________________
ભારતવર્ષ ]
એ અંગત સ્નેહી ટૂંક વખતમાં તેણે ગુમાવ્યા હતા. પણ દુ:ખનું ઓસડ દહાડા ગણાય છે તેમ થોડાક સમય ગયા હશે એટલે રાજકાજમાં જરા જેવા જીવ પરાવવા માંડયા હશે. પણ તે કાંઇ ખાહેાશ અને તેજસ્વી રાજ્યકર્તા નીવડે એવું કાંઈ દેખાતું નહતું. એટલે મગધમાં કાંઇક ખળભળાટ અને અવ્યવસ્થા જેવું ચાલવા માંડયું. જેથી કરીને આવી તકના લાભ ઉઠાવી, કલિંગદેશના મૂળ રાજ્યકર્તાના ચેદિવંશના કુટુંબના કાઇ નખીરા હતા, તેણે ક્ષેમરાજ નામ ધારણ કરી, કલિંગાધિપતિ તરીકે સ્વત ંત્ર બની ધોષણા વર્તાવી દીધી. એટલે મગધદેશથી દક્ષિણે હિંદમાં દૂર દૂર જે પ્રદેશે। આવ્યા હતા તેમના પલ્લવ, ચાલા પાંડય અને કબ સરદારાએ જોયુ ક૨૫ તેમની અને મગધ વચ્ચે સ્વત ંત્ર કલિંગ દેશ આવી પડેલ છે, જેથી તેઓ તા કલિંગ કરતાં વિશેષપણે નિર્ભય છે. એટલે તે પણ સાથે સાંપડેલ તકના લાભ ઉઠાવી, મગધદેશથી સ્વતંત્ર થઇ ગયા. આ પ્રમાણે આખુ દક્ષિણુંદ મગધસામ્રાજ્યમાંથી ખસી ગયું. માત્ર હવે ઉત્તર હિંદના પૂર્વ ભાગજ રહ્યો. તેવામાં રાજામુદની પટરાણી નામે ભદ્રા હતી તેનુ' મરણ આકસ્મિક સંજોગામાં નીપજ્યું. એટલે તો વળી રાજા મુંદની સ્થિતિ એર ખરાબ બની ગઇ. આ રાણીના પ્રેમમાં તે ખરેખર મુગ્ધ બની ગયા હતા જેથી અ પાગલ જેવા બની ગયેા. તે એટલે સુધી કે, તેના શબને અંતિમ અગ્નિદાહની ક્રિયા કરવા માટે રાજમહેલમાંથી ઉપાડવા પણ ન દીધું. પછી કાઇ સંત પુરૂષે સંસારની–
પડેલ ગાદી ત્યાગ
( ૨૫ ) આ સૂબાને રાજ ઉદયાત્વે પેાતાના પ્રતિનિધિ તરીકે હો છ વર્ષ ઉપરજ ત્યાં વહીવટ ચલાવવા નીમ્યા હતા, જીએ? ૩૦૬, તેની ટી. ન. ૫૫૬ પૃ. ૩૧૩ ની હકીકત, તેમજ પૂ. ૩૭૮ નું લખાણ, ( ૨૬ ) આથી સમજાશે કે, તે સમયે અમાત્ય
૩૧
દુન્યવી માયાવિશે તેને સમજણ આપીને માંડમાંડ તે શબ્દને ઉપાડવા દેવરાવ્યું. અમાત્ય મંડળે જોયું કે એક તો રાજામુંદ નબળા પણ છે, તેમાં વળી તેના ચિત્તની સ્થિતિ પાગલ જેવી ખની ગઇ છે અને અનેક રાજ્યા વિખુટાં પડી જઇ સામ્રાજ્યની કીર્તિને નામેાશી લાગી રહી છે; એ ટલે સારા માર્ગ એ છે, કે તેને ગાદી ઉપરથી ઉડાડી મૂકી, મરહુમ રાજા ઉદ્દયાશ્વના જમણા હાથ સમાન અને મગધની કીર્તિને ઉજ્વળ બનાવનાર એવા સૈન્યપતિ નાગદશકને ગાદીએ બેસારી તેને રાજ્યતિલક કરવું. જેથી તેને રાજ્યની ખરા દીલથી સેવા કરવાને બદલેા મળ્યે પણ કહેવાય. તેમ વળી તે, રાજકર્તાના ભાયાત હાવાથી તેનાજ વંશમાં ગાદી રહી ગણાશે. વળી પ્રજાનું મન પણ તેણે જીતી લીધું છે એટલે પ્રજાને પણ સ ંતોષ રહેશે. તેમ ઉદ્દયાશ્વની ભાણેજ વત્સપતિની કન્યા વેરે લગ્ન થયું” છે, એટલે વત્સ દશના રાજ કુટુ ખને પણ આનંદ થશે. આવાં અનેકવિધ મુદ્દાથી નાગદશકના મગધપતિ તરીકે અમાત્ય મંડળે રાજ્યા ભિષેક૨૬ કર્યાં. ઇ. સ. પૂ. ૪૭૨= મ. સ. ૫૫. અહીં શિશુનાગવંશની સમાપ્ત થઈ કહેવાય.
નવંશ : નાગવશ
આ વંશની ઉત્પત્તિ અને શિશુનાગવંશ સાથેના સંબંધ વિશે આગળ ઉપર આપણે લખી ગયા છીએ. આ વંશના આદિ પુરૂષ નદિવર્ધન, તે નંદ પહેલાના નામથી ઇતિહાસમાં વધારે પ્રસિદ્ધ છે. મગધસામ્રાજ્યનાં હિત અને અભિવૃદ્ધિ સાથે તેના સત્તાકાળ તો ઠેઠ ઇ. સ. પૂ. ૪૯૫ થી જોડા
મડળની અને પ્રશ્નની સત્તા કેટલી મેટી હતી. ભલે રાજ સ સત્તાધીશ તરીકે ગણાતા, છતાં રાષ્ટ્રહિતની ખાતર તેને ગાદી ત્યાગ કરવાની ફરજ પાડી શકાતી, પ્રજાના આવા અધિકારના વિરોષ દૃષ્ટાંતા માટે નુ પૃ. ૨૧૪ માં પાલકનુ અને રૃ. ૨૧૬ માં દંતિવનનુ વર્ણન,
