म को करना चाहता हूँ विनयात्रा, श्रुताचार पभूननिर्जरा आदि गुण शब्द के वाच्यार्थ है । ये रत्न जिस तप में है वह गुणरत्नतप है। ऐमा तप हे भात ! ४थन सवा पहिष्ट पाथी सोप नथी (नएणं से मेहे अणगारे यारसभिवश्खु पडिमाओ भग्मं करणं फासित , पालिता, साहिता, तीस किहिता पुणरवि समणं भाग महावीर व दइ नसंसद, वादिन्या, नमंसित्ता एवयासी) ત્યાર પછી મુનિરાજ મેઘકુમારે કાયાથી સારી પેઠે બાર ભિક્ષુપ્રતિમાઓને આરાધિત કરીને વાર વાર ઉપયોગ પૂર્વક તેમનું પાલન કરીને અતિચાર રૂપ કાદવને તેમનાથી દૂર કરીને, તેમને પાર પામીને, તેમનું કીર્તન કરીને ફરી શ્રમણ ભગવાન મહાवीरने बहन ने नभ२४२ ४ा वहन गने नमः॥२ ४ीने तमागे धु-(इच्छामि णं भने तुरभेहि अत्मणुग्णाए समाणे गुणरयणसंवच्छरं तवोकम्म उव संज्जित्ता णं विता) महतहु यानी 21 मेगवान गुत्न३५ सवસરવાળા તપકને કરવા ચાહુ છુ વિનયાચાર, શતાચ ૨, પ્રભૂતનિર્જરા વગેરે આ ગુણે શબ્દો વાયા છે, આ રત્નો જે તપમાં છે તે “ગુણનતપ છે. હે ભદંત
Page #546
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२८
शाताधर्मकथानमन्त्र संपद्य बलु-स्वीकृत्य 'विहरित' विहम्, इच्छामीनि पूर्वेण सम्बन्धः । मेषमुने वचः श्रुत्वा भगरानाह-'अहामुहं' इत्यादि । हे देवानुप्रिय ! यथामुग्वं, प्रमादं माकुरू। ततः-भगवदानावचनश्रयणानन्तर बलु स मेघोऽ नगारः प्रथम मान प्रथम मासे, 'च उत्यं' चउत्थेणं' चतुर्थचतुर्थेन चतुर्थ चतुर्था नन्तरं चतुर्थ-चतुर्य नेन. चतुर्थचतुर्थ मक्तेन प्रकोप बासे नेत्यर्थः, अणिकि त्वत्तण' अनिक्षिप्तेन अविश्रान्तेन 'तबोकम्मेण' तपः कर्मणा, दिया' दिवा-दिवसे 'टाणुक' स्थानीयुटुक-उत्कुटुकाऽऽमनेन, 'मराभिमुहे' सूर्याभिमुवः, आयावत्रण भूमीए' आतापनभूमी, आयावेमाण' आतापयन् आतापनां कुर्वन् 'रा' रात्री 'वीरामणेण' वीरासनेन=सिंहासनोपविष्टस्य भुविन्यस्तपादस्यापनीतसिंहासनस्येव यदवस्थानं तद् बीरामनं तेन, शीतातापनां कुर्वन् व्यवसनीय माग सहित एक वर्ष में करना चाहताहूँ अथवा इसका यह भी मतलब होता है कि में निर्जगविशेषरूप गुणों के कारण भूत तप को तृतीय माग सहित १ वर्ष में (१६ मास में) करना चाहता हूँ। (अहामुह देवाणुपिया। मा डिबंधं करेह) मेघ कुमार की इस बात को सुनकर प्रभुने उन में कहा कि हे मेय! तुम्हें जिम तरह सुख मिले-वैमा करो-१क्षण भी प्रामाद मत करो। (तपणं से मेहे अणगारे पढम माल चउत्थं चउत्थेणं अणिरिश्वत्तेणं तपोकम्येणं दिया ठाणुक्कुटप सुरभिमुहे आयावणभूमीए अबाउट गणं आयात्रमाण र वीरासणेणं) इसके बाद उन मेधकुमार मुनि राजने प्रथम माम में चतुर्थ चतुर्थ भक्त निरन्तर किया। दिन में उत्कुटुकामनमे आतापन गमि पर वठेकर मूर्य की तरफ मुख करके आतापना लेते। . गत्रि में मुग्ववत्रिका और चोलपट के अतिरिक्त नयां का छोडकर શિવ તપ ત્રીજો ભાગ શદિન એક વર્ષમાં કરવા ચાર છુ અથવા આનો અર્થ આ પ્રમાણ પણ થઈ શકે છે કે , નિર્જ. વિશેષરૂપ ગુણોને કારણભૂત તપને ત્રીજા 11 महिना मा महिलामा या या ब्रहामु दाणुप्पिया! मा पटियध करेह) यानी 2 वान Pavilन मग तमन यु-से ઘ' તમને આ કામ ગુ મેળ તે કં એક છે ! પબ પ્રગટ કરે નહિ. (anणं से महे सणगारे पमं माम चउम्य च अगि कारण ना जम्मेणं दिया गया माभिमूहे आयाया भोग घाउमा धायापाण ग वीनाम)
न्यायनिक - Anttitud" चतुय यतन tan.2.20 - 14नगि ..नारद આપના લેતા ના વિમા રાખવીચિ' અને ચલ પટ શિવાયના વ ત્યને
Page #547
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका अ १ सु ४६ मेघसुनेस्तपश्चरणम् स्थितः, कथं भूतोऽसौ व्यवस्थितः!? इतिजिज्ञासायामाह-'अबाउडए' अपावृतः 'ण' इति वाक्यालंकारे, मुखवत्रिकाचोलपट्टातिरिक्त वस्त्ररहितः, 'दोच्चमासं छ8 छट्टेणं' द्वितीये मासे पप्ठपप्ठेन=षष्ठभक्तानन्तरं षष्ठभक्तेन 'अणि. क्खिनेणं' अनिक्षिप्तेन-विश्रान्तेन, तपः कर्मणा दिवा स्थानोत्कुटुकः-उत्कुटुकासनः सूर्याभिमुख आतापनां कुर्वन् रात्रौ 'वीरासनेन शीतातापनां कुर्वन अमावृतः सन् व्यवस्थितः। द्वितीयमासेऽपि अन्यत् सर्व प्रथममासवत्, केवलं षष्ठभक्त तपः कर्मेतिविशेषः, इति भावः। एवं तृतीयमासादारभ्य पोडशमासपर्यन्तं प्रत्येकमासे अष्टमभक्तादिक्रमेण पोडगमासे चतुस्त्रिंशत्तमभक्त तपःकर्मत्येव विशेषः, अन्यत् सर्व प्रथममासवदिति । पोडशसु मासेषु तपसा दिवसाः सप्ताधिकचतुःशत (४०७) संग्व्यका भवन्ति । तेषां दिवसानां वीरासन से स्थित होकर उन्होंने शीत की आतापनाली (दोच्चं मासं छ छट्टेणं० तच्चं मास अट्ठमं अट्टमेणं चउत्थं मालं दसमं दसमेणं अनिविश्वत्तेणं तवो. कम्मेणं दिया ठाणुक्कुडुए मुराभिमुहे आयावणभूमीए आयावेमाणे राइ वीरासणेणं अवाउड एणं इत्यादि) द्वितीय मास में उन्होंने निरन्तर पष्ठ षष्ठ भक्त किया। दिन में उत्कुटुकारान से स्थित होकर सूर्य की तरफ मुख करके सूर्य की आतापनाली। रात्रि में अप्राकृत हो कर वीरासन से स्थित हो शीतातापना ली। इसी तरह तृतीयमास से लेकरसोलह महीने तक प्रत्येक मास में अष्टमभक्तादिक के क्रम से सोलहवें महीने में उन्होंने चोतोमवां भक्त किया। वाकी रातदिन समस्त क्रियाएँ प्रथम मास की तरह ही वे करते रहें। इन सोलह महीनों में तपस्या के दिनों का प्रमाण ॥४०७। होता है। इन दिनों के १३ महीना और ७ दिन होते हैं । पारमा वीरासनमा मेसीन तेभो शीतनी तपन सीधी. (दोच्च मास छठें छटेणं तच मासं अट्ठमं अमेगं चउत्थं लास ढसमं दसमेणं अनिक्खित्तेणं तवो कम्सेणं दिया ठोणुक्कुडए मुराभिमुहे आयाक्णभूमिए आयावेमणा 'कीरासणे णं अवाउडएणं इत्यादि)-11 महीनामा तेमाणे सतत ५४ ५४ मत કર્યો દિવસમાં ઉત્કટકાસને સ્થિત થઈને મૃર્યની તરફ ને રાખીને સૂર્યની આતાપના લીધી. રાત્રિમાં નિર્વસ્ત્ર થઈને વીરાસનમાં સ્થિત થઈને શીતાતાપના લીધી. આ રીતે જ ત્રીજા મહિનાથી માંડીને સોળ મહીના સુધી દરેક મહિનામાં અષ્ટમ ભક્ત વગેરે. ના ક્રમથી સળમા મહિનામાં તેમણે ચોત્રીસ ભકત કર્યા બીજી શેષ ગતિદિવસની બધી ક્રિયાઓ પહેલા મહિનાની જેમ જ તેઓ કરતા રહ્યા. આ સેળ મહિનામાં તપસ્યાના દિવસનું પ્રમાણ ૪૦૭” હોય છે આ બધા દિવસોની ગણત્રી કરીએ
Page #548
--------------------------------------------------------------------------
________________
७३०
साताधर्म कथासूत्रे त्रयोदशमामाः सप्तदशदिनानि भवन्ति । पारणकदिवसास्तु त्रिसप्तति (७३) संख्यका इति बोध्यम् । थरिमन मासे अष्टमभकादितपसोर्यावन्ति दिनानि न पूर्यन्ते, तान्ति दिनान्यग्रेतनमासाद् गृहीत्वा पूरणीयानि, अधिकानि चाप्रेतन मासे यानि । उक्त च--
पणरस १५ वीस२० चवीस२४ चेत्र, चउवीस२४ पण्णवीसाय । चवीदद २४ एकवीसा,२१, चउबीमार४ सत्तवीसा य ॥१॥ तीमा:० तेत्तीसा३३ विघ, चवीस२४ छवीस२६ अष्टवीमा य२८
नीसा३० बत्तीसा३२ वि य, सोलसमासेसु तय दिवसा ॥२| पोडगमु मामा प्रथमे पाले तपसो दिवसाः पञ्चदश १५ । भवति, द्वितीये मासे विंशतिदिबमा भवन्ति, तृतीये मासे चतुर्विशतिदिवसाः, इत्यादि प्रमेणनि बोव्यम् ।
पन्नरन१५ दम१० ४८ छप्पं च५ चउरं४ पंचमु य निणि३ तिणिति३ । पचमु२ दो दो२ य ता, सोलरमासे मु पारणगा ||311
पोडगमु मानेषु-प्रथमे मासे पारणानां दिवसा:-प्रमेण पञ्चदश१५, दगा १-टाप्टादि क्रमेणेतिबोव्यम् ।
तनः खलु म मेघोऽनगारः गुणरत्न संवत्सर तपः कर्म यथामत्र सम्यक् कायेन र पुमति पालयति, गोधयति, कीर्तयति. यथामत्र यथा कल्पं यावत् के दिनों की संख्या ७३, होती है। जिस महीने में अष्टमभक्तादि तपम्या के जितने दिन रह-वे आगे के महीने से लेकर उतने दिनों की पूर्तिकर लेनी चाहिये। अधिक होने पर उन्हें आगे के मास में सम्मिलित कर देना चाहिये । 'पण्णरसवीम-हत्यादि ये गाथाएँ तपस्या और पारणा के दिनों ही संख्या बोधक है (नाणं से गेहे अणगारे गुणरमणसंवच्छरं नोकरम पाहात नाव मन्मं कारणं फामेट, पालेड, मोहेड, तीरेइ, मिट, अहानुन अमाप गार किहित्ता चपणं भगवं महावीरं, बंदर, नमं. ના નવ દિન અને શાન ત્રિમ હોય છે છાના દિગેની ચા તાતર હોય છે. જે નાં ભકત તપાસ્યાના જેટલા દિવસ ઓછા હોય, તેમની " . . તે તેટલ વિશની પૂર્તિ કરી લેવી જોઈએ વધારે દિવસે : '
मा ४२वा ने 'पणाखवीन' યાદિ ક ા ના અને પાયાના દિદની જગ્યા બતાવનારી છે. (amमामा गमावणमनोम्म आहामु जाय सम्म आपण हानः, मट. ग. ह. नी. नि, हामृनं, अहायाप्पं जाय
Page #549
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
अनमारयन' तवर्षिणीटोका अ.१ सू. ४७ मेघमुनेस्तप शरीरनर्णनम् ५३१ कीर्तयित्वा श्रमणं भगवन्तं महावीरं वन्दते नमस्यति बन्दित्वा नलस्थित्या बहुभिः षष्टाष्टमद्वादशैः मासार्धमासक्षपणैः विचित्रैस्तयः कर्मतिरात्मानं भावयनू विहरति ।मूत्र ४६॥ ।
___ म्लम्-तएणं से मेहे अणगारे तेणं उरालेणं विउलेणं सस्सिरीएणं पयलेणं पग्गहिएणं कल्याणेणं सिवेणं धन्नेणं मंगल्लेणं उदग्गेणं उदारएणं उत्तमेणं महानुभावेणं तवोकम्मेणं सुक्के भुक्खे लुक्खे निम्मंसे निस्सोणिए किडिकिडियाभूए अद्विचम्मावणद्ध किसेधम णिसंतए जाए यावि होत्था। जीवं जीवेणं गच्छइ, जीवं जीवेणं चिटुइ, भासं भासित्ता गिलायइ, भासं भासमाणे गिलायइ, भासं भासिस्लामित्ति गिलायइ। मे जहा नामए, इंगालसगडिया वा कटुसगडिया वा पत्तसगडिया वा तिलसगडिया वा एरंड कहसगडिया वा उण्हे दिन्ना सुक्का समाणां ससई गच्छइ ससई चिटइ, एवामेव मेहे सइ, चदिना नमंसित्ता वहूहिं छट्टमदसमदुवालसेहिं मोसद्धमासखमणेहि विचित्तेहि तवोकम्मेहिं अप्पाणं भावेमाणे विहरइ) इस प्रकार अनगार मेघकुमारने गुणरत्न रूप संवत्लर वाले तप कर्म को अच्छी तरह काय से स्पर्श किया पाला, शोधित किया, उसके पार को पाया उसका कीर्तन किया। यथामूत्र यथाकल्प यावत् कीर्तन करके फिर उन्होंने श्रमण भगवान् महावीर को वंदना की उन्हें नमस्कार किया। वदना नमस्कार करके इन विचित्र षष्टाष्ट अष्टम, दश द्वादश, मासार्ध मास क्षपणों से आत्मा को भावित किया। मूत्र ४६ किहित्ता समणं भगवं महावीरं, वंदइ, नमसइ, वंदित्ता नमंसित्ता बहूहि छहमदसमदुवाल सेहिं मासदमासखमणेहिं विचित्तेहिं तबोकम्मे हि अप्पाणं भावेमाणे विहरइ) मा प्रमाणे मनसार भेघमारे गुरत्न३५ सवत्सर વાળા તપકર્મને સારી રીતે કાયાથી સ્પર્ય કર્યું પાળ્યું, શોધિત કર્યું તેને પાર પામ્યા, તેનું કીર્તન કર્યું. યથાસૂત્ર યથાકલ્પ અને કીર્તન કરીને તેમણે ભગવાન મહાવીર સ્વામીને વદન અને નમસ્કાર કરીને આ અદ્ભુત ષટાબ્દ, અષ્ટમ, દશમ, દ્વાદશ માસામાસ પણેથી આત્માને ભાવિત કર્યો. એ સૂત્ર ૪૬ છે
Page #550
--------------------------------------------------------------------------
________________
ज्ञाताधर्मकथा
५३२
अणगारे ससदं गच्छइ ससद्दं चिटुइ, उबचिए तवेणं, अवचिए संससोणिएणं, हुयासणे इव भासरा सिपरिच्छन्ने तवेणं तेए णं तत्रतेयसिरीए अई अईव उवसोभेमाण२ चिटुइ । तेणं कालेणं तेणं समएवं समणे भगवं महावीरे आइगरे तित्थगरे जाव पुव्वाणुपुव्वि चरमाणे गामाणुगामं दृइजमाणे सुह सुहेणं विहरमाणे जेणामेव रायगिहे नयरे जेणामेव गुणसिलए चेइए तेणामेव उवागच्छइ उवागच्छित्ता अहापडिवं उग्गहं उग्गिहित्ता संजनणं तवसा अप्पाणं भामा विरइ ॥ सू० ४७॥
टीका- 'तरण से सेहे अणगारे ते उरालेणं इत्यादि । ततः = भिक्षुप्रतिमा, गुणरत्नसंवत्सरतपः प्रभृतिसमाप्त्यनन्तरं स मेघोsनगार= महामुनिः तेण तेन उत्कृष्टरीत्या समाचरणेन अतएव 'उरालें=प्रधानेन इहलोकाचार्जमावर्जितत्वात चिउलेग' विपुलेन बहुकालसमाचरणात् 'सस्सिरीएण' सभी केण= सगोभेन वाह्याभ्यन्तरग्लानिवर्जितत्वात् 'पयत्तेणं' पद
'न से मेहे अणगारे इत्यादि ।
टीकार्थ - (णं) इसके बाद अर्थात् भिक्षुप्रतिमा तथा गुणरत्नरूप सचर वाले तप आदि की समाप्ति के अनन्तर (से मेद्दे) वे मेघकुमार मुनिराज (तेग) उत्कृष्ट रीति से आराधित किये उस (तवोकम्मेणं) नपः कर्म कि जो (उलेज) लोक आदि की आशंसा से वर्जित होने के कारण उदाररूप था ( विपुलेन ) बहुतकाल तक आचरित होने के कारण विपुल था (मम्मरीण ) बाघ और आभ्यन्तर की ग्लानि से रहित होने के कारण जो सभीक था (पयंतण) गुरुद्वारा दिया गया होने के कारण
'नए णं से मे अगगारे हत्यादि ।
टीकार्य - (नए णं ) त्यारा भिक्षु प्रतिभा तेभव गुप्यु २३ भवत्सर वाणा नप कोनी अभासि यही ( से महे) भेध भुनियो ( ते णं ) हृष्टरीते आगचषाभा नापेक्षा ( नवणं) तट ने (उगलेग) ब ेनी साधनाची वहिवार स्तु (विपुलेणं) सुधी गयाना नृत्य प्रार्थी विशुद्ध स्तु (सम्मिरीपणं ) अभ्यन्नी सानिया इति दोवाने सी के अभी: (शोला युद्धा) स्तु (पयचेणं)
सामने
सोड
वात
Page #551
--------------------------------------------------------------------------
________________
नगरी टीका अर. सू. ४७ मेवमुनेस्तवः शरोरवनम्
शेन गुरुणा मदत्तस्वात्- 'परगहिए' मगृहीतेन = सविनयगृहीतेन बहुमानपूर्वक गृहीतत्वात् 'कल्ला' कल्याणेन = शुभजनकेन - अग्रिमहित प्रापकत्वात् 'सिवेणं' शिवेन= निरुपद्रवेण शिव हेतुत्वात् 'धन्नेण' धन्येन प्रशंसनीयेन निरतिचार समापकत्वात् 'मंगलेगे' मंगल्येन = कुशलस्वरूपेण सकलदुरितोषयत्वात् उद ग्गेणं' उदग्रेण = उत्तरोत्तर वृद्धिमता पराक्रमशालिसमाराधितत्वात् 'उदारपणं' उदारेण = मवलेन निःस्पृहत्वबाहुल्यात् 'उत्तमेणं' उत्तमेन = श्रेष्ठेन अकामनिजरा वर्तिस्वात् 'महाणु वावेग" महानुभावेन महाप्रभावेण स्वर्गापवर्गादिहेतुत्वात्, 'तवोकम्मेण ' तपः कर्मणा 'सुक्के' शुष्कः नीरसशरीरत्वात् 'शुक्खे' वुभुक्षितः कठिनतपश्चर्यावशात् 'लुक्खे' रूक्षः तैलाद्यभ्यङ्गरहितत्वात् 'निम्मंसे' निर्मासः तपमा दौर्बल्येन मांसोपचयरहितत्वात् अतएव 'निस्सोगिए' निःशोणितः तवर्धकाहाराद्यभावात् 'किडकडियाभूए' फिटिकिटिकाभूतः मांसवर्जित जो मदत्त था (पग्गहिएण) बहुमानपूर्वक गृहीत होने के कारण जो प्रगृहीत था कल्लाणें ) अग्रिमहित का मापक होने के कारण जो शुभजनकथा (सिवेणं) शिवका हेतु होने से जो उपद्रव रहित था (धन्नेर्ण) अतिचारों से रहित होकर समाप्त होने के कारण जो प्रशंसनीय था ( मंगल्लेणं) सकल पापों का उपशमक होने के कारण जो कुशल स्वरूप था (उदग्गेणं) पराक्रमशाली मेघकुमार अनगार द्वारा समाराधित होने के कारण जो उत्तरोत्तर वृद्धि से युक्त था - ( उदारणं) निस्पृह की बहुलता विशिष्ट होने के कारण जो उदार था (उत्तमेन ) अकामनिर्जरा से रहित होने के कारण जो श्रेष्ठ था (महाणुभावेणं) स्वर्गापवर्ग आदि का हेतु होने से जो महाप्रभावशाली था (मुक्के भुक्खे लुक्खे निम्मंसे निस्सोणिए किडिकिडियाभूए) भूख से युक्त ३द्वारा अपायेषु हवा महल ने अहत्त हेतु ( ( पग्गहिएणं) महुन सन्मान स्त्रीअश्वामां काव्यु डोवा महा प्रगति हेतु ( कल्लाणे णं) अग्रिम हितनु आय होना महल ने शुल न तु . ( सिवेण ) उदयाशुनो हेतु होवा महा ? उपद्रव वगरनुं हेतुं ( धन्ने णं ) अतियार वगर समाप्ति भुधी पहायवा महस? प्रशंसनीय हुतु. ( मंगलेगे ) मघा पायोनु शुभ होवा महाले हुशण स्वप तु. ( उदग्गेणं) भेघकुमार नेवा पराहुभी अनगार द्वारा समरावित होवा महस ने दिवसे दिवसे वृद्धि युक्त तु . ' उदारए णं' निस्पृहताना माझ्यथी युक्त होवा महल ? उद्दार तु, (उत्तमेणं) अाभनिश वास्तु हावा माने उत्तम sg. ( महाणुभावेण ) स्वर्ग भने भोक्ष वगेरेनु अणु होरा हस ने महाअलाववाणु तु तेने श्वा साज्या नेनाथी (सुक्के भुक्खे लक्खे निम्मंसे निस्सो जिए कि डेकिडियाभूए) भेधकुमार लूच्या थहा गया, सरीरमां रुक्षता देखावा सागी.
ते
Page #552
--------------------------------------------------------------------------
________________
ज्ञाताधम कथङ्गस साद उपवेशनायो परियजनिता या क्रिटिकिटिकागदविशेषः तां भूतप्राप्तः स योता, उपवेशनादौ शुल्कास्थिजनितकि टिफिदिशाशब्दवान् इत्यर्थः। 'अद्विचम्मावणदे' अबिचविनद्धः मांसशोणित शुष्कत्वात् केवलमस्थिचर्मवान इत्यर्थः। 'किमे' कुमा-दुर्बलः, 'धमणिसंतए' धमनितंततः व्यक्त नाहीः मांगक्षयेग दृष्यमाननाडीकत्वात्, 'जाए यावि होत्था' जातश्चाप्यमवत् 'जीवं जीवेग गच्छः' जीवं जीवेन गच्छति आत्मवलेन गच्छति न तु शरीरबलेन, एवं आन्मवलेन निष्ठति 'भालं भासिता गिलायइ' भाषां भाषित्वा ग्लायति-भाषणानन्तरं ग्लानिमाणेति. 'भासं भासमाणे गिलायई' मापा भापमाणः सनग्लाति-- माणसमये ग्लानो भवति, तथा-'भास भासिस्साहो गये, गरीर में रक्षना दिखलाई देने लगी। मास के उपचय (वृद्धि) से हीन हो गये, खून वर्धक आहार आदि के अभाव से खून से रहित हो गये उठते चैठते उनकी हड्डियों से मांस रहित होने के कारण क्रिटिकिटिका शब्द होने लगा, केवल हडी और चमडा ही उनके शरीर में अपशिष्ट रहा फि जिस से वे बहुत अधिक दुर्बल हो गये, (धमणिसंतए जाए याविहोत्था) नाडियां उनके शारीर में स्पष्ट दिखलाई देने लगी। इस तरह की उनकी स्थिति हो गई। (जीवं जीवेण गच्छइ, जीबंजीवेणं चिट्ठर सास भासित्तागिलाड) पे चलते तो गरीर के बल पर नही आत्मा के बल पर ही चलने बैठने तो आत्मा के बलसे ही बैठते, शारीरिक बल से नहीं । बोलने के बाद उन्हे थकावट ज्ञात होने लगती। (भासंभाममाणे गिलायइ. भासं मामिसमित्तिांगलायइ) घोलते समय भी वे ग्लान होने लग जाते। मैं बोलगा उस पिचार से भी उन्हें कष्ट का अनुभव होने लगता। मतलब માંગના ઉપચય (વદ્ધના) થી તેઓ રહિત થઈ ગયા, ઉઠતા બેસતા માસ સૂકાઈ જવાથી તેમના હાડકાંમાથી કડક શબ્દ થવા લાગ્યા, ફકત હાડકા અને ચામડી જ तमना ४ सया, आने तेगो मत्यन्त दुम२६ गया (धभणि संतए Rા પાકો) તેમના શરીરની નો સ્પષ્ટ રીતે દેખાવા લાગી મેઘકુમારની આવી स्थिति य ती जीवं जीवण गच्छड, जीव जीवेणं चिद भाग भासित्ता કરાવ8) તે ચાલતા તે આત્માના બળે જ, શરીરના બળે નષ્ઠિ તેઓ બેસતા તે માને છે કે શરીરના બળે નહિ બોલ્યા પછી તેઓ થાક અનુભવતા હતા (नागभानमा नियामा भामं भानिन्ममित्ति गिटायर) गाडयाना समये ५५ તેd -કલન કરવા લાગતા દ લા ગામ ત્યારે તેમના મનમે બોલતા પહેલા વિચાર કરાવતા ત્યારે તમને કષ્ટ થવામાડતું કહેવા મતલબ એ છે કે મેઘદુમાર
Page #553
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मावर्णी टीका अ. १ मू. ४७ सेघमुनेः तपः शरीरवर्णनम्
`
मित्त गाय :' भाषां भाषिष्ये इति ग्लायति=सया भाषितव्यमिति कृत्वा कष्टमनुभवति, अमौ सर्वामपि क्रियामात्मवलेनैव करोति, न तु शरीरवलेनेति भावः । ' से जाना' अथ यथा नामकम् अथ दृष्टान्तः प्रदर्शने इत्यर्थः । 'डगालसगडियाइ वा' अङ्गारशकटिका, अङ्गाराः 'कोपला' इति भाषायां तैः संभृताः शकटिका = गन्त्री 'गाडी' इति भाषायां, 'कटुसगडिया इवा' काष्ठशकटिका=शुष्ककाष्ठसंभृतशकटिका 'पत्तसगडिया' शुष्कपत्र संभृताय टिका तिलसगडिया' शुष्कतिलफली संभृतशकटिका 'एरंडकडगडिया' शुष्कैरण्डकाष्ठसभृतशकटिका 'उन्हे दिन्ना' उष्णे दत्ता प्रकृष्टातपे स्थापिता 'सुद्धा समाणी' शुल्कासती 'ससई गच्छ' सशब्दं गच्छति=गदं कुर्णणा प्रचलति 'सद चिss' सशब्दं तिष्ठति= स्थिति समयेऽति शब्दं कृत्वा तिष्टतीत्यर्थः । 'वामेत्र' अमुनैव प्रकारेण मेघोsनगारः महामुनिः सगळं गच्छति सशब्दं इसका यह है कि ये जितनी भी क्रियाएँ करते थे वे सब आत्माके चल से करते थे शरीर-चलसे नहीं । (से जहानामए इंगालमगडिया वा कट्टसगडिया वा पत्तसगडिया वा तिल सगडिया वा एरंडकटसमडिया वा उदे दिन्ना सुक्का समाणी ससई गच्छ समदं विहर) जिस प्रकार कोयलो से भरीहुई गाडी शुल्ककाष्ठ से भरी हुई गाडी, शुष्कपत्रों से भरी हुई गाडी, सुखी तिलकी फलियों से भरी हुई गाडी मन्त्री एण्ड की लकडियों से भरी हुई गाडी प्रकृष्ट आतप में रखीं रहने के कारण गुम्वी होने से चलते समय 'चै चैं इत्यादि शब्द करती हुई चलती है ठहरते समय जी सशब्द हो कर ठहरती है ( एवमेत्र मे हे अणगारे सम गच्छ स चि उवचिए तवेण अवचिए मांगसोणिएणं) इसी तरह महामुनि मेत्रकुमार अनगार भी जब चलते थे तब उस समय उनी नड्डीरों से चट चट મુનિરાજ જેટલી ક્રિયાએ કરતા હતા તે ખધી આત્માના અળે જ કરતાં હતા શરીરના णजे नहि (से जहानासए डगालसगडिया वा कमगड़िया व पत्तसग डिया वा निल सगडिया वा एण्डकट्टसगडिया उन्हे दिन्ना सुक्कामी समदं गच्छ सह चिड) प्रेम अससाथी लरेली गाडी, साखेड़ा साइडानी ભરેલી ગાડી, સૂકા પાદડાથી ભરેલી ગાડી તલની ભૂકી ફળીએથી ભરેલી ગાડી, એર ડાનાં સૂકા લાકડાથી ભરેલી ગાડી પ્રચંડ ધૂળમાં મૂકી રાખવાથી સકી હેાવા બદલ ચાલતી વખતે ‘ચૂ' ‘ચૂ' વગેરે શબ્દો કરતી ચાલે છે અને ચેભતી વખતે પણ અવાજ हस्ती थाले छे एवामेव सेहे अणगारे समदं गच्छ सस चिas, उदचिए मांससोणिएणं) या प्रमाणे महामुनि भेधटुभार पशु न्यारे यादता हता ત્યારે તેમના હાડકાથી ચેટ' ગ્રેટ' શબ્દ થવા માંડતા, બેસતી વખતે પણ તેમના
"
Page #554
--------------------------------------------------------------------------
________________
ज्ञाताधर्मकथासूत्र
५३६
तिष्ठति उपवेशनसमयेऽपि तदस्थीनि शब्दायमानानि भवन्ति, 'उवचिए तवेग" उपचितम्तपमा= उत्कृष्टतपसा परिपुष्टः 'अवचिए मंस सोणिएण' अपचितो मांसशोणितेन मांसशोणिताभ्यं कृशः 'हुयासणे इव भासरासिपरिच्छन्ने' भस्मराशिमतिच्छन्नो हुताशन इव-यथा निर्धूमो वह्निरुपरिभागे भस्मना समाच्छादितः सन्नन्तर्देदीप्यमानो भवति तथोपरिभागतः शरीरे शुष्को रूक्षः कान्तिरहितोऽपि मेघना मानगार: 'तवेणं तेएणं' तपसा तेजसा - तपः - प्रभावेण, आत्मनो वीर्यगुणसमुत्कर्षेण 'तवतेयसिरीए' तपस्तेजः श्रिया = तपस्तेजोभ्यं जनितया श्रिया दीप्त्या उत्कर्षतप आमर्शोपध्यादि लब्धि प्रभव तेजसा 'अईपर' अतीवातीव = सातिशय 'उबसो मेमाणे२ चिह्न' उपशोभमानः२ तिष्ठनि=शुभध्याननपसाऽन्तर्देदीप्यमानो विराजते । तस्मिन् काले तस्मिन् समये श्रमणो भगवान् महावीरः आदिकरस्तीर्थकरो यावत् पूर्वाणु
होने लगता। बैठते समय भी इसी तरह से उनकी अस्थियां शब्दायमान हो जाती। यद्यपि मास शोणित से वे कृश थे फिर भी उत्कृष्टतप के तेज से पुष्ट थे । (हुयासणे इव भासरासिपरिच्छिन्ने तवेणं तवते यमिरीए अईन अब उसोमा २ चि) जिस प्रकार अग्नि राख से ऊपर से अच्छादित रहती है परन्तु मीतर उसके अग्निका तेज देदीप्य ता है उसी ये महोमुनिराज मेघकुमार अनगार भी ऊपर से शरीर शुनि थे तो भी तप के तेज से तप के प्रभाव से - आत्मा के वीर्य गुण के समुत्कर्ष मे तप और तेज से जनित दीप्ति से उत्सर्प तप तथा ડકાંમાંથી શબ્દ થતા હતા મેઘકુમાર જો કે માસ, શાણિતની દૃષ્ટિએ દૂબળા હતા आने नेगी उलट મના પ્રભાવથી युष्ट हुता. (हुयामणे इत्र सामगाने तक यसरी अई टन उसोभमाणे२ चिट्ठ) જેમ નિ ૯થી લખવી ઢંકાએલા રહે છે, પણ અંદર જાગ્નિનુ તે જ પ્રવલિત વય છે, તે પ્રમાણે જ મુનિરજ મેઘકુ ાર અનગાર પણ ઉપ ઉપરથી શુષ્ક, ने क्षति न राहता तपना तेथी, तपना
",
प्रभावथी आत्माना
ન કર્યાંથી તંત્ત્વ અને તેની દીપ્તિની, ઉત્કર્ષ તપ તેમજ આમ–ઔષધીએ અચ્છા તેનાથી ઉત્પન્ન થયેલા તેજથી અનિશ્ચય શાપિત થતા હતા. રૂપ નથી. મેઘકુમાર અંદર હુંમેશા પ્રકાશમાન રહેતા હતા. (मणे मग मावीरे आगरे तित्वगरे जात्र
,
Page #555
--------------------------------------------------------------------------
________________
-५३७
.. अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका. अ १. स. ४८.मेघमुनेः संलेखणाविचार, पूर्व्या चरन् । ग्रामानुग्रामं .. द्रवन् ‘सुग्वसुखेन=सुखपूर्वकं । सुख - तेन संयमसमाधिनेत्यर्थः, विहरन यत्रैव राजगृहं नगरं यौव गुणशिलकं चैत्यं तनै वोपागच्छति, उपागत्य यथाप्रतिरूपं यथाकल्पम्, अवग्रहमवगृह्य, संयमेन तपसा श्रात्मानं भावयन् विहरति मू० ४७॥ मूलम्-तएणं तस्स मेहस्स अणगारस्त राओ पुव्वरत्तावरत्तकाल समयंसि धम्मजागरियं जागरमाणस्स अयमेयारूवे अज्झथिए जाव समुप्पजित्था-एवं खलु अहं इमेणं उरालेणं तहेव जाव भोसं भासिस्सामीति गिलाएमितं अस्थि तामे उटाणे कम्मे बले वीरिए पुरि
सकारपरकमे सद्धाधिई संवेगे तं जाव तामेअस्थि उटाणे कम्मे वले. वीरिए पुरिसकारपरकमे सद्धाधिई सवेगे जाव इमे मम धम्मायरिए धम्मो. । आमश-औषधी आदि लब्धियों से उत्पन्न हुए तेज से, अतिशय शोभित __ होते थे। अर्थात् शुभध्यानरूप तप से ये भीतर मैं सदा प्रकाशमान रहते
थे। (तेणं काटेणं तेण समएणं समणे भगवं महावीरे आगरे तित्थगरे जाव पुन्वानुपुब्धि चरमाणे गामाणुगामं दूइज्जमाणे सुह; सुहेणं विहरमाणे जेणामेव - रायगिहें नयरे जेणामेव गुणसिलए चेइए तेणामेव उवागच्छइ) उस काल में उस
समय में श्रमण भगवान् महावीर जो. आदिकर थे तीर्थकर थे यावत् पूर्वानुपूर्वी का पालन करते हुए एक ग्राम से दूसरे ग्राम में विचरते हुए संयम का आराधन करते हुए जहाँ राजगृहनगर और जहां गुणशिलक नामका उद्यान था वहां आये । (उवागच्छित्ता अहापडिरूवं उग्गहं उग्गिण्हित्ता संजमेणं तवसा अपाणं मावेमाणे विहरइ)- आ करके यथा कल्प अवग्रह लेकर संयम और तपसे आत्मा को भावित करते हुए वगीचा में विराजमान हो गये । ॥मुत्र ४७॥ पुयानु मुलिंब चरमाणे गामाणुगाम दूइज्जमाणे-मुहं सुइणविहरमाणे जेणा मेव रायगिद्दे नयरे जे गामेव गुणसिला चेहए तेगामेव उवागच्छद) તે કાળે અને તે સમયે શ્રમણ ભગવાન કહાવીર કે જેઓ આદિકર હતા, તીર્થકર હતા, પૂર્વાનુપૂર્વોનું પાલન કરતા એક ગામથી બીજે ગામ વિચરતા સંયમની આરાધના ४२ता च्या २२० जना भने त्यो गुण शिस नामे धानतु त्या पधार्या (उवागच्छित्ता अहापडिरूवं उग्गहं उग्गिण्ठित्ता सजमेण तवसा अप्पाण भावेमाणे विहरड) पधारीने यथा४८५ गाई साधन मयम भने तपथी पाताना मात्मान ભાવિત કરતા ઉદ્યાનમાં વિરાજમાન થયા uસ, જ
Page #556
--------------------------------------------------------------------------
________________
%
AM
ज्ञाताधर्म कथा मन्त्र वदेसए समणे भगवं महावीरे जिणे सुहत्थी विहरइ तावता मे सेयं कल्लं पाउप्पभायाए रयणीए जोव तेयसा जलंते सूरे समणं३ वंदित्ता नमंसित्ता समणेणं भगक्या महावीरेणं अन्भन्नायस्स समाणस्स सयमेव पंच महत्वाई आरहित्ता गोयमाइए समणे निग्गंथे निग्गंथिओं व स्वासिता तहास्वेहि कडाई हिथेरेहिंसद्धिं विडलं पव्वयं सणियं सणियं दुरुहिता सयमेव मेहयणसन्निगासं पुढविसिलापट्टयं पडिलेहेत्तासले" हणा झूसणाए झुसियस्त भत्तपाणपडियाइक्खियस्स पाय बोरगयस्स
कालं अणवकंखमाणस्त विहरत्तए। एवं सपेहेइ, संपेहित्तो कलं पाउप्पभायाए रयणीप जाव जलंते जेणेव समणे भगवं महावीरे तेणेव उवागच्छइ उवागच्छित्ता समण३ तिक्खुत्तो आयाहिणं पयाहिणं करेड़ करित्ता वंदइ नमसइ बंदित्ता नमंसित्ता नच्चासन्ने नाइदूरे सुस्सू. समाणे नभंसमाणे अभिमुहे विणएणं पंजलिवुडे पजुवासइ। मेहेत्ति समणे भगवं महावीरे मेंह अणगारं एवं वयासी से गृणं तव मेहा! राओ पुठवरत्तावरत्तक लसमयसि धम्मजागरियं जागरमाणस्स अय मेयारुवे अज्झस्थिए जाव समुपजित्था-एवं खल्लु अहं इमेणे ओरा लेणं जाव जेणेव अहं तेणेव हवमागए, से शृणं मेहा अटेसमटे? हता अस्थिा अहासुहं देवाणुप्पिया! मा पडिबंध करेह ॥सू. ४८।।
टीका---'नएणं तम्स मेहम्म' इत्यादि। लताखलु तम्य मेघम्मानगा स्य रात्री पूर्वगत्रापररात्र कालमनये धम्मजागरियं जापरमाणात' धर्म
मानस्य मेरस्म अणगारमन' इत्यादि।
काका-(तपण) गमे वाद (नम्न मेटल्ल अगमाम्म) इम मेवमार अगार यो गओ) रात्रि में (गुरुवर नायरनकाल मयमि) परात्र
हा अणगाराम इत्यादि। टीकाध-(न एण) त्या०५४ी (तम्य मेहम्स अणगारम्स) मन०२ मेयमारने (ओ) दिशा (पुवामावरमालपममि) ५ गते १५२ न मने
Page #557
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणी टीका अ.१सूत्र. ४८ मेघमुनेः सलेनमा विचार. ५३९ जागरिकां जानतीधर्मध्यानम्पा नागरिका-जागरणावस्था तां 'साम्मनं को मम कालः किं ममोचितं? क्षणभर शरीरंभीषणो मृत्युः कयारीत्या साधितव्यं कल्याण' मित्यादि रूपामित्यर्थः जाग्रता-कुर्वतः अयमेतद्रूप; 'अज्झथिए' आपरत्मिका=आत्मगतः 'पत्थिा' प्रार्थिता विशेषरूपेणे अभिलपितः 'चिंतिए' चितितः फुटरूपेण हृदये स्थापितः 'मणोगए' मनोगत: मनसि व्यवस्थितः, संकल्पा-विचारः 'समुप्पजिन्या' समुदपधत-समुत्पन्ना-एवं खलु अहं अनेन उदारेण तपसा तथैव यावत् भाप भाषिष्ये इति लायामि, 'तं अस्थि ता और अपर रात्रकाल के समय में (धम्मजागरियं जागरमाणस्स) मेरा कौन सा समय है मुझे इस समय क्या करना उचित है। यह शरीर क्षणभंगुर है, मृत्यु को इसके ऊपर जरा भी दया नहीं है, वह महाभयंकर विकराल है। मुझे आत्मकल्याण किस तरह साधनीय है 'इत्यादि धर्म ध्यानरूप जागरण अवस्था करते हुए (अयमेगारूवे अज्ञथिए जात्र समुप्पज्जित्था) इस प्रकार आत्मगत, पार्थित-विशेषरूप से अभिलषित, चिन्तित-स्फुटरूप से हृदय में स्थापित, मनोगत-मन में व्यवस्थित, संकल्प उत्पन्न हुआ। (एवं खलु अहं इमेणं उरालेणं तहेव जाव भासं भासिस्सामीतिगिलाएलि अस्थिताये । उठाणे कम्मे बले वीरिए पुरिसक्कारपरकामे सदाधिई संवेगे जाब इमे धम्मायरिए धम्मोक्देसए समणे भगवं महावीरे जिणे सुहत्थी विहरइ) कि मैं इस उदार आदि विशेषणवाले तप:कम से शुष्क शरीर आदि होना हा 'यार' भाषा को बोलूगा' इस तरह के विचार पर्यन्त जर ग्लान हो जाता (पम्नजागरियं जागरमाणस्स) भा२। यो मत छ, मां मारे शु नये. આ શરીર ક્ષણિક છે મૃત્યુને આ શરીર ઉપર જરા પણ દયા આવતી નથી, મૃત્યુ ભય કર અને વિકરાળ છે. મારે આત્મકલ્યાણ કેવી રીતે સાધવું જોઈએ વગેરે ધર્મध्यान ३५ गए! अवस्थामा (अयमे यारूवे अज्झथिए जान समुप्पन्जित्था આ પ્રમાણે અત્મગત પ્રાર્થિત અને વિશેષરૂપમાં અભિષિત, ચિંતિત, સ્કુટરૂપે હદયમાં स्थापित, मनोगत, (मनमा अवस्थित) ५८५ हलव्या (एवं खलु अहं इमेग उरालेग तहेन जाव भासं भासिस्सामीति गिलाएमि तं अस्थिता में उटाणे कम्मे बले वीरिण पुरिसक्कारपरक्कमे साद्धाधिई संवेंगे जाव इमे धम्मायरिए, धम्मोवदेसए रामणे भगवं महावीरे जिणे मुहत्यी विहरइ) 8२ ५२ विशेषवाणी તપસ્યાથી શુષ્ક રુક્ષ અને શનિ વગરના શરીરવાળે થઈને ત્યારે હું કંઈક બેલું , આ જાતના ફક્ત વિચારથી જ ધ્યાન થઈ જાઉં છું. એવી સ્થિતિમાં જ્યાં સુધી
Page #558
--------------------------------------------------------------------------
________________
५४०
शाताधर्मकथागमो . मे उहाणे कम्मे घले वीरिए पुरिसकारपरक्कमे सद्धाधिइ संवेगे' तदस्ति तावन्मे उत्थानं, कर्म, बल, वीर्य, पुरुषकारः, पराक्रमः, श्रद्धा,धतिः, संवेगः. तद् अस्ति-विद्यते, यावत् अधुना अस्मिन् काले, वक्ष्यमाणमुत्थानादिकं 'मे' ममास्तीत्यन्वयः। किं तदुत्थानादिकं ? तदाह-उत्थानम् ऊ भवनरूपश्रेष्टाविशेषः, कर्ममनादिक्रिया, बलं-शरीरसामर्थ्य, वीर्य-जीवपरिणतिरूपउत्साहः, पुरुषकार: धर्माऽऽराधने समर्थोऽस्मी" त्यात्मपरिणामः, पराक्रमा म्वाभीष्टमाधनशक्तिरूपः, श्रद्धानपः संयमाराधनेऽभिरुचिः, धृतिः परीपहोपसर्गमन शक्तिः, यथार्थस्मरणशक्तिर्चा, संवेगा-विषयेष्वरुचिलक्षणः, सका. मनिर्भरारूप इत्यर्थः। 'त' तत-तम्माद, यस्मात् कारणादिदानोमुत्थानादिकंमम वर्तते, तस्मादित्यर्थः, 'जावता, यावता यावत्कालेन यावत्पर्यन्तं मे% मम अम्ति उत्थानादिकम्, तथा-यावदयं धर्माचार्यो धर्मोपदेशकः श्रमणो मगधान महावीरो निनामज्ञः 'मुहस्थी' सहस्ती-गन्धहस्तिसमानः, विहरति, नारता तावत्पर्यन्तममम श्रयः 'कल्ल' कल्ये प्रादुर्भूतप्रभातायां रजन्यां हैं। तो जबतक मुझ में उठने की शक्ति है, कर्म-गमनादि क्रिया करने की शक्ति है पल-शरीर सामर्थ्य है, वीर्य-जीव की परिणतिरूप उत्साह शक्ति है, पुरुपकार-धर्माराधन में समर्थ ऐसा आत्मपरिणाम है, पराक्रम - अपने अभीष्ट को माधन करने रूप शक्ति है-श्रद्धा-तप संयम के अाराधन में अभिमचि है-धति परीपद और उपसर्ग को सहन करने के लिये धैर्य हैअथवा यथार्थ स्मरणशक्ति है, संवेग-विपयों में अरुचिस्प सकामनिर्जरा हैऔर जब नक गन्ध दम्ती के ममानधर्मोपदेशक श्रमण भगवान महावीर जिन सर्वज-विद्यमान है (नावता) नवतक (मे सेयं कल्लं पाउप्पभायाए रयणीए जाव. तेयसा जलते मरे) मुझे यही श्रेयस्कर है में इस रात्रि के समाप्त होने पर तथा મારા ઉઠવાની તાકાત છે, કર્મ એટલે કે ગમન વગેરે ક્રિયાઓ કરવાની શકિત છે, બળ-શરીરમાં સામ છે, વીર્ય-જીવની પરિણતિરૂપ ઉત્સાહ શકિત છે, પુરુષાકારક ધમની આરાધનામાં સમર્થ હું આવું આત્મપરિણામ છે, પરાક્રમ–પિતાના અભિટની રાધના કરવાની શકિત છે, શ્રદ્ધતપ અને સંયમની આરાધનામાં રસ પડે છે, પતિ-પરી અને ઉપગને સહન કા માટે ધર્યું છે, અથવા તે યથાર્થ મરણ શિકિત છે, રોગ-વિયેમાં અરુચિરૂપ સકામ નિજંગ છે, અને ત્યાં સુધી ગંધહનીને જે ધર્મને ઉપદેશ પાપનારા શ્રમણ ભગવાન મહાવીર જિન સર્વન-જુદ છે. (मवता) यी (मे सेयं कम्तं पाउपभोयाए रयणीए नाय तेयमा जलते परे) भा। भाटे को RAND मा त्रि भार 4icr या सूर्यना
Page #559
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका भ. १७.४६ मेघमुने संलेखना विचारः
यावत् तेजसा ज्वलति = उदिते, सूर्ये श्रमणं भगवन्तं महावीरं वन्दित्वा नमस्थित्वा श्रमणेन भगवता महावीरेणाभ्यनुज्ञातःसन् स्वयमेव पञ्चमहाव्रतान्यारुह्य गौतमादिकान् श्रमणान् निर्ग्रन्थी : = साध्वीच 'खामेत्ता' क्षामयित्वा, तथारूपैः 'कडाईहिं' कृतादिभिः पण्डितमरणोधतानां श्रमणानां निर्ग्रन्थानां पादपोपगमनादौ सहायकैः स्थविरैः। अयमाशयः - ये परीपहोपसर्गजिष्णवो वैयावृत्य करणशीलाः पादपोपगमनादौ घोरपरीषहोपसर्गेष्वपि तत्समाप्तिपर्यन्तं तत्कार्य सर्वथा सम्पाद्य वैयावृत्यकार्ये त्रिवारं परीक्षोत्तीर्णाः सन्तः, संस्तारकसिद्धिपर्यन्तं तत्रैव तिष्ठन्ति ते कृतादय उच्यन्ते । उक्तं च--- 'परी सहाइ विजई, वेयावच्च परायणो ।
तिक्खुत्तो य परिक्खाए, उनिन्नो जो सहायगो ॥ १ ॥ न य सिज्झइ. संभारी, ताव तत्थेव चिgs | तस्स संमत्तिपेरतं, सो कडाइत्ति बुच्च ||२||' इति । छाया -- परीषहादिविजयी, वैयावृत्त्यपरायणः ।
त्रिःकृत्वश्च परीक्षायां, उतीर्णा यः सहायकः ॥१॥ न च सिध्यति संस्कारः, तात्रतत्रैव तिष्ठति । तस्य समाप्तिपर्यन्तं यः कृतादिरित्युच्यते ॥ २ ॥ स्थविरैः सार्धं विउलं= विपुलनामकं राजगृहनिकट स्थितं 'पव्वयं' पर्वतं सूर्य के तेज से प्रकाशित होने पर प्रातःकाल ही - (सम३ वंदित्ता नर्मसिता समणं- भगवया महावीरेण अन्भणुन्नायस्स सयमेव पंचमहन्वयाई आरुहित्ता गोयमाइए समणे निग्गंथे निग्गंधीओ य खामित्ता तहाखवेहिं कडाई हिं थेरेहिं सर्द्धि) श्रमण भगवान् महावीर को वंदन कर तथा नमस्कार कर उन्हीं श्रमण भगवान महावीर से आज्ञापित होता हुआ पंचमहात्रानों पर आरूढ होकर निर्ग्रन्थ गौतमादिक श्रमणों से तथा निर्ग्रन्थी साध्वियों से अपने अपराधों की खमतखामणा कर कृतादि साधुओं के साथ (विउलं पव्त्रयं सणिउदय थतानी साथै ४ सवारे (समणं ३ वदित्ता नमसित्ता समणेणं भगवया महावीरेणं अन्भणुन्नायस्स समणस्स सयमेव पंचमहव्त्रयाई आरुहित्ता गोयमाइए समणे निग्गथे निग्गंधीओ य खामित्ता तहारू वेहिं कडाईहिं थेरेहिं सद्धिं) શ્રમણુ. ભગવાન મહાવીરને વંદન કરી તેમજ નમસ્કાર કરી તે શ્રમણુ ભગવાનની આજ્ઞા મેળવીને પચમહાનતા સ્વીકારીને નિગ્રંથ ગોતમ વગેરે શ્રમણાથી તેમજ નિ'થી સાધ્વીઓથી પોતાના અપરાધાની ખમત ખામણા કરીને કૃતાદ્ધિ સાધુઓની સાથે (विउलं पव्वयं सनियंर दुरुहित्ता सयमेव मेहघणसंनिभासं) रागृहनगरनी
Page #560
--------------------------------------------------------------------------
________________
५४२
शांताधमाकसूत्र 'सणियं' शनै शनैः 'दुरुहिता' दृरुह्य आरुह्य स्वयमेव 'मेहधणसन्निगासं' मेघघन सन्निका-घनीभूत मेघसदृशं श्यामं 'पुढवीमिलापट्टयं' पृथिवी शिलापट्टकपृथियोगिलारूपं पटकम् भालनरूपमित्यधः प्रतिव्य 'सले हणाझसणाए झूसि. यस्स' संन्टेसनानोपण या जुष्टम्य तत्र-संलेग्दना-सलिख्यते कृशीक्रियते शारिधिना शरीरकपायादिरनया इति संलेखना-तपोविशेपः, तस्याः जोपणा-सेवा, तया जुष्टस्य 'भत्तपाणपडियाइक्खियरस' भक्तपानप्रत्याख्यातस्यपरिवर्जितसक्तपानस्य 'पायवोधगयस्स' पादपोपगतस्य, पादपोवृक्षस्तत्साहयमुपगतः तद्वन्निश्चलइत्यर्थः तम्य 'कोलं अणवकंखमाणस्स' कालमनवकाडक्षतः मरणमनिच्छतः मम विहर्तुं श्रेयः, इति संप्रेक्षते-विचारयति संपेक्ष्य-विचार्य कल्ये प्रदर्भूतप्रभाताणं यावत्-ज्वलति-उदिते मर्ये यत्रैव श्रमणो भगवान् महावीरस्तोत्रोपागच्छति उपागत्य श्रमणं भगवन्तं महावीरं त्रिकृत्व:यं दुरुहित्ता सयमेवं मेहघणसंनिगास) राजगृहनगर के पास रहे' हुए विपुल नामके पर्वत पर धीरे२ चढकर के स्वयम् मेघ के समान श्याम (पुढविमिलापत्य) पृथिवी शिलारूप पटककी (पढिले हेजा सलेहणा झूसणाए झुसियस्स) प्रतिलेखना करूं। मतिलेखना करके फिर मैं संलेखना को प्रीतिपूर्वक सेवन करने के लिये (भत्ताणपडियाइक्वियम्) भक्तपान का प्रत्याख्यान करद। पाद में (पाययोवगयस्स कालं अणवकखमाणस्स विहरिताए) में पादपोपगमन संधाराको काल की-मरण की-इच्छा न करता हुआ धारण फ। (गवं मपेहेइ) इस प्रकार मेवकुमार महामुनिराजने विचार किया (पहिला कल्लं पाउप्पभायाए ग्यणीए जाय जलते जेणेव समणे भगवं महा वीरे नेणे उपागच्छइ) विचार करके फिर वे प्रातःकाल होते ही जय कि मयं प्रकाशित हो चुका था श्रमण भगवान् महावीर के पास पहुंचे
એના વિપુલ નામના પર્વત ઉપર ધીમે ધીમે ચઢીને ધનીભૂત થયેલા મેઘની જેમ શ્યામ (डविसिलापट्टयं) पृथ्वी शिक्षा३५ पनी (पडिलेहेज्जा संलेहणानुस. जाए अमियम्म) प्रतिवेगाना प्रतिवेगन या ा मानानु प्रीतिपूर्व पन ४२५ गट (भत्तमाणपडियाइविश्वयम्स) मातपाननु प्रत्याभ्यान (निबंध) 13. न्या२ ५ ( पायबोधगयम्म कलं अणवसंग्त्रमाणस्स विहरित्तए)
(भो नी २१५ गत पापागमन सथागने या ४२.(व संपेहेइ) BAR ALE 17 मे बियार च्या (संपेदिता मल्ल पाउप्पमाया
मगीन जाय जन जेणेव लमण भगवं महापरि तेणेय उवागच्छद) : પ્રા વિચાર કરીને ત્યારે પ્રભાત ફ્યુ અને સૂર્યનાં કિરણો ચોર રેલાવા RAN भुमिका पार Xxx पान मानी पासे पाया. (उवा- .
Page #561
--------------------------------------------------------------------------
________________
मनगारधर्मामृतवर्षिणी टीका अ१ स. ४८ मेघमुनेः सलेखना विचार' । ५४३ आदक्षिणप्रदक्षिणां करोति, कृत्वा वन्दते नमस्यति, वन्दित्वा नसरियत्वा नात्या सन्ने नातिदूरे समीपे, शुश्रूपमाणो नमस्यन् अभिमुखो विनयेन प्राञ्जलिपुटः सन् पर्यपास्ते । 'मेहेति' 'अयं मेघ आगतः' इति ज्ञात्वा, श्रमणो भगवान् महावीरो मेघमनगारम् एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण अवोदीत-हे मेघ ! अथ तृनं तव रात्री पूर्वरात्रापररात्रकालसमये धर्मजागरिकां जाग्रतोऽयमेत प आध्या त्मिकः-यावन्मनोगतः संकल्पः समुदपद्यत-एवं खलु अ. अनेनोदारेण यावत (उवागच्छित्ता समणं ३ तिकवखुत्तो आयाहिणं पयाहिणं करेइ) पहुँच कर उन्होंने श्रमण भगवान् की ३वार आदक्षिण प्रदक्षिण पूर्वक (करित्ता बंदइ नमंसह वंदित्ता नमंसित्ता नच्चासन्ने नाइदृरे सुम्यूसमाणे नमसमाणे अभिमुहे विणएणं पंजलिबुडे पज्जुवासइ) उन्हें वंदना किया नमस्कार किया वंदना नमस्कार करने के बाद फिर वे न अतिसमीप और न अतिदूर यथोचित स्थान पर भगवाल की शुश्रूषा करने का भाव रखते हुए उन के समक्ष विनयावनत हो दोनों हाथ जोड कर बैठ गये । (मेहेति समणे भगवं महावीरे मेहं अणगारं एवं वयासी) मेघकुमार को आया हुआ जानकर श्रमण अगवान् महावीरने उन मेघकुमार अनगार से एसा कहा-(से पूर्ण तव मेहा । रामो पुनः रत्तावरत्तसालसयसि धम्मजागरियं जामरमाणस्स अयमेयारूवे अज्झथिए जावसमुप्पज्जित्था) हे मेघ! तुम्हें रात्रि में रात्रि के पूर्वभाग में और पश्चाद्भाग में धर्मजागरण करते हुए इस प्रकार का आध्यात्मिक यावत् मनोगत संकल्प हुआ है। (एवं खलु अहं इमेणं ओरालेणं जाव जेणेवअहं हव्यमागए से गूणं गच्छित्ता-समणं ३त्तिवखुत्तो आयाहिणं पयाहिणं करेइ) त्यां पडायाने तेभ श्रम लगवान महावीरनी जर वार आदृक्षिण प्रक्षिय (करित्ता बंदइ नमसड वंदित्ता नमंसिना नच्चासन्ने नाइदूरे सुस्सूसमाणे नसमाणे अभिमुहे विणएणं पंजलिवुडे पज्जुवासइ) पूर्व तभने वन मने नमः॥२ या. वहन અને નમસ્કાર કર્યા પછી મુનિરાજ મેઘકુમાર વધારે નજીક પણ નહિ અને વધારે દૂર પણ નહિ એવા સ્થાને નમ્રભાવે ભગવાનની શુશ્રષા કરવાની ભાવનાથી બને હાથ नान सामे मेसी या. (मेहेत्ति समणे भगर महावीरे मेहं अणगारं एवं क्यासी) मेघाभारने न्यावेदा oीने श्रममावान महावीर भेधाभा२ मारने यु(से गूण तव मेहा ! राओ पुत्ररत्तावरक्तकालसमयंसि धरणज्जागरियं जागरमापस्स अयमेवारूवे अज्झस्थिए जाच समुप्पज्जित्था) : मेधा भने त्रिम રાત્રિના પૂર્વ ભાગમાં પશ્ચાદ્દ ભાગમાં ધર્મજાગરણ ક તાં આ પ્રમાણેને આધ્યાત્મિક યાવત भने २४६५ थये। छ. (एवं खलु अह इमेणं ओरालेणं जाव जेणेव अहं
Page #562
--------------------------------------------------------------------------
________________
५४४
"माताधर्मकामिने योव अहं तत्रैव हव्यमागतः, स नूनं हे मेघ ! अर्थः समर्थ ?, मेघोऽनगारः प्राह हंत । भगवानाह-हे देशनुप्रिय ! यथासुखम्, आत्मनः कल्याणं यथाभवेत तथाकुरु, मा प्रतिवन्ध कुरु ॥सू० ४८॥
मूलम्-तएणं से मेहे अणगारे समणेणं भगवयो महावीरेणं अभणुन्नाए समाणे हट्ट जाव हियए उठाए उठेइ, उद्वित्ता समणं भगवं महावीरं तिक्खुत्तो आयाहिणपयाहिणं करेइ करित्ता वंदइ नमसइ, वंदित्ता नमंस्सित्ता सयमेव पंचमहव्वयाइं आरुहित्ता गोयमाइ समणे निग्गंथे निग्गंथीओ य खामेइ, खामित्ता य तहारुमेहा। अढे समझे ? इंता अत्थि, अहासुहं देवाणुप्पिया। मा पडिबंध करेह) कि 'मैं इस उदार आदि विशेषणों वाले तपः कर्म से शुष्कशरीर आदि हो रहा है सो अब प्रातः काल होते ही मूर्य के प्रकाशित होने पर श्रमणभगवान महावीर से आज्ञा प्राप्त कर यावद तथा गौतमादिक मुनिराज से और यावत् सब जीवों से खमत ग्वामणो कर विपुल नामक पर्वत पर जाऊ और वहां के घनीभूत मेघ के समान श्याम पृथिवीशिलापट्टक की प्रतिलेखना कर भक्त पान का त्याग कर पादपोपगमन संथारा धारण करू। एसा विचार कर ही तुम मेरे पास यहां शीघ्र आये हुए हो। कहो मेघ ! यही बात है न ? प्रभुद्वारो अपना अभिप्राय स्पष्ट कियो सुनकर मेधकुमारने
उनसे कहा- प्रभु यही बात है। तब प्रभुने कहा-हे देवानुप्रिय ! तुम्हें जिसमें मुग्य मालूम पडे-वैमा करो प्रमाद मत करो। ॥पत्र ४८॥ तेणे व हव्यमागण से शृणं मेहा? श्र समटे ! हंता अस्थि अहामुहं देवाणु पिया ! मा पडिबंध करेह) मा २ पोरे विशेषणवाणी तपस्याथी
ક, અને નિરજ થઈ ગયે છું તે હવે ગવાર થતા જ મૂર્ય ઉદય પામશે ત્યારે અમને ભગવાન મહાવીરની આજ્ઞા મેળવીને ગીતમ વગેરે મુનિરાજાની અને બીજા બધા પ્રાણીઓની રમત ખામણા કરીને વિપુલ નામના પર્વત ઉપર જાઉં અને ત્યાના ધનમત સંઘના જેવા કાળપૃથ્વી શિલાપટ્ટકની પ્રતિલેખન કરી, ભક્ત પ્રત્યાધન કરીને પ્રદગિમન સંથારા ધારણ કર્યું. આમ વિચાર કરીને તમે તરત જ મારી
20 . !'को वातने? प्रहार घातानी निभाय પષ્ટ કરી ને દુઆરે તેમને ક– 4 પ્રભુ એજ વાત છે ત્યારે પ્ર : હે દેવન િતમને જેમાં સુખ થાય તેમ કર પ્રમાદ કરે નદ્ધિ સૂત્રતા
Page #563
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका. अ१स. ४२ मेघमुने. संलेखनानिरूपणम् ५४९ वहिं कडाईहि थेरेहि सद्धिं विउलं पव्वयं सणियं२ दूरुहइ दूसहित्ता सयमेव मेहघणसन्निगासं पुढविसिलापट्टयं पडिलेहेइ, पडिलेहिता उच्चारपासवणभूमि पडिलेहेइ पडिलेहित्ता दब्भसंथारगं संथरइ, संथरित्ता दब्भसंथारगं दुरुहइ, दुरुहिता पुरत्थाभिमुहे संपलियंकनिसन्ने करयलपरिग्गहियं सिरसावत्तं मत्थए अंजलि कट्ठ एवं वयासी-नमोऽत्थुणं अरिहंताणं भगवंताणं जाव संपत्ताणं,णमोऽत्थु णं समणस्स भगवओ महावीरस्स जाव संपाविउकामस्स मम धम्मायरियस्स वंदामि णं भगवंतं तत्थगयं इहगए, पासउ मं भगवं तत्थगए इहगयं-त्तिका वंदइ, नमंसइ, वंदित्ता नमंसित्ता एवं वयासी - पुष्विपि य णं मए समणस्त भगवओ महावीरस्स अंतिए सव्वपाणीइवाए पञ्चश्खाए मुसावाए अदिन्नादाणे मेहुणे परिग्गहे कोहे माणे माया लोहे पेजे दोसे कलहे अब्भक्खाणे पेसुन्ने परपरिवाए अरइरइमाया मोसे मिच्छादसणसल्ले पच्चक्खाए, इयाणि पिणं अहं तस्सेव अंतिए सव्वं पाणाइवायं पञ्चक्खामि जाव मिच्छादसणसल्लं पच्च क्खामि,सव्वं असणपाणखाइमसाइम चउव्विहं पि आहारं पच्चक्चामि जावज्जीवाए, जंपि य इमं सरीरं इंटे कंतं पिये जाव विविहा रोगायंका परीसहोवसग्गा फुसंतु तिकडु एयपि य णं चरमेहिं ऊसासनिस्सासेहिं वोसिरामितिकह से मेहे संलेहणा असणा असिए भत्तपाणपडियाइक्खिए पायवोवगए कालं अणवकंखमाणे विहरइ । तएणं ते थेरा भगतो मेहस्स अण.
Page #564
--------------------------------------------------------------------------
________________
ज्ञाताधर्म कयास गारस्स अगिलाए वेयावडियं करेंति। तएणं से मेहे अणगारे समणस्स तहारूवाणं थेराणं अंतिए सामाइयमाइयाइं एकारसअंगाई अहिजित्ता बहुपडिपुन्नाई दुवालसवरिसाइं सामन्नपरियागं पाउणित्ता मासियाए संलेहणाएं अप्पाणं झोसित्ता सर्टि भत्ताइं अणस. णाए छेदित्ता आलोइयपडिकंते उद्वियसल्ले समाहिपत्ते अणुपुव्वेणं कालगए! तएणं ते थेरा भगवंतो मेहं अणगारं अणुपुत्वेणं काल गयं पासेंति, पासित्ता परिनिव्वाणवत्तियं कोउस्सग्गं करेंति, करित्ता मेहस्ल आयार भडगं गिण्हंति गिमिहत्ता विउलाओ पव्वयाओ सणियंर पञ्चोन्हंति पञ्चोरुहित्ता जेणामेव गुणसिलए चेइए जेणामेव समणे भगव महावीरे तेणोमेव उवागच्छति उवागच्छित्ता समण३ वंदति नम संति वंदित्ता नमंसित्ता एवं वयासी एवं खल्लु देवाणुप्पियाणं अंतेवासी मेहे णामं अणगारे पगइभद्दए जावविणीए से णं देवाणुप्पिएहिअन्भणु. न्नाए समाणे गोयमाइए समणे निग्गंथेनिग्गंथीओ य खोमेत्ता अम्हेहिं सद्धिविउलं पव्वयं सणियर दुरूहइ,दूरूहित्ता सयमेव मेघणसन्निगास पुढविसिलापट्टयं पडिलेहेइ, पडिले हित्ता भत्तपाणपडिया इक्खिए पुट्वेणं कालगए। एस णं देवाणुप्पिया ! मेहस्सअणगारस्त आयरभंडए सू.४९॥
टीमा--'तएणं से उन्यादि । ततः खलु स मेघः अनगारः श्रमणेन भगयता महावीरेणाभ्यनुज्ञातः सन् हाट यावद्धृदयः उत्थया उत्यानशक्तथा उत्तिनएणं से मेहे अणगारे' इत्यादि ।
टीकार्य-(तपणं) इसके पाद (से मेहे) वे मेपकुमार (अणगारे) धनगार (ममण भगवया महावीरेणं अभणुन्नाए समाणे) श्रमण भगवान.
तएवं मेहे अगगारं त्यादि ___ -(प) त्यानमा (से मेहे) मेघमा२ (अणगारे) मना२ (सम. गेणं भगवया महावीरेणं अमणुन्नाग ममाणे) भन । वान महा
Page #565
--------------------------------------------------------------------------
________________
भनगारधर्मामृतवर्षिणी टीका अ.सूत्र. ४९ मेघमुनेः संलेखना निरूपणम् - १४७ प्ठति, उत्थाय श्रमणं भगवन्तं महावीरं त्रिकृत्वः आदक्षिणप्रदक्षिणां करोति कृत्वा वन्दते नमस्यति, वंदित्वा नमम्यित्वा स्वयमेव पञ्चमहाव्रतानि आरोहतिगृह्णाति, आरुह्य गौतमादीन श्रमणान् निग्रंन्यान् निर्ग्रन्थीश्च क्षामयति, क्षामयित्वा तथारूपै. 'कडाईहिं' कृतादिभिः स्थविरैः साद्धं विपुल विपुलनामकं पर्वतं शनैः शनैः दूरोहति, दुरुह्य स्वयमेय मेघधनसंनिकाशं पृथिवी शिलापट्टकं प्रतिलेखयति, प्रतिलेख्य उच्चारणस्रवणभूमि प्रतिलेखयति, प्रतिलेख्य दर्भसंस्तारकं संस्तारयति संस्तीर्य दर्भसंस्तारकं दरोहति दरुह्य पौरमहावीर से आज्ञापित होते हुए (हटजावहियए) बहुत अधिक आनन्द से तथा संतोष से पुलंकित हृदय हुए । बाद में (उठाए उहडे) उत्थान क्रिया से उठे और (उद्वित्ता समण भगवं महावीर तिक्खुनो आयाहिणं पयाहिणंकरेह) उठेकर उन्होंने श्रमण भगवान महावीर की तीनवार विधिपूर्वक वन्दना कर (करित्ता वंदइ नमसइ, वंदित्ता नमंसित्ता सयमेवपंचमहव्ययाइं आरुहइ आरुहित्ता गोयमाइसमणे निग्गथे, निग्गंधीओ य, खामेइ, ग्वमित्ता य तहारूवेहि कडाईहि थेरेहि सद्धि विउलं पव्वयं सणियं२दुरूहइ) वंदना नमस्कार करके फिर उनने गौतमादिक निन्ध साधुओं से तथा निन्थी साध्वियों से खमत खामणाकिया। फिर तथारूप कृतादि स्थविर साधुओं के साथ विपुल नामके पर्वत पर वे धीरे२ चढ गये। (दुरुहित्ता सयमेव मेहघणसन्निगासं पुढविसिलापट्टयं पडिलेहेइं)' चढकर के वहां उन्होंने स्वयं घनीभूत मेघ के समान श्याम पृथिवीरूप शिलापट्टक की प्रतिलेखना की (पडिलेहिता वीरनी माज्ञा भवतi (जाव हियए)माई १ भान भने संतोषथी युति या गया. त्या२ पछी (उद्याए उद्वेइ) उत्थान ठियाथी मा थया मने (उहित्ता समणं भगवं महावीरं तिक्खुत्तो आयाहिणं पयाहिणं करेइ) SHL थईन तेभो नम श्रम लगवान महावीरनी विधि कहना (करित्ता वंदइ,नमंसइ, चंदित्ता नमंसित्ता सयमेव पंचमहव्वयाई आरुहइ आरुहित्ता गोयमाइ समणे निग्गंथे निग्गंधीओ य खामेइ खामित्ता य तहारूवेहि कडाईहि थेरेहिं सद्धि विरलं पव्ययं सणियं२ दुरुहइ) वहन मने नमः१२ पशन तमोतते यवताना સ્વીકાર કર્યો, સ્વીકાર કર્યા બાદ તેમણે ગૌતમ વગેરે સાધુઓ અનેનિથી સાધ્વીઓથી ખમતખામણુ કર્યા. ત્યાર પછી તથારૂપ કૃતાદિ સ્થવિર સાધુઓની સાથે ધીમે ધીમે વિપુલ नाम पत ५२ यही गया. (दुरूहिना सयमेव मेहघणसन्निगासं पुढविसिलापट्टयं पडिलेहेइ) यहीन. त्यां तेभर धनीभूत भेधना रेवा श्याम पृथ्वी३५ शिक्षा ५४ी प्रतिवेपना *.. (पडिलेहिता उच्चारपासवणभूमि पडिलेहेइ, पडि
Page #566
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
૧૮૮
शाताधर्मकथासूत्रे स्त्याभिमुखः संपर्यङ्कनिपण: पद्मासनेनोपविष्टः करतलपरिगृहीतं शिर आवतं मस्तकेऽजलिं कृत्वा एवमवदत् 'नमोऽत्युगं अरहंताणं भगवताणं जाव संपनाणं नमोऽत्युणं समणरस भगवओ महावीरस्स जाव संपाविउकामस्स' मम धम्मायरियम्स” नमोऽस्तु खलु अद्भयो भगवद्भयः यावद् संप्राप्तभ्यः नमोस्तु खलु अमणाय भगवते महावीराय यावत् संप्रासुकामाय मम धर्माचार्याय । वंढे खलुभगवन्त तत्रगतम्-तत्र गुणशिलके चैत्ये, गत स्थितम् इह गतः इह-पत्र-पृथिवीशिलापटकेऽहंगतः स्थितोऽस्मि,पश्यतु मां भगवान् तत्र उच्चारपामवणभूमि पडिलेडइ, पडिलेहिता दम्भ संथरगं सयरइ संथरिता दम्भ संथारगं दुलहइ) प्रतिलेखना करके फिर उन्होंने उच्चार और प्रसवण की भूमि की प्रतिळेग्वना की। इसकी। प्रतिलेखना करके फिर उन्होंने उस पर दर्भ के सथारे को विछाया। विछाकर फिर वे उस पर बैठे और (दुरुहिता) बैठकर (पुरत्याभिमुहे संपलियंकनिसन्ने करयलपरिग्गहिय सिरसावत्त मत्थए अंजलि य एवं वयासी) पूर्वदिशा की तरफ मुख करके पद्मासन से बैठ गये
और दोनो हाथों को जोड कर उसे मस्तक पर रखकर इस प्रकार बोले(नमोत्थुणं अरिहंताणं भगवताणं, णमोत्थुणं समणरस भगवओ महावीररस जाव संपाविउकामम्स मम धम्मायरियस्स दामि) अरहंत भगवन्तों को नमः स्कार हो मेरे धर्माचार्य श्रमण भगवान् महावीर को नमस्कार हो । इत्यादि पाठ को बोलकर (चंदामिणं भगवतं तत्थगयं इहगए पासउ मे भगवं तत्थ्गए इहगयंत्ति कटु वंदड नमसड) फिर उन्होंने ऐसा कहा-गुणशिलक चैत्य में विराजमान उन भगवान् महावीर की में इस पृथिवी शिलापटक पर रहा
हित्ता दमसंधारगं संथरइ संथरित्ता दमसथारगं दुरुहइ) प्रतिवेगना કરીને તેમણે ઉચ્ચાર અને પ્રચવણભૂમિની પ્રતિલેખના કરી ત્યારપછી તેમણે તેને ६५२ दल मया पायी पायरीन तो तेना 6५२ सी गया मन, (दुरुहिता)
सीने (पुरन्याभिमुहे संपलियंकनिसन्ने करयलपरिग्गहियं सिरसावत्तं मत्थए अंजलि कई एच क्यामी, पहिशा त२५ । शन पासनमा मेसी गया गाने ने दाय नेने तमने गन्तः ५२ भृतां २मा प्रभारी माध्या-(नमोत्युण अरिहं. नाणं भगवंताणं गमोत्यूर्ण समणम्स भगवयो महावीरस्म जाव संपाविउ कामस्स मम पम्मायरियम्म वंदामि) लगवान भरतने नमः२, भास यायाय श्रम
पान महावीरने नपा २ाम मालीन (चंदामिण भगवंत तत्यगय इहगए पासड में भगवं नत्यगए हनयंत्ति कटु दह नमंसद) तभव 'शुशुशिता त्या વિરાજમાન તે ભગવાન મહાવીરને હું આ પૃથ્વી શીલાપક ઉપર સ્થિત રહેલા વંદન કરું છું. ત્યાં વિજેતા ભગવાન મહાવીર સ્વામી અહીં બેઠેલા મને જુએ આમ કહીને
Page #567
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका अ.१सू.४९ मेघमुने. संलग्वना निरूपणम् गतः इगतामात कृत्वा वंदते नमस्याते वांदत्वा नास्यत्वा एवमवदत पूर्वमपि च खलु मा श्रमणस्य भगवतो महावीरस्यान्तिके सत्रः पाणातिपात: प्रत्यारुपातः, मृषावादः अदनादानं. मैथुनं, परिग्रहः, क्रोधो, मानो, माया, लोभः, राग, द्वषः, कलहोऽभ्याख्यानं, परपरिवादः अरतिरतिर्मायामृपा, मिथ्यादर्शनशल्यं प्रत्याख्यातम्, इदानीमपि खलु अहं तस्यै गान्ति के सर्व पाणातिपातं प्रत्याख्यामि यावत् मिथ्यादर्शनशल्यं प्रत्याख्यामि, सर्व हुआ वंदना करता हूँ-वहां विराजमान वे भगवान् यहां पर स्थित हुए मुझे देखें इस प्रकार बोलकर उन्होंने उन्हें वंदना किया नमरकार किया। (चंदिता नमंसिना एवं वयासी) वंदना नमस्कार कर फिर वे इस प्रकार कहने लगे-पुचि पि य णं मए समणम्स भगवओ महावीरस्स अंतिए सत्वे पाणाइवाए पच्चक्खाए,, मुसावाए अदिन्नादाणे मेहुणे परिगहे कोहे माणे माया लोहे पेज्जे दोसे कलहे अभक्खाणे पेसुन्ने परिपरिवाए अरइरइ माया मोसे मिच्छादसणसल्ले पच्चक्रवाए) पहिले ही मैं श्रमण भगवान महावीर के पास सर्व प्राणातिपात प्रत्याख्यान कर चुका हूँ, मृषावाद, अदत्तादान मैथुन, परिग्रह. क्रोध, मान, माया, लोभ, राग, द्वेष कलह, अभ्याख्यान, पैशुन्य परपरिवाद, अरतिरति माया, मृषा मिथ्यादर्शन शल्य इन सबका भी प्रत्याख्यान कर चुका हूँ। (इयाणि पिणं अहं नस्सेव अंतिए सव्वं पाणाइवायं पच्चक्खामि जाव मिच्छादसणसल्ल पच्चक्ग्वामि, सव्वं असणपाणखाइमं साइमं चउन्विहं पि आहारं पच्चक्खामि) इस समय भी मैं उन्हीं के पास सर्व प्राणातिपात का यावत् मिथ्यादर्शन शल्य का प्रत्यातभी तमने वहन मने नमः४२ च्या. (वदित्ता नमंमित्ता एवं वयासी) वहन भने नभा२ शन तेगा 241 प्रभाग ४९ दाया-(पुचि पि य णं मए समणस्स भगवओ महावीरस्म अंतिए सव्वे पाणाइवाए पच्चक्खाए मुसावाए अदिन्नादाणे मेहुणे परिग्गहे कोहे माणे माया लोहे पेज्जे दोसे कलहे अब्भक्खाणे पेसुन्ने परपरिवाए अरइरइमायामोसे मिच्छादसणमल्ले पचक्खाये) में पडेसां ભગવાન મહાવીરની પાસે સર્વપ્રાણાતિપાત પ્રત્યાખ્યાન કર્યું છે. મૃષાવાદ, અદત્તાદાન, भैथुन, परियड, अब भान, भाया, हाल, प्रेम, द्वेष, ४, अभ्याध्यान, पैशून्य, પર પરિવાદ, અરતિરતિ, માયા, મૃષા, મિથ્યાદર્શન અને શિલ્ય આ બધાનું પણ મેં प्रत्याज्यान ध्यु छ. (इयाणिपि णं अह तस्सेव अंतिए सब्ध पाणाइवायं पञ्चक्खामि जाव मिच्छादसणमल्ल पच्चक्खामि, सव्वं असणपाणखाइम माइम चउबिह पि आहारं, पञ्चक्खामि) मत्यारे ५ तेमनी पासे सब प्रातिपातनु यावत्
Page #568
--------------------------------------------------------------------------
________________
ज्ञातधर्मकथासूत्रे
५५०
अर्शन पानखाद्यस्वाद्य चतुर्विधमप्याहर यावज्जीवम्, यदपि चेदं शरीरंमिष्टं कान्तं प्रियं यावत् अत्र यावदेन - मनोज्ञ मन आमं धैर्य वैश्वसिकं संमतम् अनुमतं बहुमतं भाण्डकरण्डकसमानं रत्नकरण्डकभूतं, मा खलु शीतं, माँ ग्वलु उष्णं, मा खलु क्षुधा, मा खलु पिपासा, मा खलु व्यालाः, मा खलु चौराः, मा खलु दंशमशकाः मा खलु वातिक- पैत्तिक- लैष्मिक-साँनिपातिकाः इति संग्राह्यम् विविधा रोगातङ्काः परीषडोपसर्गाः स्पृशन्तु इति कृत्वा एतदपि च खलु चग्मैरुच्ास निश्वासैः च्युत्सृजामीति कृत्वा स मेघः संलेखना - जोपणाजुष्टः भक्तपानप्रत्याख्यातः पादपोपगतः कालं अनवकांक्षमाणो विहरति । ततः खलु ते स्थविरा: भगवन्तो मेघस्यानगारस्य वैयावृत्यं ख्यान करता हूँ। समस्त प्रशन, पान खाद्य और स्वाद्य इन चार प्रकार के आधार का जीवन पर्यन्त प्रत्याख्यान करता हूँ - (जं पि य इमं सरीर इट्ठ केनं पिर्य जाव विविहारोगायंका परीसहोवसग्गा फुसंतु निरहु एयं पियण' चरमेहि सासनिरासेहि वोसिरामि) यह जो मेरा इष्ट कान्त प्रिय आदि विशेषणों बाला रत्नकरण्डकसमान शरीर है कि जिसे टडी गरमी क्षुधा प्यास सर्प दंश मशक ( डास-मच्छर ) तथा वातपिन कफ संनिपान संबन्धी नाना प्रकार के रोग आतंक के तथा परीपह और उपसर्ग स्पर्श न करे, इस प्रकार जो सुरक्षित रखा गया है. उसे भी मै अन्तिमश्वासों तक ममत्व भाव से रहित करता हू । (निरहु मेहे संलेणा धूमणाहूसिए भत्तपाणपडियाक्खिए पायवोत्रगए कामावर) इस प्रकार विचार कर उनमेघकुमार मुनिराजने मनाओं को यथाविधि प्रेमपूर्वक धारण कर लिया, चारों प्रकार के आहार
परित्याग कर दिया और मरणाशंमासे रहित होकर पादपोपगमन संयारा મિથ્યાદર્શન શલ્યનું પ્રત્યાખ્યાન કરું છું, સમસ્ત અશન, પાન, ખાદ્ય અને સ્વાઘ था थार प्रार! आहार यावत् छवन अत्याध्यान ३ ४ (जं पिग्रहमं सरीरं उह न पिये जाव विविहारोगायका परीसहोवसग्गा फुसंतु त्तिक हुएयं पियणं परमेति ऊमासनिम्मासेहिनोमिरामि ) छष्ट, अंत प्रिय आहि विशेषवाणु અને રત્નના કડીયા સરખુ. જે આ મારૂં શરીર છે કે જેને ઠંડી, ગર્મી, સદશ મથક (ડાસ મચ્છર) તથા પિત્ત કટ્ સનિપાત સંબન્ધી અનેક પ્રકારના રાગ અતક તથા પરીપતુ અને ઉપસર્ગ સ્પર્શ ન કરે એ રીતે જેને સુરક્ષિત સખેલુ છે. હુ તેને श्रथ सुधी भगतादीन णनावुं ॐ (तिकट मेहे मैलेहणा श्रमणा सुमित मरागपडियास्विक पायचो बग काल व कंवमाणे विहर) આ પ્રમાણે વિચારીને મુનિરાજ મેઘમારે લેખનાઓને વિધિસર ધાન્ત કર્યાં ચારે નના ઘરના પણ ત્યાગ કર્યો અને મધુની આશાથી રહિત થઇને પાદપેગમન
Page #569
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका अ.१ ४९ मेघमुनेः सलेखना निरूपणन ५.१ कुर्वन्ति। ततः खलु स मेघः श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य तथारूपाणां स्थविराणां अन्ति के सामायिकादीनि एकादशाङ्गानि अधीत्य बहुपतिपूर्णानि द्वादशवर्षाणि श्रामण्यपर्यायं पालयित्वो मासिक्या संलेग्वनया आत्मानं जोषयित्वा षष्टि भक्तानि अनशनेन छेदयित्वा 'आलोइयपडिकते' आलो. चितप्रनिक्रान्ता आलोचितः गुरुसमीपे कथितो योऽतिचारः सप्रतिक्रान्तःपुनर. करणविषयीकृतो येन स तथा, 'उद्धिय सल्ल' उद्धृतशल्यःमायाशल्यरहितः, 'समाहिधारण कर लिया। (तएणं ते थेरा भगवंतो मेहस्स अणगारस्म अगिलाए वेयावडियं करेंति) इसके बाद वे स्थविर उन भगवान अनगार मेधकुमार का अग्लान भाव से वैयात्त्य करने में लग गये। (तएणं से मेहे अणगारे समणस्त भगवओ महावीरस्स तहाख्वाणं अंतिए सामायमाझ्याई एक्कारसअंगाई अहिन्जित्ता बहुपडि पुन्नाइ दुवालसरिसाई सामन्नपरियागं पाउणित्ता मासियाए संलेहणाए अप्पाणं झोसित्ता सहि भनाई अणसणाए, छेदित्ता आलोइयपडिक्कते उद्वियसल्ले समाहिपत्तेआणुपुत्वे णं कालगए) इसके बाद वे मेघकुमार कि जिन्होंने अनगार श्रमण भगवान् महावीर के तथा रूप स्थाविरों के पास सामायिक आदि ग्यारह अंगों को पह लिया। बहु प्रतिपूर्ण-ठीक-१२ बारहवर्ष तक श्रामण्य पर्याय को पाल कर एक मास की संलेखना से अपने आपको कृश कर साठ भक्तों को अनशन द्वारा छेद कर गुरु के समीप अपने पापों की आलोचना कर तथा उनसे प्रतिक्रान्त होकर मायादि शल्यों से रहित हो कर, संकल्प विकल्पों से वर्जित सथा। -धार ध्या. (तएणं ते थेरा भगवंतो मेहस्से अणगारस्स अगिलाए वेयावडियं करेंति) त्या२४ ते स्थविर, भगवान माना२ मेघमारनी मसान भावथी वैयावृत्य ४२पामा पशवाऽ गया. (नपणं से मेहे अणगारे समणस्स भगवओ महावीरस्स : तहाख्वाणं थेराणं अनिए सामाइयमाझ्याई एक्कारस अंगाई अहि जित्ता बहुपडिपुन्ना दुवालसवरिसाइं सामन्नपरियागं पाउणित्ता मासियाए संलेहणाए अप्पाणं झोसित्ता-सभित्ताई अणसणाए छेदित्ता आलो. ईयपडिक्कते उद्धिग्रसल्ले संमाहिपत्ते आणुपुव्वेणं कालगए) त्या२६ मेघाभार જેમણે અનગારશ્રમણ ભગવાન મહાવીરની તેમજ તથા રૂપ સ્થવિરોની પાસે સામાયિક વગેરે અગિયાર અંગે અભ્યાસ કરી લીધા છે, બહુ પ્રતિપૂર્ણ બાબર બાર વર્ષ સુધી શ્રમણ્ય પર્યાયને પાળીને એક મહિનાની સંખનાથી પિતાની જાતને દુબળી બનાવી ને સાઈઠ ભકતને અનશન દ્વારા કેદીને જેમણે ગુરુની પાસે પિતાના પાપનું સ્પષ્ટીકરણ કરી લીધું છે, તેમજ તેમનાથી જેઓ પ્રતિકાંત થઈ ગયાં છે, ભય વગેરે
Page #570
--------------------------------------------------------------------------
________________
ज्ञाताधर्म कथाङ्गस पत्ते स्माधिमाप्त:-संकल्पविकल्पवर्जितः-मोक्षमागैकमानसः, भानुपृव्या क्रमेण आयुः कर्मदलिकसमाप्तौ काल गत: मृतः। ततः खलु ते स्थविराः भगवन्त मेघमनगारं आनुपूर्व्या कालगतं पश्यन्ति, दृष्टवा परिनियाणव त्तिय' परिनिर्वाणप्रत्यायिकं, परिनिर्वाण =मृतदेहपरिप्ठापनं, तदेव प्रन्यायिक हेतुर्यस्य स तथा, तम् कायोत्सर्ग कुर्वन्ति, कृत्वा मेघस्य आचार भाण्डकम् आचारपरिपालननिमिनकं वस्त्रपात्रादिकं गृह्णन्ति, गृहीत्वा विपुलातपर्वतात् गनैः शनैः प्रत्यवरोहन्ति-अवतरन्ति, प्रत्यवरुह्य यत्रैव गुणशिलकं चैत्यं यत्रैव श्रमणो भगवान् महावीरः तत्रोपागच्छन्ति, उपागत्य श्रमणं भगवन्तं महावीरं वंदने नमस्यति, चंदित्वा नमस्यित्वा एवमवदन एवं खलु देवाणु होते हुए अर्थात् मोक्षमार्ग में अपने मनको एकाग्र करते हुए-क्रमक्रम के आयु दलिको की समाप्ति होने पर मृत्यु को प्राप्त हुए। (तएण ते थेरा भगवतो मह अपगार अणुपुत्वेण कालगयं पासेति पोसित्ता परिनिव्वा. णपत्तियं काउस्मगं करेंति) इसके अनन्तर मेघ कुमारको अनुपूयेणे काल. गत जब उन भगवान स्थविरोंने देवा तब उन्होंने मृतदेह के परिष्ठापना हेतु
योत्सना किया। (करित्ता मेहग्स आयारभंडगं गियहति गिण्हित्ता विउ लायो पवलाओ मणियं २ पच्चोरुहति पच्चोरुहितो जेणामेव गुणसिलए चेहए जेणामेव समणे भगवं महावीरे तेणामेव उवागच्छति ) कायोत्सर्ग पारने के बाद फिर उन्होंने मेघकुमार के आचार भाण्डकको--वस्त्र पात्रा विकागो-उठाया-उठाकर फिर वे उस विपुल पर्वत से धीरे २ नीचे उतरे और उतरकर जहां गुणशिलक चैत्य था और जां श्रमण भगवान महावीर
थे वहां गये। ( उवागच्छिना समणं ३ वंदति नमसंति. बंदित्ता नमंसित्ता શથી હિન થઈ ગયા છે, સંકલ્પ વિકલ્પથી જેઓ રહિત થયેલા છે, તેઓ મેક્ષ મામાં પિતાના મનને એકાગ્ર કરતા ધીમે ધીમે આયુકમના દલિકેની સમાપ્તિ થતાં मेयाने ४२ मृत्यु पान्या (तगणं ते घेरा भगवंतो मेहं अणगारं गणुपु वेष काल गयं पाति पामित्ता परिनिव्वाणवत्तिय काउस्सगं करेंति) ભારબાદ ભગવાન વિએ મેઘકુમાને આનુપણ કાળગત થયેલા જોયા ત્યારે अन ना न भाटे गये माग्यो (करिता मे हम्म आयारभडग निति गिडिता विडलाओ पव्ययाओ मणीयं २ पचोरुहनि पचोहिता जेणा पे; गणगिला चेहए जेणामेव मागणे भगवं महावीरे तेणामेव उवागच्छति) કે એ પછી તેઓએ ઘણુમારના આચાર ભાટક અને વસ્ત્રાપાત્ર વગેરે ઉપાડયાં
છે ને તે ધીમે ધીમે વિપુલ પર્વતની નીચે ઉતર્યા અને ઉતરીને ત્યાં સુશીલક '.... : risमा भयान. मलावीत यां पाया (उयामच्छिता
Page #571
--------------------------------------------------------------------------
________________
५५३
मनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका अ १८४९ मेधमुने संलेखनानिरूपणन् प्रियाणामन्तेवासी मेघो नाम अनगारः प्रकृतिभद्रका स्वभावत एव खलु यावद-अत्र यावच्छन्देन-“प्रकृत्युपशान्तः, प्रकृति प्रतनुक्रोधमानमायालोभः, मृदुमार्दवसम्पन्नः, अत्यन्तसरलभावसम्पन्नः, आलीनः सर्वगुणैरालिङ्गितः भद्रका स्वच्छान्तःकरणः' इति विज्ञेयम् । विनीतः स मेघमहामुनिः खलु देवानुपियैः अभ्यनुज्ञातः सन् गौतमादीन श्रमणान् निग्रन्थान् निर्ग्रन्थींश्च क्षामयित्वा अस्माभिः सार्धं विपुलं-विपुलनामकं पर्वतं शनैः शनैः दरोहति दुरूह्य स्वयमेव मेघघनसन्निकाशं पृथिवी शिलापट्टकं प्रतिलेखयति, प्रतिलेख्य एवं वयासी) जाकर उन्होंने श्रमण भगवान महावीर को वन्दना की, नमस्कार किया--वंदना नमस्कार कर फिर इस प्रकार कहा-( एवं खलु देवाणुप्पियाणं अंतेवासी मेहे णाम अणगारो) देवानुप्रिय आपके अंतेवाली मेघकुमार नाम के अनगार जो (पगइमद्दए जाब विणीए) प्रकृति से भद्र थे--स्वभावतः सरल थे--प्रकृति से उपशान्त थे, प्रकृति से प्रतनुक्रोध थे, मान माया एवं लोभ भी जिनका स्वभाव सेही बहुत अधिक मंद था, अर्थात उत्तम क्षमा, मार्दव आर्जव, शौच के जो भण्डार थे आलीन समस्त गुणों से ओलिंगित थे भद्रक-स्वच्छ अन्तः करण से युक्त थे। (से णं देवाणुप्पिएहि अन्मणुन्नाए समाणे गोयमाइए समणे निग्गथे निग्गथीओय खामेत्ता अम्हेहिं सद्धिं विउलं पव्वयं सणियं २ दुरूहइ) आप देवानुपिय से आज्ञा प्राप्तकर गौतम आदि निर्ग्रन्थ साधुओं से और निग्रंथी साध्वियों से अपने अपने अपराध की क्षमा याचना करके हमलोगों के साथ विपुल नामके पर्वत पर धीरे २ चढे (दुरुहित्ता सयमेव मेहघणसन्निग्गासं समणं ३ वंदंति नमंसति, वंदित्ता नमंसित्ता, एवं वयासी ) त्यां पडयान તેમણે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને વંદન અને નમસ્કાર કર્યા. વંદન અને નમસ્કાર
शन तभणे ह्यु-( एवं खलु देवाणुप्पियाणं अंतेवासी मेहे णामं अणगारे) હે દેવાનુપ્રિયા તમારા અંતેવાસી મેઘકુમાર અનગાર કે જેઓ સ્વભાવથી સરળ હતા, પ્રકૃતિથી પ્રતનુધવાળા હતા, માન, માયા, અને લેભ પણ જેમના સ્વભાવથી ખૂબ જ મંદ હતા એટલે કે ઉત્તમ ક્ષમા, માર્દવ આર્જવ શૌચના જે ભંડાર હતા, આલીન–સમસ્ત ગુણથી જે આલિંગિત હતા, ભદ્રક–નિર્મળ અન્ત કરણવાળા डता. ( से णं देवाणुप्पियाएहिं अभणुन्नाए समाणे गोयमाइए समणे निग्गंथे निग्गंथीओय खामेत्ता अम्हहिं सद्धिं विउलं पव्वयं सणियं २ दुरूहइ ) દેવાનુપ્રિય! તમારી આજ્ઞા મેળવીને ગૌતમ વગેરે નિથ સાધુઓથી અને નિર્ચથી સાધ્વીઓથી પિતાના અપરાધોની ક્ષમા માગીને અમારી સાથે વિપુલ નામક પર્વત ७५२ धीमे धीमे यदया. (दुरूहित्ता सयमेव मेहघणसन्निगासं पुढविसिला.
Page #572
--------------------------------------------------------------------------
________________
५५४
ज्ञाताधर्म कथागसूत्रे भक्तपान प्रत्याख्यातः आनुपूा कालं गतः, एतत्खलु हे देवानुप्रिया । मेघस्यानगारस्य श्राचारभाण्डकं-धर्मोपकरणरूप वस्त्रपात्रादिकं वर्तते ।।मू.४९॥
म्लम्-भंते त्ति भगवं गोयमे समणं भगवं महावीरं वंदइ, नमंसह, वंदित्ता नमंसित्ता एवं वयासी-एवं खलु देवाणुप्पियाणं अंतेवासी मेहे णामं अणगारे। से गंभंते ! मेहे अणगारे कालमासे कालं किच्चा कहिंगए कहिं उववन्ने ? गोयमाइं समणे भगवं महावीरे भगवं गोयम एवं वयासी-एवं खलु गोयमा ! मम अंतेवासी मेहे णामं अणगारे पगइ भदए जाव विणीए मेणं तहारूवाणं थेराणं अंतिए सामाइयमाइयाई एकारसअंगाई अहिज्जइ, अहिजित्ता वारसभिक्खुपडिमाओ गुणरयणसंवच्छरं तवोकम्मं कारणं फासित्ता जाव किहित्ता मए अभणुन्नाए समाणे गोयमाई थेरे खामेइ खामित्ता तहारूवेहि थेरेहि सद्धिं जाव विउलं पव्वयं दूरूहइ पुढविसिलापट्टयं पडिलेहेइ ) और चढ़कर--स्वयमेव उन्होंने घनीभूत मेघ के ममान श्याम पृथिवी शिलापट्टक की प्रतिलेखना की । (पडिलेहित्ता) मतिले ग्वनी करके फिर उन्होंने (भत्तपाणपडियाइक्खिए) चतुर्विध आटार का परित्याग कर दिया। (अणुपुत्वेण कालगए) घाद में वे वहां से कम २ मे आयु फर्म के दलिकों की पूर्ण निर्जरा हो जाने से काल माप्त हो गये है (एसणं देवाणुपिया! मेहस्स आयारभंड) हे देवानुमिय ! यह आचार भडक उन्ही मेघकुमार का है। सूत्र "४९" पट्य पडिलेटेड) अने यहीन पातानी car तभी घनीभूत थयेसा मेघना
या या पृथ्वी शिपनी प्रतिमना श. (पडिटेहिता) अतिमना मीन तेग (मनपाणपडियाक्खिए) या२ ततना Pारने त्या ध्या. (अणुपुत्रवेण कालाप) त्या२ ५४ी तेगा या धीमे धीमे मायुमन सिंधी
पनि पाना ( मृत्यु) १२ च्या छ (पस णं देवापणिया: मेहम्न आयामभंग) र वानुप्रिय ! मा आ२ मा त भे
I . ॥ सूत्र '४" !
