________________
૪૮
ભારતવર્ષ મગધની સત્તામાં આવી ગયેલ દેખાય છે. એટલે નંદિવર્ધનનું રાજ્ય, અત્યાર સુધીના સવે રાજાઓના વિસ્તારની
અપેક્ષાએ, સૌથી પ્રથમ નંબરે મૂકી શકાશે. પર
૧૩ નંદ બીજે અથવા મહાપદ્મના સમયે મગધ સામ્રાજ્યની સ્થિતિ
કેવી હતી તે બતાવી છે. નામધારી નંદવંશી છ રાજાઓનંદ ત્રીજાથી માંડીને નંદ આઠમા સુધીના વખતમાં મગધ સામ્રાજ્યની હદ કેટલી સંકુ
ચિત બની ગઈ હતી તેને ખ્યાલ આપે છે. ૫૪ ૩૮૫ ૧૫ નવમાનંદ અથવા મહાનંદને રાજ્ય વિસ્તાર બતાવ્યો છે. ઉત્તર
હિંદમાંનો પંજાબ તથા કાશિમરને જે ભાગ નંદિવર્ધનના સમયે મગધની આણમાં આવો બાકી રહી ગયો હતો, તે આ મહાનંદના સમયે મગધની સત્તામાં આવે છે. પણ દક્ષિણ હિંદને મોટે ભાગ મગધથી છૂટા પડી, કલિંગને ચક્રવતીની આણમાં ચાલ્યા ગયેલ દેખાય છે. જોકે દક્ષિણ હિંદના પશ્ચિમ ભાગમાંતે, નંદવંશમાંથી શાખા તરીકે ઉદ્દભવેલ શતવહનવંશના
આંધ્રપતિઓનું એક નવીન સામ્રાજ્ય જન્મતું દેખાઈ આવે છે. (૬) પરિચ્છેદના મથાળે આવેલ શેભન-ચિત્રોની સમજાતિ ચિત્રકળાની ઉત્પત્તિ માનવવંશના ઈતિહાસ જેટલી કદાચ જૂની હશે. મનુષ્યને ભાષાનહિ હોય, સૂચને માટેના ચક્કસ હાવભાવ પણ નહિ હોય, ત્યારે આકૃતિદ્વારા એકબીજાને સમજાવવાનું શરૂ થયું હશે. તે પ્રમાણે ચિત્ર એક લિપિની ગરજ સારતું હતું. પ્રાચીન કાળના ખંડિયેરેની શોધ ખેળાથી એ ચિત્રલિપિ દેખાઈ આવે છે. આમ શરૂઆત ઉપગીતાવાદથી થાય છે.
મનુષ્ય સામાન્ય જીવનનાં સાધનેથી પર વિચાર કરતો થયે, ત્યારે ચિત્રકળાની સુષ્ટિએ નવાજ રંગ ધરવા માંડ્યા. ચિત્રમાં અંતરના ભાવે, ધર્મની ભાવના અને પ્રકૃતિના અનેકવિધ રંગનાં દર્શન થવાં માંડયાં. એ પણ જાણે અત્યારે પસાર થતું લાગે છે. અત્યારે તો કલા સર્વ વ્યાપી થઈ ગઈ છે. તેણે એક પછી એક ક્ષેત્રો સર કરવા માંડ્યાં છે. વેપાર ધંધામાં, રાજકારણમાં, સાહિત્યમાં, ધર્મમાં વિગેરે દરેક સ્થળે, તેણે પિતાનું યોગ્ય સ્થાન લઈ લીધું છે. આ જમાનામાં ચિત્ર વિનાનું પુસ્તક શોભિતું (decent ) નથી લાગતું. ચિત્ર વિનાનું ઘર, મંદિર કે દુકાન, ઓફીસ વિગેરે પણ ઝાંખા દેખાય છે. તે દરેક જગ્યાએ કળા પિતાના વિધવિધ રૂપે દેખાય છે.
આ પુસ્તક છે તો ઇતિહાસનું પહેલી દ્રષ્ટિએ જોતાં બીજાં પુસ્તકનાં ચિત્રો પેકે, તેમાં ચિત્ર દેખાશે પણ નહિ. પણ દરેક પ્રકરણ જુએ, ઉપલે મથાળે જ ચિત્ર વાંચી જાઓ. ખબર પડશે કે જાણે આખું પ્રકરણુજ વાંચી નાંખ્યું પ્રકરણમાં આવતા પ્રસંગે કહે, કે તેને સાર, તે ચિત્ર કહેશે.
