________________
ભારતવર્ષ ]
દિગ્ગદર્શન
૩૭૧
તે દરેક રાજ્યના ભૂમિવિસ્તારનો ચિતાર આપવા ધાર્યો હોય, તો કાંઈ એકજ પરિચ્છેદમાં સુગંઠિત રીતે આપી ન શકાય. વળી તેમ કરવા જતાં તો અહીંથી તહીં, અને એક ઠેકાણેથી બીજે ઠેકાણે એમ કૂદાકૂદ કરવી પડે એટલે ધાર્યો હેતુ બર ન પણ આવે. જેથી તે પ્રયાસ કરવાનો વિચારજ નકામો હતા. વળી બીજું કારણ એ પણ છે કે, આ પુસ્તકમાંના આલેખનની મર્યાદા આપણે ઈ. સ. પૂ. ૯૦૦ થી ઈ. સ. પૂ. ૧૦૦ સુધીની આંકી છે, અને તેમાં પ્રથમ અદ્ધભાગ તે ઈતિહાસકાળના સમયની પૂર્વેને છે જેને અંગ્રેજીમાં Pre-historic કહેવાય છે; કે જે વખતે, વર્તમાનકાળની પધ્ધતિએ કોઈ પ્રકારનો ઈતિહાસ સાચવીજ રખાતે નહીં, તેમ કાળબળની-કુદરતની ઇરછા પણ એવી જ દેખાય છે કે પ્રજાને તેમ કરવાની જરૂરિઆત ઉભી થવાની નથી. આ બે કારણથી પ્રથમ ખંડમાં આ પ્રકારે વર્ણન કરે વાનું દુરસ્ત ધાર્યું નથી.
આ ઉપરાંત એક ત્રીજું વિશિષ્ટ કારણ એમ પણ હતું કે, સોળ રાજાને પૂર્વકાળને ઈતિહાસ, પિત પિતાને જ માત્ર સ્પર્શ કરતો હતો. તેની અસર સારાયે ભરતખંડને લાગુ પડતી નહોતી, કેમકે રાજાઓને ભૂપ્રાપ્તિની લેલુપ્તાનું લફરૂં વળગ્યું ન હતું. એટલે તે તે રાજયે સત્તા ધરાવતે, એક વંશ જેવો ખતમ થતો કે તેમનું સર્વ વર્ચસ્વ ત્યાંજ સમાપ્ત થતું. અને પછી તે કઈ દિવસ ભારતના ઇતિહાસમાં અસ્તિત્વમાં આવ્યું
હતું કે કેમ, તેનું નામનિશાન જાણવાને પણ કાંઈ સાધન રહેતું નહીં. એટલે પછી એકજ માર્ગ ઉઘાડે રહ્યો છે, જ્યાંથી-કાળદેવે પોતાની સત્તાન બાહુ ફેરવવા માંડ્યો, અને અમુક અમુક સામ્રાજ્ય જેવી પરિસ્થિતિ ઉભી કરવા માંડી, ત્યારથી જ આપણે પણ આપણે પ્રયત્ન ઉપાડવો જોઈએ. આથી કરીને, ઈ. સ. પૂ. ૫૨૩ થી જે સ્થિતિ પ્રવર્તતી રહી હોય, તેને જ ચિતાર આપવા માટે જાદે પરિચ્છેદ પાડવાની યોજના હાથ ધરી. અથવા બહુતે, ઈ. સ. પૂ. ૫૨૩ થી શરૂ થનારી સ્થિતિ સાથે મેળ બાઝે તેવી સ્થિતિ પણ સંક્ષિપ્તમાં પ્રથમ જણાવી દેવી અને પછી ઈ. સ. પૂ. ૫૨૩ ની બાદની સ્થિતિ રજુ કરવી.
રાજા શ્રેણિકને આખા રાજ્યકાળ પૂરે, થયું, ત્યાં સુધી શુભ સમયજ પ્રવર્તમાન હતા (ઈ. સ. પૂ. પ૨૩ પહેલાનો સમય હતો ) એટલે તેને જર કે જમીન બેમાંથી એકે વસ્તુના મેહ ઘેર્યો નહોતે. અને તેથી પ્રજાની સ્વાતંત્ર્યતા, વિના જોખમે નિયમીત રીતે વહ્યા કરતી હતી. તેમજ જુદાં જુદાં રાજ્યો પણ એક બીજા સાથે અથડામણમાં આવ્યાં વિના, પિત પિતાનાં બંધારણમાં રહીને પોતાની હદમાં કાળ વ્યતીત કર્યે જતાં હતાં. પણ પિતાના રાજ્યનો અંત જેમ જેમ નજીક વર્તી થતો ગયે, તેમ તેમ તેણે શ્રી મહાવીર કે જે પોતાના જ્ઞાન બળથી ભવિષ્યની જરૂરિઆતથી જાણકાર હતા, તેમના પાસેથી પ્રેરણા મેળવી, પિતાના પુત્ર અને મંત્રીશ્વર અભયકુમારની
( ૧ ) જુએ “ પ્રવેશક ” બાબતના પ્રથમ પરિચ્છેદનું વર્ણન.
( ૨ ) જુઓ પ્રવેશક નામના પ્રથમ પરિચ્છેદે જર, જમીન, જોરૂ, તે ત્રણે જગ્યાનાં છોરૂં-આ બાબતને ખ્યાલ આપતી ટીકા-નં. ૧૧.
(૩) આ કારણને લીધે જ માત્ર ઉત્તર ભારતમાં
તે સમયે સેળ (તેથી પણ ઓછી સંખ્યામાં ) મોટાં રાજ્ય અસ્તિત્વ ધરાવતાં હતાં; દક્ષિણ ભારત તે અનાર્ય ગણાતે. એટલે ત્યાં કોઈ બંધારણ જેવું જ નહોતું. આ સર્વ રાજ્યો ગણતંત્ર પ્રણાલિકાથી ફ્લાવાતાં હતાં; વિશેષ વિસ્તારપૂર્ણ વર્ણન માટે વાંચે પુરાતત્વ પુ, ૨ માં તે વિષયનો લેખ.