Page #573
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका असू. ५० मेघमुनिगतिनिरूपणम्
५५५ दुरूहित्ता दब्भसंथारंग संथरइ, संथरित्ता दब्भसंथारोवगए सयसंव पंचमहत्वए उच्चारेइ, बारससामण्णपरियागं पाउणित्ता मासियाए संलेहणाए अप्पाणं झूसित्ता सट्टि भत्ताई अणसणाए छेदेता आलो. इय पडिकते उद्धिय-सल्ले समाहिपत्ते कालमासे कालं किच्चा उड्डः चंदिमसूरगहगणणक्खत्ततारारूवाणं बहूई जोयणसयाई बहूइं जोयणसहस्साई बहुइं जोयणसयसहस्साई बहूई जोयणकोडीओ बहूई जोयणकोडाकोडीओ उडुं दूरं उप्पइत्ता सोहंमीसाणसणंकु. मारमाहिदबंभलोयलंतगमहासुक्कसहस्साराणयपाणयारणच्चुए,तिण्णिय अटारसुत्तरे गेवेजविमाणवाससए . वीइवइत्ता विजए महाविमाणे देवत्ताए उववण्णे । तत्थणं अत्थेगइयाणं देवाणं तेत्तीसं सागरोवमाइं ठिई पण्णत्तो, तत्थणं मेहस्स वि देवस्स तेत्तीसं साग रोवमाइं ठिई पण्णत्ता । एसणं भंते ! मेहे देवे ताओ देवलोयाओ आउ क्खएणं भवक्खएणं ठिइक्खएणं अणंतरं चयं चइत्ता कहि गच्छिहिइ.? कहिं उववजिहिइ ? गोयमा! महाविदेहे वासे सिज्झिहिइ,, बुझिहिइ,मुञ्चिहिइ, परिनिव्वाहिइ, सव्वदुक्खाणमंतं करेहिए। एवं खलु जंबू! समणेणं भगवया महावीरेणं आइगरेणं तित्थगरेणं जाव संपत्तेणं, अप्पोपालंभनिमित्तं पढमस्स नायज्झयणस्स अयस? पन्नत्तेत्तिबेमिः ॥सू० ५०॥
पढमं अज्अयणं समत टीका--'भंतेनि' इत्यादि । 'भदन्तइति भगवान्गौतमः श्रमण' भगवन्तं महावीरं बंदते, नमस्यति, वंदित्वा नमस्थित्वा एवमवदत्-एवं ग्वलु देवा
Page #574
--------------------------------------------------------------------------
________________
५५६
-
ज्ञाताधर्मकथाम नुप्रियाणामन्तवासी मेघनामा अनगारः स खलु हे भदन्त ! मेघोऽनगारः कालमासे कालं कृत्वा कुत्रगतः ? कुत्र उत्पन्नः ?, 'गोयमाई' हे गौतम ! इति संबोध्य गौतमादीन् श्रमणान् निर्ग्रन्थान् उद्दिश्य श्रमणो भगवान महावीरः भगवन्तं गौतम एवमवदत्-एवं खलु गौतम ! ममाऽन्तेवासी मेघनामा अनगारः प्रकृतिभद्रको यावद विनीतः, स खलु तथारूपाणां स्थविराणामन्तिके सामायिकादीनि एकादगागानि अधीते अधीत्य द्वादशभिक्षुमतिमाः
भंते त्ति भगवं गोयमे इत्यादि टीकार्थ- (भते) हे भदंत ! इस प्रकार कहकर (भगवं गोयमे) भगवान गौतमने (समणं भगवं महावीरं वदइ, नमसइ, वंदित्ता नमंसित्ता एवं वयासी) श्रमण भगवान महावीर को वंदना की नमस्कार किया। वंदना नमस्कार करके फिर उन्होंने इस प्रकार कहा--( एवं खलु देवाणुप्पियाणं अंते वासी मेहे णाम अणगारे, सेणं भंते ! मेहे अणमारे कालमासे कालंकिच्चा कहिं गए कहिं उपचन्ने ? ) देवानुप्रिय आपके अंतेवासी मेघ नामके अनगार थे वे मेघ अनगार कालमासमें काल करके कहां गये हैं कहां उत्पन्न हुए हैं (गोयमाइ समणे भगवं महावीरे भगवं गोयम एवं क्यासी) हे गौतम! इस प्रकार से संबोधित करते हुए श्रमण भगवान महावीरने उन गौतम से ऐसा कहा-(एव खलु गोयमा! मम अंतेवासी मेहेणामं अणगारे पगइभदए जाव विणीए से णं तहाख्वाणं थेराणं अतिए सामाइयमाडयाइ एक्कारसगाई अहिजइ) सुनो मै कहता हूँ--मेरे
(भतेत्ति भगवं गोयमे इत्यादि ।
टीकार्थ-(भंते) महत ! मेवी शत समाधान (भगवं गोयमे) लगवान गौतमे (समणं भगव महादीरं चंदइ नमसइ, वंदित्ता, नमंसित्ता एवं वयासी) કામ ભગવાન મહાવીરને વંદન અને નમસ્કાર કર્યા. વંદન અને નમસ્કાર કરીને तेत मा प्रभारे ४-(एवं खलु देवाणुप्पियाण यंतेवासी मेहे णामं अणगारे मेणं मत ! मेहे अणगारे कालमासे काल फिच्चा कहिं गए कटिं उनान्ने ?) हेपानुप्रिय । भे नामना मनगर तमा। मतवासी ता. ते मनગાર મેઘકુમાર કાળ માસમાં કાળવશ થઈને કયાં ગયા છે? કયાં ઉત્પન્ન થયા છે? (गोयमाइ गमण भगवं महावीरे भगवं गोयम एवं वयासी) र गौतमा । क्षेनी ते साधीन प्रभाव पान मडावी३ गौतमने ४४~-(एवं ग्वल गोयमा मम अंतेवामी मेहे पाम अणगारे पगइभाए जाय पिणीए सेण तहा. म्याण थेग अंविए मामाइयमाङयाई एक्कारमभंगाइ अहिज्जा)
Page #575
--------------------------------------------------------------------------
________________
७५७
-
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका अ.१सू. ५० मेघमुनिगतिनिरूपणम् गुणरत्नसवत्सरं तपः कर्म कायेन स्पृष्ट्वा यावत्कीतीयत्वा मया अभ्यनुज्ञातः सन् गौतमादीन् स्थविरान् क्षामर्यात क्षामयित्वा तथारूपैर्यावद् विपुल पर्वतं दुरोहति दुरूह्य दर्भसंस्तारकं सस्तरति संस्तीय संस्तारोपगतः स्वयमेव पञ्चमहाव्रतानि उच्चारयति, द्वादशवर्षाणि श्रामण्यपर्याय पालयित्वा मासिक्या अंतेवासी जो मेघकुमार नाम के अनगार थे कि जो प्रकृति से सरल यावत् विनीत थे तथा जिन्होंने तथा रूप स्थविरों के पास सामायिक आदि ग्यारह अंगो का अध्ययन किया था।--( अहिजित्ता वारसभिक्खुपडिमाओ गुणरयणसंवच्छरं तवोकम्मं काएणं फासित्ता जाव किट्टित्ता मए अब्भणुन्नाए समाणे गोयमाई थेरे खामेइ) और अध्ययन कर जिन्होंने उन्हें अच्छी तरह अधिगत कर १२-भिक्षु प्रतिमाओं को तथा गुणरत्न रूप संवत्सर वाले तप कर्म को शरीर से स्पर्श कर शोधित कर उनमें पारंगत आदि होकर अच्छी तरह आराधित किया था। वाद में जिन्होंने मुझ से आज्ञा प्राप्त कर गौतमादिक निग्रंथ साधुओं आदिसे अपने अपराधों की क्षमा याचना की थी (खामित्ता तहाख्वेहि थेरेहिं सद्धि जाव विउलं पव्ययं दुरूहई, दुरूहित्ता दब्भसंथारगं संथरइ संथरित्ता दब्भसंथारोवगए सयमेव पंचमहन्वए उच्चारेइ) खमत खामणा करके तथारूप कृतादि स्थविरों के साथ विपुल नाम के पर्वत पर चढे चढकर वहां जिन्होंने दर्भ संथारा बिछाया। उसे विछाकर फिर जो उसपर સાંભળે હું કહું છું—ચનગાર મેઘકુમાર નામના મારા અંતેવાસી કે જેઓ પ્રકૃતિ સરળ ચાવત્ વિનમ્ર હતા, અને જેમણે તથારૂપ સ્થવિરેની પાસે સામાયિક વગેરે भगियार मगाने! मल्यास ध्य[-- (अडिजित्ता बारसभिक्खुपडिमाओ गुणस्यणसवच्छरं तवोकम्म कारण फासित्ता जाव किट्टित्ता मए अभ गुन्नाए समाणे गोयमाई थेरेखामेइ ) भने मल्यास ४शन तेभ तेभने सारी પેઠે મેળવી બાર ભિક્ષુ પ્રતિમાઓને તેમજ ગુણરત્ન રૂપ સંવત્સરવાળા તપકમને શરીરથી સ્પર્શીને શેધિત કરીને તેમાં પારંગત વગેરે થઈ તે સારી રીતે આરાધિત કર્યું હતું, ત્યાર બાદ જેમણે મારી આજ્ઞા મેળવીને ગૌતમ વગેરે નિગ્રંથ સાધુઓ वगैरेथी पाताना अपराधोनी क्षमा मा हती. (वामित्ता तहारूवेहि थेरेटिं सद्धिं जाव विउल पव्वयं दुरूहई, दुरुहिता दभसंथारगं संथरइ सथ. रित्ता दम्भमंथारोवगए सयमेव पंचमहबए उच्चारेइ ) ममत भाभा प्रशन તથા રૂપ કૃતાદિ સ્થવિરેની સાથે વિપુલ નામના પર્વત ઉપર ચઢ્યા, ચઢીને તેમણે દર્ભ સંથારક પાથર્યું. પાથરીને તેના ઉપર પૂર્વ દિશા તરફ મોં કરીને પદ્માસનમાં
Page #576
--------------------------------------------------------------------------
________________
ज्ञाताधर्मकथाजस्त्रे संलग्वनया आत्मानं जोपयित्वा पष्टिं भक्तानि अनशनेन छेदयित्वा पालोचितप्रतिक्रान्तः उतगल्यः समाधिमाप्तः कालमासे कालं कृत्वा उर्ध्वं चन्द्रमः सूर्यग्रहगणनक्षत्रतारारूपाणां वहनि योजनानि, बहूनि योजनशतानि, बहूनि योजनमहमाणि, बहूनि योजनशतसहस्राणि, यवीर्योजनकोटीः, बवीर्योजनकोटिकोटीः, उर्च दरम् उत्पत्य, सौधर्मशानसनत्कुमारमाहेन्द्रब्रह्मलोक लान्तकमहाशुक्रमहमाराननप्राणताऽऽरणाच्युतान त्रीणि च अष्टादशोत्तराणि पूर्व दिशा की तरफ मुग्व करके पद्मासन से विराजमान हो गये। वहां पर महावनों का निन्होंने स्वयं उच्चारण वि.या (बारसवामाइ सामण्ण परियागं पाउणिना मासियाए संलेहणाए अप्पाणं झूसित्ता सहि भत्ताई अणमणाए छेदेना आलोइयपडिक्कत उद्धियसल्ले समाहिपत्ते) तथा १२, वर्ष तक श्रामण्य पर्याय का पालन कर १ मास की संलेग्वना में अपने आपको कृश कर साठ भक्तो का अनशन द्वारा छेदकर, आलो. चित प्रतिक्रान्त होकर और जो मादि गल्यों को दूर कर सकल्प विकल्पो से वर्जित हुए अंतमें और (कालमासे कालं किच्चा) जो कलिमास में काल धर्म को प्राप्त हो गये हैं। इस तरह मृत्यु के नश होकर वे (उड़ चंदिममरगहगणणवत्ततारास्वाणं वहई जोयणमयाद बह जायणसयसहस्साइ बहई जोयणकोडीओ बहुजोयणकोडाकाटीओ उ दर उप्पडता मोहम्मीसाणमणकुमारमाहिंदवंभलोयलंतगमहामृक्क महम्पारणयपाणयारणच्चुए तिष्णिय अहारसुत्तरे गेवेज विमान 4 गया त्या परतानु तमा नत या२५ यु (वारसवासार्ड नाम परियागं पाणित्ता मामियाए मलेदणाए अप्पाण अमित्ता सहि मनह 'यणनणा देना आलोहयपडिवक्रते उद्वियमल्ले समाहिएत्ते) બાર વર્ષના સમય પર્યાયનું પાલન કર્યા બાદ એક મહિનાની લેનાથી પિતાને બળા બનાવીને અઠ ભકતાને અનશન વડે દિને, આચિત પ્રતિકાન્ત થઈને
२. माया गरे त्याने २४शन स४६५-विक्ष्यादित यधने मते (कालमाने कान, किमा) मासमा यमन याभ्या छ प्रभारी मृत्युवा
। मुनि २ ( उ दिमसरगहगणणयग्यत्तताराम्याणं वहीं जोषणमगार पर जोयणसयमहम्मार्ट पहई जायणकोडीआ वह जासमोडाकोटीभाई दा उप्पटना नोटम्मीसाणसण कुमार माहिंदभलोपलंगमहामुकमरम्मागणयपाणयारान्चुए निग्गिय
Page #577
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणी टीका अ.१सूत्र. ५० मेघमुनिगतिनिरूपणम् अवेयकविमानावासशतानि, प्रथमवेयकस्यैकादशाधिकैकशतं विमानानि सन्ति, द्वितीयस्य सप्ताधिकशतं तृतीयस्य शतं विमानानि, तानि व्यतिक्रम्य विजये महाविमाने देवत्वेनोत्पन्नः । तत्र खलु अस्त्ये केषां देवानां त्रयस्त्रिंशत् सागरोपमास्थितिः प्रज्ञप्ता, तत्र खलु मेघस्यापि देवस्य त्रयस्त्रिंशत् सागरोपमा स्थिनिः प्रज्ञप्ता । एष खलु हे भदन्त ! मेघो देवः तस्मादेवलोकात् 'आउक्ख एणं' विमोणवाससए वीइवइत्ता विजये महाविमाणे देवत्ताए उववण्णे ) यहां से उर्ध्व लोक में विजय नाम के महा विमान में देव की पर्याय से उत्पन्न हुए हैं। यह विमान ज्योतिषचक्र चन्द्र, सूर्य ग्रह नक्षत्र तारा गणों से बहुत योजन ऊपर है। अनेक शत योजन ऊपर है बहत हजार योजन ऊपर है। बहत लाखों योजन ऊपर है। बहुत करोड योजन ऊपर है । बहुत कोटि कोटि योजन ऊपर है। तथा सौधर्म ईशान, सनत्कुमार माहेन्द्र, ब्रह्मलोक, लान्तक, महाशुक्र, सहस्रार, आनत, प्राणत, आरण, अच्युत इन देवलोकों के भी ऊपर है। तथा ३१८, ग्रंवेयक विमानों के ऊपर है। इनमें १५१, विमान प्रथम ग्रैवेयक के हैं। १०७, विमान द्वितीय ग्रेवेयक के हैं। १००, विमान तीसरे ग्रैवेयक के हैं। सो इन सब को उल्लंघन करके ऊपर में वह विजय नामका विमान स्थित है। (तत्थण अत्थेगइयाणं देवाणं तेत्तीसं सागरोवमाइं ठिई पण्णता) वहां पर कितनेक देवों की ३३ तेतीस सागर की स्थिति कही गई है। ( तत्थणं मेहस्स वि देवस्स तेतीसं सागरोवमाइं ठिई पण्णत्ता) मेघकुमार देव की भी वहां ३३ सागरोपम की स्थिति कही गई है। ( एस णं भंते मेहे अट्ठारसुत्तरे गेवेज्जविमाण वाससए वीइवइत्ता विजये महाविमाणे देवत्ताए उबवण्णे) मडी थी Gawi वियनामना महाविभानमा हेवना पर्यायथा જન્મ પામ્યા છે. આ વિમાન જ્યોતિષચક ચન્દ્ર, સૂર્ય, ગ્રહ, નક્ષત્ર તારાઓથી ઘણા यो यु छ. सौधम, ध्यान, सनभार माउन्द्र, प्रसार, भडाणु, ससार, આનત, પ્રાણત, આરણ, અશ્રુત આ બધા દેવલોકથી પણ ઉપર આ વિમાન છે. તેમજ ત્રણ અઢાર વેયક વિમાનેથી ઉપર છે. આ ગ્રેવેયક વિમાનમાં એક અગિયાર વિમાન પ્રથમ ગ્રેવેયક છે. એકસો સાત વિમાન દ્વિતીય સૈવેયક છે. સો વિમાન ત્રીજા રૈવેયક છે. આ બધાને ઓળંગીને સૌથી ઉપર આ વિજ્યનામનું વિમાન રહેલું છે. (तत्थ णं अत्थेगइयाणं देवाणं तेत्तीसं सागरोवमाईठिई पण्णता) त्या ४८ets हेवानी तेत्रीस सा२ २सी स्थिति मतावाम मावी छ. (तत्थणं मेहस्स वि देवस्स तेत्तीस सागरोक्माईठिई पण्णत्ता) भेभा२ हेवनी पर त्या त्रास
Page #578
--------------------------------------------------------------------------
________________
ज्ञाताधर्म कथासूत्रे आयुष्कमं पुद्गल निर्जरणेन, 'भववखणं' भवक्षयेण = देव भवसम्बन्धिकर्मणा गत्यादीनां निर्जरणेन ठिक्खएण' स्थितिक्षयेण= देवभवसम्बन्धि शरीरावस्थानश्रयेण, अनन्तरं चयं = देवभवसम्वन्धिशरीरं त्यक्त्वा कुन्न गमिष्यति ? कुत्रोत्पत्स्यते ? हे गौतम ! महाविदेहे वर्षे = महाविदेहक्षेत्रे सिज्झिहिइ' सेत्स्यति सकलकार्यकारितया सिद्धो भविष्यति, बुज्झिहि' भोत्स्यते = विमल केवलालोकेन सकललोकालोकं ज्ञास्यति, 'मुचिeिs' मोक्ष्यति=सर्वकर्मभ्यो मुक्तो भविष्यति, 'परिनिव्वाहिद' परिनिर्वास्यति=समस्त कर्म कृतविकाररहितत्वेन स्वस्थो भवियति, 'सवदुःखाणमंतं करेहिइ' सर्वदुः खानामन्तं करिष्यति = समस्त क्लेशानां नाशं विधास्यति, अव्यावाधमुखभोगी भविष्यतीत्यर्थः । अध्यऐवेता देवलोयाओ आउक्खणं भवक्खएणं टिईक्खएणं आणतर चयं चत्ता कहिं गच्छहिइ कहिं उववज्जिहिह ? ) इस प्रकार प्रभु के मुखारविन्द्र से मेघकुमार की उत्पत्ति का स्थान सुन कर गौतमने पुनः उनसे पूछा कि हे भदंत ! अव ये मेघकुमार देव उस देवलोक से "आयु के क्षय से, भव के क्षय' से, स्थिति के क्षय से देवभव संबन्धी शरीर का त्याग कर कहां जावेगे । कहां उत्पन्न होंगे ! ( गोयमा ! महाविदेहे वामे सिज्झिहिङ, बुज्झिहिड, मुच्चिहिह, परिनिवाहिर सम्वदुवखाण मन करे) इस प्रकार गौतम द्वारा पुनः पूछने पर प्रभुने उनसे कहाये मेत्रकुमार देव महाविदेह में उत्पन्न हो कर वहीं से सिद्ध होगे विमल केवल ज्ञानरूप आलोक से समस्तलोक और आलोक का ज्ञाता होंगे। समस्त ज्ञानावरणादिक अष्ट कर्मों से रहित होंगे, कर्मकृत समस्त विकारों से भेटसी स्थिति देवामां भावी . (एसणं मते महे देवे ताओ देवलो - यार्थी श्रावणं भववरणं ठिक्कक्खपणं अनंतरं चयं चहत्ता कहिगच्छिहि कहि उन्चवजिटिङ) ?) मा प्रभा भेषकुमारनी उत्पत्ति विषेना स्थाનની વાત સાભળીને ગૌતમે ફરી પ્રશ્ન કર્યા–કે હું–ભદ ત ! મેઘકુમાર દેવ તે દેવલાકથી આયુષ્ય ટ્રાયથી, ભવાયથી, સ્થિતિશ્રયથી ધ્રુવભવના શરીરનો ત્યાગ કરીને કયા જશે? કયા उत्पन्न थे ? (गोगमा ! महाविदेहे वासे सिज्निहि बुझिरिड, मृचिद्दिह. परिनिव्याtिs, सवदुववाणम ते करेहिङ) मा प्रभा गौतमना प्रश्नने સાંભળીને પ્રભુએ તેમને કહ્યું કે-ટુ ગોતમ 1 આ મેઘકુમાર દેવ મહાવિદેહમાં ઉત્પન્ન ને ત્યાથી સિદ્ધ થશે વિમળ અને વળજ્ઞાનરૂપ આલાકથી સમસ્તલાક અને આ હેકના ગુનારા થશે. તે સમા જ્ઞાનાવરજી વગેરે આઠ કર્મો રતિ થશે અને ને સસ્થતા પામશે. તેએ બધા દુ.ખાના નાશ કÀ
ગાગર
વિકારો ટિત
१९६०
Page #579
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारपीटीका अ. १ स. ५ मेघमुनिर्गात निरूपणम्
1
५६१
यनार्थमुपसहरन श्रीसुधमोस्वामी जम्बूस्वामिनमाह - एव खलु दे जम्बू:! श्रमणेन भगवता महावीरेण आदिकरेण तीर्थकरेण यावत्संप्राप्तेन श्रात्मोपालम्भनिमित्त-आप्तेन हितेन गुरुणेत्यर्थः, विनेयस्याविहितविधायिनः उपालम्भ:आत्मोपालम्भः तन्निमित्तं = तदर्थः प्रथमस्य ज्ञाताध्ययनस्य अर्थः = पूर्वोक्त:= मेघकुमारचरितरूपोऽर्थः प्रज्ञप्तः कथितः। अविधिप्रवृत्तस्य शिष्यस्य गुरुणा मोक्षमार्गे स्थापनाय हितसारगर्भितवचनेन प्रतिबोधनम् उपालम्भः स दातव्यः, यथा भगवता दत्तो मेघकुमाराय इत्येवमर्थ प्रथममध्ययनमिति भावः ॥ रहित होकर स्वस्थ होंगे, समस्त दुःखों का नाश करेंगे अव्यावाध सुख के भोक्तावनेगे अब सूत्रकार श्री सुधर्मास्वामी इस अध्ययन के अर्थ का उपसंहार करते हुए श्री स्वामी से कहते हैं । ( एवंखलु जंबू । समणे णं भगवा महोवीरेणं आइगरेणं त्तित्थगरे णं जाव संपत्तेणं अप्पोपालंभनिमित्तं पढ़मस्स नायज्झ
समपन्नत्ते तवेमि) कि हे जंबू । आदिकर तीर्थंकर श्री श्रमण भगवान् महावीरने कि जो सिद्धिस्थान को प्राप्त हो चुके हैं अविहित विधायो शिष्य को आप्तोपालभनिमित्त यह मेघकुमार के चरित्ररूप प्रथम ज्ञाताध्ययन का अर्थ प्रप्त (प्ररूपित किया है । अविधि में प्रवृत्त हुए शिष्य को गुरु देव मोक्षमार्ग में स्थापन करने के लिये जो हित सारगर्भित वचनों द्वारा समझाया है। इसी का नाम श्राप्तोपालंभ है । आप्तजन के द्वारा दिया गया उपालंभ यही आप्तोपालभ का अर्थ है । मेघकुमार के साथ यही कार्य प्रभुने किया है। यही विषय इस अध्ययन द्वारा समझाया गया है। अतः इस अध्ययन का नाम भी आप्तदत्त परोपलंभ है । स्वोपालंभ परोपालंभ અને અવ્યાખાધ સુખને ભાગવનારા થશે. અહીં હવે સૂત્રકાર શ્રી સુધર્મા સ્વામી આ अध्ययनना अर्थना उपसंहार रता स्वाभीने हे छ ( एवं खलु जंबू ! सम
णं भगवया महावीरेणं आगरेणं तित्थगरेणं जाव संपत्तेणं अप्पोपालंभनिमितं पढमम्स नायज्झयणस्स अयमट्ठे पन्नको तिवेमि) हेणू, आहिर तीर्थકર શ્રી શ્રમણુ ભગવાન મહાવીરે જેમણે સિદ્ધિસ્થાનને મેળવ્યું. છે એવા તેમણે અવિહિત વિધાયી શિષ્યને આસોપાલભના માટે આ મેઘકુમારના ચારિત્રરૂપ પ્રથમ જ્ઞાતાધ્યયનના અથ પ્રરૂપિત કર્યાં છે. અવધિમાં પ્રવૃત્ત થયેલ શિષ્યને ગુરુદેવ મેાક્ષમા માં વાળવા માટે જે હિતસાર યુકત વચના દ્વારા સમજાવે છે તે આસોપાલ ભ કહેવાય છે આપ્તજન વડે આપવામાં આવેલા ઉપાલભ એ જ આસોપાલ ભને અર્થ છે. મેઘકુમારની સાથે પણુ ભગવાને આ પ્રમાણે જ વ્યવહાર કર્યો છે. આ અધ્યયન દ્વારા એ જ વિષય સમજાવવામાં આવ્યા છે. એથી આ અધ્યયનનું નામ આપ્તદત્ત પરાપાલભ’
Page #580
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६२
स्वोपालम्भो यथालब्ध्वा जनुर्मानुपमन्त्र दुर्लभं, रेजी ! कल्पमत्प्रमोदम् ।
जैनेन्द्रधमं न करोपि मादरं,
स्वग्यात्मनः शत्रु रहो ! परोऽस्तिकः १ ॥ १ ॥ परोपालम्भा यथा-
विशुद्धवंशे च तत्रास्ति जन्म, जिनेन्द्रधर्मे खलु दीक्षितोऽमि ।
सदोत्तमज्ञानगुणाढ्य ! वत्स ।
कथं त्वमेवं सहसा मवृत्तः ?
धर्मकथा
॥ २ ॥
तथा भोपाल के भेद से उपालभं३ प्रकार का कहा गया है- स्वोपालंभ में जीव अपने आपको उपालंभ देता है- जैसे-जब किसी अविहित कार्य में मवृत्ति करता हुआ जैनेन्द्र धर्म में प्रवृत्ति नही करता है तब अपने अन्तरात्मा से जो ऐसी आवाज आती है। फि हे जीव इस परिभ्ररण रूप संमार में किमी चढे भारी पुण्य के उदय से तुझे यह मनुष्य भव प्राप्त हुआ है सो इसमें यदि कोई प्रमोददायक वस्तु तुझे मिली है तो यह एक जिनेन्द्र देव द्वारा प्रतिपादित धर्म ही है। तूं जिस तरह अन्य संसारिक कार्यो को बढे आदर के साथ करता है उसी तरह इसे क्यों नहीं करता। याद रख यदि इसके करने से तूं वंचित हो रहा है तो तू स्वय निज का छात्रु है दुमरा नहीं है | | १||
1
છે.વેપાલંભ, પરાપાલંભ, તેમજ તદ્રુભયે પાલંભના ભેદથી ઉંપાલંભના ત્રણ પ્રકાર કહેવામાં આવ્યા છે. સ્વાપાલ ભમા માણસ પેાતાની ન્તતને ઉપાલંભ આપે છે. જેમકે જીવ ત્યારે કાઇ અવિદ્યુિત (ન કરવા યાગ્ય) કાÖમા પ્રવૃત્તિ કરતા નેન્દ્ર ધર્માંમાં પ્રવૃત્ત થતા નથી ત્યારે પોતાની મેળેજ અન્તરથી જે અવાજ ઉઠે છે કે હું જી આ પરિબ્રમરૂપ મસામાં કાઇ મહા પુણ્યના ઉદયથી તને મનુષ્યભવ મળ્યા છે આ ભવ જે કઈ એક પ્રમેાદ આપનારી વસ્તુ તને મળી છે તે ફક્ત જિનેન્દ્ર દેવ વર્ષે પ્રતિપાદિત ધર્મ જ ઇંતુ જેમ ખતાં સંસાક્રિક કામો બહુજ ખુશીથી કરે છે તેમ તું આ ધર્માંમાં પ્રવૃત્ત કૈમ યતે। નથી? ખરેખર યાદ રાખજે કે આ ધર્માંમાં તુ પ્રવૃત્તિ કીશ નહિ તા તુ પાતે પાતાની ક્ષતનેા શત્રુ બની ગયા છે તારા ખીન્ને होई शत्रु नधी ॥१॥
Page #581
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटोका अ. १ सू ५० उपालम्भकथनम्
तदुभयोपालम्भी यथा--- अंज्ञानिनोऽमी निजजीवितस्य,
हेतोः किमर्थं बहु जीव कोटीः । संस्थापयन्तीह च दुःखगर्चे
किं जीवनं शाश्वतमस्ति तेषाम् ? ॥ ३ ॥ यंत्र आनंद परोपालम्भाधिकार -
१५६३
अयमत्राभिप्रायः - प्राप्तरत्नत्रयक्षणस्य विचक्षणस्यापि विनेयस्य प्रमादवशतस्खलनायां सत्यां तं सन्मार्गे स्थापनाय भगवता मेघमुनेरिव गुरुणोपालम्भो देय इति ।
पोपालंभ में अविधि में प्रवृत्त हुए जीव को गुर्वादि आप्त जन सम झाते हैं जैसे हे वत्स । तुम्हारा जन्म विशुद्ध वंश में हुआ है, और तुम जिनेन्द्र प्रभु के धर्म में दीक्षित हुए हो। सदा तुम उत्तम ज्ञानादि गुणों से युक्त हो रहे हो तो फिर ऐसी क्या बात है जो तुम सहमा इस प्रकार के विहित कार्य में प्रवृति करने की ओर झुक रहे हो । यह कार्य तुम्हें शोभा नहीं देता है। अतः इससे विरक्त होकर विहित कर्तव्य की ओर ही प्रवृति करो ||२||
तदुभयोपाल में इस प्रकार घोष दिया जाता है-ये अज्ञानी जीव अपने स्वयं के जीवन के लिये अनेक जीवों की कोटियों को दुःखरूपी खड्डे में न मालुम क्यों पटकते रहते हैं । तो क्या वे अपने जीवन को शाश्वत मान रहे हैं ॥ ३ ॥
मेघकुमार को महावीर प्रभुने जो यह उपालंभ दिया है - वह परोपा लभ रूप है । जिस अपने शिष्यने रत्नत्रयरूप मुक्ति का मार्ग प्त कर
પરાપાલંભ અવધિમા પ્રવૃત્ત થતા જીવને ગુરુ વગેરે આપ્તજના સમજાવે છેજેમકે હું બેટા ! તમારો જન્મ વિશુદ્ધ વંશમાં થયા છે અને તમે જિનેન્દ્ર પ્રભુની દીક્ષા પામ્યા છે. હમેશાં તમે શ્રેષ્ઠજ્ઞાન વગેરે ગુણાથી યુકત થઇ રહ્યા છે, તેા પછી એવું શું થઈ ગયું છે એકદમ તમે આ જાતના ન કરવા ચાગ્ય (અવિહિત) કાર્યમાં પ્રવૃત્તિ કરવા તૈયાર થયા છે. આ કામ તમને ચાલતું નથી. એટલે એનાથી વિકત થઈને વિહિત (ઉચિત) કર્તવ્યમાં પ્રવૃત્ત થાએ. ારા
તદુભયાપાલભમાં આ પ્રમાણે ખાધ અપાય છે કે આ અન્નાની જીવે પોતાના જીવન માટે ઘણા જીવેાને દુખરૂપી ખાડામાં કેમ નાખતા રહે છે ? શું એવા માણુસે પેાતાના જીવનને શાશ્વત માનીને ખેડા છે ઘણા
મૈધકુમારને મહાવીર પ્રભુએ જે ઉપાલંભ આપ્યા છે તે પરાપાલભ છે, જે શિષ્યે રત્નત્રય રૂપ મુક્તિમાગ મેળવ્યેા છે, અને હવે પ્રમાદવંશ થતાં તે મુકિતમાર્ગથી ભ્રષ્ટ
Page #582
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६४
ज्ञाताधर्मकथामने त्ति बेमि' इनि-उक्तरूपं तत्वं यथा तीर्थकरस्य भगवतो महावीरस्य मकामान्मया श्रुतं न तु स्वबुद्धया कल्पित, यतः स्वबुद्धया कथने श्रुत. ज्ञानस्य विनयो भवति, किं च छद्मस्थानां दृष्टयोऽप्यपूर्णा भवन्ति, तस्माद् यथा भगवत्प्रतिपादितमेव त्वां ब्रवीमि-उपदिशामीत्यर्थ इहार्थे चेयं संग्रहगाथा--
मुअणाणस्स अविणओ परिहरणिज्जो परिहरणिज्जो मुहाहिलासीहि ।
छउमत्याणं दिट्ठी, पुण्णा णस्थित्ति मुइयं इहणा ।। इति मुत्र, ५०॥ ।। इति श्री विश्वविख्यात जगद्वल्लम-प्रसिद्धवाचक-पञ्चदशभापाकलितललित
कलापालापक-प्रविशुद्धगधपद्यनैकग्रन्थनिर्मापक-बादिमानमर्दक श्री शाह छत्र पति कोल्हापुररानप्रदत्त-'जैनशास्त्राचार्य-पद. भूपित-कोल्हापुरराजगुरु बालब्रह्मचारि जैनाचार्यजैनधर्मदिवाकर-पूज्यश्री घासीलालबति-विरचितायां श्री ज्ञानाधर्मकथागमनम्याऽनगार धर्मामृतषिणी टीकायाम् उत्क्षिसनामकं प्रथममध्ययन
ममाप्तम् ॥१॥ लिया है, और वह अब प्रमादवरावर्ती होकर उससे स्खलित हो रहा हैया हो चुका है तो उसे पुनः सन्मार्ग में स्थापित करने के लिये गुरु महाराज का कर्तव्य है कि वे उसे उपालभ दवे । जिस प्रकार महावीर मभुने मेघकुमार मुनिराज को दिया है (तिमि) इस प्रकार यह उक्त रूप नत्त जिम तरह तीर्थकर भगवान महावीर मभुके पाससे मैंने मना है, उसी तरह यह तुमसे कहा है । अपनी बुद्धिसे कल्पित कर यह नहीं फहा है । क्यों कि धुद्विसे कल्पित कर कहने में श्रुन जान की आशा तना होती है दमरी बात यह भी है कि उमास्थजीवों की दृष्टिया अपूर्ण होती है । अतः वे वस्तु, का पूर्णरूप प्रतिपादिन नहीं कर सकी
। म लिये म पतिपादित अर्थ ही यह तुम से कहा है । इस अर्थम થઈ રહ્યો છે, અથવા તે તે મુક્તિમાર્ગથી ભ્રષ્ટ થઈ ચૂક્યું છે એવી વ્યકિતને કરી સન્માર્ગમાં વાળવા માટે ગુરુહારાજની ફરજ છે કે તેને ઉપાલ ભ આપે છે
ने प्रभु मुनि- मेघमारने Gaon मा यो छ (निवेमि) मारीत વાત તત્વ છે જેવી રીતે નાઈ કર બગવાન મહાવીરની પાસેથી સાંભળ્યું છે તેવી જ રીતે જે તમને કફ છે મેં પોતાની બુદ્ધિથી કલ્પના કરીને કહ્યું નથી. કેમકે rદ્રી દિપકનિ કહેવાશી છૂળજ્ઞાનની આશાતના હોય છે. બીજી વાત એ છે કે દર ની દષ્ટિએ અન્ન હોય છે. એટલા માટે પ્રભુ પ્રતિપાદિત અર્થ જ
-
Page #583
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारघतवर्षिणीटीका अ १. ५० उपालम्भ कथनम्
जो यह संग्रह गाथा उद्धृत की गई हैं उसका अभिप्राय यह है - जो सुखके अभिलाषी हैं उनका यह प्रधान कर्तव्य है कि वे श्रुतज्ञान का अविनय न हो एसा सदा ध्यान में रखें । अपने मनसे कल्पित कर आगम की कोई बात न कहें क्यों कि छद्मस्थावस्थामे दृष्टि अपूर्ण रहती है यही विषय ( तिमी ) इन पदों से सुचित किया गया है ।
जैनाचार्य जैन धर्म दिवाकर पूज्य श्री घासीलालजी महाराज कृत ज्ञाताधर्मकथागसूत्रकी अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका के उत्क्षिप्त नामक प्रथम अध्ययन संपूर्ण ॥ १ ॥
६६५
મેં તમને કહ્યો છે. આ અવિષે જે આ સંગ્રહગાથા ટાંકવામાં આવી છે તેને અભિપ્રાય આ પ્રમાણે છે કે જે સુખની ઇચ્છા ધરાવે છે તેમની આ મુખ્ય રૂપે ક્રૂરજ હાય છે કે તેથી શ્રુતજ્ઞાનના અવિનય થાય નહિ આ વિષયમાં હુંમેશાં સાવચેત રહે. પેાતાના મનથી કલ્પીને આગમની કોઇ વાત કહે નહિ. म रहे छे, मेन विषय ( तिबेमि) पोथी सूयववामां न्यान्यो छ.
કેમકે છદ્મસ્થાવસ્થામાં દ્રષ્ટિ
જૈનાચાર્ય જૈનધમ દિવાકર પૂજ્ય શ્રી. ઘાસીલાલ મહારાજ કૃત જ્ઞાતા ધર્મકથ ઙ્ગસૂત્રની અનગારધર્મામૃતવર્ષિણી ટીકાનુ ઉત્ક્ષિપ્ત નામક પહેલું અધ્યયન સમાપ્ત. ॥૧॥
Page #584
--------------------------------------------------------------------------
________________
धानाधकथानमत्र
५६
अथ द्वितीयमध्ययनं प्रारभ्यते व्याख्यान प्रथमोध्ययनं, साम्प्रतं द्वितीयमारभ्यते, अम्य पूर्वेण सहाऽ यममिसम्बन्धः-पूर्वस्मिन्नध्ययने भगवंताऽनुचितमार्गप्रवृत्तस्य शिष्यस्योपा. लम्भः प्रोक्तःः, अन तु अनुनितोचितमार्गप्रवृत्तानामनर्थावर्थ प्राप्तिपरम्परा प्रोन्यते, इत्यनेन सम्बन्धेनायातस्यास्येदमादिममूत्रम् ।
___ मूलम्--जड णं भंते ! समणेणं भगवया महावीरेणं पढमस्स नयज्झयणस्स अयमटे पन्नत्ते वीयस्स णं भंते ! नायज्झयणस्स के अहे पन्नते ? एवं खल्लु ! जंबू! तेणं कालेणं तेणं समएणं रागगिहे णामं नयरे होत्था वन्नओ तस्स णं रायगिहस्स नयरस्स बहियाउत्तरपुरस्थिमे दिसीभाए गुणसिलए नाम चेइए होत्था वन्नओ, तस्सणं गुणसिलयस्स चेझ्यस्स अदुरसामंते एत्थणं महं एगे जि प्रणुजाणे यावि होत्था, विणदेवउले परिसडियतोरणघरे नाणाविहगुच्छगुल्मलयावल्लिबच्छच्छाइए अणेगवालसयसंकणिज्जे यावि होत्था। तस्सणं जिन्नुज णस्त बहुमज्झदेसभाए एत्थणं महं एगे भग्गवए यावि होत्था,तस्सणं भग्गकूवस्स अदरसामंते एत्थणं महंएगे माल्या कच्छए यावि होत्था, किण्हे किण्होभासे जाव रम्मे महामेहनिउवभूप बहुहिं रुक्खेहि य गुच्छेहि य गुम्मेहि य लय.हिय बल्लीहि य कुसेहि य खाणुएहि य संच्छन्ने पलिच्छन्ने अंतोझुसिरे वहि गंभीरे अणेग वोलस संकणिजे याधि होत्था ॥सू०१॥
टोका-'जहण भने !' इत्यादि-यदि पलु भवन्त ! श्रमणेन भगवती महावीरेण प्रयमस्य ज्ञाताध्ययनम्य, अयमर्थः प्रजप्त द्वितीयम्य खलु भदन्त !
दमा अध्ययन प्रारम्भ प्रथम अध्ययन मंपूर्ण हो चुका है। अय छितीय अध्ययन प्रारंभ
બિરનું આયયન પ્રારંભ પહેલું અધ્યયન પુરું થઈ ગયું છે. હવે બીજું અધ્યયન શરૂ થયા છે. આ
Page #585
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका अ २ मु. १ राजगृह जीर्णोद्यानवर्णनम् . ५६७ ज्ञाताध्ययनस्य कोऽर्थः प्रज्ञप्तः १ । श्री सुधर्मास्वामी जम्बूम्बामिनमाह
एवं खलु जम्बू' ति-एवं खलु जम्बूः । तस्मिन् काले तस्मिन् समथे राजगृहं नाम नगरमोसीन वर्णकः, तस्य खल राजगृहस्य नगरस्य बहिरुत्तरपौरस्त्ये दिग्भागे गुणशिलकं नामं चैत्यमामीत् वर्णकः, तस्य खलु इस अध्ययन का पहिले अध्ययन के साथ इस प्रकार संबन्ध रहा हुआ है-कि पहिले अध्ययन में यह विषय समझा गया है कि अनुचित मार्ग में प्रवृत्त हुए शिष्य को गुरु का कर्तव्य है कि वह उसे उपालंभ देवें। इस अध्ययन में यह समझाया जावेगा कि में तथा अनुचित मार्ग में प्रवृत्त होते हैं उन्हें अपने अपने कृत कर्मानुसार अर्थ तथा अनर्थ की माप्ति पर परा भोगनी पड़ती है। इसी निमित्त से यह अध्ययन .पहिले के बाद प्रारंभ किया गया है इस अध्ययन का यह प्रथम मन्त्र है'जइणं भंते ! इत्यादि ।
टीका--जंवू स्वामी सुधर्मा स्वामी से पूछते हैं-(जइ) यदि (णं) निश्चय से (भते) हे भदंत ! (समणेगं भगवया महावीरेणं पढमस्स नायज्झयणम्स अयमहे पण्णत्ते) श्रमण भगवान् महावीरने प्रथम ज्ञाताध्ययन का यह पूर्वोक्त अर्थ प्रदिपादित किया है तो (बीयस्म्म्णं भने ! नायज्झयणस्त के अटे पण्णचे) द्वितीय ज्ञाताध्ययन का उन्होंने क्या भाव अर्थ कहा है ? इस प्रकार जंबू स्वामी के पूछने पर श्री सुधर्मा स्वामीने उनसे कहा-(एव खलु जबू) हे जंबू सुनों-इस प्रकार है-(तेणं कालेणं तेणं समएण रायगिहे नामं नयरे होत्था) उस काल उस समय में राजगृह नामका नगर था (वन्नओ) इसका અધ્યયનનો પહેલા અધ્યયનની સાથે સંબંધ આ રીતે છે—કે પહેલા અધ્યયનમાં આ વિષયનું સ્પષ્ટીકરણ કરવામાં આવ્યું છે કે અનુચિત માર્ગમાં પ્રવૃત્ત શિષ્યને માટે ગુરુની ફરજ છે કે તે તેમને ઉપાલંભ આપે. આ અધ્યયન વડે સમજાવવામાં આવશે કે જે અનુચિત અથવા તે ઉચિત માર્ગમાં પ્રવૃત્ત થાય છે, તેમને પિતાના કરેલાં કર્મો અનુસાર અર્થે તેમજ અનર્થની પ્રાપ્તિ પરંપા ભેગવવી પડે છે. આ કારણથી જ આ અધ્યયન પહેલા અધ્યયન પછી આરંભવામાં આવ્યું છે. આ બીજા અધ્યયનને पहा सत्र मा छ.---'जइणं भंते ! इत्यादि !
'टीआय-भूस्वाभी सुधास्वाभान पूछ छ-(जइ) (ण) निश्चित ३५ (भंते) हमती (समणेणं भगवया महावीरेणं पढमस्स नायज्झयणस्स अयमहे पण्णत्त) શ્રમણ ભગવાન મહાવીર પહેલા “જ્ઞાતાંધ્યયન ને અર્થ ઉપર કહ્યા મુજબ સ્પષ્ટ ४या छ, त (वीयस्सणं भते! नायज्झयणस्स के अटे पणते) Mica ज्ञाताध्ययनमा તેમણે કઈ રીતે ભાવાર્થ સમજાવ્યો છે? જંબુસ્વામીને આ પ્રકારને પ્રશ્ન સાંભળીને श्री संघ भाभी तेभने ४यु : (एव खलु जंबु) यू तमा। प्रशनने या
Page #586
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६८
शाताधर्मश्थामने
गुणशिलकस्य चै-यस्य 'अदूरसामते' नातिदुरे नात्यासन्ने, अत्र खलु महदेक जीणोद्यानं चाप्यासीत्, तत्कीदृशमित्याह-'विणदेवउले' विनष्ट देवकुल-विनष्टव्यन्तरायतनं, 'पडिसडियतोरणघरे' परिशटिततोरण गृह-परिशटिता नि नप्टमाया ण तोरणानि वहिाराणि गृहाणि, प्राकार द्वारयन्तरायननसम्बन्धीनि गृहाणि यत्र तत्तथा । 'नागविहगुच्छगुम्मल या वल्लिबन्छच्छाइए' नानाविधगुच्छगुल्मलतावल्लीवृक्षन्छादित-नानाविधा ये गुच्छाकासी जपाकुसुमप्रभृतयः, गुल्मा:वंशजाली प्रभृतयः, लताः अशोकलतोदयः, भ्यः पुपीप्रभृतयः वृक्षा-आम्रादयः तैश्छादितं यत्तत्तथा । 'अणेगवालमयसंफणिज्ज' अनेकव्यालशतशङ्कनीयम्, अनेकैः नानाविध व्यालशतैः सादि श्वापदशतैः शङ्कनीयं भयावहं चाप्यासीत् ।
वर्णन पहिले किया गया है। (तस्स णं रायगिहस्स नयरस्स बहिया उत्तरपुरस्थिमे दिसीभाए गुणसिलए नामं चेइए होत्था) उस राजगृह नगर के वाहर को और उत्तर पूर्व के दिग्विभाग में अर्थात् ईशानकोणमें गुणशिलक नामका उद्यान था। (चन्नो ) इसका वर्णन पहिले किया गया है। (तस्स णं गुणमिल यम्म चेयस अदरसामने एत्थणं महएगे जिण्गुनाणे यावि होत्या) उस गुणशीलक उद्यान के न अति समीप और न अति दूर एक
और भी बडा भारी जीर्ण उद्यान धा। (विणट्टदेवउले परिसडियतोरणघरे नाणाविहगुच्छगुल्मलयावल्लीवच्छन्छाए अणेगवालमयसकणिज्जे या चि होत्या) हममें जो देवकुल था वह कभी का नष्ट हो चुका था।
airat-(नेणं कालेग तेणं समएणं गयगिहे नामं नयरे होत्या) तेणे भने तेसभये २३.५ नामे गे ना तु (वन्नओ) ते नगर्नु पनि पास ४२पामा माछ. (नम्म णं रायगिहम्म नयरस्म पहिया उतरपुरस्थिमे दिसौभाए गुणसिलए नाम चेहए होत्या) is नानी पार उत्तर पूर्व दिशामा अटो शानभा ગુશીલક નામે ઉદ્યાન ડિને. (નો) આ ઉદ્યાનનું વર્ણન પહેલાં કરવામાં આવ્યું છે. (तम्मगं गुणपिलयम्म चेयस्स अदुग्मामंते एत्थर्णमहं पगे निष्णुज्जाणे याचि होत्या) ગુશીલક ઉધાનની વધારે પાસે પણ નહિ અને વધારે દર પણ નહિ એવું એક भी धान स्तु. (विणदेवउले पम्मिटिगतोरणघरे नाणाविहगुच्छ गुन्मयावल्लियन्टाप अणेगवामयनालिज्जे यावि होत्या) मामानु वg નંનરાયન ક્યારનું નાશ પામ્યું હતું. દવકુળને અર્થ અહીં વનરનું આયતન
Page #587
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणी टीका अ.रसूत्र. १ राजगृहजीर्णोद्यानवर्णनम्
तस्य खलु जीर्णोद्यानस्य बहुमध्यदेशभागे अत्र खलु महानेको भग्नाचासीन् तस्य खलु भग्नपस्य अदूरसामंते अत्र खलु महानेरुः 'मालुया कच्छए' मालुका कक्षकः मालुकाः एकास्थिफल वृक्षविशेगास्तेषां का गानं वनम् चाप्यासीत् । मक' दृशः १ इत्याह-'किण्हे किण्हो भासे' कृष्णः कृष्णावभासः, तत्र-कृष्णः कृष्णवर्णदेवकुल का अर्थ यहां व्यंतर का आयतन है। इस व्यन्तरायतन संबन्धी जिनने घर थे उन सबके भी यहाँ बहिर नष्टमाय हो चुके थे। यह जाण उद्यान अनेक प्रकार के गुच्छों से कपास के जपा पुषों आदि के गुच्छों से---गजाली आदि गुल्मों से अशोकलना आदि ललाओं से अपुषी (ककड़ो) आदि वेटों से, आम्र आदि वृक्षों से, आच्छादित हो रहा था। इसमें अनेक प्रकार के सैकड़ों सर्प इधर से उधर फिरते रहते ये अत: उनके द्वारा यह विशेष भयंकर बना हुआ था। (तम्स णं जिन्नुजाणस्स बहुमझदेसभाए एत्थ ण महं एगे भग्मकूवए यावि हो स्था) इस जीण उद्यान के ठीक मध्य भाग में एक वडा भारी भग्न जीण हुआ कुभा भी था (तस्स णं भग्गकूवस्य अदूरसामंते एत्थ णं महंएगे मालुया कच्छए यावि होत्था) उस भग्न कुएँ के न अति समीप और न अति दर--पास में मालुका वृक्षों का बहुत बडा गहन वन था। एकास्थिकर वाले वृक्ष विशेगों का नाम मालुका है (किण्हे किण्हो मासे जाब रम्मे महामेहनि उवभूए बहहि रुक्खे हि य गुच्छे हि य गुम्मे
છે. આ વ્યન્તરાયતનનાં જેટલાં ઘર હતાં, તે બધાના બહારના દરવાજા નષ્ટપ્રાય થઈ ગયા હતા. જૂનું ઉદ્યાન ઘણી જાતના ગુ-એટલે કે વણ અને જાપાપુષ્પ વગેરેના ગુછ-વંશજલી વગેરે ગુલ્મ અશોકલતા વગેરે લતાએ, ત્રપુલી (કાકડી) વગેરેની વેલે, આમ્ર વગેરે વૃક્ષોથી ઢંકાએ હતા. ઘણું જાતના સેંકડે સાપ આ ઉદ્યાનમાં આમથી तेम वियरता २४ता ता. मेथी Bधान सविशेष सय४२ सागतु तु. (तस्सण जिन्नु जागरस बहमजादेमभाए एत्थण एगे भग्गकूपए यावि होत्था) આ જૂના ઉદ્યાનની ઠીક વચ્ચોવચ્ચ એક મોટે ભગ્નકૂપ નામે એક જીર્ણ થયેલ છે હતે. (तस्स ण भग्गवम्स अदरसामते एत्थण महंएगे मालु या कच्छए याविहोत्था) તે ભગ્ન વાની વધારે દૂર પણ નહિ અને વધારે નજીક પણ નહિ કહેવાય એવું પાસે માલુકા વૃક્ષોનું મોટું સઘન વન હતું એકાસ્થિફળ વૃક્ષ વિશેષનું નામ માલુકા છે (किण्हे किण्हो भासे जाव रम्मे महामेहनिउरवभूए बहहिं रूक्खे हि य गुच्छे रिय
Page #588
--------------------------------------------------------------------------
________________
५७०
अञ्जनत्रत्, कृष्णावभासः=कृष्णप्रभः स्वरूपेण कृष्णवर्णएवावभासते, यावद् रम्यः सुन्दरः 'महामेह निउरंचभूण' महामेघनिकाम्यभूतः, महामेघः = वर्षाकाल भावि मेघस्तस्य निकुरम्यः समूहः तथाभूतः - घनीभूतः नूतनधनोपम इत्यर्थः नीलधर्मसाम्यात् । हूटिव, गुच्छेय, गुल्मंश्च, लताभिश्च वल्लीभिश्र, कुथ=दव, स्थाणुकैथ = ऊर्ध्व कीलकेच 'इंठाइति भाषायाम्' संछन्नाः = व्याप्तः परिच्छन्नः=६ शेषेण समाच्छादितः 'अंतो जुसिरे' अन्तः मध्ये शिरः सावकाशत्वान 'हिं गंभीरे' वहिर्गम्भीरा, श्रनिगहनत्वेन दष्टेरमसृतस्वात अनेक व्यालङ्कनीयः - अनेकशतसर्पादिभिः शङ्कनीयः - भयजनकथाप्यासीत् ॥ १॥
"
य
मूलम् - तत्थपणं रायगिहे नयरे घण्णे नामं सत्थवाहे अंडे दित्ते जाव विच्छड्डियविउलभत्तपाणे, तस्स णं धण्णस्स सत्यवाहस्स भद्दा नामं भारिया होत्था, सुकुमालपाणिपाया अहीणपडिपुण्णपंचि हि यया हि बलि हिय कुए हिय वाणु एहि य मंच्छन्ने पलिच्छन्ने तो लुमिरे चाहि गंभीरे अणेगवालसयसंकणिज्जे यावि होथा ) यह गहन वन कज्जल की तरह कृष्ण वर्णवाला था स्वरूप से ही इसकी प्रभा कृष्ण थी । यावत् यह सुन्दर था । वर्षाकाल भात्री मेघ के समूह जैसा यह नीला था | अनेक प्रकार के वृक्षों से, अनेक प्रकार के गुल्मों से, अनेक प्रकार की लताओं में, अनेर प्रकार की बल्लियों में, अनेक प्रकार के कुशों से, अनेकविध स्थाणुओं से यह बहुत अधिक रूप में आच्छादित हो रहा था । चीन में यह काम होने से पोला था । बाहिर गहन होने की वजह Tite था। अनेक प्रकार के संकटों मप से यह भी महान भया
1
नक था। सूत्र
"
?
झाताधर्मकथा
"
गुहिला दिनी हि य खाणुहि य सच्छन्ने पन्छिने अंती सुमिरे चाहि गंभीरे अगवालसयम वणिज यानि होन्या) या धनवन भेशनी જેમ કાળા રંગનું હતું. આની બા સ્વરૂપથી જ કાળી હતી. વર્ષાકાળના મેઘ જેવા તે નીલા રંગનું હતું. ઘન્ની છતના દક્ષા, ઘણી વ્નતના ગુમા, ઘણી તતની લનાઓ ઘી તા ની વીએ, ઘણી લતના દંભ ઘી બતના સ્થાળુઓથી આ ઉદ્યાન સઘન રૂપે કાયેલું ના. વચ્ચે મારી જગ્યા હતી પન્નુ આજૂબાજુ ચામેર વૃક્ષાવીને લીધે તે રઘન હતું. પત્ની જતના આંકડા પાી આ ખૂબ જ ભયકારી લાગતુ सुंत्र ॥ ६ ॥
Page #589
--------------------------------------------------------------------------
________________
५७१
नगरर्मामृतवर्ष टीका अ २सू. २ महाभार्यायाः वर्णनम् दियसरीरा लक्खणवंजणगुणोववेया माणुम्माण पमाणप डिपुन्नसुजायसव्वंगसुंदरंगा ससिसोमोगांरा कंता पियदंसणा सुरूवा करयल - परिमियतिवलियमज्झा कुंडलु लिहियगंडलेहा कोमुइ-रयणियर - पडिपुण्णसोमवयणा सिंगारागारचारुवेसा जाव पडिरूवा बझा अवियाउरी जाणुकोप्परमाया यावि होत्था ॥ सू. २॥
શા
टीका- ' तरणं रायगिहे' ति-तत्र खलु राजगृहे नगरे धन्यनामा सार्थवाहः = जनसमूह नायकः गरिम-धरिम-मेय, परिच्छेद्यरूप क्रयाणकद्रव्यजातं गृहीत्वा लाभार्थमन्यदेशं व्रजन् सहागतवणिग्जनस्य योगक्षेमचिन्तया परिपालक इति भावः अड्ढे 'आयः - ऋयादिपूर्णः 'दित्ते' दोप्तः - सच्चरित्रेण उज्वलः यावद् विच्छर्दितविपुल भक्तपानः । यावच्छ देनायमर्थो ग्रहीतव्यःविस्तीर्णविपुल भवनशयनासनयानवाहना कीर्णः, बहुधनवहुजातरूपरजनः, आयो
तत्थ णं रायगिहे नयरे इत्यादि
टीकार्थ- (तत्थ णं रायगिदे नयरे) उस राजगृह नगर में (धन्नेनामं सत्यवा हे ) धन्य नाम के मार्थवाह थे। जब ये गरिम धरिम मेय एवं परिच्छेद्य रूप याणक द्रव्य समूह लेकर लाभमाप्ति की इच्छा से परदेश जाते थे तो इनके साथ जो और भी वर्णकजन होते उनके ये योगक्षेमकारक होते थे । उनकी हरएक प्रकार की चिन्ता रखते थे । ये ( अड्ढे ) ऋद्धयादि से परिपूर्ण थे । (दित्ते) सच्चरित्र से उज्ज्वल थे । (जाव विच्छ डियविउलभतपाणे) यावत् विछर्दित विपुलभक्तपानवाले थे-यहां यावत् शब्द से इनके विषय में इतना और समझ लेना चाहिये कि इनके भवन बहुत विस्तीर्ण थे, शयन, ग्रासन, यान, वाहन, भी इनके
1
'तत्थणं रायगिहे नयरे' इत्यादि ॥
टीअर्थ -- (तत्थणं रायगिहे नय रे ) तेशन गृह नगरमा (धन्ने नामं सत्थवाहे) ધન્ય નામે સાવાહ હતા. જ્યારે તેએ ગરિમ, ધરિમ `મેય અને પરિચ્છેદ્ય રૂપ કલ્યાણક દ્રવ્યનિધિ લઈને લાભની ઈચ્છાથી વિદેશ જતા હતા ત્યારે એમની સાથે જે ખીજા વકજન રહેતા તેમના માટે તેધન્ય સા`વાહ બધી રીતે કુશળ કરનાર હતા. તેમની દરેક જાતની સંભાળ રાખતા हता हता. से (आ) ऋद्धि वगेरेथी संपूर्ण था. पू ता. (दिने) सभ्यारित्र्यथी व हता, ( जात्र विच्छड्डियविउलभत्तपाणे) यावत વિછદિત વિપુલ ભક્ત પાન વા 1 હતા અહીં જે ચાવત્ શબ્દ આવ્યા છેતેને અથ` આ પ્રમાણે છે કે એમનાં ભવન બહુજ વિશાળ હતાં. શયન, આસન, યાન,
Page #590
--------------------------------------------------------------------------
________________
५७०
शाताधम कथा सती गप्रयोगसमयुक्तः, आयोगेन द्विगुणादिलिप्सया प्रयोगः अधमर्णानां सविधे द्रव्यस्य वितरण , तेन युक्तः। विन्छतिविपुलभक्तपानाम्यस्य गृहे भोजनावशिष्टेहुभिरन्नपानः क्षुधार्तानामनेकहीनदीनानां परिपोषणमभूदित्यर्थः ।
तस्य वलु धन्यम्य सार्थवाहस्य भद्रा नामभार्याऽभवत् सा कीदृशीन्याह'सुकुमालपाणिपाया' मुझुमारपाणिपादा, तत्र सुकुमारों कोमलौ पाणी च पादौ यस्याः मा अतिकोमलकरचरणवतीत्यर्थः । 'अहीणपडिपुण्ण पंचिंदियसरीरा' अहोन अतिपूर्णपञ्चेन्द्रियगरीरा, नत्र-'अहीण' अहीनानि लक्षणम्वरूपाभ्याम् 'पडिपुण' प्रनिपूर्णानि, 'पचिदिय' पञ्चन्द्रियाणि यस्मिन् तादृशं शरीर यस्याः मा नयाँ लकम्य वंजणगुणोवरे या लक्षणाव्यञ्जनगुणोपपेता, तत्र-'लकावण' लक्षपानि नक्ष्यन्ते दृश्यन्ते ज्ञायन्ते यैस्तानि शुभचिह्नानि-करस्थविद्याधनादि सूच. पाम नाना प्रकार के बहुत अधिक थे। गाय भैस आदि धन तथा चादी मोना भी इनके पास बहुत अधिक मात्रामें था। आयोग प्रयोग से ये युक्त थे-अर्थात् कर्जदारों के लिये ये द्विगुणित लेने की अभिलापा से कर्ज दिया करते थे। भोजन के बाद जो विविध प्रकार की भोजन सामग्री बचतीयो उमे ये बुभुक्षित, भूखे अनेक होन प्राणियों में वितरित करवा दिया करते थे। अथवा भोजन करते समय इनके यहां इतना अधिक ग्याना उच्छिष्ट Fप में पचता था कि जिससे अनेक दीन हीनघुमुक्षित प्राणियों का पालन पोपण हो जाता था (ताल ण धणम्स सन्थवाहम्म भदानामं भारिया होत्था) उन धन्य सार्थवाह की भद्रा नाम की धर्मपत्नी थी। (मुकुमाल पाणिपाया अमीणपटिष्णपंचिदि यसरीरा स्वखणवजण गुणोववेया) इनका शरीर ग्रकुमार हाथ चरण वाला था लक्षण एवं स्वरूप इन दोनों से इनका शार વાહન પણ એમની પાસે ઘણી જાતનાં અને પુષ્કળ પ્રમાણમાં હતાં. ગાય ભેંસ વગેર, પશુ ધન તેમજ ચાદી નું પણ તેમની પાસે પુષ્કળ પ્રમાણમાં હતુ. આગ પ્રોથી તેઓ યુન હતા એટલે કે શું આપતા હતા જમ્યા પછી જે ઘણી માનની ભોજનની સામગ્રીઓ વધતી તે સામગ્રીને તેઓ ભૂખ્યા ઘણુ હીન, દીન, પ્રાગોમાં વહેચાવી દેતા હતા અથવા તે એમને ત્યાં એટલું બધું ખાધા પછી એક વધતું કે જેથી ઘણા ગરીબ દીન, ભૂખ્યા પ્રાણીઓનું ભરણ પાપણું થઈ गर्नु.तिम साम्य सत्यवाहास माझा नाम भारिया होत्या) ते धन्य माननी ही नाम नानी (कुमारपाणिपाया हीणपडि पुणा पंनिदियानगग लश्यनरजणगणायचेया) janाथ५. वाणीता ते भने २३५ जनधी नगन सी यूनानु. (न्नमवण) विधा,
-
Page #591
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका अ २ खू. २ भद्राभार्यायावर्णनम्
करे'वारूपाणि, 'बंजण' व्यञ्जनानि, व्यज्यन्ते सूज्यन्ते भाग्योदयानानि तिरुमपादीनि 'गुण' गुणाः मौशील्यपातिव्रत्यादयस्तैः उवत्रेया' उपपे ॥ - समन्विता, तत्र उप अपइत्युपसर्गयोः 'अप' इत्यत्राड कारस्य पृवादरादिस्वापः 'माणुम्माणप्पमाणपडिपुन्नसृजायसव्वगसुंदरंगा मानोन्मान प्रमाणपतिपूर्गसुजातसमुन्दराङ्गी = 'माग' मानं= जलद्रोणप्रमाणता, तथाहि - परिपूर्ण जलकुण्डे यस्य पुरुषस्य यस्याः स्त्रियो वा प्रवेशे एति यदि द्रोणपरिमितं जल बहिर्निस्सरति तदा स पुरुषः सा स्त्री वा मानतो च्यते, मानप्राप्तायाः - शरीरावगाहनाविशेषो मानमित्युच्यते । 'उम्माग' उन्मानम्, अर्धभारप्रमाणता साचेत्थम् - तुलायामारोपितो नरो नारी वा यद्य भारतमाणा भवति तदा स पुरुषः सा स्त्री त्रा उन्मानपाना निगद्यते 'नाग' प्राण स्त्रार्जुनै टोनर गनोच्छ्रायः इत्थं च-मानं चोन्मानं च प्रमाणं युक्त था । (ग) से विद्या, धन आदि की सूचक करस्यशुभ रेखा रूप चिह्नों से, तथा भाग्योदय सूचक तिलमसा आदि रूप व्यंजनों से यह समन्वित थी । सुशीलता तथा पातित्रत आदि गुणों का (माणुम्माणष्पमाणपडि नुन्नसजायसव्वंग सुदरंगा) मान, उन्मान और प्रमाण इनके अनुसार इसके समस्त अंगपूर्ण थे । प पूर्ण जल कुण्ड में प्रवेश करने पर द्रोण परिमित जल यदि उस कुंड से बाहर निकल आवे तो वह पुरुष अथवा स्त्री मान वाली कही जाती है । अर्थात इसके शरीर वी अवगाहना इनने मान प्रमाण थी । तुला पर आरोपित होने पर जिन स्त्री अथवा पुरुष का वजन अर्धभार प्रमाण निकलता है। तो वह उन्मान प्राप्त कहलाता है | अने अंगुलों से १०८ अंगुल वाली बने हुए ऊँचाई ધન વગેરેને સૂચવનારી હાથની શુભરેખાઓથી તેમજ ભાગ્યેાદયના સૂચક તલમા વગેરે રૂપ વ્યંજનાથી તે સ ંપન્ન હતી. શાલીનતા તેમજ પાતિત્રત્ય વગેરે ગુણાનુ (माणुम्माणप्पमाणपरिपुन्नसृजायसच्वंगमुदरंगा) भान,
यह घर थी ।
તે ઘર હતી ઉન્માન અને પ્રમાણ સહિત તેના ખધાં અંગો પૂર્ણ હતા. સ પૂ` રૂપથી ભરેલા પાણીના કુંડમાં પ્રવેશ્યા ખાદ જો દ્રોણુ પરિમાણુ જેટલુ પાણી તે કુંડમાંથી બહુ ર નીકળે તેા તે પુરુષ અથવા સ્ત્રી ‘માન' વાળી કહેવામાં આવે છે એટલે કે તેમના શરીરની અવગાહના અમુક જેટલા માન પ્રમાણવાળી હતી. ત્રાજવા ઉપર ચઢીને જે સ્ત્રી અથવા પુરુષ પેાતાનુ વજન કરાવતા તેમનુ વજન અભાર પ્રમાણ જેટલુ થાય તેા તે ઉન્માન પ્રાપ્ત કહેવાય છે. પેાતાના આગળથી જ માપ ! વામા આવે અને તે પુરુષ કે સ્ત્રી એકસા આઠ જેટલા આગળના માપ જેટલી થાય તેા ત પ્રમાણુ પ્રાસ કહેવાય છે. એવી રીતે માન, ઉન્માન અને પ્રમાણ યુઘ્ન તેમના દરેક
८७३
Page #592
--------------------------------------------------------------------------
________________
ज्ञाताधर्मकथा
नित्येपा मानात्मानममागानि तेः प्रातपूर्णानि संपन्नानि, अतएव 'मुजाय' सुजातानि यथोचितन्निवेशयन्ति 'सव्त्र' सर्वाणि सकलानि, 'जंग' ग्रङ्गानिज्यते व्यज्यते मार्गा वैस्तानि मस्तकादारभ्य चरणान्तानि यस्मिंस्तत्, अतएव 'सुंदरंगा' सुन्दरागी - सुंदर मङ्ग वर्यस्याः सा तथा, 'मसिसोमागारा' शशिमौम्याकाण - शशी = चन्द्रस्तद्वत् मौरी- रमणीय असर-स्वरूपं यस्याः सा किंता' कान्ता कमनीया । पिय मणा' प्रदर्शनामियं दर्शजनमनोव दर्शनमवलोकनं यस्याः सा अन पुत्र 'सुरुवा' च्या सर्वातिशायिरूपलावण्यवतीत्यर्थः 'करयलपरिमिय-ति वलीय. मज्जा रिमितत्रिया करतलपरिमितः =मुष्टिग्राद्यः, त्रिवलिकश्वananta: रेखाasara 'मज्झा' मध्यभागो यस्याः सा. कृशोदरी तनु कटित्यर्थः 'इन्दुल्हियगंडले' कुण्डलोल्लिखितगण्डलेखा कुण्डलाभ्या लिखिताच्या गण्डलेखा-कपोलावस्थितचन्दनादि रेखा यस्याः सा कुण्डन, शाभागम्पन्नैत्यर्थः। 'कोमुह - स्यणियरपडि पुण्णसोम्मच्यणा' कौमुदी=कार्तिकी वाला जिम पुरुष अथवा स्त्री का शरीर होता है वह प्रमाण प्राप्त कहलाता है। इस तरह मान उन्मान एवं प्रमाण के अनुसार इसके समस्त शारीरिक अवयव व वे यथोचित सन्निवेश विशिष्ट थे । मस्तक से लेकर चरण पर्यन्त उपग अवयव कहलाते है। इसी कारण इनका शरीर बहुत अधिक सुन्दर था । ( समिमोमागारा लामा गुरु करयलपरिमिय तिर्वालयमज्जा) चन्द्रमा के समान इसका आकार सौम्य था । अतःबहुत ही कमनीय थी। दर्शक जनों के मन को इनका अवलोकन आह्लादकारक था। यह सर्वातिशायी पाण्य से युक्त थी इनका त्रिवली युक्त मध्य भाग इतना अधिक पताया कि मुष्टि ग्राय हो जाता था । (कुं इन्दुल्लिीिय गंडलेश को मुहरयगियरमित्रणा सिंगारागारनाम्बेमा जान पहिला द्या अनियावरी દરેક અથવા માથું ને ચાગ્ય હતા. મસ્તકથી માંડીને પગ સુધી ઉપાંગ अनुरा प्रदेश है भाटे मनुं शरीर गूणन सुंदर अनु. (ससि मोमगारा कंना पिगमणा वा करयपरिमयतिवलियमज्जा) તેમની આકૃતિ ચન્દ્ર જેવી મોમ્સ હતી. એથી તે ખૂબ જ કમનીય હતી. જેનાન આ માટે તેમનું દર્શન સાદ કાક હતું. તે અતિશય રૂપ અને લાવણ્ય સ્પન્ન હતી. તેની ત્રિની યુક્ત કમર (મધ્ય ભાગ) એટલી બધી પાતળી હતી કે તેને સમાવેશ મૃટીમ પ” થઇ तो (कुंडलडियटस कोमुरसिंगारागानामा जान पटिम्स वंद्या
मम्मा
ری
---
Page #593
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारवर्मामृतर्षिणीटीका अ २ स. २ भद्राभोर्यायावर्णनम्
५७५ पौर्णमासी तस्याःरजनीकरश्चन्द्रस्तद्वत प्रतिपर्ण-सौम्यं आलादजनकं वदनंमुखं यस्याः सा तथा 'सिंगारागारचारुवेसा,' शृगागगारचारुचेपा, शृङ्गाराख्य प्रथमरसस्य अगारमिव-गृहमिव चारुवेपो यस्याः सा, रद्वा शङ्गारो भूषणाटोपस्तत्प्रधान आकारो यस्याः सा तथा मनोहर नेपथ्या, अत्र पद द्वयस्य कर्मधारयः। 'जाव' यावत् 'पडिख्वा' प्रतिरूपा 'वंझा' वन्ध्याअपत्यकलापेक्षया निष्फला, एकवार संतान संनाता नंतरमपत्यमरणेनापि फलतो बन्ध्या भवति, अतएव 'अविया उरी' देशी शब्दः, अविजनयित्री मर्वथा सतानाऽजननशीला संतानजननशक्तिरहिता, इत्यतः · 'जाणुकोप्परमाया' जानु कूपरमाता, 'जाणु' जोनुनी चरणयो मध्यभागौ 'कोप्पर' परौं करयोर्मध्यभागौ तेषामेव 'माया' माता-जननी चाप्यासीत् ॥म्मू. २॥
मलम्-तस्स गंधण्णस्स सत्थवाहस्स पंथए नासं दासचेडे होत्था, सव्वंगसुंदरंगे मंसोवचिए बालकीलावण कुसले यावि होत्था, तएणं से धण्णे सत्थवाहे रायगिहे नयरे बहणं नयरनियगसेष्ट्रि सन्थवाहाणं अटारसह य सेणिप्पसेणोणं व सु कज्जेसु य कुडुबेसु य मंतेसु य जाव चक्खूभूए यावि होत्था, नियगस्त वियणं कुटुंबस्ल वहुसु य कजेसु जाव चक्खुभूए यावि होत्था ॥सू. ३॥ जाणुकोप्परमाया यावि होत्था) उसके कपोल मंडल पर जो चन्दनादिक की रेखा लगी रहती थी वह दोनों कानों के कुडलों से घर्पित होतो रहता थो। कात्ति की पूर्ण नासी के पूर्ण चन्द्र मंडल के पमान इसका सौम्य-पालादजनक-मुख था। इसका सुन्दर वेप श्रृंगाररस के घर जैसा था। फिर भी यह इतनी त्रिभुवन सुन्दरी होने पर भी बंध्या थी । ऐमो वंध्या थी-कि इसके प्रारंभ से ही संतान नहीं हुई थी-संतान जननशक्ति से यह बिलकुल रहित थी। यह तो केवल जानु और कूपर-करके मध्यभाग टेहनी की माता थी। ॥मत्र २॥ अवियाउरो जाणुकोप्परमाया याचि होत्था) तेभना पर 6५२ मनापामा આવેલી ચન્દન રેખાએ, બંને કાનમાં પહેરેલા કુંડળોથી ઘસાતી હતી. કાતિક નમના ચન્દ્રમંડળની જેમ તેમનુ મેં સૌમ્ય અને આહાદજનક હતું. ત્રિભુવન સુંદરી હોવા છતાં તે વંધ્યા હતી. શરૂઆતથી જ તેને એકે સ તાન થયું ન હતું સંતાન જનન શક્તિ તેમનામાં સદંતર સમૂળ રૂપે હતી નહિ એને તે સંતાન રપ ફકત ઢીંચણ અને કેણી જ હતાં. એ સૂત્ર ૨ |
Page #594
--------------------------------------------------------------------------
________________
शाताधमकथा एको
टाका- नस्न ण इ-तस्य खलु धन्यस्य साथवाहस्य पन्थकनामा दासचेटकः-दामपुत्र आसीत् सर्वाङ्गसन्दरागः, मांसोपचितः-पुष्टशरीरः, बालक्रीडनकुशल:-चालान् क्रीडयितु दक्षश्चाप्यभवत् । तदनु खलु म धन्यः सार्थवाहस्तस्मिन राजगृहे नगरे बहूनां 'नयनिगम से हिसथवाहाणं' नगर निगमश्रेप्ठिमार्थवाहानाम्, तत्र 'नयर' नगरस्य राजगृहस्य, 'निगम' निगमम्य-णिग्रामम्य. 'मेहि अष्टिन:-सार्थवाहाश्च, एनेपांच पुनः 'अट्ठारसह य' अष्टादशानाम् 'मणिप्पसे गीय श्रेणिमश्रेणीनाम्, तत्र 'सेणि' श्रेणयः कुम्भ कारादिजात र धमे गो' पश्रेष:-धान्नरजातयातायां बहा कार्ये पु
'नागं पणम्म सन्धवोहस्स' इत्यादि।
टीकार्थ-(नसा पं धण्णास) उस धन्य सार्थवाह के यहां (पंथए णाम दामचेडे होत्या) पंथक नामका एक दास पुत्र था (सव्वंगसुदरगे) यह सर्वांग सदर था। (मंगोचिए) पुष्टगरीर वाला था । (बालकीलावणकुसले यावि होत्या) बालकों के खिलाने में बडा चतुर था। (तएणं से धण्णे मत्थवाहे. रायगिहे न यरे यह ण नयरनियगसे हिसत्यवाहाणं अट्ठारसह य सेणिप्पसेणीणं वहार कम्जेमुय कुडुवेमु य मनेसु य जाव चाखुभूए यावि होत्था) वह धन। पाथवा राजगृह नगर में अनेक नगर निवासी वणिकजनों को-श्रेष्ठिजनों के मायादों को तथा अठारह श्रणी मणियों को बहुत से कार्यों में अनेक ररिया में अनेक मत्रणाओं में-गुप्त विचारों में यावत् चक्षुभूत थे माग दर्शक थे। कु भकार आदि जातियां श्रणी शब्द से और अवान्तरजातियों
नम्म णं घण्णस्स सस्थवाहम्स इत्यादि. ॥ टा-(तामणं धणग्स)14न्य मावाने त्या (पंथए णामं दास चेडे होत्या) ५५५ नामे गे । पुरतो (सव्वंगसुदरगे) ते सर्वांगसुंद२ उता (मंसेविचिए) भु ४२ पाणी तो. (बालकीलावणकुसले यावि होन्या) माणसाने
॥४५॥ ते २५ ते. (तक्षण से धण्णे मन्यवाहे रायगिहे नपरे बहूण नारनियमसेटिमन्यवाहाणं अहारमण्ड य सेणिप्पसेणीण बहुमु कज्जेस य कुवेमु य मतेनु य नाव चवखुभूप याविहोन्या) ते धन्य सार्थ वार्ड PIPS નગરમા ઘા નગરના વત, શ્રેણિજે, સાર્થવાહ તેમજ અઢાર 9 પ્રશ્રેણએને ઘણા કામમાં ઘણ કુટુમાં, અનેક જાતની મંત્રણાઓમાં, ગુણ વિચારમાં યાવત ચબુત હતા એટલે કે માર્ગદર્શક હતા કુંભાર વગેરેની જતને અહી શ્રેણી १७६३ भने पे न at all 20वी. (नियगरस
Page #595
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतर्गिणीटीका अ भ. ४ विजयतस्करवर्णनम् पयोननेषु च कुटुम्बे च परिवारेषु च 'मनेमु' मन्त्र-कर्तव्यनिश्चयार्थ गुप्तविचारे यापचक्षुतो मार्गदर्शकश्चाप्यामोत् 'नियगम्स वि' निज कस्यापि स्वकी. यस्यापि च खलु कुटुम्बस्य बहुषु च कार्येषु यावचक्षुर्भूतश्चाप्यासीन् ॥ ३॥
म्लम्-तत्थ णं रायगिहे नयरे विजए नामं तकरे होत्था, पावे चडालरूवे भीमतररुदकम्मे आरुसियदित्तरत्तनयणे खरफरुसमहलविगयवीभत्थदाढिए असंपुडियउठे उद्भूयपइन्नलंबंतमूद्धए भमरराहुवन्ने निरणुकोसे निरणुतावे दारुणे पइभए नितंसइए निरणु ऊपे अहिव्व एतदिटिए खुरेव एतधारए गिद्धेव आमिस तल्लिच्छे अग्गिमित्र सवभक्खी जलमित्र सव्वगाही उपचण-वंचणमाया-नियडि-कूड-कवड-साइ-संपओग-बहुले,चिरनगर विणटु दुटुसीलोयारचरिते जूयपसंगी मजपलंगी, भोजपलंगी मंसपसंगी दारुणे हियपदारए साहसिय संविच्छेयए उवहिए विसंभवाई आली. यगतित्थभेवल हुहत्थ संपउए परस्त दव्वहरणम्मि निचं अगुबद्धे तिव्ववेरे, रायगिहस्त नयरस्त बहुणि अइगमणीणि य निग्गमणाणिय दाराणि य अवदाराणि यछिडीओ य खंडीओ य नगरनिद्धमणागिय संवदृणागि य निवगाणिय जूवखलयाणि य पाणागाराणिवेस्लागाराणि य तदारट्रागाणि य तकरटाणाणि य तकरघराणिय सिंगाडगाणि यतियाणि य च उ माणिय चचगगि य नागवराणि भूयघराणि य जक्खदेउलागि य सभाणि य पाणि य पणियसालाणिय सुन्नप्रवेगी शब्द से यहां लो गई हैं। (नियात वि य णं कुडुबम्स बहुउ य कज्जेसु जाव चक्खुभूए यावि होत्था) तथा अपने निज कुटुम्ब के भी अनेक कार्यआदि में चक्षुभूत थे मार्गदर्शक थे। ॥मत्र ३॥ विषणं कुर्युवस्म बहुतु य कम्जेल जाव चकार यावि होत्या) तेमा પોતાના કુટુંબના ઘણુ કામમાં તેઓ માર્ગદર્શન તરીકે હતા. એ સૂત્ર ૩ છે
Page #596
--------------------------------------------------------------------------
________________
ज्ञाताधर्मकथासूत्रे घराणि य आभोएमाणी२ मग्गमाणे गवेसमाणेबहुजणस्स छिद्देसु य विसमेसु य विहुरेसु य वसगेतु य अभुदएसु य उस्तवेतु य पसवेसु य तिहीय छणेसुय जन्नेसु र पव्वणीसु य मत्त-पमत्तस्ल य विक्खि त्तस्स य वाउलस्त य र हियरस य दुक्खियस्त विदेसत्थस्त य विप्पवसिय रस व भग्गं च छिदं च विरहं च अंतर च मग्गमाणे गवेसमाणे एवं च णं विहरइ, वहि वि य णं रायगिहस्त नगरस्त आरा मेलु य उत्राणेनु य वावि पोखरिणा-दीहि बागुंजालिया सरेसु य सरपंति यासु य सरसरपंतिया । जिण्गुजाणेसुप भगवएसु य मालयांकच्छएसु य सुसागएतु य गिरकंदरलेगउवटाणेसु य बहुजणस्त छिद्दसु य जाव एवं च णं विहरइ ॥सू. ४॥
टीका-'तत्य णं' इत्यादि । तत्र खलु राजगृहे नगरे विजयनामा तम्कर: चौरः होत्या आसीत् । स कीदृशः ? इत्याह-'पावे' इति, पापःपापकर्मा चाण्डालरूपः चाण्डालसदृशः, भीमतररुदकम्मे' भीमतररुद्रकर्माचाण्डालकर्मापेक्षयाऽपि भीमतराणि भयङ्कराणि रौद्रकर्माणि हिंसादिक्रूरकर्माणि यस्य म तथा, 'आमसियदित्तरत्तनयणे' आरुपित दीप्तरक्तनयनः, तत्र-आरुसिय आरुपितम्येव 'दित्त' दीप्ते विकराले 'रत्त' रक्ते नयने यस्य स तथा, 'खर.
