________________
૩૯૦
નંદ સામ્રાજ્યની
[ પ્રાચીન
અમાત્યની સલાહ માનીને, કે પછી (૨) લડાઈમાં કેટલી વીસે સો થાય છે તેને અનુભવ મળી ગયો હતો તેથી કે (૩) ખારવેલ જેવા ચક્રવર્તીની વિશ્વવ્યાપી શક્તિ અને કીર્તિ સાંભળીને ડઘાઈ ગયો હોય તેથી કે (૪) શ્રીમુખ આંધ્રપતિ પોતાનો ભાઈ થતો હતો એટલે જે કલિંગ ઉપર પોતે સ્વારી લઈ જાય છે તેની કુમકની ગણત્રીને હતી જ. પણ ન કરે નારાયણ અને શ્રીમુખ કદાચ કલિંગપતિ સાથે ભળી જાય (કેમકે શ્રીમુખ કલિંગ પતિથી જેમ ડરતે હતો તેમ કદાચ કાંઈક દબાય ૪૭ પણ હોય); આવાં આવાં અનેક વિધ કારણોમાંના કેટલાંકના પ્રબળપણથી તેણે પિતાના વિચારને મૂર્ત સ્વરૂપ આપવાનું માંડી વાળ્યું હતું. અને જે લક્ષ્મ તથા વૈભવ ભાગ્ય યેગે પ્રાપ્ત થયેલ છે તેટલાથીજ સંતોષ માની, બાકીની અવસ્થા સુખશાંતિથી મગધ દેશમાંજ રહીને વિદ્યાપ્રચારનું પોતાનું સ્વપ્ન સંપૂર્ણ કરવામાં ગાળવાનું શરૂ કરી દીધું હતું.
તેવામાં જે ત્રણ યુવાન મિત્રોની ટોળીને પોતે તક્ષશિલામાંથી ઉપાડી લાવ્યો હતો, તેમાંના એક ચાણક્યનું, પિતાના સૌથી નાના પુત્ર, રાજપુત્ર તરીકેના તેરમાં અપમાન કર્યું હતું, અને આપણને વિદિત છે તે પ્રમાણે ચાણક્યના ક્રોધી સ્વભાવને
લીધે, આ નજીવા બનાવે મોટું રૂપ પકડયું હતું. અને આવેશમાં ને આવેશમાં મહા ભયંકર પરિણામ લાવવાના માર્ગે તેણે પગલાં માંડ્યા હતાં. પણ આ બનાવમાં કડવાં ફળ દેખાવા માંડે તે પહેલાં લગભગ એક દસકા જેટલે સમય ચાલ્યો ગયો. દરમ્યાન વિદ્વાન ત્રિકની મંડળીમાંના બીજા સભ્ય વરરૂચિએ જબરે ઉપાડે આદર્યો હતો. જેના પરિણામે રાજા મહાનંદને હમેશ માટે મહાબુદ્ધિશાળી અમાત્ય શકાળને ગુમાવવો પડ્યો હતો. શકડાળની જગ્યા ઉપર મરહુમ અમાત્યને ચંચળ અને યુવાન પુત્ર ગોઠવાયો હતો. પણ તે તે માત્ર પ્રસંગની ગંભીરતા ટળી જાય તેટલા પૂરતા સમય માટે જ રહ્યો હતો. તેણે સંપૂર્ણ માન સાથે ટૂંક સમયમાં પિતાના હોદ્દાથી નિવૃત્તિ લીધી હતી.
વચ્ચે મ. સં. ૧૨૩=ઈ. સ. પૂ. ૪૦૪ ના અરસામાં આંધ્રપતિ શ્રીમુખ મરણ પામતાં, તેની ગાદીએ તેનો પુત્ર, અને રાણી નાગનિકાનો ધણી, ગૌતમીપુત્ર યજ્ઞથી આવ્યો હતો. તેને આ મહાનંદે (એટલે કાકાએ) હરાવીને પોતાનું સ્વામિત્વ કબુલ કરાવી લીધું હતું. (જુઓ સિક્કા પરિચ્છેદે) અને ગણતંત્ર રાજ્યની પ્રથાને અંગે કેવળ ખંડિયાપણું તેનેમાથે રાખી, અર્ધ સ્વતંત્ર રાજ્યનો અધિકાર સોંપી દીધો હતો.
(૪૭) ખારવેલના તાબે હોઈને, શ્રીમુખનો વંશ અત્યારે આંધ્રભૃત્ય કહેવાતું હતું.
( આંધ્રભુ અને શુંગભૂમાંના કેટલાયે, ઘેડા વખત ભૂ થતા ને વળી પાછા થોડા જ સમયમાં સ્વતંત્રતા ધારણ કરી લેતા. આવી સ્થિતિમાં કોઈને પણ ચક્કસપણે ભ્રો કહી સંબોધી શકાય તેમ નહોતું. આવી પરિસ્થિતિને કાંઈક ખ્યાલ તે બનેનું વર્ણન કરતી વખત આપણે આપીશું),
અથવા ઉપર પૃ. ૩૮૭ માં જણાવ્યા પ્રમાણે શ્રીમુખ પિતાને માટે ભાઈ થતું હતું (ભલે સહોદર
નહતો પણ ઓરમાન તે હતો જેને ?) એટલે તેની સાથે યુદ્ધ ન કરવું જોઈએ તે વિચાર પણ હોય. જોકે રાજનીતિમાં આવા વિચારને સ્થાન હોતું નથીજ.
(૪૮ ) તે સમયે રાજ્યની કચેરીના દિવાનખાનામાં ત્રણ પુત્રે રમતે લાગ્યા હતા. (તે ઉપરાંત બીજ પુત્ર હતા કે કેમ તે જણાયું નથી) તેમાંથી સૈથી નાના પુત્રે પંડિતજીનું અપમાન કર્યું હતું. અને અપમાનકારક ભાષા જ્યારે વાપરી શકે ત્યારે તેની ઉમર પણ કમમાંકમ ૭-૮ વર્ષની તે માની શકાય, તે હિસાબે તેનાથી મોટા બેની ઉમર ૧૦ અને ૧૨ વર્ષની આશરે હોવા સંભવે છે,
