________________
ભારતવર્ષ ].
રાજ્ય વિસ્તાર
૩૭૫
પતિ રાજા પ્રસેનજિતે તે સ્તૂપના ગઢમાં પિતાના નામે એક સ્તંભ-તોરણ ઉભું કરાવ્યું હતું. તેમ રાજા અજાતશત્રુએ પણ પિતાનો હિસ્સો ઉમેરીને પોતાની ભકિત દર્શાવી હતી. આ સ્તંભ અદ્યાપિપર્યત પણ તે બન્ને ભૂપતિની કૃતિનાં સ્મારક તરીકે સાક્ષી પૂરતા આપણી નજરે પડી રહ્યા છે
એટલે ઉપર દર્શાવ્યા પ્રમાણે રાજા શ્રેણિક ના અમલમાં તેને જે મલકનો વારસો પિતાના પિતા તરફથી મળ્યો હતો, તેમાં માત્ર અંગદેશને નોજ ઉમેરો થવા પામ્યો હતો. તે સિવાય લેશ પણ બીજી પ્રાપ્તિ કરી નથી તેમ ગુમાવ્યું પણ નથી.
અજાતશત્રુ : કૂણિક જેમ તેના પિતાને ચારિત્રને અંગે (જુઓ પૃ. ૨૭૭ ) પાંચ સાત બિરૂદ લગાડી શકાયાં છે. તેમ આને, એકજ ઉપનામ ચારિત્રને અંગે Kunika the greedy અને બીજું તેના શરીર સ્થાપત્યને અંગે Kunika the crooked એમ કુલ મળી બે ઉપનામો આપી શકાય છે. Kunika the crooked કેમ પડયું હતું તે આપણે ઉપરમાં પૃ. ૨૮૩ તથા ૨૮૭ માં જણ વી ગયા છીએ. હવે બીજું ઉપનામ કેમ મળ્યું તેની કાંઈક ઝાંખી કરાવીએ.
તેના સમયથી કાળદેવની અસર જણાવવાનો પ્રારંભ થઇ ચૂક્યો હતો તે ઉપર કહી ગયા છીએ. એટલે તેની વૃત્તિઓમાં ક્રમે ક્રમે રાજ્ય લેભને સંચાર થવા પામી હતી. જેના પ્રથમ દર્શને જ પોતાની દષ્ટિ પિતાના સહોદરે હલ અને વિહલને અંગે પોતાના માતામહ વિશાળાપતિ રાજા ચેટક ઉપર પડી હતી. જેના પરિણામે રાજા ચેટકનું નિર્વશપણે મરણ નીપજવાથી તેને વિદેહને પ્રદેશ, મગધપતની સત્તામાં આવી ગયા હતા. આ
બનાવ ઇ. સ. પૂ. ૫૨૮-૭ માં બન્યો હતો. તે પછીના એક વર્ષમાં જ તેના કેટલાએ સ્નેહી જનના અભાવ થવાથી અને તેમાં કેટલાકનાં પરોક્ષ અપક્ષ કારણરૂપે પિતે હોવાથી તેને પસ્તાવો થતો હતો. તેથી રાજગૃહીમાં રહેવા ઉપરથી તેનું મન ઉઠી ગયું હતું. એટલે તેણે રાજ્ય લગામ લીધા બાદ તુરતજ પાટનગરનું
સ્થાનાંતર કરવાનું મન ઉપર લીધું હતું. તે સ્થાન તેણે સુધારી કરીને ચોથા વરસે અમલમાં પણ મૂકી દીધું હતું. તે આપણે તેનું જીવન ચરિત્ર લખતાં જણાવી ગયા છીએ.
હવે તેની ગાદી ચંપાનગરીમાં થવાથી રાજગૃહી જેવા એક ખૂણામાં પડી રહેવાને બદલે તે મધ્યસ્થ સ્થાને આવી ગણાય. એટલે રાજકીય નજરે પણ તે ફેરદાર આવકારદાયક દેખાતું હતું એમ કહી શકાય. બાકી તેને સ્થાનાંતર કરવામાં તો શાક (ઉપર જણાવ્યું તેમ ) અને પૃ. ૨૯૬ જણાવ્યા પ્રમાણે ધર્મ પ્રત્યેની ભકિત કારણરૂપે હતાં. હવે તેણે સ્થિર થઈને પિતાનું રાજય વધા રવાની લાલસા સંતોષવા માટે ધ્યાન ઉપર લેવાનું હતું. તેમાં પૂર્વ તરફનો કોઈ પ્રદેશ જીતવા જેવું હતું જ નહીં પણ પશ્ચિમ દિશામાં ઠેઠ ઉત્તરેથી ગણતાં, પ્રથમ કોશળદેશની, પછી વત્સ અને અવંતિની હદો આવી રહેલી હતી. જ્યારે આખી દક્ષિણવાટે વિંધ્યાચળ પર્વત આડો પડેલ હતો. તેમાં પ્રથમ નજર કેશળ તરફ દોડાવી હેય એમ લાગે છે. જોકે કેટલાક મત એમ પણ છે કે કેશળ દેશની સ્વતંત્રતા રાજા નંદિવર્ધનના સમય સુધી અખંડિત રહેવા પામી હતી. પણ તેમ માનવાને કઈ મજબૂત પુરા મળતું હોય એવું ધ્યાનમાં નથી. તેમ એ પણ
(૧૬) જુઓ નંદિવર્ધનના વૃત્તાંતે, ટી. નં. ૩૪
ની હકીકત તથા તેનું મૂળ લખાણ,