'तत्य ण गयगिहे नगरे विजए नाम नक्करे होत्या' इत्यादि।
टीका-(नत्य णं रायगिहे नयरे) उसी रानगृह नगर में विजय नामको चौर था (पावे चंडालहवे भीमतररुदफम्मे पारुसियदित्तरत्तनयणे, वरफझम मल्लनिगयवीमत्वटाढिए) यह पापो था। नांडाल जैसा था। इसके हिंसा दिक क कम चाहाल के कार्य की अपेक्षा भी बहुत भयंकर थे। इसके नेत्र मोयो पुरुर के नेत्र जैसे लाल थे, और महा विकराल थे। दाढ़े इस
AR-नन्य रायगिद्दे नपरे) नाभा (विजएनाम मोहोत्या) वि./य नामे या२ २ता तो. (पावे चंडालम्वे भीतर
हामे आमियदित्तरचनयणे, रवरफरस-महल्ल-विगय-यीमत्य धारित) तापी तt. A को हतो. &िभा मेरे तेन भी 2400 કરતાં પ૬ જયંકર હતાં. તેની આ ધી માના જેવી લાલ હતી અને તે
Page #597
--------------------------------------------------------------------------
________________
अन्गारधर्मामृतवर्षिणी टीका अ २ सु. ४ विजय तस्करवर्णनम्
५०२
फलनगन्य राढिए' खरपरुषन हा त्रिनची मत्स दंष्ट्रिकः, तत्र'खरपुरुषे = अतिकर्कशे 'महल' महत्यौ=अतिविशाले 'विगय' विकृते शोभा वर्जिते 'बीमत्थ' बीभत्से = घृणाजनके 'दादि' द्रष्टि के = दाढिके हनुवर्द्धित केशगु चरूपे वा यस्य सः कर्कशविघृणितदाढिकायुक्तः, खापरुषमहात्रिकाचीभत्सदन्तो वा । 'अपुडियउट्ठे' असं टिनोष्ठः, असपुटितो, असंतौ वा परस्परामिलितौ स्फाटितौ ओष्ठलघु-वादशन दीर्घत्वाच्चोष्ठौ यस्य सः स्फाटितसुइत्यर्थः । उपहन्नलवंतमुद्धए उन प्रकीर्णलम्बमानमूर्धजः, तत्र'उदय' उतायुसम्पर्कात्प्रचलिता अत एव 'पइन्न' प्रकीर्णाः इतस्ततो विक्षिप्ताः 'लंबत' लम्बमानाः = अधः प्रसर्पन्तः 'मुद्ध' मूर्धजाः = केशा यस्य स तथा 'भरराहुवन्ने' भ्रमरराहुवर्णः - भ्रमरराणइव वर्णो यस्य सःअत्यन्तकृष्णवर्णं इत्यर्थः । 'निरणुकोसे' निरनुक्रोश. = निर्दयः, निरणुतावे', निरनुतापः = पापं कृत्वा पश्चात्तापरहितः श्रतएव 'दारुणे' दारुगः=क्रूः । ‘"इकी अतिशय कठोर थीं; बहुत विशाल थीं, शोभा रहित थीं, तथा घृणाजनक थी अथवा इस की दाढी के बाल कठोर थे, बहुतघने थे, शोभासे रहित थे और घृणा उत्पादक थे । (असंपुडिय उडे उए, पइन्नलचतमुद्धए, भमरराहुवन्ने, निरणुकोसे, निरणुतावे दारुणे पइभर) दाँतों को दीर्घ होने के कारण इसके ओष्ट परस्पर में मिले हुए नहीं थे किन्तु खुले हुए थे। इसके मस्तक पर जो केश थे वे पवन में इधर उधर उडते, इसलिये फैले हुए थे बधे हुए नहीं थे । तथा बहुत बढ़े हुए थे । इसका शारीरिक वर्ण राहु तथा भ्रमर जैमा अत्यन्त काला था । दया से यह सर्वथा रहित था । पाप करके भी इसके हृदय में पश्चात्ताप का भाव उत्पन्न नहीं होता था । इसलिये क्रूर प्रकृति का था । મહાભયંકર હતી. તેની દાઢા ખૂબજ કઠાર હતી, ઘણી મોટી હતી, શૈાભા વગરની હતી તેમજ ઘૃણાજનક હતી, અથવા તે તેની દાઢીના વાળ કઠાર હતા, સઘન હતા, શાભા વગરના હતા અને ઘૃણાજનક હતા. (असंपुडियउट्टे उद्भयपनलंबत मुद्वए, भमरराहुवन्ने निरुणुक्कोसे, निरणुनावे दारुणे पइभए) तेना हांत લાંબા હતા તેથી ખને આઠ એક બીજાના સ્પર્શી વગર દૂર જ રહેતા હતા. તે હંમેશાં ખુલ્લા જ રહેતા હતા. તેના માથાના વાળ પવનને લીધે અસ્તવ્યસ્ત થઈને ઉડતા હતા, એથી તેએ ફેલાઈ જતા હતા. તેના વાળ ખાંધેલા રહેતા જ ન હતા અને તે બહુ જ વધેલા હતા, તેના શરીરને રંગ રાહુ અને ભમરા જેવા કાળા મેશ જેવા હતા. તે તદ્દન નિય હતા. પાપ કરવા છતાં તેના મનમાં પસ્તાવા થતા ન હતા. એટલા માટે તે ક્રૂર પ્રકૃતિના હતા. તેને શ્વેતાની સાથે જ પ્રાણીઓનાં
Page #598
--------------------------------------------------------------------------
________________
ज्ञाताधर्म कथा मन्त्र भए' प्रतिमय: मयोत्पादकः। 'निसंमिए' नृशंसकः। 'निरणुकंपे' निरनु फम्प:व्यागुणवर्जितः। 'अहिन्धएगंतदिहिए' अहिरिवैकान्तदृष्टिकः, भुजङ्ग इब करकर्मकरणे एकाग्रतालक्षणः एकान्ता-एक निश्चया दृष्टिः विचारसरणिचम्य म तथा। खुरेव एगंतधारए'क्षुर इव एकान्तधारकः, क्षुरोनापिता
विशेषः 'उम्तग' इति भाषायाम्, तद्वत् 'एगंत' एकान्तेन तीव्रत्वात्सर्व प्रकारेण परवापरणे 'धारा' धारा-परोपतापनरूपा परिणामधारा यस्य सः. पत्रम्यापहारीत्यर्थः, 'गिद्धेव आमिमतल्लिच्छे' गृद्ध इव-आमिप तल्लिप्सः गृद्ध व-गृहपक्षिवन 'आमिन, आमिषे गव्दादिविषये 'तदिच्छे' तल्लिच्छ: नत्परः तल्लिच्छे' इति तत्परार्थो देगी शब्दः । अथवा आमिषे विपयभोगादिके मा अत्युकटा लिपना यस्य सः-कामभागे तोत्राभिलापोत्यर्थः। 'आंग्गमिव सबभकवी' अग्निनि च सर्वभक्षी भक्ष्याभक्ष्यल भोजी गर्वजनलुण्टको इसे देखते ही जोवा के हृदयमें भय का संचार हो जाता था। (निसमाए निरनुरुप अहिवएगनदिहोए, खुरेव एगंतधारए, गिद्धव श्रामिमतल्लिन्छे) यह स्वभावतः नृशंसक (घातक) या निरनुकंपे-दयागुण वर्जित था। सर्प की तरह कर कर्म करने में इस की विचारमरणि एक निश्चय वाली होती थी. क्षुरा-उग्नग के समान वह सर्व प्रकार से परकीय वस्तुओं के हरण करने में पगपनापनरूप परिणाम धागवाला था। गिद्धपक्षी की तरह यह कदादि विषयरूप आमिप में अधया कामवासना में तत्पर रहा करता था। (अग्गिमित्र मधमरवी जलमियामागाही उचग, वंचग, माया नियडि, कड, काड. मार, मंगओग, बहले. चिरणारविन्द्र मोलायारचरिने, जूमपनगी, मजपनंगी भोज, पसगी, मंसपनगी दामणे दियय हारप) अग्नक ममान यह सर्व भभी था, अथवा लक्षगे से सब जीवों को भान 411 45 1 ghi. (
निपहए निग्नुकंपे अहिन्ध एसिदिटिए ग्वत्र पनपाए, गिदेव आमिमलिटन्छे) स्वभावधीत नृशंस भने प.त . निग्नुकपे) निय 1. सापनी म १२ भभी प्रवृत्त यना તેના વિચારો દઢ નિશ્ચયવાળ હતા. અગની જેમ તે બધી રીતે બીજાઓની વસ્તુને કરી લેવામાં પાપાપન રૂપ પામ વાળા હ ગીધની જેમ શબ્દ વગેરે વિજય રૂપ આમિષમાં અથવા કામવાસના જેવી બાબતમાં તે હમેશા તયાર
ने (अग्निनिर कामकली जलमित्र मन्वग्गाही उपकरण, वंग, माया निगड. ट. स्पट, मागपभोग. बहुले, चिरणारविण मौलापारन्नेि जमानी, मनपगंगी भोजपमंगी मंसपमंगी दारुण तिपय કtી બિના જે તે સભી ને અથવા તે બધા પ્રાીઓને લૂંટનાર
Page #599
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनमारधर्मा मतवर्षिणा ठीका अ. ३.४ विजय तस्कररणनम् वा। 'जलमिव सव्वग्गाही' जलमित्र सर्वग्राही-यथा जलं म्वविषयप्राप्त सर्व स्वान्तर्गतं करोति तथैवायौ मा सर्वस्मादपहरति । 'उक्क चणवत्रणमायानि यडि कडकवडसाईसंगओगबहुले उकञ्चनवश्चनमायानिकृति कूटकपटमातिसंप्रयोगबहुला, तत्र-'उकंचण' उत्कञ्चनं स्वपरगुणाभावेऽपि गुणोत्कीर्तनम्, 'वंचण' वश्चनं-छलकरणं, माया-परवञ्चनम्, 'नियडि' निकृतिः मायाऽऽच्छादनार्थ पुनर्मायाकरणं-यमवृत्या गर्तलकवृत्तिधारणम्, 'कूड' कूटं परवञ्चनार्थ तुलादेन्यूनाधिककरणम्. 'कवड' कपटम् वेषभा. पादिविपर्य यकरणम्, एभिरुत्कञ्चनादिभिः सह 'साइसंपओग' मानिसंप्रयोगः-अतिशयेन योगस्तेन यो बहुल:व्याप्तः सफलटकपटादि भाण्डागारइत्यर्थः। 'चिरनगरविगदुट्टमीलायारचरित्ते' चिानगरविनष्टदुष्टशीलाचारलूटने वाला था। जल की तरह सर्वग्राही था अर्थात् जल जिस प्रकार अपने में पड़े हुए पदार्थ को अपने भीतर ले जाता है-उपी प्रकार यह भी दूसरों के पास से समस्त चीजों का अपहरण कर अपने पास रख लेता था। अपने भीतर जो गुण नहीं थे उनकी भी यह अपने में हैं इस तरह की प्रशंसा किया करता था। वंचना-छल करने में यह विशेषपटु-चतुर था, माया परवंचन में बहुत्त होशियार था-निकृति अपने मायावारीको दबाने में दुबारा माया करने में बडा ही सिद्धहस्त था। तुला आदि का न्यूनाधिक करना इसका नाम व्यूह है, वेप आदि को बदलना इसमा नाम कपट है। इन सबके करने में यह प्रख्यात था। अर्थात् इन उत्कंचन माया, निकाते कट, कपट का यह भण्डार था। चिरकाल से यह नगर से बाहर रहता था। इसलिये इसका स्वभाव दुष्ट हो गया था। आचार-कुल मर्यादारूप હતો. પાણીની જેમ તે સર્વગ્રાહી હત– એટલે કે પાણી જેમ તેમ પડી ગયેલા બધા પદાર્થો તે પિતાની અંદર લઈ જાય છે, તે પ્રમાણે જ તે ચેર પણ બીજાએની પાસેથી બધી વસ્તુઓ ચેરીને તેની પાસે સગ્રહી રાખતું હતું. જે ગુણે તેમાં હતા તેમની પણ બીજાઓની સામે પ્રશંસા કરતે રહેતે હતો બીજાને છેતરવામાં તે પાવર્યો હતો. માયા એટલે કે બીજાને ઠગવામાં તે ખૂબ જ કુશળ હતો. નિકૃતિ–એટલે કે માયા ચારાને પરાજિત કરવામાં તે બીજી વખત માયા (પર વંચન) કરવામાં બહુ જ ચતુર હતું. ત્રાજવાં વગેરેને ચાલાકીથી ન્યૂનાધિક કરવું તેનું નામ શૂહ છે. વેષભૂષા વગેરે બદલવી તે કપટ કહેવાય છે. આ માટે તે પ્રખ્યાત હતું. એટલે કે ઉત્કચન, વંચન, માયા, નિકૃતિ, કુટ, કપટને તે ખજાને હતે. લાંબા વખતથી તે નગરની બહાર જ રહ્યા કરતું હતું. એટલા માટે સ્વભાવે
Page #600
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
शाताघम कयासो चरित्रः, तत्र-'चिर' चिरंबहुकालं यावत् 'नगर' नगरात 'विण' विनष्टः= लायितः, अत एव 'तुट्ट' दुष्टं गीलं-स्वभावः, आचारः कुलमर्यादालक्षणः, चरित्र जीवनव्यवहाररूपं यस्य स तथा । 'जूयपसंगी' घनासगी धनक्रीडा सक्तः 'मज्जप्पांगी' मधप्रसगी-मद्यपायी, 'भोजप्पसंगी' भोज्यप्रसङ्गी-खण्ड. खायादिग्सलोलुपः । 'भोगासगी' इति पाठ गणिकापरायण इति । 'मंसपसगो' मांमप्रमी रासाहारी, उपलक्षणाव सप्तव्यसनसेवी । 'दारुणे' दारुग.ठोर हृदयः । 'हिययदारए' हदयदारकः-अन्येपां हृदयविदारकः । साहसिए' साह मिका अविचारकारी। संधिच्छेया' मन्धिच्छेदक:-क्षत्रावानका गृहादिभितिभेदकः उवहिए' प्रीपविकासमायित्वेन प्रच्छन्नचारी । 'विस्संभघाई' विस्रम्भ घाती-विश्वोमघातकः। 'आलीयग' आदीपकाग्रामारिप्रज्वालकः 'लमप्रथ व्यवहार इसका विलकुल नष्ट भ्रष्ट हो गया था, और चरित्र इसका विल. कुल पतित बन गया था। यह धन संगी-जुआ खेलने में आसक्त मन पाने में प्रसक्त भोज्य प्रसंगी-मिशान आदिरस का लोलपी, और गणिकाओं के सेवन करने में सदा तल्लोन रहना था। यह मांसाहारी था-उपलक्षग से सातों ही व्यसनों का सेवन करने वाला था। कठोर हृदय था-अन्य माणियों के हदय विदारक था (माहमिए) घडा साहसिक था विना विचारे हर एक काम फर डालता था। (संघिच्छेयए, उपाहिए, विसमधाई, आली. यगनित्यमेयलहत्यसंपउए) मकानों में से घ (खात) लगाने में उनकी मित्तिकोदने में-यह प्रख्यात था, औषधिक था-मायाचारी होने के कारण या अपना वेग परिवर्तिन का इधा उपर फिरा करता था। विश्वासघातक था। आदीपक-ग्राम यादि के जलाने में उसे कोई विचार नहीं होता था। તે દુષ્ટ થઈ ગયે હ. આચાર–એટલે કે કુળની મર્યાદા રૂપ તેને વ્યવહાર સંતર નાશ પામ્યું હતું અને તેનું ચારિત્ર્ય સાવ થઈ ગયું હતું. તે ઘત પ્રસંગ જુગારમાં આસકત, મવપી-દારુ પીવામાં પ્રસન, ભેજ્ય પ્રસંગી-મિષ્ટાન્ન વગેરે ગળ્યું ખાવામાં લાલુપ અને ગણિકાઓ વગેરેના સેવનમાં તે હમેશાં તલ્લીન રહ્યા કરતે હવે તે માંસ ભક્ષક હતે. ઉપલક્ષથી તે સાને સાત વ્યસનને આચરનાર ક, કર હૃદય વાળે હતું. બીજા માણસોના હૃદયને સુખી બનાવનાર હતું (નાવા ) તે ખૂબ જ માહસિક હતે. વિવેક વગર થઈને તે ગમે તે કામ ४२ . ( मंपिकग्रा अहिए विसंमयाई आलीयगतित्यमेवार
सप) ५२! तर पापामा ते सात रतो. ते सोपधि तो-गर કે મા ચાર લેવા બદલ ને પિત્તને વેર બળીને આમ તેમ ખડ્યા કરતે તિ. તે વિશ્વાસ ઘાત કરનાર હતે. આદીપક એટલે કે ગામ ને ગળગાવતાં તેને
Page #601
--------------------------------------------------------------------------
________________
भनेगारधर्मामृतवर्षिणी टीका. अ २ स. " विजयतस्करवर्णनम् मान्तकं पद प्राकृतत्वात् 'तित्यभेयलहुहन्थसंपउन' तीर्थभेदलघुहस्तसंप्रयुक्तः, 'तित्थभेय' तीर्थभेदे-धर्मपध्वसने धर्मस्थानध्वसने वा लघुहस्तसंप्रयुक्तः हस्तलाघवयुक्तः अतिकुशल इत्यर्थः । 'परस्स दवहरणम्मि निचं अणुवढे' परस्य द्रव्यहरणे नित्यमनुबद्धः आसक्तः। 'तिव्ववेरे' तोवरः= उत्कट विरोधवान् स राजगृहस्थ नगरस्य बहूनि 'अइगमणाणिय' अतिगमनानि= च प्रवेशमार्गाः 'निगमणाणि' निर्गमनानि-निस्सरणमार्गाः, 'दाराणि द्वाराणिक नगरद्वाराणि, 'अबदाराणि' अरद्वाराणि-लघुद्वाराणि गुप्तद्वाराणि वा , 'छिडीओ' छिण्डोः वृतिछिद्रारूपाः कण्टक प्राकारछिद्राणीत्यर्थः, 'खंडीओ' खण्डी:दुर्गछिद्राणि, 'नगरनिद्धमणाणि' नगरनि मनानि-नगरजलनिर्गमनद्वाराणि, 'सनहगाणि' संवर्तनानि अनेकमार्गसङ्गमस्थानानि. 'निव्वदृणाणि' निर्वनानि नूतननिर्मितमार्गरूपाणि, 'जूरखलयाणि' धूनखलकानि-बूतक्रीडास्थानानि, 'पाणाणि' 'पानागाराणि' मदिराम्थानानि, 'वेस्मागाराणि' वेश्यागाराणि= तीर्थ भेद लधु हस्त संप्रयुक्त था-अर्थात् धर्मस्थान को नष्ट करने में यह अति कुशल था। (परस्स दवहरणम्मि निच्चं अणुबड़े) दूसरों के द्रव्य हरण में यह आसक्त रहता था। (तिव्यवेरे) तीव्र वैर वाला था। (रायगिहस्स नयरस्स बहूणि अइगमणाणि य निग्गमणाणि य दाराणि य अवारा गिय छिडोभो य खंडीओ य नगरनिद्धमणाणि य) यह राजगृहनगरके अनेक प्रवेशमार्गों को जाने के मार्गों को वहां के अनेक द्वारों को छोटे२ द्वारों को-अथवा गुप्त द्वारों को कांटों की लगी हुई वाडके छिद्रों को जल के निकलने की नालियों को (संवटणाणि) अनेक मार्गों के संगमस्थानों को (निवदृणागि) नूतननिर्मित मार्गों को (झूवखलयाणि जना के खेलने के स्थानों को (पाणागाराणि) मदिरा पीने के स्थानों को (वेस्मागाराणि) વિચાર પણ ઉત્પન્ન થતો હતો કે ચલ હું કેવું કૃત્ય કરી રહ્યો છું. તે “ તીર્થભેદ લઘુહસ્ત સંપ્રયુક્ત” હત–એટલે કે ધર્મસ્થાનને નષ્ટ કરવામાં તે અતિકુશળ હતો. (परस्सदन हरणम्मि निच्चं अशुबद्ध) पारसना द्रव्यने वाभांश ते मासत रह्या ४२a sal. (तिबवेरे) ते लयर रीते ३२ (दुश्मनाइट) रामनार तो. (रायगिदस्स नयरस्स बहूणि अइगमणाणि निगमणांणि य दागणिय अव. दाराणि य छिडीओ य खंडीओ य नगरनिद्धमणाणि य ) AAP नगरना ઘણું પ્રવેશ માર્ગોને અવર જવરના રસ્તાઓને, ત્યાં ના ઘણા દરવાજાઓને, નાનો દરવાજાઓને અથવા તે ગુપ્ત દરવાજાઓને, કેટેને, વાડના છિદ્રોને, કિલ્લાના छिद्रोन, पीनी नजीमाने, (संवदृणाणि) घ २२ताया से थता साय ते स्थानान (निवणााणि) ना मनापामां आवेता सस्ता-माने (जव खलयाणि) गान मामाने, (गणागाराणि) हर पीना स्थानाने, (वेस्सागाराणि)
Page #602
--------------------------------------------------------------------------
________________
ज्ञातधर्मकथ.गस्त्रे गगि कागृहाणि 'तबारहागाणि' तद्द्वारस्थानानि-गण कागृहद्वारागोत्यर्थः, 'नकरहाणाणि य' तस्फरस्थानानि च-चोरनिवासस्थानानि, 'सिंघाडगाण' श्रृङ्गाटकानि-श्रृङ्ग टकाकृतित्रिकोणस्थानानि, तियागि' त्रिकाणि मार्गत्रयसंमी सनस्यानानि, 'चउवाणि' चतुष्पाणि-चतुष्कोणस्थानानि, चञ्चगणि चत्वागि%D चतुप्पथरूपाणि. 'नागवराणि' नागगृहाणि 'भूयघराणि' भूतगृहाणि 'जक्रख दे. उलानि' यमदेवकुलानि यक्षायतनानि 'सभाणि' सभाः 'पवाणि' प्रपा:पानीयगाला 'पणियमालानि' पणिनगालानि-यविक्रयम्थानानि 'सुन्नघराणि' शन्यगृहाणि 'आमोएमाण२' आमोगयन् २-सोपयोग प्रेक्षमाणः 'मग्गमाणे' मार्यमाण:-अन्विायन । 'गवेममाणे' गवेपमाणः, मक्ष्मरीत्या विलोकमान:-बहुजनस्य 'छिम' छिपु स्खलनारूपेषु 'विसमेसु' विमेपु-रोगाद्यवस्थाबंश्याओं के गृहो को (नहारदाराणि) उनके दरवाजों को (नकारहाणाणि) मो. के निवासस्थानों को (निघाडगाणि) श्रृंगाटक जैसे त्रिकोण वाले न्यानो गो (नियाणि) तीन मार्ग जहां मिले हो ऐसे स्थानों को (च उक्काणि) चतुकोग वाले स्थानों को (चच्चराणि) चतुष्पथ रूप स्थानों को (नागघराणि) नागगृहों को. (भूपयाागि) भूतहों को, (नाव दे उलानि) यक्ष्य के देवलों को (पमाणि) सभाओं को (पागि) व्याऊों को, (पगियासाल.गि) पविक्रय के स्थानों को (मुन्नघराणि) शुन्य घरों को (भाभोएमाणे२) उपयोग देकर वारवार देवता था। (मगमाणे) उन्हें बार२ तलाशता। (गवेममागे) मामष्टि से उन की गवेपणा करता था (बहुजणस्म छिद्देसु य) जब कोई किसी प्रकार के कष्ट में होता था (विममे ) रोगादि अबम्था संपन्न वसोना याने, (महारदाराणि) वश्या-गाना ४२वानन्याने, (तकन्द्राणाणि) थाना महागाने (मिंगाडगाणि) श्रा४-मेट: २२ता मे॥ यता साय ता यानाने, (चक्कागि) यानुयाणा स्थानाने (चच्चराणि) यार २२ताये बस यता हाय ते स्थानाने, (नागयराणि) नागना गाने, (भूराघराणि) भूतियां पाने, (जमव देउलानि) याना वाक्याने (ममाणि) असामान (पाणि) पाने, (पणिय मालाणि-य १४यना स्थानाने, (मुन्नवाणि) माथी ५२ सा पाने, (श्रामोपमाणे) भरर माधान पारे पटरी नतो तो (मामा) ते यानाने पापा ताना २४ तो तो. (गसमाणे) भूक्ष्म तिनाउन न. (वहार मृि य ) त्यारे 5 भाभ
न! : २७. (विपमेम) at पोरेया मुश्त २९नो,
Page #603
--------------------------------------------------------------------------
________________
५८५
अनगारधर्माम वर्षिणीटीका अ.२ स. ४ विजयतस्कर वर्णनम् रूपेषु 'विहुरेसु' विधुरेषु व्याकुलावस्थारूपेषु 'वसणेसु' व्यसनेषु-विपत्सु 'अब्भुदएस्सु' अभ्युदयेषु राज्यलक्ष्म्यादिप्राप्तिरूपेषु 'उत्सवेसु' उत्सनेषु विवाहादिप नङ्गरूपे 'पपवेनु' प्रमो'-पुत्रादिजन्मोत्सवेषु 'तिहिमु' 'तिथिमसांवत्सरिकादिरूपासु 'छणेसु' क्षणेषु आनन्दजनकव्यापार रूपेषु 'जन्नेस' यज्ञेषु नागाद्युत्मवेषु पधणीसु' पर्वणीषु-कार्तिकपूर्णिमादिपर्वतिथिषु 'मत्तपमत्तस्स' मत्तप्रमत्तस्य तत्र 'मन' उन्मत्तः 'पात्त' प्रमत्तः-प्रमादवान् याप्स नह्य 'विक्वित्तस्स' विक्षिप्तस्य पयोगविशेषेण भ्रान्तचित्तस्य 'वाउलस्स' चातुलम्य वातरोगयुक्तस्य अन्यमनस्कस्य वा 'मुहियस्त' सुखितस्य' मसलेन्द्रियानुकलविषयप्राप्नत्वात्सुखमनस्य 'दुखि यस्स' दुखितम्य इष्ट वियोगानिष्टसंयोगादिना दुःखनिमग्नस्य 'विदेसत्थस्स' विदेशस्थस्य परदेशस्थितस्य 'विपवसियस्स' विप्रोपितस्य-इष्टजनवियोगिनः इत्यादि बहुजविहरेम) व्याकुल अवस्था में होता था (बरणे मु) फिती और विनि से ग्रस्त होना था उस समय में तथा (अब्भुदरसु) राज्यलक्ष्मी आदि को माप्तिरूप उत्सवों में (उस्सवेसु य पसवे सुय तिही य छणेसुय जन्नेसु य पवणीसु य) विवाह आदि प्रसंगो में पुत्रादि जन्मोत्सवों में सांवत्सरिक तिथियों में, आनंद जनक व्यापाररूप क्षणों में नागादि उत्सवरूप यज्ञों में कार्तिक पूर्णिमा आदिरूप पर्वतिथियों में. (मत्त-पमत्तस्स विक्खित्तस्स बाउ. लस्स य मुहियास य दुक्खियस्स य विदेतत्थस्ल य विष्पवसियम्स य) जय कोई जन मत्त हो जाता था प्रमादवशंगत हो जाता था, प्रयोग विशेष से भ्रान्त चित्त बन जाता था, वातव्याधि से युक्त हो जाता था। या अन्यमनस्क हो जाता था, सकल इन्द्रियों के अनुकूल विषयों की प्राप्ति से आनन्द युक्त बन जाता था इष्ट पियोग अनिष्ट संयोग आदि से दुःख(वसणेसु) मा माइतमा इसायो रडतो, ते समये तेभ (अध्भुदएसु) Narय सभी वगैरेनी प्राति३५ उत्सवामi (उस्सवेसु य पसवेसु य तिहीमु य छणेसु य जन्नेस य परणीत य) वन वगैरेनी प्रसनमा, पुत्र वगेरेना जन्मीસોમાં, સાંવત્સરિક તિથિમાં, આનંદની ક્ષણેમા, નાગ વગેરેના ઉત્સવ રૂપ यज्ञोमांति पूनम वगेरे ३५ ५५ तिथियोमा (मत्त मतस्स विक्खियस्सउवा लस्स य महियस्स य दुक्खियस्स य विदेसत्थस्स य पयत्तस्स विखयम्स विप्पवासियम्स य) જ્યારે કે માણસ ગાડો થઈ જતે, પ્રમાદી થઈ જતો, (તત્ર મંત્રના) પ્રયોગ વિશેષથી ભ્રાંતચિત્ત થઈ જતો, વાતના રોગથી પીડિત થઈ જતે, શૂન્ય મનસ્ક થઈ જતે, બધી ઈન્દ્રિયોને સુખ પ્રાપ્તિ થાય એ સંગ થતા જ્યારે કેઈ આનંદ મગ્ન થઈ જતે, ઈષ્ટ વિગ તથા અનિષ્ટ સંગ વગેરેથી દુખી થઈ જતો, પરદેશમાં
Page #604
--------------------------------------------------------------------------
________________
५.८६
ज्ञाताधर्मकथासूत्रे
नस्य 'मग्गं' मार्गम् अवसरम् 'छिद्दं' छिद्रम् - स्खलनारूपम् विरहं' वियोग 'अंतर' स्थानान्तरगमनरूपं सायकालादिरूपं वा 'मग्गमाणे' मार्गयमाण विलोकमानः 'गवेसमाणे' अन्विष्यन ' एवं चणं' उक्तरीत्या 'विहरड़' विहरति विजयतम्गेऽवतिष्ठते इत्यर्थः चकारः समुच्चयार्थः, णं वाक्यालङ्कारे । 'बहिया वियणं' वहिरपि च खलु राजगृहनगरस्य 'आरामेसु' आरा मेपु-पुष्पफलादि समृद्धवृक्षलतासंकुल क्रीडास्थानेषु 'उज्जाणेसु' उद्यानेषु = पत्र पुष्पफलच्छायोपशोभितनगरासन्नवर्तिक्रीडास्थानेषु 'वात्रीपोक्खरणी
वीहिया' जालियास रेसु'
वापीपुष्करिणी दीर्घिकागुञ्जालिकासरस्सु, तत्र 'पानी' वापी चतुष्कोणयुक्ता 'पोक्खरिणी' पुष्करिणी - कमल युक्त गोलाकारा 'दीहिया' दीर्घिका=दीर्घाकार वापी. 'गुंजालिया' गुञ्जालिका=त्रक्रा कारवारी 'सरः:= तडागः, 'सरपंतियासु' सरःर्पा ङ्ककासु = सरोवर श्रेणिपु मग्न हो जाता था, परदेश में गये हुए जनों का, इष्ट जनों से वियुक्त होना था तब यह उनके (मग्गं च छिद्द' च विरहं च अंतरं च मग्गमाणे, गवेसमा एवं चणं बिरड) अवसर की, स्खलनारूप छिद्रको, विद्योग को स्थानान्तर गमनरूप अथवा सायंकाल आदिरूप अंतर को ताकता रहता थाउनकी खोज में रहता था इस प्रकार से यह जब नगर में रहता था तब अपना समय व्यतीत करता था । तथा (बहियात्रि य णं रायगिहस्स नयरम्म रामेय उज्जाणेमृ य वाविपोक्रखरिणी-दीहिया गुंजालिया - सरेसु य सरपंतिया सरसरपतियामु य जिष्णुजाणेसु य भग्गकूवेयु य मालुया कच्छपय मृगाणएम् य गिरिकंद लेण उचट्ठाणेमु य बहुजणस्स छिद्देसु य जार एवचणं विहरह) राजगृह नगर के बाहर वहां के आरामों में पुष्पफ ગયેલા માગુોને તેમના ઇજનેાથી વિયોગ થઈ જતા ત્યારે તે (ચેા ) તેમના (मपछि विरहच अंतुरं च मग्गमाणे. गवेसमाणे एवं चणं विहरङ) પર ચાંપતી નજર ગખતે વિયેાગ, સ્થાનાન્તર ગમન, સાય કાળ વગેરેના અવ સરની તેમની અસાવધાનીની ખરાખર તકના લાભ લેવા તૈયાર રહેતા આવા અવસરાની ને નપામાં જે તેા. આ રીતે નગરમા રહીને, તે પેાતાનેા વખત પસાર કરતે सनी ने (रिया त्रिणं रायगिहम्म नगरस्स आरामेसु य उज्जाणे य वारिणीदोहिया गुंजालिया, सरेगु य सरपतियालु य सरसरपतिया व जिष्णुनाणे भग्गचेछ य माल्या कच्छ व सुसागपय गिरिकरण उचहाणे य बहुजणम्स विदेस जाव एवं णं विहर) शनशनी हार न्यांना आगोमा युग्यङ्गधी समृद्धि युक्त तथा
Page #605
--------------------------------------------------------------------------
________________
धर्माणा टीका अ २ सू. ४ तिम्रवर्णनम
१०.८७
===:
'सरसरपंतियासु' सरःसरः पङ्क्तिकामु= परस्परं संलग्नेषु बहुषु तडागेषु येषु सः पतया व्यवस्थितेषु एकस्मात्सरसोऽन्यस्मिन् सरसि ततोऽन्यत्र, एवं जलसंचारक पाटकेन जलं संचरति । अथवा ऊधः क्रमेण पङ्क्तिरूपेण व्यवस्थितेषु सरसु स्वत एव सुतरां जल संचरति, तत्रेत्यर्थः । 'जिष्णुज्जासु' जीर्णोद्यानेषु = शुष्कप्राय तरुलतादियुक्तवन खण्डेषु 'भग्गकूत्रएस' भग्नकूप के पु= खण्डितकूपकेषु 'मालुया कच्छएसृ' मालुकाकक्षकेषु सुमाणएसु' श्मशानकेपु गिरिकंदर लेणात्रट्ठाणेसु' गिरिकन्दरलयनोपस्थानेषु = तत्र - गिरि कन्दरेषु = पर्वतरन्ध्रेषु 'लेग' लयनेषु = गिरिस्थितपापाणगृहेषु 'उवद्वाणेसु' उपस्थानेषु = लतादिमण्डपेषु बहुजनस्य = जनसमुदायस्य छिद्रेषु अत आरभ्य यावत् - अनन्तरं गवेषयमाणोऽसौ तस्करः एवं प्रकारेण विचरति ॥ मु० ४ ॥
मूलम् - तपणं तीसे भद्दाए भारियाए अन्नया कयाई पुव्वरत्तावरत्तकालसमयंसि कुटुंबजागरिय जागरमाणीए अयमेयारूवे अज्झथिए जाव समुपजित्था - अहं धपणेण सत्थवाहेण सद्धि वहूणि वासाणि सद्दफरिसरसगंधरुवाणि माणुस्सगाई काम
आदि से समृद्ध वृक्षों वाले तथा लता से युक्त ऐसे क्रीडास्थानों में- उद्यानां में नगरासन्नवर्ती ऐसे क्रीडा के स्थलो में जो पत्र पुष्प फल एवं छाया वाले वृक्षों से शोभित होते हैं, वाडियों में, पुष्करणियों में दीर्घिकाओं में गुंजालि काओं में तालाव में सरोवरश्रेणियों में परस्पर संलग्न अनेक तालाव में जीर्ण उद्यानों में, भग्नकुओ में, मालुकाकच्छों में श्मशानों मे. पर्वत की गुफाओं में पर्वत ऊपर रहे हुए पाषाणगृहों में और लतादि मंडपों में छुप कर यह जन समुदाय के छिद्रों की विरह की अतर आदि की ताक में रहा करता था उन की गवेषणामें लगा रहता था |सु. ४ લતા વિતાનાથી ઢંકાએલાં કીડા સ્થાળામાં, ઉદ્યાનેામાંનગરની પાસેના પત્ર, પુષ્પ ફળ અને છાયડાવાળા વૃક્ષેાથી શૅાભિત ક્રીડા સ્થળામાં, વાવામાં પુષ્કરણીઓમાં, દી િકાઓમાં ‘ગુ જાલિકાઓમાં, તપાવેામાં, સરેવરાની શ્રેણુઓમાં, જેમનાં પાણી એક થઈ રહ્યાં છે. એવા ઘણાં તળાવામા જૂના બગીચાએમાં, જૂના ભગ્ન કૂવામાં, માલુકા કચ્છમાં, સ્મશાનેામાં, પર્વતની ગુફાઓમાં, પર્યંત ઉપરના શિલા ખડાની વચ્ચેના પાષાણ ગૃહેામાં અને લતા મડામાં છુપાઇને તે (ચાર) જન સમુદાયની અસાવધાનતા તેમ જ તેઓ કયારે પેાતાના ઘરથી વિખૂટા થાય છે તેની શેાધમાં रहेता हुतो, तेनी मरोर तपास रामतो तो ॥ ४ ॥
Page #606
--------------------------------------------------------------------------
________________
शाताधर्म कथामा
भोगाई पचणुभवमाणी विहरामि, नो चेव णं अहं दारगं वा दारिगं पयायामि, तं धन्नाओ णं ताओ अम्मयाओ जाव सुलद्वेणंमाणुस्सए जम्मजीवियफले तासिं अस्सयाणं जासिं सन्ने णियगकुच्छिसंभूयाई थणदुखलु छयाई सहुरसमुळावगाई मम्मंणपयंपियाइं थणमूलकस्वदेसमागं अभिसरमाणाइं सुद्धयाइं थणयं पिवंति, तओ य कोमलकमलोवमेहिं हत्थेहि गिण्हिऊणं उच्छंगे निवेसियाई देति ससुल्तावए पिए सुमहुरे पुणो२ मंजुलप्पभणिए, तं अहन्नं अधन्ना अपुन्ना अलक्खणा अकयपुन्ना एत्तो एगमवि न पत्ता, तं सेयं मम कलं पाउ पभायाए रयणीए जाव जलंते धण्णं सत्थवाहं आपुच्छित्ता धणेणं सत्यवाहेणं अव्मणुन्नाया समाणी सुवहुं विपुलं असणपाणखाइमसाइमं उवक्खडावेत्ता सुवहुं पुप्फवत्थगंधमल्लालंकारं गहाय बहुहिं मित्तनाइनियगसयण संबंधिपरिजणमहिलाहिं सद्धि संप. रिचुडा जाई इप्नाई रायगिहस्स नयरस्स बहिया णागाणि य भृयाणि य जम्ग्वाणि य इंदाणि य खंदाणि य रुदाणि य सिवाणिय वेसमणाणि य तत्थ णं य बहणं नागपडिमाण य जाव वेसमणपडिमाण य महहिं पुष्फचणि करता जाणुपायवडियाए एवं वइत्तए-जइ णं अहं देवाणुःप्पया ! दारगं वा दारिगं वा पयोयामि तो णं अहं तुभं जायं च दायं च माय च अक्ग्वणिहि च अणुवढेमि ति कटु उवयाइयं उबयाइनए एवं संपेहिता कल्लं जाव जलंते जेणामेव धणे सत्यवाहे. तेणामेव उवागच्छड, उवागछत्ता एवं वयाती-एवं खल्लु
Page #607
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामुतवर्गिणीटोका अ २. ५ धन्यासार्थवाही विचार
अहं देवाणुप्यिा! तुब्भेहिं सद्धि बहुइं वासाइं जाव देति समुल्लावए सुमहुरे पुणे मंजुलप्पमणिए तणं अहं अहन्ना अपुन्ना अलक्खणा एत्तो एगमवि न पत्ता, तं इच्छामि णं देवाणुप्पिया ! तुब्भेहिं अब्भणुन्नाया समाणी विपुलं असणं ४ जाव अणुवड़ेसि (त्तिकटु) उवाइयं करेत्तए। तण्णं धण्णे सत्थवाहे भई भा रयं एवं वयासी-ममपि य णं खलु देवाणुपिया ! एस चेव मणोरहे -कहं णं तुमं दारग दारिगं वा पयाएजसि ? भदाए सत्थवाहीए एयममणुजाणइ.। तए गं सा भद्दा सत्थवाही धण्णेणं सत्थवाहेणं अब्भगुन्नाया समाणी हट्टतुट जाव हियया विपुलं असणपापा खाइमसाइमं उवक्खडावेइ उवक्खड्डावित्ता सुबहु पुप्फगंधवत्थसल्लालंकारं गेण्हइ गेण्हित्ता सयाओ गिहाओ निग्गच्छइ, निगच्छित्ता रायगिहं नयरं मज्झं मज्झणं निग्गच्छइ, निगच्छित्ता जेणेव पोखरिणी तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता पुक्खरिणीए तीरे सुबह पुप्फजाव मल्लालंकारं ठवेइ, ठवित्ता युक्खरिणिं ओगाहइ, ओगाहिता जलमजणं करेइ जलकीडं करेइ, करित्ता होया कयबलिकम्मा उल्लपडसाडिगा जाई तत्थ उत्पलाइं जाव सहस्तपत्ताई ताई निहइ गिण्हित्ता पुकावरिणीओ पच्चोरुहइ पच्चोरुहिता जेणमेव नागघरए य जाव वेलामणघर र य तेणेव उवागच्छइ उवागच्छित्ता तत्थ णं नागपडिमाण य जाव वेसमणपडिमाण य आलोए पणामकरेड् करित्ता ईसिं पञ्चुन्नमइ पञ्चुन्नमित्ता लोमहत्थगं परामुसइ परामुसित्ता नागपडिमाओ य जाव वेसमणपडिमाओ य लोमहत्थ
Page #608
--------------------------------------------------------------------------
________________
५९०
शातधर्मकथासूत्रे एणं पमजइ पमजित्ता उद्गधाराए अभुक्खेइ, अभुक्खित्ता पम्हलसुकुमालाए गंधकासाइयाए गायाइं लूहेइ, लूहित्ता महरिहे वत्थारहणं च मल्टाम्हणं च गंधारहणंच चुन्नारुहणं च करेइ, करित्ता जाव धूवं डहइ, डहित्ता जाणुपायवडिया पंजलिउडा एवं वयासी. जइणं अहं दारग वा दारिगं वा पयायामि तो णं अहं आयं च जाव अणुबडे मि तिकट उवाइयं करेइ, करिता जेणेव पोखरिणी तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता विउलं असणंट आसाएमाणी जाव विह रइ, जिमिया जाव सुईभूया जेणेव सए गिहे तेणेव उवागया, अदु. जर च णं सदा सत्थवाही चाउदसटमुदिट्रपुन्नमासिणीसु विउलं असणंट उवक्रवडेइ, उवक्खडिता वहवे नांगा य जाव वेसमणा य उवायसाणी जाव एवं च णं विहरइ ॥सू० ५॥
टीका-'तएणं नीसे' डन्यादि । ततवलु तस्याः भद्राया भार्याया अन्यदा कदाचित 'पुवातावरत्तालममयंसि' पूर्वरात्रापररात्रकालसमये-राः पश्चिमे मागे 'कुइंधनागरियं' कुटुम्ब नागरिकां-कुटुम्बसम्बन्धिचिन्तया निद्राक्षयरूपा जागरणम् 'नागरमाणीए' जाग्रन्या:-कुर्वत्याः अयमेत दूपः 'अज्झथिए'
'नगणं तीसे भाग भारियाए' इत्यादि । : टीराथ-(नएण) इसके बाद (तीसे भद्दाए भारियाए) उम भद्रा भार्या
सा (अन्नया कया) किसी एक समय (पुम्वरत्तावरत्तकाल समयंसि) रात्रि के माग के बाद पश्चाद्धाग में (कुईवजागरियं जागरमाणोण) कुटुम्ब की निन्ता में निद्रा नही आने के कारण जगती हुई स्थिति में (अयमेया
'तपणं तास भटाए भाग्गिा उत्यादि । 24--(नगण) त्या२ one (तीस भदाण भारियाए) मा सायाने (अन्नया स्या) पत (पुन्चरत्तावरत्तकालसमयंमि बिना न ५. ५वा (कुट्रय जागरि जागामाणीप)
सनी विना- ri न मानतावश्यामा (अय. मयाम्चे अझविधा नाच समुपजिन्या) L AT BALA यातू
. ५ : (i) (धन्नण मत्थवाहेण सदि।
Page #609
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणी टीका. अ २ सू. ५ धन्यासार्थवाहीविचार' आध्यात्मिक आत्मनि विचारः यावत् समुदपद्यत-अहं खलु धन्येन सार्थ वाहेन साढे बहूनि वर्षाणि तावत-बहुवर्षपर्यन्तं शब्दस्पर्शरसरूपात्मकान् मानुष्यकान् कामभोगान् पच्चणुभवमाणी' प्रत्यनुभवन्ती परिसुञ्जाना विहरामि-तिष्ठामि किन्तु नोचैव खलु अहं दारकंवा दारिकां वा प्रजनयामि, तत्-धन्याःखलु ता अम्बा यावत् मुलब्धं खलु मानुष्यकं जन्मजीवितफलं तासामम्बानां यासां मन्ये निजककुक्षिसम्भूताःस्तनदुग्धलुब्धा मधुरसमुल्लापका 'मम्मणपजंपियाई' मम्मणप्रजल्पिता:- 'मम्मण' इति सवलत् प्रनल्पितं येषां ते 'तथा थणमूलकखदेमभागं अभिसरमाणाई स्तनमूलका देश भागमभिमरन्त:- रतनमूलात्-स्तनमूलभागात् कक्षदेशरूवे अज्झथिए जाव समुपजित्था) इस प्रकार यह आध्यात्मिक यावत मनोगत संकल्प उत्पन्न हुआ कि (अहं) मैं (धन्नेण सत्थवाहेण सद्धिं) धन्य सार्थवाह के साथ (बहूणि) बहुत वर्षों से (सदफरिसरसगंधरुवाणि माणुसगाई कामभोगई पच्चणुभवमाणी विहरामि) शब्द, स्पर्श, रस, गंध,
और रूप स्वरूप मनुष्यभव संबन्धी काम भोगों को भोग रही हुई हु। (नो चेव णं अहं दारगं वा दारिगां वा पयायामि) परन्तु अभी तक मेरे न लडका ही हुआ है और न लडकी ही (तं धन्नाओ णं ताओ अम्भयाओ जाव मुलद्रेणं माणुस्सए मण्णे जम्मजी वियफलेतासिं अम्मयात्रो) अतः मैं उन माताओं को धन्य मानती हु, उन्हीं का जीवन सफल समजती हु, और यह मानती हूं कि उन्हीने अपने मनुष्य भव सम्बधी जन्म का और जीवन का फल पाया है। (जासि णियगकुन्छिसंभूयाईथणदुद्धलुद्धयाई महुरसमुल्लावगाई मम्मणयं पियाई थणमूलकवरखदेमागं धन्य साथ वाडनी साथे (बहणि वासाणि) महुवर्षाथी (सदफरिसरसगंध. रूवाणि माणुस्सगाई कामभोगाई, पच्चणुभवमाणी विडसामि) શબ્દ, સ્પર્શ, રસ, ગંધ અને રૂપના મનુષ્યભવના કામગ ભેગવી રહી છું. (नो चेव णं अहं दारगं वा दारिगां वा पयायामि) ५९ मत्या सुधी भारे पुत्र हैं, पुत्री थयुनथी. (तं धन्नाओणं ताओ अम्मयाओ जाव सुलद्रेणं माणुस्सए मण्णे जम्मजीवियफले तासि अम्मयाओ) ते भातासाने धन्य सभा છું, તેમના જીવનને જ સફળ માનું છું, કે જેમને મનુષ્યભાવના જન્મ भने पनन सय ५० भन्या छ (जासि णियगकुच्छिसंभूयाई थण दुद्धलुद्धयाई महुरसमुल्लावगाई मम्मणपयं पियाडं थणमूल-कक्खदेसभागं अभिसरमाणाई
Page #610
--------------------------------------------------------------------------
________________
जाताघम कथामा भागम् अभिपरन्तः यम्मुख मञ्चरन्तः सन्तः 'मुट्टयाइ' मुग्धाः मनोहराः शिशवः 'यगय पिवंति, स्तनजदुग्यं पिबन्ति स्तन्यपान कुर्वन्तीत्यर्थः । ननश्च ते 'कोमलकमलोवमेह कोमलकमलोपमाभ्यां मुकृमालकमल मदृशाभ्यां हम्नाभ्यां गृहीत्वा 'उच्छंगनिवेसियाउ' उन्मङ्गनिवेशिताः अङ्के म्यारिताः सन्नः ननन्यया मातृभ्यः 'देति' ददति, किमिन्याह -'मनुलावे ममुल्लापकान्. जल्पान् कीदृशान ? इत्याह-'पिए' प्रियान् प्रीति जनकान 'मुमतुरे' मुमधुरान-प्रणेमुखजनकान 'पुणो पुगो मंजुलप्पमणिप' पुनः पुनर्मञ्जुनप्रमणितान पारंपार कोमलाक्षर प्रयुक्त जल्पितान् ददति प्रियमखुलभाषया भाषन्ते धन्या इत्यर्थः। 'तं' नन्-किन्तु अहं ग्बलु 'अधन्ना' अधन्या-अकृतार्था 'अपुग्णा' अपुण्या-पुग्यहीना, 'अलकावणा'='अलक्षणा =कुलक्षणा 'अकरपुण्या' अकृतपुण्या-न कृतं पूर्व मवे पुण्य यया मा पूर्वभवाऽ अमिमग्मागाउँ मुदया थणयं पित्ति) कि जिनकी कुभि में उत्पन्न स्तुन के दृग्य में लुब्ध, मीठी २तोतली बोलने हुए बालक शिशु स्तन के मृत भाग से कम देखा पर्यन्त सग्क कर दूध पीते हैं। (तओ य कोमलकमलोत्रमादि इत्येहि लिहिणं उच्छंगे निवेसियाई) और माता उन्हें अपने मृकुमार तथा कमल जैसा दोनों हाथों मे पकड कर उत्संग में बैठाती है। और वे स्तनन्धय-बालक (ममुल्लावर ति) उन अपनी मानाओ को इस प्रकर के आलापों को देते हैं (पिए नृमहरे पुगोर मंजुलप्पभगिए) जो पोति आनक होते हैं, कर्ण सुखजनक होते हैं
और जिनमें वार२ कोमल अक्षरवाली वाणी होती है। (तं अहन्नं अधन्ना अपुन्ना अलबत्रणा अकयपुन्ना एत्तोएगमवि न पत्ता) किन्तु मैं तो अधन्य हुँ, पुण्यहीन हुँ कुठलगा हुं अकृत पुग्या हुँ पूर्वभत्र में पुग्यजिलने नहीं किया मुद्याई थर्णय पियति) मे भानु भना रे भन्भेषु, स्तन पान માટે ઉત્કંઠિત, મીઠું મીઠું અને તતડું બોલતુ બાળક સ્તને સુધી–પડખા સુધી धसी मादी ३५ पारे छे (नयो य कोनलकमलोवमेहि हत्ये गिहिक उच्छंगे निवेसिया) अने भाता तेने भा वा मन थामा
चीन भाभी साडे 2 ते पाणी पY (समुल्लावए देति) भातासानी मामे मेवी शते शायु मावे छ (पिए मुमहरे पुगो २ मंजुलप्पणिए) જે અત્યન્ત પ્રેમ જનક હોય છે, કાનને સુખકર હોય છે. તેની વાણી કેમલ अक्षराथी युति डायछ (तं अहन्न अधन्ना अपना अलक्खणा अध्यपुन्ना एनो एगमवि न पत्ता) पप हुँ ता समागी थु, पुश्य डीन छु, કુલક્ષણ છું, અકૃત પુય , જે પૂર્વભવ જન્મમાં પુર્ણ કર્યું જ નથી એવી
Page #611
--------------------------------------------------------------------------
________________
५९३
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका अ २ स. ५ घन्यासार्थवाहीविचार. सञ्चितपुण्याऽस्मि 'तो' इतः पूर्वमद्यावधि = एषां मध्याद् एकमपि शिशु वेष्ट कलापादेकमपि चेष्टनमेकमपि शिशुं वा न प्राप्ता 'तं तत् = तस्मात्कारणात् 'सेयं' श्रेयः=श्रेयस्करं शोभनं मम कल्ये प्रादुष्प्रभातायां रजन्यां यावत् 'जलंति' ज्वलते'=सूर्योदये सति धन्यं मार्थवाहमापृच्छ्य धन्येन सार्थवाहेन 'अन्भणुनाया' अभ्यनुज्ञाता = प्राप्तनिदेशा सती 'सुबहु ' = प्रकार बहुलं 'विउल' विपुलं = मचुरम् अशनपान खाद्यस्वाद्यम् ' उबक्खडावेत्ता = उपस्कार्य चतुर्विधमाहारं निष्पाद्य 'सुबह' सुबहुम् = बहुप्रकारकं पुष्पवत्रगन्धमाल्यालंकारं गृहीत्वा बहुभिर्मित्रज्ञातिनिजकस्वजन सम्बन्धिपरिजन महिलाभिः सार्द्ध संपरिवृता है ऐसी हूं नोअभी तक इस प्रकार की चेष्टा संपन्न बालको में से एक भी चेष्टा विशिष्ट और मीठी तोतली वाणी बोलने वाले शिशु को नही पा सकी हु । (तं सेयं मम कल्लं पाउप्पाभायाएः रयणीए जाव जलते घण्णं सत्यवाहं आपुच्छित्ता घणेणं सत्थवाहेणं अन्भणुन्नाया समाणी सुबहु त्रिपुलं असणपाणखाइमसाइमं उबक्खडावेत्ता) तो मुझे यही श्रेयस्कर है कि मैं कुल प्रभात होते ही -- सूर्यके उदित होने पर धन्यम्पर्थवाह से पूछकर और उनकी आज्ञा प्राप्त कर अशन, पान, खाद्य और स्वाद्य इस तरह चार प्रकार का आहार निष्पन्न करा कर (सुबहु पुष्पवत्थगधमल्लालंकारं महाय बहूहिंमित्त नाइ - नियग-सयण-संबंधि- परिजण महिलाहिं सद्धि संपरिवुडाजाई इमाई रायगिहम्स नयरम्स बहिया णागाणि य भूयाणि य जक्खाणि य इंद्राणि य खंदाणि य रुद्दाणि य) और पुष्प, वस्त्र, गंध, माला, एवं अंलकार को लेकर अपने अनेक मित्र, ज्ञाति निजक, स्वजन संबन्धी
છું, કેમકે હજી એવી માળ ચેષ્ટાએ કરનાર ખાળામાંથી મેં એક પણુ ખાળક भेज नथी. (तं सेयं मम कल्लं पाउप्पभायाए रयणीए जात्र जलं सत्वा आपुच्छित्ता घण्णेणं सत्थवाहेण अन्भणुन्नाया समाणी सुवहु विपुले असणपाणखाइमसाइमं उवक्खडावेत्ता ) भेवी स्थितिमा મને એ જ ચિત લાગે છે કે આવતી કાલે સવારે સૂરજ ઉદ્દય પામતાં ધન્ય સાવાને પૂછીને તેમની આજ્ઞા મેળવીને અશન, પાન ખાદ્ય અને સ્ખાદ્ય આ રીતે ચાર જાતના આહાર તૈયારકરાવડાવીને (सुबहु पुप्फवत्थ गंध मल्लालंकारं गहाय बहूहिं मित्तनाइ नियगसयण संबंधिपरिजण महिलाहिं सद्धि सपरिवुडा जाई इमाई रायगिहस्स नयरस्स वहिया णागाणिय भूयाणि य क्खाणि दाणि य खंदाणि य रुद्दाणि य वेसमणाणि य) मने चुप्प वस्त्र, ગધ માળા અને ઘરેણાંઓ સાથે લઈને અનેક મિત્ર, જ્ઞાતિ, નિજક સ્વજન સંબંધી
Page #612
--------------------------------------------------------------------------
________________
५१४
ज्ञाताधर्मकथाङ्गसूत्रे यानीमानि राजगृहस्य नगरस्य बहिः 'गागाणि य' नागानिच-नागगृहाणो. त्यर्थः, एवं सर्वत्र विज्ञेयमः भूतानि च-भूतगृहाणि, यक्षाणि च यक्षगृहाणि, इन्द्राणि च-इन्द्रगृहाणि, स्कन्दानि च-स्कन्दगृहाणि, भद्राणि च-रुद्रगृहाणि शिवानि च-शिवगृहाणि, वैश्रमणानि च-वैश्रवणगृहाणि सन्ति, तत्र खलु बहूनां नागप्रतिमानांच यावत् वैश्रवणप्रतिमाना च - 'महरिह' महाहीं बहुमूल्यां 'पुप्फच्चणियं'. पुष्पार्च निकां-कुसुममेवां कृत्वा जाणुपायवडियाए' जानुपादपतितायाः-पादयोः पतिता-पादपतिता. जानुभ्या पादपतिना जानु पादपतिता=जानुनी भूमौ विन्यस्य प्रण तेत्यर्थः, तस्या मम एव वक्ष्यमाणप्रकारेण वक्तुं प्रार्थयितुं श्रेयः 'श्रेयः' इति पूर्वेण सम्बन्धः । तदेव दर्श यति--'जइ णं अह' इत्यादिना,-यदि खल अहं देवानुपियाः ! 'दारगं दारकं-निजकुक्षिसंजातं पुत्रं दारिका वा-पुत्रीं वा पयायामि प्रजनयामि प्रजनयियामीन्यर्थः 'तो णं' तहि खल अहं युप्मभ्यं 'जायं' यागं-सेवा परिजनों की महिलाओं के साथ मिलकर रानगृहनगर के बाहर जितने भी नागघर हैं, जितने भी भूत घर हैं, जितने भी यक्ष घर हैं, नितने भी इन्द्र घर हैं, जितने भी स्कन्द घर हैं, जिनने भी रुद्रघर हैं, जितने भी शिवघर है, जितने भी वैश्रमणघर है- और (तत्थगं बयणं नागपडिमाण य जाय वेसमणपडिमाण य) उनमें जिननी नाग देव की प्रतिमाएँ हैं यावत् वैश्रवण देव प्रतिमाएँ हैं उन सबको (महरिहं पुप्फच्चणिय करिना) बहुमूल्य पुष्पों से अर्चा करके (जाणुपायवडियाए एव वटनए) उनके पैरों में दोनो घुटने झुकाकार पडजाउँ और उनसे ऐसी प्रार्थना करू (जइणं अहं देवाणुप्पिया! दारगं वा दरिगंवा पयोयामि तो गं अहं तुभं जायं च दायं च माय च अक्खयणिहिं च પરિજનોની મહિલાઓની સાથે રાજગૃહ નગરની બહાર જેટલાં નાગ ઘરો છે, જેટલા ભૂતઘરો છે, જેટલા યક્ષ ઘરે છે, જેટલા કંદ ઘરે છે, જેટલા ઈન્દ્ર ઘરો છે, જેટલા યક્ષ ઘર છે, જેટલા રુદ્ર ઘરે છે, જેટલા શિવઘરે છે, અને જેટલા वैश्रम ध। छ तेम४ (तत्थणं वहूर्ण नागपाडिमाण य जाय वेसमण पडिमाण य) तेयोमा रेखi नाम था माडीने वैश्रम व सुधानी प्रतिभाये, छ, ते ५धी प्रतिभा-यानी (महरिहं पुप्फच्चणियं करित्ता) भक्ष्य पुप्पोथी पू० ४शने (जाणुपायवडियाए एवं वइत्तए) तमना यणमा पने बूट टीने ५४ ons मने तेभने विनती ४३3 (जइणं अहं देवाणुप्पिया ! दारगं वा दारिगां वा पायायामि तो णं अह तुम्भं जायं च दायंच मायय अस्त्र
Page #613
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामुतवर्षिणीटीका. अ २. २ भद्राभार्यायावर्णनम्
५६५
'दायच' दायं = दानम् अभयदानादिक, पर्यादिवसादिदानं वा 'मायंच' भागं बर्द्धयामि प्रभूतद्रव्यमर्पयिष्यामीत्यर्थः, 'तिहु' इति कृत्वा इत्युक्वा 'उवाइयं' उपयाचितम् = अपत्यमाप्तिप्रार्थनारूपां मान्यता " मनौनी" इति प्रसिद्धाम् 'उवायत्तर' उपयाचितुं कर्तुं 'श्रयः' इति पूर्वेण सम्बन्धः । एवं सम्प्रेक्षते, सम्प्रेक्ष्य करने याssवलति नैव धन्यः सार्थवाहस्तत्रैवोपागच्छति, उपागत्य एवमवादीत् - - एवं खलु अहं देवानुमियाः ! युष्माभिः अणु मि) यदि मे हे देवानुप्रियों ! अपनी कुक्षिसे पुत्र या पुत्री को जन्म दूंगी तो मैं आपकी सेवा करूंगी - आपके निमित्त अभयदानादिकका वितरण करूंगी, अथवा पूर्व दिनों में दान आदि बांटने की व्यवस्था करदूंगी। अपने हिस्से में आपके लिये विभाग अलग तथा आपके अक्षय कोष की वृद्धि करवा दूंगी - तात्पर्य इसका यह है कि मेरी मनो कामना पूर्णहोने पर मैं प्रभूत द्रव्य आप सबके लिये अर्पित करूंगी । (तिक उपयायं उवयाइत्तए) इस तरह की मुझे उनके पास मनौती मानता - मनाने में मेरी भलाई है। ( एवं संपेहेड) इस प्रकार का उसने विचार किया । (संपे हित्ता) और विचार कर ( कल्लजावजलते जेणामेव - घण्णे सत्थवाहे तेणामेव उवागच्छ ) वह दूसरे दिन ( उसी दिन ) प्रातः काल होते ही सूर्य के प्रकाशित होने पर जहाँ अपने पति धन्य सार्थवाह थे वहां गई । (उवागच्छित्ता एवं व्यासी) वहां जाकर उसने उनसे ऐसा कहा -- ( एवं खलु अह देवाणुप्पिया !
G
याणि च अणुड्डेमि) डे हेवानुरियो ! ले भारा उरथी पुत्र पुत्री भन्भशे તે હું આપની પૂજા કરીશ. આપના નિમિત્તે અભયદાન વગેરે કરીશ, અથવા તે પહેલાના દિવસેામાં દાન વગેરે વહેચવાની વ્યવસ્થા કરીશ. મારા હિસ્સામા જે કઇં આવશે તેમાથી તમારા ભાગ જુદો મૂકાવડાવીશ તેમજ તમારા અક્ષય નિધિની પશુ હુ' વૃદ્ધિ કરીશ મતલબ એ છે કે જે મારી મનેાકામના પૂરી થશે તે હું प्रभूत द्रव्य तभारा श्ररोमा लेट ३ अर्पण अरीश (त्तिकडे, उवयाइयं उवया इत्तए) मा लतनी मान्यतामा ४ भने हुवे भारं श्रेय या प्रमाणे तेथे विचार . ( संपेहित्ता) भने विचार जेणामेव धणे सत्यवाहे तेणामेव उवागच्छड़) जीने हिवसे थतां नयां पोताना पति धन्य सार्थवाह हुता त्यां ) एवं वयासी) त्यां धने तेने साम
गाय ( एवं सोहेड ) रीने (कल्लं जात्र जलते
/
सवारे सूर्योदय
( उवागच्छित्ता -- ( एवं खलु अहं देवाणुपिया
1
Page #614
--------------------------------------------------------------------------
________________
% 3D
ज्ञाताधर्मकथाको साद्ध बहूनि वर्षाणि यावद् ददति समुल्लापकान् सुमधुरान् पुनःपुनमञ्जुल प्रभणितान् तत् खलु अहमधन्या, अपुण्या, अकृतलक्षणा, इत एकमपि न प्राप्ता, तद् इच्छामि खलु देवानुप्रिय ! युष्माभिरभ्यनुज्ञाता सती विपुलमशनं ४ यावद् अनुवर्द्धयामि, (तिर छु) इतिकृत्वा इत्युक्त्वा उपयाचित तुम्भेहिं सद्धि बहूहि वासा जाव देंति समुल्लावए सुमहुरे) हे देवानु मिय ! आपके साथ बहुत वर्षों से मैं मनुष्य भवसवन्धी काम भोग भोग रही हूँ परन्तु अभी तक मेरे यहां न कोई लडका हुआ है और न कोई लडकी वे माताएँ धन्य हैं जो संतान से युक्त हैं एवं उनकी तोतली मधुर बोली से जो अपने को प्रसन्न रखती हैं--इत्यादि कह कर फिर उसने कहा (अहं अहन्नाअपुण्णा अलक्ग्वणा एत्तो एगमवि न पत्ता) मैं अधन्या हू अपुण्या है पूर्व में मैंने कोई भी ऐसा पुण्य नहीं किया है, जिससे मेरे यहां तो लडका लडकी मेंसे कोई भी नही है-- (तं इच्छामि णं देवाणुप्पिया ! तुम्भेहिं अभणुन्नाय समाणा विपुलं असणं ४ जाव अणुबड़ेमि तिकट्ठ उवयाइयं करेत्तए) इसलिए हे देवानुप्रिय ! मैं आपसे आज्ञापित होकर यह चाहती हू। की चारों प्रकार का आहार विपुल मात्रा में तैयार कराकर तथा गंध पुष्पादिलेकर अनेक मात्रादिक महिलाओं के साथ यहां के जितने भी इन्द्रादिकों के घर हैं उन सब की पुष्पा कर उन के चरणों में पडकर संतान होने की मनौती (मानता) मना-। इस इच्छा के पूर्ण होने पर फिर मैं तुम्भेहिं सद्धिं वहूई वासाइं जाव देंति समुल्लापए सुमहुरे) દે દેવાનુપ્રિય ! તમારી સાથે બહુ લાબા વખતથી હું મનુષ્યભવના કામો ભોગવી રહી છું. પણ હજી મારે પુત્ર કે પુત્રી માંથી કઈ થયું નથી આ સંસારમાં સંતાનવાળી માતાઓ જ ભાગ્યશાળી ગણાય છે કે જેમના નાના નાના બાળકો तोतरी भ७२ पाए द्वारा भने मुश रामे छ. (अहं अहन्ना अपुग्णा अलक्खणा एत्तो एगमवि न पत्ता) ई तो समाना छ', पापिणी छ, पूर्व सभा में संतान थाय आयु ४६ पुष्य ४॥ अयु नथी (तं इच्छामि गं देवाणुप्पिया ! तुम्भेहिं अभणुन्नाया समाणा विपुलं असणं जाव अणुवड़ेमि त्ति कटु उवयाइयं करेत्तए) हु तमारी माथी पु॥ प्रभाभा यारे तन माडार બનાવડાવીને તેમજ ગંધ પુપ વગેરે લઈને અનેક મહિલાઓની સાથે અહિયાં જેટલા ઈન્દ્ર વગેરે દેવોના ઘરો છે તે બધાની પુષ્પ વગેરેથી પૂજા કરી તેમના ચરણોમાં પડીને સંતાનવતી થવાની માનતા રાખું જ્યારે મારી આ મનોકામના
Page #615
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका अ.२ स ५ धन्यासार्थवाहीविचार
५९७
कर्तुं श्रेयः । ततः खलु धन्यः सार्थवाहो भद्रां भायामेवमवादोत् ममापि च खलु हे देवानुप्रिये ! एष एव मनोरथः यथा - 'कहं णं' कथं खलु केनोपायेन त्वं दारकं वा दारिकां च प्रजनयिष्यसि ? इति कथयित्वा सार्थवाह्यः 'ए' एतम् = मनोरथरूपम् अर्थम् 'अणुजाणई' अनुजानाति = अनुमोदयति । ततः खलु सा भद्रा सार्थवाही धन्येन सार्थवाहेन अभ्यनुज्ञाता सती 'तुट्ठा जाव हियया' हृष्ट तुष्ट यावत् दृष्ट तुष्ट चिनानन्दिता हर्षवशविसर्पदुहृदया विपुलमशनपान खाद्यस्वाद्यमुपस्कारयति, उपस्कार्य सुबहुं अभयदानादि का वितरण करू इत्यादि । इस तरह उपयुक्त सब अपनी भावना उस भद्रा भार्याने धन्य सार्थवाह से निवेदित की । (तए ण धन्ने सत्यवाहे भ भारियं एवं वयासी) इस मकार धन्य सार्थवाह ने अपनी भद्राभार्या की भावना सुनकर उससे ऐसा कहा - (ममंपिणं खलु देवाणुपिया ! एस चेत्र मणोरहे) हे देवानुप्रिये मेरा भी ही मनोरथ है कि ( कह मं तुमं दारगं दारियं वा पयाएजसि ) तुम किस उपाय से दारक या दारिका को जन्म दोगी ! इस प्रकार कहकर (भदा सत्थवाहीए एयमहमणुजाण ) धन्य सार्थवाहने उस भद्रा सार्थही के इस मनोरथरूप अर्थ को स्वीकार कर लिया उसकी अनुमोदना की । (तए णं सा भदा सत्यवाही धन्नेणं सत्थवाहेणं अन्भणुन्नाया समाणी हट्ट तुड जाव ) इसके बादभद्रा सार्थवाहीने अपने पति धन्य सार्थवाह से आज्ञा प्राप्त कर बहूत अधिक हर्षित एवं सन्तुष्ट चित्त होते हुए (विपुलं असणं पाणं खाइमं साइमं उबक्खडावे ) विपुलमात्रा में अशन पान खादिम और સફળ થઇ જાય ત્યારે હું અભયદાન વગેરે વહેંચું આ પ્રમાણે ભદ્રા ભાર્યાએ તેના यति धन्यसार्थवाहने विनंती . (तए णं धन्ने सत्थवाहे भदं भारियं एवं वयासी)
આ પ્રમાણે ધન્ય સાÖવાહે તેમની ભદ્રા ભાર્યાની વાત સાંભળીને તેને આ પ્રમાણે કહ્યું— मपि खलु देवाणुपिया ! एसचेव मणोरहे ) डे हेवानुप्रियो भारी पशु छच्छासेवी छ (कह णं तुमं दारणं दारिगं वा पयाएज्जसि ) देवी रीते तमे पुत्र ! पुत्रीने ४न्भ साधीशी? या रीते उडीने (भद्दाए सत्थवाहीए एयमहमणुजाणइ) धन्यसार्थ वाहे तेभनी भद्रा आर्यानी वात स्वीरी मने तेने अनुभति साथी (तएणं सा भद्दा सत्यवाही धन्नेणं सत्थवाहेणं अन्भणुन्नाया समाणी हट्ट तुट्ट जाब) ત્યારબાદ ભદ્રાસા વાહીએ તેમના પતિ સાવાહની આજ્ઞા મેળવીને અત્યંત પ્રસન્નતા अनुलवीने मने संतुष्ट थने तेथे (विपुलं असणं पाणं खाइमं साइमं उवक्स्वडावेइ) युष्ण प्रभाणुमा अशन, धान, माहिम स्वाहिम आहार तैयार वडाच्या
Page #616
--------------------------------------------------------------------------
________________
माताधर्मकथा
गम्बावालङ्कारे गृह्णाति गृहीत्वा स्वकाद् गृहान्निर्गच्छति निर्गत्य राजन नगरं मध्यमव्येन निर्गच्छति, निर्गत्य यत्रैत्र पुष्करिणी तत्रैवोपागच्छति, उपगत्य पुष्करिण्यास्तीरे सुवई पुष्पगन्धमाल्यालङ्कार स्थापयति, स्थापयित्वा पुष्करिणीमवगाहते, अगाध जलमज्जनं करोति, कृत्वा जलक्रीडां करोति, कृत्वा स्नाता कृतबलिकर्मा 'उल्लपडमाडिया' आर्द्रपटाटिका=जलावगाहनेन आ पटाटिके = उत्तरीयपरिधानववे यस्याः मा तथ, तादृशी सा यानि तत्र 'उप्पलाई उत्पलानि = कमलानि 'जाव स हसपत्ताई' यात्रत्सहस्रपत्राणि= महमदललितानि महापत्राणि सन्ति तानि स्वाद आहार तैयार कराया- (उबक्खडाबिना सुबह फगववत्थमल्लालकार गेहड) बाद में पुप्प गंध वस्त्र माला अलंकार को लिया और (गेव्हिन्ता) लेकर (सयाओ गिहाओ ) अपने घर से (निगच्छड) वह (निकली - निग्गच्छित यहिं नगरं मज्झ सज्झणं णिग्गच्छन्) निकल कर राजगृह नगर के ठीक बीचोबीच मार्ग से हो कर वह चली (निग्गच्छित्ता जेणेव पोक्ग्वरणीतेणेत्र - उवागच्छ ) चलते२ वह वहां पहुंची जहां पुष्करिणी थी । (आगच्छित्ता पुरुवरिणीए तीरे सुबहु पुप्फजाव मल्लालंकरं ठवेड ) पहुँचते ही उसने उस पुष्करिणी के तीर पर वह चारों प्रकार के आहार की सामग्री तथा पुप्प आदि सब वस्तुएँ रख दी ( ठेविता पुक्वरिणि ओगाहह) रख कर फिर उसने उस में अवगाहन किया (ओगाहिता जलमज्जणं करे ) अवगाहन कर स्नान किया ( जलकीड करेs) जल क्रीडा की (करिता व्हाया कवलिम्मा उल्लपडसाडिगा जाई तत्थ उप्पलाई जात्र सहस्मपनाई ताई( उवक्खडचित्ता सुबहु पुप्फगंधवत्थमल्लालकार गेव्हड ) त्यारपछी युष्य, वस्त्र, भाजा भने असाशने सीधा भने (गेण्हित्ता) सहने (सयाओ गिहाम्रो) पोताना घेरथी (निगच्छड) ते महार नीक्ष्णी (निगच्छित्ता रायगिहं नगरं मज्झ 'मज्झेणं णिगच्छङ) नीडजीने शन्नगृह नगग्नी ही क्यो वस्य रस्तेथी ते यासी (निग्गच्छित्ता जेणेत्र पोक्खरणी तेणेत्र उवागच्छर ) थासता भासता न्या पुष्टशिशी हुती त्यां चहोथी (उपगच्छित्ता पुक्खरिणीए तीरे चहुं पुप्फ जाव मल्लालंकार ठवेड) त्यां पोथीने तेथे युण्डन्थिीना आहे यारे लतना महारनी भाभग्री वगेरे गधी वस्तुओ भूडी हीधी (ठविता पुत्रखरिणि ओगाहह ) भूडीने ते पुष्पुरिली मां उतरी (ओगाहित्ता जलमजणं करेइ) त्या उतरीने तेथे स्नान यु (जलकीडं करेई ) नाडी उडी (करिता व्हाया कयवलिकम्मा उल्लपडसाड़िगाजाई तत्थ उत्पलाई जात्र सहस्पताड ताड़ गिदड़ ) त्यार यही न्यारे तेथे
१९८
Page #617
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगाराधर्मामृतवर्पिणी टीका अ.सूत्र. ५ धन्यालार्थव हीविचार गृहन्ति, गृहीत्वा पुsal णीतः प्रत्यवरोहति, प्रत्य वरुह्य त सुबहु पुष्पगन्धवस्त्रमाल्यालङ्कारं गृह्णन्ति, गृहीत्वा यत्रैव नागगृह च यापद् वैश्रमवणगृहं च तत्रीयोपागच्छति, उपागत्य तत्र खलु नागपतिमानां च यावद वैश्रमणप्रतिमानांच. 'आलोए' आलोके दृष्टिपथमागते सति प्रणाम करोति, कृत्वा 'ईसिं पञ्चण्णमइ' ईपत्मत्युन्नमति स्तोकं प्रणमति, प्रत्युन्नम्य 'लोभहत्थगं' लोमहस्तकंमयुरपिच्छपमार्जनक 'परामुमड' परामशति-नाति गिह इ) बाद में जब वह अच्छी तरह स्नान कर चुकी और काकादि पक्षी को अन्नादि को दिया तब गीली पटशाटिका पहिने हुए ही उसने वहां जितने कमल थे यावत् सहनपत्र युक्त महाकमल थे उन सबको उस पुष्पकरिणी से लिया और (गिह्नित्ता पुस्खरिणीओ पच्चोकहा, पच्चोरुहिता त सुबहु पुप्फ गंधवत्थमल्लालंकार' गेण्हइ, गिडि । जेणालेवनागघरए यं जाव वेसमणघा एय तेणेव उवागन्छइ) लेकर वह उस पुष्करिणी से वाहर नीकली-निकल कर उसने समस्त उन पुष्प, गंध वस्त्र, माला, अलंकार आदि को लिया-और लेकर जहां नागधर योवत् वैश्रमण का घर था वहां गई (वागच्छिता तत्थणं नागपडिमाण य जाव वेसमणपडिमाण य आलोए पणामं करेइ वहां पहुंच कर उसने वहाँ नाग मतिमाओं को यावन् वैश्रमण प्रतिमाओं को दृष्टिपथ होते ही प्रणाम किया। (करिता इंसि पच्चुन्नमइ) प्रणाम कर फिर वह कुछ झकी-(पच्चुन्नमिना लोमहत्थग परामुसइपरामुसित्ता' णागपडिमाओ य जाव वेसमणपडिमाओ य लोमहत्थएणं पमસારી રીતે સ્નાન કરી લીધું અને કાગડા વગેરે પક્ષીઓને અન્ન વગેરેનો ભાગ આપે ત્યારબાદ ભીની સાડી પહેરીને જ તેણે ત્યા જેટલાં કમળ, સસ પત્રવાળા महा भी हुतां ते अधीन पुणीमाथी सदीघा गने (गिहिता पुक्खरिणीओ पचोरुहइ, पच्चोरुहिता तं सुबहं पुप्फगधवत्थमल्लालंकार पहइगिहिता जेगामेव नागघरए य जाव वेसमणघरए य तेणेव उवागच्छद) લઈને તે પુષ્કરિણીની બહાર નીકળી–નીકળીને તેણે બધાં પુષ્પ વસ્ત્ર, ગધ, માળા અલંકાર વગેરે લીધાં અને લઈને જ્યાં નાગધર વૈશ્રમણ ઘર વગેરે હતાં ત્યાં ગઈ (उवागच्छित्ता तत्थ णं नागपडिमाण य जाववेससेणपडिमाण य आलोप पणाम करेइ) त्या पसाबीन तणे ना मने वैश्रवधु वगेरेनी प्रतिमा-याने नेता प्रणाम या (करिता ईसि पच्चुन्नमइ) प्रणाम ४शन ते नीथी नभी (पच्छन्नमित्ता लोम हत्थग परामुसइ परामुसित्ता नागपडिमायो य जाव वेसमणपडिमाओ य
Page #618
--------------------------------------------------------------------------
________________
६०
शाताधर्म कथागमो परामृश्य नागमतिमाश्च यावद् वैश्रमणप्रतिमाश्च लोमहस्तकेन प्रमाजयति रजोऽपनयति, प्रमाज्य उदकधारया 'अम्भुक्खेइ' अभ्युक्षति-अभिपिश्चति, अभ्युक्ष्य 'पम्हलसुकुमालाए' पक्ष्मलसुकुमारया-पक्ष्मवती सुकुमारा तया 'गधकासाइयाए' गन्धकापायिकया गन्धप्रधानकपायरागेण रक्ता शाटिका लघुवतं तया 'गायाई' गात्राणि 'लहेइ' रुक्षयति भोग्छति, रूक्षयित्वा 'महरिहं महाई बहुमूल्यं 'वत्थारुहण वस्त्रारोहण च वस्त्रसमर्पणम्, एवं 'मल्लारुणं' माल्यारोहणं च-पुष्यसमर्पण, गंन्धारहणं' गंधारोहणंच-चन्दनादिगन्धसमर्पणं, 'चुन्नारुहणं' चारोहणं च-अगरतगरादिगन्धद्रव्यचूर्णसमर्पणं, 'वन्नारुहग' वर्गारोहणंच-विलेपनद्रव्यसमपणं च करोति यावद् जई) झुक कर वहां रखी हुई उसने मयर पिच्छ की प्रमार्जनी को उठायाउठा कह नागप्रतिमाओं का यावत् वैश्रमण प्रतिमाओं का उस प्रमार्जनी से प्रमार्जन किया। (पमजित्ता उदगधाराए अभुक्खेइ) प्रमार्जन कर फिर उसने उनके ऊपर पानी की धारा छोडी- (अब्भुविखना पम्हलमुकुमालाए गंधकासाइयाए) पानी की धारा से सिञ्चित कर के फिर उसने उनका पक्षमल, सुकुमार गध कषाय से रंगी हुई वस्त्र से (गायाई लूइइ) उनके शरीर को पोंछा (लहिता) पोंछ कर (महरियं वत्थारुहणं च मल्लारुहणं च गंधारुहणं च चुन्नारुहणं च वन्नारुहणं च करेइ) फिर उसने उन पर वस्त्र का अारोपण किया- माल्य का आरोपण किया, गंध द्रव्य का आरोपण किया चूर्ण का आरोपण किया, विलेपन द्रव्य का श्रारोपण किया अर्थात् जब वह उनके शरीर को पोछ चुकी तब बाद में उसने उनको वेशकीमती-बहुमूल्य वस्त्र पहिराये-उन्हें बहुमूल्य मालाएँ पहिराई, उनके समक्ष लोमहत्थएणं पमज्जइ) नभान तो त्या भूसी भारना पीछांनी प्रभानी पाडी Sाीन ना वैश्रवधु योरेनी प्रतिभावान प्रभारी नाथी प्रभान यु (पमजित्ता उदगधाराए अभुक्खेइ) प्रभान या मारो प्रतिभाय। 6५२
धारा 43 सिंयन यु (अन्मुक्खित्ता पम्हलसुकुमालाए गंध कासाइयोए) જળધારાથી અભિષિક્ત કરીને તેણે તે પ્રતિમાઓને પશ્નલ, સુકુળ, ગધ, કષાયથી
गामेसा वरथी (गायाई लहेइ) तमना शरीरने सूच्यु. (लूहिता) छीन (महरियं वत्थारुहणं च मल्लारुहणं च मंधारुहणं च चुन्नारुहणं च वन्नामहणं च करेइ) त्यार पछी त प्रतिभा-या ५२ वक्षो यदाव्यां, भामा परावी, अधદ્રવ્યો ચઢાવ્યાં, ચૂર્ણ ચઢાવ્યું, સુગંધિત લેપ ચઢાવ્ય એટલે કે જ્યારે તેણે પ્રતિમાઓને વસ્ત્રથી લૂછી લીધી ત્યાર પછી તેણે તે પ્રતિમાઓને બહુ કિંમતી વસ્ત્ર પહેરાવ્યાં, આઠ મલ્ય માળા પહેરાવી તેમની સામે ચ દન વગેરેના સુગંધિત તેલનું સિંચન
Page #619
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणी टीका. अ. २ सू. ५ भदासार्थवाहीविचार' . ६०१ धूपं दहति, दग्बा जानुपादपतिता पनलिउडा' प्राञ्जलिपुटायोजितकरद्वया एवमत्रादीत-'यदि खलु अहं दारकं वा दारिकां वा 'पयायामि प्रजन यामि-प्रजनयिष्यानि तदा खलु अहं यागं च यावत् अनुरद्धयासि =संबद्धयिष्यामि ! 'त्तिक?' इति कृत्वा इत्युक्त्वा उपयाचितं करोति. कृम्वा यत्रा पुष्करिणी तत्रोपागच्छति, उपागत्य विपुलमान पानं ग्वाद्य स्वाद्यमास्वादयन्ती यावद् विहरति। तदनन्तरं सा 'जिमिया' जिमितासुक्ता यावद् 'सुई भूया' शुचीभूता-प्रक्षालितहस्तमुखा सती यत्रौत्र स्वक चंदनादि गंध द्रव्यों को रखा अथवा उनके ऊपर चन्दनादि तेल को छिड़का
आरतगर आदि सुग धिद्रव्यों का उन्हें समर्पण किया विलेपनद्रव्य उन पर लगाया । (करिता जाव धृवंडहइ डहिसा जाणुपायपडिया पंजलिउडा एवं वयासी) इन सब वस्तुओं का समर्पण करने के बाद फिर उसने वहां धूप को जला कर फिर वह उनके समक्ष दोनों घुटने टेक कर नीचे जमीन पर झुक गई और दोनों हाथ जोड कर इस प्रकार प्रार्थना कलने लगी (जइणं अहं दारगं वा दारिगं वा पायायामि तो णं अहं जायं च जीव अणुवड्ढेमि तिम उवाइयं करेइ) यदि मैं पुत्र अथवा पुत्री को जन्म दूंगी तो
आपकी सेवा पूजा करूंगी यावत् आपके कोष की वृद्धि करूंगी-इस प्रकार उमने प्रार्थना रूपमें मनौती मानता मनाई (करित्ता जेणेव पोक्खरिणी तेणेव उवागच्छइ उवागच्छित्ता विउलं असणं४ आसाएमाणी जाव रिहरड) मनौती मना कर फिर वह उस पुष्करिणी पर आई आकर वहां उसने उस विपुल खाने पीने की सामग्री का आहार किया (जिमिया जाव सुईभूया जेणेव सएगिहे तेणेव उवागया) आहार कर के फिर उसने हाथ કર્યું. અગર તગર વગેરે સુગંધિત દ્રવ્ય અર્પણ કર્યો. અને સુગંધિત લેપનો લેપ કર્યો. (करित्ता जाव धूवंडहइ डहिता जाणुपायपडिया पजलिउडा एवं वयासी) આ બધી વસ્તુઓનું સમર્પણ કરીને તેણે ધૂપસળી સળગાવી અને સળગાવીને તે તેમની સામે બંને ઘૂંટણે ટેકીને નીચે પૃથ્વી ઉપર નમી અને બંને હાથ જોડીને આ પ્રમાણે प्रार्थना ४२वा दासी (जइणं अहं दारगं वा दारिगं वा पायायामि तोणं अहं जायं च जाव अणुबड़ेमि त्तिकः उवाइयं करेड) ने पुत्र पुत्रीन म मापाश તો આપની સેવા-પૂજા કરીશ અને આપના નિધિની અભિવૃદ્ધિ કરીશ. આ રીતે તેણે प्रार्थना ४२di भानता भी करित्ता जेणेव पोखरिणी तेणेव उवागच्छड उवागच्छित्ता विउलं असणं ४ आसाएमाणी जाव विहरइ) भानता मानानाने ते धुरिणीना id वी मने गया तो २१ सारी पे सोन यु (जिमिरा जाव सुईभूया जेणेच सए गिहे तेणेव उवागया) PALS२ वगेरे ४ीने त हाथ
Page #620
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૦૨
%
D
जाताधर्मकथादसत्र गृह तत्रोपागता । अदुतरं तदनन्तर 'दगो शब्दाऽयम्, गृहगमनानन्तर च खलु सा भद्रा सार्थवाही 'चाउदसपुट्टिपुन्नमासिगी' चतुर्दश्यप्टम्युद्दिष्टपू. णमामीषु 'उदिट्ट' उदिष्ट'-इत्यमावास्या, चतुर्दश्यादिदिवसेषु विपुलमशनपानखायस्वाद्यमुपस्करोति, उपस्कृन्य वन् नागांश्च यावद् वैश्रवांश्च 'उबायमाणी' उपयाचमाना यावद् एवं च खलु 'विदरई' विहाति तिष्ठति. । म्० ५ ॥
मूलम्-तरण सा भदा सत्थबाही अन्नया कयाइं केणइ कालंतरेणं आवन्नसत्ता जाया यावि होत्था, तएणं तीमे भदाए सत्थवाहीए दोसु मासेसु वीइकतेसु तइए मासे वहमाणे इमेयारूवे दोहले पाउन्भूए धन्नाओ णं ताओ अम्मयाओ जाव कयलक्खणाओ णं ताओ अभ्मयाओ जाओ णंविउलं असणं ४ सुबहुयं पुष्फ वत्थगधमल्लाकारं गहाय मित्तनाइनियगसयणसंबंधिपरियणमहिला हि य सद्धिं संपरिखुडाओ राबगिहस्स नयरस्स मज्झ मझेणं निग्गच्छंति, निगच्छिन्ता जेणेव पुस्खरिणी तेणेव उवागच्छति, उवावगैरह का प्रक्षालन किया इस प्रकार शुचीभूत होकर फिर वह वहां से जहां अपना घर था वहा आगई । (अदुत्त भद्दा सस्थवाही चाउदसट्टमुदिट्टपुण्णमासिणीसुविउलं असणं४ उबक्खडेइ-उवग्वडित्तो वहवे नागा य जार वसमणा य उवायमाणी जाय ए च णं विहरड् इसके बाद वह भद्रा-सार्थवाही चतुर्दशी अष्टमी अमावस्या और पूर्णमासी के दिनों में विपुल चारों प्रकार के आहार बनाती और बनाकर उन अनेक नाग यावत् वैश्रवण श्री पूजा मेवाकरती हुई उनसे मनौती मनाती रहती। ॥मुत्र ॥ भी पाया ॥ प्रभा शुद्ध याने ते त्याथी चाताने घे२ मावी (अदुत्तरं च ण भद्दा सत्यवाही चाउद्दसमुदिष्टपुण्णमासिणीसुविउलं असणं ४ उपक्वडे-- उक्वडित्ता बहवे नागाय जाय वेसमणाय उवायमाणी जाव एवं च ण विहरड) ત્યારબાદ ભદ્રા સાર્થવાહી ચૌદશ, આઠમ, અમાસ અને પૂનમના દિવસોમાં પુષ્કળ પ્રમાણમાં ચારે જાતના આહાર બનાવડાવતી અને બનાવડાવીને નાગ અને વિશ્રવણ વગેરે બધા દેવોની પૂજા કરતી અને માનતા રાખતી હતી. એ સૂત્ર ૫
Page #621
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्पिणीटीका अ २ स. ६ भद्रासार्थवाही दोहदवर्णनम् ६०३ गच्छित्ता पोक्खरिणी ओगाहंति, ओगहित्ता बहायाओ कयबलिकम्माओ सव्वालंकारविभूसियाओ विपुलं असणं ४ आसाएमाणीओ जाव परिभुजेमणीओ दोहलं विणेइ। एवं संपेहेइ संपहिता कल्लं जाव जलंते जेणेव धण्णे सत्थचाहे तेणेव उवागच्छइ उवागच्छित्ता धण्णं सत्थवाहं एवं वयासी-एवं खलु देवाणुप्पिया! मम तस्स गब्भस्त जाव विणेइ तं इच्छामि णं देवाणुप्पिया ! तुन्भेहिं अब्भगुन्नायालमाणी जाव विहरित्तए, अहा सुहं देवाणुप्पिया! मा पडिबधं करेह, तएणं सा भदा सत्थवाही धपणेणं सत्थवाहेणं अब्भणुन्नाया समाणी हटुतुटा जाव विपुलं असणं ४ जाव बहाया जाय उल्लपड साडिया जेणेव नागघरए जाव धूवं डहइ, डहिता पणामं करेइ पणाम करिता जेणेव पोक्खरिणी तेणेव उवागच्छइ। तएणं ताओ मित्तनाइ जाव नगरमहिलाओ भदं सत्थवाहि सव्वालंकारविभूसियं करेति, तएणं सा भदा सत्थवाही ताहि मित्तलाइ नियगसयणसंबंधिपरिजणणगरमहिलाहिं सद्धिं तं विपुलं असणं ४ जाव परिभुजमाणीय दोहलं विणेइ विणेइत्ता जामेव दिसिं पाउब्भूया तामेव दिसिं पडिगया। तएणं सा भद्दा सत्थवाही संपुन्नडोहला जाव तं गभं सुहं सुहेणं परिवहइ, तएणं ला भद्दा सत्थवाही णवण्हं मासाणं बहुपडिपुन्नाणं अटुमाण राइंदियाणंसुकुमालपाणिपायं जाव दारगं पयाया, तएणं तस्स दारगस्त अम्मापियरो पढमे दिवसे जायकम्मं करेंति करित्तो तहेव जाव विपुल असणं ४ उवक्खडावेति उवखडाविनां तहेव मित्तलाइनिजकसयणसंबंधिपरिजणे भोयावेड़
Page #622
--------------------------------------------------------------------------
________________
शाताधर्म कथा
भोयावेत्ता अयमेयारूवं गोणं गुणनिफन्न नामधेज करे ति जम्हाणं अहं इमे दारए चहूणं नागपरिमाण य जाव वेसमणपरिमाण य उवाइयलई, तं होउ णं अहं इसे दारए देवदन्ने नामेणं, तरणं तस्स दारगस्स अम्मापियरो नामधिजं करेंति देवदिन्नेति । तएणं तस्स दारगस्स अम्मापियरो जायं चदायं चमाय च अक्खयनिहि च अणुवद्वेति ॥ ६॥
६०२
टीका—'तण्णं सा' इत्यादि - ततः खलु सा भद्रा सार्थवादी अन्यदा कदाचित् 'केण्डकालंतरेणं' केनापि कालान्तरेण= कियता कालान्तरेण 'आव नसत्ता जाया' आपन्नसत्वा जाता, यापन्नः = उत्पन्नः सच्चः = जीवो गर्भे यस्याः मा तथा गर्भवती जाता चाप्यासीत । ततः खलु तस्याः भद्रायाः सार्थवाद्या द्वयोर्मासियोsतिक्रान्तयोः सनोः तृतीये मासे वर्तमानेऽयमेतद्रवी दोहदः प्रादुसूतः -धन्याः खछता अम्बाः यावत् कृतलक्षणाः खलु ता अम्बाः, याः
'नपुण सा भवा सत्यवाही' इत्यादि ।
टीकार्य -- (ए) इसके बाद (या भद्दा सत्यवाही) वह भद्रा सार्थवाही (अन्नया कमाई ) किसी समय (केणइकालंतरेणं) कितने काल के अनन्तर ( आवन्नमत्ता जाया याच होत्या) गर्भवती हुई । (नएणं तीसे भद्दा सत्थनाहीए) इससे उस मद्रासार्थवाही के ( दोमु सासेसु वीडक्कतेसु) दो मास व्यतीत होने पर (नइए मासे वहमाणे) जब तीसरा मास प्रारम्भ हुआ तत्र (इमेयावे दोहले पाउब्यूए) इस तरह का यह वक्ष्यमाण दोहला उत्पन्न हुआ - (चन्नायो णं ताओ अम्सयाओ) वे माताएं धन्य हैं (जानकलक्ग्वगाओ णं तोओ अम्मयाओ) यावत् वे माताएँ कृत लक्षणा हैं
'तणं सा भवा मत्थवाही' इत्यादि ।
जाया
टीअर्थ - ( नए) त्यार पछी (सा भद्दा सत्यवादी) लद्रासार्थवाही (अन्नया कथा) व (के गड कालंतरेणं) डेसाउंट समय जाट (आवन्नसत्ता यात्रि होत्या) गर्भवती थी (तए णं से अए स्थामा ४ न्यारे लद्रा सार्थवाहीने (दोस मासेसृ पूरा थया (ई सा माणे) नेत्रीले महिना दोहले पाऊभूए) या प्रमाणे होइढ थयुं – (वन्नाओ णं ताओ याओ) ते भाताओ ने धन्य ते ( जात्र कयलक्खणाओ णं ताओ अम्मयाओ
सत्यवाहीए ) सगर्भाव वीडकंतेसु) मे महिना मेठी त्यारे (इमेयारूवे
अम्म
Page #623
--------------------------------------------------------------------------
________________
६ भद्रासार्थवाही दोहनवर्णनम् ६०५ खलु विपुलमशनं पान स्वाद्यं स्वाद्यं, सुबहुकं पुष्पवस्त्रगन्धमाल्यालङ्कारं गृहीत्वा मित्रज्ञातिनिजक स्वजन सम्बन्धिपरिजन महिलाभिश्च सार्द्धं संपरिवृता राजगृरस्य नगरस्य मध्यमध्येन निर्गच्छन्ति, निर्गत्य यत्रत्र पुष्करिणी तत्रैवोपागच्छन्ति, उपोगत्य पुष्करिणीमवगाहन्ते, अव गाहय स्नाता कृतवलिकर्माणः सर्वालंकारविभूषिताः तद्ः विपुलमशन पानखावर वाद्यमास्वादयन्त्यः यावत् परिभुञ्जाना दोहदं व्यप
अनगारधर्माणो टीका अ
ว
(जाओ ण विउलं असण ४ सुबहुयं - पुप्फ- चत्थ- गंध - मल्लालकारं महाय मिनाई - नियम-मयण-संबंधिपरियण महिलाहि य सद्धिं सपरिबुडाओ रायगिहस्त नयरस मज्झ मज्झेणं निग्गच्छति) जो माताएं विपुल अशन पानादि ४ प्रकार के आहार को और बहुत अधिक पुष्प वस्त्र गंध, माला अलंकार को लेकर मित्रज्ञाति, निजक, स्वजन, संबन्धी - परिजन की महिलाओं के साथ घिरी हुइ होकर राजगृह नगर के ठीक बीचो बीच के मार्ग से निकलती हैं । (निग्गच्छित्ता जेणेव पुक्खरिणी तेणेव उवागच्छिंति उवा गच्छत्ता पुक्खरिणी ओगाहंति. ओगाहित्ता व्हायाओ कयवलिकम्साओ सन्त्रालंकारविभूसियाओ विउलं असणं आसाएमाणोओ जाव परिभुजे-. माणीओ दोहल विणे) और निकल कर जहां पुष्करिणी है वहां जाती है जा कर उसमें अवगाहन करती हैं, अवगाहन कर स्नान करती हैं- स्नात होकर वलिकर्म वायसादि को अन्नादि का भाग देकर समस्त अलकारों से शरीर को विभूषित करती हैं और फिर उस विपुल मात्रा में निष्पन्न તે માતાઓના જ સામુદ્રિક શાસ્ત્ર પ્રમાણેના શારીરિક લક્ષણા સફળ થયાં છે, ( जाओ णं विल असणं ४ सुबहुयं पुप्फवत्थगंध मल्लालंकारं गहाय मित्तनाइ - नियम- पयण - संबंधिपरियणमहिलाहि यसद्धिं संपरिवुडाओ रायगिहस्स नवरस्य मज्झं मज्झण निग्गच्छति) ने भातासो युष्टुत प्रभाशुभा અશન પાન વગેરે ચાર જાતના આહાર અને ખૂબ જ પુષ્પ, વસ્ત્ર, ગંધ, માળા અને અલ'કારોને લઈને મિત્ર, જ્ઞાતિ, નિજક સ્વજન સુખધી પરિજનની મહિલા એની સાથે રાજગૃહ નગરના વચ્ચો વચ્ચ મામા થઈને પસાર (निग्गच्छित्ता जेणेव पुक्खरिणी तेणेव उवागच्छति उवागच्छित्ता, पुकारिणो ओगाहंति, आगाहित्ता व्हायाओ कयवलिकम्माओ मन्त्रालंकार विभूसियाओ विउलं असणं आपाएमाणोओ जाव परिभुजे माणीओ दोहलं विणेइ) अने पसार थाने ल्या पुष्करिणी हे त्या लय है ત્યા જઈને તેમાં ઉતરે છે, ઉતરીને નહાય છે નહાઈને કાગડા વગેરે પક્ષીઓને અન્નના ભાગ અપીને અલિકમ કરે છે, અને શરીરના બધા અગેને ઘરેણાંઓથી અલંકૃત કરે છે. અને ફરી તે પુષ્કળ પ્રમાણમાં તૈયાર કરવામાં આવેલા અશન
थाय छे.
Page #624
--------------------------------------------------------------------------
________________
ज्ञाताधर्म कथामैत्र
नयन्ति । एवं सप्रेक्षते, संमक्ष्य कल्ये यावज्वलति यचैव धन्यः सार्थवाहस्तत्रैवोपागच्छति, उपागत्य धन्यं सार्थवाह सेवमवादीत= एवं खलु देवानुप्रियाः। सम तस्य गर्भस्य (प्रभावेण यावत् व्यपनयन्ति, तद् इच्छामि खलु देवानुप्रियाः ! भवद्भिरभ्यनुज्ञाता सतो यावद्वहर्तुम् । यथा सुखं देवानुमिये!मा प्रतिबन्धं कुरु ततः खलु स
६०६
हुए अशन पानादिक चारों प्रकार के आहार करती हैं- दूसरों को कराती हैं- इस तरह जो अपने दोहले की पूर्ति करती हैं । ( एवं संपेtइ) इस प्रकार उस दोल्ले में उसने विचार किया (संहिता कल्ल जात्र जलते जेणेत्र सत्थवाहे तेणेव उवागच्छ) विचार करके फिर वह प्रातः होते ही जब सूर्य चमकने लग गया- तत्र जहां धन्य सार्थवाह था वहां गई। (उवागच्छिता घण्णं सत्यवाहं एवं व्यासी) जाकर उसने धन्यसार्थवाह से इस प्रकार कहा ( एवं खलु देवाणुप्रिया ! मम तस्स गन्भस्स जाव विणेइ-तं इच्छामि ण देवाणुपिया तुम्भे अन्भणुन्नाया समाणी जाव विहरित ) हे देवानु प्रिय ! मुझे उस गर्भ के प्रभाव से इस प्रकार का दोहला उत्पन्न हुआ है कि जो माताए एसा २ करती हैं और अपने गर्भ के मनोरथ की पूर्ति करती हैं वे धन्य हैं कृत लक्षणा हैं इत्यादि । अतः मैं आपके द्वारा आज्ञापित हो कर इसी रूप से अपना दोहलास पन्न करना चाहती हूँ (इस प्रकार उसने अपना सव विचार धन्य सार्थवाह से निवेदित कर दिया ) | धन्य सार्थवाहने उसका ऐसा अभिप्राय सुनकर उससे कहाપાન વગેરે ચારે જાતના આહાર પાતે કરે છે અને ખીજાઓને કરાવે છે આ પ્રમાણે જે માતાએ પેાતાના દોહાની પૂર્તિ કરે છે તે માતાને ધન્ય છે ( एव संपेहेड) मा प्रमाणे तेथे પેાતાના રાડદ માટે વિચાર કર્યો (सपेहित्ता कल्लं जाव जलते जेणेव सत्यवाहे तेणेत्र उवागच्छ ) વિચાર કરીને તેણે સવારમાં જ્યારે સૂરજ પૂર્વ દિશામાં પ્રકાશિત થયા ત્યારે જ્યા धन्यवार्थवाह नया हतो त्यां ग ( उवाच्छिता धरणं, सत्यवाई एव वयासी) त्या न्हाने तेषु धन्य सार्थवाहने या प्रभाग – ( एवं खलु देवाणुविया ! मम तस्स गभस्स जाव विणेइ तं इच्छामि णं देवाणुप्पिया तुम्भेहिं अन्मशुन्दाया समाणी जाव विहरितए) हे देवानुप्रिय । गर्भावस्थाने सीधे भने દેહદ થયું છે જે માતાએ આ જાતનું પાતાનું દેહદ પુરુ કરી શકે છે પેાતાની ગભેચ્છા પૂરી કરે છે તે માતાએ ખરેખર ધન્ય છે. અને કૃતલક્ષણા છે વગેરે વગેરે. એટલા માટે હું આપની આજ્ઞા મેળવીને આ રીતે જ મારું દોહન પુરુ કરવા ઇચ્છું છું. (આ રીતે તેણે પેાતાની ઇચ્છા ધન્ય સાÖવાહની સામે પ્રકટ કરી) 'धन्य सार्थवाडे तेनी वात सालणीने उधु (हाई देवाणुपिया ! मा पडि
Page #625
--------------------------------------------------------------------------
________________
1
१०७
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका अ. २ स. ६ भद्रासार्थवाही दोहनवर्णनम्
9
"
भद्रा सार्थवाही धन्येन सार्थवाहेनाभ्यनुज्ञाता सती हृष्टतुष्टा यावद् विपुलम् अशनं पानं खाद्यं खाद्यं यावत् स्नाता यावत् आर्द्रपटगाटिका यत्रव नागगृहं यावत् धूपं दहति दग्ध्वा प्रणामं करोति, प्रणाम कृत्वा यत्रै पुष्करिणी तत्रैवोपागच्छति। ततः खलु ता मित्रज्ञाति यावत् नगर महिला भद्रां सार्थ नाहीं सर्वालंकारविभूषितां कुर्वन्ति । ततः खलु सा भद्रा सार्थवाही ताभिर्मित्रज्ञाति निजकस्त्रजन सम्बन्धिपरिजननगर महिलाभिः सार्धं तद् विपुलमशन पान खाद्य स्वाद्यं यावत् परिभुञ्जाना च दोहदं व्यपनयति व्यपनीय यस्यादिशः प्रादु(अहाह देवाणुपिया ! मा पड़िबंध करेह) हे देवानुप्रिये ! तुम्हें जैसे सुख हो वैसा करो इसमें देरी मत करो (तरण सा भवा सत्यवाही धन्नेण सत्यवाहेण भणुन्नाया समाणी हट्ट तुट्ठा) उसके बाद उस भद्रा सार्थवाहीने धन्य सेठ से अनुमति प्राप्त कर बहुत ही अधिक हर्पित और सन्तुष्ट चित्त हो (जाव) यावत् (विपुल असण ४ जाव हाया) विपुलमात्रा में चारों प्रकार का आहार तैयार किया - यावत् उसने पुष्करिणी में स्नान किया (जाव उल्लपड साडिया जेणेव नागघरए जाव धूर्व डहइ ) यावत् गीली साडी पहिने हुए ही फिर उसने उस पुष्करिणी से कमलों को लिया और जहाँ नागर आदि थे वहां गई बहुमूल्य पुष्पार्चा कर उनके समक्ष धूप दिखाई । इस प्रकार यहाँ पाचवें मूत्र में जो वर्णन हे वह समझ लेना (उहित्ता प्रणामं करेइ-पणाम करिता जेणेव पोक्खरिणी तेणेव उत्रागच्छड) धूप दिखा चुकने पर उसने उन्हें प्रणाम किया प्रणाम कर फिर वह पुष्करिणो पर वानिम आ गई (एण ताओ मित्तनाइ नियमसयण संबंधिपरियणगगाम हिलाया बंध करेह) हे देवानुं प्रिये । तुमने प्रेम सुम थाय तेभ उरो, भोडु शे नहि (तए गं सा भावा सत्यवाही बन्ने सत्यवादेणं अमणुन्नाया समाणी હૃદ તુટ્ટા) ત્યાર બાદ તે ભદ્રા સાવાહી ધન્ય સાવિાહની પાસેથી આજ્ઞા મેળવીને गूण ४ असन्न भने संतुष्ट था. (जाव) यावत् (विपुलं असणं ४ जाव व्हाया ) પુષ્કળ પ્રમાણમા ચારે પ્રકારનેા આહાર બનાવરાવ્યો. અને ત્યાર પછી તેણે પુષ્કર लीमा स्नान यु (जाव उल्लपडसाडिया जेणेव नागवर ए जान धूवं F77) ભીના લુગડે જ તેણે પુષ્કરણીમાંથી કમળા લીધાં અને નાગઘર વગેરેના દેવસ્થાનમા ગઈ. ખૂબ જ કતિ પુષ્પો વગેરેથી તે બધા દેવાની પૂજા કરી તેમની સામે ધૂપસળી સળગાવી. આગળનું વર્ણન પાઠકાએ પાંચમા સૂત્ર પ્રમાણે જ लावु लेखे (उहित्ता प्रणाम करेड़ पणामं करिता जेणेव पोखरिणी ते शेव उवागच्छङ) धूप या तेगु तेभने अशुभ इरीने पुष्करिणीना डिनारे भावी गई. (तए णं ताओ
अशुभ या मित्तनागमण
Page #626
--------------------------------------------------------------------------
________________
६०८
ज्ञाताधर्मकथास्तो भूता तामेव दिश प्रतिगना। ततः खलु मा भद्रा सार्थवाही सम्पूर्ण दोहदा यावत् तं गर्भ सुखं मुखेन परिवहति । ततः खलु सा भद्रा सार्थवाही नवसु मासेषु वहुमतिपूर्णेषु अष्टिमेषु रात्रिन्दिवेषु (व्यतीतेपु) सुमारपाणिपादं यावत् दारकं प्रजनिता। ततः खलु तम्य दारकस्य अम्बापितरौ प्रथमे दिसे जातकर्म कुरुतः कृत्वा तथैव यावत् पिपुलमशन पान खाद्य स्वाद्यमुपस्कारयतः, उपस्कार्य य सद्धि त विपुलं असण ४ जाय परिभुजमाणी य दोहल विणेइ) उसके बाद उन मित्र ज्ञाति निजक, स्वजन, संवन्धी, परिजन की नगर महिलाओं के माथ २ उम ४ चारों प्रकार के आहार को किया कराया और अपने दोहले की पूर्ति की (विणिइत्ता जामेदिसि पउन्भूया तामेव दिसि पडिगयो) दोहले की पूर्ति कर वह फिर जिस दिशा से प्रकट हुई थी-आई थी उमी दिशा की ओर चली गई। अर्थात अपने घर पहुच गई (तएणं सा मदा सत्यवाही संपुन्नडोहला जाव त गठभं मुहं सुहेण परिवह) इसके अनन्तर उस भद्रा सार्थवाहीने कि जिसका गर्भ मनोरथ अच्छी तरह परिपूर्ण हो गया है यावत् अपने गर्भ को भलीभांति से सुख पूर्वक परिवहन किया। (तएण सा सदा सत्यवाही गवण्ड मासाग बहुपडिपुण्णाण अद्वराईदियाण मुकुमालपाणिपाय दारण पयाया) बाद में जब गर्भ के ठीक नौ मास ७|| साढे सात दिन समाप्त हो चुके तब उसने सुकुमार कर चरणवाला पुत्र को जन्म दिया। (तएणं तस्स दारगस्म अम्मापियरो पढमे दिवसे जाय कम्न फरेंति, करिता तहेव विउल असणं ४ उवक्खडावेंति) इसके बाद संवधिपरियणणगरमहिलाहि य सद्धिं त विपुलं असण ४ जात्र परिभुजमाणी य दोडल पिणेह) त्या२ मा तेणे याताना सधानी नानी સ્ત્રીઓ સાથે ચારે જાતને આહાર કર્યો. અને કરાવડાવ્યે આ રીતે તેણે પિતાના होडनी पूति ४१ (विरोइत्ता जामेव दिसि पाउन्भूया तामेव दिसिं पडिगया) होड पूति ध्या ४ ते त्याथी मावी ती. त्यां यादी 5 सेट ते तेना धे२ पडी (तए ण सा भदा सत्यवाही संपुन्नडोहला जाव तं गम्भं सुहं सुहेणं परिवहइ) त्या२ पछी पूर्ण होता भद्रा साथ वाडी सुमेथी पोताना गलने परिवहन ४२ती २७वा सी (तए ण सा भद्दा सत्यवाही णवह मासाणं वहुपडिपुण्णाणं अट्टराईदियाण सुकुमालपाणि पायं दारगं पयाया) मा प्रमाणे गम न्यारे १२२ नव भास भने सास सात દિવસ રાત થયે ત્યારે ભદ્રાસાર્થવાહીએ સુકેમળ હાથ પગ વાળા પુત્રને 1. Pाये (तए ण तस्स दार गक्ष अम्मापियरो पढमे दिवसे जायकम्म करे ति करित्ता तहेव जाप विउल असण ४ उवक्खडावे ति) त्या२ पछी
Page #627
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका अ. २ स ६ भद्रासार्थवाहीदोहदाश्विणनम् ६०९ तथैव मित्रज्ञातिनिज कम्बजनसम्बन्धिपरिजनान् भोजयित्वा इममेतद्रूपं 'गोणं' गौणं गुणैनित्त गौण यथार्थ, ‘गुणनिप्फन्नं' गुणनिष्पन्न गुणसञ्जात नामधेयं कुरुतः-यस्मात् खलु आवयोरयं दारको बहूनां नागपतिमानां च यावत् चश्रवणपतिमानां च 'उवाइयलद्धे-य' उपयाचितलब्धः-प्रार्थनया प्राप्तः तद भवतु खलु आवयोरयं दारकः 'देवदिन्ने नामेण' देवदत्तो नाम्ना। ततः ग्वलु तम्य दा'कस्याम्बापितगै नामधेयं कुरुनः 'देवदत्तः' इति । ततःग्वल तस्य दारकम्याम्बापितरौ यागं च दायं च भागं च अक्षयनिधि चानुबयतः ॥मूत्र ६॥ बालक के माता पिताने प्रथम दिन बालक का जात कर्म किया करके उसी तरह यावत् विपुल मात्रा में अशन आदिचारों प्रकार का आहार तैयार किया ( उवक्खडावित्ता तहेव मिननाइनिजकमर्यणमबधिपरिजणे
भोयावेत्ता अयमेयारूवं गोगौं गुणनिप्फन नामधेन करेंत) आहार तैयार करके फिर उन्होंने उसे मित्र, ज्ञाति, निजक, स्वजन संबंधिजन और परिजनों को खिलाया-खिलाकर उन्होंने बच्चे का नाम यथार्थरूप में गुणों से निष्पन्न होने के कारण इस तरह वक्ष्यमाणरूप से रक्खा ! (जम्हाण अम् इमे दारए बहूण नागपडिमाण य जाव वेसमणपडिमाण य उवड्यलद्धे त होउणं अम्ह इमे दारए देवदिन्ने नामेणं) यह हमारा पुत्र. नाग प्रतिमा यावत् वैश्रवण प्रतिमाओं की मनौती से उत्पन्न हुवा है इसलिये इमका नाम देवदत्त हो। (तरण तस्स दारगस्स अम्मापियरो नामधेज्ज र.रेंति) इस प्रकार कहकर उस दारक के माता पिताने उसका नाम देव. दत्ते रख दिया। (तएणं तस्स दारगरस अम्मापियरो जाय च भाय च બાળકના માતાપિતાએ જન્મના પહેલા દિવસે પુષ્કળ પ્રમાણમાં અશન વગેરે यारे यार प्रा२नी माडा२ तैयार ४२००ये! (उवाखडावित्ता तहे। मिन नाइनिजक पयगसंवधिपरिजणे भोयावेत्ता अयमेयारूवं गोणं गुण निप्फन्नं नामधेनं करेंति) साहार तैयार ४२वीन तेभने भित्र, जाति, નિજક, સ્વજન સબંધિજન અને પરિજનોને જમાડ્યાં જમાડીને તેમણે બાળકનું नाम तना गुणे प्रमाणे सयु (जम्हाणं अम्हं इमे दारए बहूर्ण नागपडिमाणय जाय वेसमणाडिमाणय उवइयालद्धे तं होउणं अम्हं इमे दारए देवदिन्ने नामेणं) सोनी सोमे आना भातापिताले उधुम ममा। પુત્ર નાગ વૈશ્રમણ વગેરે દેવ પ્રતિમાઓની માનતા રાખવાથી થયે છે, એથી मानु नाम वत्त रामवाभा माव्युछ (तए णं तम्स दारगस्स अम्मापियरो नामधेज्ज करेति) मा प्रमाणे पाना भातापितामे भजीन - उनु नाम हेपत्त पाउयु (तए ण तस्स दारगस्स अम्मापियरो जायं च
Page #628
--------------------------------------------------------------------------
________________
६१०
ज्ञाताधर्म कथासत्र मूलम्-तएणं से पंथए दासचेडए देवदिन्नस्स दारगस्स वालग्गाही जाए, देवदिन्नंदारयं कडीए गेण्हइ, गेण्हित्तो बहुर्हि डिंभ एहि य डिंभयाहि य दारएहि य दारियाहि य कुमारएहि य कुमारियाहिय सद्धि संपरिवुडे अभिरमइ। तए णं भद्दा सत्थवाही अन्नया कयाइं देव. दिन्नं दारयं पहायं कयवलिकम्मं कयकोउलपायच्छित्तं सव्वालंकार विभूसियं करेइ, करिता पंथयस्स दासचेटयस्स हत्थयंसि दलइ।तएण से पंथए दासचेडए भदाए सत्थवाहीए हत्थाओ देवदिन दारगं कडिए गिण्हइ, गिणिहत्ता सयाओ गिहाओ पडिनिक्खमइ, पडिनिक्खमित्ता बहूहि डिभएहि य डिभियाहि य कुमारएहि य कुमारियाहि य सद्धिं संपारवुडे जेणेव गयमग्गे तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता
देवदिन्नं दारगं एगंते ठावेइ, ठाविता वहिं डिभएहि य जाव कुमारियाहिय सद्धिं संपरिवुडे पमत्ते यावि विहरइ। इमं च णं विजए तकरे रायगिहस्ल वहणि दाराणि य अवदाराणि य तहेव जाव आभोएमाणे मग्गेमाणे गवेसेमाणे जेणेव देवदिन्ने दारए तेणेव उवागच्छइ, उवा गच्छित्तादेवदिन्नंदारगंसव्वालंकारविभूसियं पोसइ पासित्ता देवदिनस्ल दारगस्त आभरणालंकारेसु मुच्छिए गढिए गिद्धे अज्झोववन्ने पंथय अक्खयनिहिं च अणुवढेति) बालक के नाम मस्कार होने के पश्चात् मातापिताने उन नाग मादिक प्रतिमाओं की खुव सेवा की-दान दिया-अपने हिस्से में से खूब द्रव्य का वितरण किया और उनके कोप की खूब वृद्धि की ॥मूत्र ६।। दायं च भाय च अवयनिर्हिच अणुवडेति) माना नाम स२४४२ माह બાળકના માતાપિતાએ નાગ વગેરે પ્રતિમાઓની ખૂબ જ સારી પેઠે પૂજા કરી, પુષ્કળ પ્રમાણમાં દાન આપ્યુ, પિતાના ભાગના દ્રવ્યનું બહુ જ પ્રમાણમાં વિતરણ ऽयं मने देवता-माना अपनी यूम अभिवृद्धि श ॥ सू ॥
Page #629
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगर धर्मामृतवर्षिणी टीका अ०२सूत्र. ७ देवदत्तवर्णनम्
६११
दासचे मतं पास, पासित्ता दिसालोय करेइ करेत्ता देवदिन्नं etri does, गेहिता कक्खसि अलियावेइ अल्लिया वित्ता उत्तरिजेणं पिहेs, पिहित्ता सिंग्धं तुरियं चवलं चेइयं रायगिहस्स नगरस्त अब - दारेणं निग्गच्छs, निगच्छत्ता जेणेव जिपणुज्जाणे जेणेव भग्गकूवर तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता देवदन्नं दारये जीवि याओ ववशेवेइ, वववित्ता आभरणालंकारे गिन्हइ गिoिहत्ता देव दिन्नस्स दारगस्स सरीरगं निप्पाणं निच्चेडं जीवियविप्पजढं भग्गकू वए पक्खिवइ, पक्खिवित्ता जेणेव मालुयाकच्छए तेणेव उवागच्छड़ उवागच्छित्ता मालुयाकच्छयं अणुपविसइ, अणुपत्रिसित्ता निच्चले निष्कंदे तुसिणी दिवसं खवेमाणे चिट्ठइ ॥सू. ७॥
टीका -- 'तएण से पंथ इत्यादि - ' तरणं' ततः खलु = तदनन्तरं 'से' असौ पान्थकनामा 'दासचेडए' दासचेटक : = दासपुत्रो यो धन्यसार्थवाहस्य गृहे कर्मकरत्वेन स्थित आसीत् स देवदत्तस्य दारकस्य 'बालगाही' बाल ग्राही वालं ग्रहीतुं शीलमस्यास्तीति बालग्राही = शिशुसंरक्षको जातः । असौ देवदत्त दारक कथां गृह्णाति गृहीत्वा बहुभिः 'डिभएहि य' डिम्भकैथ,
,
'तरण' से पंथ दासवेडए' इत्यादि ।
टीकार्थ - (एणं) इसके बाद (से पंथ दासचेडए) यह पांथकनाम का दास पुत्र जो धन्य सार्थवाह के घर पर - नौकर - था ( देवदिन्नस्स दारगस्स बालग्गाही जाए) वह देवदत्त का बालग्राही - शिशु अवस्था का संरक्षकहुआ । (देवदिन्नं दारयं कडीए गेहइ) यह देवदत्त को अपनी कमर = गोद में लिये रहता था । (गेव्हित्ता) यह उसे अपनी गोद में लेकर (बहूहिं
तए णं से पंथ दासचेडए इत्यादि ||
टीअर्थ (तए णं) त्यार पछी ( से पंथए दासचेडए) चांग नाभे हास थुत्र-! धन्यसार्थवाहुना घेर नोहर हतो -- ( देवदिन्नस्स दारगम्स वालग्गाही जाए) मा हेवहत्तना संरक्षणु भाटे नियुक्त वामां आव्या ( देवदिन्नं दारगं कडीए गेण्डइ) ते देवदत्तने उड=योणामां मेसाडीने रामतो हतो (गेण्डित्ता) भने
Page #630
--------------------------------------------------------------------------
________________
६१२
ज्ञाताधर्मकथाङ्गसूत्रे डिम्भाः अल्पकालिकाः शिशवः. डिम्भा एव डिम्भकास्तैः, डिम्भिकाभिश्च= अल्पकालिकवालिकाभिश्च, 'दारएहि य, दारकैश्च बहुकालिकबोलकैः, दारिकाभिश्व-बालिकाभिः सार्द्ध संपरिवृतः सहितः 'अभिरममाणे' अभिरममाणः= क्रीडन् सन् 'अभिरमई' अभिरमनि-तिष्ठति । ततः खलु सा भद्रा सार्थ वाही अन्यदा कदाचित् देवदन दारकं 'हाया' स्नात कारितस्नानं, 'कयवलिकम्म' कृतवालकर्माणम्र ष्टादि निवारणाय पशुपक्ष्यादि सर्वपागेनिमित्तं कारितानोत्सर्गम् 'कयकोउयमंगलपायच्छित्त' कृतकौतुकमङ्गलपायश्चित्त =दृष्टिदोषादिनिवारणार्थ कृतमपी तिलकादिकं सर्वालंकारविभूषितं करोति. डिम्भएहि य डिम्भियाहि य दारएहि य दारियाहि य कुमारेहि य कुमारियाहि य सद्धिं संपरिवुडे अभिरममाणे अभिरमड) अनेक डिम्भकों केछोटेऽवालको के साथ अनेक छोटी२ बालिकाओं के साथ, अनेक दा कों के साथ-डिमको की अपेक्षा कुछ अधिक उमरवाले बालकों के साथ कुछ अधिक अनेक दारिवाओं के साथ, अनेक कुमार और कुमारिकाओं के साथ उनसे युक्त होकर क्रीडा किया करता था। अर्थात उन सबके साथ मिलकर वह उस देवदन बालक को खिलाया करता था। (तएण सा भद्दा सत्थवाही अन्नया कयाई देवदिन्नं दारयं हायं कयवलिकम्म कय कोउयमंगलपायाच्छित्त सवालंकारविभूमियं करेड) एक दिन की वान है कि उस भद्रो सार्थवाही उस देवदत्त नामके अपने पुत्र को स्नान करवा कर तथा उसके निमित्त से वायसादि पक्षियों को अन्नादि का भागरूप वलिकर्म कर एवं कौतुक, मंगल और प्रायश्चित विधि समाभागामा मेसीन (बहहिं डिनरहि य हिनया हे य दारएहि य दारे याहि य कुमारेहि य कुमाग्यिाहि य सद्धिं संपरिपुडे अभिरममाणे
अभिरमइ) मने BिHI-नाना नाना घl पाठानी साधे-नानी नानी माtઓની સાથે, ઘણું દારકેની સાથે એટલે કે ડિભર્ક કરતા જરા મોટી ઉમર વાળા બાળકની સાથે–ઘણી દારિકાઓની સાથે, ઘણુ કુમાર અને કુમારિકાઓની સાથે મળીને રમતો રમાડતા હતા એટલે કે પાથક બધાં બાળકોની સાથે મળીને દેવદત २भारत तो (तए णं सा भदा सत्यवाही अन्न या कयाइ देवदिन्नं
दारयं हायं कयबलिकम्मं कयकोउयमंगलपायाच्छिन सघालंकारविभसियं करेइ) मे हिवस भद्रा सार्थवाडी पोताना ४ वहत्तन नव. ડાવીને તે નિમિત્તે કાગડા વગેરે પક્ષીઓને અન્ન વગેરેને ભાગ અપિને, કૌતુક, મંગળ અને પ્રાયશ્ચિત્ત વિધિ પૂરી કરી અને ત્યાર બાદ બાળકને સુદર ઘરેણાઓથી
Page #631
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका अ २ सू. ७ देवदत्तवर्णनम् क वा पान्थकस्य दासचेटकस्य हस्ते ददाति । ततः खलु स पान्थको दासचेको भद्रायाः सार्थवाह्या हस्ताद् देवदत्तं दारकं कटयां गृह्णाति, गृहीत्वा म्वकाद् गृहात् प्रतिनिष्क्रामति, प्रतिनिष्क्रम्य बहुभिः डिम्भकैश्च डिम्भिकाभिश्च दारकैश्च दारिकाभिश्च, कुमारकैश्च कुमारिकाभिश्च मार्द्ध संपरितो यत्रैव राजमागस्तत्रैवोपागच्छति, उपआगत्य देवदत्तदारकमेकान्ते 'ठवेड' स्थापयति-उपवेशयति उपवेश्य बहुभिः डिम्भकैश्च यावत्कुमारिकाभिश्च सार्द्ध संपरिवृतः ‘पमते' प्रमत'तद्रक्षणे प्रमादवान् चापि 'विहरइ' विहरति बालकवालिकादिभिः सहान्यत्र रमते । चरित कर समस्त अलंकारों से विभूषित किया (करित्ता पंथयस्स दासचेट यस्प हत्थयंसि दलयइ) विभूषित करके बाद में उसने उसे पांथक दाम चेटथ के हाथमें दे दिया! (तएणं से पंथए दासचेडए भदाए पत्थवा हीए हत्थाओ देवदिन्न दारयं कडिए गिण्हइ) उस पांथकदासचेटकने भद्रा सार्थवाहीके हाथ से लेकर देवदत्त को अपनी कटी गोद में ले लिया। (गिहिना सयाओ गिहामी पडिनिक्खमइ) और लेकर वह अपने घर से बाहर निकला। (पडिनिक्वमित्ता बर्हि डिम्भिएहिं डिम्भयाहिय कुमारएहि य कुमारियाहि य सद्धि संपरिवुडे जेणेव रायमग्गे तेणेच उवागच्छइ) निकल कर वह अनेक डिम्भिकों से अनेक डिम्भिकाओं से कुमार और कुमारिकाओं से घिरा हुआ होकर जहां राजमार्ग था वहां पर गग (उवागच्छित्ता देवदिन्नं दारयं एगंते ठावेइ, ठावित्ता वह हि डिभएहि जाव कुमार यारि य सद्धिं संपरिवुडे पमत्ते यावि विहरइ। जाकर उसने सस त यी. (करिता पंथयस्त दासचेट यस्त हत्ययंसि दल यड) ने ઘરેણાંઓથી અલ કૃત કર્યા બાદ માતાએ તેને પાથક દાસ ચેટકને સોંપી દીધો (नए णं से पंथए दासचेडए भदाए सत्यवाहीए हत्थाओ देवदिन्न दारयं कडिए गिण्डइ) पाथ हासयेट मद्रा सार्थवाडीना माथी पाने साने पाताना माणाभ as दीघा (गिण्डित्ता सयाओ गिहाओ पडिनिक्ग्व मह) भने सानते ३२थी पार नियो (पडिनिकाख मित्ता वहहिं डिम्भ एहिं डिम्भियाहि य कुमारयाहि य कुमारियहि य सद्धि संपपिवुडे जेणेव रायमग्गे तेणेव उवागच्छद) नीजीन ते घ MBE-M-भકાઓ-બાળાઓ, તેમજ કુમાર અને કુમારીઓની સાથે ત્યાં રાજभाग तो त्यां गयो. (उवागच्छित्ता देवदिन्न दारयं एगले उवे ठावित्ता बहहिं डि एहिं जाव कुमारियांडि य सद्धि संपरिबुडे पमते गी
Page #632
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
334
६१४
जाताधर्म कथासूत्र अयं च खलु विजयस्तम्करो राजगृहस्य नगरस्य बनि द्वाराणि च 'अवदाराणि य' अपहाराणि लघुद्वाराणि च 'तहेव तथैव-पूर्ववदेवात्र मर्यथानानि वाच्यानि यावत् 'आभोएमाणे आभोगयन्-मोपयोगमवलोकयन मार्ग यमाणो गवेपयमाणो यौव देवदत्तो दारकस्तत्रैवोपागच्छति, उपागत्य देवदत्त दारक सर्वालङ्कारविभूपितं पश्यति, दृष्ट्वा देवदत्तस्य दारकस्याभरणालङ्कारेषु 'मुच्छिए' मन्छिता कतव्यव्यापारशून्यः 'गढिए' ग्रथितः एकाग्रतामापन्न, 'गिद्ध' गृद्धः लुब्ध 'अज्झोववन्ने' अध्युपपन्ना-ममत्वबहुलः पान्थकं दाम उस देवदन दारक को एकांत में छोड़ दिया और स्वयं उन डिंभक यावत् कुमारिकाओं के साथ घिरा हुआ होकर प्रमादवान् वन गयाअर्थात उन बालक बालिका आदिकों के साथ अन्यत्र खेलने लग गया। (इमंच णं विजए तक्करे रायगिहस्स नगरम्स बहणि दाराणि य अवदाराणि य तहेव जाब प्राभोएमाणे मग्गेमाणे गवसेमाणे जेणेव-देव दिन्ने दारण तेणेव उवागच्छइ) इतने में विजय तस्कर राजगृह नगर के अनेक द्वारों को अनेक छोटे २ द्वारों को पहले की तरह उपयोग पूर्वक देखता हुआ उन्हे बार २ तपासता हुभा, सूक्ष्मदृष्टि से उनकी गवे पणा करता हुआ जहाँ वह देवदत्त दारक था वहां आया । (उवागच्छिन्ता देवदिन्नं दारगं सवालंकारविभूसिय पासह) आकर उसने देवदत्त दारक को समस्त अलंकारों से विभूषित हुआ देखा। (पासित्ता देवदिन्नस्स दारगस्स आभरणालंकारेस मुच्छिए गढिए गिद्धे अज्ञाववन्ने पंथयं दास'वेडं पमत्तं पासइ) देखकर के वह देवदत्त के आभरण और अलंकारों में मू. विहरह) त्या चहाचीन तो वहत्तन प्रभात १२ थान यात ज्या भूल દી અને પિતે તે બવા ભિક, હિંભિકા કુમાર અને કુમારિકાઓની સાથે २मतमा ५डी गयो मेरो तेमनी साथे २भव! सायो. (इमंच णं विजए तक करे रायगिहस्स नगरस्स बहणि दाराणि य अवदाराणि य तहेव जान आमोएमाणे गवेसमाणे जेणेव देवदिन्ने दारए तेणेव उवागच्छद) એટલામાં વિજય નામે તે તસ્કર (ચેર) રાજગૃહ નગરના અનેક દરવાજાઓ, અનેક નાના દરવાજાઓને પહેલાની જેમ જ ચેરીની તાકમાં ઝીણી નજરે તપાસતો नता-यin वित्त तो त्या मा०या. (उपगच्छित्ता देवदिन्नं दारगं सव्वालंकारविभूसियं पासड) त्यां मापताना साथे तेरे हत्तने साथी मत थये नये. (पासिता देवदिन्नस्स दारगस्स आभरणालंकारेसु मुच्छिए गहिए गिद्धे अझोववन्ने पंथयं दासचेडं पमत्त
Page #633
--------------------------------------------------------------------------
________________
६१५
अनगारधर्मामृतवर्षिणी टीका अ. २ स. ७ देवदत्तवर्णनम्
་
चेट 'मतं' प्रमत्तम् अन्यत्र संक्रानचित्त पश्यति दृष्ट्वा दिसालो' दिशावली क- 'अम्मिन्नवसरे कस्यापि गमनागमनमस्ति न वा ?" इति सकलदिशा निरीक्षणं करोति, कृत्वा देवदत्तं दारकं गृह्णाति गृहीत्वा 'कक्वंसि' कक्षे= चामूळे 'अल्लियावेइ' आलीनयति = अन्तर्धानं करोति आलीनयित्वा 'उत्त रिज्जेगं' उत्तरीयेण=उपरिवस्त्रण 'दुपट्टा' इति भाषायां तेन 'विदेह' पिदधाति, =मच्छादयति, प्रच्छाद्य शीघ्र स्वरितं चपलं वेगितं शीघ्रातिशीघ्नमित्यर्थः राजगृहस्य नगरस्यापद्वारेग निर्गच्छति, निर्गत्य यत्रैव जीर्णोद्यान. यत्र भग्नकूपकस्तत्रैत्रोपागच्छति उपागत्य देवदत्तं दारकं 'जीवियाओ' जीविनात् च्छित हो गया -- ग्रथित हा गया -- उनमें एकाग्र बन गया, अथवा गृह-लुब्ध हो गया -- इन्हें में लेल इस स्थिति से युक्त हुए उसने साथ में पथक दास चेटक का भी अन्यत्र संलग्न चित्तवाला देवा (पासिता दिसालोयं करेड़ करिता देवदन्नं दारयं गेण्ड) देखकर फिर उसने दिशावलोकन किया - आजू बाजू को ओर इधर उधर देखा की कहीं से कोई आता जाता तो नहीं है, जब कोई कहीं नहीं दिखाईपडा तो उसने उसी समय उस देवदत्त दारक को उठा लिया । (गेण्डित्ता क अल्लियावे, अल्लिया वित्ता उत्तरिज्जेणं पिइ) उठाकर फिर उसने उमे अपनो काँख में छुपा लिया । छुपाकर बाद में उसे दुपट्ट से ढक लिया (पिहिता सिग्धं, तुरियं चत्रलं चेयं रायगिहस्स नयरस्स अवधारणं निग्गच्छङ)
ढक कर वह फिर वहां से शीघ्र, त्वरित, जल्दी जल्दी राजगृह नगर के अपहार पिछले द्वार २ से बाहर निकला (निग्गच्छित्ता जेणेव जिष्णुजाणे जेणेव
पासड) हेवहत्तने गुडु भूल्य धरेणांगोथी असङ्कृत लेने ते मोहवश था गयो, તેનુ ચિત્ત ધરેણાંઓમા જ ચાંટી ગયુ અથવા તે તે લેાભાઇ ગયા. આ ઘરેણાઆને હું હરી લઉં. આ જાતના વિચાર તેના મનમા સ્ફુર્યો ચારે દાસ ચેટક पथने चतु त्या थोडे दूर रमतमां तल्लीन लेये. (पासिता हिमालय करेs करिता देवदन्नं दारयं गेव्हड ) पथने लेयो यही तेरो मेरो भवतु
તે નથી ? જયારે તેને કોઈ દેખાયુ નહિ. ત્યારે તેણે તરત ખાળક દેવદત્તને ઉપડી बघ (गेव्हित्ता कति अल्लिया अलियावित्ता उत्तरिज्जेग पिछेड़) उपाडीने तेथे माजउने चडण्याभां छुपावीने तेने दुपट्टाथी ढाड़ी टी (विहित्ता सिग्यं तुरिय चाले चेडर रामगिन नवरस अवहारेगं निगच्छड़) डांडीने ते सत्वरे त्वरित गतिथी गृह नगरना अयद्वारथी मडार नीजी गयो. (निगच्छित्ता जेणेव जिष्णुज्जाणे जेणेव भग्गक़बए तेणेव उवागच्छन् ) नीडजीने ते ते नया नूनुं उद्यान भने लग्न होतो त्या योग्य ( उवागच्छित्ता
Page #634
--------------------------------------------------------------------------
________________
ज्ञाताधर्मकथाङ्गस्त्रे माणेभ्यः ववरोवई' व्यपरोपयात-पृथक्करराति म रयतात्यथः, जोविता द्वथपरोप्य आभरणालङ्कारान् गृहाति, गृहीत्वा देवदत्तम्य दारयकस्य शरीर 'निप्पाणं' निष्प्राणम् =श्वामाचासादि पाणरहितं निच्चेट' निश्चेष्टंजी पनव्यापार रहित जीवविप्पज 'जीवविप्रत्यक्तम् आत्मप्रदेशरहितं देवेदत्तदारकशरीरं भग्नापे प्रक्षिपति, प्रक्षिप्य यत्रव मालुकाकक्षकस्तोवोपागच्छति, उपागत्य माल्लुका कक्षकमनुप्रविशति, अनुप्रविश्य 'निच्चले' निश्चलः गमनागमनादिवर्जितः 'निप्फंदे' निप्पन्दः हस्तपादाद्यवयवचलनरहितः 'तुसिणीए' तणीका वचनव्यापारर. हितः सन् दिवसंतदिनं 'खवेमाणे' क्षपयन् गमयन् तिष्ठति ॥सू० ७॥ भग्गवण, तेणव उवागच्छड) निकल कर वहां गया कि जहां वह जीणे उद्यान और भग्न प था। (उवागच्छित्ता देवदिन्नं दारयं जीवियाओ ववरोवेड) वहां पहुंच कर उसने उस देवदान दारक को मार डाला। (ववरोवित्ता आभरणालंकारे गिण्डइ, गिण्हित्ता देवदिन्नस्स दारगस्स सरीरंग निप्पाणं निच्चेट जीवियविप्पजह भग्गबए पक्खिवड) मार कर उसके ममम्तआभूपण उतार लिये--और देवदत दारक के उस निष्पाण, निश्चष्ट तथा आत्मपदेगों से विहीन बने हुए शरीर को भग्नरूप में डाल दिया। (पक्वि वित्ता जेणव मालुया कच्छए तेणेव उवागच्छद उवागच्छित्ता माल्या कच्छए अणुपविसड, अणुपविमित्ता निच्चले निप्पंदे तुसिणीए दिवस खवेमाणे चिट्ठइ) डालकर फिर वह जहां मालुका कक्ष था वहाँ आया। आकर वह उसमें प्रविष्ट हुआ--और उसी मे चुपचाप घुसे उसने निश्चल और निश्चेष्ट होकर वह अपना दिन व्यतीत--किया। ॥मूत्र ७|| देवदिन्नं दारय जीवियाओ ववरोवेइ) त्या पडांचीने तो माण वित्तने भारी नायो (ववरोवेत्ता आभरणाल कारे गिण्डड गिणिहत्ता देवदिन्नस्स दारगस्स सरीरगं निप्पाण निच्चे? जीवियविप्पजढ भगवए पक्खिवह) भारीन તેના બધા ઘરેણાઓ તેણે ઉતારી લીધા અને તેના નિપ્રાણ, નિટ તેમજ આત્મ प्रश। पारना शरीरने मन वाम श्री धु (पक्खिोवत्ता जेणेव मालुया मच्छए तेणेव उवागच्छइ उवागच्छित्ता मालुयाकच्छयं अनुपविसइ अणुपविसित्ता निचले निप्फडे तृसिगीर दिवसं खवेमाणे चिट्ठइ) ફેકીને તે ત્યાં માલુકા કક્ષ હતું ત્યાં ગયે જઈને તેમાં પ્રવેશીને તેણે ચૂપ ચાપ નિશ્ચળ અને નિષ્ટ થઈને પિતને દિવસ પસાર કર્યો છે સૂત્ર ૭ .
Page #635
--------------------------------------------------------------------------
________________
६१७
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका अ२ स. ८ देवदत्तवर्णनम्
मुलम्--तएणं से पंथए दासचेडे तओ मुहुर्ततरस्स जेणेव देवदिन्ने दारए ठविए तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता देदिन्नं दारगं तंसि ठाणंसि अपासमाणे रोयमाणे कदमाणे विलवमाणे देवदिन्नस्स दारगस्स सव्वओ समंता मग्गणगवेसणं करेइ करिता देव दिन्नस्स दारगस्स कत्थइ सुई वा खुइं वा पउत्ति वा अलभमाणे जेणेव सए गिहे जेणेव धण्णे सत्थवाहे तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता धणं सत्थवाहं एवं बयासी-एवं खलु सामी ! भद्दा सत्थ वाही देवदिन्नं दारयं पहायं जाव मम हत्थंसि दलयइ, तएणं अहं देवदिन्नं दारयं कडीए गिण्हामि गिण्हित्ता जाव,सग्गणगवेसणं करेमि त न णजइ णं सामि !देवदिन्ने दारए केणइ हये वा अवहिए वा अवखित्ते वा पायवडिए धण्णस सत्थवाहस्स एयरुटुं निवेदेइ, तण से धण्णे सत्थवाहे पंथयदासचेडयस्स एयमटुं सोचा णिसम्म तेण य महया पुत्तसोएणाभिभूये समाणे परसुणियत्तेव चंपगपायवे धसत्ति धरणीतलसि सव्वंगेहि सन्निवइए, तएणं से धण्णे सत्थवाहे तओ मुहुत्तरस्ल आसत्थे पच्छागयपाणे देवदिन्नस्स दारगस्स सव्वओ समता मग्गणगवेसणं करेइ देवदिन्नस्स दारगस्स कत्थइ सुई वा खुई वा पउत्तिं वा अलभमाणे जेणेव सए गिहे तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता महत्थं पाहुडं गेण्हइ, गेण्हित्ता जेणेव नगरगुत्तिया तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता तं महत्थं पाहुडं उचणेड, उवणित्ता एवं क्यासी एवं खलु देवाणुप्पिया! मम पुत्तभदाए भारियाए अत्तए देवदिन्ने नाम दारए इट्टे जाव उंबरपुष्कंपिव दुलहे सवणयाए किमंग
Page #636
--------------------------------------------------------------------------
________________
ज्ञाताधर्मकथाङ्गमत्रे पुण पासणयाए ?, तएण सा भद्दा देवदिन्नं दारयं सव्वालंकारविभू सियं पंथगस्स हत्थे दलाइ जाव पायवडिए तं मम निवेदेइ, तं इच्छा मिण देवाणुप्पिया ! देवदिन्नदारगस्स सव्वओ समंता मग्गणगवेसणं काउं। तएणं ते नगरगुत्तिया धण्णेणं सत्थवाहेणं एवं वुत्ता समाणा सन्नद्वववम्मियकवया उप्पीलियसरासणवट्टिया जाव गहियाउयप. हरणा धपणेणं सत्थवाहेणं सद्धिं रायगिहस्स नगरस्स बहुणि अइ. गमणाणि य जाव पवासु य मग्गणगवेसणं करेमाणा रायगिहाओ नगराओ पडिनिक्खमंति पडिनिक्खमित्ता जेणेव जिण्णुजाणे जेणेव भग्गकूबए तेणेव उवागच्छंति उवागच्छित्ता देवदिन्नस्स दारगस्स सरीरगं निप्पाणं जीवविप्पजढं पासंति, पासित्ता हो हा अहो अक जमितिकटु देवदिन्नं दारगं भग्गकूबाओ उत्तारेंति उत्तारित्ता धपणस्स सत्थवाहस्स हत्थे दलयति ॥सू० ८॥
टीका-'तपणं से पथए' इत्यादि। ततःखल स पान्थको दासचेटकः, .नओ मुहतरग्स' ततो मुहर्तान्तरस्य-मुहर्तान्तरं यत्रव देवदत्तो दारकस्थापि नम्तत्रैवोपा गच्छंति, उपागत्य देवदत्तं दारकं तस्मिन् स्थाने 'अपासमाणे' अपश्यन
'नएणं से पथए दासचेडे' इत्यादि ।
टीकार्थ-इसके बाद (से पंथा दासचेडे) वह पथिकदास चेटक (तो) वहाँ से (मुहत्ततरम्स जेणेव देवदिन्ने दारए ठविए तेणेवाउवगच्छड) एक मुहूत के बाद जहां देवदत्त को बैठाया था वहां--गया (उवागच्छित्ता देवदिन्न दारगं तंसि ठाणंसि अपासमाणे रोयमाणे कंद.
तएणं से पंथए दामचेडे इत्यादि ॥
Arte---(तए णं) त्या२ मा (से पंथए दासचेडे) पायास थेट४ (तो त्यांथा. (मुहत्तंतरम्स जेणेव देवदिण्णे दारए ठविए तेणेव उदागच्छइ) मे भुत पछी यो पत्तने सायो तो त्या गो. (उवागच्छित्तो देवदिन्नं दारगं नंसि ठाणमि अपासमाणे रोयमाणे कंदमाणे विल्टवमाणे
Page #637
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका अ २ स. ८ देवदतवर्णनम् 'रोयमाणे' रुदन साश्रुपातमा नाद कुर्वन्, 'कदमाणे' क्रन्दन-उच्चैः स्वरेण रुदन 'विलबमाणे विलपन="वगतो दारकः ? तमन्तरेण कीदृशोऽनर्थो भविष्यति किं करोमि ? क गच्छामि ?' इति जल्पन् देवदत्तस्य दारकस्य सर्वतः समन्तान् मार्गणगवेषणां करोति कृत्वा देवदत्तस्य दारकस्य कुत्रापि 'सुई वा' श्रुतिं वा-दारकवृत्तान्त 'खुई वा क्षुर्वि वा छिक्कायव्यक्तं तचिह्नम्, 'पउत्तिवा' प्रवृत्तिं वा प्रकटतरवार्ताम् 'अलभमाणे' अलभमानः अप्रामुवन् यत्रैव स्वक गृहं यौव धन्यः सार्थवाहस्तत्रैवोपागच्छति माणे विलबमाणे देवदिनास्स दारगस्स सव्वाओ समता मग्गणगवेसणं करेइ) जाकर उसने उस स्थानपर देवदत्त दारक को नहीं देखा-तो रो पडा अश्रु पात करता हुआ आतनाद करने लग गया जोर २ से चिल्ला चिल्ला कर रोने लगा, विलाप करने लगा-- देवदत्त दारक कहां गया--अब-उसके विना कैसा अनर्थ होगा, क्या करूं--कहां-- जाउँ--इस प्रकार बडबडाने लगा--बाद में उसने उस देवदत्त की वहा सब तरफ चारों ओर मार्गणा की गवेषणा की। (करिता देवदिन्नस्स दारगस्स कत्था सुई वा खुइंचा पउत्तिं वा अलभमाणे जेणेव सए गिहे जे. णेव धन्ने सत्थगहे तेणेव उवागच्छइ) करके जब उसे उस देवदत्त दारक की कोई श्रुति नहीं सुनाई दी, छिक्कोदि अव्यक्त चिन्ह भी नहीं ज्ञात हो सका तथा स्पष्ट उसकी किसी बात का पता नहीं पडा तो वह जहां अपना घर था-- और जहां धन्य सार्थवाह थे-- वहां आया (उवान्छिता धणं सत्थवाहं एवं वयासी) आकर धन्य सार्थ
देवदिन्नस दारगस्स सव्वओ समता मग्गणगवेसणं करेइ) त्या न. તે બાળક દેવદત્તને નહિ જોતાં રડવા માડયે વિલાપ કરવા લાગ્યું. “બાળક દેવદત ક્યા જતો રહ્યો? તે વગર હવે શું થશે ? શું કરું ? હવે કયાં જાઉં ?
આ પ્રમાણે તે દુખી થઈને વિચાર કરવા લાગ્યું. ત્યાર પછી તેણે મેર मा वहत्तनी तपास ४२ मने शोध ४२ (करिता देवदिन्नस्स दारगस्स कत्थड सुई वा खुवा पउत्तिवा अलभमाणे जेणेव सए गिहे जेणेव धन्ने सत्यवाहे तेणेव उवागच्छ) शो५ ४२वामा न्यारे तेने हत्तनो २३॥ वगेरेन। અવાજ તેમજ છીક વગેરેની અવ્યકત ધ્વની સંભળાઈ નહિં અને બાળકનો કઈ પણ રીતે પત્તો મેળવી શકશે નહિ ત્યારે તે જયા તેનું ઘર હતું અને ધન્ય सार्थबाड ता त्यां मा०यो (उवागच्छिता धणं सत्यवाह एवं वयासी)
Page #638
--------------------------------------------------------------------------
________________
जाताधर्मकथाङ्गमा उपगन्य धन्य मार्थवाह मेत्रमवादी-~ -वलु ! म्यामिन् भद्रा सार्थवाही देवदत्तं दारक ग्नातं यावन्मम हस्ते ददाति, नतः ग्बलु अह देवदत्त दारकं कटथा गृहामि, गृहीत्वा यावत्-मार्गणगवेषणा करोमि, नन्न ज्ञायते ग्वल स्वामिन ! देवदता दारकः केनापि णीएवा' नीतः मित्रादिना कुत्रापि गुप्तम्थान प्रापित. 'प्रवाहिए का अपहन:-बोगदिना चोग्नि' 'अवधिवत वा' अवभिप्तः अधोगादिपु क्षिप्तो वा? इति पोच्य पायडिए' पादपतितःचरणलग्नः सन् धन्यस्य सार्थवाहस्य एतमर्थ 'निवदेर' निवेदयति दारफटतान्तं कथयति । ततः खलु स धन्यः मायवाहः बाद से इस प्रकार कहा--(एवं ग्वलु मामी महा सत्यवाही देवदिन्नं दाग्यं हायं जार मम हत्यसि दलयड) हे म्वामिन ? मेरी बात मुनिये भद्रा सार्थवाहीने देवदत्त दारक को स्नान करा कर तथा वेप भूपा से मुसजित कर मेरे हाथ में दिया-- (तएण अहं देवदिन्नं दारयं कडीए गिहामि) मैंने उसे कटि भाग पर ले लिया (गिण्डित्ता जाव मागणगवेसगं करमि ने न णजह) उसे लेकर में कोई कुमार कुमारिका-आदिको के माथ खेलनेमें टग----गया--खेलने के योडी देर बाद ज्यों ही मैंने उम स्थान पर आकर देखा तो मुझे वहाँ देवदान दारक नहीं मिला है। (णं मामि ! देवदिन्ने दारए कणह हये वा अवहिए वा अवग्विन वा पायवडिए धण्णम्म सत्यवाहम्म एमटुं निवेटेड) अतः हे स्वामिन् ? नहीं मान्ठम कि--देवदत्त दारक को वहां से मिमी मित्र नेकहीं अन्यत्र रग्व दिया है या किसी चोर ने उसे वहां से हर लिया है या क्रिमी खड्डे मावाने धन्यावाने या प्रभाए। धु--(एवं खलु मामी भहा सत्यवाही देवदिन्न दारयं हायं जाव मम हत्थंमि ढलयह) स्वामी! मा हेवદનને નવરાવીને સુંદર વસ્ત્રો તેમજ ઘરેણુએથી અલકૃત કરીને, ભદ્રા સાર્થવાહીએ भने सोध्यो तो (तए णं अह देवदिन्न दारयं कडीए गिण्हामि) में तेने ४७मा दीया (गिद्वित्ता जाव मगणगवेसण करेमिण गज्जड) બાળકને લઈને હું કેટલાક કુમાર કુમારિકાઓ વગેરેની સાથે રાજમાર્ગ ઉપર ગયે ત્યા બાળકને એક તથ્થુ બેસાડીને હ તે બધા બાળક અને બાળાઓની સાથે રમતમા એક ચિત્ત થઇ ગયે રમતા રમતા ઘેટા વખત પસાર થશે ત્યારે મે જે સ્થાને બાળકને બેસા ज्योतो.
त्याने तो भने माग वित्त मन्यो न (णं सामि ! देवदिन्ने दाए केणड हयेवा अपहिए वा अपवित्त वा पायवडिए धण्णस्स
मन्यवाहम्य एयमट्ठ निवेटे.) तेथी में स्वामी २ पडती नयी કે બાળકને આપણા કેઈ જ મિત્રે લઈને કઈ બીજે મૂકી દીધો છે કે કેઈ ગેરે
Page #639
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्षिणीटीका अ. २ स. ८ देवदम्
पान्यकदासचेदकस्य एतमथ श्रुत्वा निशम्य तन च महता पुत्रशाकेन 'अभिभूए' अभिभूतः = आक्रान्तः सन 'परसुणिय क्षेत्र' परशुनिकृत्त इब परशुना=कुठारेण निकृतः = छिन्नः 'चंपगपायनेव' चम्पकपादप = चम्पक वृक्ष इत्र 'धमत्ति धरणीयलमि' 'स' इति शब्देन भूमितले 'सव्वगेमिं सर्वाङ्गैः ': 'संनिवड' संनिपतितः । ततः खलु स धन्यः साहः 'तनो मुहुततरस्स' ततो मुहूर्तान्नरम्य =मुहूर्तस्य पश्चात् मुहूर्तानन्तरमित्यर्थः 'आसत्थे' आम्वस्थः, आश्वस्तो वा=माप्तवेष्टः 'पच्छागयपाणे' पश्चादाग तमाणः=पूर्व मृतप्राण इव भूत्वा पुनर्जागरितमोणः सन् देवदत्तस्य दारकस्य 'सन्चओ समता' सर्वतः समन्तात् = सर्वासु दिशासु मार्गगगवेषणं करोति,
६२१
आदि में डाल दिया है । इस प्रकार कह कर वह धन्य सार्थवाह के पैरोंपर गिर पडा । (नएण से धन्ने सत्यवाहे पंथयदासचेडयस्स एयम मोच्चा णिसम्म तेगय महया पुत्तेसोएणा भिभूए समाणे परसुणियत्ते चपगपायवे
सत्ति धरणीतलसि सन्बंगेर्हि सन्निवइए) इस प्रकार वह धन्य सार्थवाह पथक दासचेटक से इस अर्थ- समाचार को सुनकर और उसे हृदय में अवधृनकर उस महान् पुत्र शोक से युक्त होता हुआ परशु कुठार से काटे गये चंपक वृक्षके समान समस्त अंगों से इकदम जमीन पर गिर पडा । (तएणं से धन्ने सत्थवाहे तओ मुहुत्तंतररस आसत्थे पच्छागयपाणे देवदिन्नस्स दारगम्स सन्चओ समंता मग्गणगवेसण करेड) बाद मे धन्य सार्थवाह १ मुहूर्त के बाद आश्वस्त हुआ ऐसा उस समय मालुम हुआ कि मानों इसमें प्राण लौटकर पुन: आ गये हैं-अपने पुत्र देवदत्त की सब तरफ चारों दिशाओं मे मार्गणा गवेषणा તેનુ અપહરણ કર્યુ છે. અથવા બાળકને કોઈ દુષ્ટ ખાડા વગેરેમાં ફેંકી દીધા છે. मा ते आता ते धन्यसार्थवाहना पगे पडयो (तए णं से धण्णे सत्थवाहे पथप्रदासचे यस्स एयमड सोच्चा णिसम्म तेणय महया पुत्तसोयेणाभि भूये समाणे परसुणियत्तेत्र चपगपायवे सत्ति धरणीतलं सि सन्बंगेहि सन्निवइए) या प्रभाो धन्य सार्थवाहे पांथम्हास बेटना भेटिथी मधी विगत સાભળીને તેને ખરાખર હૃદયમાં ધારણકરીને મહાન પુત્રશેાકથી પીડાતા કુહાडीथी अपेक्षा यथाना वृक्षनी प्रेम ते पृथ्वी उपर पडी गयो, (त एणं से धणे सत्यवाहे तओ मुहुत्ततरस्स आमस्थे पच्छागयपाणे निस्सार गम्स सचओ समता मग्गणगवेसण करेइ) त्यार माह मे मुहूर्त પછી ધન્ય સાવાહ ભાનમાં આવ્યા. તે વખતે જાણે ફરી તેએમા પ્રાણનુ अथરણ થયુ હાય તેમ લાગ્યું. ઊભા થઈને તે પોતાના પુત્ર દેવદત્તની ચેમેર તપાસ
Page #640
--------------------------------------------------------------------------
________________
ज्ञाताधर्मकथासूत्र
સ્
देवदत्तस्य द्वारकस्य कुत्रापि श्रुतिं वा क्षुतिं वा प्रवृत्ति वा अलभमानो यत्रैव स्वक गृह तत्रैवोपागच्छति उपागत्य 'महत्य' महार्थ = बहुमूल्य 'पाहुड' प्राभृतम् = उपहार गृहाति, गृहीत्वा यत्र 'नगरगुत्तिया' नगर गत्का = नगररक्षकाः कोपाला इत्यर्थः तत्रैवोपागच्छति, उपागत्य तन्महा माभृतम् 'उवणे' उपनयति तेषां समीपे स्थापयति, उपनीय एवमवादीत्वं खलु देवानुमेयाः ! मम पुत्रो भद्राया भार्याया आत्मजो देवदत्ता नाम दारकः उट्ठे इष्टः = अभिलषितः यावत् 'उबरपुप्फंपिव' दुलहे मणयाए क्रिमग पुणपाणयाए' उदुम्बरपुष्पमित्र दुर्लभः श्रवकरने मे लग गया- परन्तु ( देवदिन्नस्स दारगस्स कत्थइ कुडवा खुवा पउत्तिं वा अलममाणे जेणेव सए गिहे तेणव उवागच्छ) देवदत्तदारक की उसे वहीं पर भी कुछ भी ग्ववर नहीं मिली, छिका आदि चिह्न भी उसका उसे कहीं दिग्वलाई नहीं दिया और न उसकी किसी बात काही ठीक २ उसे पता पडा । इस तरह निराश होकर वह अपने घर पर आ गया | ( उवागच्छित्ता महत्थ पाहुडं गेहूड. गेहिता जेणेत्र नगरगुनिया, नेशन उत्रागच्छड) घर आकर उसने बहुमूल्य प्राभृत लिया और लेकर जहाँ नगर के रक्षक कोट्टपाल थे वहां गया - ( उवागच्छित्ता त मत्थ पाहुड उच्छे उपिता एवं व्यासी) - जाकर उसने वह बहुमूल्य नजराना उन्हे भेटमें दिया -- देकर फिर इस प्रकार बोला ( एवं खलु देgपिया ! मम पुत्ते महाए भारियाए अत्तए - देव दिन्ने नाम द्वारए के जाव उदरपुफाप
हे मरणयाए किमंग पुण
वा लाग्यो पशु ( देवदिन्नम्स दारगस्म कत्थइ सुईचा खुडवा पउवा अलभमाणे जेणेव सए गिहे तेणेव उवागच्छ ) याज देवदत्त तेने ज्या રૃખાચે। નહિ બાળકના છીક વગેરેના અવ્યકત ચિદ્રો પણ કોઇપણ સ્થાને સ ભળાયા નહિ આ રીતે ધન્ય સાવિાહને બાળક દેવદત્ત વિશેની થેાડી પણ માહિતી મળી राडी नहि मते निराश थाने ते पोताने घेर पाइयो (उवागच्छित्ता महत्थ पाहुड गेण्ट, गेण्टिना जेणेव नगर गुगाया, तेणेत्र उचागच्छ) २ भावने तेथे महु द्रव्य सीधु भने नगररक्षः अटवाणनी पा गयो (उवागच्छितात महत्थ पाहुड उवणे, उवणित्ता एव वयासी) लाने तेथे महुट्टिभती नशा अटवाणने सेटमा आध्या ने - ( एव खलु देवाणुपिया ! मम पुंत भद्दाए भरियाए अनए देवदिन्ने नाम दारए इडे जात्र उवरपुप्फ पिव दुल्लहे मवणार किमग पुणपासणयाए ? ) हे देवानु प्रियो ! सालणा
Page #641
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
-
-
अनगागधर्मामृतवर्षिणी टीका अ.२स्त्र. ८ देवदत्तवर्ण नम्
દ૨૩ णतया किरङ्ग पुनर्दशेनत या अयमदुम्बरपुष्प वन् श्रवणगाचरत या दुलभः कि पुनदर्शनेन. तस्य नाम श्रवगमपि दुर्लभं वर्तते दर्शनम्य का कथे ति भावः। ततः खलु एकदा मा भद्रा भार्या देवदत्त दारक म्नातं सर्वालङ्कारविभूषित पान्थकस्य हस्ते ददाति यावत् पादपतिनस्तन्मम निवेदयति. तत्-तस्मात् कारणात् इच्छामि खलु हे देवानुप्रियाः देवदत्तस्य दारकस्य सवतः समन्तान्मार्गणगवेषणं कर्नुम् । ततः ग्वलु ते नगरपासणयाए) हे देवानुप्रियो ! सुनो ! भद्रा भार्या की कुक्षि से उत्पन्न हुआ देवदत्त नामक मेरा एक पुत्र है जो विशेष इष्ट यावत उद्बर पुष्प के समान सुनने के लिये भी मुझे दुर्लभ था। उसके देवने को तो बात ही क्या है (नएणं सा भदा देवदिन्नं दारयं हाय सत्राल कारविभूसियं पंथगस्स हत्थे दलाइ) उस देवदत्त दारक को भद्रा भार्याने स्नान करा कर और समम्त अलंकारों से विभूपित कर पांथक के हाथमें दिया। (जाव पायपडिए तं मम निवेदेइ) वह उसे गोद में लेकर क्रीडा के लिये राजमार्ग ले गया साथ मे और भी कई बालक बालिकायें थीं--उसने वहां जाकर उसे एक तरफ एकांत स्थान में रख दिया और स्वयं उन वालक बालिकाओं के साथ खेलने लग गया। थोडा समय बाद जब वह वहां आया तो क्या देवता हैं कि वहां देवदत्त नहीं हैं आकर उसने मेरे पैरों में पडकर मुझसे यह समाचार निवेदित किया है। अतः (इच्छामि णं देवानुपिया ! देवदिन्नदारगस्स सव्वओ समंता मग्गणगवेमण काउ) अतः मैं चाहता हूँ कि हे देवा મારી પત્ની ભદ્રાના ઉદરથી જન્મેલો દેવદત્ત નામે મારે પુત્ર હતું. જે મને બહુ જ ઈષ્ટ હતું તેને જોવાની વાત તો દૂર રહી પણ ઉદુ બરના પુષ્પની જેમ તેનું નામ શ્રવણ पशु असम तु. (तएण सा भदा देवदिन्न दारय हाय सबाल कारविभूसियं पंधगस्स हत्थे दलाइ) हेवहत्तने भद्रा मायर्याय नावीन गवां धरेमाथी सुस०४०४ ज्यो भने पाय/ने सध्या (जाव पायपडिए, त मम निवेदेड) બાળકને તે કેડમાં લઈને રાજમાર્ગ ઉપર રમાડવા લઈ ગયે. તેની સાથે ઘણાં બાળકો અને બાળાઓ હતી. ત્યાં જઈને તેણે બાળક દેવદત્તને એક તરફ બેસાડી દીધો. અને જાતે તે બીજા બાળકની સાથે રમતમાં પડી ગયા. થોડે વખત પછી
જ્યારે તે ત્યાં આવ્યું ત્યારે બાળક દેવદત્ત તેને જડે નહિ. મારી પાસે આવીને तो मा uी बात ४री छ. (इच्छामि ण देवाणुप्पिया! देवदिन्न दारगस्स सचओ समता मग्गणगवेसण काउ) याड छ : मा0४ व.
Page #642
--------------------------------------------------------------------------
________________
ज्ञानाधम कथा सूत्रे गाप्तका धन्यन सार्थवाहन एवमुक्ता. मन्त. 'सन्नवदाम्मयकवया संन द्ववद्रवर्मितकवचाः संनद्धः कृतमन्नाहाः बन्धनोपयोगिमावनैः सजाभूताः, बद्धा कशाबन्धनेन, वर्मिना. शरीरे परिधृता. कवचा यैस्ते तथा, उप्पीलियमरायणपटिया' रत्पीडिनशगमनपट्टिकाः-'उप्पीलिय' उत्पीडिताः= गुणारोपणेन नमिताः 'सरामणपट्टिया' शरामनपहिफा.-धनुः पट्टिका यैस्ते तथा, यावत् 'गहिया उहपहरणा' गृहीतायुधप्रहरणाः 'गहिय' गृहीतानि 'श्राउह' आयुधानिधनुगदी नि 'पहरणा' हरणानि-असिकुन्तादीनि यैते तथा, एवम्भूनाः मन्तो नगरगोप्तकाः धन्येन सार्थवाहेन माई राजगृहम्य नगरस्य वहनि 'अगमणाणि य' अनिगमनानि च प्रवेशमार्गाः, इत्यादि---स्थानानि तेषु यावत् प्रशसु च मार्गणगवेपणं कुर्वन्तो रानगृहान्नगरात्प्रतिनिष्क्राति, प्रतिनिष्क्रम्य यत्रेव जीर्णोधानं नुप्रियों ! आप लोक उम देवदन दारक का सब और चारो दिशाओं मे मार्गणकरे गवेषण करे । (तएणं से नारगुत्तिया धण्णेण सत्यवाहेणं एवं वुत्ता समाणा सन्नद्धवद्धर्वाम्मयकवया उपीलियसरासनवठिया जाव गहियाउयपहरण। धन्नेणं मत्थवाहेणं मद्धि रायगिहस्स वगि अइगमणाणि य जाव पवार य मग्गणगवेसणं करेमाणा रायगिहाआ नगराओ पडिणिकरत्रमति) धन्य मार्थवाह से इस प्रकार कहे वे नगर रक्षक जन धनोपयोगी साधना से सज्ज भृत हुए कशाबंधन से वद्र हुए और शरीर पर कवचों को पहिन २ कर अपने २ धनुपों पर प्रत्यचा आगेरित कर यावत् आयुध और पहरणों को लेले कर धन्यसार्थवाह के माथ राजगृह नगर के गमनागमनो के स्थानों की यावत् प्रपा (पियाउ) आदि स्थलोकी मार्गणा गवेपणा करते हुए राजगृहनगर से निकले । इत्तनी तमे या भणीने योभेर तपास ४ ( तण से नगरगुत्तिया धण्णेणं सत्यवाहेग एष वुत्ता समाणा गन्नद्धबद्धवम्मिकवया उप्पीलि.. सरापन बहिया जात्र गहियाउयपहरणा धन्नेण सत्यवाहेण मद्धि रायगिहम्म वणि अडगमणाणि य जात्र पत्रामु य मग्गणगवेमण करेमागा रायगिहाओ नगरायो पडिणिखमति) धन्य सार्थवानी २मा पात सालणीन તે બધા નગર રક્ષકે એ ચેર વગેરે ગુનેગારને બાધવા યોગ્ય સાધને સાથે લીધા, તેમજ કારડાઓ બાધ્યા અને શરીરે કવચ્ચે પહેગને પોતપોતાના ધનુષ્ય ઉપર પ્રત્યંચા ચઢાવી આ પ્રમાણે તેઓ બધા આયુધ તેમજ પ્રહરણો લઈને ધન્ય સાથે વાહની સાથે રાજગૃહ નગરના અવર જવરના સ્થાપોની તેમજ પર વગેરે સ્થળામાં
Page #643
--------------------------------------------------------------------------
________________
4
अनारधर्मामृतवाणा टीका अ २ र ९ देवदत्त वर्णनम्
૧૬
यत्रैव भग्नकूपस्तत्रेत्रोपागच्छन्ति, उपागत्य देवदत्तस्य दारकस्य शरीरकं निष्प्राणं निश्चेष्टं जीवविप्रत्यक्तं पश्यति दृष्ट्वा 'हा ! हा ! अहो ! अकज्ज' हा ! हा! अशे अकार्यपू = अनि सञ्जातम् ? इनिकुम्बाच्छति प्रोच्य देवदत्त दारकं भग्नकूपात् 'उत्तारेंति' उत्तारयन्ति = बहिर्निष्काशयन्ति उत्तार्य धन्यस्य सार्थवाहस्य हस्ते ददति ॥ ८ ॥
मूलम् - तरणं ते नगरगुत्तिया विजयस्स तकरस्स पयमग्गमणुगच्छप्राणा जेणेव मालुयाकच्छए तेणेव उवागच्छति उवागच्छित्ता मालुयाकच्छयं अणुपविसंति अणुपविसित्ता विजयं तक्करं ससक्खं सहोढं सगेवेजं जीवग्गाहं गिवहति गिव्हित्ता अट्टि मुट्टि जाणुकोप्परपहारसंभग्ग महियगतं करेंति, करिता अवउडग बंध करें ति करिता देवदिन्नस्स दारगस्स आभरणं गेव्हंति गेहि
(पडि निक्खमित्ता जेणेव जिष्णुज्जाणे जेणेव भग्गकूत्रए तेणेव उवागच्छइ ) निकल कर वे फिर वहां आये जहां वह जीर्ण उद्यान और वह भग्नकूप था । उवागच्छित्ता देवदिन्नस्स दारगम्स सरीरगं निष्पाणं निचे जीव त्रिप्पजट पासंति पासिता हा हा अहो कज्जमित्ति कट्टु देवदिन्नं दारगं भग्गनुवाओ उत्तारेति उत्तारिता घण्णस्स सत्यवाहस्स हत्थे दलगंति) आपमे लोगोंने देवदत्त दारक के शरीरको निष्माण निश्चेष्ट और मुक्त देखा देखकर "हाय होय यह महान् अनर्थ हुआ" इस शरीर र देवदत्त दारक को उस भग्नकुएं से बाहर निकाला | बाहर निरेति फिर उसे धन्य सार्थवाह के हाथ में सौंप दिया | सूत्र ॥
यह
(ति) ४२ता शनगृह नगरनी महार नीज्या (पडिनिक्खमित्ता जेणेव जिण्या आणे जेणेव भग्गकूबए तेणेव उवागच्छ महार नीजीने तेथे ફરતા ता अर्थ उद्यान तेमन लग्न हूवानी पासे भाव्या. ( उवागच्छित्ता देवदिन्नस्स रस्स सरीरंग निप्पाण' निच्चेट्ठ जीवविष्पजट पास ति पासित्ता हा हा जमिति कट्टु देव दिन्न दारंग भग्गवाओ उत्तारेंति उत्तारिता धण्णस्स सत्यवास्स हत्थे दलयति) त्यां तेथे माणः देवहत्तना शरीरने निप्यास, निव भने निश्श्रेष्ट यु भने लेाने "अरे ! अरे || हुं चोटु थयुं " मा પ્રમાણે કહીને તેઓએ બાળક દેવદત્તના શરીરને ભગ્ન કૂવામાંથી ખહાર अदयु.
બહાર કાઢીને ધન્ય સાવાને તે શરીર સોંપી દીધું. ॥ સૂત્ર ૫ ૮ ૫
Page #644
--------------------------------------------------------------------------
________________
ज्ञाताधर्म कथा मुत्रे
६२६
ता विजयस्स तकरस्स गीवाए बंधेति बंधित्ता मालुया कच्छगाओ पडिनिक्खमति पडिनिक्खमित्ता जेणेव रायगिहे नयरे तेणेव उवा गच्छति उवागच्छित्ता रायगिहं नगरं अणुपत्रिसंति अणुपविसित्ता रायगहे नयरे सिघाडग तियच उक्कचच्चरमहापहप हेसु कसप्पहारे य लयप्पहारे य छिवापहारे य निवाएमाणा २ छारं च धूलिं च कयबरंच उवरि परिमाणा २ सहया २ सद्देणं उग्धोसेमाणा एवं वयंति - एसणं देवाणुप्पिया ! विजए नामं तकरे जाव गिद्धे विव आमसभक्खी वालघायए वालमारए, तं तो खलु देवा शुप्पिया। एयस्स केइ राया वा रायपुते वा रायमंच वा अवरज्झइ एत्थट्टे अप्पणी साई कम्माई अवरज्झति तिकडु जेणामेत्र चार गसाला तेणासेव उवागच्छंति, उवागच्छित्ता हडिबंधणं करेति अ- भत्तपाणनिरीहं करेंति, करिता तिसंझ कसप्पहारे य जाव
2203
नगरा.
रक्षक रमाणा २ विहरति । तपणं से धपणे सत्थवाहे मित्तनाइ हुए गtयण संबंधिप रयणेणं सद्धि रोयमाणे जाव विलवमाणे आगे मादन्नस्स दारगस्स सरीरम्स महया इसिक्कारसमुदपणं नीह
करे, करिता बहूई लोइयाई सयगकिच्चाई करेड़ करिता केrs कालंतरेणं अवगयसोए जाए यात्रि होत्था ॥ सू. ८ ॥
टीका -- 'तणं ते' इत्यादि । ततः खलु तदनु-गज्जीभूतानन्तरं जिगमिषवो ते नगरगाप्तु = नगररक्षकाः विजयस्य तस्करस्य पयमगं' पदमार्ग= पदन्यासम्
तण ते नगर गुनिया इत्यादि ॥
टका - ( नए) इसके बाद (ते नगर गुत्तिया ) वे नगर रक्षक (विजयस्
नणं ते नगरगुत्तिया उत्यादि !
टीशर्थ - (तपण) त्यार माह (ते नगर गुत्तिया ) नगर (विजयग
Page #645
--------------------------------------------------------------------------
________________
६२७
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका अ २ स. ८ देवदत्तवर्णनम् चरणचिह्न 'अणुगच्छमाणा' अनुगच्छन्तो यन्त्रेच माल्याव क्षकस्तत्रैवोपागच्छन्ति, उपागत्य मालकाकक्षकमनुप्रविशन्ति, अनुप्रविश्य विजय तरकरं 'मसक' ससाक्ष्यं ल लाशिफमित्यर्थः ‘सहोड' सहोढ-समोपं चौर्यापहृतवस्तुमहितं देवदत्तदारका लङ्काग्युक्त मित्यर्थः, 'सगेवेज' मवेयक-ग्रीवाबन्धनसहितं गलबन्धन बद्धं गले रज्जु बद्धेत्यर्थः, तं 'जीवग्गाह' जीवग्राहं-जीवन्तं 'गिर्हति' गृह्णन्ति' गृहीत्वा 'अद्विमुद्विजाणुकोप्परपहार सभग्गमहियगनं' अस्थिमुष्टिलानुकूपरप्रहार संभग्न मथितगात्रम् अस्थि च मुष्टिश्च जानुनी च कूपरी च-अस्थिमुष्टिजानुकूपराः, तेषु तेर्वा ये प्रहारास्तैः 'सभग्ग' गम्भग्नं-चूगितं 'सहिय' मथितं जजेरितम् 'गत्तं' गात्र-गरीरं यम्य स तं भग्नसकलशरीरमन्धिस्थानं कुर्वन्ति. कृत्वा 'अबउड़गवंधणं' अवकोटकबन्धनम्-अवकोट केन बातोः गिरसश्च पश्चाद्भागा. तक्करस्स पयमगमणुगच्छम.णा जेणेव मालुयाकच्छ॥ तेणेव उवागच्छति) विजयतस्कर के पाद चिह्नों का अनुसरण करते हुए वहां पहुचे जहां यह (मालुका काथा उवागच्छिना मालु याकच्छय अणुचविसंति) पहुंचकर वे उसमें घुसे (अणुपविमित्ता विजय तकरं ससक्ख सहोद मगेवेज जीवग्गाहं गिण्डति) घुसकर उन्होंने उसके गले में रम्सी बांधकर जीता ही मसाक्ष्य देवदत्त दारक के अलंकार रूप साक्ष्य सहित पकड लिया । गिह्नित्ता अटिमुष्टि जाणुकोप्परपहारमभगमहियगत्त करे ति )पकडकर उन्होंने उस को हड़ियों में मुठियों में, घुटनों में,कुहनियो में, खूब प्रहार किये--इससे उसका शरीर का चूर २ हो गया--जर्जरित हो गया। तात्पर्य यह कि उसे इतनी बुरी तरह उन लोगोंने पीटा कि जिससे उसके शरीर की समस्त संधियां भग्न हो गई । (करित्ता अवउडगवंधणं, काति तक्करस्म पयमग्गमणुगच्छमाणा जेणेव मालुयाकच्छए तेणेव उवागच्छति) વિજ્ય નામના ચેરનાં પગના ચિહ્નોને અનુસરતા માલુકા કક્ષમાં પહોંચ્યા (उचागच्छिता मालुयाकच्छय अणुपविसति भने भायु ४क्षमा पेही अणुपविसित्ता विजयं तक्कर ससक्ख सहोढ सगेवेज्ज जीवगाह गिति) पेसीन तेयायो विन्य नामना यारने ससाक्ष्य मेरो मा हेवદત્તના ઘરેણાઓની સાથે જ ગળામાં દોરી બાંધીને જીવતો જ પકડી લીધે (गिह्निता अद्विमुहिजाणुकोप्परपहार स भग्गमहियगत्तं करेंति) પકડીને તેઓએ ચોરના હાડકાં, મૂઠીઓ, ઢીંચણે અને કેણુઓ ઉપર ખૂબ પ્રહાર ક્ય એથી તેનું શરીર શિથિલ અને ભૂકા જેવું થઈ ગયું મતલબ એ છે તેને એ સખત માર પડે કે જેથી તેના શરીરના બધા સાંધાઓ તૂટી ગયા
Page #646
--------------------------------------------------------------------------
________________
ज्ञाताधर्मकथास नयनपूर्वकं बन्धन यस कुर्वन्ति कुत्वा देवदत्तम्य दारकस्याभरणं गृह्णन्ति, गृहीत्वा विजस्य तस्करस्य ग्रीवायां वघ्नन्ति वृद्धा मालुका कक्षकात् प्रतिनिष्क्रामन्ति, प्रतिनिष्क्रम्य यत्रेव राजगृह नगर तत्र गच्छन्न उपा गत्य राजगृहं नगग्मनुप्रविशन्ति, अनुप्रविश्य राजगृहे नगरे श्रृङ्गाटकविक तुकमहापथपथेषु 'हारेय कशामहारांश्च 'चाबुक' इति भोषायाम्, 'लप पहारे य' लतामहारांश्च यष्टिप्रहारान् 'छिवापहारे य' छिवामहाराच= चिक्कणकणापहारां श्च 'निवापमाणा' निपायन्तः पुनः पुनः कुर्वन्तः छारं 'क्षारं '= भस्म धूलि= रजः कयवर, कचचरं = गुणधूल्यादिपुञ्ज' च 'उबरिं' उपरि तस्योपरि 'परिमाणा २' प्रकीर्यमाणाः २ = पुनः पुनः उत्क्षिपन्तो महना महता शब्देन उद्घोषयन्त एव वदन्नि एष खलु देवानुप्रियाः ! करिता देवदिन्नम्म आभरणं गेव्हंति) मार मार कर फिर उन्होंने उसके दोनों हाथों को कमर के पीछे करके बांध लिया और बांध कर उसके पास से देवदत दारक के आभरणों को ले लिया । (गेहिता विजयस तक्रम्स गीवाए वधति धित्ता मानुया कच्छगाओ निक्खमंति) लेम् फिर उन्होंने उम विजय चोर को ग्रीवामें बांधा और बांधकर फिर वे उस मालुयाकच्छक से बाहर निकले । (पडिनिक्खमिता जेणे राज गहे नरे तेर्णे उवागच्छंति) बाहर निकल कर फिर वे सबके सब राजगृह नगर की ओ चल दिये (उवागच्छित्ता रायगिह नगरं अणुणपत्रिसति) चलकर वे राजगृह नगर आये ८ अणुविसिता रायगिहे नवरे सिंघाडगनियचक्कचच्चरमहा पहप पहारे लयपहारे छिवापहारे य निवाएमाणा २ छारं च धृलिं च कयवरं च उवरि परिमाणा २ महार स उचो सेमाणा (करिता अवजडगवण करेति करिता देवदिन्नम्स दारगस्स रण गेति) आभ भारी पीटीने तेना ने हाथ પાછળ બાંધ્યા અને तेनी पामेथी खाण देवहत्तनां धरेला पोताना मर्या. (गेव्हित्ता विजयस्म तक्करम्स गीवाए वधति बंधिन्ता मालुगाकच्उगाओ पडिनिक्खमति) કબજે કરીને તેઓએ ચાર વિજયને બીજી વખત ગળામા ખાધ્યું અને પછી તેઆ भालुअ :भ्यथी महार नीज्या (पडिणिक्खमित्ता जेणेव रायगिहे नयरे तेणेब उवागच्छति) त्यात्री तेथे रानगृह नगर तर गया (उवागच्छित्ता रामगिर्ह नयर अणुपविसंति) भने रानगृह नगरमा प्रवेश्या (मणुपविसित्ता रायगिहे नयरे सिंघाडगनियचउक्कचच्चर महापहप हेसु पहारे लग्हारे छिवापहारेय निवाहमाणा २ छारं च चलिं च कयवर च उवरि पक्किरमाणा • महयार मणेण उवोमेमाणा एव वयं ति) शनगृह नगरमा प्रवेशीने
श्राभ
६२८
Page #647
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका अ. २ स. ८ देवदत्तवर्णनम्
દરર वजयो नाम तस्करः यावद् गृन इवामिषभक्षी बालघातको बालमारकोऽस्ति तत्-तस्मात्काणात् नो खलु देवानुमियाः ! एतस्य कोऽकि राजा वा राजपुत्री वा राजामात्यो वा 'अवरज्झइ' अपराध्यतिन कोऽप्यन्य एनं पीडयतीत्यर्थः. किन्तु 'एत्थटे अत्रार्थ एतद्विषये 'अप्पणो' आत्मनः निजस्य ‘सयाईकम्माई' स्वकानि कर्माणि-स्वकृतान्येव कर्माणि 'अवरज्झति' अपराध्यन्ति एनं पीडयन्ति, 'उक' इति प्राच्य यत्रब चारगसाला' एवं वयंति) राजगृह नगर में आकरके वहां के शृगाटक, त्रिक चतुपक चत्वर और महापथ इन सब मार्गो में उन्होंने उस विजय चोर को कोडों से बेतो से चिकने किये हुए कोडों--से बार बार और भी बुरी तरह पीटते हुए उसके ऊपर भस्म धूली और तृण आदि का कडा करकट बार २ डालते हुए फिर इस प्रकार जोर जोर से घोपण की--(एएणं देवाणुप्पिया विजए नामं तक्करे जात्र गिद्धे विव आमिपभक्खी बालघायए वालमारए) हे देवानुप्रियो ! यह विनय नाना चोर है। यह गृद्ध पक्षी की तरह आमिष (मांस) का भक्षो है बाल घातक है और वाल मारक है। (तं नो ग्वल देवानुप्पिया! एयस्स केड राया वा रायपुरिसे वा रायमच्चे वा अवरज्झड) मो हे देवानुमियों! इस विषय में इनका न कोई राजा अपराधो है. न राजपुत्र अपराधी है और न राना का प्रधान अपराधो है। (एयम अप्पणो मयाई कम्म अवर झंति) किन्तु इसके निज कृत कर्म ही अपराधी बने हुए हैं। (तिकडे) एग कहकर (जेणामेव चारगसाला तेणामेव उवागच्छंति) वे મૃગાટક, ત્રિક, ચતુષ્ક ચત્ર અને મહાપથ આ બધા માર્ગો ઉપર કેરડા, વેત અને ચીકણું કરાએલા કેરડાઓથી સખત રીતે વિજયચારને મારતા અને વારંવાર तेना ५२ राम, माटीमने यश वगेरे नमिता २६ भोटेथी बाप (८ ।) ४री (एसणु देवाणुप्पिया विजए नाम तक्करे जाव गिद्ध विन आमिम भावी वालघायए वालमारए) हेवानुप्रिया | 241 विन्य नामे यो२ छ ગીધની જેમ આ માસ ખાનારે છે, બાળ ઘાતી છે અને બાળ હત્યારે છે (ननो खलु देवाणुपिया! एयस्म केड राया वा रायपुत्त वा रायमच्चे वा अवरज्झह) मेट है वातुनियो। मा वि सपा शत शत अपराधी નથી, રાજપુત્ર અપરાધી નથી, તેમજ રાજાના પ્રધાન પણ અપરાધી નથી (एयमढे अप्पणो सयाइ अम्मइ अवरज्झति) ५Y मरी शते सेना पोताना भी मेने अपराधी सामित ४२ छ. (तिका) माम डीन (जेणामेव
Page #648
--------------------------------------------------------------------------
________________
६३०
ज्ञाताधर्म कथासूत्र चारकालाकारागार गृहं तत्रापागच्छान्त, उपागत्य तस्य 'हडिबंधणं' हाडबन्धनं-काष्ठविशेष वन्धनं 'वेडी' इति भाषामसिद्धे हडियन्त्रे बन्धन कुर्वन्ति, कृत्वा भत्तयाणनिरोह' भक्तपाननिरोधम् अशनपान प्रतिषेध कुर्वन्ति कृत्वा 'तिस' त्रिमध्य-प्रातमध्याह्नसायंस्वरूपे कालत्रये कशापहारांश्च यावद् निपातयन्तो निपातयन्तो विहरन्ति । 'तएणं' ततः खलु-इतः स यन्यः मार्थवाही मित्रज्ञातिनिज कम्बजनसम्बन्धिपरिजनेन साई रुदन यावद विलपन देवदत्तम्य दारकस्य शरीरस्य 'सहया इडीसकारसमुद एणं' महता ऋद्धिमत्कारममुदयेन महता विस्तीर्णन ऋदया-वस्त्रादि सामग्द्रा सत्कार:-मृतगरीरसम्मानं तेन, समुदयेन-जनसलेन च 'नीहरण' निर्हरणं शवस्य श्मशानभूमिनयनं करोति, कृत्वा मृतकशरीरदहनक्रियानन्त बनि कागगार (कैग्वाना) जहा था। वहा गये उवागच्छित्ता हडिबंधणं करें ति) वहां जाकर वे उसे हडि यत्र में बांध देते हैं। (करित्ता भत्तपाणनिरीह करे नि करिता तिलझं कसपहारे य जान निवाएमाणा २ विहरति) बाद में उसे ग्वानापाना देना बंध कर देते है। और तीनों संध्या के समय (सुबह दो पहर तथा मांयकाल) उसे कोडे आदि के महारों से जग्ति शरीर कर देते है। (तएणं से धन्ने सत्यवाहे मिननांड नियगसगणसंवधिपरियणेण सद्धि रोयमाणे जाव विलबमाणे देवदि न्नम्म दारगस्त गरीरस्म महया इडिमक्कारसमुदएणं नीहरणं करेट) इसके बाद उम धन्य सार्थवाहने मित्र, ज्ञाति, निनक स्वजन, सम्बन्धी और परिजनों से युक्त होकर रोते हुए यावत् विलाप करते हुए अपने देवदत्त दारक के शरीरकी वढे भारी उत्मव के साथ अर्थी निकाली । -- चारगमाला तेणामे व उवागच्छ ति) तेयो २६ १२५ गया. (उवागछित्ता हडिवंधण करेंति) त्यां न तेयाय योरने यि (EISIनी AS)मा ५ धन त्र्यो करित्ता भन्नपाणनिरोह करेंति करिता तिसझं कसप्पहारे य जाव निवाएमाणा २ विहरंति, त्यार मा तेयो यो२ ने मावा પીવાની બધી વસ્તુઓ આપવાની બંધ કરે છે અને સવાર, બપોર અને સાંજ ત્રણે સ ધ્યાના સમયે કેરડા વગેરેના પ્રહારથી તેના શરીરને શિથિલ અને જર્જરિત ४श नाणे छ (त एणं से धन्ने सत्यवाहे मिणेनाइनियगसयणसंबंधिपरियणेणं सद्धिं गेयमाणे जाव बिलबमाणे देवदिन्नस दारगस्स सरीरस्स महया डड सिक्कारसमुदएणं नीहरणं करेड) त्या२ पछी धन्य सार्थ वा भित्र, जाति, નિજક, સ્વજન, સ બધી અને પરિજનોની સાથે મળીને રડતા રડતા અને કરુણ ક દન કરતા બાળક દેવદત્તના શરીરની બહુ મોટા ઉત્સવ રૂપે મશાનયાત્રા કાઢી શ્મશા
Page #649
--------------------------------------------------------------------------
________________
D
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटोका असू. - देवदत्तवर्णनम् लौ ककानिचोकसम्बन्धीनि गयगकिच्चाई मृतकृत्यानि-मृत फशिशुस म्वन्धिकार्याणि करोति, कृत्वा 'के गइझालंतरेणं' केनचित्कालानरेगक्षतिप यकालानन्तरम् 'अवगय तोए' अपगत शोका गोकरहितो जातश्चाप्यामोत् ।। ९।।
मृलम्-- तएणं धण्णे सत्थवाहे अन्नया कयाई लहसयंसि गयावराहंसि संपलते जाए यावि होत्था, तएणं ते नगरगुत्तिया धणं सत्थवाहं गेण्हति गेण्हित्ता जेणेव चारगे तेणेव उवागच्छंति, उवागच्छित्ता चारगं अणुपविसंति, अणुपविसित्ता विजएणं तकरेणं सद्धिं एगयओ हडिबंधणं करेंति । तएणं सा भद्दा भारिया कलं जाव जलते विउलं असणं ४ उवक्खडेइ, उवक्खडित्ता भोयणपिडयं करेइ, करित्ता भोयणाई परिखबइ लंछियमुद्दियं करेइ, करिता एगच सुरभिवरवारिपडिपुन्नं दगवारयं करेइ, कारत्तो पंथयं दासचेडं सदावेइ, सावित्ता एवं वयासी गच्छ णं तुम देवाणुप्पिया। इम विउलं असणं ४ गहाय चारगसालाए धण्णस्त सत्थवाहस्स उवणेहि, तएण से थए दासचेडए भद्दाए सत्थवाहीए एवं वुत्त समाणे हटतुटे तं भोयणपिडयं तं च सुरभिवरवारिपडिपुन्नं दगवारयं गेहइ, गेमिहत्ता सयाओ गिहाओ पडिनिस्खमइ, पडिनिक्खमित्ता रायगिहे नगरे मज्झं मझेणं जेणेव चारगसाला इनमें बहुत अधिक जन समूह मम्मिलित हुआ था। (करित्ता बहूई लोडया मयाकिच्चाइ करेइ, करित्ता कालंत रेण अवगयस'ए जाए यावि होत्था) बाद में उसने अनेक और भी लौकिक कृत्य किये। कर के, फिर धीरे २ वह अपने पुत्र के गोक से भी रहित हो गया। मूत्र ॥ ९॥ नयात्रामi egl माणुसो मे या उता (करिता वहइ लोइयाई मयगफिचाइ करेड. करिता कालंतरेणं अवगयमोएजाए यावि होत्या) त्यारपछी धन्यસાર્થવાહે પુત્રની અન્યષ્ટી મરણ પછીની ઉત્તર ક્રિયા સબંધી ઘણા લોકિક કર્મો કર્યા અને આમ તે વખત પસાર થતા ધીમે ધીમે પુત્ર શોકને પણ ભૂલી ગયા છે . ૯
Page #650
--------------------------------------------------------------------------
________________
६३२
ज्ञाताधर्मकथाङ्गमन्त्रे जेणेव धण्णे सत्थवाहे तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता भोय. णपिडयं ठावेइ, ठावित्ता उल्लंछेइ, उल्लंछित्ता भायणाई गेण्हइ गेण्हित्ता भायणाई धोवेइ, धोवित्ता हत्थसोयं दलयइ, दलयित्ता धणं सत्थवाहं तेणं विउलेणं असणं ४ परिवेसइ, तएणं मे विजए तकरे धणं सत्थवाहं एवं वयासी-तुमण्णं देवाणु प्पिया! मम एयाओ विउलाओ असण० ४ संविभागं करेहि, तएणं से धण्णे सत्थवाहे विजयं तकरं एवं वयासी अवियाई अहं विजया ! एयं विउलं असणं ४ कायाणं वा सुणगाणं वा दलएज्जा उकरुडियाए वा णं छडेजा नो चेव णं तव पुत्तघायगस्स पुत्तमारगस्स अरिस्सवेरियस्ल पडिणीयस्स पच्चामित्तस्स एत्तो विउलाओ असण० ४ संविभागं करेजामि, तएण से धपणे सत्थवाहे तं विउल असणं ४ आहारेइ, आहारिता तं पंथयं पडिविसज्जेइ, तएणं से पंथए दासचेडे तं भोयणपिडगं गिण्हइ, गिणिहत्ता जामेव दिसि पाउब्भूए तामेव दिसि पडिगए, तएणं तस्स धण्णस्स सत्थवाहस्स तं विउलं असणं ४ आहारियस्स समाणस्स उच्चारपासवणे णं उव्वाहित्थो, तएणं से धणे सत्थवाहे विजयं तकरं एवं वयासी
-एहि ताव विजया ! एगंतमवकमामो जेणं अहं उच्चारपासणं परिवेमि, तएण से विजए तकरे धणं सत्थवाहं एवं वयासी-- तुभ देवाणुप्पिया! विउलं असणं ४ आहारियस्स अस्थि उच्चारे वा पासवणे वा ममंणं देवाणुपिया ! इमेहिं वहहिं कसप्पहारेहि य जीव लयापहारेहि य तण्हाए य छुहोय य परब्भवमाणस्स णस्थि केइ उच्चारे वा पासवणे वा तं छंदेणं तुमं देवाणुप्पिया ! एगंते
-
-
-
-
-
-
-
-
-
--
-
Page #651
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगरवर्षिणीका . २ धन्यस्य विजयेन महािदिकम्
अवक्कमित्ता उच्चारपासवणं परिटुवेइ, तरणं से घण्णे सत्थवाहे विजपणं तकरेण एवं दुत्ते समाणे तुसिणीए संचिट्ट, तरणं से धणे सत्थवाहे मुहुत्ततरस्म बलियतरागं उच्चारपासवणेणं उब्वाहिज्ज - माणे विजयं तकरं एवं वयासी - एहि ताव विजया ! जाव अवकमामो, तरणं से विजय घण्णं सत्थवहिं एवं वयासी-जइणं तुमं देवाणुपिया ! तओ बिउलाओ असण० ४ संविभागं करेहि तओहं तुब्भेहिं सद्धिं एगंतं अवकमाभि, तरणं से धण्णे सत्थवाहे विजयं एवं वयासी -- अहणं तुब्भं तओ विउलाओ असण० ४ संविभागं करिस्सामि, तरणं से विजए घण्णस्स सत्थवाहस्स एयमहं पडिसुणेइ, तपणं से विजए घण्णेणं सद्धिं एगंते अवकमेइ उच्चारपासवणं परिवेइ, परिवित्ता आयंते चोक्खे परमसुईभूए तमेव ठाणं उवसंकमित्ता विहरइ, तरणं सो भद्दा कलं जात्र जलंते वडलं असणं० ४ जाव परिवेसेड़, तएणं से धणे सत्थ वाहे विजयस्त तवरस्स तओ विउलाओ असण० ४ संविभागं करेs, ari से पंथए भोयणपिडयं गहाय चारगाओ पडिनिक्खमइ, पडिनिक्खिमित्ता रायगिहं नगरं सज्झं मज्झेणं जेणेव सए गिहे जेणेव भद्दा भारिया सत्थवाही तेणेव उवागच्छइ, उवा गच्छित्ता भई सत्थवाहिणिं एवं वयासी -- एवं खलु देवाणुप्पिए ! धणे सत्थवाहे तव पुत्तघायगस्स जाव पच्चामित्तस्स ताओ विउलाओ असणं० ४ संविभागं करेइ । तपणं सा भद्दा सत्थवाही पंथयस्स दासचेडयस्स अंतिएएयमहं सोच्चा आसुरुत्ता रुट्टा जीव मिसिमिसेमाणा पण्णस्स सत्यवाहस्स पओसमावजइ ॥ सू. १०॥
·
६३३
Page #652
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
:
६३१
----... ...... ज्ञाताधर्मकथाङ्गमन्त्रे टोका-तए णं से इत्यादि । ततः खलं स धन्यः मार्थगहोऽन्यदा कदाचित-एकस्मिन् कस्मिंश्चित्समये 'लहसमि रायावराहयि' लधुस्वके राजापराधे-नोके राजकामदानरूपे भृपापगधे सति केनाऽपि पिशुनेन भूपाय 'संपलत्ते' मलपितः अपगधित्वेन कथितो जातश्चाप्यासीत् । ततः . खल्लु-पैशुन्य प्रलपनानन्तर ते नगरगोप्तृका धन्य मार्थवाहं गृह्णन्ति, गृहीत्वा यत्रैत्र चारक. कारागारम्तत्रैवोपागच्छन्ति उपागत्य चारकमनुप्रवेशयन्ति. अनुप्रवेश्य विजयेन तम्करण साईम् 'एगयओ' एकता एकत्र तेन सहैव पकम्मिन इडियाना 'वेडी' इति भापाप्रसिद्ध हडिवन्धनं कुर्वन्ति । ततः ग्बल ला भता भार्या कल्ये यावजवलति-धन्य श्रेष्टिनो डिबन्धनस्य द्वितीयहिकमे मूर्योदये मति विपुलं-विस्तीर्ण स्वपतिमोजनाई म अशनं पानं ग्वाद्य वाद्य नानाविधमशनादिकम् "उचकावडेड' उपकरो-जीरकहिङ.
ताण से धणे मत्थवाहे इत्यादि ।
टीकाथ--(नएण) इसके बाद (से धणे सत्यवाहे) वह धन्यमार्थवाद (अन्नया कयाई) किमी एक समय (लहमयंसि गयावराहमि) टेक्स न देने के छोटे अपराध में (संपलग्गे जाए यावि होत्या) .ना के. पाम किसी 'बुगल बोरने फका हुआ कह दिया। (नएण ते नगरगुत्तिया यण सत्यवाहं गेहति) हमके बाद नगरक्षकोंने उस धन्य
सार्थवाह को पकड लिया। (गेहिता जेणेच चारगे तेणेव उवा च्छंति उवागच्छित्ता चारंग अणुपरिमंति) पकड कर वे उसे जहांकारागार था वहां ले गये, लेजाकर उन्होंने उसे कारागार में बन्द कर दिया । (अणुपविमिना विजण तक्करेण सद्धिं एग यी हडिवंधण करेंनि) बन्द करके उसे जहां वह विजयचोर था वहीं रमीकी वेडो से बांध दिया। रतपण मा भद्रा मारिया कल्लं
(न एणं से धणे सत्यवाहे' इत्यादि !
---(तएणं) त्या२ पछी (से धण्ण सत्यवाहे) धन्यसार्थवाड (अन्नया कया 5 मे मते (लहमयंसि रायावराहमि) ४२ न मा५५ ३थी नाना २१५राध महल (मंपलले जाप यावि होत्या याजियाये सन्तानी पासे पायाधी (नणं तं नगरगुत्तिया चष्ण सत्यवाई गेहंति) त्या माना अन्य धन्य साथ पाउने ५४यो (गेहिता जेणेव चारगे नेणेव उवागच्छंति उवागच्छित्ता चाग अणुपविमंति) ५४ीन तेयो तेने सभी 45 गया भने तेभा पुरी सीधा (अणुपरिसित्ता विजपणं नक्करेणं सद्धि एगयओ हडिवंधणं करेंति) त्या विनय नाभे यार तो त्या धन्यसार्थ वाहने ५] मेडीया पाधी हाथी (तएणं सा महा
Page #653
--------------------------------------------------------------------------
________________
६३५
अनगारत्रपत्रिका अ. २. धन्यस्य विजयेन स हहडिन्नादिकम्
ग्वादिना संस्कारपूर्वकं पचति, उपस्कृत्य 'भोयणपिडयं' भोजनपिटक = भोजन भरणाय पिटकं = सम्पुक्कस्तं 'पिटारा' 'कटोरदान' 'डब्बा' इति सम्प्रति काले 'टीफनबोक्स' इति च प्रसिद्ध 'करेइ' करोति = सज्जयति, कुल्वा = मज्जयित्वा तस्मिन् 'भोयणाई' भोजनानि = खाद्यपदार्थानि 'पक्खिवड' पक्षि नि=पनि पक्षिष्य 'लेखिय दियं' लालमुद्रि लाञ्छितं =रे वादिचयुक्त, मुद्रितंाक्षादिमुद्रासहितं 'करेइ' करोति सज्जयति कृत्वा एकच 'सुरभिवरवारि पडिपुन सुरभिवरवारिप्रतिपूर्ण - सुरभि - केतकीपाटलादि सुगन्धवासितं वरं श्रेष्ठ स्वच्छ वारि=जल, तेन मनिपूर्ण = भृतं 'दगवात्यं' दकवारकं = जलपात्रविशेष' 'झारी' इति आपा मसिद्धं जलपात्र 'करेड' करोति= सज्जयति, कृत्वा, पान्यकं दास वेटकं शब्दयति शब्दयित्वा एवमवादीत् गच्छ
J
जाव जलं ते विउल असणं ४ उबक्खडे) इसके बाद उस भद्रा सार्थवाहीने दूसरे दिन प्रातः काल जब सूर्यप्रकाशित हो चुका तव ४ प्रकारका आहार तैयार किया -- ( उवक्खडित्ता भोयणविडयं करेई-करिता भोगणाई पक्खिवट, लंछियमुद्दियं करेड, -- करिता एगच सुरभिबरवारिपड़िएन्नगवारय करेट) जब आहार निष्पन्न हो चुका तब उसने उसके रखने के लिये एक कटोरदान तैयार किया । जब कटोरदान साफ सुधर रूप से तैयार हो चुका तब उसमें उसने आहार को रख दिया - आठार रखकर फिर उसे लाख की मुद्रा से मुद्रित कर दिया । ' कटोरदान को मुद्रित करने के बाद फिर उसने एक सुगंधित उत्तम जल से प्रतिपूरी झारी को तैयार किया । (करिता पंथयं दामचेड सदावे, सदाविता एव वयासी) झारी तैयार कर उसने फिर पथक दास चेटक को बुलाया -- और बुलाकर उसने इस प्रकार कहा-भरिया कल्लं जाव जलते विउलं असणं ४ उबक्खडे इ) त्यार બાદ ભદ્રાભાર્યા સાવાહીએ બીજા દિવસે સવારે સૂરજ ઉદ્દય પામતા ચાર જાતને આહાર તૈયાર કરાવડાવ્યો (उक्खडित्ता भोगणपिडयं करेई करिता भोगणाई पक्खिवइ, लंछियमुद्दियं करेइ, करिएगं च सुरभिवरवारिपडिपुन्नद्गवास्य करेड) आहार न्यारे तैयार થઈ ગયા ત્યારે તેણે આહારને મૂકવા માટે ડા તૈયાર કર્યા ત્યારે સાફ પાણીથી ડબે ધાવાઈને સાફ થઈ ગયા ત્યારે તેમા આહાર મૂકી દીધા આહાર મૂકીને લાખ વગેરે લગાવીને તેને ખાખર ખંધ કરી દીધા ડખાનુ સીલ” કરીને તેણે એક સુગ युक्त भजथी धूर्यु लरेसी आरी तैयार अरी. ( करिता पंथयं दासवेडं सदा वेड. सविता एव वयासी) आरी तैयार रीने ते पाथहास बेटने मोसाच्यो भने
Page #654
--------------------------------------------------------------------------
________________
.. ज्ञाताधर्मकथासूत्रे खलु त्वं देवानुमिय! इदं विपुल-प्रचुरम् अशनं पान खाद्य स्वाघ गृहात्वा चार कशालायां धन्यस्य सार्थवाहस्य'उवणेहि उपनय-समीपे प्रापय । ततः खलु स पान्थको दासचेटको भद्रया सार्थवाह्या एवमुक्तः सन् हृष्टतुष्टस्तद भोजनपिटक, तच्च सुरभिवरवारिप्रतिपूर्णदकवारकं गृहांति, गृहीत्वा स्वकाद् गृहात् पतिनिष्क्रासनि, प्रतिनिष्क्रम्य गजगृहे नगरे मध्यमध्येन यौव चारकशाला, यौव धन्यः सार्थवाहम्तवोपागच्छति, उपागत्य (गच्छ ण तुण देवाणुप्पण। विउल असणं ४ गहाय चारगसालाए धन्नस्स मत्यवाहस्स उवणहि) हे देवानुपिय! तुम इस विपुल अशन, पान, खाद्य
और स्वाद्य---आहार का लेर कारावास में धन्य सार्थवाह के पास पहुँचाआधी । (तएणं से पंथए दामचेडए भट्टाए सन्यवाहीए एवं वुत्ते समाणे हतुझे तं भोयणपिडयं तं च सुरभिवरवारिपडिपुन्नं दगवारय गेहइ) भद्रा मार्थवाही के इस कथन को सुनकर वह पथिक दास चेटक बहुत अधिक हर्षित हुआ और संतुष्ट हुआ। तथा उस भोजन के भरे हुए डिब्बेको एवं सुगन्धित उजम जल से परिपूर्ण उस झारी को उसने ले लिया। (गोहना सयाओ गिहाओ पडिनिक्खमइ) लेकर वह अपने घर से निकला--(पडिनिक्खमिता रायगिहे नयरे मज्झ मज्झेण जेणेत्र चारगसाला जेणेव धन्ने मत्थवाहे तेणेत्र उवागच्छ) निकल कर वह राजगृह नगर के ठीक बाचो बीच के मार्ग से हाता हुआ जहा वह कारागस एवं धन्य सार्थवाह था वहां गया--(उपगच्छित्ता भोयण तेने प्रमाणे तेधु-(गच्छ ण तुम देवाणु।प्पया! विउलं असणं ४ गहाय चारगसालाए धन्नस्स सत्यवाहस्स उवाणेहि) वानप्रिय ! तभे २मा પુષ્કળ પ્રમાણમાં બનાવેલા અશન, પાન, ખાદ્ય અને સ્વાદ્ય આહારને લઈને જેલમાં धन्यसार्थ पहनी पासे पडायतो श (त एण से पंथए दासचेडए भदाए सत्य वाहा एवं बुत्ते समाणे हतुढे त भोयर्णापडयं तं च सुरभिवरवारिपडिपुन्न दगवारय गेलइ) मा सार्थवाहीनी माज्ञा सामजान पायास २८४ બહુ જ પ્રસન્ન થયે–અને સંતુષ્ટ થશે. ત્યાર પછી તેણે ભોજનથી પરિપૂર્ણ ડબાને तेम सुवासित रथी पूर्ण मरेसी आशेने तेथे दाबीधी. (गेह्निता सयाआ गिहाआ पडिनिस्वमइ) व ते पाताने धेरथी नजन्यो. (पडिनिक्वमित्ता रायागहे नयरे मज्झ मज्झेग जेणेव चारगसाला जेणेव धन्ने सत्यवाहे तेणेव उवागच्छइ) नीने २४S नानी ४ पच्यना भाथी पसार इन ते न्यारेस भने धन्यसायं 48 sal त्या पहान्यो (उवागच्छित्ता भोयण
Page #655
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका अ२ . १०वन्यस्थ विजयनसहडिबन्धनादिकम् ६३७ भोजनपिटक स्थापयति, स्थापयित्वा ''उल्लछेइ' उल्लाञ्छयनिनिर्लान्छितं करोति-उदघाटयतीत्यर्थः, उल्लान्छय 'भा पणाणि' भाजनानि% स्थाली कटोरकादीनि गृह्णाति, गृहीत्वा माजनानि 'धोवेड' धावति-पक्षा. लयति, धावयित्वा-पात्रपक्षालनानन्तरं हत्थमोय दलयह हस्तशौचं ददाति, श्रेष्ठिनो हस्तौ धावयति, हस्तशौचानन्तरं धन्य पार्थ राह तेन विपुलेनअशन-पान खाद्यस्वाधेन 'परिवेसइ' परिवेपयति श्रेष्ठिनो भोजनपात्रेऽगनादीनि निदधानीत्यर्थः 'तएणं' लदाखलु श्रेष्ठिभोजनसमये स विजयस्तस्करी धन्यं सार्थवाहमेवमवादीत-त्वं ग्वल देवानुप्रिय! मम एतस्माद विपुलाद् अशन-पान-खाध-स्वाधात् संविभागं कुरु । ततः खलु म धन्यः सार्थवाहस्तस्य वाक्यं श्रुत्वा विजयं तस्करमेवमवादीअपि 'आई' वाक्या पिडगं ठवेइ) जाकर उसने उस भोजन के डिब्बेको वहां रख दिया। (ठवित्ता उल्लछेइ) रखकर फिर उसने उस डिव्वेको खोला (उल्लंछिता भायगाई गेलइ गेह्नित्ता भायणाई धोवेइ धोविना हत्थसोयं दलयइ) खोलकर उसने थालो-कटोरी आदि को उठाया-उठा कर उन्हें धोया, (दलायत्ता घण्णं स त्यवाहं तेगं असणं४ परिवेसइ) धुलाकर उस सेठ धन्य सार्थवाह के लिये वह विविध आहार परोसा (तएणं से विजए तक्करे धणं सत्थवाहं एवं वयासी) इमी बीच में उस विनय चौरने धन्य सार्थवाह से इस प्रकार कहा(तुमणं देवाणुपिया मम एयाो विउलाभो असणं४ संविभाग करेहि) हे देवगनुप्रिय ! तुम इम अशन, पान खाद्य, एवं स्वाधरूप चार प्रकार के आहार में से विभाग करो (तएणं से धन्ने मत्थवाहेविनयं तकरं एवं बधामो) विजय चौर की इस प्रकार बात सुनकर धन्य मार्थवाहने उस विनय चौर पिड़ग ठवेड) मने त्या पहचान लोनना माने. तेथे त्या भूटी सी (ठवित्ता उल्लछेड) त्या भूटीन तो धाय (उल्लछिन्ता भायणाइ गे: गोहत्ता भायणाई धोबड धोवित्ता हन्थमोयं दल यइ) उधाडीन. तेणे यानी मने વાડકીને લીધી અને લઈને પાણીથી ધોઈ. ત્યાર બાદ તેણે શેઠના બંને હાથ ધવ
व्या. (दलविता धणं सत्यवाहं तेग विउलेणं असणं ४ परिवेसइ) धावअवीन तेथे धन्यसार्थ वाडने भाटे विविध andन माडा। पारस्या (तएण से विजयतक्करे धण्णं मत्थवाहं एवं बयासी) मे ४ वमते ते विन्य यो२ धन्यसार्थने ॥ प्रभारी यु--( तुमण्ण देवाणुप्पिया मम एमाओ विलाओ असणं ४ सविभागं करोहि) हेवानुप्रिय! तमे २मा अशन, पान माध भने स्वयं माहारमाथी भारी हिन्सा ४३१. (नएणं से धन्ने सान्यवाह विजयं तक्करं एवं वयासी) विन्य योनी l तनी बात मामणीने
Page #656
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८
नाताधर्म कथानमन्त्र लकारे अहं हे विजय ! गर्ने, विपुलमशन ग्वाद्य वाद्य काभ्यो वा मुन केभ्यो वा दद्याम् , 'उकुडिया' उत्कुमटिकायां-कचबरपुननिक्षेपणस्थाने वा बल्लु-निश्चयेन 'छकुला' न्यजेयं यक्षिपेयं किन्तु नैव खलु-तुभ्यं पुत्रघातकाय, पुत्रमारकाय. 'अम्लि ' अरये अनिष्टकारिण 'वेरियस' वैरिकायपरिणता मावाय, 'पडिगोयम्म' प्रत्यनोकाय-अतिक्लविधायिने, 'पञ्चामित्तम प्रत्यामित्राय: हार्दिकगत्रवे 'एना एतम्माद विपुलाद अशनपानग्वाधवाधात 'संविभाग' मंचमागम अगम्पेण पृथक्करणं 'करेजामि कुर्गम्। अम्पादनादिकानुभ्यं किश्चिदपि न दाम्यानी त मावः, ताः खलुगुरत्या म धन्यः माधवाहग्नद विपुलमशनपानवाद्यस्वाधम् आहारेइ 'आहारयतिभुडक्तं, आहामयित्वा न पान्थक पडिक्सिजेड' प्रतिविसर्जयति गृहप्रति से इस प्रकार कहा-(अवियाट अर, विजया ! पय विडलं असण ४ कायाणं वाणगाण यो दल एजो उपकुंडियाए वा छिडजा नो चेव णं तव पुत्तघायगस्स पुरामारगम्य परिस्सवेग्यिाप पहिणीयस्म पच्चा मित्तस्म एनो विउलाओ असण४
विभाग कोजामि) है विजय चौ. में चाहे इस विपुल “अशन, पान, ग्वाध वाद्य, रूप चतुर्विध आहार को कीमो के लिये । अथवा कुतों के लिये दंगा-या इसे उकडे पर-ऋडा करकट डालने के स्थान पर-डाल. दंगा परन्तु, पुत्रघानक, पुत्रमारक, अनिष्टकारी, शत्रुभाव से परिणत, प्रतिकल विधार्थी तथा हार्दिक शत्रु ऐसे तुम्हारे लिये इममें से दिमाग तुम्हे नहीं दंगा । (
त मे धन्ने मन्यवाह तं विउलं असणं ४ आहारेड, आहारित्ता न पयय पटिविमजेड) हम प्रकार उस विजय तस्यार से कह कर धन्य मार्यवाहने नग्न विविध प्रकार के अशनादिस्य चतुर्विध बन्ययार्थयार ते विन्य योरने या प्रमाणे घु--(अविया अहं विजया' एयं विउल प्रापणं ४ कायाणं वा मुणगाणं व दलएज्जो उक्कुरुडियाए याणं ईज्जा नोचव णे तव पुत्त घायगम्स पुनमारगस्त अ रिम्स वेरियस पहिणीयम्म पचामिनस्म पत्तो विउलाओ अमण ४ संविमागं करेजामि) - વિથ ચોર ! આ પકળ પ્રમાણમાં બનાવવામાં આવેલા ચાર જાતના આહાર - કાગડાઓ અથવા કૂતરાઓને ખવડાવવા તૈયાર છું કે ઉકરડાની જગ્યાએ નાખીશ પણ તારા જેવા પુત્રના હત્યારા પુત્ર મારનારા, અનિષ્ટ કરનાર શત્રુ થઈ ગયેલા, ખોટું કરનાન તેમજ હાર્દિ. શત્રુને આમાંથી હિસ્સો મળી ન શૈકે, તમારા रोपाइटनको ४४२ पy मामाथी भणी शतम नथा: (तपणं से धन्ने नं विउलं असणं ४ आहारेह, आहारिता तं पंथयं पडिविरजेइ) આ પ્રમાણે વિજ્ય ચોરને જવાબ આપીને ધન્ય સાર્થવાદ્ધ તે અશન, પાન, વગેરેના
Page #657
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका अ.२ लू. १० धन्यस्यविजयोनसह हडिबन्धनादिकम् ६९६ प्रषयति । ततः ग्वलु म पान्धको दासचेटकस्तं भोजनपिटक गृह्णाति, गृहीत्वा यम्या दिशः प्रादुर्भूतस्तस्यामेव दिशि प्रतिगतः. येन . मार्गेणागतस्तेनैव मार्गेण गतवानित्यर्थः। ततः खलु-तदनु तस्य धन्यस्य सार्थवाहस्य नद् विपुलमशनं पान -खाद्य स्वाद्यम् 'आहारियस्ल' आहारितस्य-भुक्तस्य सतः 'उच्चारपासवणेणं' उच्चार प्रस्रवणं खलु-उच्चारंच-विष्ठाप्रसवणंच-मूत्रमित्युचारप्रसत्रणे, ते उवाहित्या' उदंबाधयतां पीडयतः स्मेत्यर्थ । तएणं' नतः ग्वल
तदनु म धन्यः सार्थवाहो विजयं तस्करमेवमवादीत-एहि-आगच्छ तावत्प्रथमं हे विजय ! आवाम् 'एलमवकमामो' एकान्तमपक्रामावः उच्चारप्रस्रवणनिवृत्त्यर्थ. निर्जने स्थाने गच्छावः, येनाहमुच्चारप्रसवणे 'परिवेमि' परिष्ठापयामि-उच्चारप्रसवणोत्सर्ग करोमि। ततः खलु स विजयस्तस्करो धन्यं
आहार कोया-आहार कर बादमें उस पॉथक को वहां से रवाना कर दिया। (तएणं से पथए' दासचेडे तं भोयणपिडगं गिलड गिह्नित्ता जामेव दिसिं पाउन्भूए तामेव दीसिं पडिगए) खाना खाते समय उस पांधकदास चेटकने उम, भोजन के डिब्बे को ले लिया और लेकर जहां से आया था वहीं पर चला गया (तएण तस्म धण्णस्म सत्यवाहम्स तं विउलं असण४ आहारियस्म समाणस्य उच्चारपासवणे ण उवाहित्था) इसके बाद धन्यसार्थवाह का उस ४ प्रकार के अगन आदि ग्वाने से बडी नीत और लधुनीत को बाया उपस्थित हुई (तएण से धन्ने सत्यवाहे विजयं तक्कर एव वयामी) सा उस धन्यसार्थवाहने विजय चौर से इस प्रकार कहा-(एहि ताव विजया। एगंतं अवक्फमामो जेण अह उच्चारपामवणं परिहवेमि) आओ-विजए चौर हम और हम दोनों निर्जन एकान्त-स्थान में चले। मुझे उच्चारप्रस पण की - वाधा हो रही है सो में वहां उच्चार प्रस्रवण से निवृत्त होगा। ચાર જાતના આહારને જમ્યા જમ્યા પછી તેણે પાંથકને ત્યાંથી જવાની આજ્ઞા माधी. (नपणं से पथए दीसचेडे त भोयणपिडग गिण्हड गिहित्ता जामेव निलिपा उन्भूए तामेवदिमि पडिगए)भ्या पंछी पायास थेट ते माने सीधी भने सधने ज्या थराव्या हतो त्यां तो रो (तएणं तस्स धण्णस्स सत्यवाहम्मतं विउलं असणं ४ आहारियस्य समागस्स उच्चरपामवणे णं उवाहित्या) त्या२ मा ધન્યસાર્થવાહને ચાર જાતના આહારે જમ્યા પછી દીર્ઘ શંકા તેમજ લઘુ શંકાની मुश्ती ली थ७ (तएण से धन्ने मत्थवाहे विजय तक्करं एवं वयासी त्यारे धन्य सार्थ वा विल्य योरने ४ -(एहि नाव विजया ! एगंत अवक्कमामो जेणं यह उच्चारपालवणं परिवेमि) विल्य योर न्याहा मापाने બને નિર્જન એકાન્ત સ્થાનમાં જઈએ મને ઉચ્ચાર પ્રસવણાની મુશ્કેલી ઉભી
Page #658
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४०
जाताधम व थानत्र
सार्थवाहमेवमवादीत-हे देवानुप्रियाः ! हे श्रेष्ठिवर्याः । युष्मानं 'विउलं' विपुल-प्रचुरमशनादिकमाहारितानामस्ति-उच्चारं वा प्रस्रवणं चा, मम खलु हे देवानुप्रियाः ! एतेवहुभिः कशाप्रहारैश्च यावत्-लतापहारैश्च, तृष्णया च क्षुधया च 'परब्भवमाणस्स' पराभवत: पीडितस्याऽनाहा. रितम्य च नास्ति किमरि उच्चारं वा प्रस्रवणं वा, का नाम बुभुक्षामहारपीडितस्योच्चारप्रसवणबाधे ? ति भावः, 'तं' तस्मात्कारणात 'छदेणे' छन्देन स्वेच्छया यूयं हे देवानुप्रियाः ! एकान्ते उपक्रम्योच्चारपस्रवणे परि(तएणं से विजयतक्करे धणं सत्यवाई एवं वयासो) धन्यसार्थवाह की इस बात को सुनकर उस विजय चौरने उनमे ऐसा कहा-(तुम देवाणुप्पिया ! विउलं असणं आहारियस्स अस्थि उच्चारे वा पामवणे वा) हे देवानुप्रिय ! इम विपुल अशनादिरूप ४ प्रकार का आहार करने वाले आप को बडो नोन
लघुनीत की बाधा भले हो गई है। परन्तु (ममण्ण देवाणुप्पियो ! इमेहिं. बहूहिं कसप्पहारेहिय जाव लयापहारेहि य तहाए य छुहाए य पराभवमाणस्स णत्थि के उच्चारे वापासवणेवा त छदेण देवाणुप्पिया ! तुम एगते अवक्कामित्ता उच्चारपालवण परिहवेइ) हे देवानुप्रिय ! इन अनेक कशा के प्रहारौं से यावत् लता-यष्टि-के प्रहारों से तथा क्षुधा और प्यास से पीड़ित हुए मुझ अनाहारी को उच्चार प्रसवण की कोई बाधा ही नहीं है। अर्थान मुझ पर जो मार पडी है उमसे भृग्व और प्यास सब शांत हो गई है। उच्चार और प्रसवण की बाधा मुझे कहां से हो सकती है। अतः हे देवानुपिय ! आप ही अपनी इच्छा से एकान्त में जाकर उच्चार और थछ भाट भारे तेनाथी निवृत्त थयु छ. (तएण से विजयतक्करे धण सत्यवाहं एवं क्यासी) धन्यसार्थवानी मा पात सामनीन विन्य योरे तेने यु--(तुभं देवाणुप्पिया ! विडलं असण ४ आहारियस्स अस्थि उच्चारे चा पासवणे वा) हे हेवानुप्रिय। पुष्ठ प्रभाभा पशन वगेरे यार જાતના આહારને કરનાર તમને દીર્ઘ શકા અને લઘુ શંકાની મુશ્કેલી ઉભી, થઈ श छ, पY (ममण्ण देवाणुपिया ! इमेहि वहूहिं कसप्पहारेहि य जाव लयापहारेहि य तण्डाए य छुहाए य परब्भवमाणस्स पत्थि केड उच्चारे वा पानवणे वा तं छदेणं देवानुप्पिया ! तुम एगतं श्रवक्कामित्ता उच्चार पासवर्ण परिवेड) ७ वानुप्रिया २७१ अने हामी पोरेना समत મારથી તેમજ ભૂખ્યા અને તરસ્યા મારા જેવા નિરાહારી માણસને ઉચ્ચાર પ્રસવ
ની બાધા ક્યાંથી હોય ? એટલે કે સખત મારપીટ તેમજ ભૂખ અને તરસને લીધે દીર્ધ શંકા અને લઘુશંકાઓ એકદમ શાંત પડી ગઈ છે. એથી ઉચ્ચાર પ્રસ્ત્રવણની મુશ્કેલી ઉત્પન્ન થવાની સંભાવના જ દેખાતી નથી એટલા માટે હે દેવાનુપ્રિય! તમે જ તમારી ઈચ્છા
Page #659
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतपर्षिणीटीका अ. २. धन्यस्य विजयेन सह हडिबन्धनादिकम् ३४१ ष्ठापयत । ततः खलु स धन्यः सार्थवाहो विनयेन तस्करेणैवमुक्तः सन् 'तुसिणीए' तूष्णीकः= उदासीनतया वाग्व्यापाररहितः सन संतिष्ठति । ततः खलु-तत्पश्चात् स धन्यः सार्थवाहः 'मुहुत्तं तरम्म' मुहूर्तान्तरेण पुनः 'उच्चारपासवणेणं' उच्चारप्रस्रवणाभ्यां 'बलियतराग' बलिततरम्=अतिप्रवलम् 'उवाहिज्जमाणे' उहाध्यमान = अतिशयेन पीडयमानो विजयं तस्करमेवमवादीत्-एहि तावत् हे विनय ! यावद् अपक्रामावः । ततः खल स विजयो धन्यं सार्थवाहमेवमवादीत्-यदि ग्वलु यूय देवानुप्रियाः ! तस्माद् प्रस्रवण की वाधा से निवृत्त होइये। (तएणं से धण्णे सत्यवाहे विजएणं तक्करेणं एववुत्ते समाणे तुसिणीए संचिट्ठइ तएणं से धण्णे सत्थवाहे मुहत्तंतरस्स बलियतराग उच्चारपासवेणउव्वाहिज्जमाणे विजयं तक्करं एवं वयासी) विजय चौरने जव धन्यसार्थवाह से इस प्रकार (उलाहने के रूप में) कहा तो वह चुप हो गया। इसके बाद पुनः थोडी देर में धन्यसार्थवाह को उच्चार और प्रस्रवण की बाधा पहिले की अपेक्षा और अधिक रूपमें हुई तब उसने विजय चौर से इस प्रकार कहा-(एहि नाव विजया ! जाव अवकमाभो, तएणं से धण्णं मत्थवाहं एवं बयासी-जइण तुम देवानुप्पिया ! तओ विउलाओ असण ४ संविभाग करेहि तओ हं तुम्भेहिं सद्धिं अवकमामि) आओ. विनय-हम तुम दोनों एकान्त-निर्जन-स्थान में चलें। मुझे उच्चार
और प्रस्रवणे की बहुत जोर से बाधा हो रही है। इस तरह धन्य सार्थवाह की बात सुनकर विजयने उससे कहा-यदि तुम हे देवानुप्रिय ! उस विपुल भुक्षण मे-तभा ने स्या२प्रश्नपानी भुश्थी निवृत्ति भयो (तएणं से धण्णे सत्थवाहे विजएणं तक्करेणं एवंवुत्ते समाणे तुसिणोए सचिट्ठ तएण से धणे सत्थवाहे मुहत्तंतरस्स बलियतरागं उच्चारपासवेण उचाहिजनाणे विजय तक्करं एव वयासी) विनय योरे मे रीते Set (ક્ષકા) ના રૂપમાં ધન્યસાર્થવાહને આ પ્રમાણે કહ્યું---ત્યારે તે ચૂપ થઈ ગયા ત્યારે પછી થોડા વખતે ધન્યસાર્થવાહને પહેલાં કરતાં વધારે સખત રીતે ઉચ્ચાર પ્રશ્નવણાની भुश्ती ली थ. त्यारे श तो विश्य योरने ४यु (एहि ताव विजया ! जाव अबक्कमामो तएणं से धणं सत्थवाह एवं वयासी जण तुम् देवानुप्पिया ! तओ विउलाओ असण ४ स विभाग करेहि तओह तुम्भेहिं सद्धि एगतं अवकमामि) विनय यादो मापणे गने मेत નિર્જન સ્થાનમાં જઈએ ઉચ્ચાર પ્રસ્ત્રવણાની સખત મુશ્કેલી મને થવા માંડી છે આ રીતે ધન્ય સાર્થવાહની વાત સાંભળીને વિજયે તેને કહ્યું હે દેવાનુપ્રિય !
Page #660
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૪૨
• ज्ञाताधर्म कथाजसूत्रे विपुलोद अशनपानखाद्यस्वाद्यात सविभागम् अंशरूपेग पृथक्करणं कुर्याम् तदाऽहं गृष्माभिः साईमेकान्तमपक्रमामि । ततः ग्वलु-तदनु स धन्यः सार्थवाहो विजयमेवमवादीत्-अहं खलु तुभ्यं तस्माद् विपुलाद् अशनपान खाद्य-स्वाद्याव संविभाग करिष्यामि । ततः खलु स विजयो धन्यस्य मार्थवाहस्यैतम्संविभागस्वीकरणरूपमर्थ पडिमुणेइ' प्रतिश्रृणोति स्वीकरोति । ततः खलअशनादि संविभागम्बी कारानन्तर सविनयो धन्येन माईमेकान्तमवक्रामति, श्रेष्ठी उच्चारप्रसवणे परिष्ठापयति, परिष्ठाप्य 'आयते' आचमितः कृतशुद्धिकः 'चोक्खे' चोक्षःस्वच्छः 'परमसुइभूए' परमशुचीभूत-प्रक्षालितमुग्वहस्तः सत् तदेव म्थानम् 'उत्रसंकमित्ता' उपसंक्रम्य सप्राप्य 'विहाइ' विहरति-तिप्ठति । ततः खलु इतश्च सा भद्रा 'कल्ल' कल्ये-द्वितीयदिवसे अशनादिरूप चतुर्विध आहार में से विभक्त मुझे खानेको दो अर्थात्-उसमें मेरा विभाग रक्ग्वो-तो में तुम्हारे माथ एकान्त में चलता हूँ। (तपण से धण्णे सन्यवाहे विजयं एवं वयासी-अहणं तुभं तओ विपुलाओ असा४ संविभागं करिस्सामि तएण से विजए धण्णस्स मत्थवाहस्स एयम पडिमुणे) तय धन्य मार्थवाहने उस विजय चौर से इस प्रकार कहा-हां मैं तेरे लिये उम विपुल आहार में से विभाग कर दूंगा। इसके बाद उम विजयने धन्य मार्थवाह के इस अर्थ को-कहने को मानलिया-(तएणं से विजए धण्णणं मद्धि एगंने अबक्कमा उच्चारपासवणं परिवइ) वाद में वह विजय धन्य सार्थवाह के साथ एकान्त में गया-वहाँ जाकर सेठ धन्यने उच्चार और पस्रवण की परिष्ठापन की। (परिवित्ता आयते चोक्खे पर मसईभए तमेव ठाण उवसंकमित्ता विहरड) परिष्ठापना के बाद आचमन कर धन्यसाथैवाह જે તમે હવે તમારા માટે આવતા અશન, પાન, વગેરે ચા- જાતના આહારમાથી હિસ્સો મને પણ આપવાની બાહેધરી આપે તે તમારી સાથે मतभा मावा तैयार छु. (तएण से धणे सत्यवाहे विजयं एवं बयासी । अहणं तुम्भ तओ विपुलाओ अमण ४ स विभाग करिस्सामि तएण से विजए धणम्स सत्यवाहस्स एयम8 पडिमुणेड) सेना वाममा धन्य સાર્થવાહે વિજય ચોરને કહ્યું-સારુ અશન, પાન, વગેરે ચાર જાતના વિપુલ આહારમાંથી તને પણ ભાગ આપીશ ત્યાર પછી વિજય ચોરે ધન્ય સાર્થવાહની वात स्वारी (तपण से विजए धणेण सद्धि एगते अवक्कमेह उच्चारपासवण परिहवेड) भने ते धन्य सार्थ चाइना साथे महातमा गयो त्यो भने धन्य सार्थवाह न्यार भने अनवानी प२ि४ायना से (परिविता आय ते चोक्खे परमसुईभूए तमेव ठाण उवसंकमित्ता विहरड) परिपना पछी ધન્ય કાર્યવાહે શુદ્ધી કરી અને આ પ્રમાણે તેઓ શુદ્ધ અને નિર્મળ થઈને ફરી योताना त्याने मानी गया.(तएण मा महा कल जाव जलं ते विउल अमण
Page #661
--------------------------------------------------------------------------
________________
६४३
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका अ. २. धन्यस्य विजयेन सह हडिवन्धनादिकम् 'जाव जलने' =यावज्वलति = यावत् - मादुष्प्रभातायां रजन्यां = प्रभातसमये दिनकरेति सूर्योदये सति पुनर्विपुलमशनं ४ यात्रत् - उपस्कृत्य पान्यकाय दामवेदाय भोजनपिटकं ददाति स चारकशालायां गत्वा धन्यस्य सार्थवाहस्य भोजनपात्रे 'परिवेसेइ' परिवेषयति-निदधाति । ततः खलु स धन्यः सार्थवाही विजयस्य तस्करस्प तस्माद् विपुलाद् अशनपानखाद्यस्वाद्यात् सविभाग करोति, स्वयं च भुङ्क्ते । ततः खलु स धन्यः सार्थवाहः पान्थर्क दासवेट 'त्रिमज्जेइ' विसर्जयति = गृहगमनायाऽऽदिशति । ततः खलु स पान्थको भोजन पिकं गहीत्वा 'चारगाओ' चारकात् = कारागारात् प्रतिनिष्क्रा मति, प्रतिनिष्क्रम्य राजगृ नगरं मध्यमध्येन यत्र स्वकं गृहं यत्र भद्रा चोखे हुए और परमशुचीभूत हो कर उसी अपने स्थान पर आ गये । (तरणं या भद्दा कल्लं जात्र जलते विउलं असणं ४ जात्र परिवेसे: ) दूसरे दिन जब प्रातःकाल हुआ और सूर्य प्रकाशित हो चुका तव उस भद्राने अशनादि रूप चतुर्विध आहार को विपुलमात्रा में बनाकर उसे भोजन के डिब्बे में रख पाथकदास चेटक के हाथ धन्यसार्थवाह के पास कारागार में भेजा - पांक दासचेटकने पहिलेकी ही तरह होकर उसे थाली में भोजन के लिये परोसा - परोस कर उसने सेठ के दोनों हाथों को धुलाया - ( एणं से धणे सत्यवाहे विजयम्स तक्करम्म तओ बिउलाओ अमण४ संविभागं करेड) बाद में उस धन्यसार्थवाहने विजय चौर के लिये उस अपने चार प्रकार के आहार में से विभाग कर दिये (तपणं से घण्णे सत्यवाहे पंथगं दास चेडयं त्रिसज्जेइ ) धन्य सार्थवाहने बाद में उस पथक दाम चेटक को वहा से वापिस कर दिया । (तएण से पंथए भोयणपिडगं गहाय चारगाओ ४ जात्र परिवेसेइ) जीन हिवसे सवार થયું અને સૂર્ય ઉદય પામ્યા ત્યારે ભદ્રા ભાર્યાએ પુષ્કળ પ્રમાણમા અશન વગેરે ચાર જાતના આહાર બનાવી તે એક સ્વચ્છ ડમામાં મૂકીને પાથકદાસ ચેટકને જેલમા ધન્ય સાવાહની પાસે પહેાચાડવા આજ્ઞા કરી પહેલાંની જેમ જ પાંથક દાસ ચેટકે ત્યા જઈને થળીમાં જમત્ર નુ चीरस्यु चीरसीने ते शेठना गने हाथ धोवडाव्या (तरण से धणे सत्यवाहे विजयस्स नक्करस्स त विउलाओ असण ४ संविभाग करेड) त्यार पछी ધન્ય સાÖવાહે વિજય ચોરને માટે ચાર જાતના આહારમાથી ભાગ કી આપ્યા (तएण से धणे सत्यराहे पथगं दासचेडगं विमज्जेः) त्यार पछी धन्य सार्थवाहे पाथ! हास येटने घेर पछी बज्यो (तरण से पंथ भोवणपिडगं गहाय चारगाओ पडिनिक्ग्वम) पाथ हास थेट लोनना उम्णाने
Page #662
--------------------------------------------------------------------------
________________
६४३
शाताधर्मकथासूत्रे भार्या धन्यसार्थवाहपत्नी तत्रौद्योपागगच्छति, उपागत्य भद्रां सार्थवाहीमेवमवादीत-एवं खलु हे देवानुप्रिये ! धन्यः सार्थवाहातवपुत्रघातकस्य यावत् प्रत्यामित्रस्य तस्माद् विपुलाद् अशनपानखाधस्वाधात् सविभागं करोति । ततः तदनन्तर खलु सा भद्रा सार्थवाही पान्थकस्य दासचेटकस्य 'अंतिए' अन्तिके समीपे 'एव' एतम् पान्धककथितम् 'अट्ठ' अर्थम्=धन्यसार्थवाहस्य विजयतस्करार्थ स्वस्याशनादेः संविभागकरणरूपवृत्तान्तं श्रुत्वा 'आसुरुत्ता' आशुभप्ता, अाशुरक्ता-आशु-शीघ्र रुप्ता कोपोदयाद् विमुढा, यहा आशु-शीघ्र पडिनिक्खमइ) वह पथिक दासचेटक भोजन पिटक को लेकर कारावास से निकला (पहिनिक्वमित्ता रायगिह नयरं मज्झमज्झे णं जेणेव सएगिहे जेणेव भद्दा भारिया सत्थवाही तेणेव उवागच्छइ) निकल कर रानगृह नगर के टीक बीचो बीच मार्ग से होता हुआ जहाँ अपना घर और वह भद्रा सार्थवाहीथी वहा आया-(उवागच्छित्ता भह सार्थवाहीणि एवं वयासी) आकर उसने भद्रा सार्थवाहीनी से ऐगा कहा-एवं खलु देवाणुप्पिए धण्णे सत्यवाहे तव पुत्तघायगस्स जाव पच्चामिनस्स ताओ विउलोओ असण ४ संविभागं करेइ) हे देवाप्रिये ! धन्य सार्थवाह तुम्हारे पुत्र घातक यावत् हार्दिक शत्रु विजय चौर को विपुल अशन आदि रूप चार प्रकार के आहारमें से हिस्सा देते हैं । (तएणं सा भद्दा सत्यवाही पंथयस्स दासचेडयस्म अंतिए एयम सोच्चा आसुरुत्ता रुद्वाजाव मिसमिसेमाणा धणस्स सत्यवाहस्स पोसमावज्जइ) इस तरह पांथक
समाथी मा२ नियो (पडिनिक्खमित्ता रायगि नयर मज्झ मज्झेण जेणेव सएगिहे जेणेव भदा भारिया सत्थवाही तेणेव उवागच्छइ) નીકળીને રાજગૃહ નગરની ઠીક વચ્ચેના માર્ગમાં પસાર થઈને જ્યાં પિતાના ५२ मन भद्रा सावाही ती त्यां माव्य (उपगच्छिता भद्द सत्थ वाहीणि एव क्यासी) भावान तेणे सद्रा साथ वाहीन मा प्रभारी छु (एवं ग्वल देवाणुप्पिए ! धणे सत्थवाहे तव पुत्तघायास्स जाव पञ्चामित्त म्स ताओ विउलाओ असण ४ स विभाग करेइ) देवानु प्रिये ! धन्य सार्थवा તમારા પુત્રને ધાતક અને શત્રુ વિજય ચોરને બહુ જ વધારે અશન વગેરેના यार प्रहारना माहाभांथी हिस्से ! भाटे याये छ. (तएणसा भद्दा भारिया सत्यवाही पंथयस्स दासचेडयस अतिए एयम सोच्चा आसुरुना रुद्रा जाब मिसमिसेमाणा धण्णस्स सत्यवाहस्स पोसमावज्जइ)
Page #663
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका अ २ स १९ धन्यस्य वन्धविमोचनादिकम्
६४५
रक्ता= कोपावेशाद् रक्तमुखनेत्रा 'रुट्ठा' रुष्टा = रोषयुक्ता यावत् 'मिसिमिसे - माणा' मिसमिसन्ती = क्रोधज्वालयाऽन्तर्दाहममन्विता सती धन्यस्य सार्थवाहस्योपरि 'प' द्वेषं प्रकृष्टद्वेषम् 'आवज्जर' आपद्यते = प्राप्नोति ।। सू० १०॥
मूलम् -- से धपणे सत्थवाहे अन्नया क्याई मित्तनाइ नियगसयणसंबंधिपरियणेणं सएण य अत्थसारणं रायकज्जाओ अप्पाणं मोयावेइ, मोयावित्ता चारगसालाओ पाडेनिक्खमइ पडि निक्खमित्ता जेणेव अलंकारियसभा तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता अलंकारिकम्मं कारवेइ, कारवित्ता जेणेव पुक्करिणी तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता अह घोपमट्टीयं गेहड़, गिव्हित्ता पोक्खरिणीं ओगाइ, आगाहित्ता जलमजणं करेइ करिता पहाए कयबलिकम्मे जाव रायगिहं नगरं अणुपविसइ, अणुपविसित्ता रायगिहनगरस्स मज्ज्झेण जेणेव सए गिहे तेणेव पहारेत्थ गमणाए । तपणं तं घण्णं सत्थवाहं एजमाणं पासित्ता रायगिहे नगरे वहवे नियग सेत्थिवाहपभियओ आढंति परिजानंति सक्कारेति सम्मार्णेति अब्भुट्ठेति सरीरकुसलं पुच्छति । तएणं से धण्णे सत्थवाहे जेणेव सए गिहे तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता जाव से तत् बाहिरिया परिसा भवइ, तंजहा - दासाइ वा पेस्ताइ वा भियगाइ
C
दासचेटक के मुख से इस समाचार को सुनकर वह भद्रा सार्थवाही एकदम क्रोध से लाल मुख नेत्रवाली वन गई, और रोप से युक्त होती हुई क्रोध की तीव्र ज्वाला से भीतर ही भीतर जलने लगी । इम तरह उसने धन्यसार्थवाह के ऊपर प्रकृष्ट द्वष भाव को धारण कर लिया | १०|
આ રીતે પાથક દાસચેટકના માથી સમાચાર સાંભળીને ભદ્રા ભાર્યા એકદમ ક્રોધથી લાલ ચોળ થઇ ગઇ, અને તે ક્રોધની જવાળાએથી સળગવા લાગી. આ પ્રમાણે તેના મનમા ધન્ય સાવાહ ઉપર સખત રાષ ભાવ જાગ્યો. ॥ સૂત્ર ૧૦ ॥
Page #664
--------------------------------------------------------------------------
________________
जाताधर्मकथाम
वा भाइल्लगाइ वा, सा वि य णं धणं सत्थवाहं एजत पासइ, पासित्ता पायर्वाडयाए खेमकुलं पुच्छंति, जावि य से तत्थ अभंतरिया परिसा भवइ त जहा--मायाइ वा पियाइ वो भायाइ वा भगिणीइ वा, सावि य णं धण्ण सत्थवाहं एजमाण पासंति पासित्ता आसणाओ अब्भुट्रेड अभुट्रिता कंठाकठियं अवयासिय बाहप्पमोक्खणं करेंति तएणं धण्णे सत्थवाहे जेणेव भद्दा भारिया तेणेव उवागच्छइ तएणं सा भदा धणं सत्थवाहं एजमाणं पासइ पासित्ता णो आढाइ नो परियाणाइ नो सकारेइ, नो सम्माणेइ, नो अब्भुटे नो सरीरकुतलं पुच्छइ, अणाढा यमाणी अपरिजाणमाणी असकारेमाणी, असम्नाणेमाणी, अणब्भु ट्रेमाणी सरीरकुमलं अपुच्छमाणी तुसिणीया परम्मुही संचिट्ठइ, तएणं से धण्णे सत्थवाहे भदं भारियं एवं वयासी-किणं तुभं देवाणुप्पिए ! न तुट्री वा न हरिसे वा नाणंदे वा जं मए सएणं अथसारेणं रायकज्जाओ अप्पा विमोइए, तएणे सा भद्दा धणं सस्थवाहं एवं वयासी--कहाणं देवाणुप्पिया ! मम तुट्ठी वा जाव आणदे वा भविस्तइ, जेणं तुभं मम पुत्तघायगस्त जाव पञ्चामित्तस्त तओ विउलाओ असगपाणखाइम साइमाओ? संविभागं करेसि, तएणमे धण्णे भदं एवं वयासी-नो खलु देवाणुप्पिए! धम्मत्ति वा तवोत्ति वा कयपडिकइयाइ वा लोगजत्ताइ वा घाडिएइ वा सहाएइ वा सुहि वा तओ विपुलाओ असण०४ संविभागे कए नन्नध सरीरचिंताए. तएणं सा भदा धण्णेणं सत्थवाहेण
Page #665
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनवरधर्म मृतवर्षिणीटीका अ २ १९ धन्यस्य च धविमोचनादिकमन्ध
एवं वृत्त। समाणी हट्टु जात्र आसणाओ अब्भुट्ठे अन्मुद्दित्ता कंठाकंठि अवयास खेमकुसलं पुच्छइ पुच्छित्ता पहाया जाव पायच्छित्तो विउलाई भोग भोगाई झुंजमाणी विहरड़ ॥ सू. ११ ॥ टीका- 'तएण से धणे' इत्यादि- - ततः खलु म धन्यः सार्थवाहः अन्यदा कदाचित् मित्रज्ञातिनिजक स्वजनसम्बन्धिपरिजनेन = मित्रज्ञातिप्रभृतिद्वारा स्वकेन च 'अत्थमारेण' अर्थसारण= बहुमूल्य रत्नादिना बहुमूल्यरत्नादि समर्पणेनेत्यर्थः 'रायकजाओ' राजकार्यात् = राजसङ्कटात् आत्मान= स्वकं 'मोयावे' मोचयति, मोचयित्वा = मुक्तो भूत्वा चोरकशालायाः प्रतिनिष्कामति, प्रतिनिष्क्रम्य यत्रैव 'अलंकारियसभा' अलङ्कारिकसभा= नापितशालाऔर कर्मादिशरीरसस्कारस्थानमित्यर्थः, तत्रैवापागच्छति, उपागत्य 'अलंकारि यक्रम्मं' अलङ्कारिककर्म=नखकेशमण्डनादिकर्म 'कारवेद' कारयति, कारयित्वा चैत्र 'पुखरिणी' पुष्करिणी= वर्तुलवावी तत्रैवोपागच्छति, उपागत्य - अथ
६४७
'तर णं से धणे सत्यवाहे अन्नया कयाई' इत्यादि ॥
टीकार्थ - (तपर्ण) इसके बाद (से धणे सात्थवाहे) उस धन्यमार्थवाहने (अन्नया कया) किसी एक समय ( मित्तनाइनियगसयण संबंधिपरियणेणं)
मित्र, ज्ञाति, निजक स्वजन सबंधी परिजनों द्वारा (स्त्र केन अत्थसारेणं) अपने बहूमूल्य रत्नादि भेट राजा को समर्पण करवा कर (रायकजाओ अध्वाणं मोयावेइ) राज्य संकट से अपने आपको मुक्त करना लिया । (मोयाविना चारगसालाओ पडिणिक्खमइ) जब वह मुक्त घोषित हो चुका - तब कारागार से बाहर निकला (पडिनिक्खमित्ता जेनेत्र अलंकारियमभा तेणेव उवागच्छ) बाहर निकल कर वह जहाँ नापिन की दुकान थी— हां गया -- ( उवागच्छित्ता अलंकारिकम्मं कारवेह)
'तरण' से घण्णे सत्थवादे अन्नया कयाइ" इत्यादि ॥
टीकार्थ - (तएण ) त्यार पछी (से धणे मत्थवाहे ) धन्य सार्थवाहे (अन्नमा कयाइ) मे वणते ( मित्तनाइ नियगसयणस व पिरियणे ) पोताना भित्र, ज्ञाति स्वन, समधी भने पनि द्वारा (स्वकेन अन्थमारेण । મહે भिती रत्नो वगेरै समर्पण उरावीने (रायकज्जाओ अपाण मांयावेइ) रान्त्य संउटभाथी पोतानी लतने छोडावी (मोयावित्ता चारगमालाओ पडिणिक्वमड) न्यारे ते भुक्त थयेबो लहेर वामां याव्या, त्याने ते सभांथी महार निउज्या (पडिनिक्खमित्ता जेणेव अलंकारियसभा तेणेव उवागच्छङ) महार नीजीने ते हलभनी हुअन उपर गयो (उवागच्छित्ता अलंकारिकम्म
Page #666
--------------------------------------------------------------------------
________________
६८८
ज्ञाताधर्मकथानमन्त्र धोयटियं' धौतमृत्तिकांशुद्धसुगन्धितमृत्तिकां गृह्णाति, गृहीत्वा पुष्करिणीम् 'ओगाइ' अवगाहते-प्रविशति, अवगाद्य 'जलमज्जणं जलमज्जनंजलेनशरीरशुद्धिं करोति, कृत्वा 'हाए' स्नातः सर्वतः कृतस्नानः 'कयवलिकम्मे' कृतवलिकर्मा कृतं स्नानान्तमवश्यकरणीय-पशुपक्ष्यादिनिमित्तमन्नदानादिरूप बलिप में येन सः, कृनदानकृत्य इत्यर्थः, यावद रानगृहं नगरमनुपविशति, अनुप्रविश्य राजगृरनगरस्य मध्यमध्येन यत्रैव म्बक गृह तोव 'गमणाए' गमनाय ‘पहारेत्थ' प्रधारयति-विचारयति, गृहं प्रति गमनायोद्यतो भवती त्यर्थः, गृहं गच्छत्तीति भावः। ततः खलु तं धन्यं सार्थवाहम् 'एजमाग' गजमानम् आगच्छन्त दृष्ट्वा राजगृहे नगरे बह्वा निजकश्रेष्ठिसार्थवाहप्रभृतयः जाकर उसने वहां वाल बनवाये । (कारवित्ता जेणेव पुक्खरिणी तेणेत्र उआगच्छद) दाढी मूछ आदि के बाल बनवा कर फिर वह जहां पुष्करिणी थी वहां गया। (उवागच्छित्ता अह धोयमट्ठियं गेण्हइ) जाकर उसने वहां से शुद्ध सुगंधित मिट्टी को लिया--(गिहिता पोखरिणी
ओगाहड) लेकर वह बाद में उस पुष्करिणी में प्रविष्ट हुआ। (ओगाहित्ता जलमजणं करेइ, करित्ता हाए कयवलिकम्मे जाव रायगिहं नयरं अणुपविसइ) प्रविष्ट होकर वहां उसने स्नान किया म्नानकर वायसादि पक्षियों के लिये अन्नादि देने रूप वलिकर्म किया। यावत् राजगृह नगरमें वह प्रविष्ट हुआ । (अणुपविसित्ता रायगिहनयरस्स मज्झमज्ज्ञेणं जेणेच सए गिहे तेणेव पहारेत्य गमणाए) प्रविष्ट होकर फिर वह ठीक राजगृह नगर के वीचो बीचबाले मार्ग से होता हुआ-जहां अपना घर था उस तरफ कारवेइ) त्या न तो वाण घाव्या (कारवित्ता जेणेव पुक्ख परिणो तेणेत्र उवागच्छइ) बाढी भूछ भने भाथा कोरेना वा सा ४२वीन ते पुरिणी त२६ गया. (उवागच्छित्ता अह धोयमट्ठिय गेण्डइ) त्या ४४ने तेरे सुवासित भाटी सीधी (गिम्हित्ता पोखरिणी ओगाहइ) भाटी ने तो मुशिमा प्रवेश यो. (ओगाहित्ता जलमज्जणं करेइ करित्ता हाए कयवलिकम्मे जाव रायगिह नयरं अणुपविसह) प्रवेशीने तेरे नान यु. स्नान शने तेथे 11 वगेरे પક્ષીઓને માટે અન્ન વગેરેને ભાગ આપીને બલિ કર્મ કર્યું ત્યાર બાદ તે રાજગૃહ नाभा आव्यो (अणुपविमित्ता रायगिहनगरस्स मज्झ मज्झेणं जेणेव मए गिहे तेणेव पहारेत्य गमणाए) नगरमा मापान
नगरनी कश्यना भाग यी ५सार थाने ज्या तेनु ५२ तु त्या गो. (तपणं त धण्णं सत्यवाह
Page #667
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवक्षिणीटीका म २. धन्यस्य विजयेन सह हडिबन्धनादिकम् ४९ 'आढति' आद्रियन्ते हृदयेन 'परिजागति' परिजानन्ति सुस्वागतं श्रेष्ठिनः' इति तस्यागमनमनुमोदयन्ति 'सकारेंति' सत्कारयन्ति मधुरवचनैः, मम्माणेति' समानयन्ति विविधवस्तुसमर्पणेन, 'अमुटुंति' अभ्युत्तिष्ठन्ति विनयार्थमभिमुखमुत्तिष्ठन्ति शरीरकुशल च पृच्छन्ति । ततः खलु तदनन्तरं स धन्यः सार्थवाहो यत्रव स्वक गृहं नत्रयोपागच्छति, उपागत्य यापि च तस्य तत्र वाह्या परिषद्-गृहबहिर्वजिनसमुदायः, 'तंजहा' तद्यथा- म यथा 'दासाइया' दासा इतिवा, दासाः गृहदासी पुत्राः. 'पेस्साद वा' चला- (तएणं त धणं मत्थवाहं एन्जमाणं पासित्ता रायगिहे नयरे वहदे नियमसेट्ठिसत्यवाहपभियओ आढति परिजाणंति सक्कारेंति सम्माणेति अब्भुट्टेति सरीरकुसल पुच्छंति) घर को आते हए उस धन्य सार्थवाह को जब राजगृह नगर में निजक श्रष्ठी, सार्थवाह आदि लोगोंने देखा तो उन लोगों ने उमका हृदयसे खूव आदर किया-'आपका स्वागत हो" इस प्रकार कहकर उसके आगमन की खूब अनुमोदनाकी मधुर वचनों द्वारा उसका खूब सत्कार किया। अने वस्तुओं को भेंट में देकर खूब सन्मान किया। अपनी विनय प्रकट करने के लिये उसके सन्मुख आने पर उठ वैठे शरीर में कुशल समाचार पूछे । (तएण से धण्णे सत्यवाहे जेणेव सए गिहे तेणेव उपागच्छइ) इसके बाद धन्य सार्थवाह जहां अपना घर था गया (उवागच्छित्ता) जावि य से तत्थ बाहिरिया परिसा भव:) वहां जाकर उसका जो धरकर बाहर के लोगों का समुदाय था-(तं जहा) जैसा-(दासाइ वा पेस्माइ एजमाण पासित्ता रायगिहे नयरे वह वे नियगसेट्टि सत्यवाहपभियग्रो आढति परिजाण ति सकारेंति मम्माणेति अब्भु?ति सरोरकुमल पुच्छति) રાજગૃહ નગરના નિજક શ્રેષ્ઠીઓ, સાર્થવાહ વગેરેએ જ્યારે ધન્ય સાર્થવાહને ઘર તરફ જતા જોયા ત્યારે તેઓ બધાએ મળીને તેમનું હદય પૂર્વક ખૂબ જ સરસ રીતે સન્માન કર્યું. “તમારૂ સ્વગત છે” આ રીતે તેના આગમનને અનુમોદન આપ્યું મધુર વચનોથી લોકોએ ધન્ય સાર્થવાહને સત્કાર કર્યો તેને લેકેએ અનેક વસ્તુઓ ભેટમાં આપી વિનય બતાવવા માટે જ્યારે ધન્ય સાર્થવાહ લોકોની સામે પહોંચ્યા त्यारे ते मा २ गया मने तेभारे शरीरनी शत पूछी. (त एण से धणे सत्थवाहे जेणेव सए गेहे तेणे उवागच्छइ) त्या२ मा नयां तेन ध२ तु त्या गया. (उवागच्छित्ता जाविय से तत्थ वाहिरिया परिसा भवड) त्या धनी गडा२ तेनो घरना भाणुसानो समुदाय मे हो थयो तो. (त जहा।
Page #668
--------------------------------------------------------------------------
________________
६७०
ज्ञाताधर्मकथानमन्त्रे प्रेष्या इति वा, प्रेप्या:पयोजनविशेषे ये नगरान्तरादिषु प्रेष्यन्ते ते, भिय गाइ वा' भृत्यका इति वा, भृत्या आवालपोपिता 'भाडल्लगा वा' भागिका इति वा, भागिका: भागवन्तः चतुर्थी शादिलाभेन कृष्यादिकारिणो वा यस्यां परिपदि साऽपिच खलु-बाह्या परिषद् धन्य सार्थवाहमेजमानं पश्यति, दृष्ट्वा 'पायवडिया' पादपतिता=पादसंलग्ना पादस्पर्शपूर्वकं नम्रीभूता 'खेमकुगलं' क्षेगकुशलम्, अनर्थानुत्पतिः क्षेमम्, अनर्थप्रतिघातः क्रुशल, तत् 'पुच्छह पृच्छति । अग्रे अपि--च तस्य तत्र 'अभंतरिया' आभ्यन्तरिका: गृहाभ्यन्तरवर्तिनो परिषद भवति-अस्ति, 'वधथा-तथाहि-मातेति वा पितेनि वा भ्रातर इति वा भगिन्य इति वा, साऽपि च खलु मातापित्रा वो भियगाडवा माइल्लगोह वा सावियणं धणं सत्यवाहं एजंतं पासड) दास-गृहदासी पुत्र-दास्य-जो काम पडने पर नगरान्तरों में भेजे जाते थे वे भृत्य-जो बालक अवस्थासे ही इस के घर पले पुसे थे--भागिकचौथाई हिस्सा लेकर जो कृष्यादि कर्म करते थे वह सब धन्यसार्थवाह को जब आते हुए देखा--तव (पासित्ता पायवडियाए खेमकुसलं पुच्छंति) देखकर उसके पैरों पर गिर पड़ा और उसकी क्षेम कुशल की बात पूछने लगा। अनर्थ की निवृत्तिका नाम क्षेम, और अनर्थ के प्रतिघात का नाम कुशल है (जा विय से तत्थ अन्भंतरिया परिसाभवइ-तं जहा-मायाइ वा पियाइ वा भायइ वा भगिनेइ वा सा विण धणं सत्यवाह एज्जमाणं पाम्नति) इसी तरह उस धन्य सार्थवाह की जो भीतरी सभा थी--जसे माता, पिता, भाई, और यहिने-सो इन माता पिता भाई और भगिनो रूप सभाने जब धन्य सार्थवाह को आते हुए देवा मदासाइ वा पेस्साइ वा भियगाड वा भाइल्लागाइ वा सा विय ण धण्ण मत्थवाहं एजंत पासइ) हास-घरना हसा पुत्र, हास्य-5 पर सतना કામ માટે બીજા નગરમાં મેકલવા માટેના નેકર, નૃત્ય-જે નાનપણથી તેને ઘેર પિષણ મેળવીને મોટા થયા હોવ, ભાગિકથા ભાગ લઈને ખેતી વગેરે કરતા હતા
मा मधाये धन्यसार्थवाहने यावत नि(पासित्ता पायवडियाए खेमकुसलं કુત્તિ ) તેના પગે પડ્યા અને તેની કુશળ ક્ષેમ પૂછવા લાગ્યા અનર્થ દૂર થાય ते क्षम, भने अनर्थ ने प्रयल पूर्व माव! ते शत छ. (जावि य से तत्थ अभंतरिया भवड तं जहा-मायाइ वा पियाइ वा भायाइ वा भगिनेइ वा सा विणं धण्ण सत्यवाई एन्जमाणं पासंति) मा प्रभारी धन्य सा वाडना ઘરમાં રહેનારા કુટુંબના માણસે–માતા, પિતા, ભાઈ અને બહેનો-વગેરેએ ધન્ય
Page #669
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटोका अ२ धन्यस्य विजयेन सह हरिबन्धनादिकम् ३५१ दिरूपाऽऽभ्यन्तरपरिषद् धन्यं सार्थवाहमेजमानं पश्यति, दृष्ट्वा 'आसणाओ' श्रासनात् स्वस्वोपवेशनस्थानात् 'अब्भुट्टेइ' अभ्युनिष्ठाति-संमुवमुवी भवति, अभ्युत्थाय 'कंठाकंठियं कण्ठाकण्ठिकंकण्ठे च कण्ठे च गृहीत्वा यत्मवतन तत् कण्ठद्वयसंमिलनपूर्वकम् 'अवयामिय' आश्लिष्यसमालिङ्गय 'बाहप्पमोक्खण' वापप्रमोक्षण=चिरवियुक्तप्रियसमागमजन्यहाश्रमोचन करोति । ततः खलु-तदनु स धन्यः सार्थकाहो यत्रैव भद्रा भार्या तत्रैवोपागच्छति। ततः खलु सा भद्रा धन्य सार्थवाहम् 'एजमाण' एजमान-स्वसमीपे समायातं पश्यति. दृष्ट्वा नो आद्रिगने, नो परिजानानि. (पासित्ता) तब देखकर (आसणाओ अन्मुढेइ अन्सुद्वित्ता कंठाकठियं अश्यासिय वाहप्पमोक्खणं करेंति) वे अपने २ अधिष्ठित स्थान से उठ बैठे
और उठकर परस्पर मे गले से गला लगाकर मिले। सबने उससे भेट की। आलिङ्गनकिया। तथा बहुत दिनों के बाद मिलने से उन लोगों ने आनंद जन्य हश्रुओं का मोचन भी किया अर्थात हर्पाश्रु घरमाये (तएणं से घण्णे सत्यवाहे जेव भदा भारिया, तेणेव उवागन्छइ) इसके बाद वह धन्य सार्थवाह जहां भद्रा सार्थवाही थी वहां गया (तएणं सा भद्दा धण्ण सत्थवाहं एज्जमाणं पोसड, पासित्ता गो आढाड, नो परियाणाड, नो सक्कारेइ, नो सम्माणेइ. णो अभुटेइ. नो सरीरकुसलं पुच्छइ) भद्रा सार्थगहीने आते हुए धन्य सार्थवाह को देखा भी परन्तु उसने उस का आदर नहीं किया उसका स्वागत नहीं किया. मधुर बचनों से उसका सत्कार नही किया विविध वस्तुओंके समर्पण से उसने उसका सन्मान नहीं किया। वह उसके साथ माउने घ२ त२३ मावत नया. (पासित्ता) नन (आसणाओ अभुट्टेइ अभुट्टित्ता कंठा कंठियं अवयासिय वाहप्पमोक्रवणं करेंति) तेसो मया પિતપોતાની જગ્યાએથી ઊભા થયા અને ઊભા થઈને એક બીજાના ગળાથી પ્રેમ, પૂર્વક ભેટ્યા. ધન્ય સાર્થવાહને બધા માણસો મળ્યા. અને તેનું આલિંગન કર્યું ઘણું દિવસે પછી ધન્ય સાર્થવાહને જે અને મિલન થયું એટલે બધાની આંખમાં
ना मासुमा १२सवा साभ्यां (तएम से धणे सत्यवाहे जेणेव भदा भारिया, तेणेव उवागच्छइ) त्यार पछी पत्य सत्यवाड त्या मद्रा लार्या हुना त्या गया. (तएण सा भद्दा धण्ण सत्यवाहं एज्जमाण पासइ, पासित्ता णो आढाइ, नोसम्माणेइ, णो अम्भुटेड, नो सरीरकुसल पुच्छइ ) मद्रा सा पाडी मे धन्य साथ साथ ने माता या ५ ते तेभने। આદર કર્યો નહિ, તેમનું સ્વાગત કર્યું નહિ, મધુર વાણી વડે તેમને સત્કાર્યા નહિ,
Page #670
--------------------------------------------------------------------------
________________
દ ૨૨
ज्ञाताधम कथानमत्र नो सत्करोति, नो सम्मानयति, नो अभ्युत्तिष्ठति, नो शरीर कुशलं पृच्छति, अनाद्रियमाणा, अपरिजानन्ती. असत्कुर्वन्ती, असम्मानयन्ती, अनभ्युनिष्ठन्ती, शरीरकुशलमपृच्छन्ती 'तुसिणीया' तूप्णीका मौनावलम्विनी 'परम्मुदी' पराङ्मुखी प्रतिकूला मुखं परावर्त्य संतिष्ठतीत्यर्थः । ततः खलु स धन्यः सार्थवाहो भद्रां भार्यामेवमवादीत-किण्ण' कि खलु-किमर्थ नव हे देवानुप्रिये ! न तुट्ठी वा' न तुष्टिः सन्तोपो न वर्तते न हषा वा नानन्दो वा, यन्मया स्वकेन-स्वकीयेन अर्थसारेण बहुमूल्यरत्नादि दानेन 'रायकज्जाओ राजकार्यात्-राजसङ्कटाद् आत्मा खलु विमोचितः । सन्मुग्व नही गई-- उठी नहीं, और न उसने उसकी कुशल क्षेम पूछी। (अणाढायमाणी, अपरिजाणमाणी, असक्कारेमाणी, असम्माणेमाणी, अणभुट्टेमाणी, सरीरकुसलं अपुच्छमाणी तुसिणीया, परम्मुही संचिट्ठड) इम तरह अपने पति अनादर का भाव प्रदर्शित करने वाली अपना-- स्वागत नहीं करने वाली सत्कार नहीं करने वाली सन्मान नहीं करने वाली, उठकर अपने सन्मुख नहीं आनेवाली, शरीर की कुशल क्षेम नही पूछने बोली एसी भद्रासार्थवाही को चुपचाप मुँह-फेरकर बैठी हुई जब धन्य सार्थवाहने देखा तो (तएण से धण्णे सत्यवाहे भदा मारियं एवं बयासी) उस धन्य सार्थवाह ने उस भद्रा भार्या से इम प्रकार कहा--(किण्णं तुम्भं देवाणुप्पिए ! न तुट्टी वा न हरिसे वा, नाणं देवा जं मए सएण अत्यसारे ण रायकजाओ अप्पाण विमोइए) हे देवानुप्रिये ! क्या तुझे सन्तोष नही हुआ है, हर्ष नहीं हुआ है, जो मैंने बहु मूल्य रत्नादिरूप अर्थसार देकर राज्य सकट से अपने को मुक्त करवाया है ભેટમાં અનેક વસ્તુઓ આપીને સન્માન કર્યું નહિ. ભદ્રા ભાર્યા તેમની સામે ગઈ નહિ, ઊભી પણ ન હતી થઈ તેમ જ તેણે શેઠની કુશળ ક્ષેમ વિશેનો પ્રશ્ન કર્યો. न तो (अणाढायमाणी अपरिजाणमाणी, असकारेमाणी, अमम्माणेमाणी, अणभुट्टेमाणी,सरीरकुसल अपुच्छमाणी तुसिणीया परम्मुही, संचिट्ठइ) આ રીતે ધન્ય સાર્થવાહે તેમના પ્રત્યે અનાદરનો ભાવ બતાવનારી, સ્વાગત નહિ કે નારી, સત્કાર નહિ કરનારી, સન્માન નહિ કરનારી, ઊભી થઈને સામે સત્કાર માટે નહિ આવનારી, તેમના શરીરની કુશળ અને ક્ષેમની વાત નહિ પૂછનારી पोताना पत्नी मद्रा सार्थवाहीन न त्यारे (नएण से धण्णे सत्यवाहे भई भात्यिं एवं वयासी) तेभरे मा सत्यवाडीने ४ह्यु (किण्ण तुम्भं देवाणु पियाए ! न तुट्टी वा न इरिसेवा नाणदेवा जं मए सएणं अत्थसारेण रायकज्जाओ अप्पाण' विमोइए) हे देवानुप्रिये । शुतने सतोष या नथी, में રત્નો વગેરે બહુ કિંમતી દ્રવ્ય આપીને રાજ્ય સરકટથી મુક્તિ મેળવી છે, શું તને
Page #671
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका अ २ धन्यस्य विजयेन सह हडिबन्धनादिकम् ६५३ ततः खलु सा भद्रा धन्यं सार्थवाहमेवमवादीत-कथं खलु भो देवानुप्रिय ! मम तुष्टिा यावदानन्दो वा भविष्यति 'जेणं' यः खलु त्वं मम पुत्रघानकाय यावत्प्रत्यामित्राय तस्माद् विपुलाद् अशनपानवाद्यग्वाद्यात् संविभागं करोषि ? । ततः खलु= तदनु तच्छुत्वा स धन्यो भद्रामेव •मवादीत्-हे देवानुप्रिये ! नो खलु नैव 'धम्मोत्ति वा' धर्म इति I (तएणं सा भद्दा सत्थवाहं एवं वणसी) इस प्रकार सुनकर भद्रा सार्थवाहीने धन्य सार्थवाह से ऐसा कहा-- (कह ण्णं देवाणुप्पिया ! मम तुही वा जार आणंदे वा भविस्सइ जेणं तुमं मम पुत्तघायगस्स जाव पच्चामि तस्स तो विउलाओ असण ४संविभागं करेसि) हे देवाणुपिय ! मुज्झे तुष्टि यावत् आनंद कैसे होगा जो तुमने (कारावस में) मेरे पुत्रघातक यावत हार्दिक शत्रु उम विजय के लिये विपुल मात्रा वाले उस चतुर्विध आहार को विभक्त कर दिया है। (तएण से धण्णे भई एवं बयासी) ऐसा सुनकर धन्यसार्थ वाहने भद्रा सार्थवाही से ऐसा कहा-(नो खलु देवाणुप्पियाए ! धम्मात्ति वा तवोत्ति वा कयपडिकयाइ वा लोगजत्ताइ वा नायएत्ति वा धाडिए वा सहाएइ वा सहिइ वा तओ विपुलाओ असण ४ संविभागे कए नन्नत्थ सरीरचिंताए) हे देवानुप्रिये ! मैंने जो उस चतुर्विध अशन, पान, खाद्य एवं स्वाद्य रूप चतुर्विध आहार में से विभाग कर जो विजय चौर को हिस्सा (कारावासमें) दिया हैं वह संविभागकरण. २मा मधु सभ्यु नथी ? (तएण सा भद्दा सत्यवाहं एवं वयासी ) ॥ शते धन्य सार्थवाहनी बात सामणीने मद्रा सार्थवाहीये तेभने यु-(कहन्न देवाणुप्पिया ! मम तुही वा जाव आण दे वो भविस्सइ जेण तुमं मम पुनघायगस्म जाव पञ्चामित्तम्स तओ विउलोओं असण ४ सविभागं करेसि) હે દેવાનુપ્રિય! મને આનંદ થાય જ કેમ ? કારણ કે જયારે તમે જેલમાં મારા પુત્રના હત્યારાને તે પુષ્કળ પ્રમાણમાં બનાવવામાં આવેલા આહારમાથી ભાગ मापता हुता ( त एण से धण्णे भई एवं वयोसी) त्यारे धन्य साथ वार्ड भद्रा मार्याने धु-(नो खलु देवाणुप्पिए ! धम्मोत्ति वा तवोत्तिवा कय पडिकइयाइवा लोगजत्ताइ वा नायएनि वा घाडिए वा सहाएइ वा मुहिड वा तो विउलाओ असण ४ संविभागे कए नन्नत्थ मरीरचिंताए) હે દેવાનું પ્રિયે ! મેં જે વિજ્ય ચોરને પુષ્કળ પ્રમાણમાં બનાવવા આવેલા ચાર જાતના અશન, પાન, ખાદ્ય અને સ્વાદ્ય રૂપ આહારમાંથી જે કંઈ પણ ભાગ આપે છે તે તેને ભાગ આપવો જોઈએ આ જાતના સંવિભાગકરણ રૂપ ધર્મથી
Page #672
--------------------------------------------------------------------------
________________
६५४
ज्ञाताधर्म कथासूत्रे 'सविभागकरण रूपा धर्मः स्यात्' इति मत्वा, 'तवोत्तिवा' 'त' इति वास्चम्या-ऽनौदारिकं तपो भविष्यति' इति मत्वा. 'कयपडिकडयाऽवा' कृतप्रतिकृतितेति वा='कृतम्य प्रत्युपकारोऽयम्' इति हेतुमुपादाय, 'लोगजनाइ वा' लोकयाोति वा 'लोकव्यवहारोऽयम्' इति मत्वा, लोकलजया वा, 'नाय एत्ति वा' ज्ञातक इति वा 'पूर्वापरसम्बन्धिजनः इति ज्ञात्वा, 'नायक' इति च्छायापक्षे 'स्वामी' नि, 'न्यायदः इति पक्षे 'न्यायदाता' इति च मत्वा 'याडिएत्नि वा घाटिक इति वा='सहजातमित्रं' वालमित्रमित्यर्थः, इति कृत्वा, 'सहाएत्तिवा' महाय इनिवा, सहायकः सहचारीति मत्वा, 'मुहित्ति वा' सुहृदिति वाप्रियमित्रमयम्, इति मत्वा मया तस्माद विपुलाद अशनपानखाद्यस्वाधात् संविभागो न कृतः, किन्तु 'नन्नत्यसरीरचिंताए' नान्यत्रशरीरचिन्तायाः, उच्चारप्रस्रवणपरिष्ठापनरूपशरीरचिंतां विहाय न म पा संविभागः रूप धर्म मानकमर नहीं दिया है, मुझे अनोदर तप की प्राप्ती होगी ऐसा मानकर भी नहीं दिया है, अथवा प्रत्युपकार के रूपमें भी नही दिया है, लोगव्यवहार की दृष्टि से भी नहीं दिया है, लोकलाजके ख्याल से भी नहीं दिया है, यह हमारा पूर्वापरसंबधी है इस भाव से भी नहीं दिया है, अथवा यह न्याय प्रदाता है ऐसा जानकर भी नहीं दिया है, यह हमारा घाटिका है बाल मित्र है, ऐसा मानकर भी नही दिया है, यह हमे सहायता देनेवाला है ऐसा समझ कर भी नहीं दिया है, यह हमारा प्रिय मित्र है ऐसा जानकर भी नहीं दिया हैं किन्तु केवल शारिरिक चिन्ता के भाव से ही दिया है । अर्थात् मुझे कारावासमें उच्चार प्रसत्रण की वाधाने सताया था, सो उसकी પ્રેરાઈને આપ્યું નથી, અને તેથી ઉદર તપની પ્રાપ્તિ થશે આમ જાણને પણ મેં તેને ભાગ આપે નથી, પ્રત્યુપકારના રૂપમાં પણ મેં તેને ભાગ આપ્યો નથી લોકલાજની દૃષ્ટિએ પ્રેરાઈને પણ મેં તેને ભાગ આપ્યું નથી, તે મારે પૂર્વાપર સબંધી છે, આમ જાણીને પણ ભોજનમાથી મેં તેને ભાગ આપે નથી, તે ન્યાય આપનાર છેઆવું જાણીને પણ તેને ભાગ આપ્યું નથી, તે અમારે ઘાટિક છે, બાળ સખા છે આવું જાણુને પણ તેને મે ભાગ આપ્યું નથી. તે મને સહાયતા કરે છે આમ સમજીને પણ મેં તેને ભાગ આપ્યું નથી, તે અમારો પ્રિય મિત્ર છે. આ જાણીને પણ તેને ભેજનમાંથી ભાગ આપ્યું નથી પણ શારીરિક ચિંતા દૂર કવાના વિચારથી જ મે તેને પિતાના ભજનમાંથી ભાગ આપે છે, જેલમાં મહેતા મને ઉચ્ચાર પ્રસવણની મુશ્કેલી સતાવ્યા કરતી હતી તેથી તે બાધાથી
Page #673
--------------------------------------------------------------------------
________________
६५५
अगरवर्षिणी टीका अ० २ धन्यस्य विजयेन सह हडिबन्धनादिकम् कृतः, शरोरचिन्तार्थमेव तस्म संविभागः कृत इति भावः । ततःखलु मा भद्रा धन्येन सार्थवाहेन एवमुक्ता सती 'हट्ट जाव' हृष्टयावत् हृष्टतुष्टचित्तानन्दिता हर्षवशविसहृदया आपनात् अभ्युत्तिष्ठति, अभ्युत्थान 'कठाक ठे' कठा कण्ठि=कण्ठेन कण्ठं संमेल्येत्यर्थः ' अत्रयासेइ' आश्लिष्यति = आलिङ्गति, आदर सत्कारादिकं करोति क्षेमकुशलं = कुशलवार्ता पृच्छति च । कुशलमश्नमोपृच्छय 'व्हाया' स्नाता=कृतस्नाना 'जाव' यावत् ' कयवलिकम्मा' कृतवलिकर्मा=कृतं= सम्पादितं बलिकर्म = प्रियागमननिमित्त पशुपक्ष्यादिप्राणिभ्योऽन्नादिदानरूपं यया सा तथा, 'कयकोउयमंगलपायच्छित्ता' कृत कौतुकमङ्गलप्रायश्चित्ता कृत कौतुकं = दृष्टिदोपादिनिवारणार्थं मपीपुण्ड्रादिकं मङ्गलं = दुस्स्वनादिफलस्यागनिवृत्ति के भाव से उसे हमने उस चतुर्विध आहार में से विभक्त कर उसे हिस्सा दिया है (नए सा भागं सत्यवाणं एवं चुत्ता समाणी, हजार असणाओ ऋभुट्टे असुट्टित्ता कंठाकंठि अवयासेड, खेमकुसलं पुच्छ३) इसके बाद धन्य सार्थवाह के द्वारा इस प्रकार कहे जाने पर हर्षित और सतुष्ट हृदय होती हुई वह भद्रा सार्थवाही आसन से उठ कर बैठो, उठकर उसका उसने कंठसे आलिङ्गन किया और दुख मादिक क्षेमकुशलकी बात पूछी । (पुच्छित्ता व्हाया जात्र पायच्छित्ता विउलोड़ भोगाइ भुंजाणी fares) पूछकर फिर उसने स्नान किया याव प्रयचित्त किया । और त्रिपुल भोगोंको भोगते हुए वह अपना समय आनन्द से व्यतीत करने लगी। यहां " 59 जात्र पद से (कवलिकम्मा कयको उयमंगलपायच्छित्ता ) " इन पदों का सूचन किया गया है । इनका भाव यह है कि -- प्रिय आगमन के निमित्ति को लेकर उसने पशु पक्षी નિવૃત્ત થવા માટે તેને હું પોતાના ચાર જાતના આહારમાથી આહાર આપતા હતા (एग सा भद्दा or सत्थवाहेणं एवं वृत्ता समाणी हजाब आमणाओ अ, अमुट्ठित्ता कंठाकंठि अवयासेड, खेमकुसल पुच्छङ) त्यार ખાદ ભદ્રા સાવાહી એ ધન્ય સાવાહની આ વાત સાંભળીને હૃતિ અને સંતુષ્ટ હૃદયા થઈને તેણે ધન્ય સાવાહનું આલિંગન કર્યાં અને તેની ક્ષેમકુશળની વાત पूछी. (पुच्छित्ता व्हाया जात्र पायाच्छिता विउलाई भोग भोगाई भुंजमाणी विहरइ) पूछीने तेथे स्नान भने प्रायश्चित्त म्यु. तेभन धन्य सार्थवाहनी साथै વિપુલ ભાગ ભાગવતા તેણે પેાતાને વખત સુખેથી પસાર કરવા માડયા. અહીં 'जाव' चहथी ( 'कयबलिकम्मा कयको मंगलपयाच्छित्ता' ) आ पहानु સૂચન કરવામાં આવ્યું છે. એના અથ આ પ્રમાણે છે કે તેણે પ્રિય આગમનન
Page #674
--------------------------------------------------------------------------
________________
ज्ञाताधर्मकथाङ्ग
न्तुकारिष्टादेव निवारणाय दध्यक्षतादिग्रहणं तदेव प्रायश्चित्तम् = अवश्यं करणी यत्वेन यया सा विपुलान भोगभोगान् भुञ्जाना सती विहरति आस्ते स्म ॥ ११ ॥ मूलम् - तरणं से विजए तकरे चारगसालाए तेहिं बंधेहिं वहे हिं कसप्पहारेहि य जाव तण्हाए य छुहाए य परभवमाणे कालमा से कालं किच्चा नरपसु नेरइयत्ताए उववन्ने । सेणं तत्थ नेरइए जाएकाले कालोभासे जाव वेयणं पञ्चणुभवमाणे विहरइ । से णं ताओ उब्व हित्ता ऊणाइयं अणवदग्गं दीहमद्धं चाउरंत संसारकं तारं अणुपरिअहिएसइ । एवामेव जंबू ! जेणं अम्हं निग्गंथो वा निग्गंधी वा आय रियउवज्झायाणं अंतिए मुंडे भवित्ता अगाराओ अणगारियं पव्वइए समाणे विपुलमणिमुत्तिय धणकणगरयणसारेणं लुम्भइ से विय एवं चेव || सू० १२॥
टीका-तणं से विजय' इत्यादि ।
દ
ततः खलु = इतश्च स विजयस्तस्करः 'चारगसालाए' चारकशालायां = कारागारे तैः पूर्वप्रदर्शितैः 'बंधेहि' बन्धैः रज्वादिदृढनियन्त्रणरूपैः, 'वहेहि ' आदि प्राणियों के लिये अन्नादि देनेरूप बलिकर्म किया । तथा दृष्टि दोप आदि को निवारण करने के लिये उसने मषोपुड़ आदि किये तथा स्वप्न के फल रूप आगन्तुक अरिष्ट आदिके निवारण करने के लिये उसने दध्यक्षत आदिक ग्रहण किया । ॥ ० ११॥
'तरण से विजए तकरे' इत्यादि ।
टीकार्थ - (तएण ) इसके बाद (विजए तक्करे) विजय तस्कर - (चारग सालाए) कारावास (तेहिं बंधेहिं वहेहिं कसप्पहारेहिं य जाव तण्ढाए य छुहाए નિમિત્ત પશુ પક્ષી વગેરે પ્રાણીઓને અન્ન વગેરે અપીને અલિક કર્યું. તેમજ સૃષ્ટિ દોષથી નિવૃત્તિ માટે તેણે મીપુડ વગેરે કર્યા, સ્વપ્નના ફળના રૂપમાં ભવિષ્યમા થનાર અનિષ્ટ વગેરેની નિવૃત્તિ માટે તેણે દહી અક્ષત લીધા ( સુ. ૧૧ ) 'तरण से विजय तक्करे इत्यादि ।
टीकार्थ - (तएण ) त्यार पछी (से विजए तक्करे) विन्न्ययेोरे (चारगसालाए) सभां (ते बंधे हेहि कसष्पहारेहिं य जान तन्हाए य छुहा ए य
Page #675
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका अ. २ धन्यस्य विजयेन सह हडिवन्धनादिकम् ६५७ वधैः यष्टयादिना ताडनरूपैः 'कसप्पहारेडिय' कशाप्रहारैश्च दिवसेऽनेकवार कशाघातरूपैः 'जाब' यावत् एवं लत्तादिपरिघातकरूपैश्च प्रहारैः, तृप्ण या च क्षुधया च 'परन्भवमाणे' पराभवन्ः-परिपीड्यमानो जर्जरितशरोरः सन् कालमासे= मृत्युसमये कालं कृत्वा 'नरएसु' नरके पापार्मिणा यातनास्थाने 'सत्रे प्राकृतत्वाद् बहुवचनम्' 'नेग्यत्ताए' नैरयिकतया नारकत्वेन 'उववन्ने' उपपन्न: उत्पन्नः । स खलु तत्र-नरके नरथिको जातः, कीदृशः ? इत्याह- 'काले' इत्यादि, 'काले' काल: कृष्णवर्णः 'कालोभासे' कालावभास:न्द्रष्टणा काल इ-मृत्युरिव अवभामते, यद्वा काल:-श्यामः अवभासः% दीप्तियस्य स तथा 'जाव' यावत् यावच्छन्देन-गंभीर लोमहरिसे भीमे उत्तासणए परमकण्हे वणण' से तत्थे निच्चं भीए, य परमवमाणे कालमासे काल किच्चा नरएमु नेरइयत्ताए उववन्ने) उन पूर्व प्रदर्शित रज्वादि द्वारा दृढनियत्रण रूप वधों से यष्टयादि द्वारा ताडन रूप बंधों से, दिवस में अनेक बार कृत कशाघातरूप प्रहारों से-- लत्तादि परिघात रूप मडारों से भूख और पियास से परिपीडित होता हुआ--जर्जरित-शरीर होता हुआ काल अबसर काल कर के ओर पार कर्मों के यानमा स्थानरूप नरक में नारकी की पर्याय से उत्पन्न हुआ। (से ण तत्ध नेरइए जाए) वह वहां ऐसा नैरथिक हुआ कि जो (काले कालोभासे जार वेयणं पच्चणुमावमाणे विहरइ) शरीर में कृष्ण वर्ण वाला देखने वालों को मृत्यु जैमा प्रती । होता था--अथवा काली दीप्तिवाला । या यावत् शब्द से इस पाठ का यहां और संग्रह किया गया है। (गंभीरलोमहरिसे, भीमे, उत्तोसणए परमकाहे वण्णेण से तत्थ निच्च भीए, निच्च तत्थे, निच्च तसिए, परभवमाणे कालमासे काल किच्चा नरएमु नेरइयत्ताए उपवन्ने) पडेला વર્ણન કરવામાં આવ્યા મુજબ દેરીઓના સખત બંધને લાકડીઓ વગેરેને માર અને દિવસમાં ઘણીવાર કરવામાં આવેલા કેરડાઓના પ્રહારો, લત્તા વગેરેના પ્રહાર ભૂખ અને તરસથી દુખી થતે શિથિળ શરીરવાળે થઇને આખરે મૃત્યુ પામ્યો અને પાપકર્મોના યાતના સ્થાનરૂપ નરકમાં નારીની પર્યાયમાં જનમ્યો (से णं तत्थ नेरइए जाए) यिनी पय यम ते (काले कामोभासे जाव वेधणं पच्चणुभवमाणे विहरद्र) शरीरे हम अाशवो मने लेनारामा ते मृत्यु प्रयड सागतो तो मही (यावत) शहथी मा पानी सड थयो छ- (गंभीरलोमहरिसे भीगे उत्तासणए परमकण्हे बण्णेणं से
Page #676
--------------------------------------------------------------------------
________________
६५.
ज्ञाताधर्म' कथाङ्गसूत्रे
निच्च तत्थे, निच्चं तसिए, निच्चं परमसुहसवद्ध नरगः' इत्येतेषां स ग्रहः, तत्र - ' - 'गंभीर' गम्भीर:= प्रचुरः 'लोमहरिसे' रामहर्षः =भयजनितरोमांचो यस्य सः, 'भीमे' भीमः = भयङ्करः, अत एव 'उत्तामणाए' उत्त्रासकः= भयजनितदुःखजनकः, वर्णेन परमकृष्णः - असौ तत्र नित्यं भीतः, नित्यं ' तसिए' त्रसितः = परमार्मिभिखासं प्रापितः सन 'परमसुहसंबद्ध' परमाशुभ सम्बद्धाम् = उत्कटपापकर्मोपनीतां 'नरगवेयण' नरकवेदनां = नरकसम्बधिघोरयातनां 'पच्चणुभवमाणे' प्रत्यनुभवन् = आत्मनः प्रतिप्रदेशतोऽनुभवन् 'विहर' विहरति= उपतिष्ठते । स खलु = विजयतस्करजीवः 'तओ' तस्मात् नरकस्थानात् 'उच्चद्दित्ता' उद्वृत्य = निस्सृत्य 'अणाइय' अनादिकम् = आदि रहितम् 'अणवदग्गं' अनवदग्रम्= 'दीहमद्ध' दीर्घाधान = दीर्घमार्ग चतुर्गतिलक्षणम् दीर्घाद्धम्' इति |च्छायापक्षे तु दीर्घा=अद्धा = कालः उत्सर्पिण्यवमर्पिणी लक्षणो यत्र तत् दीर्घकालिकमित्यर्थः 'चाउरतं संसारकंतारं' चातुरन्तं संसारकान्तारं चातुरन्तं = चतुर्गतिनिच्चं परममुह नरग ) इन पदों का अर्थ इम प्रकार है-- इसे वहां सदा भय रहेता है इसलिये सर्वदा इसे भयजनित रोमांच बना रहता हैं - यह नरक स्वयं भयंकर है - इसलिये भय से उत्पन्न होनेवाले दुःख का यह उत्पादक है । वर्ण की दृष्टि से यह परम कृष्ण है । यह वह नित्य शील और त्रस्त बना रहता है । परमार्मिक देव इसे वहाँ नित्य त्रास दिया करते है । उत्कृष्ट पाप कर्म के उदय से प्राप्त हुई नरक संबन्धी घोर यातनाओं को आत्माके प्रति प्रदेश से वह भोगता है ( से णं ताओ उवद्वित्ता अणाइयं अणवदग्गं दीहमद्ध चाउरंतसंसारक तार अणुपरिहिस्स) इसके बाद वह विजय तस्कर का जीव उस नरक स्थान से निकल कर अनादि-आदि रहित नाश रहित - अनन्त रूप ऐसी चतुर्गति रूप भवाटवी में जिसका कि चतुर्गति रूप निच्च भए निच्च तत्थे, निच्च तसिए, निच्च परमसुहसंबद्धं नरगं) આ પદોના અર્થ આ પ્રમાણે છે તેને નરકમાં ખીક રહે છે. એથી સદા તે ભયજનક રોમાચ યુકત રહે છે તે પોતે ભયથી ઉત્પન્ન દુખને તે ઉત્પન્ન કરનાર છે ર્ગે તે સાવકાળેા છે. હમેશા તે નરકમાં ભયશીલ અને સંત્રસ્ત બની રહે છે પરમાધામિઁક દેવ તેને સદા ત્યાં નરકમાં ત્રાસ આપતા રહે છે ઉત્કૃષ્ટ પાપકર્મોને લીધે પ્રાપ્ત થયેલી નરકની ભયકર મુશ્કેલીઓને તે આત્માના દરેકે દરેક પ્રદેશથી लोगवे छे. ( से णं नाओ उत्राट्ठित्ता अणाइयं अणवदग्गं दीहमद्धं चाउरंतसंसारकंतारं अणुपरि अहिस्सड) त्यार माह विन्न्य थोरनो छव ते नस्स्थानथी બહાર નીકળીને અનાદિ આદિરહિત નાશરહિત, અનંતરૂપ એવી ચતુતિરૂપ મા
Page #677
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृत गीटीका अ. २ घन्यस्य विजयेन सह हडिबन्धनादिकम्
रूपं संसार एवं कानतारं = महारण्यं, नत् = वाटत्री मित्यर्थः, 'अणुपरियहिसह' अनुपटिष्यति = निरन्तरं परिभ्रमिष्यनि । 'एवामेव ' एवमेव = अनेनैत्र प्रकारेण हे जम्बूः ! यःखलु अस्माकं निर्ग्रन्थो वा निर्ग्रन्थी वा आचार्यो पाध्ययानामन्तिके 'मुंडो' मुणुः, द्रव्यतो भावतश्च मुंडितो भूत्वा अगारात्= अनगारितां प्रव्रजितः = प्राप्तः सन् विपुलमणिमौक्तिकधनकनकरत्नसारेण 'कुम्भइ' लुभ्यति = मणिमौक्तिकधनादि लुब्धो भवति 'से विय' सोऽपि च साधु व साधी वा 'एवचेत्र' एवमेव = विजयनस्करवदेव चातुरन्त संसारकान्तारे भ्रमिष्यतीति भावः ॥स्तू० १०२ ॥
मूलम् - तेणं कालेणं तेणं समएणं धम्मघोसा थेरा भगवंतो जाइ संपन्ना जीव पुव्वाणुपुठिंव चरमाणा गामाणुगामं दूइजमाणा जेणेव रायगिहे नगरे जेणेव गुणसिलए चेइए तेणेव उवागच्छंति, उवागच्छत्ता अहापडिरूवं उग्गहं उग्गिव्हित्ता संजमेणं तवसा अ
६५९
मार्ग बहुत लंबा चौडा है अथवा उत्सर्पिणी अवसर्पिणी रूप काल जिसका बहुत दीर्घ है -- परिभ्रमण करेगा । (एवामेत्र जंबू । जेणं अम्ह निगांथो वा निगंधी वा आयरियउवज्झायाणं अंतिए मुडे भवित्ता अगाराओ अणगारियं पञ्चइए समाणे विपुलमणिमुत्तणकणग रयणसारे लुभा से विय एवं चेत्र) इसी प्रकार से हेजंबू । जो हमारे निर्ग्रन्थ अथवा निर्ग्रन्थी साधु साध्वी जन आचार्य, उपाध्याय के पास द्रव्य भाग रूपसे मुंडित होकर अगार से अनगारी अवस्था को प्राप्त करते हुए विपुल मणिमौक्तिक, धन, कनक, रत्न आदि में लुभा जाते है वे भी इसी तरह चतुर्गतिरूप इस संसार अटो में भ्रमण करते रहेगे | ॥
१२॥
બહુ જ લાંબા અને વિસ્તાર પામેલે છે અથવા ઉત્સર્પિ`ણી અવસર્પિણી રૂપ કાળ मनो गहु ही है- परिभ्रम ४२. (एवमेव जनू ! जे ण अम्हं निग्गंधी वा निगंथी वा आयरियउज्झायाणं अंतिए मुडे भवित्ता अगाराओ अणगारियं पत्रइए समाणे विपुलमणिमुत्तयधण कणगरयणमारेण लब्भड़ सेविय एवं चैत्र) या रीते मंजू । में सभारा निर्भय के निर्थ थी माधु સાધ્વીજન આચાય અને ઉપાધ્યાયની પાસે દ્રવ્ય ભાવ રૂપથી અવસ્થાને મેળવતા ખૂબ જ મણિ, મૌક્તિક, ધન. નક થઈ જાય છે તેઓ પણ આ વિજય તસ્કર જેવા જ છે પ્રમાણે જ ચતુતિરૂપ આ સંસાર રૂપી અટવીમાં પરિભ્રમણ
મુંડન થઇને અગારથી રત્ન વગેરેમાં લાલુપ અને તેઓ પણ આ કરતા રહેશે. સ્ ।૧૨।
Page #678
--------------------------------------------------------------------------
________________
६६०
जाताधर्मकथाङ्गसूत्रे प्पाणं भावेमोणी विहरंति, परिसा निग्गया धम्मो कहिओ, तएणं तस्स धण्णस्त सत्थवाहस्स बहुजणस्स अंतिए एयमहं सोचा णि सम्म इमेयारूवे अज्झथिए जाव समुपजित्था-एवं खलु थेराभगवंतो जाइसंपन्ना इहमागया इहसंपत्ता तं इच्छामि णं थेरे भगवते वंदामि नमसामि पहाए जाव सुद्धप्पवेसाइं मङ्गलाई वत्थाई पवरपरिहिए पायविहारचारेणं जेणेव गुणसिले चेइए जेणेव थेरा भगवंतो तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता बंदइ नमसइ। तएणं थेरा भगवतोधण्णस्स सत्थवाहस्स विचित्तं धम्ममाइक्खति, तएणं से धन्ने सत्थवाहे धम्म सोच्चा एवं वयासी-सदहामि णं भते! निग्गंथे पावयणे जाव पव्वइए जाव वणि वासाणि सामन्नपरियागं पाउणित्ता भत्तं पञ्चक्खाइ, पञ्चक्खित्ता मासियाए संलेहणाए सर्टि भत्ताई अणसणाए छेदेइ, छेदित्ता कालमासे कालं किच्चा सोहम्मे कप्पे देवत्ताए उववन्ने, तत्थणे अत्थेगइया णं देवाणं चत्तारि पलि
ओवमाई ठिई पन्नता, तत्थ णं धण्णस्स देवस्त चत्तारि पलिओवमाई ठिई पण्णत्ता, से गं धण्णे देवे ताओ देवलोयाओ आउक्खएणंभवक्खएणं ठिइक्खएणं अणंतरं चयं चइता महाविदेहे वासे सिज्झिहिइ जाव सव्वदुक्खाणामंतं करेहिइ ॥सू, १३॥
टीका-तेण कालेण इत्यादि तस्मिन् काले तस्मिन् समये धर्मघोषा नाम स्थविरा भगवन्तो जातिसम्पन्ना यावत् 'पुव्याणुपुन्दि' पूर्वानु पूर्त्या चरन्तः तीर्थङ्कर
'तेणं कालेणं तेणं समए णं 'इत्यादि । टीकार्थ-(तेणं कालेणं तेण समाएण) उस काल, उस समय में (धम्मधोमा नाम थेरा) धर्मघोप नामके स्थविर (भगवंतो) भगवान (जाइ संपन्ना जाव
(नेण कालेण तेणंसमएणं) इत्यादि । An-(तेणं कालेण तेण समएण) ते अणे अने. ते समये (धम्मधोसा नाम थेरा) धर्म धोपनाथविर (भगवंतो) मान (जाइसंपन्ना जाब पुवाणु
Page #679
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका अ. २. धन्यस्य मोक्षवर्णनम् मर्यादया विचरन्तः 'गामाणुगाम' ग्रामानुग्रामम्-एक ग्रामादव्यवधानेनान्यग्रामं 'दुइजमाणा' द्रवन्तः गच्छन्तः यत्रैव राजगृहं नगरं यत्रेव गुणशिल 'चेइए' चैत्यम्-उद्यानं तत्रैवोपागच्छन्ति, उपागम्य 'अहापडिरूवं' यथापतिरूप-यथायोग्यं साधुमर्यादाहम् 'उग्गहं' अवग्रह-प्रमराज्ञाम् 'उग्गिदित्ता' अवगृह्य-धनपालसकाशान्मागयित्वा सयमेन तपसाऽऽत्मानं 'भावेमाणा' भावयन्तः वासयन्तो विहरन्ति-तिष्ठन्ति । परिषन्निर्गना। धर्मः कथितः । ततः खलु तस्य धन्यस्य सार्थवाहस्य बहुजनस्यान्तिके एतमर्थं श्रुत्वा मिशम्य अयमेतद्रूप आध्यात्मिको यावत् समुदपद्यत एवं ग्वल स्थविरा भगवन्तो पुवाणुपुचि चरमाणा गामाणुगाम दृइज्जमाणा जेणेव रायगिहे नयरे गुणसिलए चेइए तेणेव उवागच्छति) जो कि विशुद्ध मातृवंशवाले थे यावत् तीर्थंकरों की परम्परा के अनुसार विहार करते थे। वे एक ग्राम से दूसरें ग्राम में विहार करते हुए जहां राजगृह नगर और गुणशिलक चैत्य था वहां आये ( उवागच्छिता अहापडिरूव उग्गह उग्गिद्वित्ता सजमेण तवमा अप्पाण भावेमाणाविहरंति) वहां आकर वे साधुजन की मर्यादा के अनुसार वसति की आज्ञा वहां के वनपालक से माग कर संयम और तपले अपनो आत्मा
को भावित करते हुए ठहर गये । (परिसा निग्गया, धम्मो कहिओ तएणं तस्स धण्णस्स सत्थवाहम्स बहुजणस्स अंतिए एयमढे सोच्चाणिसम्म इमेयाख्वे अन्झन्थिए जाव समुपज्जित्था) राजगृह नगर से परिषद यहां आई-भगवान् ने उसे धमकी देशना दी। इसके बाद उस बन्य सार्थवाह ने अनेक जनों के मुख से टस अर्थ-भगवदागमन रूप समाचार-को सुनकर-उसे हृदय में अवधारित पुल्वि चरमाणा गामाणुगामं दुइजमाणा जेणेव गुणसिलए चेए तेणेव उवागच्छति) मा विशुद्ध मानवशना हुता, अने तीयशनी परंपरागत પ્રથા મુજબ વિહાર કરતા હતા તેઓ એક ગામથી બીજે ગામ વિહાર કરતા જ્યા रागृह ना२ सने मुगु शिस यस्य तु त्या माव्या. (उवागच्छित्ता हा पडिस्वं उग्गह उग्गिम्हित्ता सजमेणं तवसा अप्याण' भावेमाणा विहरति) ત્યા આવીને તે સાધુજનેચિત મર્યાદાને અનુસરતાં ત્યાંના વન પાલકની પાસેથી વાસ કરવાની આજ્ઞા મેળવીને તપ અને સયમથી પિતાના આત્માને ભાવિક કરતા त्या जिया. (परिसा निग्गया धम्मो कहिओ तरण तस्स धगणस्त सत्यवाहस्स बहुजणस्स अतिए एवमटुं सोचा णिसम्म इमेयारूवे अज्झस्थिए जाव समुपजित्था) स] नगरथी त्या परिषद ही 25. भगवाने परिपने समाधी એટલે કે ધર્મ દેશના આપી ત્યાર પછી ધન્ય સાર્થવાહ ઘણા માણસેના મઢેથી ભગવાનને પધારવાના સમાચાર સાંભળીને, તેને હૃદયમાં અવાધરિત કરતા તેના
Page #680
--------------------------------------------------------------------------
________________
ज्ञाताधर्म कथाङ्गमत्रे जातिसम्पन्ना इहागता, इहसम्पाप्ताः, तद् इच्छामि खलु स्थविगन भगवंतो वन्दे नमस्यामि । स्नातः यावत् शुद्र प्रवेश्यानि माङ्गल्यानि वस्त्राणि 'पवरपरिदिए' प्रवरपरिहिता-प्रवरं यथास्यात्तथा मुष्ठुतयेत्यर्थः परिहितः धृतः परिहितप्रवरवस्त्रः सन् 'पायविहारचारेणं' पादविहारचारेण-पादाभ्यां सञ्चरणेन यत्रैव गुणशिलक चैत्यं यत्र स्थविरा भगवन्तस्तत्रैवोपागच्छति, उवागत्य वन्दते नमस्यति । ततः खलु स्थविरा भगवन्तो धन्यस्य सार्थवा हस्य विचित्र धर्ममाख्याति । ततः खलु स धन्य: मार्थवाहो धर्म श्रुत्वा एवमवाढीत-श्रद्दधामि ग्त्रलु भदन्त । निग्रेन्धं प्रवचनं यावत् प्रवजितः यावद् कर-इस प्रकार को यह थाध्यात्मिक यावत् मनोगत संकल्प उत्पन्न हुआ। (एवं खलु थेरा-भगवंतो जाइसंपन्ना इहमागया इहसंपने, तं इच्छामि णं थेरेभगवंते बंदामि नमसामि) स्थविर भगवंत जो जाति संपन्न है यहां आये हुए हैं-यहाँ सम्प्राप्त हुए हैं। अतः मैं चाहता हूँ कि मैं उन्हें बंदू-नमन करूँ । एसा विचार कर उसने (हाए, जाच मुद्धप्पवेसाई मंगल्लाई वत्थाई पवरपरिहिए) स्नान किया-यावत् शुद्ध प्रवेश करने योग्य, मंगल रूप वस्त्रों को पहिना (पाय विहारचारेणं जेणेव गुणसिले चेहए जेणेव थेरा भगवंतो. तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता वदइ नमसइ) पटिन कर फिर वह पैदल ही जहां गुणशिलक चैत्य और स्थविर धर्मघोप भगवंत विराजमान थे वहां गया। जाकर उमने उन्हें वंदन किया नमस्कार किया। (तएण थेग भगवंतो धण्णस्स सत्यवाहस्स विचित्तं धम्मामाइक्खंति) इसके बाद उन स्थविर भगवंतने धन्य सार्थवाहको विचित्र धर्म का उपदेश दिया। (तएणं से धण्णे सत्यवाहे भनभा सा , जतना आध्याभि भने भनात ४५ हलव्या-(एवं खलु थेरा भगवतो जाइसंपन्ना इहमागया इहस पत्ते तं इच्छामि णं थेरे भगवंते वदामि नमसामि) माती संपन्न स्थविर भगवत म पधारेछ. સંપ્રાથ થયા છે એથી મને ઈચ્છા થાય છે કે હું તેમને વધુ અને નમન કરું मा प्रभारी विया२ अशन तभणे (हाए, जाव, मुद्धप्प वेसाहं मंगललाई वत्थाई पवरपरिहिए) स्नान यु भगवान पासे व योग्य शुद्ध वसो पडा. (पायविहारवारेण जेणेव गुणसिले चेहए जेणेव थेरा भगव तो तेणेव उवागच्छड उवागच्छित्ता बंदइ नम सह) पशन तमा पाथी यादीत त्यां शुशिक्ष સત્ય અને સ્થવિર ધર્મઘોષ ભગવત વિરાજમાન હતા ત્યા ગયા પહોંચીને તેઓએ भगवान बहन मने नमः॥२ च्या (तएण थेरा भगवंतो धण्णस्स सत्यवाहम्म विचितं धम्ममाइकावति) त्या२ पछी ते स्थविर लगते धन्य सार्थवाहन महसुन शत -शना माथी (तएण से घण्णे सत्यवाहे धम्मं सोचा
Page #681
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका अ २ धन्स्य मोक्षवर्णनम् बहूनि वर्षाणि श्रामण्यपर्यायं पालयित्वा भक्तं प्रत्याख्याति, प्रत्याख्याय मासिक्या संलेखनया पष्टि भक्तानि अनशनेन छिनत्ति, छित्त्वा कालमासे कालं कृत्वा सौधर्म कल्पे देवत्वेन उपपन्नः। तत्र खल अस्त्येककानां देवानां चत्वारि पल्योपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता, तत्र खलु धन्यस्य देवम्य चत्वारि पल्योपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता। स खलु धन्यो देवस्तस्माद्देवलोकात् आयुः धम्म सोच्चा एवं बयासी) इसके बाद उम धन्यसार्थवाहने धर्म सुनकर इस प्रकार कहा-(सदहामि णं भंते निग्गंथे पावयणे जाव पत्रइए जाव वहूणि वासाणि सामन्नपरियागं पाउणित्ता भत्तं पञ्चक्खाइ) हे भदंत ! म निगन्य प्रवचन को श्रद्धा करता हूँ। यावत् वह प्रवजित हो गया। वहन वर्णी तक उसने श्रामण्य पर्याय का पालन किया-बाद में उसने चतर्विध भक्त को प्रत्याख्यान कर दिया ।-(पच्चक्खित्ता मासियाए संलेहणाए सर्टिभत्ताई अणसणाए छेदेड) प्रत्याख्यान करके १ एक मास की संलेग्वना से उमने ६० भक्तो को अनशन द्वारा छेद दिया-(छेदित्ता काल मोसे कालं फिच्चा सोहम्मे कप्पे देवनाए उववन्ने) छेदकर फिर वह मृत्यु के अवमर आने पर मरा-और मर कर सौधर्म कल्प में देव की पर्याय से उत्पन्न हो गया। (तन्थणं अत्थेगइयाणं देवाणं चत्तारिपलिभोवमाई ठिई पण्णत्ता) वहां कितने क देवों की चार पल्योचमप्रमाणस्थिति कही गई है सो (तत्थणं धण्णस्म देवस्स चत्तारिपालोक्माई ठिइ पण्णता) इसमें धन्यकुमार देवकी वहां चार एवं वयासी त्या२ पछी धम-टेशनानु श्रप शने धन्य सार्थवाडे ह्यसदहामि ण भते निग्गथे पावयणे जाव पवाए जार बहूणि वासाणि सामन्नपरियाग पाउणित्ता भत्तंपञ्चक्खाइ) के महत। निय अवयनमा હું સારી પેઠે શ્રદ્ધા ધરાવું છું. આ રીતે ધન્ય સાર્થવાહ પ્રજિત થઈ ગયા ઘણાં વર્ષો સુધી તેઓએ શ્રમણ્ય પર્યાયનું પાલન કર્યું ત્યાર બાદ તેમણે ચતુર્વિધ मतनु प्रत्याभ्यान यु. (पञ्चक्वित्ता मासियाए संलेहणाए महि भत्ताद अणसणाए छेदेइ) प्रत्याभ्यान ४शन से मडिनानी समनाप तेभ सा मतानु अनशन 43 छन यु. (छेदित्ता कालमासे कालं किच्चा मोहम्मे कप्पे देवत्ताए उवदन्ने) छन यो मा मृत्युनो मत च्यारे माव्यो त्यारे तेसो भ२४ पाभ्या भने भर पाभीन सौधर्मः ४८५मां हवनी पर्यायथी तो जपन्न थया (तत्थ णं अत्थेगइयाणं देवाणं चत्तारि पलिग्रोवमाइ ठिई पण्णता) त्यांटदा हेवानी स्थिति यारपल्यापम प्रभाए। रक्षी छ. (तत्थ णं च धणस्स देवस्म चत्तारिपलिभोमाई ठिई पणत्ता) मा शते धन्यभार हेपनी स्थिति त्या यार
Page #682
--------------------------------------------------------------------------
________________
६४
हाताधर्मकथानमन्त्र
क्षयेण स्थितिक्षयेण भवक्षयेण अणंतर' अनन्तरम्-अन्तररहित व्यवधानरहितं चयं शरीरं 'चइत्ता' त्यकत्वा महाविदेहे वर्षे सेत्स्यति यावत्-यावच्छ. ब्देन भोत्स्यते भोक्ष्यति परिनिर्वास्यति, सर्वदुःखानामन्तं करिष्यति । म १३॥
मूलम्-- जहा णं जंबू! धण्णेणं नो धम्मो ति वा जाव विजयस्स तक्करम्स तओ विउलाओ असणपाणखाइमसाइमाओ संविभागे कए, नन्नत्थ सरीरसारक्खणट्टाए। एवामेव जंबू ! जेणं अम्हं निग्गथे वा निग्गंथी वा जाव पव्वइए समाणे ववगयोहागुम्सद्दणपुप्फगंधमलालंकारविभूसे इनस्स ओरालियसरीरस्य नो वन्नहेडं वो रूबहेविसयोउ वा असणं पाणं खाइमं साइमं आहारमाहारेइ, नन्नत्थ णाणदंसणचरित्ताणं वहणयाए, से णं इहलोए चेव वहणं समणाणं समणीणं सावगाण य साविगाण य अच्चणिजे वंदणिज्ज, पूणिज्जे, पज्जुवासणिज्जे भवइ, परलोए वि य णं नो वहणि हत्थच्छेयणाणि य कन्नेच्छेयणाणि य नासाच्छेयणाणि य,
पल्य की स्थिति हुई। (से णं धन्ने देवे ताओ देवलोयाओ आउखएणभव ववरण ठिबकखण्ण अणं तरचय चहना महाविदेहे वासे सिज्झिष्टिइ नाव सव्यदुक्खाणमतं करेहिइ) वे धन्यदेव उस देवलोक से आयु के क्षय से, स्थिति के क्षय से भव के क्षय से, अनंतर शरार को छोडकर महाविदेह क्षेत्र में (उत्पन्न होकर वहां से सिद्ध पद प्राप्त करेंगे। यहां यावत् पद से 'मात्म्यते मोक्ष्यति, परिनिर्वारयति सर्व दुःखानामन्तं कारिष्यति' इस पाठका संग्रह हुआ है। मृत्र १३॥ पक्ष्य रेखा थ5 (से ण धन्ने देवे ताओ देवलोयाओ आउक्खएणं भवकरू एणं टिटर एण प्रणतरं चयं चहत्ता महाविदेहे वासे सिंज्झिहिह जाच सब-' दकाणमंतं करेडिड) ते धन्यदेव ते ४थी आयुष्य क्षय, स्थिति क्षय भने भावना શ્રય થયા પછી શરીરને ત્યાગ કરીને મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં ઉત્પન ઈને ત્યાં સિદ્ધ ५६ मेगवशे मी यावत्' ५४थी 'भोत्म्य ते मोक्ष्यति. परिनिर्वास्यति सर्वदुःखा नामन्तं करिष्यति' मा पाइने सयाड थयो छ । सू १७ ॥
Page #683
--------------------------------------------------------------------------
________________
६६५
अगरधर्मामृतवाणीटीका अ २. श्रमणान् प्रति भगवदुपदेशः
एवं हियय उप्पाडणाणि य, वसणुप्पाडणाणि य, उल्बणाणि य पाविहिइ, अणाइयं चणं अणवदग्गं दीहमद्धं चाउरंत संसारकं तारं वीइवइस्सइ जहा व से धण्णे सत्थवाहे । एवं खलु जंबू ! समणेणं जाव संपत्तेणं दोच्चस्स णायज्झयस्स अयमट्टे पण्णत्ते - तिबेमि । सू. ॥ विइयं णायज्झयणं समन्तं ॥ २ ॥
१४।
टीका- 'जहाण जत्रू' इत्यादि । 'जहाणं' यथा खलु येन प्रकारेण हे जम्बूः ! धन्येन सार्थवाहेन 'नो' न 'अम्मोत्ति वा' धर्मइति वा मत्वा यावत् 'सुहृद्' इति वा मत्वा विजयाय तस्कराय तस्माद् विपुलाद् अशनपानखायस्त्राद्यात् संविभागः कृतः, नान्यत्र शरीरसंरक्षणार्थाय - शरीरसंरक्षणं विहाय अशनादि संविभागो न कृत इत्यर्थः एवमेव हे जम्बूः ! यः खलु अस्माकं निर्गन्थो वा निर्ग्रन्थी वा 'जान' यावत् - आचार्योपाध्यायानामन्तिके मुण्डो भूत्वा श्रगाराद् अणगारितां मत्रजितः सन् 'ववगयहाणुम्मदणपुष्पगंधम'जहा णं' जंबू !' इत्यादि ।
टीकार्थ - (जहाण जंबू !) हे जंबू जिस प्रकार (घण्णेणं सत्थवाहेणं) धन्य सार्थवाहने (नो धम्मोत्ति वा जाव विजयस्स तक्करस्स तत्र विउलाओ असणपाणखाइमसाइमाओ संविभागं कए ) धर्म नहीं मानकर यावत् मित्र नहीं मानकर विजय तस्कर के लिये उस विपुल अशन, पान, खाद्य स्वाद्य रूप आहार में से विभाग किया ( नन्नत्थ सरीरसारक्खणट्टीए) केवल अपने शरीर की रक्षा के निमित्त । (एवामेव जंबू ! जेणं अम्ह निग्गथे वा निग्गंधी वा जाव पाइए समाणे ववगयहाणुम्मणपुष्पगंध मल्लाल कारविभूसे ) इसी तरह हे जंबू ! जो हमारे निर्ग्रन्थ साधुवा निर्ग्रन्थी साध्वियां जहा ण जंबू !' इत्यादि ।
"
टीअर्थ – (जहाण जंबू !) हे भू । लेवी रीते (धण्णे णं सत्थवाहेण ) धन्यसार्थ वाडे (नो धम्मोत्ति वा जाव विजयस्स तक्करस्स तओ विउलाओ असणपाणखाइमसाइमाओ संविभागं करेइ) पोतानी ३२ पोतानो भित्र એવું કંઈ ન જાણતાં વિજય તસ્કરને માટે વિપુલ અશન પાન, ખાદ્ય અને સ્વાધરૂપ अहारभाथी लाग उरी आयो ( नन्नत्थ सरीरसारक्खण ट्टाए) ते त पोताना शरीरनी रक्षा भाटे ४ (एवामेव जांबू ! जेण अम्हं निग्गंथे वा निग्गंधी वा जाव पत्रइए समाणे वत्रगयण्डाणुम्मणपुष्पमल्लालं कारविभूसे) मा प्रभा જ જમ્મૂ હૈ । જેઅમારા નિગ્રંથ સાધુ કેનિથ સાધ્વીએ આચાય કે ઉપાધ્યાયની
Page #684
--------------------------------------------------------------------------
________________
शाताधर्म कथाम मल्लालंकारविभूसे' व्यपगतस्नानोन्मदनपुप्पगन्धमाल्यालङ्कारविभूपः, तत्र'वनगद' व्यपगता परित्यक्ता-'हाणुम्मदणम्नानम् देशतः सर्वतो वा शरीर संस्काररूपम् उन्मर्दनं तैलादिभिः शरीरसंमर्दनम् 'पुप्फ' पुष्पाणि जपादिकुसुमानि, 'मल्ल' माल्यं-पुष्पमाला 'अलंकार' अलङ्काराणि-मणिमुक्ताद्याभशानि, त्तत्रिभूपा-गरीरशोभा येन स तथोक्तः-परित्यक्तस्नानादिसर्वश्रृङ्गारशोभा इत्यर्थः अस्यौदारिकगरीरस्य 'वण्णहेडं वा' वर्णहेतवे कान्त्याद्यर्थम्, 'वह वा' रूपहेनवे-आकृति सौन्दर्वार्थम्, 'विसयहे वा' विषयभोगार्थमशनं पानं खाद्य स्वायम्, एनद्रूपं चतुर्विधमाहारं 'नो' न 'आहारेई' आहरति, औदारिकशरीरस्य वर्णादिनिमित्तमाहारं न करोतीति भावः 'नन्नत्थणाणदमणचरित्ताणं वहणयाए' नान्यत्र ज्ञानदर्शनचरित्राणां बहनतायाः जानादिरत्नत्रयाराधनाया अन्यत्र न, ज्ञानाधाराधनं विहायाहारं न करोति किन्तु संयमयात्रानिहायमेव करोतीति तात्पर्यम् । सः खलु निग्रन्थो वा निग्रंन्धी वा इहलोके चैत्र बहुनां श्रमणानां श्रमणीनां श्रावकाणां च 'अञ्चहै वे आचार्य उपाध्याय के समीप आगारअवस्था से अनगार अवस्था धारण कर म्नान, उन्मर्दन, पुप्प, गन्ध, माला, अलंकार इन से शारीरिक भोमा करने का परित्याग कर (इमस्स ओरालियसरीरस्स नो बन्नउ वा स्वहे वा विसयद्देउ वा असण, पाण, खाइम. साइमं
आहारमाहारेह नन्नत्य जाणदेसण चारित्ताणं वहणयाए ) इस औदारिक गरीर की काति के निमित्त, आकृति को सुन्दरता के निमित्त, अथवा विषय भोगों को भोगने के निमित्त अशन, पान, खाद्य और स्वाध रूप चतुर्विध श्राहार नहीं करते हैं किन्तु जान दर्शन और चारित्र को बहन कने के लिये करते हैं (से णं इहलोएचे। वहणं सनगाण समगोगं साब
પાસેથી આગાર અવસ્થામાથી અનાર અવસ્થા ધારણ કરીને સ્નાન, ઉન્મર્દન, પુષ્પ; अन्यमा घरेशांसी पोथी शरीरने शगाबु छोडीन (इमस्स ओरालियसरीरम्म नो वन्नहेवा व वा त्रिमयदेउ वा अनणं. पागं. वाइम, साइमं आहारमाहारेइ नन्नत्य णाणदंसणचारित्नाणं वहणयाए) આ દારિક સાપને કાંતિવાળું બનાવવા માટે, આકૃતિને સુંદર બનાવવા માટે અથવા વિષમ ભેગે ભોગવવા માટે અશન, પાન, ખાદ્ય અને સ્વાદ્યરૂપ આ જાતના આહાર કરતા નથી, પણ જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્ર્યની સિદ્ધિ માટેજ જેઓ આહાર વગેરે કરે છે, गइहलोए चेव बहूर्ण समगाणं ममणीणं सावगाणय माविगाण य अच्चणिज्जे
Page #685
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका अ. २ श्रमणान्प्रति भग दुपदेश'
६६७ णिज्जे' अर्चनीया माननीयोऽभ्युत्थनादिना, बंदणिज्जे' वन्दनीयः ग्तुतियोग्यो गुणोत्कीर्तनादिना, 'पूणिज्जे पूजनीय: आदरणीयश्चरणस्पर्शादिना, 'पज्जुवासणिज्जे' पयुपासनीयः सेवनीय आहार वस्त्रपात्रादिभिर्भवति । परलोक ऽपि च खलु भवान्तरेऽपि 'वहूणि' बहूनि-बहुविधानि हत्थच्छेवणागि य' हस्तच्छेदनानि-करकृन्तनानि, 'कण्णच्छेयणाणि य' कर्णच्छेदनानि च 'नासा छेयणाणि य' नासाछेदणाणि च, एवं 'हिययउप्पाडणाणि य' हृदयोत्पाटनानि च हृदयविदारणानि 'वसणुप्पाडणाणि य' वृषणोत्पाटनानिच-अण्डकोषविदारणानि 'उल्लंबणाणि य' उल्लम्बनानि च उत्ऊर्ध्वप्रदेशे वृक्षशोखादौ लम्बनानिबन्धनानि उन्धनानीत्यर्थः 'ना' न 'पाविहिइ' प्राप्स्यति पूर्वोक्त
दुःखानि न लप्स्यतइति भावः। 'अणाइय' अनादिकम् आदिरहितं च खलु 'अगवदग्गं' अनवदाम् अनन्तम्, दीहमद्धं' दीर्धाध्वानं चतुर्गतिलक्षणं दीर्धमार्गम्, गाण य साविगाण य अचणिज्जे वंदणिज्जे; पूयणिज्जे, पज्जुनासणिज्जे भवइ, परलोए वि य णं नो बहणि हत्थच्छेयणाणि य कण्णच्छेयणाणि य नासाच्छेयणाणि य एवं हियय उप्पाडणाणिय बसण्णुप्पाडणाणि य उल्लं वणाणि य पाविहिइ) वे निर्ग्रन्थ साधु और निर्ग्रन्थ साध्वि या महाराज इस लोकमे अनेक श्रमण और श्रमणीयों के श्रावक और श्राविकाओं के माननीय होते हैं, वंदनीय होते हैं, पूजनीय होते हैं पर्युपासनीय होते हैं तथा परलोकमे वे हस्तच्छेदसे कणच्छेदसे, नासिकाच्छेदसे बचते हैं । उनके हृदय नहीं विदारें जाते हैं, अंडकोष उनके नहीं विदारे जाते हैं न वे उर्ध्व प्रदेशरूप वृक्षादिकों की शाखा पर ही लटकाये जाते हैं। इस पूर्वोक्त समस्त दुःखोसे वे परे रहते हैं। (अणाइयं च णं अणवदग्गं दी
चंदणिज्जे, पूणिज्जे, पज्जुवासणिज्जे भवइ, परलोए वि य णं नो बहूणि हत्थच्छेयणाणि य कण्णच्छेयणाणि य भासच्छेयणाणि य एवं हिययउप्पा. डणाणिय वसणुप्पाडणाणि य उल्लंवणाणि य पाविहिइ) ते निथ साधु भने નિગ્રંથ સાધ્વીઓ (મહારાજ) આ જગતમાં શ્રમણ અને શ્રેણીઓના તેમજ શ્રાવક અને શ્રાવિકાઓની વચ્ચે સન્માન યુકત પદ મેળવે છે અને તેઓ વંદનીય, પૂજનીય અને પર્ય પાસનીય હોય છે. તથા પરલેકમાં તેવા સાધુ-સાધ્વીઓ હસ્તચ્છેદથી બચી જાય છે. તેમના હૃદય અને અંડકે વિદીર્ણ કરવામાં આવતાં નથી અને તેમને ઊંચા વૃક્ષોની શાખાઓ ઉપર પણ લટકાવવામાં આવતા નથી. ઉપર કહેવામાં આવેલાં બધાં દુઃખોથી तेगा भुत २७ छ. (भणाइयं च ण अणवदग्गं दीहमद्धं चाउरतसंसारकंतारं
Page #686
--------------------------------------------------------------------------
________________
ज्ञाताधम कथानमः दीर्धाद्ध वा दीर्धकालिकम्, 'चाउरंत संसारकंतारं' चातुरन्तं संसारकान्तारंचातुर त वतुर्गतिरूपं ससार एवं कान्तारं-महारण्यं, तत-अटवीमित्यर्थः 'वीड. वइस्सई' व्यतिनिण्यति= व्यतिक्रमिष्यति मोक्ष यास्यतीति भावः, कथम् ? यथा स धन्यः सार्थवाहः । अत्र दृष्टान्तयोजना चैवम्
इह मनुष्यक्षेत्र राजगृहनगररूपम् , तत्र साधुनीवो धन्यसार्थवाहस्वरूपः। शरीर शब्दादिविषयमवृत्तं सदविजयचौरः। अनुपमानन्दजनकत्वेन संघमः पुत्रः। ममितिगुप्तितपः शीलान्याभरणानि । संसारो जीर्णोद्यानम्। आननरूपो भग्नकूपः । तत्र अबसन्नपार्श्वम्थत्वादि प्रतिरूपनिकुञ्जपरिस्तो मायामृषादिरूषो पालुकाकक्षः। अष्टादशपापभेद प्रभेदाः सर्पाः । जीवशरीरयोरविभागे. हमद्धं चाटरंतसंसारकनारं धीइवडस्सइ जहा व से धण्णे सत्यवाहे एवं खलु जबू। समणेणं जाव संपत्तणं दोच्चस्म णायज्झयणस्स आयमहे पण्णत्तेत्तिवेमि) ऐसे जीव ही अनादि-अनंत इस चतुर्गतिरूप दीर्घमार्ग वाली भवाटवी को उलंघन कर देंगे। जसे धन्यसार्थवाह करेगा। इस दृष्टान्त को योजना यहां इस प्रकार करनी चाहिये । यह मनुष्य क्षेत्र राजधानी के नगर के समान है। इसमे धन्य सार्थ की तरह ये साधुरूप जीव हैं। मादिरूप विषयोंमे प्रवृत्त हुआ यह शरीर विजय चोर के स्थानापन्न है। अनुपम आनंद का जनक होने से सयम ही यहां पुत्र है। समिति, गुप्ति, ना तथा शील ये सब आभरण हैं । जीर्ण उद्यान की तरह यह संसार ४ । आस्रवही इसमे जीर्णरूर जैसा हैं। अबसन्न पासस्थ आदिकों की प्रवृत्तिरूप निकुंज से परिवृत हुआ मायामृषादिरूप मालुका कक्ष है । इसमे १८ पापम्थान के भेद प्रभेद ही सर्प है | जीव और शरीर का अविभाग वीइबइस जहा व से धणे सत्यवाहे एवं खलु जवु ! समणेण जात्र संपत्तेणं दोचस्स णायज्झयणस्स अयम पप्मात्ते तिवेमि) सेवा लव १ अनाद અનત રૂ૫ ચતુર્ગતિના દીર્ધમાગવાળા ભવાટવીને ઓળગશે જેમ કે ધન્ય સાર્થવાહ પિતાના સદાચરણથી સિદ્ધિ મેળવશે આ દૃષ્ટાત અહી આરીતે રજૂ કરવામાં આવે છે–
આ મનુષ્ય જગત પાટનગર જેવું છે. આ જગતમાં ધન્યસાર્થવાહની જેમ સાધુરૂપ જીવો છે શબ્દ વગેરે વિષયોમાં પ્રવૃત્ત થતુ શરીર વિજય ચેરની જેમ છે ઉત્તમ સુખ આપનાર હવા બદલ સયમ જ આ મનુષ્ય જગત્ માટે પુત્રરૂપ છે સમિતિ, ગુણિ, તપ તેમજ શીલ આ બધા આભરણો છે જગતું જીણું ઉઘાન જેવું છે. આ જગત્ આવિધમે છે તે જ છ છે અસત્ત, પાસસ્થ વગેરેની પ્રવૃત્તિરૂપ નિકુજથી વી ટળાયેલે માથામૃષાવગેરે રૂપ–માલુકાકક્ષ છે આમા અઢાર વાપસ્થાનમાં ભેદ અને ઉપભેદ જ સાપ છે. જીવ અને શરીરનું અવિભાજ્ય રૂપે જે અવસ્થાન છે
Page #687
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका अ. २ श्रमणान्प्रति भगदुपदेश नावस्थानं इडियन्धनम्, कर्मपरिणामो भूपः कर्मप्रकृतो रामपुरुषः, मनु प्यायुष्कवन्धहेतवः स्वल्पापराधाः, प्रतिलेखनादि क्रिया मलसूत्र परित्यागरूपाः, पतिलेखनादि क्रियार्थं हि शरीरं प्रवर्तते, तच्चाऽऽहारादिदान विना प्रवर्तितुं न प्रभवति, अतो विजयचौरस्थानीयस्य शरीरस्याऽऽहारादिदान प्रतिलेखनादि क्रियार्थमेवेति । पन्थकदासचेटकस्थानीयः-प्रकृतिभद्रकः साधुः। यतः-स भक्तादिकमानीय ददाति । भद्रासार्थवाहीरूपा आचार्याः। ते हि आहारादिभिः शरीरपोषमपरं साधुमुपालम्भयन्ति, तदा साधु जनकारणं क्षुधावे. रूप से जो अबस्थान है वही हडिवंधन है। कर्मपरिणाम राजा और कर्म की प्रकृतियां राजपुरुष है। स्वल्प अपराध मनुष्यायु के बंध के हेतु है मलमूत्र परित्यागरूप प्रति लेखनादि क्रियाएँ हैं। प्रतिलेखनादि क्रिया करने के लिये शरीर ही प्रवर्तित होता है। परन्तु जबतक इसे आहारादि न दिया जाय तबतक इसकी प्रवृत्ति उनके करने के लिये नहीं हो सकती है। इस लिये विजयचोर के स्थानापन्न इस शरीर को जो आहारादि का देना होता है वह उससे प्रतिलेखनादि क्रिया कराने के लिये ही होता है। पन्थदासचेटक के जैसा प्रकृति से भद्र परिणाम वाला साधुजन है। क्यों कि वह भक्तादि लाकर देता है । भद्रा सार्थवाही की तरह आचार्य महाराज है। क्योंकि वे आहारादिद्वारा शरीर के पोपणमें तत्पर हुए साधुओंको उपालंभ-उलहना देते हैं । उस समय साधुजन इसका कारण તે જ “હડિબંધન છે અહી કમનું પરિણામ રાજા અને કર્મની પ્રકૃતિઓ રાજપુરુષ છે. સ્વલ્પ અપરાધ મનુષ્યના આયુષ્યના બધને હેતુ છે મળમૂત્ર પરિત્યાગરૂપ પ્રતિલેખના વગેરે કિયાઓ છે શરીર જ પ્રતિલેખના વગેરે ક્રિયાઓ કરવા માટે પ્રવૃત્ત થાય છે પણ જ્યાં સુધી આ શરીરને આહાર વગેરે અપાતું નથી ત્યાં સુધી આ શરીર મળમૂત્રના ત્યાગ માટે પ્રવૃત્ત થતું નથી વિચારના સ્થાને મૂકાએલા આ શરીરને જે આહાર વગેરે આપવામાં આવે છે, તે પ્રતિલેખના વગેરે ક્રિયાઓ કરાવવા માટે જ આપવામાં આવે છે. પાકિદાસ ચેટક જે ઉત્તમ સ્વભાવવાળો માણસ સાધુજજનના સ્થાને મૂકી શકાય. કેમકે તે ભેજન વગેરે લાવીને આપે છે. ભદ્રા સાર્થવાવાહીની જેમ આચાર્ય મહારાજ છે. કેમકે તેઓ આહાર વગેરેથી પિતાના શરીરને પુષ્ટ બનાવનારા સાધુઓને ઉપાલંભ (ઠપકે) આપે છે. તે વખતે સાધુઓ આહારનું કારણક્ષુધા (ભૂખ) વેદનાથી નિવૃત્તિ બતાવે છે ત્યારે તેઓ (આચાર્ય) સંતુષ્ટ થઈ જાય છે. સંયમ યાત્રાના નિર્વાહ માટે એટલે કે સયમથી જીવન પસાર કરવા માટે જ સાધુઓ આહાર કરે છે. આ પ્રમાણે સંપૂર્ણ બીજા અધ્યયનને આ નિષ્કર્ધા રૂપે અર્થ સ્પષ્ટ
Page #688
--------------------------------------------------------------------------
________________
.७०
ज्ञाताधर्मकथाङ्गाने
नादि निवेदयति, एवं निवेदितेसत्याचार्याः परितुप्टा भवन्ति, साधवः संय. मयात्रा निर्वाहार्थमेवाहारं कुर्वन्तीति समग्राध्ययनस्य निष्कृष्टोऽर्थः ।
एवं ग्वलु हे जम्बूः ! श्रमणेन भगवता यावत् मोक्ष सम्पाप्तेन द्वितीयम्यसंघाटाख्यस्य ज्ञाताध्ययनस्यायमर्थः प्रज्ञप्तः 'त्तिवेमि' इति त्रीमि, पूर्ववत् ।म.१४। इति श्री विश्वविख्यात-जगदल्लभ-प्रसिद्धवाचकपञ्चदशा भाषाक
लितललितकलापालापक-प्रविशुद्धगद्यपद्यनैकग्रन्थनिर्माप:वादिमानमर्दक श्री शाहूच्छत्रपति कोल्हापुर राजप्रदत्त-'जैन
शास्त्राचार्यपदभूपित-को-ल्हापुरराजगुरु-चालमत्र चारी-जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकरपूज्य श्रीघामीलोलप्रतिविरचितायां ज्ञाताधर्मकथाङ्ग मूत्रख्यानगारधर्मामृतवपिण्या
स्याव्याख्यायांद्वितीय
मध्ययनं सम्पूर्णम्। २। क्षुधा वेदना आदि हैं ऐसा जब कह देते हैं तो वे संतुष्ट हो जाते है। संयम यात्रा के निर्वाह के लिये ही साधुजन श्राहार करते हैं। इस प्रकार उस समग्र अध्ययन का यह निष्कपथ निकलता है ।
इस तरह हे जवू ! मोक्षमे संप्राप्त हुए श्रमण भगवान महावीरने संघाटान्य ज्ञाताध्ययन का यह अर्थ प्ररूपित किया है ऐसा मैं कहता हूँ । "त्तिवेमि" इन पदों की व्याख्या पहिले अध्ययनमें की ही जा चुकी है । अतः यहा नहीं की गई है। " सूत्र १४” जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री-घासीलालजी महाराजकृत 'ज्ञाताधमकथान सूत्र की अनगारधर्मामृतवर्षिणी , व्याख्यका
दसरा अध्ययन समाप्त ॥२॥ કરવામાં આવ્યું છે.
આ રીતે હે જંબૂ! મેક્ષમાં સંપ્રાપ્ત થયેલા શ્રમણ ભગવાન મહાવીર સંઘાટાખ્યા ज्ञाताध्ययन। ५२ सध्या भुरा म मताव्ये! छ. माईतनेछु. शिवेमि' આ પદેની વ્યાખ્યા પ્રથમ અધ્યયનમાં કરવામાં આવી છે. સૂત્ર ૧૪ જૈનાચાર્ય–જેનધર્મદિવાકર પૂસ્યશ્રી-ઘાસીલાલજી મહારાજ કૃત જ્ઞાતાધર્મકથાનું સુત્ર ની અનુગાર ધર્મામૃત વણિી વ્યાખ્યા
तुम मध्ययन समास ॥ २ ॥
Page #689
--------------------------------------------------------------------------
________________
६७१
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका अ. ३ तृतीयाध्ययनस्योपक्रम.
तृतीयाध्ययनमारभ्यते, द्वितीयाध्ययने विषयकषायादावासत्तस्य दोपा, अनासक्तस्य गुणां उपदिष्टास्तेन चारित्रशुद्धिः कर्तव्येति प्रतिबोधयितुम्, अथास्मिन्नध्ययने सशङ्कनिःशङ्कयोदोषगुणा उपदिश्यन्ते, तेन संयमशुद्धिकारणीभूतसम्यक्त्वशुद्धिं कर्त्तव्यतया प्रतिबोधयति, तत्रेद मुपक्षेपसूत्रमाह
मूलम्-जइणं भंते ! समणे णं भगवया महावीरेणं विइय अज्झयणस्स णायाधम्मकहाणं अयमढे पन्नत्ते, तइअस्स णं भंते णायज्झयणस्स के अट्टे पण्णत्ते ? ॥सू. १॥
टीका-'जइणं भन्ते !' इत्यादि
यदि खलु भदन्त ! श्रमणेन भगवता महावीरेण द्वितीयस्याध्ययनस्य ज्ञाताधर्मकथानामयमर्थेः प्रज्ञप्तः, तृतीयस्य खलु भदन्त ! ज्ञाताध्ययनस्य कोऽर्थः प्रज्ञप्तः ?। सर्व सुगमम् ॥सूत्र १॥
तीसरा अध्ययन प्रारंभ द्वितीय अध्ययनमें, विषय कषाय आदि में आसक्त हुए व्यक्ति के दोष तथा उनमें आसक्त हुए व्यक्ति के गुण उपदिष्ट हुए हैं। इससे वहां यही समझाया है कि चारित्र की शुद्धि अवश्य ही करनी चाहिये अब इस तृतीय अध्ययनमें जो शंका सहित है और जो शंका रहित है उन दोनों के दोष और गुण कहते है। इससे संयम की शुद्धिमें कारणीभृत जो सम्यक्तव की शुद्धि है वह कर्तव्य है यह वात प्रतियोधित होती है। यह बात यहां मूत्रकार समझाते हैं-इसके लिये वे इस आरंभ बोधक मुत्र को कहते हैं-जइणं भंते ! इत्यादि
તૃતીય અધ્યયન પ્રારંભ બીજા અધ્યયનમાં વિષયકષાય વગેરેમાં આસક્ત થયેલા માણસના દેષો તેમજ અસકત થયેલા માણસના ગુણો બતાવવામાં આવ્યા છે. આ રીતે બીજા અધ્યયનમાં મુખ્યરૂપે એજ વાત સમજાવવામા આવી છે કે ચારિત્રની શુદ્ધિ ચેકસ કરવી જોઈએ. આ ત્રીજા અધ્યયનમાં જે માણસે શંકાશીલ અથવા શંકા રહિત છે, તે બંનેના ગુણે કહેવામાં આવ્યા છે. એથી સંયમની શુદ્ધિ માટે કારણરૂપ જે સમ્યકત્વની શુદ્ધિ છે તે જ વ્ય છે, આ વાત સમજાય છે. સૂત્રકાર અહીં એજ વાત સમજાવે છે तेसा समन्तता मार माध४ प सूत्र ४९ छ- जपणं भंते ! इत्यादि।
Page #690
--------------------------------------------------------------------------
________________
७०
-
-
-
ज्ञाताधर्मकथाङ्गना वर्मास्वामी जम्बू स्वामिनमाह-एवं खलु जम्बू इत्यादि
मूलम् ---एव खल्लु जंबू ! तेणं कालेणं तेणं समएणं चपानाम नयरी होत्था वन्नओ, तीसेणं चंपाए नयरीए बहिया उत्तर पुरस्थिमे दिसिभाए सुभूमिमाए नामं उज्जाणे होत्था, सव्वोउ य पुप्फफलसमिद्धे सुरम्से नंदणवणे इव सुह सुरभिसीयलच्छायाए समणुबद्ध, तस्स णं सुभूमिभागस्त उज्जाणस्स उत्तरओ एगदेसमि माल्लुया कच्छए वन्नओ, तत्थ ण एगा वणमऊरी दो पुटे परियागये पिछुडी पंडुरे निव्वणे निरुवहए भिन्नमुट्रिप्पमाणे मऊरी अंडए पसवइ पसवित्ता सएणं पक्खवाएणं सारक्खमाणी संगो. वमाणी संविट्रेमाणी विहरइ. ॥ सू. २॥ __'एवं खलु जम्बू:, इत्यादि
टीका--तस्मिन काले तस्मिन् समये चस्मानाम नगरी आसीत्, वर्णका वर्णनग्रन्थः चम्पानगर्या वणनं प्रागुक्तम्, 'तीसेणं' तस्याश्चम्पाया
टीकार्थ--(भंते) हे भदत ( जइणं समणेणं भगवया महावीरेणं ) यदि श्रमण भगवान महावीरने (व्हायाधम्मकहाणं विइय अज्झयणस्स) ज्ञाता धर्म कथा के द्वितीय अध्ययन का (अयमढे पणत्ते) यह भाव-अर्थ प्ररूपित किया है तो (तअस्स णं भते ! मायज्झयणम्स के अढे पण्णरो ) तृतीय ज्ञाताध्ययन का क्या अर्थ प्रकट किया हैं। इस प्रकार जंबू स्वामी की वात सुनकर सुधर्मा स्वामींने उनसे कहा कि-"मू. १"
टोकाथ-(भंते) 3 rd! (जइणं समणेणं भगवया महावीरेणं श्रम भगवान महावी२ (हायाधम्मकहाणं विइयअज्झयणस्स) ज्ञाता धर्म थाना मीon मध्ययनन। (अयमढे पण्णत्ते) मा माव-म निषित ज्या छ, तो (तइअस्स णं भते ! णायज्झयणस्स के अ? पण्णेत्ते) alon adu मध्ययन। શો અર્થ બતાવ્યું છે? આ રીતે જંબૂ સ્વામીની વાત સાંભળીને સુધર્માસ્વામીએ તેમને કહ્યું–કે પસૂત્ર ૧
Page #691
--------------------------------------------------------------------------
________________
६७३
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका भ. ३ मयूराण्डवर्णनम् नगर्या घहिरुत्तरपौरस्त्ये दिग्भागे सुभूमिभागं नामोद्यानमासीत् तद
कीदृशमित्याह--‘सयोउयपुप्फफलसमिद्धे' - सर्वतकपुष्पफलसमृद्धम्-- वसन्तादिवऋतुननितपुष्पफलादिसम्मन्नपू, सुरम्यम्-अतिशयरमणीयं, नन्दनवनवत् 'सुहसुरभिसीयलच्छायाए' शुभमुरभि-शीतलछायया-तत्र 'मुह' शुमा-शोभना 'सरभि' सुगन्धिः 'सीयलं' शीतला च या छाया तया 'समणुबद्धे' समनुबद्धम्-युक्तम्, तस्य खलु मुभूभिभागस्योद्यानस्य 'उत्तरओ' उत्तरतः-उत्तरदिशायामित्यर्थः 'एग देसंमि, एकदेशे-एकस्मिन्
‘एवं खलु जंबू ! तेणं कालेणं इत्यादि ।
टीकार्थ-(जंबू ! एवं खलु) हे जंबू ! तुम्हारे प्रश्न का उत्तर इस प्रकार है-( तेणं कालेणं तेण समएणं चंपा नामं नयरी होत्था ) उस कालमें उस समयमें चंपा नामकी नगरी थी (वन्नओ) इसका वर्णन पहिले किया जा चुका है। (तीसेणं चंपाए नयरीए बहिया उत्तरपुरस्थिमे दिसिभाए सु. भूमिभाए नाम उजाणे होत्थो) उस चंपा नगरी के बाहर ईशान कोणमे सुभूमिभाग नामका उद्यान था। (सयोउय पुप्फफ लममिद्धे सुरम्मे नदणवणे इव) यह समस्त ऋतुओं की शोभा से समृद्ध था-आर्थात् समस्त ऋतु संबन्धी फलपुष्पादिकों से यह सम्पन्न था. अतिशय रमणीय था । नंदनवन के समान यह (सुहसुरभि सीयलच्छायाए समणुबद्धे ) शुभ, सुरभि और शीतल छायासे युक्त था। (तस्स ण सुभूमिभागस्स उजाणस्स उत्तरओ एगदेसंमि मालुयामच्छए चन्नी) उस सुभूमिभाग उद्यान की
‘एवं खलु जबू ! तेणं कालेण' इत्यादि । ___टाथ-(जवू ! एवं खल) ! तभा प्रभावमा प्रमाणे छ-(तेण: कालेण तेण समएण'चंपा नाम नयरी होत्था) ते आणे भने ते समये या नामे नगरी ती. (वन्नओ) ते नगरीनु न पा ४२पामा माव्यु छ. (तीसेणं चंपाए नयरीए पहिया उत्तरपुरस्थिमे दिसिभाए सुभूमिभाए नामं उज्जाणे होत्था) ते पानाशनी महार शान अशुभां सुसूभिमानामे Gधान तो (सब्बोउयपुप्फफलसमिद्धे मुरम्मे नदणवणे इव) धान समस्त ऋतुमानी
ભાથી યુક્ત હતું એટલે કે બધી જતુઓનાં ફળો અને પુષ્પથી તે સંપન્ન હતું मने ते महु १ २भनीय तु नन बननी रेभ ते (मुहसुरभिसीयलच्छायाए समणुबद्ध) शुम सुरलि मने शीत छायावाणु तु. (तस्सण सुभूमिभागस्स उज्जाणस्स उत्तरओ एगदेस मि मालुयाकच्छए वन्नओ) ते सुभूमि HIn Gधाननी ઉત્તર દિશામાં એક તરફ માલુકા કચ્છનામે વન હતું. તે માલુકા કચ્છનું વર્ણન
Page #692
--------------------------------------------------------------------------
________________
६७४
हाताधर्मकथाजसने भागे मालकाकक्षकः आसीत्, वर्णकः वर्णन: मालुकाकक्षकस्य वर्णनमत्रैव द्वितीयाध्ययनेऽभिहितम्. ।
'तत्थ णं तत्र खलु एका वनमयूरी द्व-द्विसंख्यके 'पुढे पुष्टे-वर्द्धिते 'परियागए' पर्यायागते-पर्यायेण प्रमूतिकालक्रमेण आगते प्रसूतिकालमाप्ने इत्यर्थः, परियागए-इत्यत्र यकारलोषः प्राकृमत्त्वात् 'पिटुंडी पंडुरे' पिष्टोण्डी पाण्डुरे तत्र-पिट्ठ' पिष्टस्य-ताण्डुलचूर्णस्य 'उडी' पिण्डो तद्वन् पाण्डुरे धवले ये ते तथा 'निवणे' निव्रणे-क्षतरहिते 'निरुपहते-उपद्रव -रहिने 'भिन्नमुटिप्पमागे' भिन्नमुष्टिरमाणे ता 'भिन्न भिन्ना मध्यरिक्ता यो मुष्टिः मा प्रमाणं ययोस्ते तथा 'मऊरो अंडए' मयूराण्ड के मयूरो त्पाद के अडे 'पसुबई' प्रमूते-जनयति, प्रम्य-जनयित्वा 'सएण, पक्ख वाएण' स्वकेन पक्षपातेन अण्डोपरि स्वकीयपक्षाच्छादनेन 'सारक्खमाणी' उत्तर दिशामें एक ओर मालुक कच्छनाम का वन था। इस मालुका कच्छ का वर्णन इसी शास्त्र के द्वितीय अध्ययनमे किया जा चुका है। (तत्थ णं गा वणमऊरो दो पुढे मऊगे अंडए पसबइ परियागए ) उस कक्षामें एक वन मयूरो ने दो पुष्ट मगर उत्पादक अंड उत्पन्न किये। ये दोनों अंडे उसने भिन्न भिन्न समयमे अर्थात् एक पहिले और एक इसरा उसके उसी समय बादमे प्रसुन किये थे। (पिडो पडुरे) ये दोनों ही तंदुल चूर्ण को पिठी-पिण्डो-के समान धवल थे। (निधणे निरुहये भिन्न मुटुपमाणे) विना किमी क्षत के थे। उपद्रव रहित थे। और मध्यरिक्त पोठो मुष्टि के बराबर थे । (पस वित्ता सएणं पक वचाएण मारावमाणी संगोवमाणी सबइमाणी विहरइ ) प्रसव करके उसने उन दोनों मयू रोत्पादक अंडो की अपने पंखो के द्वारा आच्छादन करके अर्थात उन दोनों अंडो को अपने पखों के नीचे रख और उन पर पंखो को पसार ज्ञाता सूत्रना मान्न मध्ययनमा ४२वामा माव्यु छ. (नत्थाएगा वणमऊरी दोपुढे मऊरीअडए पसवइ परियागप) ते भारी क्षमा वननीये मे सुराण મેરને ઉત્પન્ન કરનારા એવા બે ઈંડા મૂક્યાં. આ ઈડા તેણે એક પછી અને એટલે કે से पडसा म नुहा नुहा मते भूश्या तi. (विडी पडरे) मने ४ या व्योमाना खोटा पीउनी भ घोणा ता (निकषणे निरुवहये भिन्नमुट्टिप्पमाणे) ते पने ઈંડાઓ ક્ષત વગરના, ઉપદ્રવ રહિત અને વચ્ચે પિલી મૂઠીની બરાબર હતા. (पसवित्ता सएण पक्खएण सारकग्वमाणी संगोवमागी सदडेमाणी विरह) ઇડ મર્યા બાદ બંને મયૂરોત્પાદક તેલે પાખે પ્રસારીને બંને ઈડાને પાપોથી
Page #693
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका अ. ३. जिनदत्त - सागरदत्तचरित्रम्
६७५
संरक्षन्ती रक्षां कुर्वन्ती, 'संगोवेमाणी' संगोपायन्तौ - उपद्रवतः परिरक्षन्ती 'संडेमाणी' सम्बेष्टयन्ती पोजयन्ती समन्वात् पक्षैरानृत्य वर्धयन्ती विहरति । २ । मूलम् - तत्थणं चंपाए नयरीए दुवे सत्थवाहदारगा परि वसंत तं जहा - जिणदत्तपुते य सागरदत्तपुते य सह जायया सहव यया सह पंसुकीलियया सहदारद द्दिसी अन्नमन्नमणुरत्तया अन्नमन्नमणुव्वयया अन्नमन्नच्छंदाणुवत्तया अन्नमन्नहियइच्छियकारया अन्नमनेसु free किच्चा करणिजाई पञ्चणुभवमाणा विहरंति. ॥ सू. ३॥ 'तत्थणं' इत्यादि,
टीका -- तत्र खलु चम्पायां नगर्यो द्वौ सार्थवाहदारकौ परिवसतः तद्यथा - जिनदन्तपुत्रश्च सागरदत्तपुत्रच, तौ विशेषयति 'सहजायया' सहजातकौ - समानजन्मकालत्वात् 'सह वडियया सहवर्द्धितकौ - सार्धमेव दृद्धिमुपगतत्वात् 'सहपंकीलियया' सह पांशुक्रीडितको समानकाले धूली क्रीडाकरत्वात् 'सहदाररिसी' सहद्वारदर्शिनौ सह द्वारदर्शिनौ सह सार्धमेव परस्परं गृहयोद्वारे दृष्टुं शीलं ययोः तौ तथा-सहदारदर्शिनौ- इति छाया पक्षे समान कालकृतविवाह 'अन्नमन्नमणुरयया' अन्योऽन्यमनुरक्तकौ - - परकर रक्षा की - उपद्रवों से उन्हे बचाया चारों तरफ से उन्हें पखों से आवृत कर उनका पोषण किया । म्र. २ ॥
दूसरा
बादरगा परिवसंति) दो सार्थवाह दारक है - ( जिणदत्तपुते य सागरदत्तपुते य ) एक सागरदन का पुत्र ( सहजायया सहवडियया दरिसी
aar - (तत्थ चंपा नगरीए ) उस चंपा नामकी नगरी में ( दुवे सत्थ रहते थे । ( तं जहा ) वे ये जिनदत्त का पुत्र सह पुतकीलियया सहदारअन्नमन्नमणुरत्तया अण्णमन्नमणुच्चयया अण्णमन्नच्छंदाणुवत्तया ઢાંકીને તેમની રક્ષા કરી. ઉપદ્રવાથી ઈંડાંને ખચાવ્યાં; ચેામેર ઈંડાને પાખાથી ઢાંકીને— ચાવૃત્ત કરીને-તેઓનુ પેષણ કર્યુ” ાસૂત્ર રા
'तत्थण' पाए नगरीए ' इत्यादि ।
टीकार्थ - - (तत्थण चंपाए नगरीए ) ते यथा नामे नगरीभां (दुवे सत्थवाहदारगा परिवसति ) मे सार्थवाह हारी (पुत्री) रहेता हुता. (तं जहा ) तेस या प्रमाणे छे- (जिणदत्तपुत्ते य सागरदत्तपुत्ते य) मे निहत्तो पुत्र भने जीले सागरहत्तनो पुत्र (सह जायया सह वयिया सह पुंसकीलियया सहदारदरिसी अन्नमन्नमणुरत्तया अण्णमन्नमणुत्रयया श्रष्णमन्नच्छंदाणुत्र
Page #694
--------------------------------------------------------------------------
________________
६७६
ज्ञाताधर्म कथामा स्परं स्नेहवन्तौ 'अन्नमन्नमनुप्रयया अन्योऽन्यानुव्रजको-परस्परानुगामिनी 'उन्नमन्नच्छंदाणुवत्तया' अन्योऽन्यच्छन्दानुवर्तकौ-परस्पराभिप्रायानुवतिनौ 'अन्नरसन्नहियइच्छियकारया अन्योऽन्यहृदयेप्सितकारको परस्पर चित्तानुकूलकारिणौ 'अन्नमन्नेसु गिहेसु. अन्योऽन्यगृहयोः किच्चाई करणिजाई' कृत्यानि करणीयानि कृत्यानि-उचितकार्याणि, करणीयानि आश्यकर्न व्यानि गृहमंबन्धीनि 'पञ्चणुभत्रमाणे प्रत्यनुभवन्तौ कुर्वन्तौ विहरतः ।सू. ३॥
मूलम्-- तए णं तेसिं सत्थवाहदारगाणं अन्नया कयाई एगयओ सहियाणं समुवागयाणं सन्नि सन्नाणं सन्निविटाणं इमेयारूवे मिहो कहासमुल्लावे समुप्पजित्था जं णं देवाणुप्पियो! अम्हं सुहं वा दुक्खं वा पवजावा विदेसगमणं वा समुप्पजइ. अन्नमन्नहियइच्छियकारया अन्नमन्नेसु गिहेम्स किच्चाई करणिज्जाइं पच्चणुअवमोणा विहरंति ) ये दोनों एक साथ ही उत्पन्न हुए थे । एक साथ ही यडे हुए थे। साथ ही साथ खेले कूदे थे। साथ ही साथ इन दोनों का विवाह हुआ था। अतः इन्ही सब बातों को लेकर इन दोनों का आपसमें बडा अधिक स्नेह था । जहाँ कहीं भी एक जाता था तो दसरा भी उसके साथ जाता था। कोई किसी की इच्छा के विरुद्ध काम नहीं करता था अर्थात ये दोनों परस्परमें एक दूसरे के अभिपायानुसार वर्तन करते थे। परस्परमे ये दोनों एक दूसरे के चित्त के अनुकूल ही प्रवृत्ति किया करते थे। यहां तक ईन दोनों के स्नेह को अनुत्ति बडा हुई थी कि ये आपस में एक दूसरे के घरके करने योग्य कार्यों को भी कर दिया करते थे। म.३॥ तया अन्नमनहियइच्छियकारया अन्नमन्नेसु गिहेसु किचाइ करणिजाई पच्चणुभवमाणा विहरंति) ते मने से साथे नभ्या 1 2ी साथे મોટા થયા હતા, અને એકી સાથે રમ્યા હતા. તેઓ બંનેનાં લગ્ન પણ સાથે સાથે જ થયા હતા આ બધી વાતને લીધે તે બંનેમા એક બીજા ઉપર બહુજ પ્રેમ હતો ગમે ત્યાં એકને જવાનું હોય ત્યારે બીજો પણ તેની સાથે ચક્કસ ગ જ હોય અને માંથી કઈ પણ એકબીજાને વિપરીત કામ કરતા જ ન હતા. એટલે કે તેઓ એક બીજાના મન મજબ વર્તતા હતા. એક બીજાના ચિનને અનુકૂળ જ તેઓ કામ કરતા હતા. આ બંનેનો પ્રેમ એટલે સુધી પહોચ્યા હતા કે તેઓ બંને એક બીજાના ઘરનું કરવા ચગ્ય કામ પણ કરી આપતા હતા. માસૂ ૩u
Page #695
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतaiटीका अ ३ जिनदत्त -सागरदत्तचरित्रम
तन्नं अम्हेहिं एगयओ समेच्चा णित्थरियव्व तिकडु अन्नमन्न मेयारूवं संगारं पडिसुर्णेति, पडिसुणित्ता सकम्मसपउत्ता जायो यावि होव्था ॥ सू. ४ ॥
टीका- ' are ण इत्यादि - तत्र खलु तयोः सार्थवाहदारकयोरन्यदा कदाचित् 'एगयओ' एकतः कस्मिंश्चित् एकस्मिन्स्थाने ' सहियाणं' सहितयोः - मिलितयोः 'समुवागयाणं' समुपागतयोः एकतरस्य गृहे प्राप्तयोः 'सन्निमनाणं' सन्निषण्णयो' उपविष्टयो 'सन्निविद्वाणं' सन्निविष्टयोः एकस्मिन् स्थळे संमिलिततया स्थिरसुखासनतयाच स्थितयो' 'इमेयारूवे' अपमे तपः वक्ष्यमाणस्वरूपः 'मिठो कहासमुल्लाने' मिश्रः कथासमुल्लापः, तत्र 'मिहो कहा ' मिथः कथा - परस्परकथा तस्यां 'समुल्लाव ' समुल्लापः जल्पो यस्य स तथा 'सम्पज्जित्था' समुदपद्यत अभवत् 'जणं' यत् खलु देवानुप्रियः 'अम्हें' आवयोः सुखं वा दुःख वा 'पव्वज्जा' पत्रज्या वा पर्यटन - इनसेवा
६७७
'ar' तंसि सत्थवाहदारगाण " इत्यादि ॥
टीकार्थ - (ए) इसके बाद ( अन्नया कयाइ ) किसी समय में ( ए गयओ सहिया णं ) किसी एक स्थलमें मिले हुए ( समुत्रागयाण ) एक दूसरे के घर में माप्त हुए ( सन्निसन्नाणं, सन्नि विद्याग इमेयारूपे मिहो कासमुल्लावे समुप्पज्जित्था ) अच्छी तरह बैठे हुए, अच्छी तरह एक स्थल पर मिलकर सुग्वरूप से स्थित हुए । ( तंसि सत्थवाहदार गार्ग) उन सार्थवाह पुत्रों को (इमेयाख्वे मिहोक हासमुल्लावे समुपजित्था ) उम तरह यह वक्ष्यमाण मिथो कथा समुल्लाप उत्पन्न हुआ । परम्पर की गोष्ठी तं उन लागोंने इस प्रकार विचार किया (अम्ह सुह वा दुक्खं वा पत्रज्ज वा विदेसगमण वा समुप्पज्जइ ) अपन दोनों चाहे सुखमें रहें या दुग्वमें
"तरणं तंसि सत्थवाहदारगाणं' इत्यादि ।
टीअर्थ - (तपणं) त्यार माह (अन्नया कयाई) ड वणते ( एगयओ महियाणं) अध मे स्थाने संयुक्त थयेसा (समुवागयाणं) से मीलना धरभां भेा थया (सन्निसन्नाणं सन्निविद्वान इमेयाख्वेमिहो कहा समुल्लावे समुप्पज्जित्था ) તેએ અને ત્યાં સારી રીતે બેઠા અને એકજ સ્થાને એક બીજાથી મળીને પ્રસન્નતા अनुभवी तंसि सत्थवाहदारगाणं) ते सार्थवाह पुत्रोने (इमेयारूवे मिहोकडासमुल्लावे समुज्जिया) मा प्रमाणे भे! मीलनी साथै प्रेमपूर्व वार्तालाप तां पियार उहूलव्यो-भेटटो ! तेथेो मनेो मा प्रेमाणे विचार यो - (अम्हं सुई वा दु वा पव्वज्जा वा विदेसगमणं वा समुप्पज्जइ) अमेजने लो भुणभां हीशु
Page #696
--------------------------------------------------------------------------
________________
६७८
ज्ञाताधर्म कथागसूत्रे धर्थम् विदेशगमन-पापाराद्यर्थवा 'समुप्पजड' ममुपद्येत भवेत् 'तन्न' नत्वलु 'अम्हे हिं' आवाभ्यांः 'एगयओ' एकतः एकत्र 'समेच्चा' समेत्य मिलित्वा कार्य, 'णित्थरियन्वं' निस्तरितव्यम् पारयितव्यं कर्तव्यमित्यर्थः, 'निकटु' इति कृत्वा अन्योन्यं परस्पर, एनपं-एतादृशम् 'संगार' मलेनम् 'पडिमुणेति' प्रतिशणुनः स्वीकुरुतः प्रतिश्रुत्य-स्वीकृत्य 'सकम्मसंपउत्ता' म्वकर्मसम्पयुक्तौ-स्वकार्य परायणौ जातौ चाप्यभूताम्, स्त्र स्वकाय करणोत्सृको स्वगृहं जग्मतुरित्यर्थः । मूत्र ४ ।।
मूलम्-तत्थणं चंपाए नयरीए देवदत्ता नामं गणिया परिवसइ अङ्ख जाव अपरिभया चउसट्रिकलापंडिया चउसट्रि. गणियागुणोववेया अउणतीसंविसेसे रनमाणी एकवीस रइ गुणप्पहाणा बत्तीसपुरिसोवयारकुसला णवंगसुत्तपडिबोहिया अट्टारसदेसीभासा विसारया सिंगारागारचारुवेसा संगयगयहसिय० उसियझया सहस्सलंभा विदिन्नछत्तचामर वालवियणियाकन्नी रहप्पयाया यावि होत्था वहणं गणिया सहस्साणं आहेवचं जाव विहरइ.सू. ५। रहे, प्रव्रज्या ग्रहण करें या व्यापार आदि के लिये परदेशमें जावे (तन्नं अम्हेहिं एगयओ समेच्चा णित्थरियध्वं त्ति कई अन्नमन्नमेयाख्वं संगार पडिमुणेति) फिर भी अपने दोनों जो कुछ काम करे वह मिलकर ही करें। इस प्रकार उन दोनों ने परस्परमें संकेत स्वीकृत कर लिया। (पडि सुणित्ता सकम्ममरउत्ता जाया यावि होत्था) इस तरह परस्परमें सकेत बद्ध होकर वे दोनों अपने २ कार्य करने में उत्कंठित बनकर वहांसे अपने २ घर को चल दिये। मु. ४ ॥
.ममा २डीशु, प्रन्या अडए! ४शशु पा२ भाटे ५२देश (तन्न अम्हेहिं एगयाओ समेचा णित्थरियव्यंत्ति कट अन्नमन्नमेयाख्व संगार पडि मणेति) ५५ अभे जाने गरेममा यीशुत मणीने शु. २॥ प्रमाणे तमा पनये ५२२५२ मत (A२त) २वीरी दीघा. (डिसुणित्ता सम्म सपउत्ता जाया याविहोत्यो) आ. शते ५२०५२ सत (A.त) मद्ध (प्रतिज्ञाम) याने ते બને પિતપોતાના કામમાં ઉત્સુક બનીને ત્યાથી બને પોતપોતાને ઘેર ગયા, માસૂત્ર ૪
Page #697
--------------------------------------------------------------------------
________________
'अनगारधममृतवर्षिणीटीका अ ३. जिनदत्त - सागरदत्तवरित्रम्
टोक --' तत्थणं इत्यादि तत्र खलु चम्पायां नगर्या देवदत्ता नाम गणिका परिवसति सा च आग्या यावद् अपरिभूता 'चउसडिकलापंडिया' चतुष्षष्टि कला पण्डिता - चतुष्षष्टिसंख्यकाः कलाः नृत्यादि फलवृष्टि पर्यन्ताः तत्र पण्डिता - निपुणा 'चउसडिगणि गुणोत्रवेया' चतुष्पष्टिगणिकागुगोपवेता चतुष्षष्टिसंरूपकाः गणिकागुणाः शृङ्गारचेष्द्ररूपाः • तैरुपपेता - युक्ता 'अउणतीसं विसेसे रममाणी' एकोनत्रिंशद् विशेपान् रममाणा - एकोनत्रिंशद्विशेषान् कामशास्त्रमसिद्वान् अधिकृत्य रममाणाविलासं कुर्वाणा 'एकवीसरइगुणप्पहाणा' एकविंगनि रविगुणप्रधाना एक त्रिंशति सख्यकाः रतिगुणाः, ते प्रधाना 'बत्तीसपुरिसोवयारकुसला' हाईशत् पुरुषोपचारकुशला द्वात्रिंशत् सख्यकाः पुरुषोपचाराः कामशास्त्रप्रसिद्वास्तेषु कुशला-दक्षा 'णवंग सुत्त पडिवोहिया' नवाङ्गमुप्त प्रतिबोधितानि --
ܐܦܪ
'तत्थ णं चंपाए नयरीए' इत्यादि ॥
टीकार्थ- (तत्थण चंपाए नयरीए) उसी चपा नगरीमें (देवदत्ता नाम' गणिया परिवसह ) देवदत्ता नाम की एक गणिका रहती थी । ( अ जा अपरिभूया चउसद्विकला पंडिया, चउसद्विगणिया गुणवया अउणतीस विसेसे रममाणी) यह धन संपन्न थी । यावत् अपरिभून थी - कोइ इसका तिरस्कार नहीं कर सकता था । नृत्यादि से लेकर फष्टपर्यंत की ६४ कलाओं में यह निपुण थी । श्रृगार चेप्यारूप जो ६४ गणिकागुग होते है उनसे यह भरपूर थी । कामशास्त्र प्रसिद्ध २५ विशेषों को लक्ष्य में रख कर यह विलास करती थी । (एक्कवीमरइगुगप्पाणा ) २१ प्रकार के रति गुणों से यह समन्वित थी । (बत्तीसपुरिसोवयारकुसला) ३२ प्रकार के कामशास्त्र प्रसिद्ध पुरुषोंपचारों में यह कुशल थी । (णवंगसुत्तपडिबोडिया )
'तत्थणं चंपाए नगरीए' इत्यादि ।
टीअर्थ - ( नत्थणं चंपाए नगरीए) ते यंचा नगरीमा देवदत्ता नाम गणिया परिवसइ) देवदत्ता नाभे गणि रडेती हुती. (अङ्का जाव अपारेभृया चउसटिकापडिया, चउराद्विगणियागुणाववेया अउणतीस विसेसे रममाणी) તે ધન સંપન્ન હતી. અભૂિત હતી એટલે કે કોઇપણ વ્યક્તિની એવી તાકાત ન હતી કે તેના તિરસ્કાર કરીશકે નૃત્ય વગેરેથી માડીને ફળસૃષ્ટિ સુધીની ચોસઠ કળાઓમા તે કુશળ હતી શ્રૃંગારની ચેષ્ટારૂપે જે ચોસઠ ગણિકા ગુણા હાય છે, તેમધા ગુણા તેમા વિદ્યમાન હતા. કામશાસ્ત્રમા પ્રસિદ્ધ ઓગણત્રીસ (૨૯) વિશેષાને લક્ષ્યમા રાખીને તે વિલાસ કરતી હતી (एक्कवी सरगुण पहाणा ) मेश्वीस लतना रतिगुणोथी ते युक्त हुती पुरिसोवयारकुसला) णत्रीस (३२) लतना अभशास्त्रमा प्रसिद्ध पुरुषो
Page #698
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૮.
ज्ञाताधर्मकथासूत्रे
नवानि द्वे श्रोत्रे, द्वे नयने, द्वे नामिके, जिद्या,स्व मनश्चेत्येतानि सुप्ताfia सुप्तानि तानि यौवनप्राप्त्या प्रतिवोधितानि स्वस्वविषयग्रहणपटुतां प्रापितानि यया सा तथा 'अट्ठारसदेसभा सविसारया' अष्टादशदेश मापाविशारदा-- अष्टादशदेशभाषासु विशारदा-कुशला 'सिंगारागारचारुवेसा' श्रृंगारागार चारुवेषा- १ ङ्गारस्यागारभित्र चारु मनोहरो वेषो यस्याः सा तथा 'संग-गय-दसिय भणिय- चेट्टिए विहिय विलास-संलाबुहाच निउणजुत्तोवयारकुसन्य सङ्गत-गत इसित - भाषितचेष्टितविविध - विलास सल्ला पोलापनिपुणयुक्तोपचारकुशला इति तु व्याख्यातपूर्वम् 'उमिया' उच्छ्रितध्वजा - उच्छ्रिता ध्वजा यस्याः सा तथा 'सहस्स भा' सहस्रलम्मा शुल्केन सहस्रलम्भो लाभो यस्याः सा तथा' विदिन्नछत्तचामरवानिया' वितीर्णछत्रचामरवालव्यजनिका वितीर्णीनि= भूपेन दत्तादि छत्रचामराणि बाल व्यजनिकाचामरविशेषो यह्याः सा तथा 'कन्नी र हप्पयाया' कर्णरथमयाता-कर्णीरथः प्रवहणं नरवाह्ययान विशेषस्तेन' पयाया प्रयातं गमनं दो श्रोत्र, दो नयन दो नासिका के छिद्र ६ जिल्हा ७ स्पर्श ८ तथा मन ९ इन 'सुत नवांगों की यह प्रतिबोधक थी । (अट्ठारसदेसभासा विसारया) अष्टा दश देशों की भाषा में यह विशारदा-निपुण थी । (सिंगारागारचारुवेसा संगयगय हसिय० ऊसियझा) श्रृंगार के आगार के समान इसका सुन्दर वेष था । सगत यावत् निपुण युक्तो चार में यह कुशल थी । संगत, गत, हसित, भणित इत्यादि निपुणयुक्तोपचार पर्यन्त पदों की व्याख्या पहिले की जा चुकी है। इसकी ध्वजा फहराती थी। (सहस्मलंभा) एक हजार रुपया इम की फीम थी (विन्निछत्तचामरवालवियणिया) राजाने इसके लिये छत्र, चामर, और वालव्यजनिये वित्तीर्ण किये थे । (कन्नीरहप्पयाया गाविहोत्था ) ते निपुणु हती (णवगत्तपडियोहिया ) मे अन मे खांचो, मे नाउना आएगा
ल, स्पर्श अने भन या नव सुप्त अंगोनी ते प्रतिमोधर हुती. ( अट्ठारस देसमाताविसारया) महार देशोनी लाषाभां ते पडित हती (सिंगारागारचारुवेसा मगयगयहमियऊसिएझमा) श्रंगारना निवासस्थाननी प्रेम तेना वेष सुंदर હતા. સંગત અને બીજા યુકત પચારમાં તે નિપુણુ તેમજ કુશળ હતી સગત, ગત, હસિત, ભણિત, વગેરે નિપુણ યુકતાપચાર સુધીના પદોની વ્યાખ્યા પહેલાં કરવામાં भावी है. ते शुशिअनी धन्न सडेशती हुती. (सहस्सल भा) हुनर उपिया तेनी श्री डती. (विदिन्नछत्तचामरवालत्रियणिया ) रान्नये तेना भाटे छत्र, ग्राभर अने मासव्यननिशमेो (वींनशी) गयी हती. (कन्नीरहपयायाया होत्या) यासगी
Page #699
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका अ. ३ जिनदत्त- सागरदत्तचरित्रम
६८१
यस्याः सा तथा चाप्यभवत् गणिकासहस्रस्याचिपत्यं कुर्वती यावद्विहरति ।। सू. ५ ।। मूलम् --तपणं तेसिं सत्थवाहदारगाणं अन्नया कयाइ पुव्वावरहकालसमयंसि जिमियत्तत्तरागयाणं समाणाणं आयन्ताणं चोक्खाणं परमसुइभूयाणं सुहासणवरगयाणं इमेयारूवे मिहोकहासमुळावे समुपज्जित्था, तं सेयं खलु अम्हं देवाणुपिया ! कलं जाव जलते विडलं असणं ४ उवक्खडावेत्ता तं विडलं असणं ४ धूव पुष्पगंधवत्थं गहाय देवदत्ताए गणियाए सद्धिं सुभूमिभागस्स उज्जाणस्स उज्जाणसिरिं पञ्चणुभवमाणाणं विहरितए तिकड अन्नमन्नस्स एयम पडिसुर्णेति पडिणित्ता कलं परिप्पभायाए रणीए को पुरिसे सदावेति सदावित्ता एवं वयासी - गच्छह णं देवाशुप्पिया ! विउलं असणं ४ उवक्खडेह तं विउलं असणं ४ धूवपुप्फवत्थं गहाय जेणेव सुभूमिभागे उज्जाणे जेणेव णंदापुक्खरिणी तेणामेव उवागच्छह, णंदा पुक्खरिणीतो अदूरसामंते थूणा मंडवं आहह. । आसित्त सम्मज्जियोवलित सुगंध जाव कलियं करेह, अम्हें पडिवालेमाणा २ चिट्ठह जाव चिट्ठति ॥सू. ६ ॥
पालकी - तामजाम - पर बैठ कर यह चलती थी । (नरवाद्ययान विशेष का नाम कर्णीरथ है ) ऐसी यह गणिका (बहूणं गणिया सहस्साणं आहेवच्चं जात्र fast) और हजार गणिका जनों का आधिपत्य करती हुई अपने समय को आनन्द के साथ व्यतीत करती थी । । मूत्र ४॥
'तणं तेर्सि सत्थवाहदारगाणं' इत्यादि ।
તામજામ—ઉપર સવાર થઈને તે અવરજવર કરતી, નરવાહ્યયાન વિશેષનુ નામ કારથ छे. सेवी ते गणिष्टा (बहूणं गणिया सहरसाण आहेबच जाव विहरड) (र ગણિકાઓનુ આધિપત્ય કરતી પોતાના વખતનેતે સુખેથી પસાર કરતી હતી. "સુત્ર પા
Page #700
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮
Tata क
टीका- 'तरण तेसि इत्यादि - ततः खलु तयोः सार्थवाहदारकयोरन्यदा कदाचित् पूर्वापराहूकालसमये पश्चिमप्रहरे 'जिमियमुत्तरागयाणं' जिमित भुक्त' - आस्वादनेन अनुभूतम् उत्तरं तत्पश्चात् आगतयोः 'समाणा' सतोः 'आयंताणं' आचमितयोः - कृतचुलुकयोः 'चोक्खाणं' चोक्षयोः अन्नादिलेपापनयनेन शुद्धयोः अतएव 'परमसुईभूयाणं' परमशुची भूतयोः हस्तमुखादि प्रक्षालनेन परमपवित्रयोः 'सुहोमणचरगयाणं' सुखासनवरगतयोः सुखासनावस्थितयोः ‘इमेयाख्वे' अयमेतद्रूपो वक्ष्यमाणलक्षणः 'मिहो कहास मुल्लावे' मिथः कथासमुल्लापः विलासविषयकवार्ता संलापः 'समुपज्जित्था' सम्बुदपद्यत अभवत् तत्श्रेयः खलु आवयोः देवानुप्रिय ! कल्ये यावज्वलति विपुलमशन पानं खाद्यस्वायमुपस्कार्य तं विपुलमानानखाद्यस्वाय धूप
टीकार्थ - (तपणं) इसके बाद (अन्नया कयाई) किसी एक समयकी (तेस सत्यवादार गाणं) उन दोनों सार्थवाह पुत्रों को (जिमियत्तु नरायाणं) जब कि वे जीम कर और खाकर कुल्ला करने के लिये अपने स्थान से उठ चुके थे और (आयंताणं) अच्छी तरह कुल्लाभी कर चुके थे । (चोक्खाण) तथा धोती आदि वस्त्रों पर खाते समय पडे हुए अन्नादिकों के सीतो को जब वे साफ कर शुद्ध हो चुके थे। परमसुङ्भूयाणं) हस्त मुख आदि के प्रक्षालन से उनके मुख आदि अवयव जब शुद्ध हो चुके थे तव (पुत्रावर कालसमयसि ) पश्चिम प्रहर में (सुहामणवरगयाण) जब वे एक स्थान पर आनन्द के साथ बैठे हुए थे - ( इसे यावे मिहोकडासमुल्लावे समुपज्जित्था ) इस प्रकार का यह बातचीत करते हुए विचार बांधा
"तपणं तेसिं सत्थवाहदारगाणं' इत्यादि ।
टीशर्थ - - (नएणं) त्यार माह (अन्नया कयाइ ) अ मेड वजतनी बात छे. (तेसिं सत्यवाहदारगाणं) ने सार्थवाह पुत्रोने ( जिमिय भुत्तरागयाण) - જ્યારે તેએ જમીને પોતાના જમવાના સ્થાનેથી કાગળા કરવા માટે ઉભા થઇ ચૂકયા हता, अने (आयत्ताण) सारी रीते तेभाणे अगणा पशु पुरी सीधा हुता (चोक्खाणं) તેમજ ધાતી વગેરે વસ્રો ઉપર જમતી વખતે પડેલા અન્ન વગેરેના કણાને સાફ કરીને शुद्ध जनी युञ्ज्या हता. (परमसु भूयाणं) हाथ भों वगेरेना अक्षासनथी तेभना भों वगेरे अवयवो न्यारे २७ जनी शूक्ष्य. ता. (पुव्वावरण्ढकालसमयसि) द्विवसना Dear पोरां (मुहासणवरगयाण) न्यारे तेथे मे स्थाने मान पूर्व मेठा हता. मिहो कहास मुल्लाचे समुप्पज्जित्था ) त्यारे वातचीतनेो विया मच्येो
(इमेया
Page #701
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका अ. ३ जिनदत्त - सागरदत्तचरित्रम्
पुष्पगन्ध गृहीत्वा देवदत्तया गणिकया सार्द्ध सुभूमिभागस्योद्यानस्य उद्यानश्रियम् -- उद्यानशोभाम् प्रत्यनुभवतोः - उपवनशोभादर्शनादिना प्रमोदयतोः विहर्तु = विलासितुम् इति कृत्वा अन्योऽन्ययोरेतमर्थ प्रतिश्रुणुनः घतिश्रुत्य निश्चित्येत्यर्थः 'कल' कल्ये 'पाउप्पभाया रयणोए' मादुष्प्रभाताया रजन्यां रात्र्यन्ते प्राच्यां दिशि प्रकाशोदये कौटुम्बिकपुरुषान् शब्दयतः शब्दयित्वा एवमवादिष्टाम् गच्छत खलु सूर्य देवानुमियाः ! विपुलमशन( त सेयं खलु अम्हं देवाणुपिया) हे देवानुमिय ! हम दोनोंका अब यह अच्छा है कि (कल्लं जाव जलते त्रिउलं असणं उचक्खडाविना तं विल अस४ ध्रुवपुप्फगववत्थं गहाय देवदत्ताए गणियाए सद्धि
६८३
भूमिभागस्स उज्जागस्स उज्जाणसिरिं पच्चणुभवमाणाण विहतिए) हम दोनों कल जब कि प्रभात हो जाय और सूर्य प्रकाश हो जाय तब विपुलमात्रा में अशन पान, खाद्य, और स्वाद्य चारों प्रकार का आहार निष्पन्न करा कर उस निप्पन्न हुए अगन आ. ४ चारों प्रकार के आहारको तथा धूप, पुष्प, गंध, और वस्त्र को लेकर देवदत्त गणिका के साथ सुभूमिभाग उद्यान की उद्यान श्री का अनुभव करते हुए विचरण करें। (त्ति अन्नमन्नस्स एयम पडिसुर्णेति) ऐसा विचार उन दोनोंने किया परस्पर के इस विचारको स्वीकार कर लिया (पडिमुणित्ता कल्लं पाउप्पभायाए रयणीए कोडबियपुरिसे सहावे ति) विचार स्वीकृत हो चुकने के बाद कल जब रात्रि प्रभात प्राय हो चुकी और सूर्य प्रकाशित हो चुका तब उन दोनोंने अपने२ कौटुम्बिक पुरुषों को बुलाया (सदावित्ता एवं ( सेयं खलु अम्ह देवाणुपिया) हे देवानुप्रिये । खायो भने माटे से वात सुमइय थशे (कल्लं जावजल ते विडलं असणं ४ उचक्खडावेत्ता तं विल असणं ४ धूत्र, पुप्फ, गंधवत्थ गहाय देवदत्ताए गणियाए सद्भि सुभूमिभागस्स उज्जाणस्स उज्जाण सिरिं पच्चणुभवमाणाणं विहरित) भावती असे न्यारे સવાર થાય અને સૂર્ય પ્રકાશતા થાય ત્યારે પુષ્કળ પ્રમાણમાં અશન, પાન, ખાદ્ય, અને સ્વાદ્ય ચારે પ્રકારના આહાર બનાવડાવીને તે ચારે જાતના આહારને તેમજ ધૂપ, પુષ્પ, ગંધ અને વસ્ત્રને લઈને દેવદત્તા ગણિકાની સાથે સુભૂમિ ભાગ ઉદ્યાનની उद्यानश्रीने अनुभवता विहार इ. (त्तिकहुँ अन्नमन्नस्स एयम पडिसृणेति ) या विचारने अनेो स्वीअरी सीधी (पडिमुणित्ता कल्लं पाउप्पभायाए रयणीए कोडबिय पुरिसे सावेंति) विचारनी स्वीकृति माह न्यारे रात्रि पसार પ્રભાત થયું અને સૂરજના પ્રકાશ ચેામેર પ્રસર્યો ત્યારે બંનેએ પોતપોતાના કૌટુબિક थुषोने मोहाव्या. (सद्दावित्ता एवं वयासी) गोसावीने छु - (गन्छ णं देवा
Page #702
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૮૪
ज्ञाताधर्मकथाङ्गमत्र पानखाद्यस्वायं 'उचक्रवडेह' उपस्कारयत उपस्कार्य तं विपुलमशनपान खाद्य स्वायं धूपपुष्यगन्धवस्त्रं गृहीत्वा यत्रैव सुभूमिभागमुद्याने यत्रत्र भन्दा पुष्करिणी तत्रैवोपागच्छत उपागत्य नन्दायाः पुष्करिण्या
अदरसामन्ते “थूणामंडवं स्थूणामंडपं छादनादि स्तम्भनार्थ यल्ली का प्ठं'श्रुणाग्थूणा, तत्प्रधानो वस्त्राच्छादितमण्डपः स्थूणा मण्डपस्तम् 'आहणह' पाहन-निवेशयत कुरुतेत्यर्थः 'आसित्तसम्मजियोवलित्त' आसिक्त संमानितोपलिप्त, तत्र-'आसिक्त' आसिक्तं-जलेन सिक्तं 'सम्मजिय' मंमार्जितं कचरापनयनेन प्रमार्जितं 'उबलितं' उपलिप्त-गोमयादिना संलितम् सुगन्ध यावत् कलिनम्--आरवर्ति कालागुरुपभृतिसुगन्धिद्रव्यैः, कलित-युक्तम् ‘करेह' कुरुत 'अम्हे पडिवालेमाणा' आवां प्रतिपालयमाना वयासी) बुलाकर इस प्रकार कहा-(गच्छह ण देवाणुप्पिया)हे देवानुमियों ! तुम जाओ और (विउलं असणं४ उववरखडेह) विपुल मात्रा में अडान, पान, ग्वाघ, और म्वाध आहार निप्पन्न करो (तं विउलं असण ४ धृव पुप्फवत्थं गहाय जेणेव सृभूमिभागे उजाणे जेणेव गंदा पुवखरिणी तेणामेव उवागच्छह) निष्पन्न होने के बाद विपुल अठानादिरूप चतुर्विध आहार को धूप, पुष्प, वस्त्रको लेकर जहां मुभूमि भाग नामका उद्यान है और जहाँ नंदा नामकी पुकाणी है, वहाँ जाओ--(नंदापुक्रवरिणी अदूरसामंते थूणामंडवं आहण ह) वहां जाकर तुम नंदापुष्करिणी से न बिलकुल पास और न बहुत दूर किन्तु उचित प्रदेश में एक स्थूणामंडप को रचो-बनायो-तैयार करो। (आसिनसम्मज्जियोवलित्तं सुगध जाच कलियं करेह, अम्हे पडिवालेमाणा २ चिट्ठह जाव चिट्ठति) जब वह तैयार हो जावे तब उसे जल से सिन्चित करो, कचरा वगैरह णुपिया) से हैवानुप्रिया ! तमे - (विउलं असणं ४ उवकखडेह) मने ०४७ प्रभामा मशन, पान, गाध अने स्वाध माडार तयार ४२ (त विउल असण ४ वपुप्फवत्थं गहाय जेणेव मभूमिभागे उजाणे जेणेन गंदा पुक्खरिणी तेणोमेव उवागच्छह) अनेल्या मशन, पान पाच पगेने या ततन माडार तैयार થઈ જાય ત્યારે ચતુવિધ આહાર તેમજ ધૂપ, પુષ્પ અને વસ્ત્રોને લઈને જ્યાં સુભૂમિભાગ નામે ઉદ્યાન છે અને જ્યાં નંદા નામની પુષ્કરિણી (વાવ) છે ત્યાં જાઓ.
(नंदा पुकावरिणीतो अदरमामंते थणामंडव आहणह) त्यो १४२ ना પુષ્કરિણીથી વધારે દૂર પણ નહિં તેમજ તેનાથી વધારે નજીક પણ નહિ એવા યોગ્ય थान तमे २५ भ3५ तैयार ४से (असिस सम्मजियोवलित सुगंध जाव ऋलियं करेह अम्हे पडिवाले मागा २ चिट्टह जाव चिति) स्थू। म ४५ ત્યારે તેયાર થઈ જાય ત્યારે તમે પાણી છાટીને તે જગ્યાને નિશ્ચિત કરે, કચરે
Page #703
--------------------------------------------------------------------------
________________
भनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका अ. ३ जिनदत्त-सागरदत्तचरित्रम्
६८५ २ पुनः पुनः प्रतीक्षमाणाः इत्यर्थः 'चिट्ठई' तिष्ठत यावत्ते कौटुम्बिकपुरुषाः तदाज्ञानुसारेण कार्य सम्पाद्य तिष्ठन्त. ॥ म. ६ ॥
मूलमू-तए णं ते सत्थवाहदारगा दोच्चपि को९वियपुरिसे सदावेति सदावित्ता एवं क्यासी-खिप्पामेव लहुकरण जुत्त जोयं समखुरबालिहाणलमलिहियतिक्खग्गसिंगएहि श्ययमयघंटसुत्तरजुपवरकंचणखचियणत्थपग्गहोवग्गहिए हिं नीलुप्पलकयामेल एहिं पवरगोणजुवाणएहिं नाणामणिरयणकंचणघंटिया जालपरिक्खित्तं पवरलक्षणोववेयं जुत्तमेव पवहणं उवणेह तेऽवि तहेव उवणेति. ॥ सू. ७॥
टीका--'तएणं ते सत्थवाहदारगा दोच्चापि' इत्यादि-ततः ग्वलु तो सार्थ चाहदारको द्वितीयवारमपि कौटुम्विकपुरुषान् शब्दयतः शब्दयित्वा एव वहां का सब अच्छी तरह साफ करो। उसे अच्छे रूपमें गोमय अादि से लीपो। अगरवत्ती, काला गुरु आदि सुगंधित द्रव्यों से उसे वासित करो। पश्चात् हमारी वहां प्रतीक्षा करो। इस प्रकार उन सार्थवाह पुत्रों की बात सुनकर उन कौटुम्बिक पुरुष ने जैसा उन्होंने कहाथा वैसा ही सब कार्य संपादित कर दिया और उनकी प्रतीक्षा करते हुए वहां बैठ रहे। ॥सूत्र ६।। ___'तएणं ते सत्यवाहदारगा' इत्यादि ।
टीकार्थ--(तएणं) इसके बाद (ते सत्थवाहदारगा) उन दोनों सार्थ वाह पुत्रोंने (दोच्चंपि) दुवारा भी कौडुविय पुरिसे) कौटुम्बिकपुरूरों को (सदावे ति) बुलायो (सद्दावित्ता) बुलाकर उनसे (एवं वयासी) इस प्रकार कहाવગેરે ત્યાંથી સાફ કરી નાખે. તે સ્થાનને છાણ માટી વગેરેથી સરસ રીતે લીપ પૃપ સળી, કલાગુરુ, વગેરે સુવાસિત દ્રવ્યોથી તે સ્થાનને સુગંધિત બનાવો ત્યાર બાદ તમે અમારી ત્યાં જ રહીને પ્રતીક્ષા કરશે. આ રીતે તે સાર્થવાહ પુત્રોની વાત સાંભ ળીને તે કૌટુંબિક પુરષોએ તેમણે જેમ આજ્ઞા આપી હતી તેમણે કામ પૂરું કરી દીધુ અને તેમની પ્રતીક્ષા કરતા ત્યાં જ બેસી રહ્યા. છે સૂત્ર. ૬ 'तए णं ते मत्थवाहदारगा' इत्यादि ।
-(त एणं त्या२ मा (ते सत्यवाहढारगा) ते भने सार्थवाड पुत्रो) (दोचं पि) भी पा२ (कोड वियपुरिसे) डोमिः पाने (सहावेंति) मे०५॥
Page #704
--------------------------------------------------------------------------
________________
६८६
ज्ञाताधर्मा' कथाfमत्रे
मत्रादिष्टाम्. आज्ञापयतः 'खिप्पामेव ' क्षिममेत्र 'लहुकरणजुत्ते जोइय' लघुकरणयुक्त योजितम् तत्र - लघुकरणेन - गमनादिक्रियाक्षत्वेन युक्ताः ये पुरुषास्तैः, योजितं यन्त्रयूपादिभिः सम्बन्धितम् अस्य प्रवहणमित्यनेन सम्बन्धः 'समखुरबा लिहाणसम लिहियतिक्खम्गसिंग एहि' समखुर बालधान समलिखित तीक्ष्णाग्रशृङ्गकाभ्याम् नत्र - सम= समौ - समानौ खुरी, बालधानौ = पुच्छौ, समखुरवालधानौ तथा सम= समे- तुल्ये, लिखिते = शस्त्रा पसारितवायचे, तीक्ष्णाग्रभृङ्गे ययोः तौ तथा समखुरबालधानौ च समलिखित तीक्ष्णाग्रशृङ्गौ चेति कर्मधारयः ताभ्याम् 'रययमयघंटसुत्तरज्जु पत्ररकचणखचियणत्यपग्गहोवग्गहिएर्हि' रजतमयघण्टामूत्ररज्जुपवरकाञ्चनखचितनस्तमग्रहोपगृहीताभ्याम् तत्र - रजतमये= रूप्यनिर्मिते घण्टे = क्षुद्रघण्टिके गलमदेशे केंद्रे ययोस्तौ तथा-सूत्ररज्जू = कार्पासिक-तन्तु निर्मिते रज्जुमये प्रवरकाञ्चनखचिते ये 'नत्थे ।' नस्ते - तयोः प्रग्रहौ = रश्मीनस्त(खिप्पामेव लहुकरण जुत्त जोइयं पत्रहण उवणेह) तुमलोग शीघ्र ही लघुकरण युक्त पुरुषों द्वारा यंत्रयूपादि से संबंधित किये हुए एक पत्रहण - शकटको ले आओ भाषा में इसे सेज-गाडी कहते है । जो (पत्ररगोण जुत्राणएहिं जुत्त मेव) तरुण एवं उत्तम वैलों से सर्वथा युक्त हो ( समखुर बालिहाण समलिहियतिक्खग्गसिंगए हिं) ये बैल भी समान खुरों वाले हो एक सी पूछोंवाले हों तथा शस्त्र से ऊपर की खाल छिल जाने से जिनके अग्रभाग नुकीले बने रहे है ऐसे एक से सींगों वाले हों (रययमघंट सुन्तरज्जुपत्र (कंचनस्वचियणत्थ पग्गहोकर गहिएहिं चादी के घंटिकाऍ जिनके गले में बँधी हुई (सावित्ता) गोसावी तेभने ( एवं वयासी) मा प्रभा उधु (खिप्पामेवं लहुकरण जुतजोsय पवहणं उनणेह) तभे सत्वरे सघु२ए युक्त पुरुषो वडेयंत्र यूथ वगेरेथी સપન્ન એક પ્રવહણુ–ગાડાને લાવા ભાષામાં પ્રવહણ-કટને ‘સેજગાડી' કહે છે (ઘેાડાગાડીની જેમ આવી ‘સેજગાડી પણ ચોમેર અને ઉપર એમ સરસ આવરણથી આચ્છાદિત રહે છે. માણુસ આરામથી આમાં અવરજવર કરી શકે છે એટલા માટે खेने 'सेन्गाडी' उडे हे) ते सेन्गाडी (पवरगोणजाणएहिं जुत्तमेव) नुवान भने उत्तम गणहोवाजी होवी होवी लेखे ( समखुरबालिहाण सम लिहियतिक्वग्गसिंग एर्हि) जगहो सरणी पूछडी वाजा तेभन सोन्नर વડે. ઉપર ઉપરથી જેમનું ચામડુ છાલી નખાયુ છે અને તેથી જેમનાં શિગડાના આગળના ભાગ અણીદાર થઈ ગયા ગયા છે તેવા સરખા શિંગડાંવાળા હોવા જોઇએ ચાંદીની (रययमगघटसुत्तरज्जुपवरकं चणख चियणत्थपग्गहो वग्गहिए हिं)
Page #705
--------------------------------------------------------------------------
________________
६८७
अनंत गोटीका अ. ३ जिनदत्त - सागरदत्तचरित्रम्
संलग्न - वृषभाकक्षेकरज्जुद्रयमित्यर्थः ताभ्याम् उपगृहीतौ शकटवाहक पुरुषेण स्ववशीकृतौ रजतमयघण्टौ च तौ मूत्ररज्जुप्रवरकाञ्चनखचितनस्त vastu star इतिकर्मधारयः ताभ्याम् 'नीलुप्पलकया मेल एहिं' नीलोत्पलकृतापीडाभ्याम् त - नीलोत्पलैः = नीलकमलैः कृतः आपीड: = शिरोभूषणं यो स्तौ ताभ्याम् 'पवरगोणजुत्राण एहिं' प्रवरगोयुवभ्याम्-तरुणोत्तमबलीवर्दाभ्याम् 'जुत्तमेव' युक्तं - सर्वथा संयुक्तमेव 'नानामणिरयणकंचण घंटियाजालपरिविवत्तं' नानामणिरत्नकाव्यनधष्टिका जालपरिक्षिप्त - अनेकमणिरत्नखचित सुवर्णमयघण्टिकासमूहेन युक्तम्. 'पत्ररलक्खणोत्रवेयं' प्रवरलक्षणोपपेत- शुभलक्षणयुक्त 'पवहणं' प्रवहण' — शकटम् सेजगाडीति भाषायाम् 'उवणेह' उपनयत - समानयत । ते कौटुम्बिकपुरुषा अपि नथैवोपनयन्ति ॥ . ७ ॥
हो । कपास के तन्तुओं से निर्मित रस्सी कि जो प्रवर कांचन से खचित हो जिनके दोनों नयनों में पड़ी हुई हो और इसी के बल पर जो शट वाहक पुरुषों द्वारा वशीभूत किये गये हों (निलोप्पलकयामेल एहि ) तथा नीलकमलों का बना हुआ शिरोभूषण जिनके मस्तक पर लगाहो (नाणामनिरयण कॅचण घंटिया जालपरिक्खित्त) जो एवं नानामणियों से तथा रत्नों से खचित ऐसे सुवर्णमय घंटिका समूह से युक्त हों तथा जो (पवरलक्खगोत्रवेयं) शुभलक्षणों से संपन्न हों (ते वि तदेव उवणें ति) इस प्रकार उन दोनों सार्थवाह पुत्रों का आदेश सुनकर उन कौटुम्बिक पुरुषोंने जैसा उन्होंने प्रवहण लाने को कहा था वैसा ही लाकर उपस्थित कर दिया । और उनकी ॥ मूत्र ७||
-
ઘ'ટડીએ જેમના ગળામાં ખાંધવામાં આવી છે એવા, તેમજ સૂતરની પ્રવર કાચનથી પરિવેષ્ટિત દોરીની નાથ જેમના અને નાકનાં છિદ્રોમાં નાથેલી હોય અને એવી નાથોને લીધે જ તે ખળા ગાડીને હાંકનારાએ વડે વશમાં રખાતા હાય. (नीलोप्पलकयामेलए हिं) તેમજ નીલકમળાવાળું શિરાભૂષણ જેમના મસ્તકે
શાભતુ હાય (नाणामणिरयणक चणघंटिया जालपरिक्खित्त ) ले भागे रानेषु भलि भने रत्नो डेसी सोनानी धुधरीयो चडेरेसी होय तेमन ? (पवरलक्खणोत्रवेय) शुभ सक्षलवाणा होवा हो. (ते वि तंत्र उचणेति ) मा ते મને સા॰વાહ-પુત્રોની આજ્ઞા સાભળીને કૉંટુબિક પુરુષો આજ્ઞા પ્રમાણે જ ચેય પ્રવહણ લઈ આવ્યા! સૂત્ર છ
Page #706
--------------------------------------------------------------------------
________________
६८८
शोताधर्मकथाइयत्र भूलम्-~-तए णं ते सत्थवाहदारगा पहाया जाव सरीरा पवहणं दुरूहति दुरूहित्ता जेणेव देवदत्ताए गणियाए गिहं तेणेव उवागच्छंति उवागच्छित्ता पवहणाओ पञ्चोहंति, पच्चोरुहिता देवदत्ताए गणियाए गिहं अणुप्पविसंति, तएणं सा देवदत्ता गणिया सत्थवाहदारए एजमाणे पासइ पासित्ता हट्तुट्र आसणाओ अब्भु हेइ अब्भुट्टित्ता सत्तटुपयाई अणुगच्छइ, अणुगच्छित्ता ते सत्थवाह दारए एवं क्यासी--सदिसंतु णं देवाणुप्पिया ! किमिहागमणप्प
ओयणं ? तएणं ते सत्थवाहदारगा देवदत्तं गणियं एवं वयासीइच्छामो णं देवाणुप्पिए ! तुम्भेहिं सद्धिं सुभुमिभागस्स उजाणस्स उजाणसिरि पञ्चणुभवमाणा विहरित्तए । तएणं सा देवदत्ता तेस सत्थवाहदारगाणं एयमटुं पडिसुणेइ, पडिसुणित्ता बहाया कयकिच्चा किते पवर जाव सिरिसमाणवेसा जेणेव सत्थवाहदा. रगा तेणेव समोगया ॥ सू. ८॥
टीका--'तएणं ते सत्यवाहदारगा हाया' इत्यादि-ततस्तदनन्तर खलु तौ सार्थवाहदारको स्नातौ-स्नानानन्तरं कृतलिफर्माणौ यावदाभरणालकृतशरीरौ परिहितशुद्धवस्त्रौ प्रवहणं दूरोहतः आरोहतः दूरुह्य यत्रैत्र
'तएण से मत्यवाहदारगा' इत्यादि।
टीकार्थ-~-(तएणं) इसके बाद (ते सत्यवाहदारगा) वे दोनों सार्थवाह दारक (गाया) कि जिन्होंने पहिले से स्नान कर लिया है (जाव सरीरा) म्नान के बाद वायसादि पक्षियों के लिये अन्नादिका भागरूपलिकम कर जिन्होंने अपने शरीरको आभरण से अलंकृत किया है और शुद्ध वस्त्रों को पहिना 'तपणं से सत्यवाहदारगा' इत्यादि ।
---(तएण) त्या२ पछी ति सत्यवाददारगा) पने सार्थवाड पुरोगे (ण्हाया) स्नान शन (जाब सरीरा) मने स्नान na 001 पोरे पक्षीगाने અન્ન ભાગ અપીને બલિકમ કરીને પોતાના શરીરે સુંદર આભરણ તેમજ શુદ્ધ
Page #707
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवणीटीका अ. ३ जिनदत्त-सागरदत्तचरित्रम्
६८
देवदत्ताय प्रणिकाया गृह वर्तते तत्रोपागच्छतः, उपागत्य प्रवहणान् प्रत्यचरोहतः प्रत्यवरुह्य देवदत्तायां गणिकाया गृहमनुप्रविशतः ततस्तदनन्तरं खलु सा देवदत्ता गणिका तौ सार्थवाहदारकौ एजमानौ - आगच्छन्तौ पश्यति, दृष्ट्वा हृष्टतुष्टा=अतिशयेन प्रमुदिता, अद्य मम भाग्योदयो जातो यत एताविभ्यपुत्रौ मम गृहे आगताविति विचार्य स्वासनादभ्युत्तिष्ठति, अभ्युत्थाय सप्ताऽष्टपदान्यनुगच्छति=अभिगच्छति अनुगम्य, तयोः संमुखं गत्वा तौ सार्थवाहदारकौ प्रत्येवं वक्ष्यमाणप्रकारेणावादीत् 'संदिसंतु ण' सन्दिशन्तु आदेशं है (पवहणं दुरूति) उस प्रवहण पर सवार हुए। (दुरूहित्ता जेणेव देवदत्ताए गणियाए गिहं तेणेव उवागच्छंति) सवार होकर जहां देवदनाका घर था वहां पहुँचे । (उवागच्छित्ता प्रवहणाओ पच्चोरुहंति) पहुँच कर वे उसे प्रवहण से नीचे उतरे। ( पच्चारुहित्ता देवदत्ताए गणियाए गिहं अणुपत्रिसंति) नीचे उतरकर देवदत्ता गणिका के घर में प्रवेश किया (तरणं सा देवदत्ता गणिया सत्थवाहदारए एजमाणे पासह) देवदत्ता गणिकाने उन दोनों सार्थवाह पुत्रोंको आते हुए देखा (पासित्ता हट्टतुट्ठ आसणाओ अभुट्ठे ) देखकर बडी अधिक प्रसन्न हुई उसने विचारा आज मेरे भाग्य का उदय हुआ है, जो ये दोनों इभ्यपुत्र मेरे घर पर आये हैं - इस प्रकार विचार कर वह अपने आसन से उठी- (अमुट्ठित्ता सतःपयाई अणुगच्छ३) उठ कर वह सात आठ पैर और सामने गई (अणुगच्छित्ता ते सत्यवाहदारए एवं वयासी) जाकर उसने उन सार्थवाह दारकों से इस प्रकार कहा (संदिसंतु णं देवाणु - qal wag suf. (4780 gez'fa) 247 U9sy (Aroud) Hi As (geftai जेणेव देवदत्ताए गणियाए गिहं तेणेत्र उवागच्छंति) मेसिने तेथे देवदत्ताने घेर चहन्या. (उवागच्छित्ता पचणाओ पच्चोहंति) त्यां पडोयीने तेथे अवहुए| भांथी नीचे उतर्या (पचोरुहित्ता देवदत्ताए गणियाए गिहं अणुपविसंति) नीचे उतरीने गणिन देवदृत्ताना घरभां प्रविष्ट थया (तएण सा देवदत्ता गणिया सत्थवाहदारए एज्जमाणे पासह) गला देवहदत्ता मने सार्थवाह पुत्रोने सावता या (पासिता हट्ट तुङ आसणाओ भन्भुट्ठे ) लेडने ते पूण प्रसन्न થઇ અને તેને થયું કે આજે મારે ભાગ્યદય થયા છે કેમકે આ બંને ઇલ્યપુત્રો (શેઠિયાના પુત્રો) મારે ઘેર આવ્યા છે આ રીતે વિચાર કરીને તે પેાતાના આસન चरथी अली था ( अन्भुट्ठित्ता सत्तट्ठपयाइ ) अली थाने ते सात - माई भगवा सामे ग. अणुगच्छिता ते सत्यवाहदारए एवं वयासी) सामे रहने तेथे सार्थवाह युत्रोने ह्यं -- ( मंदिसंतु ण देवाणुपिया ! किमिहागमणप्पओयण)
Page #708
--------------------------------------------------------------------------
________________
६९०
ज्ञाताधर्मकथासूत्रे
कुर्वन्तु खलु देवानुप्रियाः किं कथमिहागमनप्रयोजनं जातं ? ममोपरि भवयां महती कृपा कृता यतो मद्गृहे भवन्नौ समागतौ ततस्तदनन्तरं तौ सार्थवाहदारकौ देवदत्तां गणिकां प्रत्येवमवादिष्टाम् 'इच्छामोणं' आवामिच्छावः खलु देवानुप्रिये युष्माभिः सार्द्धं सुभूमिभागस्योद्यानस्योद्यानश्रियं प्रत्यनुभवन्तौविहम् त्वया सार्द्धमात्रामुपचनदर्शनादिसुखं कर्म मिच्छावोऽतस्त्वमात्राभ्यां सार्क मागच्छ, इति भावः । ततस्तदनंतरं खलु सा देवदत्ता तयोः सार्थवाहदारकयोरेतमर्थं प्रतिशृणोति, प्रतिश्रुत्य स्नाता स्नानानन्तरं कृतकृत्या ' किं ते' किं तेन अलं तेन वर्णनेन 'पवरपरिहिया' प्रवरपरिहिता = मवरं यथा स्यात्तथा परिहिता, वस्त्रपरिधान कलाऽभिज्ञतथा सुष्टुपरिधाना यावत् श्रीसमान वेषा = वेपश्रिया साक्षाल्लक्ष्मीवत् प्रतिभासमाना यत्रैव सार्थवाहदारकौ तत्रैव समागता ।म.टा पिया ! किमिहागमणप्पओयण) हे देवानुप्रियो ! कहिये किस प्रयोजन से यहाँ आना हुआ है ? (तरणं ते सत्थवाहदारगा देवदन गणियं एवं वयासी) देवदत्तागणिकाकी ऐसी बात सुनकर उन दोनों सार्थवाह पुत्रोंने उससे ऐसा कहा - (इच्छामो णं देवाप्पिए ! तुम्हेंहिं सद्धिं भूमिभागस्स उज्जाणस्स उज्जाणसिरिं पच्चणुग्भवमाणा विहरित्तए) हे देवाणुमिय हमलोग यह चाहते है कि तुम्हारे साथ सुभूमिभाग उद्यान की शोभा का अनुभव करते हुए विचरण करे । (तरणं सा देवदत्ता तेसि सत्यवाहदार गाणं एयमहं डिसुणे ) इसके बाद उस देवदत्ताने उन सार्थवाहदारकों के इस कथन रूप अर्थ को स्वीकार कर लिया । ( पडिणित्ता हायो कयकिच्चा किं ते पार जात्र सिरिसमाणवेसा जेणेव सत्थवाहदारगा तेणेत्र समागया) इसके पश्चात् उसने स्नान किया स्नान कर वह कृत कृत्य हुई अब इस विषय में और
हे हेवानुप्रियो । आज्ञा से था अरथी खडी साथ पधार्या छो. (तएण ते सत्थवाहदारगा देवदत्त गणिय एव वयासी) गणि देवदत्तनी बात सालजीने तेथेोमे ४धु--(इच्छामों णं देवाणुप्पिए । तुन्भेहिं सद्धि सभूमिभागस्स उज्जाणम्स उज्जाणसिरिं पच्चणुग्भमाणा विहरित्तए) हे देवानुप्रिये ! तभारी સાથે સુભૂમિભાગ ઉદ્યાનનું સૌદર્ય પાન કરતા કરતા ત્યા વિહાર કરીએ એવી અમારી ४२ (तरण सा देवदत्ता तेसिं सत्यवाहदारगाणं एयमहं पड़िसृणेइ) त्यारे हेवदृत्ताचे सार्थवाह पुत्रोनी बात स्वीारी सीधी (पडिणित्ता व्हाया कप किच्चा किंते पवर जात्र सिरिमाणवेसा जेणेव सत्यवाहदारगा तेणेव समागया) त्यार ना हेवहत्ता स्नान यु भने स्नान यो यही था विषे
Page #709
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटी का अ. ३ जिनदत्त-सागरदत्त चरित्रम्
६९१
मूलम् - तणं ते सत्थवाहदारगा देवदत्ताए गणियाए सद्धि जाणं दुरुहंति दुरूहित्ता चंपाए नयरीएं मज्झं मज्झेणं जेणेत्र सुभूमिभागे उज्जाणे जेणेव नंदा पुक्खरिणी तेणेव उवागच्छंति उवागच्छित्ता पवहणातो पञ्च्चोरुहंति पञ्चोरुहिता नंदा पोक्खरिणी ओगाहिंति ओगाहित्ता जलमज्जणं करेंति, करिता जलकीडं करेंति, करिता व्हाया देवदत्ताए सद्धिं पच्चुत्तरंति पच्चुत्तरिता जेणेव थूणामंडवे तेणेव उवा गच्छंति, उवागच्छित्ता थूणामंडवे अणुपविसंति अणुप विसित्ता सव्वालंकारविभूसिया आसत्था विसत्था सुहासणवरगया देवदत्ताए सद्धि तं विउलं असणं ४ धूवपुष्पगंधवत्थं आसाएसाणा वीसाएमाणा परिभुंजे माणा एवं चणं विहरंति जिमिय भुत्तुत्तरागया वि य णं समाणा देवदत्ताए सद्धिं विपुलाई माणुस्सगाई कामभोगई भुंजमाणा विहरति । सू. ९॥
टीका- 'तरणं ते' इत्यादि - ततस्तदनन्तरं खलु तौ सार्थवाहदारकौ देवदत्तयागणिया सार्द्धं यानं - रथं दूरोहतः, आरोहतः, दूरुह्य = आरुह्य चम्पा
अधिकवर्णन क्या करें - उसने अच्छी तरह वस्त्र पहिरे यावत् अपना वेपश्री के जैसा बनाया और जहां वे दोनों सार्थवाह पुत्र थे, वही आनंद के साथ गई | || मूत्र ८॥
'तणं ते सत्थवाहदारगा' इत्यादि ।
टोकार्थ - (एणं) इसके बाद ( ते सत्यवाहदारगा) वे दोनों साथवाह पुत्र ( देवदत्ता गणियाए सद्धि) देवदत्ता गणिका के साथ (जाणं दुरूति)
વધારે શુ કહીએ તેણે સુંદર વસ્ત્રો પહેર્યા અને તેણે પોતાના દેહ લક્ષ્મી જેવે સુંદર ખનાવીને તે જ્યાં અને સાવાહ પુત્રો હતા ત્યાંઆનદ અનુભવતી પહેાંચી સૂત્ર ૮ 'तर ण ते सत्यवाहदारगा' इत्यादि ।
टीअर्थ – (तपणं) त्यार पछी ( ते सत्यवाहदारगा) ने सार्थवाह पुत्रो ( देवदत्ता गणियाए सद्धि) गनि देवहत्तानी साथै (जाणं दुरुहंति) ते श्यमां
Page #710
--------------------------------------------------------------------------
________________
शाताधर्म कथाम नगर्या मध्य-मध्येन-मध्ये भूत्वा यत्रैव सुभूमिभागमुद्यानमस्ति यौव नन्दा नाम्नी पुष्करिणी लवोपागच्छतः, उपागत्य प्रवहणात् रथात् प्रत्यवरोहतः-प्रत्यवतरतः वेश्यापि यानादुत्तीर्णा, ततःपश्चात्, नंदा पुष्करिणीमवगाहंते, अवगाय-प्रवेश कृत्वा देवदत्तया सार्द्ध जलमज्जनं-स्नानं कुरुतः स्नानं कृत्वा जलक्रीडां कुमतः कृत्वा स्नात्वा (स्नातो) देवदत्तया गणिकया सादमुभौ प्रत्युत्तरतः नंदापुष्क रणीतो बहिनिस्सरतः प्रत्युत्तीये यौव स्थणामण्डपो वस्त्राच्छादितमंडपस्तत्रैवोपागच्छतः, उपागत्य स्थूणामण्डपमनुप्रविशतः, मण्डपमध्ये देवदत्तया सर्द्ध तौ सार्थवाहदारको प्रवेशं कुरुत इत्यर्थः। अनुपविश्य सर्वालंकारविभूषितौ वस्त्रा. उस रथ पर आरूढ हुए (दुरुहिता चंपाए नयरोए) आरूढ होकर चंपा. नगरी के (मज्झ मज्झेणं) ठीक बीचोबीच से होकर (जेणेव सुभूमिभागे उजाणे) जहां सुभूमि भाग नाम का उद्यान और उसमें भी (जेणेव नंदा. पुग्वरिणी) जहा नदा नाम को पुष्करिणी (वावडी) थी (तेणेव उवागच्छंति) वहां पहुँचे। (उवागच्छित्ता पवहणातो पच्चोरुहंति) पहुँच कर फिर वे रथ से नीचे उतरे। (पच्चोहत्ता नंदापोक्खरिणीं ओगाहिति) उतर कर नंदा पुष्करिणी में प्रवेश किया (ओगाहित्ता जलमजणं करेंति) प्रवेश कर वहां उन्होंने स्नान किया (करित्ता जलकीड करेंति) स्नान करके जलक्रीडा की (करित्ता हाया देवदत्ताए सद्धि पच्चुत्तरंति) जलक्रीडा करके वे दोनों देव दत्ता गणिका के साथ उस पुष्करिणी से बाहर निकले (पच्चुत्तरित्ता जेणेव थूणामंडवे तेणेव उवागच्छंति) वाहिर निकल कर जहां वह स्थूणामंडपवस्त्राच्छादितमंडप-था-वहाँ आये-(उवागच्छित्ता थुणामंडवं अणुपविसंति) सवार थया. (दुरुहित्ता चपाए नयरीए) सपा२ -४ने पानगरीनी (मज्म मज्झेणं) ४ थे ने (जेणेव सुभूमिभागे उजाणे) त्या सुसूभिमा धान तमन (जेणेव नंदा पुक्खरिणी) ज्यांना नाभे शिशी) (म मा डाय तवी २७ पानी नानी सु४२ वाव) हुती (तेणेव उवागच्छति) त्या पाडांग्या (उवागच्छिचा पवहणातो पच्चोरुहंति) पडाचीन तेमा २थमाथी नीयता (पञ्चोमाहिता नंदा पोखरिणी ओगाहिति) ताशने न रिक्षा (वाव) भा है। भने (ओगाहित्ता जलमज्झणं करेंति) प्रवेशीन तमामे स्नान यु (करित्ता जलकीड करेंति) नान ४शन तमामे are -यो ४१. (करित्ता हाया देवदत्ताए सद्धि पच्चुत्तरंति) स |31 जीन तमा मने वहत्ता कानी साथै
रिशीभांथी गडा२ नाण्या. (पच्चुत्तरित्ता जेणेव थूणा मंडवे तेणेच उवागच्छति બહાર નીકળીને ત્યા સ્થણે મંડપ (વસ્ત્રથી આછાદિત મંડ૫) અર્થાત્ તબૂ હતા ત્યાં ગયા (उचागच्छिताथूणामंडवं अणुपविसंति) त्यां न तेमा भपमा अविष्ट थया.
Page #711
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका अ. ३ जिनदत्त - सागरदत्तचरित्रम्
३९३
भरणशोभिती, 'असस्था' आस्वस्थौ परिश्रमापनयनेन स्वस्थीभूतौ प्रसन्नचित्तौ इत्यर्थः 'वीसत्था' विस्वस्थौ विशेषेण स्वस्थीभूतौ सर्वथाऽपगतश्रमी, सुखासनवरगवौ सुखप्रद पर्यङ्काद्यासनोपविष्टौ देवदत्तया सार्द्धं तं विपुलं विस्तीर्णम् अशनं पानं खाद्यस्वाद्यं धूपं पुष्पं गन्धं वस्त्रं च, 'असारमाणा' आम्वादयन्ती - ईषत्स्वादयन्तौ 'विसाएमाणा' विस्वादयन्तौ - विशेषेण वारं वारमास्वादयन्तौ, 'परिभुजे माणा' परिभुजानौ - परिभोगं कुर्वाणों एवं च अनेन प्रकारेण खलु विहरतः आसाते । अपि च खलु 'जिमिय भुत्तुत्तरागया' जिमित भुक्तोतरागतौ निमितं = खादितं, भुक्तम्=आस्वादितं ताभ्यामुत्तरं = अनन्तरम् आगतौ सुखासनं पर्यङ्कादिकं प्राप्तौ, जिमितमुक्तानन्तरम् - आचान्तौ शुद्धोदकेन कृताचमनौ, लेपाद्यपनयनेन चोक्षौ
आकर वे उसमें प्रविष्ट हुए (अणुपविसित्ता सव्वालंकारविभूसिया आसत्था वीसत्था सुहासणवरगया देवदत्ताए सद्धि) प्रविष्ट होकर सर्व अलंकारो से विभूषित बने हुए वे आश्वस्त - परिश्रम के अपनयन से स्वस्थचित हुए विश्वस्त हुए-सर्वथा परिश्रम से रहित हुए और सुखप्रद पर्यङ्क (पलंग) आदि आसन पर जाकर बैठ गये । बाद में उन्होंने उस देवदत्ता के साथ (तं विउल असणं ४ धूवपुष्पगंधवत्थ आमाएमाणा, वीसाएमाणा परिभुंजे माणा एवं चणं विहरंति) उस विपुलमात्रामें निष्पन्न हुए अशन, पान, खाद्य, स्वाद्य, रूप चारों प्रकार के आहार को किया रुच२ कर उसका स्वाद लियाधूप, पुष्प, गंध, वस्त्र का वितरण किया - (जिमियत्तु त्तरागया वियणं समाणा देवदत्ता सद्धिं विलाइ माणुसगाई कामभोगाइ भुंजमागा विहरति ) जत्र वे अच्छी तरह खा पी चुके- तव देवदत्ता के साथ वे पर्यङ्क श्रादि आसन पर आकर बैठ गये वहां इतना संबन्ध और इस प्रकार जोड लेना चाहिये(अणुप विसित्ता सन्चालंकारविभूसिया आसत्या वीसत्था सुहासणवरगया देवदत्ताए सर्द्धि) प्रवेशीने सर्व अटा अरोथी विभूषित थयेला ते आश्वस्त था वगर સ્વસ્થચિત્ત બન્યા. વિશ્વસ્ત થયા—સર્વથા શ્રમ રહિત થયા, અને સુખેથી ખેસાય તેવા પલ ગ (પક) વગેરે આસને પર બેસી ગયા ત્યારબાદ તેમણે દેવદત્તા ગુણિકાની સાથે (तं विउलं असण धूत्रपुप्फगंधवत्थं आसाएमाणा, वीसाएमाणा परि भुजेमाणा एवं चणं विहरति पुष्ण प्रभाशुभां तैयार शवीने त्यां यहोया ડવામા આવેલા અશન, પાન, ખાદ્ય અને સ્વાદ્ય રૂપ ચાર જાતના આહારને યથારુચિ नभ्या तेभन्न धूथ,-पुण्य, ग भने वस्त्रोतुं वितरणुयु. (जिमिय त्तत्तरागया विणं समाणा देवदत्ताए सद्धिं विउलाई माणुस्सगाइ कामभोगाइ भुजमाणा विहरति ) या पछी तेयो पाग वगेरे सरस आसन पर भावीने देवदत्ता ગણિકાની સાથે ખેસી ગયા. અહીં આટલી વિગત, વધારાની જાણી લેવી જોઇએ ?
Page #712
--------------------------------------------------------------------------
________________
मोताधर्मकथाद्गमन्त्र स्वच्छौ, अत एव परमशुचिभृतौ सुखासन प्राप्योपविष्टौ इत्यर्थः । 'समाणा'
सन्तौ देवदत्तया गणिकया साद्ध विपुलान्-वीस्तीर्णान मानुष्यकान्-मनुष्यसंबंविनः कामभोगान् शब्दादीन पञ्चेन्द्रियविषयान् भुञ्जानौ विहरत आसातेस्मासू ९'
मूलम्-तएणं ते सत्थवाहदारगा पुव्वावरणहकालसमयसि देवदत्ताए गणियाए सद्धि थणामंडवाओ पडिनिक्खमंति पडिनिक्वमित्ता हत्थ संगेल्टीए सुभमिभागे उज्जाणे वहुसु आलिघरएसु य कयलीघरेसु य लयाघरएसु य अच्छणघरएसु य पेच्छणघरएसु य पसाहणघरएसुय मोहणघरएसु य सालघरगसुय जालघरएसु य कुसुमघरएसु य उजाणसिरि पञ्चणुभवमाणा विहरंति नू. १०॥
टीका-ततस्तदनन्तरं खलु तौ सार्थवाहदारको पूर्वापराह्नकालसमयेपश्चिमे पहरे देवदत्तया गणिकया साई स्थणामण्डपात् प्रतिनिष्क्रामतः वहि'भोजन करने के बाद उन्होंने आचमन-शुद्ध जल से कुल्ला किया। खाते समय जो अन्नादि के सीत उनके पैर आदि अवयवों पर गिर गये थे उन्हें उन्होंने दूर कर उन अवयवों को साफ किया। इस तरह परमशुचि भूत होकर सूखासन पर आकर बैठे गये बैठने के बाद उन्होंने उस देवदत्ता गणिका के साथ विपुल मनुष्यभव संबन्धी कामभोगों को शब्दादिक पांचो इन्द्रियों के विपयों को सेवन किया। सूत्र ९॥
'तएणं ते सत्यवाहदारगा' इत्यादि । ____टीकार्थ--(तएण) इसके बाद (ते सत्थवादारगा) वे सार्थवाह दारक (पुवावरण्ड-काल समयसि) पश्चिम प्रहर में (देवदत्ताए गणियोए सद्धिं) देवदत्ता જમ્યા પછી તેઓએ શુદ્ધ પાણીથી કોગળા કર્યા. જમતી વખતે અન્ન વગેરેના કણે તેમના હાથ પગ ઉપર પડી ગયા હતા તેમને તેઓએ સાફ કર્યા. અને આ પ્રમાણે પિતાના અવયને સ્વચ્છ બનાવ્યા શુદ્ધ થયા બાદ તેઓ સરસ સુખદ આસન પર આવીને બેઠા બેસીને તેઓએ ગણિકા દેવદત્તાની સાથે પુષ્કળ મનુષ્યભવના કામો તેમજ શબ્દ વગેરે પાચે ઈન્દ્રિયોના વિષયોનું સેવન કર્યું સૂત્ર. ૯
'त एण ते सत्यवाहदारगा' इत्यादि !
टीज-(तगण) त्या२६ (ते सत्यवाहदारगा) सार्थ वाडना युत्रो (पुवावरहकालसमयंसि) पाval पडा२ना मते (देवदगाए गणियाए सद्धिं) हेवहत्ताशुशानी साथे (थूणामंडवानी पडिनिक्खमति) २१ए। मपनी पा२ नन्या.
Page #713
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतणाटीका अ ३ जिनदत्त-सागरदत्तचरित्रम्
६६५ निस्सरतः प्रतिष्क्रिम्य 'हत्थसंगेल्लिना-अन्योन्यं हस्तावलम्बनेन सुभूमिभागे उद्याने बहुषु 'आलिघरएसु' आलिगृह के घु श्रेणिबद्धगृहाकारपरिणतवनम्पतिविशेपनिकुञ्जषु च-पुनः ‘कयलीवरेसु' कदली गृह केषु-कदली निकुन्जेषु च 'लयाघरएमु' लतागृहकेपु-चंपकाशोकादिलतागृहेषु च 'अच्छणघरएसु' आसनग्रहके आसन-उपवेशनम् तेपां गृहेषु यदा तदा जना आगत्य सुखासिकथोपविशन्ति यत्र तत्र च 'पेच्छणघरएस' प्रेक्षणगृह केतु-पक्षण-प्रेक्षणकं तस्यगृहेषु-पत्रागत्य जना नाटकादिक कुर्वन्ति प्रेक्षन्ते च तेषु 'पसाहणघरएमु य प्रसाधनगृहकेषु प्रसाधने मण्डन यत्रागत्य जना स्व परं च मण्डयन्ति तेषां गृहेषु 'मोहणघरएसु' मोहनगृह केपु-विलासगृहेषु 'सालघरएमु' शाला गृहकेषु शाला शाखा तासां गृहेषु वस्त्रगृहेषु बा' जालघरएम' जालगृह केपुजालिकान्वितगृहेषु यत्राभ्यन्तरस्थिता बहिः स्थित ने दृश्यन्ते किन्तु अन्तः गणिका के साथ (थूणामंडवाओं पडिनिक्खमंति) उस स्थणामंडप मे बाहर निकले (पडिनिक्खमित्ता) बाहर निकल कर (हत्थसंगेल्लीए) हाथ में हाथ मिलाए हुए वे (सुभूभिमागे उजाणे बहुसु आलिघरएसुय) उस सुभूमिभाग उद्यान में अनेक श्रेणिवद्ध गृहाकार परिणत हुए वनस्पति विशेषों के निकुंजों में (कयलीघरएसु य लयावरएसुय) कदलीगृहो में और लतागृहोमें (अच्छण घरएसु य) यदा कदा आई हुई जनता को बैठने के लिये बनाये हुए आमन गृहों में(पेच्छणघरएसुय) जहां पर आकर के जन नाटक आदि करने हैं और देग्वते है उन प्रेक्षण घरों में (पसाहणघरएमु य) प्रसाधन गृहों में-जहाँ आकर के मनुष्य अपने को और दूसरो को अलंकारो से विभूषित करते हैं ऐसे 'घरोंमें (मोहणघरएमुय) विलास गृहो में (मालघरएमु य शालो घरों में (जालघरएसु य) जालिकान्वित घरों में जिनके भीतर रहे हुए (पडिनिक्खमित्ता) मा नloीन (हत्थस गेल्लीए) डायमा डाय नाणीने तमा (मुभूमीभागे उज्जाणे बहुसु आलिघरएसु य) सुभूमिला Bधानमा मासा ઘણું શ્રેણિબદ્ધ ઘરના આકાર જેવા વનસ્પતિ વિશેપોથી બનાવવામાં આવેલા નિકુંજોમાં (कयलोघरएमु य लयाघरएसु य). seी गृडामा, ताडाभा, (अच्छणघरएस य) मानवा आता सामाभिने सपा भाटे नावामा मायेसा मासनमा (पेच्छणघरएसु य) भाणुसो न्यो मापीन नाट वगेरे ४२ छ भने तुणे तेवा प्रेक्षाडामा (पसाहणघरएमु य) प्रसाधन लाभा मेटो त्या माणुसो पातानी जतने भने मानसाने शगारेछ, तेवा घशेमां, मोहणघरएसु या विसासडामा (सालघरगा य) शाणायाम (जालघरएसु य) atm यसमा गेट
Page #714
--------------------------------------------------------------------------
________________
1
ज्ञाताधम कथामै मत्रे
स्थितैर्बहिःस्था दृश्यन्ते तादृशेषु च 'कुसुमघरपसु' कुसुमगृह केषु = पुष्पगृह के पु, इत्यादिपु, स्थानेषु 'उज्जाणसिरिं' उद्यानश्रियं, उपवनस्य शोभां सुखं च ' पश्चणु भवमाणा' प्रत्यनुभवन्तौ देवदत्तया सार्द्धमनुभवन्तौ विहरत : = विचरतः । सु. १०। मूलम् -- तए णं ते सत्थवाह दारया जेणेव से मालुया कच्छए तेणेव पहारेत्थ गमणाए, तरणं सा वणमऊरी ते सत्थहदारए एजमाणे पास्इ पासित्ता भीया तत्था तसिया उठिवरगा पलाया महया महया सहणं केकारखं विणिम्मुयमाणी २ मालुयाकच्छाओ पडिणिक्खमइ, पडिणिक्खमित्ता एगसि रुक्खडालयंसि ठिच्चा ते सत्थ वाहदारए मालुयाकच्छयं च अणिमिसाए दिट्टिए पेहमाणी २ चिइ ॥ सू० ११॥
टीका- 'तरणं ते' इत्यादि - - ततस्तदनन्तरं खलु तदुद्यानशोभासुखानुभवानन्तरं तौ सार्थवाहदारकौ य व स मालुकाकक्षकः पूर्वोक्त एकास्थिकफलानां वृक्षविशेषाणां काननं वर्तते तत्रैव 'पहारेत्थ गमणाए' प्राधार यतां मनुष्य बाहिर रहे हुए मनुष्यों की दृष्टि में न आवे किन्तु बाहिर मनुष्य उन भीतर में रहे हुए मनुष्यों को दिखलाई पडते रहे ऐसे घरों में- (कुसुमघर एसु य) पुष्प गृहों (उज्जाणसिरिं पचणुभत्रमाणा विहरंति ) देवदत्ता के साथ २ उद्यानश्री का निरीक्षण करता हुआ आनंद भोग करते हुए विचरते रहे। सूत्र १० ॥
'तरणं ते सत्यवाहदारगा' इत्यादि ।
टीकार्थ - - (तरणं) इसके बाद ( ते सत्थवाहदारगा) वे दोनों सार्थवाह दोरक (जेणेव मालुयाकच्छ) जहां वह मालुका कच्छ था ( तेणेव पहारेत्थ गमणाए) उम ओर जानेके लिये उत्कंठित हुए (तएणं सा वणमऊरी ते એવા ઘામાં કે જેમની અંદર બેઠેલા માણસેાને સારી પેઠે જોઇ શકે પણ બહારના भासेो हरना भाणुसोने लेन शडे (कुमुमघर एस ग्र) युष्य गृहोभां (उज्जा सिरिं पञ्चणुभवमाणा विहर ति) उद्याननी शोला लेता हेवदत्तानी साथै सुण અનુભવતા વિચરતા રહ્યા. પત્ર ૧૦ના
'तरणं ते सत्थवाद - दारगा' इत्यादि !
६९६
टीअर्थ - (त एणं) त्यारमा (ते सत्थवाहू दारगा) मने सार्थवाह पुत्र (जेणेत्रसे मालुया कच्छए) ने तर भालु २ तो (तेणेव पहारेत्थ गमनाए )
Page #715
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका अ. ३ जिनदत्त = सागरदत्तचरित्रम्
गमनाय= तत्र गन्तुमुत्कण्ठितो गतौ च ततस्तदनन्तरं खलु सा वनमपूरी तौ सार्थवाहदारको 'एजमाणे' एजमानौ प्रत्यागच्छन्तौ पश्यति दृष्ट्वा च' 'भीया' भीताः अकस्माद् भयजनकचस्तुदर्शनेन भयं प्राप्ता 'तत्था' त्रस्ता - भयजनितदुःखं प्राप्ता स्वब्धा वा क्षणमात्र भयेन निश्चला जाता 'सिया' अन्तर्भावितण्यर्थः, त्रासिता आत्मनः प्रतिप्रदेशं भयेन संक्रान्ता जाता 'उन्चिग्गा' उद्विग्ना - त्रोणशरणरहितत्वेनोद्वेग प्राप्ता 'पलाया' पलायिता- उड्डयनयुक्ता 'महा २ सद्देण महता २ शब्देन उच्चस्वरेण 'केकारनं' मयूरशब्दं 'त्रिणिमुयमाणो २१ विनिर्मुञ्चन्ती = पुनः पुनः कुर्वनी मालुका कक्षात् 'पडिनिक्वमहू' प्रतिनिष्क्रामति- निस्सरति 'पडिनिचखत्ता' प्रतिनिष्क्रम्य निस्सृत्य स्वस्थानाडी 'एगंसि' एकस्यां वृक्षशाखायां 'ठिचां' स्थित्वा तौ सार्थवाहदारकौ तं
६९७
सत्थवाहदारए एजमा पासइ) उस वनमयूरीने उन दोनों सार्थवाह दारकों का ज्यों ही आते हुए देखा तो (पासित्ता) देवकर (भीया तत्था तमिया उनिगा पलाया) भनभीत हो गई त्रस्त हो गई-- अकस्मात् भयजनक वस्तु को देखने से भय जनित दुःखको प्राप्त हुई अथवा क्षण मात्र के लिये भयसे निश्चल हो गई- आत्मा के प्रतिप्रदेश में भय से युक्त हो गई, उद्वेग को प्राप्त हो गई और उस स्थान से उडी (महयार सदेणं के कारव' विणिम्यमागीर माच्छाओ पडिनिक्खमइ) उडती२ बडे जोर २ मे के कारव (शब्द) वारचार करती करती वह उस मालुका कच्छक से बाहर हो गई (डिनिमित्ता एसि रुक्खडालयंसि ठिबा ते सत्यवाहदारए मालुयाकच्छच अगिमाए दिट्ठिए पेदमाणी २ चिह्न) बाहर होकर एक
तें' मान्नु वा भागण वध्या (तएण साबण मऊरी ते सत्यवाहदारए एजमाणे पासः) ते ढेडो जने सार्थवाहाने लेया भने (पासित्ता) लेने (भीया तत्था तमिया उन्निगा पलाया) हरी गर्छ, सत्रस्त थाई गए सोयिता लय यभाडनारी वस्तुनेाने ते દુખ પામી, અથવા તે તે ભયભીત થઇને ધેાડા વખત માટે સ્તબ્ધ થઈ ગઈ, તેના આત્મપ્રદેશામાં ભય પ્રસરી ગયે. તે ઉદ્વિગ્ન થઈ ગઇ તેની સામે રક્ષાને કાઇ પણુ જાતના ઉપાય હતેા નહિ તેથી તે વ્યાકુળ ખની ગઇ અને તે સ્થાનેથી ઉડી (महया २ मद्दणे केकारनं विणिम्मुयमाणी २ मालुया कच्छाओं पडिनिक्खमड ) अने भोटा स्वरेथी टड्डूस्ती २ उडती ते भावुभ हुन्छथी महार नीडजी ग. (पडिनिक्वमित्ता एग सि रुक्क्डलयंसि ठिचा ते सत्यवादारए मान्नुया कच्छयं च अणिमिसाए दिट्टिएं पेमाणी२ चिट्ट) भोलुम कुछनी महार नीक्ष्णीने ते
Page #716
--------------------------------------------------------------------------
________________
ज्ञाताधर्मकथाम
मालुकाकक्षकं च 'अणिमिसाए' अनिमेषया निश्चलया 'दिट्ठीए' दृष्टया 'पेहमाणी २' प्रेक्षमाणी २ - पुनः पुनः पश्यन्ती 'चिड' तिष्ठति ॥ ११ ॥
६९८
भूलम् — तरणं ते सत्थवाहदारगा अण्णमवणं सद्दार्वेति सदावित्ता एवं वयासी जहाणं देवानुप्पिया ! एसा वणमऊरी अम्हे एजमाणा पासिता भीया तत्था तसिया उब्बिग्गा पलाया महया महया संदेणं जाव अम्हे मालुया कच्छयं च पेच्छमाणी रचिट्ट, तं भव्विमेत्थ कारणं तिकट्टू मोलुयाकच्छयं अंतो अणुपविसति अणुपविसित्ता तत्थ दो पुढे परियागये जाव पासित्ता अन्नमन्न सदावेंति, सदावित्ता एवं वयासी - सेयं खलु देवाणुप्पिया.! अम्हं इमे वणमऊरी अंडए साणं २ जाइमंताणं कुक्कुडियाणं अंडएसुअ पक्खिवावित्तए तएणं ताओ जाइमंतोओ कुकुडियाओ एए अंडए सएणं पक्खवाएणं सरिक्खमाणीओ संगेवेमोणीओ विहरिस्संति, तणं अहं एत्थं दो कीलामणगा मऊरीपोयगा भविस्संतित्ति कछु अन्नमन्नस्स एयमहं पडिसुणति, पडिसुणित्ता सए मए दासचेडए सद्दार्धेति सद्दावित्ता एवं वयासी गच्छह णं तुभेदेवाणुप्पिया ! इमे अंडए गहाय सयाणं जाइमंताणं कुक्कुडीणं अंडएस पक्खिवह जावतेवि पक्खिति ॥ सू. १२॥
वृक्ष की डाल पर जाकर बैठ गई और बैठी २ वहीं से उन दोनों सार्थवाहदारकों को और मालुका कक्ष की ओर बार बार अनिमिष दृष्टि से देखने लगी । सूत्र । ११ ।
એક ઝાડની શાખા ઉપર બેસી ગઈ, અને ત્યાંથી જ તે અને સાવાડાને તેમજ માલુકા કચ્છની તરફ વારવાર એકી નજરે જોવા લાગી. ાસૂત્ર ૧૧૫
Page #717
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका अ ३. जिनदत्त-सागरदत्तचरित्रम्
टाका-'तएणं ते' ततस्तदनन्तरं-मयूर्या उड्यनान्तर ती सार्थवाहदारको अन्योऽन्य परम्परं शब्दयता आवयतः संमुखी कुरुतः 'सहावित्ता' शदयित्वा अन्योन्यमाहृय वक्ष्यमाणप्रकारेणावादिष्टाम् 'जहाण' यथा खलु देवानुप्रिय ! एषा बनमयूरी आवामेजमानौ आगच्छन्तौ दष्ट्वा च भीता, वस्ता, त्रसिता, उद्विग्ना पलायिता-स्वस्थानं त्यक्त्वाऽन्यत्स्थान गता महता शब्देन केकारचं मुम्चन्ती मती यावदावां मालुकाकक्षकं च पुनः पुनः प्रेक्षमाणी तिष्ठति 'तं' तत्-तस्मात् 'भवियव्वं' भवितव्यम् ‘एत्थ' अत्र केनापि कार
'तएणं ते सत्यवाहदारगा' इत्यादि ।
टीकार्थ--(तएणं) इसके बाद (ते सन्यवाददारगा) उन दानों सार्थवाह दामोंने (अन्नमण्यं सदावें ति) परम्पर में विचार किया बातचीत की (सदावित्ता) बातचीत कर के (एवं वयासी) फिर वे इस प्रकार कहने लगे-- (जहाणं देवाणुप्पिया! एसा वणमऊरी अम्हे एजमाणा पासित्ता भीया तत्था तसिया उधिग्गा पलाया महया २ सद्देणं जाव अम्हे मालयाक च्छयं च पेच्छमाणी २ चिट्ठइ) जिस कारण हे देवानुप्रिय ! यह वनमयूरी हम लोगों को आता हुआ-देखकर भयभीत, त्रस्त और त्रासित होकर उद्विग्न बनी और यहां से उड़ गई-उडती २ उसने बडे जोर २ से केकारव किया--और इस मालुकाकच्छक से बाहर होकर एक वृक्ष की डाल पर बैठी २ यह हम लोगों की ओर और मालकाकच्छ का और चार २ देख रही है (तं भवियव्वं एस्थ कारणेणं तिकटु मालुयाकच्छयं अंतो अणुपविसंति) तो इसमें कोई न कोई कारण अवश्य होना चाहिये-ऐसा
'तएणं ते मत्थवाह दारगा' इत्यादि ।
टीज-(तएणं) त्या२मा (ते सत्यवाह दारगा) मने सार्थवाड पुत्रोसे (अन्नमण्णं साति) मे भी साथे वातो ४३ (सहावित्ता) पातचीत ४ीने (एवं वयासी) तसावा साया (जहाणं देवाणुप्पिया ! एसा वणमऊरी अम्हे एजमाणा पासित्ता भीया तत्था तसिया उधिग्गा पलाया मया २ सदेणं जाव अम्हे मालुयाकच्छय च पेच्छमाणी२ चिट्ठ) वानुप्रिय 1 मा देस मापने આવતા જોઈને ભયભીત સંત્રસ્ત, ત્રાસિત, અને વ્યાકુળ થઈને અહીંથી ઉડી, અને
જ્યારે તે ઉડી ત્યારે તેણે મોટા અવાજે કેકારવ કર્યો અને તે માલુકાકચ્છની બહાર નીકળીને એક ઝાડની શાખા ઉપર બેસી ગઈ છે અને ત્યાંથી પણ તે આપણને અને भा४२७ने वारवार ने २डी छ. (तं भवियन्वं एत्य कारणेणं तिकट्ट मालुया कच्छयं अतो अणुविसति) तो मेनी पाछ धने ४६ २७न्य यासा
Page #718
--------------------------------------------------------------------------
________________
200
____- ज्ञाताधर्म कथाङ्गसूत्र णेन 'तिकडे' इति कृत्वा इति परस्परं विचार्य मालुकाकक्षकमन्नो मध्येऽनुम विशन:-प्रवेशं कुरुतः अंतः अनुप्रविश्य तत्र तस्मिन् स्थाने खलु वनमयूयों द्व 'पुढे' पुष्टे पर्यायागते प्रसवकालजनिते योवद्भिन्नमुष्टिपमाणे अण्ड के दृष्ट्वा अन्योऽन्यं शब्दयतः वातीकुरुतः शब्दायित्वा एवमवादिष्टा 'सेय' श्रेयः अस्य प्रक्षेपयितुमित्यत्र मन्बन्धः, खलु हे देवानुप्रिय ! आवयोरिमे वन मयूराण्ड के गृडीत्वा 'साणं. साणं' स्वासां स्वासांम्बकीयानाम् २ 'जाइमंताणं' जातिमतीनां विशिष्ट जातिमता कुक्कुटिकानामण्डकेषु प्रक्षेपयितुम्-स्थापयितुम् , ततस्तदनन्तरं खलु 'ताओ' ता-आवयो तिमन्यः कुकुटिकाः 'एए' एते अस्मत्समानी ते अण्डकेमयूर्या अण्डके पुनः 'सए य अंडए' स्वकानि चाण्डकानि संरक्षन्त्यः सम्यक पोपणादिना 'संगोवेमाणीओ' संगोपायमाना-परकृतोपद्रवतः प्रतिपाल यन्त्यः विहरिष्यन्ति । ततस्तदनन्तर खलु आवयोः 'एत्थं' अत्र अस्मिन् विचार कर वे दोनों उस मालकाकच्छक के भीतर प्रविष्ट हो गये (अणुपविमिना तत्थणं दोपुढे परियागये जाव पासित्ता अन्नमन्नं सदावेति) मविष्ट होकर वहां उन्होंने पुष्ट एकही साथ क्रमशः उत्पन्न हुए भिन्न मुष्टि प्रमाण दो अंडे को देग्वा देखकर फिर वे परस्पर में एक मरे से कहने लगे। कहकर फिर इस प्रकार उन्होंने विचार किया कि (सेयं खलु देवाणुपिया ! अम्हं इमे वणमकी अडए साणं २ जाइमं नाणं कुक्कुडियाणं अंडएम य पविखवावेनए) हे देवानप्रिय! हम दोनों के लिये यह बड़ी अच्छी बात है कि हम दोनों इन दोनों अंडो को अपनी २ जातिमती कुक्कुटिकाओं के अंडो में रख देवे (तएणं ताओ जाइमंताओ कुक्कुडियाओ एए अंडए सएय अंडए सएणं पखवाएणं सारक्खमाणीअो संगोवेमाणीओ विहरिसंति) इस तरह वे विशिष्ट जाति
नये आम पियारीने तमा मन भायु ४२७ प्रविष्ट थया (अणुपविमित्ता तत्थ णं दो पुढे परियागये जाव पासित्ता अन्नमन्नं सदावें ति) प्रवेशान તેઓએ એકી સાથે અનુક્રમે ઉત્પન્ન થયેલા મૂઠીના જેટલા પ્રમાણવાળા બે ઈંડા જોયા તે જોઈને તેઓ એક બીજાને કહેવા લાગ્યા, અને આ પ્રમાણે વિચાર કરવા લાગ્યા કે (सेय, खल, देवाणुप्पिया! अम्हं इमे वणमऊरी अडए साणं २ जाइमंताणं कुक्कुडियाणं अंडएस्तु य पवित्रावताए) है वानुप्रिय माप मने भाटे ये સારું છે કે આપણે બંને એ બને ઈડાઓને પોતપોતાની મરઘીઓના ઈડાઓમાં મૂકી દઈએ (नएणं ताओ जाइमंताओ कुक्कुडियाओ एए अंडए सएय अंडए सएणं पक्खवाएणं सारखमागीओ संगोवेमाणीओ विहरिम्सलि) मा शतते तुही नही જાતિની આપણી મરઘીઓ આપણા વડે લઈ જવાએલા હેલના ઈંડા અને પિતાનાં ઈડાનું
Page #719
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधममृतवर्षिणीटीका अ ३. जिनदत्त - सागरदत्तचरि
"
स्थाने स्वगृहे एवं अ ( नेन प्रकारेण ) 'दो कीलावणगा' द्वौ क्रीडनकौ-क्रीडा कारकौ द्वौ मयूरपतको मयूरीशावको भविष्यत इति कृत्वा - इति विचार्य, अन्योऽन्यस्यैतमर्थं प्रतिश्रृणुतः मनसि घोर पतः प्रतिश्रुत्य 'सएसए' स्वकान् स्वकान् दासचेटकान् शब्दयतः शब्दयित्वा चैवं वक्ष्यमाणप्रकारेणावादिष्टाम 'हे देवानुमियाः गच्छत खलु यूयं इमे -- एते अण्ड के मयू Crush गृहीत्वा स्वकानां जातिमतीनां कुक्कुटीनामण्डकेषु प्रक्षिपत, इति वचनं श्रुत्वा या दासा अपि तथैवाण्डके प्रक्षिपन्ति ॥ १२ ॥ वाली हम दोनों की कुक्कुटिकाएं इन हम लोगों के द्वारा लाये हुए मयूरी के अंडों की अपने २ अंडो की रक्षा तथा उनकी परकृत उपद्रवों से प्रतिपालना करती हुई रक्षा और प्रतिपालना करलेंगी । (तएणं अम्हं एत्थं दो कीलामणगा मऊरपोयगा मविस्संति तिकडु अन्नमन्नस्स एयमहं पडित) इस प्रकार हम लोगों के अपने २ घर पर दो क्रीडा कारक मयुरी पोत ( बच्चे ) हो जावेंगे ऐसा विचार कर उन दोनोंने आपसमें एक दूसरे का विचार स्वीकार कर लिया ( पडिणिचा सए सए दासचेडए सदावेति ) स्वीकार कर फिर उन्होंने अपने २ नौकरों को बुलाया (सद्दावित्त एवं वयासी) बुलाकर ऐसा कहा - (गच्छह णं तुब्भे देवाणुप्पिया !) हे देवानुमियो ! तुम लोग जाओ और (इमे अडए गहाय सयागं जाइमताणं कुक्कुडीगं अंडएस पक्खिवह जान ते वि पक्खिवेति ) इन मयूरी के दोनों अंडोको ले जाकर अपनी २ जातीवाली कुक्कुटिकाओं के अंडों में रख दो। इस प्रकार के उनके कथन को सुनकर यावत् उन दासने भी उस तरह उन दोनों अंडो को ले जाकर उन कुक्कुटिकाओं के अंडों में रख दिया ।। सू. १२ ॥
64
७०१
અહારના ઉપદ્રાથી રક્ષણ કરતી ઢેલના ઈંડાનુ` પણ રક્ષણ કરશે અને પાલન પોષણ કરશે (तरणं अहं एत्थ दो कीलामगगा मउरपोयगा भविस्संति तिकट्टु अन्नमन्नस्स एयमहं पडिसणे ति )खा रीते भाषा अनेनां धरोभां श्रीअभयूरनी मस्याओ थर्ध नशे, आम तेथेो मने थे! मीलना वियारोथी सहभत थया ( प डिसृणित्ता सएसए दासचेडए सहावे ति) सहुमत थाने तेथेोमे पोतपोताना नोटरीने मौसाव्या (सावित्ता एवं वयासी) गोसावीने या प्रभागे उधु (गच्छहणं तुन्भे देवाणुपिया !) डे हेवानुप्रियो । तमे लगो भने (इमे अडए गहाय सयाणं जाडमंताणं कुक्कुडीणं अंडए पक्खिवह जाव ते विपक्खिवें ति) मा देसना ने 5 डाने अभारी મરઘીઓના ઇંડાઓની વચ્ચે મૂકી દો. આ રીતે તેમની વાત સાંભળીંને નેકરે એ અને ઈંડાંને લઈને સા વાહ પુત્રોની મરઘીઓના ઈ ડામ્બેની વચ્ચે મૂકી દીધાં સુ.ત્ર ૧૨
Page #720
--------------------------------------------------------------------------
________________
ज्ञाताधर्मकथासूत्रे
मूलम् -- तरणं ते सत्थवाह दारगा देवदत्ताए गणियाए सद्धि सुभूमिभागस्स उज्जाणस्स उज्जाणसिरिं पञ्चणुभवमाणा विहरिता तमेव जाणं दुरूढा समाणा जेणेत्र चंपा नयरीए जेणेव देवदत्ताए गणियाए गिहे तेणेव उवागच्छति उवागच्छित्ता देवदत्ताए हिं अणुपविसंति अणुपविसित्ता देवदत्ताए गणियाए विउलं जीवि रिहं पीइदाणं दलयंति दलयित्ता सक्कारेंति सक्कारिता सम्माणेति सम्माणित्ता देवदत्ताए गिहाओ पडिनिक्वमंति पडिनिक्खमित्ता जेणेव सयाई २ गिहाई तेणेव उवागच्छंति उवागच्छित्ता सकम्मसंपउत्ता जाया यावि होत्था || सु. १३ ॥
टोका- नएणं ने' ततस्तदनन्तरं तौ सार्थवाहदारकौ देवदत्तया गणि कया सार्द्धं सुभूमिभागस्योद्यानस्योद्यानश्रियं प्रत्यनुमती विहृस्य तदेव यानं प्रमादौ सौ यत्रत्र चंपानगर्यां देवदत्ताया गणिकायाः गृह वर्तते तत्रोपागच्छतः उगत्य देवदत्ताया गृहमनुपविशतः - प्रवेशं कुरुतः देवदत्तायै
७०२
'तपणं ते सत्यवाहदारगा' इत्यादि ।
टीकार्थ - (तएण ) इसके बाद (ते सत्यवाहदारगा) वे सार्थवाह दारक (देवदत्ता गणियtए) देवदत्ता गणिकाके (सद्धि) साथ (सुभूमिमाग) सुभूमिभाग उद्यान की (उज्जाणसिरिं) उद्यानश्रीका ( पचणु मत्राण ) अनुभव करते हुए (विहरिना) धूम कर ( तमेव जाणं दूरूदा समाणा) उमी रथ पर चढे हुए ( जेणेत्र चपानयरी जेणेव देवदत्ताए गणियाए गिद्दे तेणेत्र उवागच्छति) जहां चंपानगरी में देवदत्ता गणिका का घर था वहां आये
'तएण ने सत्यवाहदारगा' इत्यादि !
टीअर्थ - (तणं) त्या पछी (ले सत्थवाहदारगा) सार्थवाह पुत्रौ (देव दत्तोए गणियाण) देवदत्ता गलिनी (सद्धि) साथै (सुभूमिभागस्स उज्जाणरस) सुलूभिलाग उद्याननी (उज्जाणसिरिं) शोलाने ( पच्चणुभनमाणा) अनुभवता (विहरिना) वियर श्ता ( तमेव जाणं दुडा समाणा) ते रथ पर सवार थर्धने (जेणेत्र चंपानगरीए जेणेव देवदत्ताए गणियाण गिहे तेणेव उवागच्छति। यथान शरीमां त्यां हेवहत्ता गधिअनु घर हुतु त्यां याव्या. ( उवागच्छित्ता देवदत्ताए
Page #721
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका अ. ३ जिनदत्त-सागरदत्तचरित्रम् गणिकायै विपुलं जीविकाई जीविकायोग्यं प्रीतिदानं दत्तः दत्ता सत्कुरुतः वस्त्रादिना सत्कारं कुरुतः सम्मानयतः बचनादिना संमानं कुरुतः सत्कृत्य संमान्य देवदत्ताया गृहात्मतिनिष्क्रमतः निस्सरतः, प्रतिनिष्क्रम्य यत्रैव स्वकानि स्वकानि गृहाणि तत्रैवोपागच्छतः उपागत्य 'सकम्मसंपउना' स्वकर्मसंप्रयुक्ती जातौ चाप्यास्ताम्-स्वस्व व्यापारादिकार्य करणे सावधानी जातावत्यर्थः ।।म, १३।।
___ मूलम्-तत्थणं जे से सागरदत्तपुत्ते सत्थवाहदारए सेणं कल्लं जाव जलंतेजेणेव से वणमऊरीअंडए तेणेव उवागच्छइ उवागच्छित्ता तंसि मऊरी अंडयंसि संकिते कंखिते वितिगिच्छासमावन्ने भेय समावन्ने कलुससमावन्ने किन्नं ममं एत्थ किलावणमऊरी पोयए (उवागच्छित्ता देवदत्ताए गिहं अणुपविसंति) आकर वे देवदत्ता के घर के भीतर--(अणुपविसिना देवदत्ताए गणियाए विउलं जीवियारिहं पीइदाणं दलयंति) भीतर जाकर उन दोनोंने देवदत्ता गणिका के लिये विपुल मात्रा में जीविका के योग्य प्रीतिदान दिया। (दलयित्ता सक्कारेंति, सक्कारिता सम्माणेति, सम्माणित्ता देवदत्ताए गिहाओ पडि निक्खमंति) देकर फिर उस का वस्त्रादि द्वारा सत्कार किया, सत्कार कर के मीठे २ वचनों द्वारा उसका सन्मान किया--सन्मान कर बाद में वे उस देवदत्ता के घर से बाहर निकले (पडिनिक्ख मित्ता जेणेव सयाई २ गिहाइ तेणेव उवागच्छंति-उवागच्छित्तो सकम्मसंप उत्त/ जाया यावि होत्था) निकलकर अपने अपने घर पहुँचे-और जाकर अपने २ व्यापार
आदि कार्य करने में लग गये । स. १३ ॥ गिहं अणुपविसंति) घरमा प्रवेशान ते मनमे वस्त्ता ने वि। भाटे Yox प्रमाणुमi Gयित श्रीतिहान यु(दलयित्ता सक्कारेति, सक्कारिता, सम्माति, सम्माणित्ता देवदत्ताए गिहाओ पडि निक्खमंति) प्रीतिहान अचाने તે ગણિકાને વસ્ત્રો વગેરે આપીને તેને સત્કાર કર્યો, સત્કાર કરીને મધુરવાણી વડે તેનું સન્માન કર્યું અને સન્માન કરીને તેઓ દેવદત્તા ગણિકાના ઘેરથી બહાર નીકળ્યા (पडिनिक्खमित्ता जेणेव सयाइ २ गिहाई तेणेव उवागच्छंति-उवागच्छित्ता सकम्मसंपउत्ता जायायाविहोत्था) नाजीने तेसो पातपाताने ३२ पडांच्या मने પહોંચીને પિતાના વેપાર વગેરે કામમાં પરોવાઈ ગયા. સુ. ૧૩
Page #722
--------------------------------------------------------------------------
________________
७०४
शाताधर्म कथामने भविस्सइ उदाहु णो भविस्सइ त्तिकटु त मऊरी अंडयं अभिक्खणं अभिकरवणं उव्वत्तेइ परियन्तेइ आसारेइ आसारेइ संसारइ चालेइ फदेइ घट्टेइ खोभेइ अभिक्खणं अभिक्खणं कन्नमूलंसि टिट्टियावेइ तएणं से मऊरी अंडए अभिक्खणं आभिक्खणं उव्वतिजमाणे जाव टिट्टिया वेजमाणे पोच्चडे जाए यावि होत्था, तएणं से सागरदत्तपुत्त सत्थवाहदारए अन्नया कयाइं जेणेव से मऊरी अंडए तेणेव उवागच्छइ उवोच्छित्ता तं मऊरी अंडयं पोचडमेव पासइ पासित्ता अहोणं ममं एसकिलावणए मऊरीपोयए ण जाऐ तिकटु ओहयमण जाव झियायइ। एवामेव समाउओ। जो अम्हं निग्गंथो वा निग्गंथी वा आयरियं उवज्झयाणं अंतिए पव्वइए समाणे पंच महत्वएसु छज्जी विनि काएसु निग्गंथे पावयणे संकिते जाव कलुससमावन्ने से णं इहभवे चेव बहूणं समणाणं बहणं ममणीणं वहूर्ण सावगाणं वहूर्ण सावि गाणं होलणिज्जे निंदणिज्जे खिसणिज्जे गरहणिजे परिभवणिज्जे परलोएवि य णं आगच्छइ बहूणं दंडणाणिय जाव अणुपरियट्टइ ।सू. १४॥
टीका--तत्थणं' इत्यादि-'तत्थणं' तत्र तयोद्धंयोर्मध्ये 'जे से' योऽसौसागरवत्तपुत्रः सार्यवाहदारकः 'मे णं' मः खलु 'कल्ल कल्ये-प्रातः समये
'तत्थ णं जे मे सागरदतपुरो' इत्यादि ।
टीकार्थ--(तत्थ) इनमें (जे से सागरदत्तपुत्ते सत्यवाहदारण) जो सार्थचाह दारक सागर दत्तपुत्र था (से णं कल्ल जाव जलंते जेणेव से चणमऊरी अंडए नेणेव उवागन्छ) वह प्रातः समय यावत् सूर्य के प्रका
'तन्थणं जे से मागरदत्तपुत्ते' इत्यादि ।
Hal-(तत्य) तेगामा (जे से मागरदत्तपुत्ते सत्यवाहदारए) ) मार्थपाई सापत्तने पुत्र तो ते (से णं कल्लं जाव जल ते जेणेत्र से वणमऊरी अंडरा नेणेव उवागन्छइ) सवारे न्यारे सूर्य य पाभ्ये त्याने त्या वनवनी
Page #723
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामुतणीटीका अ ३ जिनदत्त - सागरदत्तचरित्रम्
७०५
'जाव जलंने' यातैजसा ज्वलति सूर्यभ्युद्गते सति 'जेणेव' यत्रैत्र 'मे' तद् बनमयूर्या अण्डकं रक्षिनमस्ति 'तेणेत्र' तत्रैवोपागच्छति, उनागत्य च 'तंसि' तस्मिन् वनमयूर्या अंड के 'संकिए' शंकितः - अण्डकविषये शङ्कावान् इदमण्ड पकावस्थां प्राप्स्यति नवा इति 'कविए' काङ्क्षितः - फलाऽऽकाङ्क्षायुक्तः- ::- अस्मादण्डकात् कदा मयूरगावकः समुत्पत्स्यते इति, 'वितिमिच्छासमावन्ने' विचिकित्सा समापन्नः - फलं प्रति संदेहयुक्तः इतः समुद्भूतेऽपि मनूरशावके तेन मम क्रीडारूपं फलं किमुपविष्यति न वा इत्येव फलं प्रति संशयापन्नः, 'भेय समावन्ने' भेदसमापन्नः मते द्वैधीभावं प्राप्तः, अम्मादण्ड काज्जातो मग्रूरपोनो
शित होने पर जहाँ उस वन मयूरी का अंडक रखा था वहां गया (उत्रागच्छिता तं मऊ अंडयंमि संकिने वितिगच्छाम सावन्ने भेयसमान्ने कन्तुमसमाल्ने विन्नं ममं एत्थ किलावणमकरी पोयए भFor उदाहुणो भविस्सह तिकट्टु ) वहां जाकर वह उस मयूरी के अंडे के विषय में शंकित हो गया -- यह अंडा पक्वावस्था को प्राप्त होगा या नहीं इस प्रकार का उसे संदेह हुआ-- कांक्षित हो गया- -इस अंडे से कब मयूरी शावक उत्पन्न होगा इस प्रकार के फलके विषय में वह आकांक्षा युक्त बन गया - विचिकित्सा समापन्न हो गया- इससे मयूर पोतक होने पर भी उस से मुझे क्रीडा रूप फल प्राप्त होगा कि नही होगा - इस प्रकार वह फल में संशयापन्न हो गया-भेद समापन्न हो गया-इस अंडे से उत्पन्न हुआ मयुरी पोतरुजीवित रहेगा या नहीं रहेगा इस प्रकार से उसकी सत्ताके विषय में संकल्प विकल्प वाला वन कर वह मनि की द्विविधता से युक्त हो गया, कलुप समापन्न हो गया
देसतु 'डु भूतु तु त्यां गयो (उत्रागच्छिना तंमि मऊरीभडयंसि संकि कंखि वितिमिच्छासमाचन्ने भेयसमावन्ने कलुससमावन्ने किन्न एत्थ fioraणमऊरी पोयए भविस्स उदाहु णो भविस्सत्तिक) साने त्या ठेझना ઈંડા માટે તેને શકાયુક્ત વિચારા થવા માડ્યા. કે આ ઇંડુ પરિપકવ થશે કે નહિ ? આ ઈંડ માંથી કયારે મેારનું ખચ્ચુ જન્મશે, આ રીતે તેના પરિણામની તેને જિજ્ઞાસા ઉત્પન્ન થઈ. આકાંક્ષા યુકત ખની ગયા અને વિચિકિત્સા યુક્ત બની ગયે. આમાથી મેરતું ખચ્ચું જન્મશે તે પણ તે અશ્રુ' અમારું મનેારંજન કરશે કે નહિ’? આ રીતે પરિણામમાં તેને સંશય ઉત્પન્ન થયા, ભેદ સમાપન્ન થઇ ગયા ઇડામાંથી ઢેલનુ અચ્ચુ જીવતું રહેશે કે નહિ ? આ રીતે તેની સત્તાના વિષે સકલ્પ વિકલ્પ કરતા તે મુઝવણમાં પડી ગયે, કલુષ યુક્ત થઇ ગયા, તેની મતિ મલીન થઈ ગઇ. એ જ વાતને
Page #724
--------------------------------------------------------------------------
________________
ज्ञोताधर्मकथागमत्र जीविष्यति नवेत्येवं तदीयसत्ताविषये संकल्पविकल्पवान्, 'कलुससमावन्ने' कलुषसमापन्नः मतेर्मालिन्यमुपगतः अंगनः पूर्वोक्तार्थमेवाह-'किन्न' किं ग्वलु अत्र किमिति वितर्के ममास्मिन वनमर्या अण्डके क्रीडनार्थ मयूरीपोतको भविष्यति ? 'उदाहु उताहो-अथवा न भविष्यति, इति कृत्वा 'तं मजरी अंडयं' तन्मयूर्या अण्डकम् 'अभिक्खणं२, अभीक्ष्णम् पुनः पुनः 'उव्वत्तेइ' उहर्तयति-अधः प्रदेशमुपरिकगेति' 'परियत्तेइ' परिवर्तयति-पूर्व यथास्थित तथैव पुनः करोति- प्रामारेंइ' आसारयति यस्मिन् स्थाने स्थितमासीत ततो मनागपसारयति 'संसारेइ संसायति पुनः पुनः स्थानान्तरं प्रापयति 'चालेह' चालयति कम्पयति 'फंटेड' स्पन्दयति-किंचिचलित करोति 'घट्टेड' घट्टयति हस्तेन पुनः पुनः स्पृगति 'खोभेह' क्षोभयति भूम्यां स्वल्पतरं गतं कृत्वा तत्र प्रवेशयति. अभीक्ष्णमभीक्ष्णं 'कण्णमूलंसि टिट्टियावेइ' कर्णम्ले टिट्टिया मति की मलिनता से वह व्याप्त हो गया। इसी बात को अशतः मुत्रकार “किन्न ” इत्यादि पदों द्वारा स्पष्ट करते हैं क्या मुझे क्रीडा के लिये इस वन मयूरी के अडेमें से क्रीडापोतक प्राप्त होगा अथवा नहीं होगा-इस प्रकार विचार कर (त मऊरीअडय अभिक्खण २ उच्चत्तइ, परियत्तेड, आसारेड, संपारेइ, चालेड, फदेइ, घटेइ, खोमेह, अभिक्खण २ कन्नमूलंसि टिट्टियावेइ) उसने उस मयुग के अंडे को वार २ नीचे से ऊँचा किया अर्थात नीचे के प्रदेश को ऊपर किया परिवर्तित किया-जैमा रकवा था पुनः वैसा हो रख दिया, वाद में जिस स्थान पर वह रखा था उस स्थानसे कुछ आगे सरका दिया बाद उसे और दूसरे स्थान पर रखने लगा उसे चलाया-कपित किया, कुछ २ चलाया, हाथ से उसे पुनः धर्षित किया जमीन में धोडा सा- गतेकर (खाकर) उसे उसमें रख दिया । સૂત્રકાર દિન વગેરે પદવડે સ્પષ્ટ કરે છે–શું મને ફીડા માટે આ વનની હેલના
समाथी पात४ (२) भजन माशते वियाशन ( महीअडयं अभिक्खणं २ उबत्तोड परियत्तेड आसारेड्, संसारेह, चालेइ फंदेड, घर, ग्वाभेड, अभिक्खण २ कन्नमूल सि टिहियावेइ) सार्थ वाड पुत्रे सना ઈડાને વારવાર ઉપર નીચે કર્યું, એટલે કે ઈડના નીચેના ભાગને ઉપર કર્યો, અને ત્યાર પછી ઈડાને પહેલાની જેમ જ મૂકી દીધું. ત્યાર બાદ તેણે ઈડું ત્યાં મૂકેલું હતું ત્યાંથી થોડું આગળ ખસેડી દીધું, આ પ્રમાણે ઈડાને તે વારંવાર એકથાનેથી બીજા સ્થાને ખસેડવા લાગે, ચલિત અને કપિત કરવા લાગ્યું, ખસેડીને હાથ વડે ઈડાને સ્પર્શ ન લાગે, જમીનમાં નાને સખો ખડે કરીને તેમાં ઈડને મૂકી
Page #725
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्पिणीटीका अ. ३. जिनदत्त-सागरदत्त चरित्रम्
७०७ वेति निज कर्णान्ति के नीत्वा टिटि-इति शब्दं कारयति । ततस्तदनंतरं खलु तन्मयर्या आडकमभीक्षण भीक्ष्णमुहय मानं यावच्छन्दायमानं क्रियमाणं सत 'पोचडे' पोच्चडं निःसारं पोतोत्पादनशक्तिरहितमित्यर्थः 'जाए' जातं चा सीत । ततस्तदनन्तरं खलु समागरदत्तपुत्रः सार्थवाहदारकः 'अन्नया कयाई' अन्यदा कदाचित् एकदा 'जेणेब' यत्रैव 'से' तन्मयर्या अंडकं तेणेव' नत्रैव उपागच्छति, उपागत्य तन्मयूर्या अण्ड : 'पोचड़मेव निर्जीवमेव 'पास' पश्यति, दृष्ट्वा चेन्यचिन्तयत्. 'अहो' इति खेदे 'ण' अल कृनौ 'मम' मम 'एम किलावणए' एप क्रीडनकः क्रीडाकरणार्थ मयूरीपोतकः, मयूर्याः शिशु न जात इति कृत्वा 'ओस्यमण' अपहतमनाः-निरागचित्तः, यावत् 'झियाय' ध्यायनि-आर्तध्यानं करोतीत्यर्थः ।। तथा चार २ अपने कर्ण के पास ले जाकर टि टि इस प्रकार से शब्द को करवाया (तएण से मऊरी अडए अभिकखण २ उवत्तिज्जमाणे जाव टियावेजमाणे पोचडे जाए यावि होत्या) इस तरह वह मयूरी अंडक बार बार उहिर्तित यावत् शब्दायमान क्रियमाण होता हुआ निःसार बन गया-पोतोत्पादन शक्ति से रहित हो गया। (तएण से से सागरदत्ततो सत्यवाहदारए अन्न या कराई जेणेव मे मऊरी अड? तेणेत्र उवागच्छइ, उवागच्छित्ता तं मऊशेअंडयं पोच्चडमेव पासइ) कुछ दिनों के बाद वह सार्थवाह दारक सागरदत्त पुत्र जहां वह मयूरो का अंडा रखा हुआ था। वहां गया-जाकर उसने उस मयुरी अंडक को निर्जीव देखा (पासित्ता अहो णं ममं एस किलावणए ममी पोथए ण जाए त्तिक ओडयमण जाव झियायइ) देखकर उसे दुःख हुआ-उसने सोचा--मेरे लिये यह क्रीडा करने के योग्य मयो पोतकनिष्पन्न नहीं દીધું, અને ઈડાને વારંવાર પિતાના કાનની પાસે લઈ જઈને “ટિ ટિ આમ શબ્દ
रावाव्या. (तएणं से मऊ अंडए अभिक्खण२ उच्वतिजमाणे जाव टिहिया वेज्जमाणे पोचडे जाए यावि होन्या) २0 ते पारंवार उदाववाथी मसेवाथी તેમ જ તેને શબ્દ યુકત બનાવવાથી તે ઢેલનું ઈંડું નિ સાર થઈ ગયુ. બચ્ચાને उत्पन्न ४२वानी ताथी राहत आना गयु (नएण से सागरदत्तपुत्तं सन्यवाहदारए अन्नया कयाई जेणेव से मऊ अंडए तेणेव उवागच्छड, उपगच्छिता तं मऊरीअंडयं पोच्चडमेव पासइ) सा हिवस पछी साबवाड सागसत्तने તે પુત્ર હેલના ઈંડાની પાસે ગયે. અને ત્યાં તેણે હેલના ઈંડાને નિર્જીવ જોયું (पासित्ता अहो णं मम एल किलावणए मऊरीपोयए ग जाए निक
ओहयमण जाव प्रियायइ) ने तेने भूम हु.५ थयु, भनभां ते विद्यार વા લાગે મારી કીડા માટે આ તેલનું ઈડું નિષ્પન્ન થયું નથી આ રીતે વિચાર
Page #726
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
७०८
ज्ञाताधर्मकथानमन्त्र उक्त दृष्टान्तं दार्शन्ति के योजयति---
'एकामेव' एवमेव सागरदत्तपुत्रवदेव 'समणाउसो' श्रमणायुष्मन्त = अहो आयुष्मन्तः श्रमणाः ! 'जो अम्हं' य अस्माकं निर्ग्रन्थो वा निग्रन्थोत्रा आचार्योसध्यायानां चान्तिके प्रत्रजितः सन्-गृहीतदीक्षः सन् पञ्चमहाव्रतेषु प्राणातिपातविरनणादिषु पञ्चसु महावतेषु यावत् पद्धजीवनिकायेषु पृथिवी कायादिषु पड् जोवनिकायेषु नैग्रन्थे प्रवचने-साधुमार्गे वा, 'संकिए' शङ्कितो भवति, एषु महाव्रतादिषु शङ्कावान् एतद महावतादिक सत्यं न वा इति, 'जाव कलुससमावन्ने' यावत् अत्र यावच्छन्देन-'कंखिए, वितिगिच्छासमान्ने' भेयसमावन्ने' इति वाच्यम् । तत्र 'कंविए' काङ्कितः अभ्य ताः संयमाराधनस्य फलं कदा भविष्यतीत्येव काडायुक्तः, विचिकित्सासमापन्न:-अस्य हुआ है। इस प्रकार विचार कर वह निराश चिन बन गया-यावत् आतध्यान में पड़ गया। इस दृष्टान्त को मूत्रकार अब दार्दान्तिक के साथ योजित करते हुए कहते है--एवामेव समणाउपो जो अम्हं निग्गयो वा निग्गंथी वा आयरिय उवज्झयाण अंतिए पबदए समाणे पंचमहत्व एमु छज्जीव निका रमु निग्गंथे पावयणे संकिते जाव कलुससमावन्न) इसी तरह सागरदत्त पुत्र की तरह-हे आयुष्मन्त श्रमणों ! जो हमारे निग्रंन्ध व निन्थी -- साध्वी-जन हैं वे आचार्य उपाध्याय के पास प्रबजिन होते हुए पव महावतों में छह जीवनिकायोंमें एवं निग्रन्थ प्रवचन में अथवा साधु मार्ग में शंकित होते हैं ये प्राणातिपात विरमणरूप पाच महोत्रत सत्य हैं कि नहि हैं इस प्रकारको जो शका करते हैं यावत शब्द से कांक्षित होते हैं-इस तप संयम आराधन का फल कब होगा इस प्रकार को कांक्षा से युक्त होते हैं, विचिकित्सा समापन्न होते हैंકરીને તે હતાશ થઈ ગયે અને આધ્યાન કરવા લાગ્યો. આ દૃષ્ટાન્તને સૂત્રકાર हवे टन्ति ३५मा ४ छ-(एकामेव समणाउसो ! जो अम्ह निग्गंधोका निग्गयी वा आयरिय उवज्झायण अंतिः पन्चइए समाणे पंचमहत्वएम छज्जीवनिकाएमु निग्गथे पावयणे संकिते जाव कलुससमावन्ने) मा प्रमाणे હે આયુમન શ્રમણ ! સાર્થવાહ સાગરદત્તના પુત્રની જેમ જે અમારા નિગ્રંથ કે નિગ્રંથી જન છે તેઓ આચાર્ય કે ઉપાધ્યાયની પાસે પ્રજિત થતા પચમહાવ્રતોમા, છે જીવનિકોમાં અને નિગ્રંથ પ્રવચનમાં અથવા તો સાધુ માર્ગમાં શક કરે છે, કે આ પ્રાણાતિપાત વિરમણ રૂપ પાચ મહાને સત્ય છે કે નહી? આ રીતે જેઓ શંકા કરે છે, કાશિત હોય છે- આ તપ અને આરાધનાનું ફળ અમને ક્યારે મળશે એવી આકાલા (ઈચ્છા) થી યુક્ત હોય છે, વિચિકિત્સા સમાપન્ન હોય છે– આ તપ
Page #727
--------------------------------------------------------------------------
________________
७०९
भनगारधर्यामृतवर्षिणीटीका अ ३ जिनदत्त-मागरदत्तचरित्रम् तपः संयमाराधनस्य फल भविष्यति न वा इत्येवं फलं प्रति शङ्कावान, भेद समापन्नः-अस्मादेव नैग्रन्थ्यप्रवचनादात्मकल्याण स्यात् किमुत-अन्यस्मादित्येव मते धीभावं प्राप्तः । कलुपसमापन्नः मतिमालिन्यमुग्गतः, चिरकालपरीषहोपसर्गमहनेन किं फलं स्यादिति कालुष्यपरिणामवान् । 'से णं' स साधु खलु 'इहभवे' अस्मिन्नेवभवे चैव निश्चयेन बहूनां श्रमणानां वीनां श्रमणीनां बहूनां श्रावकाणां बहीनां श्राविकाणां 'हीलणिज्जे' हीलनीय:गुरुकुलाधु द्वायतः पुनः निंदणिजे' निन्दनीयः-कुत्सनीयः स्यात् मनसा 'खिंसणिज्जे' खिंसनीयः जनमध्ये 'गरहणिजे' गर्हणीयः समक्षमेव च 'परि भवणिज्जे' परिभवनीयः अनभ्युत्थानादिभिः 'परलोए वि य णं' परलोकेऽपि च खलु इस तपसयम की आराधना का फल मुझे प्राप्त होगा या नहीं होगा इस प्रकार फल के प्रति शंका वाले होते हैं, भेद समापन्न होते है-- इमी नैन्थ्य प्रवचन से आत्म कल्याण होगा-या अन्य किसी और से आत्मकल्याण होगा इस प्रकार के विचार से युक्त रहते है, कलुष समापन्न होते हैं--चिरकालतक परीषह और उपसर्ग के सहन करने से क्या लाभ है इस प्रकार कालुष्य परिणाम वाले होते हैं (सेणं इह भवे चेव वढूगं समणाणं वहूर्ण समणीण बहूण सावगाणं वहूर्ण साविगाणं हीलणिज्जे निंदणिज्जे, खिंसणिज्जे गरहणिज्जे परिभवणिज्जे) वे इस भव में ही अनेक श्रमणों के अनेक श्रमणियों के अनेक श्रावकों के और अनेक श्राविकाओं द्वारा हीलनीय होते हैं निंदनीय होते. हैं जन मध्यमें खिसणीय होते है-समक्ष में गर्हणीय होते हैं तथा अनभ्युत्थान आदिसे परिभवनीय होते हैं । (परलोए वि य णं आगच्छइ वहूर्ण दडणागिय અને સંયમને આરાધવાનું ફળ મને મળશે કે નહિ આ રીતે ફળ પ્રત્યે શંકાશીલ હોય છે, ભેદ સમાપન્ન હોય છે–– આ નૈ થ પ્રવચનથી આત્મકલ્યાણ થશે કે બીજા કેઈથી આત્મકલ્યાણ થશે આ પ્રકારના વિચાર કરવા માંડે છે, કલુષ સમાપન હેાય છે લાંબા વખત સુધી પરીષહ અને ઉપસર્ગોને સહન કરવાથી શું લાભ ? २मा प्रमाणे आयुष्य परिणामका साय छ (से ण इहभवे चेव बहूण समणाणं वहूण समणीण बहूण सावगाण बहूण साविगागहीलणिज्जे,निंदणिज्जे खिस. णिज्जे गरहणिज्जे परिभवणिज्जे) ते २सभा घ श्रम। घी श्रमी વડે હીલનીય હોય છે, નિંદનીય હોય છે. સમાજમાં ખિ સણીય હોય છે, બધાની सामे आय डाय छ तभन्न मनत्युत्थान वगेरेथी परिसवनीय डाय छ. (परलोए वि य ण आगच्छइ, बहूण दंडणाणिय जाव अणुपरियटइ) परमपमा पy ते
Page #728
--------------------------------------------------------------------------
________________
७१०
ज्ञाताधम कथाजसुधे आगच्छतिप्राप्नोति, यहूनि मनोदण्डप्रभृतीनि 'दंडणाणि' दण्डनानि च यावत् 'अणुपरियट्टह' अनुपर्यटति-चातुर्गतिकसंसारमनुपरिवर्तयति, अनाद्यनंतकाल परिभ्रमणं करोति । मुत्र १३ ॥
मूलम्त एणं से जिणदत्तपुत्ते सत्थवाहदारए जेणेव मे मऊरी अंडए तेणेव उवागच्छइ उवागच्छित्ता तंसि मऊरी अंडांस निस्संकिए, जाव सुवत्तए णं मम एत्थ कीलावणए मऊरी पोयए भविस्सइ, त्तिकटु तं मऊरीअंडयं अभिक्खणं २नो उव्वत्तइ जाव
नो टिट्टियावेइ। तएणं से मऊरीअंडए अणुव्वत्तिज्जमाणे जाव अटिट्टियाविजमाणे कालेणं समएणं उन्भिन्ने मऊरीपोयए एत्थजाए। तएणं से जिणदत्तपुत्ते तं मऊर पोययं पासइ पासित्ता हट्तु मऊर पोसए सद्दावेइ सदावित्ता एवं वयोसी तुब्भेणं देवाणुप्पिया! इमं मऊर पोय, बहूहि मऊरपोसणपाउग्गेहिं दव्वेहिं अणुपुत्वेणं सारक्खमाणा संगोवेमाणा संवड़ेह नहल्लगं च सिक्खावेह । तएणं ते मऊरपोसगा जिणदत्तपुत्तस्स एयम पडिसुणेति पडिसुणित्ता तं मऊरपोययं गेण्हंति गेण्हित्ता जेणेव सए गिहे तेणेव उवागच्छंति उवाग च्छित्ता तंमऊरपोयगं जाव नहल्लगं सिक्खावति ॥ १४ ॥
टीका-'तएणं से जिणदत्तपुरो' इत्यादि-ततस्तदनन्तरं खलु स जिन जाव अणुपरियदृइ) परलोक मे भी अनेक मानों दंडो वगैरह को प्राप्त करते हैं और अनादि अनंत काल तक इस चतुर्गति रूप संसार में परिभ्रमण करते रहते हैं ॥ म्. १३ ॥
'तएणं से जिणदत्तपुत्ते सत्यवाहदारए' इत्यादि।
टीकार्थ--(तएणं) इसके वाद (सत्यवाहदारए जिणदन पुने) सार्थ. અનેક જાતની શિક્ષાને પાત્ર થાય છે એટલે કે તેને અનેક યાતનાઓ સહન કરવી પડે છે અને અનાદિ, અનંત કાળ લગી તે આ ચતુર્ગતિ રૂપ સંસારમાં પરિ ભ્રમણ કરતા રહે છે. કે સુ ૧૩ 'तएण से जिणदत्तपुत्ते सत्यवाहदारए' इत्यादि ।
टीकार्थ- (तरण) त्यार पछी (सत्थवाहदारए जिणदत्त पुत्ते) सार्थवाड
Page #729
--------------------------------------------------------------------------
________________
७११
अनगारधर्मामृतवर्णिीटीका अ ३ जिनदत्त-सागरदत्तचरित्रम् दत्तपुत्र सार्थवाहदारको 'जेणेव' यत्रैव यस्मिन्नेव स्थाने 'से' तन्मयूर्या अण्डक वर्तते 'तेणेव' तत्रैवोपागच्छति, उपागत्य च 'तंसि' तस्मिन् मयूर्या अण्ड के 'निस्संकिए' निश्शङ्कितः शङ्कारहितचिंतयति, 'मुवत्तए' सुव्यक्तकं परिपक्त्वेन स्फुटतया विज्ञायमानं, खलु 'ममएत्थ' ममात्र क्रीडाकरणार्थ मयूरपोतको भविष्यतीति, कृत्वा तन्मयूर्या अण्डकमभीक्ष्ण २ पुनः पुनः 'नो उत्तेई' नोद्वत्त चति-अधः प्रदेशं नो परिकरोति यावत् 'नो टिटियावेइ' न टि टि इति शब्दयति-स्वकीयकर्णम्ले धृत्वा न शब्दायमानं करोति. । ततस्तदनन्तरं खलु 'से' तद्, मयूर्या अण्डकं 'अणुव्वत्तिज्जमाणे' अनुद्वय॑मानं यावत्-स्वस्थानादन्यस्मिन्स्थाने ईषदप्यचाल्यमान, 'अटिट्टियाविजमाणं' टिटि इनि न शझायमानः 'कालेणं समएणं' काले-समये प्राप्ते सति स्वयमेवात्मनैव उब्भिन्ने' उद्भिन्न:-परिपक्कावस्थायां स्फुटितं तदा मयूर्या वाहदारक जिनदत्त पुत्र (जेणेव से मऊरी अंडए) जहां वह मयूरी का अंडा था (तेणेव उवागच्छइ) वहा गया (उवागच्छिना तंसी मउरी अंडयंसि निम्संकिए जाव सुबत्तए णमम एत्थ कीलावणए मऊरीपोयए भविस्सइ, तिकटु तं मऊरी अंडयं अभिक्खणं २ नो उव्वत्तेइ) जाकर वह उस मयुरी के अंडे के विषय में निःशंकित आदित्ति वाला बना रहा--और विचारने लगा-- यह मयूरी अडक परीपक्वरूप से स्पष्ट प्रतीत होने लगा--सो इसमें मुझे. क्रीडा करनेका मयर पोतक पिष्पन्न हो जावेगा-- ऐसा विचार कर उसने उस मयूरीके अंडेको बार बार उद्वर्तित नहीं किया यावत् उसे शब्दायमान नहीं किया--अपने कान के पास रखकर उसे टो टी इस प्रकार से वाचालित नहीं किया (तएण से मऊरी अंडए अणुवित्तिज्जमाणे जाव अटिट्टियाविज्जमाणे कालेण समएणं 'उन्भिन्ने) इस तरह वह निमहत्तन पुत्र (जेणेव से मऊरी अंडए) न्यi ते दानु तु (तेणेत्र उवागच्छइ) त्यां गयो. (उवागच्छित्ता तसि मऊरीअंडयसि निस्संकिए जाव सुवत्तरण मम एत्थ कीलावणए मऊरीपोयए भविस्सइ, तिकडु त मऊरी अड़य अभिवखण २ नो उव्वत्तेइ) त्यांन दाना ४ाना वि ते નિશંક વૃત્તિવાળ બની ગયું અને વિચારવા લાગે--આ ઢેલનું ઈડું પરિપકવ થઈ ગયું છે એમ જણાય છે. આમાંથી મારી ફીડા માટે ઢેલનું બચું જન્મશે. આ રીતે વિચાર કરીને તેણે તે ઈ ડાને સાગરદત્તના પુત્રની જેમ વારંવાર નીચે ઉપર કર્યું નહિ અને તેને શબ્દ યુક્ત પણ કર્યું નહિ એટલે કે પિતાના કાનની पासे सने राजीन तेन डावीन शण् युत मनाव्यु नहि (तएण से मऊरी अडए अणुवित्तिजमाणे जाव अटिट्टियाविजमाणे कालेणं समरण
Page #730
--------------------------------------------------------------------------
________________
७१२
शाताधर्म कथामो
-
पोनकः शिशुः ‘एत्थ' अत्र-अस्मिन् स्थाने 'जाए' जानः प्रोदुरभूत् । ततम्तदनन्तरं खलु स जिनदत्त पुत्रस्त मयूरपोतकं पश्यति दृष्ट्वा च ह्रप्ट तुष्टोऽतिशयेन हप्टस्तदा 'मऊरपोसए मयूरपोषकान्-पाल फान् शब्दयात, शब्दयित्वैवंक्ष्यमाणप्रकारेणावादीन्, 'तुम्भेणं' यूयं देवाणुप्पिा । इमं मयूरपोतकं वहुभिः 'मरपोसणपाउग्गेहिं मयूरपोपणप्रायोग्यैः-मयूरस्थ पोपणाय प्रायोग्यैः समथैः दव्वेहि' द्रव्यः-द्रव्यविशेषैः 'अणुपुत्रवेणं' आनुपू-अनुक्रमेण 'सारकत्रमाणा' संरक्षन्त्यः पोपणादिना 'संगोवेमाणा' संगोपायन्तः, मारिदिकृतोपद्रवतः 'सेबड़ह' संवर्द्धयत, वृद्धि प्रापयत 'नटुल्लग' नृत्यं च मयूरी अंडक अनुद्वय॑मान होता हुआ---अपने स्थान से थोडासा भी चाल्यमान नहीं होता हुआ और टी, टी, इस प्रकार के शब्द से भी शब्दायमान नहीं किया गया होता हुआ समय आ जाने पर अपने आप ही उद्भिन्न हो गया- परिपक्व होकर फूट गया। (मऊरी पोयए एत्थजाए) फूटते ही उस में से एक मयूरी पोतक निकला-(तएणं से जिणदत्तपुत्त तं मऊरीपोययं पासित्ता हतुढे मयूरपोयए सदावेइ) जिनदत्तने मयूपोत को देखा तो देखकर वह बहुत अधिक हर्षित एव तुष्ट हुआ-बाद में उसने मयूरपोतको को बुलाया (महाविता एवं वयामी)
चुलाकर उनसे एसा कहा-(तुम्भेणं देवाणुप्पिया! इमं मउरीपोययं बहूहि मऊरी पोसणपाउग्गेहिं वेहिं अणुपुत्वेणं सारक्खमाणा संगोवेमाणा संबडड)हे देवानुषियोः तुमलोग इस मयूर शिशुको अनेक मयूर पोपक प्रायोग्य द्रव्यों से क्रमशः रक्षाकरते हुए
उन्भिन्ने) मा प्रमाणे ते सानु वारा२ नाय 6५२ परिवतित या पार પિતાની જગ્યાથી સહેજ પણ ખસેડ્યા વગર અને “ટિ ટિ’ આ જાતના શબ્દ કરાવ્યા વગર જ એગ્ય સમયે પિતાની જાતે જ ઉદુભિન્ન થઈ ગયું એટલે કે પાકીને ફૂટી भयु. मऊरी पोयए एत्थ जाए) भने तमोती मे सनु परयु नीज्यु. (तएणं से जिनदत्तपुत्ते तं मयूरपोययं पासइ पासित्ता हतुढे मयूरपोयए सद्दावंइ) Eta aeना त्याने निधन भू पित पायो भने तुट थये। त्या२ ५४ी तो मारने पाना। भासाने मोसाव्या ( सदावित्ता एवंवयासी) मासापान ४ --(तुम्भेणं देवाणुप्पिया ! इमं मऊरीपोययं वहहिं मऊरी पोसणपाउग्गेहिं दवेहि अणुपुव्वेण सारक्खमाणा संगोवेमाणा संबडेह)
દેવાનું પ્રિયે! તમે આ ઢેલના બચ્ચાની અનેક મોરના પિષણ માટે થાય એવા દ્રવ્યોથી રક્ષા કરો તેમજ બિલાડા વગેરેના ઉપદ્રવથી પણ બચાવતા રહી તેનુ પિષણ કરો અને
Page #731
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका अ ३० जिनदत्त - सागरदत्तचरित्रम्
७१३
'सिक्खावेह' शिक्षयत । ततस्तदनन्तरं खलु 'से' ते मयर पोपका जिनदत्तपुत्रस्य 'एयमहुँ' एतमर्थ प्रतिवन्ति, प्रतित्य च तं मऊरपोयय' तं गृह्णन्ति गृहीत्वा च 'जेणेत्र' यत्रैव 'सए गिहे' स्वकीयं गृह वर्तते 'तेव' तत्रैवोपागच्छन्ति उपागत्य च तं मयूरपोतकं पोषयन्ति पालयन्ति यावत् नृत्य च सिक्खावेंति' शिक्षयन्ति ॥ म्र. १४ ॥
माण पनि
मूलम् — तरणं से मऊरपोयए उम्मुक्कबालभावे विन्नाय परिणयमेत्ते जोवणगमणुपत्ते लक्खणवंजणगुणोववेए माणुम्माणहूणकलावे विचित्तपिच्छे सतचंदए नील कंठए नच्चणसिीलए एगाए चप्पुडियाए कयाए समाणीए अणेगाई नलगाई के कारवसयाणि य करेमाणे विहरइ । तएणं से मऊरपोसग्गा तं मऊरपोयगं उम्मुक्क जाव करेमाणं पास पासित्ता तं मऊर पोयगं गेविहंति गेव्हित्ता जिणदत्तपुत्ते सत्थवाहदारए हतु तेसिं विउलं जीवियाहिं पीइदाणंजाव प'ड विसज्जेइ ॥सू. १५ ॥ पास, पासित्ता हतुड़े मउरपोसए सदावेs) जिनदत्तने मयूरपोतक को देखा तो देखकर वह बहुत अधिक हर्पित एवं तुष्ट हुआ - बादमे उसने मयूपोषकों को बुलाया (सदावित्ता एव वयासी) बुलाकर उनसे ऐसा कहातथा मार्जार आदिकृत उपद्रवों से बचाते हुए बढाओ और (नलगंच सिक्खावेह) नृत्य भी सिपलाओ। (तरण ते मऊरपोसगा निगदत्तपु तस्स एम पडणे ति) इस प्रकार उन मयूरपोपकों ने जिनदत्तपुत्र के इस कथन को स्वीकार कर लिया ( पडिणित्ता तं मऊरपोययं गेहतिगेहित्ता जेणेव सए गिहे तेणेव उपगच्छंति ) स्वीकार कर बाद में वे उस मयूर' - शिशुको ले चले-लेचल कर वे जहां अपना घर थावहां आगये । (उवागच्छित्ता त मऊरपोयग जाव नईल्लगं सिक्वावे ति) आकर उन्होंने उस मयूर शिशु को पालो यावत् उसे नृत्यकला भी सिखलाई न. १४ । ( नलगं च मिखावेह) भोटु थाय त्यरे नायता शिणवाडी (तएण ते मा पोसगा जिणदत्त युत्तस्स एयमहं पडिसृति) રીતે મેારના પાળાએ त्रिनदृत्तना पुत्रनु रमा उथन स्वीअयु (पड़िसुणित्ता त पोषय गेति गेव्हित्ता जेणेव सए गिहे तेणेत्र उवागच्छंति) स्वीअर्या माह तेथे ठेलना जय्याने साथै स गया. भने सहने न्या तेभनु घर तु त्या गया (उवाग च्छित्ता तं मऊरपोयगं हुलगं सिक्खावेति) त्यां न्हाने तेथे ते ઢનન બચાનુ પેડુ કર્યુ તેમજ માટુ થયુ ત્યારે તેને નાચતાં પણ શીખવાડયુ સ્ ૧૪
Page #732
--------------------------------------------------------------------------
________________
७१४
ज्ञाताधर्मकथाजसूत्रे टीका-'तएणे से मऊरपोयए' इत्यादि--ततस्तदनन्तर खलु स मयूरपोतकः 'उम्मुक्कबालभावे' उन्मुक्तबालभावः त्यक्तवालावस्थः 'विनायपरिणयमेत्ते' विज्ञ(तपरिणतमात्रः, विज्ञातं विज्ञान तत् परिणतमात्र परिपक्वावस्थ यस्य स तथा परिपक्वविज्ञान इत्यर्थः, दर्शनमा णैव तेन नृत्यकलादि विज्ञोतमिति भावः। 'जोव्वणगमणुपा' यौवनकमनुप्राप्त:-तरुणत्वं संप्राप्तः 'लक्ख
वजणगुणोत्रवेए' लक्षणव्यञ्जनगुणोपपेतः---तत्र लक्षणानि-मयूरलक्षगानि व्यञ्जनानिमयरसम्बन्धि शिखाचन्द्रकादीनि मयूरगुणाश्च तैरुपपेतः। 'मागो. म्माणप्पमागपडिपुण्णपक्खपेहूगकलावे' मानोन्मानप्रमाणप्रतिपूर्णपक्षपिहूण कलापः मानेन विष्कम्भतः, विस्तारतः। उन्मानेन बाहुल्यतः, उत्सेधेन-उच्चतयों प्रमाणेन चायामतः-प्रतिपूर्ण पक्षपेहग कला पस्य म तथा पेणकलापः पिच्छसम्हः ।
'विचितापिच्छे विचित्रपिच्छ: विचित्राणी-विविधरूपाणि पिच्छानि यस्य स तथा 'सतचंदए'शतचन्द्रका-शत सख्यका चन्द्रका यस्य स तथा'नीलकंठए'नीलकण्ठकः नीलवर्णो कण्ठो यस्य स 'नचणसीला' नर्तनशीलकः-नृत्यकला परायणः, 'एगाए चप्पुडियाए'
'तएणं से मऊरपोयए उम्मुक्कवालभावे' इत्यादि ।
टोकार्थ-(तएण) इसके बाद (से मापोयए) वह मयूरपोतक (उम्मुक्कबालभावे) बालभात्र का परित्याग कर-विन्नायपरिणयमेने जोवणगमणुपत्ते) परिपक्वज्ञान वाला बन गया इससे वह देखने मात्र से ही नृत्यकला जानने लग गया। जब वह योवन अवस्था को प्राप्त हुआ तो (लक्खवंजणगुगोववेए) लक्षणों से तथा मयर संबंधी शिखा चन्द्रक आदि व्यंजनों से एवं मयरसंबन्धी गुणों से युक्त हो गया। (माणुम्माणप्पमाणपडिपुन्नपवखपेहूण कलावे विचित्तपिच्छे सनचंद नीलकंठए नच्चणसीलए) मानसे (विरतारकी अपेक्षा) उन्मान से (ऊंचाईकी अपेक्षा) और प्रमाण से (यायामकी अपेक्षा) हमका पिच्छ समूह प्रतिपूर्ण था। इसके पांख विविध रूपवाले थे, पांखों
'तएणं से मऊरपोयर उम्मुक्कवालभावे' इत्यादि ॥
टोकार्थ--(तएण) त्या२ पछी (से मऊरपोयए) भानु श्यु (उम्मु. क्वालभावे) माटु थयु (विन्नायपरिणयमेत जोवणगमणुपत्ते) त्यारे सपूर्ण जानी 5 गयु न्यारे ते नुवान थयु त्यारे ( लक्खणवंजणगुणेव वेए) मारना લક્ષણો–કલગી, ચન્દ્રક પીછાઓ અને મોરના બધા ગુણોથી યુક્ત થઈ ગયું. (माणम्माणप्पमाणपडिपुन्नपखणेहणकलावे विचित्तपिच्छे सतचंदए नीलकंठए नचणसीलए) भानथी (विस्तारनी टिमे) -भानथी (यानी ष्टिगे) અને પ્રમાણથી (આયામની દૃષ્ટિએ) તેના પીછા પ્રતિપૂર્ણ હતાં. તેનાં પીછામાં સેંકડો ચંદ્રકા હતા અને તેને કઠ ભૂરા રંગનો હતે નાચવા માટે તે હમેશા તૈયાર જ
Page #733
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्पिणीटीका अ. ३ जिनदत्त-सागरदत्तचरित्रम् एकस्यां चप्पुटिकायां-अङ्गुष्ठेन साधमली तालिकायां चुटकीति भाषायाम् 'कयाए समो गीए' कृतायां सत्यां, 'अणेगाई' अनेकानि 'नलगमयाई नर्तन शतानि 'के कारवसयाणि' केकारवशतानि च कुर्वत् विहरति-विचरति । ततस्तदनन्तरं खलु ते मयरपोषकास्तं मयूरपोतकं उन्मुक्तबालभावं यावत् नर्तन शनानि केकारवशतानि च कुर्वन्तं पश्यनि, दृष्ट्वा तं मयापोतक गृह्णन्ति, गृहीत्वा जिनदत्तपुत्रस्य ग्रे 'उवणेनि' उपनयंति- अर्पयन्ति । ततस्तदनन्तरं ग्बलु स जिनदत्तपुत्रः सार्थवाहदारको मयरपोतरुप्, उन्मुक्तवालमा यो नर्तनशतानि केकारवशतानि च कुर्वन्तं पश्यति दष्वा च हृष्टतुष्टः-- अतिशयेन संतुष्टः सन् 'तेसि' तेभ्यो-मयूरपोपकेभ्यो विपुलं जीवियारिह जीविकाईमाजन्मनिर्वाहयोग्यं प्रीतिदानं पारितोपक ददाति यावत् सत्कारसम्मानयुक्तं कृत्वा 'पडिविसज्जेड" प्रतिविसर्जयति ॥ सूत्र १५ ॥ में सैकड़ों चाक थे। कंठ नील था। नृत्य कला में यह तत्पर रहता था। (एगाएं चप्पुडियाए कयाए समागीए अणेगाई नदुल्लगमयाई केकार वसयाई य करेमाणे विहरह) एक ही चुटकी करने पर वह सैकडों बार नृत्य और सैंकडो बार के कारव कर दिया करता था। (तएणं से मजापोसग्गा त मऊरपोयगं उम्मुक जाव करेमाणं पामइ, पामित्ता, तं मऊरपोयगं गेहति गेह्नित्ता जिणदत्तपुत्तत्स उवणेति) इसके बाद जब उन मयूर पोपकोंने उस मयरपोतक को बाल भाव सेरहित यावत् एक ही चुटकी में सैंकडो बार नृत्य करते हुए तथा सैकडो वार केफारव करते हुए देखा तो देखकर उसे जिनदत्त के पास लेकर पहुंचे। (तएणं से जिणदत्तपुत्ते मत्थवाहदारए मकरपोयगं उम्मुक्क जाव करेमाणं पामड, पासित्ता हतुढे तेसि पिउल जीवियारिहं पीइदाण जाव पडिविसज्जेइ) जिनदत्तपुत्रने ज्यों हो उसे बालभाव से हेतु तु (एगाए चप्पुडियाए कयाए अणेगाइ नईल्लगसयाइ केकारवसयाई य करेमाणे विहरई) मे यपटी सामतानी साथे तेसे ४ो पा२ नृत्य मने से ४ो पार टडतुडतु(तएण' से मऊरपोसग्गा त मऊरपोयगं उम्मुकजाव करेमाण पासह पासित्ता तं मऊरपोयगं गेण्हंति गेण्डिन्ता जिणदत्तपुत्तस्म उसणेति) त्यार બાદ મોરને ઉછેરનારાઓ તે બચ્ચાને જુવાન તેમજ એક ચપટીને સાંભળીને સેંકડો વખત નાચતું તેમજ સેંકડો વખત ટકતું જોઈને તેને જિનદત્તની પાસે दाव्या. (तएण से जिगदत्तपुत्ते सत्यवाहदारए मजापोयग उम्मुक्क जाव करेमाण पासइ, पासित्ता हट्ट तुढे तेसि विउलं जीवियारिहं पीईदाण जाव पडिविसज्जेइ) न्यारे निहत्तना पुत्रे भारना याने गया पटावीन
Page #734
--------------------------------------------------------------------------
________________
७१६
माणे हिय साहायएणं चंपा
ज्ञाताधर्मकथा मन्त्री मूलम्---तएणं से मऊर पोयए जिणदत्तपुत्तणं एगाए चप्पु. डियाए कयाए समाणीए णंगोला भंगसिरोघरे सेयावंगे अवयारियपइन्नपक्खे उक्खित्तचंद काइय कलावे केकाइय सयाणि विमुचमाणे णच्चइ। तएणं से जिणदत्तपुत्ते तेणं मऊरपोयएणं चंपाऐ नयरीए सिंघाडग जाव पहेसु सहएहिय साहस्सिएहिय सयसाहस्सिएहिय जयं करेमाणे बिहरइ ।
एवामेव समणाउसो जो अम्हं निग्गंथो वा निग्गंथी वा पव्वइए समाणे पंचसु महत्वएसु छसु जीवनीकाएसु निग्गंथे पावयणे निस्संकिए निखिए निवितिगिच्छे से णं इहभवे चेव बहूणं समणाणं बहूणं समणीणं जाव वीइ वइस्सइ।
__ एवं खलु जंबू! समणेणं जाव संपत्तेणं नायाणं तच्चस्स अज्झयणस्स अयमहे पन्नत्ते, तिबेमि ॥ सू. १६॥
टीका--'एणं से मऊरपोयए' इत्यादि 'तएणं' ततस्तदनन्तर खलु 'से' म मयरपोतको जिनदत्तपुत्रेण सार्थवाहेन 'एयाए एकस्यां 'चप्पुडियाए रहित यावत् एक ही चुटकी में सैंकडों बार नृत्य और केकारव करते हुए देखा तो देख कर वह बहुत हर्पित एवं संतुष्ट हुआ और बाद में उसने उन लोगों के लिये जीविका के योग्य प्रीतिदान देकर यावत् उन्हें विसर्जित कर दिया। । मुत्र १५ ॥
'तएणं से मयूरपोयए इत्यादि।
टीकार्थ-(तएण) इसके बाद (से मऊरपोयए) वह मयूरपोतक (जिनજવાન થયેલું, અને એક જ ચપટી સાભળી સેકડો વાર નાચતું તેમજ ટહૂકતું જોયું ત્યારે જઈને તેને ખૂબજ હર્ષ થયે અને તે સંતુષ્ટ થયું ત્યાર પછી જિનદર મોરને ઉછેરનારાઓને યેગ્ય પ્રીતિદાન આપીને તેઓને જવાની આજ્ઞા કરી. સૂ. ૧૫
तरण से मऊरपोयए' इत्यादि । टा-(नए ण) त्या२ ५७ (से मऊर पोयए) भानु परयु (जिनदत्तपुत्तोण) नहत्तर (एगाए चप्पुडियाए कयाए समाणीए) मे यपटी 434 पर
Page #735
--------------------------------------------------------------------------
________________
७१७
अनगारधर्मामृतवर्पिणीटीका अ. ३ जिनदत्त-सागरदत्तचरित्रम् कयाए समाणीए' चप्पुटिकाए-कृतायां सत्यां 'गंगोलाभंगसिरोधरे' लागुल भङ्गशिरोधरः सिंहादिपुच्छवक्रीकरणसदृशः शिरोधरो ग्रीवा यम्य तथा. 'से यावंगे' स्वेतापाङ्गः श्वेतनेत्रान्तभागः यद्वा 'सेयावण्णे' स्वेदापन्नः जातस्वेदः 'अवयारियपइन्नपक्खे' अवतारितप्रकीर्णपक्षः तत्र-अवतारितोशरीराद् दूरीकृतौ प्रकीणों प्रसारितौ पक्षौ यस्य स तथा 'उक्खित्तचंदकाइय बलावे' उक्षिप्तचन्द्रकादिककलापः-तत्र, उत्क्षिप्तः= उर्वीकृतः चन्द्रकादिकः= मयूराङ्गविशेषोपेतश्चन्द्रकै रचितः कलाप-शिखण्डो येन स तथा 'केकाईयसयाणि' केकायितशतानि मयूरशब्दशतानि विमुश्चन् सन् नृत्यति। ततस्तदनन्तरं खलु स स जिनदत्तपुत्रस्तेन मयूरपोतकेन चम्पायां नगर्या मध्ये शृङ्गाटकत्रिकचतुष्कचत्वरमहापथेषु 'सइएहिय' शलकैः--शतसंख्यद्रव्यैः 'साहस्सिएहिय' साहसिकैश्च सहस्त्र संख्यकै द्रव्यैः ‘सयसाहस्सिएहिय' शतसाहसिकैश्च दत्तपुत्तेणं) जिनदत्तपुत्र द्वारा (एगाए चप्पुडियाए कयाए समाणीए) एक ही चुटकी बजाई जाने पर (णंगोलाभंगसिरोधरे से यावेगे अबयारियपइन्न-- पक्खे उक्खित्तचंदकाइयकलावे केक्काइय सयाणि मुच्चमाणे गच्चइ) अपनी ग्रीवा को सिंहादिकोंके पूछके समान वक्र कर लेता था। दोनों नेत्र प्रान्त भाग श्वेत हो जाते थे अथवा इसका समस्त शरीर खेद से व्याप्त हो जाता था। इसके द्वारा फैलाये गये पांख इसके शरीर से भिन्न २ हो जाते थे। मयूरांग विशेष से उपेत चन्द्रक रचित कलाशिखण्ड इसका उँचा हो जाता था।
और सैंकड़ों केकारवों को छोडता हुआ यह नाचने लग जाता था। (तएणं से जिणदत्तपुचे तेणं मऊरपोयएणं चंपाए नयरीए सिंघाड़ग जाव पहेसु सइएहि साहस्सिएहिं य सयसाहस्सिएहिं य पणिएहिय जयं करेमाणे विहरइ) इसके बाद वह जिनदत्त पुत्र उस मयूरपोतकके साथ चंपानगरी के (ण गोला भंगासिरोधरे सेयावेगे अश्यारियपइन्नपक्खे उक्खित्त चंदकाइयकलावे केक्काइय सयाणि विमुच्चमाणे णेच्चइ) पै.तानी ने सिड વગેરેની પૂછડીની જેમ વાકી કરતું હતું, તેની બંને આંખોના ખૂણાઓ ધોળા થઈ જતાં હતા, અને તેનું આખું શરીર ખેદ યુક્ત થઈ જતું હતું. તે જ્યારે પીંછાઓને ફેલાવતું ત્યારે પીંછાઓ તેના શરીરથી જુદાં થઈ જતાં હતા તેની ચન્દ્રવાળી કલગી ઊંચે (ઉન્નત) થઈ જતી હતી, અને સેંકડે વાર ટહૂકતું તે નાચવા માડતું
तु, (तएण से जिणदनपुत्ते ते ण मऊरपोयएण चंपाए नयरीए सिंघाडग जाव पहेस सइएहिं य साहस्सिएहि य सयसाहस्सिएहिं य पणिएहिं य जय करेमाणे विहरइ) त्या२ मा सिनन पुत्र ते भारना यानी साधे
Page #736
--------------------------------------------------------------------------
________________
७१८
ज्ञाताधर्मकथाङ्गम
लक्ष संख्यै द्रव्यैः ‘पणिएहिय, पणि व्यवहारेच तरूपव्यवहारैः 'जयं करे माणे' जयं कुर्वन् परेषां मयूरपोतानां पराजयं कुर्वन् विहरति- विचरति ।
'एवामेव समणाउसो' हे आयुष्यमन्तः श्रमगा ! एवमेव- जिनदत्तपुत्र सार्थवाहवदेव योऽस्माकं निर्ग्रन्थो वा निर्ग्रन्थी वा प्रवजितः सन् पञ्चसु प्राणातिपातविरमणादिमहाव्रतेषु पद्म जीवनिकायेषु नैर्ग्रन्थे पत्रचनेच निश्शङ्कितः = कस्मिंश्चिदेकस्मिन तत्वे अश्रद्धानादिरूपादेशशङ्का सकलतत्वा
बीच श्रृंगाटक, त्रिक, चतुष्क, चत्वर और महापथों में सौ हजार लाख, द्रव्यों की शर्त लगा कर दूसरों के मयूर पोतकोको पराजित करने लगा । - ( एवमेव समणाउसो ! जो अम्हं निग्गंधी वा निग्गंधी वा पाइए समणे पंचसु मात्र एमु छषु जो निकाएमु नियपात्रयणे निस्संकिया निक्कखिए निव् तिमिच्छे से णं इहभवे चेव चहूणं समगाणं बहूण समणी जात्र बीइवड - सइ) हे आयुष्मन्त श्रमणो । इसी तरह जिनदनपुत्र सार्थवाह की तरह -जो हमारे निर्ग्रन्थ साधु अथवा निर्ग्रन्थ साध्वीजन मत्रजित होकर पंच प्राणातिपात विरमणरूप - महावतों में छह जीवनिकायों में, निर्ग्रन्थ संबन्धी प्रवचन में अथवा साधुमार्ग में निःशंकित होकर निःकांक्षित, निर्दि चिकित्सा संपन्न होकर, विचरते हैं वे इस भव में अनेक श्रमण और अनेक श्रमणियों के यावत् अर्चनीय होते हैं पूजनीय होते हैं । तथा इस अनादि अनंतरुप चतुर्गतिवाले संसार के पार पहुँच जाते है । अर्थात् इस संसार सागर को पार कर देते हैं। शंका दो प्रकार की होती है-१ एक देश शंका २ दुसरी सर्वदेश शंका | अर्हत प्रति भाषित किसी एक तत्व में अश्रद्वान आदिरूप आत्मवृत्ति का नाम एक देश श्रगाट, त्रि, यतुष्णु, यत्वर, मने महापथेोभां भेडसो, हुन्नर, साथ द्रव्योनी शरत सगावीने जीन्न भाणुसोना भोरना अभ्यांगोने हुराववा लाग्यो. (एवामेत्र समगाउसो ! जो अम्ह निग्गंयो वा निरगंथीवा पञ्चइए समाणे पचसु मन्त्रमु छ जीवनिकाएस निग्धपात्रयणे निस्सं किए नकखिए निवितिमिच्छे सेण इहभवे चैव बहूण समणाण चहूण समणीण जात्र बीड़बहस्सड) ऐ आयुष्मन्न श्रमणो । सार्थवाह निहत्त पुत्रनी प्रेम ने समाश નિગ્રંથ સાધુ કે નિ થ સાધ્વીન્દ્રના પ્રવ્રુજિત થઈને પચ પ્રાણાતિપાત વિરમણુ રૂપ મહાવ્રતામાં છ વનિકાયામા, નિગ્રંથ સખ ધી પ્રવચામાં, અને સામા મા નિ શક્તિ થઈને નિ કાશ્ચિત નિવિચિકિત્સા ચુત થઈને વિચરણ કરે છે તે આ ભવમાં ઘણા શ્રમણા અને ઘણી શ્રમણીઓને માટે અનીય હાય છે તેમજ પૂજનીય હોય છે અને છેવટે અનંત રૂપ ચતુર્ગતિવાલા સંસાર સમુદ્રને પાર પામે છે એટલે કે તેઓ આ સસાર સમુદ્રને તરી જાય છે
सड्डी मे लतनी शमो उलवे - (१) देश शअ, (२) श्रीछ सर्व દેશ શકા અ તવડે આજ્ઞાપિત કોઇપણ એક તત્વમાં અશ્રદ્ધાન વગેરેની આત્મવૃત્તિ
Page #737
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका अ ३ जिनदत्त- सागरदत्तचरित्रम
संयम
श्रद्धानरूपा सर्वशङ्का तदर्जितः 'निष्काङ्क्षितः' परदर्शन | डम्बर निरीक्षणोत मिथ्यात्वमोहनीयजनितपरदर्शन त्राञ्छावर्जितः, निर्विचिकित्सः - त फले संदेहवर्जितः, मंदमतितया तद् विधाचार्यविरहात् ' ज्ञेयगहनत्वात्, ज्ञानावरणीयोदयात तत्वनिर्णये हे तूदाहरणाप्राप्त्यसंभवाच्च जिनभाषित - भावेषु श्रेष्ठपुत्रोदाहरणद्वयं सम्यगवबुद्धय मतिमान् संदेहं न कुर्यात्, सर्वज्ञ शंका है । -- तथा अर्हत प्रतिभाषित समस्त तत्त्रों में श्रश्रद्धान आदिरूप आत्मवृत्ति का नाम सर्वदेश शंका है। पर दर्शन के आडवर के निरीक्षण से उत्पन्न हुआ जो मिथ्यात्व मोहनीय कर्म है--उससे जनित परदर्शन की जो वाञ्छा है उसका नाम वाञ्छा है । वप और संयम के फल में सदेह करना इसका नाम विचिकित्सा है । उस तरह जिनभाषित तत्व में शंकित वृत्तिका अभाव निःशंकितवृत्ति है। कांक्षा का अभाव निःकांक्षितवृत्ति है । विचि कित्सा का अभाव निर्विचिकित्सा है। जब किसी भी प्रकार की शकित आदि वृत्ति उत्पन्न हो तो उस समय ऐसा विचार कर इसे दूर कर देना चाहिये कि मैं तो मंद मतवाला हूँ -- और इस समय कोई विशिष्ट ज्ञानी आचार्य हैं नही - ज्ञेय (पदार्थ) गहन है, ज्ञानावरणीय का उदयवर्त रहा है-- -- तत्व के निणार्यक जो हेतु, उदाहरण -- आदि हैं, उनकी प्राप्ती असंभव हो रही है । अतः जो कुछ जिन देवने कहा है वही सर्वथा शुद्ध तत्व है । इसमें किसी प्रकार का संदेह नहीं है । इस तरह श्रेष्ठिपुत्र के उदाहरण द्वय को अच्छी
७१९
એક દેશ શકા કહેવાય છે. તેમજ અર્હત પ્રતિભાષિત બધા તમાં અશ્રદ્ધાન વગેરેની આત્મવૃત્તિ સÖદેશશકા નામે કહેવાય છે. પરદર્શનના આડે ખરના નિરીક્ષણથી ઉદ્ભવેલ મિથ્યાત્વ માહનીય ક` છે. તજ્જન્ય પરદનની વાા (ઈચ્છા) નુ નામ તે વાછા કહેવાય છે, તપ અને સયમના રૂપમા સદેહ થવે તે વિચિકિત્સા કહેવાય છે આ રીતે જિન ભગવાન જે આજ્ઞા કરે તેમાં નિસંશયવૃત્તિ રાખવી એટલે કે નિઃશંકપણે તે વાત સ્વીકારવી તે નિઃશકવૃત્તિ છે. કાંક્ષાના અભાવ નિ:કાંક્ષિવૃત્તિ છે. વિચિકિત્સાને અભાવ નિવિચિકિત્સા છે. જ્યારે કોઈપણ જાતની શČકા ઉત્પન્ન થાય ત્યારે આ પ્રમાણે વિચાર કરવા ોઇએ કે હું તેા હીન બુદ્ધિ વાળા છુ. અત્યારે મારી સામે એવા કઇ વિશિષ્ટ જ્ઞાની मायार्य पाशु नथी. मने ज्ञेयवस्तु (पदार्थ) सभनय એવી નથી જ્ઞાનાવરણીય ક ના ઉદયવતી રહ્યો છે—તત્વના નિર્ણય માટે હેતુ ઉદાહરણ વગેરે છે તેમની પ્રાપ્તિ અસંભવ થઇ પડી છે. એથી જિનદેવે જે કંઈપણ કહ્યુ છે તે એકદમ શુદ્ધ તત્વ છે આમાં કોઇ પણ જાતની શકાને સ્થાન નથી. આ રીતે ખને સાવાહ પુત્રોના
Page #738
--------------------------------------------------------------------------
________________
७२०
ज्ञाताधर्मकथागतो मतं सत्यमिति सर्वदैव चिन्तयेत्, जितरागद्वेष मोहा निःस्वार्थपरानुग्रहपरा यणा नान्यथा वादिनो भवन्तीति भावः ।
____ स खलु इह अस्मिन् भवे चैव-निश्चयेन बहूनां श्रमणानी वहीनां श्रमणीनां श्रावकानां श्राविकानांचाचनीय पूजनीयो भवति, यावदनाधनंतचतुर्गतिकसंसारस्यान्त व्यतित्रनिष्यति-संसारसागरं तरिष्यति ।
सुधर्मास्वमीमाह--- एवममुना प्रकारेण अनेनोपनयवचनेन खलु निश्चये हे जम्बूः श्रमणेन भगवता महावीरेण यावत्संप्राप्तेन ज्ञातानां तृतीयस्याऽध्ययनस्यायमर्थप्रज्ञप्तः। 'तिवेमि' इत्यहं ब्रवीमि यथा भगवन्मुखाच्छुतं तथा तवाग्रे वदामि न तु स्वकीयबुद्धेय ति. ॥
इति श्री जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर पूज्य श्री घासीलालनतिविरचितायांज्ञाताधर्मकथाङ्ग मूत्रस्थानगारधर्मवर्षिण्याख्यायां व्याख्यायां तृतीयमध्ययन समाप्त ॥ ३॥ तरह समझ कर बुद्धिमान को संदेह नहीं करना चाहिये। सर्वज्ञ भग वान् का मत सत्य है ऐसा ही सर्वदा विचार करते रहना चाहिये। जिन्होंने--रागद्वेष, मोह को जीत लिया है और जो निःस्वार्थरूप से परानुग्रह में परायण हैं ऐसे महापुरुप अन्यथावादी नहीं होते हैं। अब सुधा स्वामी श्री जंबू स्वामी से कहते है--( एवं खलु जंवू ! समणेणं जाव संपत्तण नायाणं तच्चस्स अज्झयणस्स अयम पणते तिमि) कि हे जंवू । इस तरह से श्रमण भगवान् म हा वीरने कि जो यावत् सिद्धिगति को प्राप्त हो चुके हैं ज्ञात के इस तृतीय अध्ययन का अर्थ प्रज्ञप्त किया है ऐसा ही मैं कहता हूँ--अर्थात भगवान् के मुग्व से जैमा मैने सुना है वैसाही तुम्हारे सामने यह कहा है अपनी बुद्धि से कल्पित कर नहीं कहो है ॥ सू. १६ ॥
तृतीय अध्ययन समाप्त બે દાખલાઓ તે સારી પેઠે સમજીને બુદ્ધિમાન માણસે થકા કરવી જોઈએ નહિ. સર્વત્ર ભગવાનને મત સત્ય છે, એ જ વિચાર હમેશાં થવો જોઈએ જેમણે રાગદ્વેષ, મેહ ઉપર વિજય મેળવ્યો છે અને જેઓ નિ સ્વાર્થ પણે પરાનુગ્રહમા यशय छ. येवा महापुरुषा मन्यथावाही खाता नथी. एवं खलु जवू ! समणे ण जाव संपत्तेण' नायाण तचस्स अज्झयणस्स अयम? पण्णते त्तिवेमि) હે જ ! આ રીતે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે-કે જેઓ સિદ્ધગતિ મેળવી ચૂક્યા છે—નાતાના આ ત્રીજા અધ્યયનને અર્થ પ્રજ્ઞપ્ત કર્યો છે. આ હું તને હક છું. એટલે કે ભગવાનના મુખેથી જે મેં સાંભળ્યું છે તે તમારી સામે તે પ્રમાણે જ વર્ણન કર્યું છે બુદ્ધિથી કઈ પણ જાતની ૯પના કરી ને મેં કહ્યું નથી. સૂ. ૧૬ |
ત્રીજું અધ્યયન સમાપ્ત
Page #739
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका अ. ४. गुप्ते द्वियत्वे कच्छश्रृगालदृष्टान्त
॥ चतुर्थाध्ययनम् ॥ तृतीयाध्ययने मूत्रार्थतदुभयरूपेवागमेषु शङ्काकाइक्षादियुक्तस्य मुनेर्दो पास्तथा तद्रहितस्य गुणा उक्ताः, अत्र चतुर्थाध्ययने तु अगुप्तपञ्चेन्द्रियस्य मुनेर्दोषास्तथा गुप्तपञ्चेद्रियस्य गुणा अभिधीयते, अनेन सम्बन्धेनायातस्यै तस्याध्ययनस्येदमुपक्षेपादिमूत्रमाह
मूलम्-जइणं भंते ! समणेणं भगवया महावीरेणं नायाणं तच्चस्स नायज्झयणस्स अयमढे पन्नते, चऊत्थस्स णं भंते ! णायज्झयणस्स के अटे पन्नते ? ॥१॥
टीका--'जइणं भंते ? ' इत्यादि । यदि खलु भदन्त ! श्रनणेन
चतुर्थ अध्ययन तृतीय अध्ययन में " सूत्र अर्थ और तदुभय रूपआगमों में शका कांक्षा आदि दोपों से युक्त हुए--मुनिजन दोषों के भागी होते हैं और उनसे रहित मुनिजन गुणों के भाजन बनते हैं " यह यात प्रकट की गई है। अब इस चतुर्थ अध्ययन में यह प्रकट किया जायगा कि जो मुनिजन अगुप्त पंचेन्द्रिय होते हैं उनके ये दोष हैं और जो गुम पंचेन्द्रिय होते हैं उनके ये गुण हैं । इसी संबन्ध को लेकर प्रारम्भ किये गये इस अध्ययन का यह आदि का प्रारम्भ मूत्र है : -
_ 'जई ण भंते । समणेणं भगवया' इत्यादि । ___टीका-- (जइ णं भते) सुधर्मा स्वामी से जंबू स्वामी पूछते हैकि हे भदंत ! यदि (समणेणं भगवया महावीरेणं) श्रमण भगवान् महा
ચોથું અધ્યયન ત્રીજા અધ્યયનમાં જે મુનિઓ સૂત્ર, અર્થ અને તદુભયરૂપ (સૂત્ર અને અર્થ બને જેમાં છે એવા) આગમમા શકા આકાક્ષા વગેરે દેથી યુક્ત હોય છે તે દોષી કહેવાય છે તેમજ આગામોમાં કોઈ પણ જાતની શંકા કર્યા વગર તેઓમાં વિશ્વાસ ધરાવે છે તે મુનિઓ ગુણશીલ કહવાય છે આ વાત સ્પષ્ટ કરવામાં આવી છે. આ ચોથા અધ્યયનમાં એ વાત સ્પષ્ટ કરવામાં આવશે કે જે મુનિઓ અગુપ્ત પંચેન્દ્રિય” હોય છે તેઓના શુ દેવો છે અને જેઓ “ગુપ્તપંચેન્દ્રિય હોય છે તેઓના શું ગુણ હોય છે. એજ વાતને લઈને પ્રારભ થતા આ અધ્યયનનું આ પહેલું સૂત્ર છે –
'जइणं भंते ! समणेणं भगवया' इत्यादि । टी-(जहण' भते) सुधा स्वामीन भूस्वामी पूछछ महत ले (समणेण भगवया महावीरेण) श्रमाय लगवान महावीरे (नायाण तच्चस्स नायज्ञयणम्स
Page #740
--------------------------------------------------------------------------
________________
७२२
होताधर्मकथाद्त्रे भगवता महावीरेण ज्ञातानां तृतीयस्य ज्ञाताध्ययनम्यायमर्थः प्रज्ञप्तः, चतुर्थस्य खलु भदन्त! जाताध्ययनस्य कोऽर्थः प्रज्ञप्तः, सर्वचैतन्निगदसिद्धम्. ।मू, १।
श्री सुधर्मा स्वामी जम्बूस्वामिनमाहभूलम्-एवं खलु जंबू ! तेणं कालेणं तेणं समएणं वाणारसी नाम नयरी होत्था, वन्नओ, तीसेणं वाणोरसीए नयरीए बहिया उत्तरपुरस्थिमे दिसिभाए गंगाए महानदीए मवंगतीरदहे नामं दहे होत्था, अणुपुव्वसुजायवप्पगंभीरसीयल जले अच्छविमलसलिलपलिच्छन्ने संछन्नपुप्फपत्तपलासे पउमकुमुयनलिणसुभग
सोगंधियपुंडरीयमहापुंडरीयसयपत्तकेसरपुष्फोवचिए पासाईए दंसणिज्जे अभिरूवे पडिरूवे, तत्थणं वहणं मच्छाण य कच्छभाण य गाहाण य मगराण य सुसुमाराण य सइयाण य साहस्सियाण य सयसाहस्सियाण 4 जूहाइं निब्भयाइं निरुव्विग्गाइं सुहंसुहेणं अभिरममाणाई २ विहरंति. ॥ सू २॥
टीका--'एवं खलु जंवू' इत्यादि। एवं खलु जम्बू ! तस्मिन् काले तस्मिन् समये 'वाणारसी नामं नयरी' वाराणसी नाम नगरी, करेणु वारा. वीरने (नायाण तच्चस्स नायज्झयणम्स अयमढे पन्नो--चउत्थस्स ण भंते ! णायज्मयणस्स के अट्टे पर्णत्ते !) ज्ञाताके तृतीय अध्ययन का पूर्वोक्त अर्थ प्ररूपित किया है तो हे भदत ! चतुर्थ ज्ञाताध्ययन का क्या अर्थ प्ररूपित किया है ?--इस प्रकार जंबू स्वामी के पछने पर सुधर्मा स्वामी उनसे कहते हैं कि-- ॥ म. १ ॥
‘एवं खलु जवृ!' इत्यादि ।
टीका-- हे जंत्र ! चतुर्थ ज्ञाताध्ययन का उन्होंने इस प्रकार अर्थ के अटे पण्णत्त ?) शाताना जी आध्ययननी गर्थ पूरित ३२ व्या छता હે ભદંત! ચોથા નાતાશ્ચયનને શો અર્થ પ્રરૂપિત કર્યો છે. આ રીતે જંબૂ સ્વામીના પ્રશ્નને સાભળીને જવાબમાં સુધર્મા સ્વામી તેમને કહે છે કે-- | ઋ ૧ છે
एवं खल जं?' इत्यादि ॥ ટકાઈ––હે જ બૂ! ભગવાન મહાવીર સ્વામીએ ચેથા જ્ઞાતાધ્યયનને અર્થ આ
Page #741
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका अ ४ गुप्ते'द्रियत्वे कच्छपशृगालद्रष्टान्त णयो रणोयत्ययः' (८, २, ११६) इति मत्रेण रेफण कारयोः व्यत्ययः । साम्प्रत वनारसनाम्ना प्रसिद्धा, 'होत्था’ आसीत् । 'चन्नो' वर्णकः वर्णनग्रन्थः अस्या अन्यमत्राद् विज्ञेयः। तस्याः खनु वाराणस्या नगर्याः, बहिरुत्तरपौरस्त्ये दिग्भागे, ईशानकोणे गङ्गायां महानद्यां मृतगङ्गानीरहदो नाम हुद आसीत् । स कीदृश इत्याह-'अणुपुत्वसुजायवप्पगंभीरमीयलजले' अनुपूर्व सुजानवप्रगम्भीरशीतल जलः, अणुपुष' अनुस्व-क्रमेण, 'सुजाय' सुजाता सुष्ठु स्वयं स्वभावतः समुत्पन्नाः, 'वप' वप्राः-तटा यत्र स तथा, गम्भीरम अगाय शीतलं जलं यत्र स तथा, अनुपूर्वमुजातवपश्चासौ गम्भीरशीतल जल इति कर्मधारयः। 'अच्छविनलसलिलपलिच्छन्ने' अच्छविमलसलिलप्रतिच्छन्नः= अच्छं स्फटिक रत्नवत्स्वच्छं विमल-निर्मलं यत सलिलं-जलं तेन प्रतिच्छन्न = मतिपूर्णः, 'संछन्नपत्तयुप्फपलासे' संछन्नपत्रपुप्परलागः तत्र पत्राणि कमलकुमु प्ररूपित किया है-(तेणं कालेण तेण समएण वाणारसी नामं नयरी होत्था) उग काल और उस समय में वाराणसी नामकी नगरी थी (वन्नओ) इस नगरी का वर्णन अन्य दूसरे मूत्र से जान लेना चाहिये । (तीसे ण वाणारसीए नयरीए बहिया उत्तरपुरस्थिमे दिसिमाए) उम वाराणसी नगरी के बाहर ईशान कोण में (गगाए महानदीए मयं गतीरइहे नाम दहे होत्या) गंगा महानदी में मृत य गोतीर हुद नाम का हूद था। (अणुपुबसुजायचप्पगंभीरसीयलजले) यह हूद क्रम २ से स्वभावतः समुत्पन्न हुए तटों से गोभित था, तथा गभीर शीतल जल से परिपूर्ण था । (अच्छविमलसलिलपलिच्छन्ने) यही बात अच्छ विमल इत्यादि पद द्वारा व्यक्त की गई है। इसमें जो जल भरा हुमा था वह स्फटिक रत्न के समान स्वच्छ था--और निर्मल था । (संछन्न प्रमाणे निरुपित ध्याछ--(तेग कालेण तेण समएण वाणारसी नामनियरी होत्या) ते अणे मने. ते मते वाराणुसी नामे नगरी ती (वन्नी) मा नगरीनु वर्णन olat सूत्र द्वारा से नये (तोसेण वाणारसीए नयरीए वहिया उत्तरपुरस्थिमे दिसिभाए) ते वाराणुसी नाशनी मा२ थान rey भां (गंगाए महानदीए मयंगतीरदहे नामं दहे होत्या) 0 मानीमा भृत तीर है नामे : ५। हता. (अणुपुवसुजायवप्पगंभीरसीयलजले) मा ५। धीमे धीमे पोतानी भेणे २१ मनी गयेसा नाथी शोलत डतो मने eat शीत यी परिपूर्णता (अच्छविमलमलिलपलिन्ने) અછવિમલ પદ વડે એ જ વાત સ્પષ્ટ કરવામા આવી છે આ ઘરાનું પાણી भारस ५८५२नी म २०२७ अने नि तु (संछन्नपत्तपु'फपलासे) पत्र,
Page #742
--------------------------------------------------------------------------
________________
७२४
ज्ञाताधम कथासूत्रे दादिदलानि पुष्पपलाशानि-पुष्याणां पत्राणि पांखडी' इति भाषा प्रसिद्धानि, संछ. न्नानि-आच्छादिनानि जलोपरिविद्यमानत्वादावरणानि यत्र स तथा, 'बहु उप्पलपउम कुमुयनलिग समय सोगंधिय पुंडीय महापुंडरीय सपपत मरस्पपत्त-केसापु प्फोवचिए' वहसलाम कुमुदन लिन सुमा-नौगन्धिकोडीक महापुण्डरीकशतपत्र-सहस्रपत्र के सरपुष्पोपचितः बहूनाम् उत्पलादि सहस्रपत्रपर्यन्तानां केसरैः पुप्पैचोपचितः शोभा सुगधयुक्तत्वात्समृद्धः तत्रोत्पलानि-नीलकमलानि, पद्मानि-सूर्यविकासोनि कमलानि, कुमुदानि कुमुदनाम्ना प्रसिद्धानि-चन्द्रविकासीनि, नलिनानि-रक्तकमलानि पुण्डरीकाणि=शुक्लकमलानि महापुण्ड. रीकानि-विशालशुक्लकमलानि-शतपत्राणि-मानपत्रयुक्तानि कमलानि, सहस्त्रपत्राणि सहस्रपत्रसमन्धित कमलानि हृदस्य पुनर्विशेषणमाह-'पासाईए' इत्यादि प्रासादीयः, दर्शनीयः, अभिल्पः एतानि चत्वारि पदानि पूर्व व्याख्यातानि । तत्र इदे ग्वलु बहूनां मत्स्यानां च कच्छपानां च ग्राहाणां च मकराणां च पत्त पुग्फपलासे) पत्र-कमल-कुमुद आदि के दलों से, तथा पुष्प पलाशों मे--पुष्प की पांग्खडियों से यह आच्छादित हो रहा था । (वहुउप्पल पउम-कुमुय.लिण सुभग सोगंधिय पुडरोय-महापुंडरीय-सयपत्त-सहस्तपनके सरपुप्फोचिए) अनेक नीलकमलों की, मूर्य विकाशी पो की, चंद्र विकाशी कुमुदों की लालकमलों की, सफेद कमलों की, विशालशुक्ल फमलों की, शतपत्र युक्त कमलों की, सहस्रपत्र युक्त कमलों की केसर से और पुष्पों से समृद्ध था। (पासाईए, दंसणिज्ज अभिरूचे पडिरूवे) यह प्रासादीय था दर्शनीय था, अभिरूप था, प्रतिरूप था। इन प्रासादीच आदि पदोका अर्थ पहिले लिख दिया गया है । (तत्थणं यहूण मच्छाण, य, कच्छभाणय, गाहाणय, मगराणय, सुंसुमाराण य, सइयाणय કમળ, કુમુદ વગેરેના દળો તેમજ પુષ્પ પલાશોથી (ફૂલોની પાખડીઓથી) ઢંકાએલ
तु (यह उप्पल-पउम-कुमुय-नलिण-सुमय-सोगंधिय-पुडरीय-महापुडरीयसयपत्तसहस्सपत्तकेसरपुप्फोवचिए) घा भूरा भयो, सूर्य विशी पो, ચંદ્ર વિકાસી કુમુદ, લાલ કમળો શ્વેતકમળો, મોટા સફેદ કમળો, શતપત્રવાળા કમળે, सहसवाणां भगाना २२ तेभा प्याथी मा ७६ समृद्ध हता. (पासाई, दंसणिज्जे, अभिस्वे पडिस्वे) ते: प्रासाहीय (मनने प्रसन्न ४२ना२) शनीय અભિરૂપ (સુદર) અને પ્રતિરૂપ હતે અહી પ્રયુક્ત થયેલા પ્રાસદીય વગેરે પદોના म पडसा समतववाभा माव्या छ (तत्यण बहणं मच्छाणय, कच्छभाणय, गाहाण य, मगराण य, सु सुमारोग य, सइयाण व साहस्तियाण य
Page #743
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनपारधर्मामृतवर्षिणीटीका अ. ४ गुप्त द्रियत्वे कच्छपश्रृगालद्रष्टान्त' सुंसुमाराणां-शिशुभाराणां जलजन्तुविशेषाणां च शतिकानां च साहसि काणां च शतसाहस्त्रिकाणां यूथानिवृन्दानि निर्भयानि निरूद्विग्नानि सुखसुखेन अभिरममाणानि २ विहरन्ति || स. २. ।।
मूलम्-तस्स णं मयंगतीरदहस्स अदूरसासंते एत्थणं महं एगे मालुयाकच्छए होत्था, वन्नओ, तत्थणं दुवे पावसियालगा परिवसंति, पावा चंडा रोदा तल्लिन्छो साहसिया लेहियपाणी आमि सत्थी आमिसाहारा आमिसप्पिया आमिसलोला आसिसं गवेसमाणा रति वियालचारिणो दिया पच्छन्नं चावि चिट्ठति ॥सू. ३॥
टीका-'तस्सणं' इत्यादि तस्य खलु मृतगगातीरहूदरयादरसामन्ते अत्र खलु भहानेको मालुकाकक्षक असीत्, वर्णकः अस्य द्वितीयाध्ययने व्याख्यातः, तत्र खलु द्वौ 'पारसियालगा' पाप शृगालको पापपरायणी शृगालो सयसाहास्सियाण य जूहाई निमयाइ निऊबिग्गाई सुहसुहेग साहस्सियाण य अभिरममाणाई २ विहरंति) उसमें अनेक ग्राहों के अनेक मकरों के अनेक शिशुमारों के, अनेक शतसाहसिकों के यूथ के यथ निर्भय और निरुद्विग्न होकर आनन्द के साथ विचरते रहते थे। मू. । २ ।
'तस्स णं मयंगतीरबहसाम इत्यादि ॥
टीकार्थ-(तस्स णं मयंगतीरदहम्स) उम मृत गंगातीर हूद के (प्रदू रसामंते) न अतिदुर और न अति समीप प्रदेश में (एत्य णं महं एगे मालु याकच्छए होत्था) एक बडा भारी मालुका कच्छ धा (वन्नो) इसका वर्णन द्वितीय अध्ययन में किया जा चुका है। (तत्थणं दुवे पाव. सयसाह रिसयाणय, जुहाइ निमयाई निरुचिमाईरह मुद्देण अधिरम्म णा२ विहरांति) तेभा घ! भासामाना, घ! अन्यमयाना, पशु आहाना, पशु મગરના, ઘણું શિશુ મોરોના ઘણા સેંકડે, ઘણા સાહસિકેના, ઘણું શતસાહશ્ચિકેના સમૂહ નિભક અને નિરુદ્વિગ્ન થઈને સુખેથી વિચરણ કરતા હતા. એ સુ ૨ 'तस्म ण मय गतीरदहस्स' इत्यादि ।।
टी --(तस्स ण मयंगतीरदहस्स) ते भृत तीर हना(अदर सामत) घणे २ ५ नडि तेभा मत्यंत न नहि या प्रदेशमा (एत्थण महं एगे मालुयाकच्छए होत्था) : म वि मा ४४ डतो (वन्नओ) मा २७ वर्णन मी अध्ययनमा ७वामा साच्यु
Page #744
--------------------------------------------------------------------------
________________
७२६
%
ज्ञाताधर्मकथाजमंत्र परिवसतः। किं भूतो शृगाली 'पात्रा' पापी-पापात्मानौ, चंडा' चण्डौ-अवल. कोपयुक्ती, रोहा' रोद्रो भयंकरो, 'तल्लिच्छा तल्लिप्मो-अत्र तच्छदेन मांसम्य परामर्गः चण्डरौद्रतिशेषणोपादानात् मांसेच्छाममन्वितो, साहसिकौ बलाकारिणौ दुष्टो, 'लोहियपाणी झोहितपाणी रत्ताकरौ अत्र पाणिशब्दोऽग्रिमचरणदयं मुग्वं च बोधयति. शगालादीनां चरणमुखस्यैव करकार्यकारिस्वात् अजमेपवालादिशोणितसंसक्त मुखचरणावित्यर्थः, आमिपार्थिनौ-मांसाधभिलाषिणी, आमिपाऽऽहारी-मांसादिभक्षको, आमिपप्रियो आमिपलोलीमांसजिवृक्षया चपली, आमिपं गवेषयमाणो अन्वेपयन्तौ रात्रौ विकालचारिणी त्रिकालमर्यास्तमानकालः, तत्र चरितुं शीलं ययोस्ती तथा, मायं रात्रौ च मांमेन्छया भ्रमणशीलावित्यो । 'दिया पच्छन्नं चात्रि चिट्ठति' 'चावि' अपि च दिवा-दिवसे प्रच्छ नौ =गुप्तौ जनरलक्षितौ भूत्वा तिष्ठतः ॥म. 3॥ सियालगा परिवसति) वहा को पाप कर्म में परायण शृगाल रहते थे। ये दोनों (पावा चंडा, रोद्दा, तल्लिच्छा, साखिया, लोहियपाणी आमिसत्थी आमिसाहारा पामिलप्पिया आमिसलोला आमिसं गवेसमाणा रत्ति वियालचारिणो दियो पच्छन्नं चावि चिट्ठति) श्रृगाल पापात्मा थे, चंड थे, प्रबल कोप से युक्त थे, रौद्र थे,--भयंकर थे, मांस की इच्छा से समन्वित थे, बलात्कारी थे---दुष्ट-थे-हन के आगे के दोनों चरण और मुग्व सदा रक्त से आई बने रहते थे। मांसादि के ये सदा अभिलापी थे, आमिप (मांस) ही इन्हें अधिक प्रिय था--मांस के जिघृक्षु होने से ये चपल बने रहते थे। इसलिये रात और दिन ये मांस की इच्छा से इधर उधर फिरा करते थे। कभी २ दिन में छुपकर भी बैठ जाते थे। मु. ३। (तत्यण दुवे पावसियालगा परिवमंति) त्यां पापभा प्रवृत्त पनेसा मे शियाणा रहेता एता पाने (पावा, चंडा, रोहा. तल्लिन्छा. साहसिया, लोहियपाणी, आमियत्थी आमिसाहोगे अमिसप्पिया, 'आमिसलोला'
आमिम गवेममाणा रत्ति वियालचारिणो दिया पच्छन्नं चावि चिट्ठति) પાપી હતા. ચંડ (ભયંકર) હતા, બહુજ કેવી હતા રોદ્ર હતા, ભયંકર હતા, માંસના ઇરછુક હતા, બળજેરી કરનારા હતા, દુષ્ટ હતા, તેમના આગળના બને પગ તેમજ મે હમેશા લેાહીથી ખરડાએલા રહેતાં હતા. માંસ વગેરેના તેઓ અભિલાષી હતા, આમિષ (માંસ) જ તેમને આહાર રા) હતે. માંસ જ તેમને વધારે પડતું ગમતું હતું. માના જિઘડ્યું હોવાથી તેઓ મને હમેશા ચપળ રહેતા હતા ગત અને દિવસ તેઓ માંસની શોધમાં રોમેર વિચરતા રહેતા હતા. કઈક વખત દિવસમાં પણ શિકારની શોધમાં છુપાઈને બેસી જતા હતા. આ મૃત્ર ૩ છે
Page #745
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृत गीटीका अ ४ गुप्ते द्रियत्वे कच्छ गालद्रष्टान्त.
७२७
मूलम् - तए णं ताओ मयंगतीरद्दहाओ अन्नया कयाई सूरियंसि चिरत्थमियंसि लुलियाए संझाए पविरलमाणुसंसि णिसंतपडिणिसंसि दुवे कुम्मगा आहारत्थी आहारं गवेसमाणा सनियं २ उत्तरंति । तस्मेव मयंगतीरदहस्त परिपेरंतेणं सव्वओ समंता परिघोलेमाणा २ वित्तिं कप्पेमाणा विहरति ॥ सू. ४ ॥
टीका ---' तर " इत्यादि । ततः खलु तस्माद् मृतगङ्गातीरहदाद् अन्यदा कदाचित् 'रियंसि' सूर्ये 'चिरत्यमिसि' चिरास्तमिते = चिरं बहु कालम् अस्तमिते अस्तंगते, अत एव - 'लुलियाए संझाए' लुलितायां चलितायाम् व्यतीतायां संध्यायां 'पविरलमाणुसंसि' प्रविरलमानुषे प्रविरला अल्पाः मानुषा नरा यत्र तस्मिन् अधिकजन संचाररहिते इत्यर्थः, निसंतपडिनिसंतसि' निशान्तप्रति निशान्ते निशान्तानि गृहाः प्रतिनिशान्तानि सर्वथा प्रशान्तानि शयनसमयागमने सति शब्दरहितानि - जनादिसंचाररहितानि यत्र तस्मिन् काले रथले वा आर्षत्वान्निष्ठान्तस्य परनिपातः । 'समासि' सति = विद्यमानेवर्तमाने सतीत्यर्थः, 'दुवे कुम्मगा' द्वौ कर्मकौ = कच्छपौ श्राहारार्थिनी आहारा
'तए णं ताओ मय गतीरदहाओ' इत्यादि ।
टीकार्थ - (ar) इसके बाद (अन्नया कयाई) किसी एक समय (ताओ मयंगती दहाओ ) उस मृत गंगातीर हूद से (सुरियसि चिरत्थमियंसि ) सूर्य अस्त हो जाने को बहुत समय हो जाने पर (लुलियाए संझाए ) तथा संध्याकाल व्यतीत हो जाने पर तथा शयन का समय आजाने से (सित पडिणिस तंसि ) प्रत्येक घर शब्द रहित हो जाने पर ( पविरलमाणुसंसि ) एवं स्थलों को मनुष्यों के संचार से रहित हो जाने पर अथवा उनको अत्यल्प मनुष्यों के संचार वाले होने पर दुवे कुम्मगा था
'तए गं ताओ मयंगती रहाओ' इत्यादि । टीअर्थ - (तए ण) त्यार पछी ( अन्नया कयाई)
वने (ताओ मगती रहाओ ) भृत गंगातीर भाथी ( सूरियंसि चिरत्यमिय सि) सूर्यास्त पछी जडु वखते (लुलियाए सझाए ) तेभन સધ્યાકાળ માદ સુવાના वात थ गयो हुतो ( णिसंतपडिणिसंतंसि) અને દરેકે દરેક ઘરમાંથી માણુ सोनो घोघाट गंध था गयो ( पत्रिरलमाणुम सि ) भने आसपासनी या માણસાની અવરજવર એકદમ બંધ થઇ ગઇ અથવા તા એટી થઈ ગઈ (દુલે
Page #746
--------------------------------------------------------------------------
________________
atara कथामु
मिलापण आहारं गवेपयमाणौ=अन्वेषयन्तौ 'मणिय२' शनैः शनैः भृगालादिघातकजीवभयान्मन्दं मन्दम् उत्तरतः = जलान्निःसृत्य भूमावुपरिचरतः स्मेत्यर्थः, तस्यैव मृतगङ्गातीरहूदस्य ' परिपेरले' परिपर्यन्ते निकटप्रदेशे तटे 'णं' वाक्याकारे सर्व दिग्विदिक्षु समान्ताद् = सर्वथा 'परिघोलेमाणा २' परिघूर्णमानौ २ पुनः पुनः परिभ्रमन्तौ 'वित्ति' वृत्तिम् = उदरपूर्ति 'कप्पे मागा' कल्पयन्तौ=विचिन्तयन्तौ विहरतः आस्ताम् ॥ ५४ ॥
सूलम् - तयणंतरं चणं ते पावसियालगा आहारत्थी जाव आहारं गवेसमाणा मालुयाकच्छयाओ पडिनिक्खसंति, पडिनिक्खमित्ता जेणेव मयंगतीरे दहे तणेव उवागच्छंति, उवागच्छित्ता तस्सेव मयंगतीरदहस्स परिपेते णं परिघोलेमाणा २वित्ति कप्पेमाणा विहरति, तए णं ते पावसियालगा | कुम्मए पासंति, पासित्ता जेणेव ते कुम्मए तेणेव पहारेत्थ गमणाए ॥ सू. ५॥
टीका--'नयणंतरं च' इत्यादि । तदनन्तरं च खलु तौ पारश्रगाल कौ हाथी आहारं गवेसमाणा सणिय २ उत्तरंति) दो कच्छप आहार के अर्थी होकर आहारकी गणा में धोरे २ ऊपर आये । अर्थात् जल से निकल कर बाहर ऊपर जमीन पर आये । ( तस्सेत्र मयंगतीरदहस्स स समता परिघोलेमाणा २ वित्तिं कप्पेमाणा विहरंति) मृत गंगातीर हूढ़ के समीप दिशाओं और विदिशाओं में इधर २ घूमने और अपने उदर की पूर्ति का विचार करने लगे
परिपेरं तेण
और उसी
से
॥
७२८
उधर बार
मृ. ४
' तयानंतरं च ते पावसियालगा' इत्यादि ॥
टीकार्थ - (नयाण तरंच) इस के बाद (ते पावसियालगा ) वे पापिष्ठ श्रृंगाल कुम्मगा आहारत्थी आहारं गवेयमाणा सणियं २ उत्तर ति) त्यारे थे अथणामी એરાક મેળવવાની ઇચ્છાથી ખેારાકની શેાધમા ધીમે ધીમે પાણીમાથી બહાર નિકળીને कमीन उपर खाव्या. (लस्सेव मयंगतीरद्दहम्म परिपेर नेणं सत्रओ समंता परिवोलेमाणा वित्ति कप्पेमाणा विहरंति) भने भत गंगातीर हनी नलना પ્રદેશમાં એટલે કે કિનારા ઉપર ચેમેર દિશા અને વિદિશાઓમાં આમ તેમ વારંવાર ફરવા લાગ્યા, તેમજ ભૂખશાત કરવાને વિચાર કરવા લાગ્યા, ll સૂત્ર ૪ ૫ ' तयानंतरं च ते पावसियालगा' इत्यादि ।
टीअर्थ - ( तयणंवर च) त्यार पछी (ते पानसियामा पाथ शाओ
Page #747
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका अ ४. गुप्तेन्द्रियत्वे कच्छपशृगालद्रप्टान्त ७२९
आहारार्थिनी यावद् आहारं गवेषयमाणो मालुकाकक्षकात् 'पडि निक्खमंति' पतिनिष्क्रमत-प्रतिनिर्गतो, 'पडिनिक्खमित्ता' प्रतिनिष्कस्य यत्रैव मृतगङ्गातीरो दस्तत्रैव उपागच्छतः, उपागत्य मृतगङ्गातीरदस्य परिपर्यन्ते तटभागे धूर्णमानौ वृत्ति कल्पयन्तौ विहरतः। ततःखलु तौ पापशृगालौ तौ कूर्मको पश्यतः, दृष्ट्वा यत्रैव तौ कूर्मको तत्रैव 'पहारेत्य गमगाए' प्राधारयतां गमनाय गन्तुं समुत्सुको जातौ । म् ५॥ ___ मूलम्--तएणं ते कुम्मगा ते पावसियालए एजमाणे पासंति, पासित्ता भीता तत्थो तसिया उब्विग्गा संजायभया हत्थे य पादे य गीवाए य सरहिं २ काएहिं साहरांति, साहरित्ता णिचला णिफंदा तुसिणीया संचिटुंति. ।। सू. ६॥ (आहारत्थी) आहार के अर्थी होकर (जाव आहार गवेसमाणा) यावत् आहार की गवेषणा करते हुए (मालुयाकच्छयाओ पडिनिक्खमति) उस मालुयाकच्छ से निकले (पडिनिक्खमित्ता जे व मयंगतीरे दहे) निकल कर जहां वह मृतगंगातीर हृद था (तेणेव उवागच्छंति) वहां आये (उवागच्छित्ता तस्सेव मयंगतीरदहस्स परिपेरतेग परिघोलेमाणा २ वित्तिकप्पेमाणा विहरंति) आकर वे उसी मृतगगोतीर हूद के तट पर इधरसे उधर घूमने लगे और उदरपूर्ति करने का विचार करने लगे और (तरण ते पाव सियाला ते कुम्मए पासंति) इतने में उन दोनों पापी शृगालोंने उन दोनों कच्छपोंको देखा पासिना जेणेव ते कुम्मए तेणेव पहारेत्थ गमगाए) देखकर वे दोनों के दोनों जहां वे कच्छए थे वहां जाने के लिये उत्कठित हो गये ॥ ५ ॥ (आहारत्थी) मा.२ मेगवानी २७ाथी (जाव आहारं गवे समाणा) माडानी शोध ४२ता (मालुया कच्छयाओ पडिणिक्खमंति) भा४।४२७नी पार नी४ज्या. (पडिनिक्वमित्ता जेणेक मयंगतीरेदहे) ७१२ २वीन ज्या भृत गातार
डू हेतु (तेणेष (उबागच्छंति) त्यां मा०या. उवागच्छित्ता तस्सेव मयं गतीरदहस्स परिपेरंतेणं परिघोले माणार विनि कप्पेमाणा विहरति) मावान मृत ॥
તીર છંદના કાંઠે આમ તેમ આંટા મારતા ભૂખને શાંત કરવાનો વિચાર કરવા લાગ્યા. (तए ण ते पावसियाला ते कुम्मए पासंति) मे मते पने पापी श्रावनी १२ मने आया ५२ ५डी. (पासित्ता जेणेव ते कुम्मए तेणे पहारेत्थ गमणाए) न.२ ५३ता ४ ने श्रास त्यांना भाटे तत्५२ २७ गया सू । ५।
Page #748
--------------------------------------------------------------------------
________________
शताधर्मकथासूत्रे
टीका - aणं ते' इत्यादि । ततः खलु तौ कूर्मकौ इदं कर्तृपदं तो पापशृगालको एजमानौ चलन्तौ आगच्छन्तौ पश्यतः, दृष्ट्रा (नौ कूर्मकों) भीती त्रस्तौ त्रसितौ उद्विग्नौ संजातभयौ मीतादिशब्दा : पूर्वं व्याख्याताः भूत्वेति शेषः, हस्तौ च पादौ च ग्रीवां च 'सएहिं २ स्वके स्वके स्वकीये स्वकीये 'काहिं कार्य = शरारे 'सारंति' संहरतः = संकोचयतः शृगालोभयभयादात्मनस्त्राणाय स्वदे हाभ्यन्तरे प्रतिनिवेशयतः स्मेत्यर्थः । 'साहरिता' संहृत्य स्वस्वाङ्गानि शरीरा नलिनानि कृत्वा वाङ्ग संवरणानन्तरमिति भावार्थ:, तौ कूर्मको 'निचलौ' निश्चलौ= स्थिरौ, 'णिष्कंदा' निःस्पन्दौ चलनरहितौ, तुसिणीया' तूष्णीको वाग्व्यापाररहितौ भूत्वा 'संचिट्ठ'ति' संतिष्ठतः संस्थितौ ॥ मृ. ६ ॥
मूलम् - तए णं ते पावसियालया जेणेव ते कुम्नगा तेणेव उवागच्छंति, उवागच्छित्ता ते कुम्मगा सव्वओ समंता उव्वत्तति, 'तपणं ते कुम्मगा' इत्यादि ।
टीकार्थ - (तणं) इसके बाद ( ते कुम्मगा) उन दोनों कच्छपोंने ( ते पावसियालए ) उन पापी भृगालों को (एज्जमाणे) आते हुए ज्यों ही ( पासंति) देखा तो वे (पासिता) देखकर (भीया तत्था तसिया उन्त्रिगा सजायभया हत्थे य, पाढ़े य, गीवाए य, सरहिं २ काएहिं साहरंति) भयभीत हो गये - - त्रसित हो गये, उद्विग्न हो गये, रोम २ में उनके भय व्याप्त हो गया ऐसा हो गये और हाथों को, पैरों को तथा गर्दन को अपने २ शरीर में उन्होंने संकुचित कर लिया । (साहरित्ता णिच्चला णिष्कंदा तुसिणीया संचिद्धति) संकुचित करके फिर वे निश्चल हो गये, चलन क्रिया से रहित हो गये और चुपचाप ठहर गये ॥ सु. ६ ॥
७३०
'तर ण ते कुम्मगा' इत्यादि ।
टीअर्थ - (तपणं) त्यार माह (ते कुम्मगा) ने अयणामये (ते पात्र सियालए) पापी श्रृगासने (एज्जमाणे) न्यारे भावता ( पास ति) लेया त्यारे (पासा) तेभने लेडने (भीया तत्या वसिया उब्विग्गा संजायभया हत्येव पादेय, गीवाए य, सएहि २ काएहि साहरति ) लयलीत था गयां, સત્રસ્ત થઇ ગયા, વ્યાકુળ થઇ ગયા, તેમના શરીરના અણુ અણુમાં ભય વ્યાપી ગયા અને તેએએ હાથેાને, પગાને તેમજ માને પેાતાના શરીરમાં સકાચી લીધાં. (साहरिता णिवला णिप्फंदा तुसिणीया संचिति) सोन्या माह तेयो निश्चण ખની ગયા સ્થિર થઈને તે ચુપચાપ ત્યાં જ પડી રહ્યા સ્ ॥ e t
Page #749
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका अ. ४. गुप्तेन्द्रियत्वे कच्छपशृगालद्रष्टातः ७३१ परियत्तेति आसारेति संसारेति चालेंति घीति फलेंति खोभेति पहेहि आलंपंति दंतेहि य अक्खोडेंति नो चेव णं संचाएंति, तेसिं कुम्मगाणं सरीरस्स आबाहं वा पबाहं वा वाबाहं वा उप्पाएत्तएछविच्छेयं वा करेत्तए ॥ सू. ७॥
टीका-'तएणं ते पावसियालया' इत्यादि । ततः खलु तो पापशगालको यत्रैव तौ कर्मको तत्रैवोपागच्छतः तदनन्तरं तयोः कच्छपयोः समीपे तौ शुगालौ गतावित्यर्थः। उपागत्य-कच्छपयोः समीपे आगत्य, तौ शृगालो तौ कूर्मको सर्वतः समन्ताद् 'उब्धति' उद्धर्तयतः अधः प्रदेशमुपरि कुरुतः 'परियति' परिवर्तयतः पूर्व यथाऽवस्थितं-तथैव पुनः कुरुतः, उपरिकृतं गात्रमधः कुरुत इत्यर्थः। 'आसारेतिः आसारयत: यस्मिस्थाने तयोरेकैकस्य शरीरं स्थितमासीत् ततो मनागपसारयतः, 'संसारेंति' संसारयत:=पुनः पुनः स्थानान्तरं प्रापयतः। 'चालेति' चालयतः कम्पयतः, 'घटेति' घट्यतः ।
'तएणं ते पावसियालया' इत्यादि ।।
टीकार्थ--(तएणं) इसके बाद (ते पावसियालया) वे दोनों पापी श्रगाल (जेणेव ते कुम्मगा) जहां वे दोनों-कच्छप थे-(तेणेव उवागच्छंति) वहां पर आये-उवागच्छित्ता ते कुम्मगा सवओ समंता उत्पनेति) आकर के उन्होंने उन कूर्मों को सब प्रकार से अच्छी तरह उर्तित कियाउन्हें नीचे से ऊचा किया--पलटा--(परियति) परिवर्तित कियाजिस स्थितिमें वे पहिले पडे हुए थे उसी स्थिति में उन्हें पुनः कर दिया (आसारैति) उनके स्थान से उन्हें कुछ २ आगे चलाया
-(संसाति) दूसरे स्थान पर ले जाकर रख दिया (चालेति) वहां उन्हें हिलाया (घहे ति) अपने दोनों आगे के
'तएण ते पावसियालया' इत्यादि ।
टी--(तए ण) त्या ६ (ते पाचसियालया) ने पापी श्रास (जेणेव ते कुम्मगा) न्यारे ते यमायो ता (तेणेव उवागच्छति) त्यां गया (उवागच्छित्ता ते कुम्मगा सवओ समता उठवत्तेंति) त्यो मावीन तमामे यमामाने सारी पेठे नीये ५२ ४ा. (परियति) परिवति त ४ा-2 स्थितिमा पद तi ते स्थितिमा शश भूपी दीपां. (आसाति) तो ज्या ५७॥ तप त्यांची था31 PAIIM मसेडया, (संसात्ति) तेमाने भी स्थाने भूटीवीधा. (चाळेति) त्या भूटीन तेभने साव्या, (घटुंति) पोताना भासण मने पोथी तेमनी २५
Page #750
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२
हानाधर्मकथाजमने अग्रिमचरण भ्यां स्पृशतः ‘फदेति' स्पयतः ईषञ्चलितं कुरुनः, 'खोभे ति' क्षोभयतः संचारं कारयितुं भयजनचेष्टां कुरुतः, इममेवोर्थ स्पष्टी कुर्वनाह-'पहेहिं पालुपति, दंतेहि य अक्खोडेंति' नखैरालुम्पतः नखाधातः, कृन्तनः, दन्तैश्चाऽऽस्फोटयतः दन्ताघातैश्च विदारयतः। किंतु नो चै खलु 'संचाएंति' शक्नुतः तयोः कर्मकोः शरीरयोः 'आवाह' आवाधाम् ईषन् पीडां, वा 'पवाह' प्रकृष्टपीडां बा, 'वाबाई' व्यावाधां विशिष्टपीडां वा 'उप्पाएनए' उत्पादयितुं 'छविच्छेयं' छविच्छेदं चर्मच्छेदम्, आकृतिविकृति वा 'करेत्तए' कर्तुम् ।
यद्यपि तो शृगालो नखदन्तायातः कर्मकद्वयं पीडयितुं प्रवृत्तौ तथापि कापिक्षतिस्तयो भूदिति संक्षिप्तार्थः ॥ म. ७ ॥ घरणो से उन्हें छूना । (फ देंति) बाद में उन्हे कुछ २ आगे सरकाया(खोमें ति) उन्हे चलाने के लिये उन्होंने वहां भय जनक चेष्टा भी की (गहेदि आलुपंति दंतेहिं अक्खोडे ति नो चेव ण संचाएंति)-नखों से उन्हें विदारा भी दांतों से उन्हें काटा भी,परन्तु वे समर्थ नहीं हो सके(तेसिं कुम्मगाणं सरीस्प आवाहं वा पवाहं वा वावाह वो उपाएत्तए छविच्छेयं वा करेत्तए) उन कूमों के शरीर में थोड़ी सी भी पीडा पहुँचाने के लिये प्रबल पीडा पहुँचाने के लिये विशिष्ट पीडा पहुंचाने के लिये । और न उनके छविच्छेद-चर्मच्छेद--करने के लिये--आकृति को विकृत बनाने के लिये ममर्थ हो सके । तात्पर्य यपी वेदों श्रालि नव और दानों से उन दोनों कच्छपों के उपर प्रहार करने में जुट गये तो भी वे उनका कुछ भी विगाड नहीं कर सके ॥ मु ७ ॥ ध्या (फदें ति) त्यार पछी तेमने थोडा मागण मसेड्या (खोभेति) तभने यसायका भाटे तमामे स्योत्पा६४ येष्टामा पY ४ (ण हेहिं आलु पंति दंतेहिं अक्खो डेति नो चेव ण संचाएंति) नमाथी ५वा भाटेनी तेभन हताथी अभी नाममानी आशिश ५ तेमा व्यर्थ सागित ४ (तेसिं कुम्मगाण सरीरस्स आयाह वा पवाहं वा वाबाई वा उप्पाएनए छविच्छेय वा करेत्तए) ते rlએના શરીરને સહેજ કષ્ટ આપવામાં વધારે કષ્ટ આપવામાં, તેમના ચમભાગને કાકામાં અને આકૃતિને વિકૃત બનાવવામાં અને કાલે શક્તિમાન થઈ શકયા નહીં કહેવાનો હેતુ એ છે કે બંને ગાલેએ પિતાના નખ અને દાતેના ભયંકર પ્રહાર કર્યા છતાં એ બને કાચબાઓને સહેજ પણ ઇજા પહોંચાડવામાં સમર્થ થઈ શક્યા નહી. એ સૂત્ર છ
Page #751
--------------------------------------------------------------------------
________________
- अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका अ ४. गुप्तेन्द्रियत्वे कच्छपशृगाल द्रष्टान्त. ७३३
____ मूलम्-तएणं ते पावसियालया एए कुम्मए दोचंपि तच्चपि, सव्वओ समंता उठवत्तेति जाव नो चेव णं संचाएंति जाव करेत्तए, ताहे संता तंता परितंता निम्विन्ना समाणा सणियं २ पञ्चोप्तति, पच्चोसकित्ता एगंतमवकमाते, एगंतमवक्कमित्ता णिच्चला गिप्फन्दा तुसिणिया संचिट्ठति ॥ सू. ८॥ ___टीका--'तएणं ते पावसियालया एए कुम्मए' इत्यादि । ततः खलु तौ पापशगालको (इदं करें पदं) एतौ 'दोचंपि' द्वितीमयमपि द्वितीयवारमपि तच्चपि तृतीयमपि तृतीयवारमपि मुहुर्मुहुरित्यर्थः, 'सचओ समंना उव्यत्तेति जाव' सर्वतः समन्ताद उद्वर्तयतः पावत् 'नो चेव णं संचाएंति जाव करेत्तए' नो चैत्र खलु शक्नुतः योचत कर्तुम्, अनन्तरम्मत्रोक्तप्रकारेणोद्वर्तनादिभिर्भय
'तएण ते पावसियालया, इत्यादि ।।
टीकार्थ-- (तएणं) इसके बाद--अर्थात् जब वे पापी श्रृंगाल उन कच्छपों के शरीर में कुछ भी क्षति नहीं पहुंचा सके तब (ते पावसियालया) वे पापी दोनों श्रृंगाल (एए कुम्मए) इन दोनों कच्छपों को (दोचंपि तचंपि सचओ समंता उव्वत्तेति जाव नो चेव ण संचाएंति, जाव करेत्तए) दुवारा तिवारा भी--अर्थात् बार बार सब प्रकार से उन्हे उद्वर्तित करने लगे--परिवर्तित करने लगे, आसारित करने लगे, संसारित करने लगे--कम्पित करने लगे--घहित करने लगे, स्पन्दित करने लगे, क्षुभित करने लगे, और उनके पास भयजनक चेष्टा भी करने लगे इत्यादि-अनंतर सूत्रोक्त सब प्रकार का कार्य वहां उन्होंने किया परंतु 'तएण ने पावसियालया, इत्यादि ।
---(तए ण) त्या२ पछी मटले न्यारे ते.या मन पापी पाटो अन्यमामाना शरीरने सड ५९पडाया शव्या नहि त्यारे (ते पाव सियालया) तमा मने पापी श्रृा (एए कुम्मए) मन आयमासाने (दो चपि तचाप सन्धओ समता उच्वनेंलि जाव नो चेव ण संचाएंति जाव करेत्तए) भील वा२ मनेत्री पा२ सेट, वा२ वा२ धी मेथी मने બધી રીતે તેઓને ઉદ્ધતિત તેમજ પરિવર્તિત કરવા લાગ્યા, આસારિત કરવા લાગ્યા, સંસારિત કરવા લાગ્યા, હલાવવા લાગ્યા, ઘર્ષિત કરવા લાગ્યા, સ્વદિત કરવા લાગ્યા, મુભિત કરવા લાગ્યા અને તેમની પાસે ભઉત્પાદક ચેષ્ટાઓ પણ કરવા લાગ્યા,
Page #752
--------------------------------------------------------------------------
________________
७३४
शाताधर्म कथाङ्गसूत्रे जनकव्यापारैः क्षोभयितुं नखदन्ताघातैश्च पीडयितुं तत्परौस्तस्तथापि तयोः कूर्मकयोः कामपि पीडामाकृते वरूप्यं वा कर्तुं न शक्नुत इत्यर्थः । ताहे' तदा (तो शगालो) 'संता' श्रान्तौ शरीरतः स्थग्नौ, 'तंता' तान्तौ मनसा खिन्नौ, 'परितता' परितान्तौ सर्वथा खिन्नौ, अतएव 'णिधिन्नौ' निर्विण्णौ निर्वेदं माप्तो, उदासीनौ 'समाणा' सन्तौ 'सणियं २' शनैःशन्नै पच्चोसकेति' प्रत्यवष्यकेते-प्रत्यारत्ती भवतः, 'पच्चीसक्कित्ता' प्रत्यववष्क्य-प्रत्यावृत्तीभूत्वा प्रतिनिवृत्ती भूत्वेत्यर्थः, 'एगतमवक्कमंति' एकान्तमपक्रोमतः सर्वथाऽपमरतः दूरं गच्छतः। 'एगंतमवकमित्ता' एकान्तमपक्राम्य सर्वथाऽपसृत्य दुरंगत्वेत्यर्थः निश्ची निःस्पन्दौ तृष्णीको (भूत्वा) संतिष्ठनः। निश्चलादिशब्दा अस्मिन्नेवाध्ययने पूर्व व्याख्याताः ॥ स. ८ ॥ जब वे इन उद्वर्तन आदि व्यापारों द्वारा उन्हें पीडित करने के लिये --समर्थ नहीं हो सके उन्हें किसी भी प्रकार की पीडा पहुँचाने के लिये तथा उनकी विरूपावस्था करने के लिये शक्तिसंपन्न नहीं हो सके-(ताहे संता तंता परितंता निम्विन्ना समाणा सणियं २ पच्चो सक्के ति पचोसकित्ता एगंतमबक्कमति एगीतमयकमिता णिचला णिकदा तुसिणीया संचिट्ठति) तव शरीर से श्रान्त, मन से कान्त--खेद खिन्न और परितांत, सर्वथा खिन्न बने हुए वे निर्विष्ण--उस कार्य से उदासीन हो गये और धीरे २ वहां से वापिस लौट आये। वापिस लौटकर बाद में वे फिर एकान्त स्थान में चले गये अर्थात दर चले गये। दूर जाकर फिर वे निश्चल और निप्पद होकर चुपचाप बैठे गये ॥ म.८ ॥ આ બધી ક્રિયાઓથી ઉદ્વર્તન વગેરે વ્યાપારેથી તેમને મુભિત કરવામાં કે નખ દાંત વગેરેથી તેમને પીડિત કરવામાં તેઓ સમર્થ થઈ શક્યા નહિ, તેમજ તેમને પીડા पहायान वित ४२वानु सामथ्य धरावी या नड,-(ताहे संता तंता परितता निचिन्ना समाणा सणियं २ पञ्चो के ति, पच्चोसक्कित्ता एगंतमवयकमंति एगंतमबक्कमित्ता णिच्चला णिप्फंदा तुसिणीया संचिट्ठति) ત્યારે શરીરથી શાંત, મનથી કલાત, ખેદ યુકત તેમજ પરિતાત–એકદમ ઉદાસ મનથી તેઓ નિર્વિણ થઈ ગયા અને ધીમે ધીમે ત્યાંથી પાછા ફર્યા અને પાછા ફરીને એકાંત સ્થાનમાં દૂર જતા રહ્યા. દર જઈને તેઓ નિશ્ચળ અને નિષદ થઈને ચુપચાપ બેસી ગયા . ૮ છે
Page #753
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणी टीका अ. ४. गुप्तेन्द्रियत्वे कच्छप गालद्रष्टान्त
मूलम् ---तत्थ णं एगे कुम्मगे ते पावसियालए चिरंगए दूरंगए जाणित्ता सणियं २ एगं पायं णिच्छुभइ ॥ सू. ९ ॥
टीका--' तस्थ णं एगे' इत्यादि, तत्र खलु एकः कूर्मकस्तौ पापशृगालकी चिरं गतौ बहुकालाद् गतौ, दूरं गतौ 'जाणिवा' ज्ञाला शनैः शनैरेकं पादं 'णिच्छुमइ' निःक्षिपति बहिष्करोति. ॥ सू. ९ ॥
,
मूलम् - तए णं ते पावसियाला तेणं कुम्मएणं सणियं २ एगं पायं णीणियं पासंति, पासित्ता ताए ऊक्किट्टाए गईए सिग्धं चवलं तुरियं चंडं जवियं वेगियं जेणेव से कुम्मए तेणेव उवागच्छंति, उवोगच्छित्ता तस्स णं कुम्मगस्स तं पायं नखेहिं आलुपंति, तेहि अक्खोडेति ततो पच्छा मंसं च सोणियं च आहारेति, आहारित्ता तं कुम्मगं सव्वओ समंता उव्वत्तति जाय नो चेत्र णं संचाइति जाव करेत्तए, ताहे दोचंपि अवकमंति, एवं चत्तारिवि पाया जोव सनियं २ गीवं णीणेइ, तरणं ते पापसियालगा तेणं कुम्मणं वीणियं पासति पासित्ता सिग्धं चवलं ६ नहेहि दतेहिं कवालं विहाडेंति, विहाडित्ता तं कुम्मग जीवियाओ ववगेवेति, ववरोवित्ता मंसं च सोणियं च आहारेति ॥ सू. १० ॥
(
७३५
'तत्थणं एगे कुम्मगे' इत्यादि ।
टीकार्थ--(तत्थ णं)वहां (एंगे कुम्मगे) एक कच्छपने ( ते पावसियालए) वे दोनों पाप श्रृगाल (चिरंगए ) वहुत समय हो चुका है ( दुरंगए ) बडी दूर चले गये होगें ऐसा ( जाणित्ता ) जानकर (सणियं २ एगं पायं बिच्छु भइ) धीरे धीरे अपना एक पैर बाहर निकाला ॥ नू. ९ ॥
'तत्थ ण' एगे कुम्मगे, इत्यादि ।
अर्थ -- (तएण ) त्यां (एंगे कुम्मगे) मे अन्यमा (ते पादसियालए) पायी श्रृगालोने (चिरंगए) गहु वणत थयो छे. (दूरंगए) तेगो गत्यार सभी तो बहु दूर भता रह्या हुशे आम ( जाणिता) लगीने (सणियं सणिय एग पायं णिच्छुभइ) धीमे धीमे पोतानो मे या महार अढयेो ॥ सूत्र ॥
Page #754
--------------------------------------------------------------------------
________________
ज्ञातार्मकथाङ्ग
टीका -- तएण ते इत्यादि । ततः खलुतौ पापशृगालकौ तेन कूर्मकेण शनैःशनैरेकं पाद, 'णीणिय' नीतं वहिः प्रापितं पश्यतः । कर्मण शनैर्वहिष्कृतमेकं चरणं शृगालौ पश्यतः इत्यर्थः । 'ताए' तया लोकप्रसिद्धयाशृगाल संबन्धिन्या, 'उक्किया' उत्कृष्टया, 'गईए' गत्या 'विग्धं' शीघ्रं 'चवल' चपलं = चंचल, 'तुरियं' त्वरितं=त्वरायुक्तं 'चंडं' चण्डं= तीव्रं, प्रखर मित्यर्थः 'जवियं' जवितं = धावितं वेगिय' वेगित = वेगयुक्तं अत्र शीघ्रादयः क्रियाविशेषणानि यत्रैव स कर्मकस्तत्रैत्रोपागच्छतः। उपागत्य तस्य खलु कूर्मकस्य 'तं पायं' तं पादं नखैः 'आलु' पंति' आलुम्पतः = कृन्ततः, दन्तैः 'अक्खोडेंति' आस्फोटयतः = खण्डयतः, 'तओ पच्छा' ततः पश्चात् तदनन्तरं मांसं च शोणितं च ' आहारेंति' आहारयतः - आहार कुरुत ' =भक्षयतः ।
७३६
'तरण' ते पावसियाला' इत्यादि ।
टीकार्थ - - (एणं) इसके बाद ( ते पावसियाला) उन दोनों पापी श्रगालोने (ते ण कुम्मणं सणियं २ एवं पाय णीणिय पासंति) उस कूर्मके द्वारा धीरे २ एक चरण बाहिर निकाला हुआ देखा (पासितातार उary गई सिग्धं चवलं तुरियं चंडं जत्रिय वेगियं जेणेत्र से कुम्मए तेणेव उवागच्छंति) देखकर वे दोनों उस उत्कृष्ट गति से शीघ्र ही चपल - व चल-त्वरायुक्त होकर प्रखर रूप से बडे बेग से दौडे | सो जहाँ वह कच्छप था वहाँ पहुंच गये (उवागच्छिता तस्स णं कुम्मगस्तं पानखेहि आलुपंति दंतेहिं अक्खोडे ति) पहुंच कर उस कूर्म के उस पैर को नखों द्वारा छेदने लगे, दांतो द्वारा स्वण्ड २ करने लगे । (तओ पच्छा मंसं च सोणियं च आहारेंति) इसके बाद उसके मांस खाने लगे और शोणित पीने लगे (आहारिता तं कुम्मगं सव्वओ समंता
'तरणं ते पावसियाला' इत्यादि ।
टीअर्थ - - (तएां ) त्य२ शाह ( ते पावसियाला ) मने चाभी श्रगातोये (ते णं कुम्मणं सविं २ एवं पाणीषियं पातंति) ते प्रश्रणाने येऊ पग महाराढतां येो (पासित्ता ताए उक्किदाए गईए सिग्धं चवलं तुरियं चंड जनियं वैगियं जेणेत्र से कुम्मए तेणेव उनागच्छंति) नेतानी साथै जने શ્રૃગાલે ઉત્કૃષ્ટ ગતિથી શીઘ્ર ચપળ થઇ તે કાચખાની તરફ ધસ્યા અને કાચબાની पासे पोया (उवागच्छिता तम्स णं कुम्मगस्स तं पायं नखे हि आलुपंति दंतेहि अक्खोडे ति) पडोश्रीने अथमाना भगने नयोथी झडवा साग्या भने हांतोथी 583 !!! ४२वा साभ्या (तश्रीपच्छा मंसं च सोणियं च आहारे ति) त्यार पछी तेमनु जावा साग्या भने सोडी पीचा साया (आहारिता तं कुम्मगं सन्चओ
મામ
Page #755
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका अ ४ गुप्ते द्रियत्वे कच्छपश्रृगालदष्टान्तः ७३७
'आहारित्ता' आहारयित्वा, तं कूर्मकं सर्वतः समंताद् उद्वर्तयतः यावत् नो चैव खलु शक्नुतः यावत् कतु, तदा द्वितीयमपि अपक्रामतः, तं कूर्मकमित्याधपक्रामन इत्यन्तपदसमुदायस्यायं भावार्थः चरणकभक्षणानन्तरं पुनस्तो शृगालौ, अवशिष्टत्रितयचरणकं कूर्मकं सर्वतः समन्तादुद्वर्तनपरिवर्तनमनागपसा. रणादिभिर्यापारैः क्षोभयितुं तथा-नखदन्ताघातैश्छिन्नं खण्डितं च कर्तु प्रयत्तमानौ, न शक्नुतस्तस्य कूर्मकम्य शरीरे कामपि वाघां रतुं, तदा श्रान्ती निर्वेदं प्राप्तौ तौ शृगालौ द्वितीयवारमपि परायत्य दरमपसरत इति ।
'एवं चत्तारिवि पाया जात्र २ गीवं जीणेइ' एवं चतुरोऽपि पादान् यावत् शनैः शनै ग्रीवां नयति । एवम्-उक्तक्रमेण स कूर्मकस्तो श्रगालौ दर' उव्वत्तेति) खाकरके फिर उन्होंने उस कच्छप को सब प्रकार से और सब तरफ से उल्टा पल्टा। (जाव नो चेव ण संचाएंगते करेत्तए) परन्तु वे उसके शरीर में किसी भी प्रकार की पीडा आदि को करने में समर्थ नहीं हो सके। (ताहे दोच्चपि अवक्कमंति) तब दुवारा भी उन्होंने उस पर आक्रमण किया। इसका भाव यह है कि जब उन्होंने उसका एक चरण भक्षण कर लिया, तब उसके बाद अवशिष्ट तीन चरण वाले कच्छप को सर्व प्रकार से और सब तरफ से उद्वर्तन, परिवर्तन, मनागपसारण आदि व्यापारों द्वारा क्षुभित करने का तथा मखदन्तादि आघातों द्वारा छिन्न और खंडित करने का प्रयत्न किया-- तो भी वे उस फच्छप के शरीर में किसी भी प्रकार की बाधा करने के लिये समर्थ नहीं हो सके । तब श्रान्त और निर्वेद को प्राप्त होकर दे दोनों के दोनों श्रृगाल दुबारा भी लौटकर बहुत दूर चले गये। (एवं चत्तारि वि पाया भाव सणियं २ गीवं जीणेइ) उप्त कच्छपने इसी तरह समता उन्वत्तेंति) माधा पछी श्रृपयाये ते यमाने माम तेम ५२ नाये परिवति त ५२ या. (जाव नो चेव ण संचाएंति करेत्तए) पर तो तेना शरीरने सडक ५ पी31 पहाडी शया नहि. (ताहे दोचंपि अवकमंनि) ત્યારે બીજી વાર પણ તેઓએ કાચબા ઉપર હુમલો કર્યો. કહેવાનો હેતુ એ છે કે જ્યારે તેઓ કાચબાને એક પગ ખાધો ત્યારે ત્રણ પગવાળા કાચબાને સર્વ પ્રકારે ચેમેરથી ઉદ્વર્તન, પરિવર્તન મનાગપસારણ વગેરે કિયાઓ વડે મુક્તિ કરવાને તેમજ નખ દાંત વગેરેના પ્રહારે વડે છિન્ન અને ખંડિત કરવા પ્રયત્ન કર્યો છતાએ તેઓ કાચબાના શરીરને કેઈપણ જાતની પીડા પહોંચાડવામાં સમર્થ થઈ શક્યા નહિ. ત્યાર પછી શાંત કલાત થયેલા મૃગાલો બીજી વાર પણ પાછા शने ४२ लता Rou. (एवं चत्तारि वि पाया जाव सणियं २ गीणीणेइ)
Page #756
--------------------------------------------------------------------------
________________
७३८
ज्ञाताधर्म कथा
म
•
गतौ विज्ञाय द्वितीयं पादं वहिष्करोति ततस्तौ श्रृगाला पुनरविशीघ्रगत्या कूर्मकान्तिकमागत्य तं पादं नखैराच्छिय दन्तैश्च खण्डशः कृस्वा तदीयमांसशोणितं भक्षयतः । एवमेत्र तस्य कर्मकस्य चतुरोऽपि पादान भक्षयतः । अथोक्तक्रमेण पुनस्तौ श्रगालौ दूर गतौ विज्ञाय सकर्मकः शनैः शनैग्रयां नयति वहिष्करोति । ततः खलु तौ पापशृगालको तेन कर्मकेण ग्रीवां नीता पश्यतः, दृष्ट्वा 'सिग्धं' शीघ्रं 'चैवलं'चपलं ६ नखैः दन्तैः कवालं' कपालं = कच्छपस्य पृष्ठभागं से अपने चारों पैरों को भी और ग्रीवा को धीरे ३ बाहर निकाला-कहने का हेतु - इसका इस प्रकार है । कि जब वे दोनों श्रृंगाल वहां से लौटकर पीछे दूर चले गये --तो- उस कच्छप ने उन श्रृंगालों को दूर गयाजान कर अपने दूसरे पैर को बाहर निकाला तव वाहिर निकले हुए उस दूसरे पैर को देखकर वे श्रृंगाल बहुत ही शीघ्र गति से उस कच्छप के पास आ गये और आकर उसके उसचाहिर निकले हुए पैर को नखों से काटकर और दांतो से खण्ड २ कर उसके खून और मांस को खाने पीने लग गये । इसी क्रम से उन्होंने उसे के चारों चरणों को खा लिया। पूर्वोक्त क्रम के अनुसार उन दोनों शृगालों को दूर गया जानकर उस कच्छपने धीरे २ अपनी ग्रीवा को वाहिर निकाला ( पण ते पापसियालगा तेणं कुम्मेणणीणिय पासंति पासिना सिग्ध चपल ६ नहेहि दंतेहि कवालं विहाडें ति) ग्रीवा कों वाहिर निकली हुई देखकर वे पापी श्रगालशीघ्र गति से अत्यंत - चल होकर उस कच्छप के पास आये और थाकर उन्होने नखों से तथा दांतों से काटकर પહેલાંની જેમ કાચબાએ ફરી ચારે પગ તેમજ માં ખંહાર કાઢ્યુ. એટલે કે જ્યારે ખને શૃગાલે તે દૂર જતા રહ્યા ત્યારે તે કાચબાએ “ગાલેને દૂર ગયેલા જાણીને પાતાના બીજા પગને પણું બહાર મા. શૃગાલા એ જયારે કાચમાના ખીન્ને પગ બહાર જેયા ત્યારે તે શીઘ્ર અને ચપળ ગતિથી કાચમાની પાસે ધસી આવ્યા, અને પાસે આવીને મહાર નીકળેલા તેના પગને નખાથી ફાડીને અને દાંતાથી કકડા કુકડા : કરીને અને તેનું લેહી ને માંસને ખાવા પીવા લાગ્યા એવી રીતે તે પાપી શ્રગાલાએ તે કાચખાના ચારે પગેા ખાધા, ઘેાડા વખત પછી જ્યારે શ્રગાલાને દૂર ગયેલા જાણીને કાચમાએ पोतानी 2' धीमे धीमे हार नही. (तपणं ते पाचमियालगा तेण कुम्मेण पीणिय पोसंति पासिना मिग्यं चवलं नहेहि दंतेहि कवाल विहाति) ચકને ખહાર નીકળેલી જોઇને અને પાપી ધૃગાલે સત્વરે તે પ્રચાની પાસે ધસી આવ્યા અને આવીને તેઓએ નખાથી તેમજ દાંતાથી કાપીને તેમજ કાર્ડ કકડા કરીને
"
Page #757
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका अ. ४. गुप्ते द्रियत्वे कच्छपथगालदुष्टान्त ७३९ विहाडेति' विघटयतः सिग्यादि विहाडेंति पर्यन्तपदसमुदायस्यायं भावार्थः तौ शृगालौ शीघ्रगत्या कच्छपसमीपमागत्य बहिष्कृतां ग्रीवां नखैराच्छिद्य दन्तैश्च खण्डशः कृत्वा कच्छपस्य पृष्ठभागं मस्तकंच विघटयता पृथक पृथक् कुस्तः । 'विहाडिका' विघटय्य कूर्मव रय पृष्ठम गं मरतकं च पृथकू पृथक २ कृत्वेत्यर्थः तं कर्म के जीविताद् प्राणेभ्यः 'ववरोति' व्यपरोपयतः वियो. 'जयतः, 'ववरोवित्ता' 'व्यपरोप्य प्राणेभ्यो वियोज्य गांसं च शोणितं च आहारयतः भक्षयतः ॥ सू. १० ॥
दृष्टान्तप्रदर्शनार्थमगुप्ताङ्गस्य कूर्मकस्थ कथामुपवर्ण्य भगवान् सदृष्टान्तं धर्मोपदेशं कुर्वन्नाह-'एवामेव समणाउसो !' इत्यादि ।
मूलम्-एवामेव समणाउसो ! जो अम्हं निग्गंथो वा निग्गंथीवा आयरियउवज्झायाणं. अंतिए पव्वइए संमाणे विहरइ, पंच य से इंदिया अगुत्ता भवंति, से णं इह भवे चेव बहूणं समणाणं ४ हिलणिजे ५ परलोगे वि य णं आगच्छइ, बहुणि दंडणाणि जाव अणुपरियदृइ जहा से कुम्मए अगुतिदिए ॥ सू. ११ ॥
और खंड २ कर उसके पृष्टभाग को--विघटित कर दिया। “सिग्धादि विहाडे ति" पर्यंतपद समुदाय का यह भावार्थ है-उन दोनों शृगालोंने शीघ्रगति
से कच्छप के पास आकर के बाहर निकली हुई उसकी ग्रीवा को नख और दांतो से काटकर तथा खण्ड २ कर उसके पृष्ठ भागको मस्तक को अलग २ कर दिया (विहाडित्ता तं गम्मगं जीवियाओ ववरोवेति ववरोवित्ता मंसं च सोणियं च आहारेंति) अलग अलग उस कच्छपको उन्होंने माण रहित कर दिया-- भाण रहित करके उसका मांस और शोणित खव मनमाना खाया ॥ सु .१० ॥ तेना पाणने वश नाभ्यु. “सिग्धादि विहाडे ति" मा ५६ सभडाना मथ આ પ્રમાણે છે–અને શમાએ સત્વરે કાચબાની પાસે આવીને તેઓએ નખો અને દાંતથી કાપીને તેમજ કકડે કડા કરીને તેની ડેકના પૃષ્ટ ભાગને અને માથાને नु दु 0 नाभ्या. (विहाडित्ता तं कुम्मग जीवियाओ सरोवेंति, ववरोवित्ता मसंच सोणियच आहारेति) माम हा हा ४४ ४रीन ते अन्य બાને પાપી શ્રગલેએ નિપ્રાણુ બનાવી દીધો અને તેના માંસ અને લેહીને ખૂબ घरा घराने माधुः ॥ २॥ १० ॥
Page #758
--------------------------------------------------------------------------
________________
ज्ञाताधर्मकथागमत्रे
टीका - एवमेव = अनेन प्रकारेण खलु 'समणाउसो ! श्रमणायुष्मन्तः ! अहो आयुष्मन्तः श्रमणा । योऽस्माकं निर्ग्रन्थः = साधुर्वा निर्ग्रन्थी = साध्वी वा 'आयरिझायाणं' आचार्योपाध्यायानाम्, अन्तिके मत्रजितः सन् विहरति यदि पञ्च च तस्येन्द्रियाणि 'अगुत्ता' गुप्तानि विपयसेवनार्थे वहिः प्रवर्ति तानि भवन्ति, स खलु इह भवे = अस्मिन् लोके बहूनां श्रमणानां ४ भ्रमणादीनां चतुर्विधसंघस्येत्यर्थः ५ हीलनीयः ५ हत्यनन्तरं निन्दनीयः खिसनीयः गर्हणीयः परिभवनीयः इत्येषां संग्रहः एषां पदानां व्याख्या मागुक्ता । परलोके नर
७४०
इस प्रकार गुप्तागवाले कूर्मक की कथा प्रकट कर भगवान धर्मोपदेश करते हुए कहते हैं । 'एवामेव समणाउसो' इत्यादि ।
,
टीकार्य - ( एवमेव इसी प्रकार से (समणाउसो) हे आयुष्मंत श्रमणो ! (जो अहं निग्रंथो वा निग्गंधी वा आयरियउवज्झायाणं प्रतिए पन्नइए समाणे वर पंच से इदिया अगुत्ता भवंति ) जो हमरा निर्ग्रन्थ साधु अथवा साचीजन आचार्य उपाध्याय के पास मत्रजित होता हुआ विहार करता है । यदि उसकी पाचों इन्द्रियां अगुप्त हैं-विषय सेवन के लिये पहिःप्रवर्तित होती है -- (से ण इहभने चेत्र बहूणं समनोगं होलगिज्जेपरलोए वियणं आगच्छद बहूणि दंडणाणि जाव अणुपरिग्रह जहा से कुम्मर अगुतिदिए तो वह इस भव में अनेक श्रमणों द्वारा - चतुर्विध संघ द्वारा -- हीलनीय होता है, निदंनीय होता है, खिसनीय होता है गर्हणीय होता है और परिभवनीय होना है । इन समस्त पदों की व्याख्या આ રીતે અણુપ્તાંગ વાળા કાચબાની કથા કહેતા ભગવાન ધર્મોપદેશ કરતાંકહે 'एवामेव समणाउसो' । इत्यादि ।
(समणाठमो) हे आयुमंत श्रभो।। आवरियउवज्झायाणं अंतिए पत्र
टीअर्थ - (एचामेत्र) मा रीते (जो थम्हं निग्गंधी वा निग्गंधीवा इए समाणे विरह पंचयसे इंदिया अगुत्ता भवति) ने गभारा निर्ऋथ साधु * નિગ્રંથ સાધ્વી જને આચાર્ય અથવા ઉપાધ્યાયની પાસે પ્રજિત થઈને વિહાર કરે છે, અને જે તેની પાચે ઇન્દ્રિયે અગુપ્ત છે એટલે કે વિષયસેવન માટે બહાર प्रवृत्त थाय छे. (सेणं इहभवे चैव यहूणं समणाण हील णिज्ने ५ परलोए विणं आगच्छ बहूणि दंडणणि जाव अणुपरियह जहा से कुम्णए श्रगु तिदिए तो ते या लवभां धा श्रम वडे अनुविध अंधहारा-डीसनीय होय છે. નિંદનીય હાય છે, ખંસનીય હોય છે, ગહણીય હોય છે. અને પરિભવનીય
t
Page #759
--------------------------------------------------------------------------
________________
मनगारधर्मामृतवर्णिमीटीका अ ४ गुप्ते द्रियत्वे कच्छपथगालदण्टान्तः
७४१
कनिगोदादौ, अपि च खलु आगच्छति-प्राप्नोति बहूनि दण्डनानि, यावद् अनुपर्यः टति-पुनःपुनः ससारकान्तारे परिभ्रमति, यथा स कर्मकः अगुप्तेन्द्रियः। अन्न निर्ग्रन्थो मिर्ग्रन्थीत्युपलक्षणम्-तेन श्रावक श्राविकाऽपि वा संग्राह्या, तयोरपि देशतः पचेन्द्रियसंगोपनाधिकारात् ॥ मू. ११॥
मूलम्-तएणं ते पावसियालगा जेणेव मे दोच्चए कुम्मए तेणेव उवागच्छंति, उवागच्छित्ता तं कुम्मगं सव्वओ समंता उठव. त्तेति जाव दंतेहिं अक्खोडेति जाव करेत्तए, तएणं ते पावसियालगा दोच्चंपि तच्चंपि जाव नो संचाएंति तस्स कुम्मगस्त किचिवि आबाहं वा पबाहं वो वाबाहं वा जाव छविच्छेयं वा करेत्तए, ताहे संता तंता परितंता निम्विन्ना समाणा जामेव दिसिं पाउब्भूया तामेव दिसिं पडिगया ॥ सू. १२ ॥ .
टीका--ततः खलु तो पापश्रृगालको यत्रैव स द्वितीय कूर्मकस्तत्रैवो. पागच्छतः, उपोगत्यतं कूर्मकं सर्वतः समन्तादुद्वर्तयतः, 'जाव दंतेहिं अक्खोडे ति पहिले की जा चुकी हैं। तथा परभव में--नरक निगोद आदि में-- वह अनेक दंडो को मात करता है और इस अनादि अनन्त संसार रूप कान्तार में भ्रमण करता रहता है। जैसे उसे अगुप्तं इन्द्रिय कर्मने अनेक विध दुःखोंको भोगा है । इस मूत्र में निग्रन्थ और निर्ग्रन्थी इन पदों के उपलक्षण से श्रावक और श्राविकाओं का भी. ग्रहण किया गया है क्यों की उन्हें भी एक देश की अपेक्षा इन्द्रिय गोपन का अधिकारी कहा गया है। सू. ११ ॥ હોય છે. આ બધા પદેની વ્યાખ્યા પહેલાં કરવામાં આવી છે. તેમજ તે પર લેકમાં પણ નરક નિગોદ વગેરેમાં પણ અનેક જાતની શિક્ષાને પાત્ર થાય છે, અને તે આ અનાદિ અનન્ત સંસાર રૂપી જંગલમાં ભ્રમણ કરતે રહે છે. જેમ તે અગમાંગ કાચબાએ અનેક દુઃખે અનુભવ્યાં છે તે જ પ્રમાણે તે પણ અનેક કષ્ટ અનુભવે છે. આ સૂત્રમાં નિર્ગથ અને નિર્ચથી આ બે પદના ઉપલક્ષણથી શ્રાવક અને શ્રાવિકાઓનું પણ ગ્રહણ કરવામાં આવ્યું છે. કેમકે તેમને પણ એક દેશની અપે ક્ષાએ ઈન્દ્રિય ગોપનના અધિકારી કહ્યા છે. સુ ૧૧. .
Page #760
--------------------------------------------------------------------------
________________
७४२
ज्ञाताधर्म कथासूत्र
यावद् दन्तैरास्फोटयतः, अयं भावार्थ:- उद्वर्तनानन्तरं तौ श्रृंगालौ परिवर्तनमनागपसारण - पुनः पुनः स्थानान्तरप्रापण-चालन घट्टनेषचालन - क्षोभणरूपविविधव्यापारैः संचालय नखैराच्छिद्य दन्तैः खण्डशः कुरुत इति। 'जाव करेत्तए' यावत् कर्तुम्, यद्यपि तौ श्रृंगालौ नखदन्ताघातैः कूर्मकं पीडयितुं प्रवृत्ती तथापि न शक्तस्तस्य कर्मकस्य कामपि वाघां चर्मच्छेदं वा कर्तुमित्यर्थः
'तरण' ते पात्र सियालगा' इत्यादि ।
टीकार्य -- (der) इसके बाद (ते पावसियालगा ) वे दोनों पापी भूगोल ( जेणेव से दोच्चए कुम्मए तेणेव उवागच्छति ) जहाँ वह द्वितीय कच्छप था वहाँ गये (उवागच्छिता तं कुम्मए सव्व समंता उन्नते ति, जात्र दंतेहिं अक्खोढें वि, जाव करेत्तर) वहां जाकर उन्होंने उम कच्छप को सब प्रकार से और सब तरफ से उल्टा सीधा किया -- यावत् दांतों से उसे चौथा (काटा) भी परन्तु वे उसके शरीर में किसी भी प्रकार की बाधा करने में और उसके चर्म को छेदन करने में समर्थ नहीं हो सके मतलब इसका इस प्रकार है- जब उन दोनो पापी - श्रृगालों ने उस कच्छप को पल्य-नीचे के प्रदेश को ऊँचा किया तो वे इतना ही व्यापार कर विरत नहीं हुए-किन्तु उद्वर्तन के बाद उन्होंने उसे परिवर्वित भी किया -- मनाग अपसारित भी किया -- बार बार उसे एक स्थान से दूसरा स्थान पर भी रखा, उसे कपाया भी, अपने दोनों आगे के पैरों से घट्टित भी किया, कुछ आगे और भी उसे सरकाया - वहां भयजनक चेष्टाएँ भी की- नखों द्वारा उसे छेदित भी किया
'एण' ते पावसिपालगा' इत्यादि ।
टीकार्थ - - (तपणं) त्यार माह (ते पावसियालगा ) ने चायी श्रृगालो ( जेणेव से दोचए कुम्मर तेणेव उवागच्छति ) नयां जीले अर्थमा तो त्यां गया. ( उवागच्छित्ता तं कुम्मगं सव्वओ समता उवर्त्तेति जात्र दतेहि अक्खोडे ति, जात्र करेत) त्यांने तेथे ते भयणाने गधी शेते थारे માજુથી ઉલ્ટા સીધા કર્યો, અને દાંતાથી તેને કાપવાના પ્રયત્ન કર્યાં પણૢ તેઓ કોઈ પણ રીતે તેના શરીરને પીડા પહોંચાડવામાં અને તેની ચામડીને ફાડવામાં સમ થઈ શકયા નહિ. એટલે કે જયારે ખને પાપી શૃગાલાએ તે કાચબાને ઊંધા કર્યા--- નીચેના ભાગને ઉપર કર્યા આટલું કરીને જ તેઓ વિરમ્યા હાય તેમ નહિ પણુ ઉધ્ધતાન પછી શૃગાલેાંએ તેને પરિવર્તિત કર્યા, ઘેાડા આગળ ખસેડયે વારં વાર તેને એક સ્થાનેથી ખાન્ત સ્થાને લઇ ગયા, તેને હલાન્યા, ખને આગળના પગથી તેને ઘટિત પણકયો, ઘેાડે તેને સાગળ ખસેડયા ત્યાં ભયજનક ચેષ્ટાઓ કરી, નખા વડે
Page #761
--------------------------------------------------------------------------
________________
cHD
ममगारधामृतवर्षिगोटोका अ. ४ गुप्ते द्रियत्वे कच्छपगालदष्टान्त. ७४३
ततः खलु ती पापश्रमालको द्वितीयमपि-द्वितीयवारमपि तृतीयमपितृतीयवारमपि, यावत् अत्र यावच्छब्दादयमर्थों बुध्यते, नौ श्रृगालौ यथोक्त प्रयासैस्तस्य कूर्म सस्य शरीरे कांचिदपि बाधां चमच्छेदमाकृतिवैरूप्यं वा कर्तुमक्षमौ तदा पुनद्वितीयवारमप्युद्वर्तनादिभिः संचाल्य नखदन्ताघातः पीडयितु प्रवृत्ती, किंतु कूर्मकस्य शरीरे पूर्ववत् कांचिदपि बाधां हानि वा कमक्षमौ, तदा पुनस्तृतीयवारमप्युद्वर्तनादिभिः संचाल्य पूर्ववन्नवैश्छेत्तुं दन्तैश्च
खण्डशः कर्तुं प्रत्तौ, इति। यदा नो शक्नुतस्तस्य कूर्मकस्य काचिदपि आवाधां वा प्रवाधां या व्यावाधां वा उत्तादयितु छविच्छेदं वा कर्तुम्। एतत् सुगमम् ।। दांतो से उसे चीथा (काटा) भी इस तरह वे इन विविध व्यापारों द्वारा उस कच्छप को पीडित करने के लिये प्रवृत्त हुए तो भी वे उसका कुछ भी विगाड नहीं कर सके । (तएण ते पावसियालगो दोचपि तच्चपि जाव नो संचाएंति तस्स कुम्ममस्स किंचिवि आवाह' वा प्रवाहं वा वावाहं वा जाव छविच्छेयं वा फरेत्तए) तव दुबारा और तिबारा भी-बार बारभी-यावत् उसके शरीर में किसी भी प्रकार की आवाधा, प्रबाधा, अथवा--व्यावाधा यावत् छविच्छेद करने के लिये वे समर्थ नहीं हो सके । अर्थात् जिस प्रकार से उन्होंने प्रथम बार उद्वर्तन आदि व्यापार किये और बाद में वे नखों से काटने के लिये तथा दातों से उसे खण्ड २ करने के लिये प्रवृत्त हुए परन्तु वे उस कच्छप को कुछ भी आबाधा, प्रवाधा अथवा व्याबाधा नहीं पहुंचा सके यावत् उसके शरीर का छेदन भी नहीं कर सके-उसी प्रकार दुबारा भी इन्होंने वैसा ही તેને ફાડવાનો પ્રયત્ન કર્યો અને દાંતદ્વારા તેને કાપવાનો પ્રયાસ કર્યો. આ રીતે કાચબાને પીડિત કરવા માટે તેઓએ ઘણા પ્રયત્ન કર્યા છતાં તેઓ કાચબાને सडी पर नुसान पहयाडी शया. नहि. (तएणं ते पावसियालगा दोच्चापितच्चपि जाव नो संचाए ति तस्स कुम्मगस्स किंचिवि आवाहं वा पवाई वा पावाहं वा जाव छविच्छेयं वा करेत्तए) त्या२ मा मी0 पार बी२ मेट वा २ પ્રયત્ન કર્યા છતાં પણ તેના શરીરે આખાધા પ્રબાધા અથવા વ્યાબાધા તેમજ છવિ
છેદ કરવામાં તેઓ સામર્થ્ય ધરાવી શક્યા નહિ. એટલે કે પહેલા જેમ ઉધ્વર્તન વગેરે વ્યાપાર દ્વારા અને પછી નખેથી ફાડવા માટે તેમજ દાંતથી તેના કકડા કરવા માટે તેઓએ પ્રયત્ન કર્યા પણ તેઓ કાચબાને કેઈ પણ જાતની આબાધા પ્રબાધા અથવા વ્યાબાધા પહોંચાડી શક્યા નહિ. અને તેના શરીરને કાપી શક્યા નહિ. આ રીતે તે પાપી શ્રગલેએ બીજી વાર પણું તે પ્રમાણે જ કાચબાને મારી
Page #762
--------------------------------------------------------------------------
________________
ज्ञाताधर्मकथासूत्रे
1
'ताई' तदा तौ श्रृगालौ श्रान्तौ परितान्तौ निर्विण्णौ श्रान्तादिशब्दाः पूर्व व्याख्यातः सन्तौ, 'जामेव दिसिं यस्या एवदिशः पञ्चम्यर्थे द्वितीया, आप स्वाद, 'पाउन्भूया' प्रादुर्भूतौ, उपागतौ, तामेव दिशं " पडिनया" प्रतिगतौ प्रत्यावृत्त्य गतौ ॥ सू० १२ ॥
भूलम् - तणं से कुम्मए ते पापसियालए चिरंगए दूरणए जाणित्ता सनियं २ गीवं णीणेइ, गीणित्ता दिसावलोयं करेइ, करित्ता जमगसभगं चत्तारि वि पादे णीणेइ, णीणित्ता ताए उक्किट्टाए कुम्मगईए वीड्यमाणे २ जेणेव मयंगतीरद्दहे तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छत्ता मित्तनाइ नियगसवगसंवंधिपरियणेणं सद्धिं अभिसमन्नागए यावि होत्या ॥ सू. १३ ॥
टीका — ततः खलु स कूर्मकस्तौ पापभगालको चिरं गतौ दूरं गतौ किया -- तिबारा भी वैसा ही किया -- परन्तु जब वे अपने कार्य में सफलित नहीं हुए (ताहे संता तंता परितंता निच्चिन्ना समाणा जामेत्र दिसि पाउव्या तामेव दिसि पडिगया) तब श्रान्त, तांत और परितांत होकर अपने व्यापार से उदासीन हो गये और जहां से आये थे वहां ही चले गये । इन श्रान्त आदि पदों की व्याख्या पहेले की जा चुकी है ।। सू. १२ ॥
83
'aण' से कुम्मए' इत्यादि ।
टीकार्थ - - (तरण) इसके बाद ( से कुम्मए) उस कच्छपने (ते पात्रसिवालए) उन पापी शृगालोंको (चिरंगए दुरगए ) " बहुत समय हो गया નાખવા મટે પ્રયત્ન કર્યાં અને ત્રીજી વખત પણુ તેમજ “ પણુ તેઓ કોઇ युरीने शव्या नहि, (ताहे संता तंता परितंता निव्त्रिन्ना समाणा जामेत्र दिसिं पाउन्भूया तामेव दिसिं पडिगया) त्याने ते याची श्रृगाखेो श्रांत तांत ने परि તાંતઅને પાતના વ્યાપારમાં એટલે કે કાચખાને મારવાના કામમાં ઉદાસીન થઈ ગયાઅને છેવટે જ્યાંથી આવ્યા હતા ત્યાં જ જતા રહ્યા. અહી’ શ્રાંત વગેરે પદા આવ્યા છે તેની વ્યાખ્યા કરવામાં આવી છે. ા સૂત્ર ૧૩૫
'तरण' से कुम्मए' इत्यादि ।
टीशर्थ - (पण ) त्यारणा ( से कुम्मए) ते अयणाये (ते पावसियालए) पाथी श्रृगासने (चिरंगए दूरगए ) 'बहु वमत थ गयो छ, तेसो हु हर
Page #763
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतयर्षिणीटीका अ. ४. गुप्तेन्द्रियत्वे कच्छपशृगालदृष्टान्त ७४५ ज्ञात्वा शनैः शनीवां नयति, शरीराद्वहिनिःसारयति नीत्वा वहिष्कृत्य 'दिसावलोयं' दिगवलोकं-सर्वदिक्षु दृष्टिमवार करोति कृत्वा 'जमगममगं' अयं देशीशब्दः युगपत् एकस्मिन् समये चतुरोऽपि पादान् ‘णीणेई' नयति निःसारयति 'णीणित्ता' नीत्वा निःसार्य 'ताए' तया लोकप्रसिद्धया उत्कृष्टया कूर्मगत्या 'वीइवयमाणे २१ व्यतित्रजन् २ अतिशीध्रगत्या धावन् २ यत्रैत्र मृतगङ्गातीर दस्तत्रैवोपागच्छतः, उपागत्य 'मित्तनाइनियगसयणसंबंधिपरि. यणेग' मित्रज्ञातिनिजकस्वजनसम्बन्धिपरिजनेन 'सद्धिं' 'साधम् 'अभिसमनागए' अभिसमन्वागतः सर्वथा समन्वितः संमिलितश्चापि 'होत्था' बभूव ।सू. १३॥
मूलम्-एवामेव समणाउसो जो अम्हं समणो वा समणी वा० पंच य से इंदियाइं गुत्ताई भवंति जाव जहां से कुम्मए गुतिदिए ॥ सू. १४ ॥ है--वे बहुत दूर पहुंच गये-गोगे " इस प्रकार (जाणित्ता) जानकर (मणियं २ गी जीणेइ) धीरे २ अपनी गर्दन को शरीर से बाहिर निकाला--(गीणित्ता दिसाबलोयं करेइ करित्ता जमगसमग चत्तारि वि पाए णीणे.) वाहिर निकाल कर फिर उसने दिशाओंकी तरफ देखादेखकर एकही साथ उसने फिर अपने चारों पैरों को बाहिर निकाला णीणित्ता ताए उक्किट्ठाए कुम्मगइए वीइवयमाणे २ जेणेव मयंगतीरदहे तेणेव उवागच्छद) वाहिर निकाल कर फिर वह उस उत्कृष्ट कच्छप की गति से चलता २ अति शीव्रगति से दौडता दौडता--जहां मृत गंगा तीर हूद था वहां आया (उवागच्छित्ता मित्तनाइनियगसयगसंबंधि परियणेणसद्धि अभिसमन्नागए यावि होत्था) वहां आकर वह अपने मित्र, ज्ञाति: निजक, स्वजन, संबन्धी, परिजनों के साथ खूब हिला मिला । म. १३ Vता २ह्या हो' मा शत (जाणिना) तीन (सणियं २ गीवं जीणेट) धीमे धीम पोताथी ने शरीरनी महा२ अढी (णिणिना दिसावलोयं करेड करिता जमग समगं चत्तारी वि पाए णोणेड) मार दीन तेरे प्यारे मान्नु लथुनधन तेणे मेटी साथे यारे पर मार ढया (णीणित्ता ताए उक्किट्ठाए कुम्मगईए वीइवयमाणे २ जेणेव मयंगतीरहे तेणेव उवागच्छद) गडा२ दीन ते કાચબા પિતાની શીધ્ર ઝડપથી ચાલીને તીવ્ર ગતિથી દોડતો દોડતે જ્યાં મૃત ગગાતીર ६ ते त्यां पश्ये. (उवागच्छित्ता मित्तनाइ नियगमयगसंबंधिपरियणेण सद्धि अभिसमन्नागए याविहोत्था) त्यां पडचीन ते पाताना भित्र, शाति, નિજક, સ્વજન, સંબંધી અને પરિજને ની સાથે સુખેથી મળી ગયે. મૂત્ર ૧૩
Page #764
--------------------------------------------------------------------------
________________
७४६
शाताधर्मकथाङ्गमन्त्र टीका--एवमेव अहो ! श्रमणायुष्मन्त' आयुष्मन्तः श्रमणाः ! योऽस्माकं श्रमणो वा श्रमणी वा० अत्र विन्दुसकेतादयमर्थोऽवगम्यते-आचार्योपाध्या यानामन्ति के प्रत्रजितः सन् विहरति, इति । यदि 'पंच य' अत्र य शब्दोऽप्यर्थकःपञ्चापि तस्येन्द्रियाणि गुप्तानि भवन्ति जाव' यावत् अत्र यावच्छब्दादयं पाठोऽनुसन्धेय:----
'से णं इह लोए चेव वहणं समणाणं सावगाण य साविगाण य अञ्चणिजे बंदणिज्जे पूयणिजे पज्जुवासणिज्जे भवइ, परलोएवि च णं नो बहूणि हत्थच्छेधणाणि य कन्नच्छेयणाणि य नासच्छेयणाणि य एवं हिययउप्पाडणाणि वसणुपाडणाणि य उल्लंबणाणि य पाविहिड अणाइयं च णं अणवदग्गं दीहमद्धं चाउरंतसंसारक्रतारं वीइबास्सह' इति । ___ म खलु इह लोके चैव बहूनां श्रमणानां श्रमणीनां श्रावकाणां च प्राविकाणां च अर्चनीयः बन्दनीयः पूजनीयः पर्युपासनीयो भवति । परलोकेऽपि च खलु नो बहूनि हस्तच्छेदनानि च कर्णच्छेदनानि च नासाच्छेदनानि च
'एवामेव समाणाउसो' इत्यादि।
टीकार्थ--(वामेव) इसी तरह (समणाउसो) हे आयुष्मन्त श्रमणो (जो अम्हं समणे वा समगी वा पंचय से दियाई गुत्ताइ भवंति जाव जहा से कुम्मए गुतिदिए) जो हमारा साधु अथवा सोध्वी जन आचार्य उपा ध्याय के समीप दीक्षित होकर विहार करता है यदि उसकी पांचो इन्द्रियाँ गुप्त है--तो वह यावत् गुप्तेन्द्रियकच्छप की तरह होता है। यहां यावत शब्द से इस पाठे का संग्रह किया गया है--वह इस लोकमें अनेक श्रमणों अनेक श्रमणियों, अनेक श्रावको और अनेक श्राविकाओं छारा अर्चनीय होता है, वंदनीय होता है पूजनीय होता है पर्युपासनीय होता है । नया परलोक में भी वह कर्णच्छेद हस्तच्छेद नासाच्छेद
एचामेव समणाउसो' इत्यादि । टी -(एकामेव) मा शने (समणाउयो) आयुष्यमन्त श्रम!! जो अम्हं समणे का समणी वा पंचय से ईदियाउ' गुत्ताड भवंति जाव जहासें कुम्मए गुनिदिए) मभाग साधु साध्वी मायार्थ पाध्यायनी પાએ દીક્ષિત થઈને વિહાર કરે છે. જે તેની પાચે ઈન્દ્રિય ગુપ્ત છે, તે ગુપ્તેન્દ્રિય કાચબાની જેમ તે હોય છે અહી યાવત” શબ્દથી આ પાઠનો સંગ્રહ થયે છે-તે આ વનમાં ઘણાશ્રમાણે અને ઘણી શ્રમણીઓ વડે અર્ચનીય હોય છે, વંદનીય હોય છે, પઠું પાસનીય હોય છે, તેમજ પાકમાં તે હસ્તક, નાસાદ, હૃદત્પાદન,
Page #765
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका अ. ४ गुप्तेन्द्रियत्वे कच्छपशृगालदृष्टात ७४७ एवं हृदयोत्पाटनानि च दृषणोत्पाटनानि च उल्लम्बनानि च प्राप्स्यति, अनादिकं च ग्बलु अनवदग्रं दीर्घावानं चातुरन्तसंसारकान्तारं व्यतिब्रजिष्यति । एनयाख्या अत्रैव द्वितीयाऽध्ययने प्रागुक्ता । _ यथा स कूर्मको गुप्तेन्द्रियः अत्रैवं दृष्टान्तयोजना कूर्मरूपी सुनी. श्रृगालरूपौ रागद्वेषौ, ग्रीवासहितचरणचतुष्टयरूपाणि पञ्चेन्द्रियाणि, पादग्रीवाप्रसारणरूपाः शब्दादिविषयेषु पञ्चेन्द्रियप्रवृत्तयः, श्रृगालाऽऽगमनस्थानीयः रागडेपोदयः चरणग्रीवाच्छेदनकूर्ममरणरूपाणि रागद्वेपोकनकर्मजनितानि चतुगैतेषु विविधदुःखानि, पादादिगोपनस्थानीयम्-इन्द्रिययंगोपनम्, सर्वथा शृगाल परावर्तनतुल्या रागाअनुत्पत्तिः मृतगङ्गानदप्रवेशस्थानीया निर्याणप्राप्तिरिति । अत्र
एवं हृदयोत्पाटन वृषणोत्पाटनतथा वृक्षादिशाखाओं पर बाधकर लटकाया जाना इन सब नाना प्रकार के कष्टों को नहीं पाता है और अनादि अनवदग्र-अनन्त-रूप इस चतुर्गति वाले संसार कान्तार से कि जो उत्म पिणी अवसर्पिणीरूप दीर्घ काल वाला है पार हो जाता है। यहां गुप्ते. न्द्रिय (कच्छपके) दृष्टान्त की योजना इस प्रकार से कर लेनी चाहिये-- दो कछयों के समान मुनिजन है, राग और द्वेष ये दोनों दुष्ट श्रृगाल जसे हैं,। ग्रीवा सहित चारों चरण जैमी पांच इन्द्रियां हैं । पाद और ग्रीवा का प्रसारण करने जैसी गन्दादि विषयों मे पांचों इन्द्रियों की प्रवृत्ति है रागद्वेष रूपी दो श्रृंगाल है । चरण ग्रोवाच्छेदन और कच्छपके मरण जसे रागद्वेष से उपन्न हुए कर्मों से जनित चारों गतियों में अनेक प्रकार के दुख है । चरणादिकों के गोपल जैसा इन्द्रिय दंगोपन हैं। सर्वथा पुनः श्रृगालो का नही लौटना जैसी-रागादिकों की अनुत्पति
વૃષણાત્પાદન તથા વૃક્ષ વગેરેની શાખાઓમાં બાંધી લટકાવવું આ બધાં ઘણી વાર્તના કષ્ટોને તે પામતો નથી અને અનાદિ, અનવદગ્ર અનન્તરૂપ આ ચતુર્ગતિવ ળા સસાર કાનારને-કે જે ઉત્સર્પિણીરૂપ લાંબા કાળવાનું છે પાર પામે છે અહી ગુપ્તક્રિય કાચબાનું દષ્ટાંત એવી રીતે સમજવું જોઈએ કે-બે કાચબાઓની જેમ મુનિઓ છે. રાગ અને દ્વેષ દુષ્ટ શ્રગાલની જેમ છે ડેક અને ચારે પગ પાંચ ઈન્દ્રિયે છે પગ અને ડોકને બહાર ફેલાવવું તે શબ્દ વગેરે વિષયમાં પાચે ઈન્દ્રિયની પ્રવૃત્તિ છે. કાચબાનાં પગ અને ડોકનું છેદન અને પરિણામે મત્યુ આ બધું રાગથી ઉત્પન્ન અને કર્મજનિત ચારે ગતિઓમાં ઘણું જતનાં દુખે છે. પગ વગેરેને છુપાવવું તે ઇન્દ્રિય સગોપન છે. શ્રગાના ગયા બાદ પાછા ન આવવુ તે રાગ વગે
Page #766
--------------------------------------------------------------------------
________________
७४८
ज्ञाताधर्म कथाको श्रमणो वा श्रमणी वा इत्युपलक्षण श्रावकादीनामपि तेषां देशतः पञ्चेन्द्रिय संगोपनाऽधिकारात || मु. १४॥
अध्ययनार्थमुपसहरन्नाह-एवं खलु जंबू' इत्यादि।
मलम्---एवं खलु जंबू ! समणेणं भगवया महावीरेणं चउ स्थस्प नायज्झयणस्स अयमहे पपणत्ते तिबेमि ॥ सू० १५ ॥
टोका--एव खलु जम्बूः। श्रमणेन भगवता महावीरेण चतुर्थस्थ ज्ञाताऽध्ययनस्यायमर्थः कूर्मककथादृष्टान्तप्रदर्शनपूर्वकपश्चेन्द्रियदमनात्मकधर्मरूणेऽर्थः प्रज्ञप्तः प्रतिबोधितः इति ब्रवीमि भगवता यथा प्रतिवोधितं तथा कथयामि न तु स्वबुद्धिकल्पितमित्यर्थः ॥म, १५॥ इतिश्री-विश्वविख्यात-जगद्वल्लभ-प्रसिद्धवाचक पञ्चदशभाषकलितललितक लापालापक-प्रविशुद्धगधपद्यनैकग्रन्थनिर्मायकवादिमानमर्दक श्री शाहच्छत्रपतिकोल्हापुरराजमदत्त "जैनशास्त्राचार्य " पदभूपित-कोल्हापुरराजगुरु बालब्रह्मचारी-जैनाचार्यजैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री-घासीलालव्रतिविरचितोयां 'ज्ञाताधर्मकथा' सूत्रस्थान
गारधर्मामृतवर्षिण्यख्यायां व्याख्याया
___ चतुर्थमध्ययनं सम्पूर्णम् ॥४॥ है। और मृतगंगाद प्रवेश जैसी निर्वाण प्राप्ति है। यहां श्रमण और श्रमणी ये दो उपलक्षण हैं इन से श्रावक और श्राविका का भी ग्रहण हो जाता है । क्यों कि- इनको भी एकदेश से इन्द्रियगोपन का अधिकारी कहा गया है। सूत्र । १४ ।
ની અનુત્પત્તિ છે. અને છેવટે મત ગંગાતી હૃદમાં પ્રવેશવું તે નિર્વાણ પ્રાપ્તિ છે અહીં શ્રમ અને શ્રમણી આ બંને ઉપલક્ષણ છે. એમનાથી શ્રાવક અને શ્રાવિ કાઓનું પણ ગ્રહણ કરવામાં આવે છે. કેમકે એમને પણ એક દેશથી ઈન્દ્રિયો પાનના અધિકારી કહેવામાં આવ્યા છે. સૂત્રકાર આગળ આ મૂત્રને ઉપસંહાર કરતા કહે છે–સૂ ૧૪
Page #767
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीका अ ४. गुप्तेन्द्रियत्वे कच्छपगालदृष्टान्त,
अब सूत्रकार इस अध्ययन के अर्थका अवहार करते हुए कहते हैं कि
७४९
'एवं खलु जंबू' ? इत्यादि ।
टीकार्थ -- (समणेण भगवया महावीरेणं चउत्थस्स नायज्झयणस्स अयमट्ठे पण्णत्ते) श्रमण भगवान् महावीरने इस चतुर्थ ज्ञाताध्ययन का ग्रह पूर्वोक्त रूपसे कच्छप के दृष्टान्त प्रदर्शन से पंचेन्द्रियों का दमन करना रूप अर्थ प्रतिबोधित किया है ( एवं खलु जंबू ? त्तिवेमि) ऐसा हे जंबू ? मै कहता हूँ | भगवान ने जैसा कहा है- वैना ही यह मैने तुमसे कहा है-- अपनी बुद्धि से कल्पित कर नहीं कहा हैं || १५ || श्री जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घासीलालजी महाराजकृत ज्ञाताधर्मकथासूत्र " की अनगार धर्मामृतवर्षिणी व्याख्याका चतुर्थ अध्ययन समाप्त ॥ ४ ॥
46
'एवं खलु जंबू ? इत्यादि ।
टीकार्थ--(समणेण भगवया महावीरेण चउत्थस्स नायज्झयणस्स अय मट्ठे पत्ते) श्रम लगवाने थोथा ज्ञाताध्ययनना पूर्वेति अर्थ अयमानु दृष्टांत આપીને સમજાવ્યે છે, પાંચો ઇન્દ્રિયાનું દમન કરવું એજ મુખ્ય ભાવ સૂચિત થાય છે. ( एवं खलु जंत्र ? त्तिवेमि) डेन्यू ! साम हुँ' तने उडु छु म भने ह्यु' छ तेभर મેં તને પણ કહ્યુ છે . પેતાની બુદ્ધિથી કલ્પના કરીને મેં તને એકે વાત કહી નથી. "સૂ. ૧પા શ્રી જૈનાચાય જૈનધર્માંદિવાકર પૂજ્યશ્રી ઘાસીલાલ મહારાજ
કૃત
"6
સતાધર્મકથા સૂત્રની અનગાર ધર્મામૃતવર્ષિણી વ્યાખ્યાનું ચોથું અધ્યયન સમ્પૂર્ણ ॥ ૪ ॥
Page #768
--------------------------------------------------------------------------
________________
તા. ૧૫-૭-૬૩ ના રોજ ક્લાસવાર
મેમ્બરોની સંખ્યા.
૨૭ આદ્ય મુરબ્બીશ્રી, ૫૦૦૦ થી વધુ રકમ ભરનારા ૩૨ મુરબ્બીશ્રી, ૧૦૦૦ થી વધુ રકમ ભરનારા
૧૩૩
સહાયક મેમ્બરા, ૫૦૦ થી વધુ રકમ ભરનારા ૫૮૬ લાઇફ મેમ્બરો, ૨૫૦ થી વધુ રકમ ભરનારા
૪૯ બીજા ન ંબરના જુના મેમ્બરા, ૧૫૦ થી વધુ રકમ ભરનારા ૮૨૭ ફુલ મેમ્બરે.
રૂપિયા ખસેા પચાસ તથા રૂપિયા પાંચસેા વાળા મેમ્બરા લેવાનુ હવે બધ છે ફક્ત રૂા. ૧૦૦૧ થી મુખ્મશ્રી માટે ૭૦ સીતેર જગ્યા ખાલી છે. અને આદ્ય મુખ્ખીથી રૂા. ૫૦૦૧ થી દાખલ થઈ શકે છે.
મેમ્બરાની સંખ્યા પૂરતાં જ શાસ્ત્રો છપાય છે જેથી પાછળથી દાખલ થનારને સૂત્રેા મળવાં મુશ્કેલ છે માટે જીજ્ઞાસુ ભાઈએ તથા મહેનેાને અમારી વિનંતી છે કે તેએ મુખીથી અથવા આધ મુરબ્બીશ્રીમાં પેાતાનું નામ જલ્દી મેાકલી આપે.
રાજકાટ
નમ્ર સેવક સાકરચંદ ભાઈચંદ શેઠ
મત્રી.
Page #769
--------------------------------------------------------------------------
________________
શાસ્ત્રોની સંપૂર્ણ માહિતી
અઢારમા વાર્ષિક રિપોર્ટમાં બતાવેલ ૨૪ શાસ્ત્રો પ્રસિદ્ધ થયાં પછી નીચે મુજબ વધુ કામકાજ થયેલ છે.
(૧) ભગવતી ભાગ ત્રીને બહાર પડી ચુકે છે અને તે મેમ્બરને મોકલવાનું કામ ચાલુ છે.
(૨) ભગવતી ભાગ ચોથ તથા પાંચમો છપાય ગયો છે. અને તેનું બાઈન્ડીગ કામ ચાલે છે.
(૩) જ્ઞાતા સૂત્રના કુલ ત્રણે ભાગ છપાઈ ગયા છે.
(૪) ભગવતી ભાગ છો તથા સાતમે છાપવાનું કામ શરૂ થઈ
ગયું છે.
(૫) કુલ્લે લગભગ ૩૦ સૂત્રો પૂજ્ય ગુરૂદેવે લખીને પૂરાં કરેલાં છે. તેમાના છપાયા વગરના જે સૂત્રો બાકી છે તેનું અનુવાદનું તેમજ સંશોધનનું કેટલુક કામ ચાલુ છે. અને કેટલુંક બાકી છે.
(૬) સૂર્યપન્નતી તથા ચદ્રપન્નતી સૂત્ર, એ બે સૂત્રો લખવાનું કાર્ય અત્યારે ચાલે છે. જે ટૂંક સમયમાં પૂરાં થઈ જશે.
શ્રી અખિલ ભારત શ્વે સ્થા. ] જૈન શાસ્ત્રોદ્ધાર સમિતિ
રાજકેટ
નમ્ર સેવક સાકરચંદ ભાઈચંદ શેઠ
મંત્રી.
Page #770
--------------------------------------------------------------------------
________________ આપણુ ખાતર નહીં તો આપણું ભવિષ્યની પેઢી ખાતર પણ આ કાર્ય પૂર્ણ કરવું જ પડશે. 32 જૈન સિદ્ધાંતનું સંશોધન કરી ચાર ભાષામાં પ્રસિદ્ધ કરવાનું જે મહદ કાર્ય આ સમિતિ લગભગ ત્રીસ વર્ષ થયાં કરી રહી છે. તે બીના સમાજના દરેક અંગમા જગ જાહેર છે. અત્યાર સુધીમાં પૂજ્ય આચાર્યશ્રીએ ત્રીસ શાસ્ત્રોનું સંશોધન પૂરું કર્યું છે અને બાકીના બે સૂત્રોનું કાર્ય આ વર્ષમાં પૂરું કરી નાખશે; તેમ અમારી ધારણા છે. બત્રીસમાંના વીસ શાસ્ત્રો તથા તેના ભાગો પ્રસિદ્ધ થઈ ગયા છે. બાકીનાં શાસ્ત્રો કેટલાંક છપાય છે. અને કેટલાકના અનુવાદ કરવાનું કાર્ય ચાલુ છે. અસહ્ય મોંઘવારીને લીધે સમિતિએ શરૂઆતમાં ધારેલા ખર્ચ કરતાં ત્રણ ગણે ખર્ચ થવાનો અંદાજ છે આથી બાકીના કાર્યને પહોંચી વળવા રૂપિયા ત્રણ લાખની તાકીદે જરૂર છે. અને તે માટે વીરના લક્ષ્મીનંદન પુત્રો પાસે અમારી ટહેલ છે. તેમના તરફથી બાકીના સૂત્રો માટે રૂપિયા 5001 આપનારાની અમે રાહ જોઈએ છીએ. રાજકેટ શ્રી આ ભા. જે સ્થા. જૈન શાસ્ત્રોદ્ધાર સમિતિ