________________
રજા નંદિવર્ધનનું
[ પ્રાચીન પંજાબના દક્ષિણનો મુલક આ સમયે પિતાના જ્યમાંથી ખસી ગયો હતો તે સર્વ પ્રદેશના સામ્રાજ્યમાં ભેળવી લીધો હતો.
સત્તાધીશોને નમાવવા તરફ તેના મનમાં ચટપટી આ પ્રમાણે ઉત્તર હિંદમાં તેણે પગદડે થવા લાગી. એટલે ઉત્તર હિંદમાંથી પાછા ફરતાં, મજબૂત કરી લીધું. એટલે હવે જે પ્રદેશ દક્ષિણ રાજપુતાના અને અવંતિવાળા પ્રદેશ તરફ ઉતર્યો. હિંદમાં તેણે પિતાના શિરછત્ર મરહુમ રાજા અને અપરાંતવાળો ભાગ તથા તેની દક્ષિણે સોલાપુર ઉદયાશ્વના સમયે સ્વબળે જીતી લીધું હતું, અને કારવાડ જીલ્લાવાળો ભાગ જેને તે સમયે૩૭ પણ કુમાર અનુરૂદ્ધના મરણથી મગધના સામ્રા- કુંતલના નામથી ઓળખાવા હતા અને જેના ઉપર
હીન્ટેન અને ગાંધારના પ્રાંતને, શહેનશાહ ડેરીઅસના તાબે હેવાનું જણાવ્યું છે. વળી હેરડાટસે, શહેનશાહ ઝરસીઝના લશ્કરમાંની બતમાં, હીન્ટેન નામની એક જતને ઉલ્લેખ કરેલ છે (જુએ ઈ. કે. ઈ. પ્રસ્તાવના પૃ. ૪૩, ટીપણુ ૮.) આ ઉપરથી સમજાય છે કે પંજાબને પ્રાંત ઈરાનને તાબે હતા. આ વાક્યની સાથે ૫. ૩૫૫ નું લખાણ અને ટીપણુ નં. ૨૨ ની નોંધ સરખા, એટલે ખાત્રી થાય છે કે, પંજાબ પ્રાંત નંદ નવમાએ છર્યો છે. અને બાકીને દક્ષિણ પંજબ તથા સિંધ કે તે મુલક જે ઈરાનને તાબે હોય તે આ નંદિવર્ધને જ હશે એમ માનવું રહે છે. (વળી સરખા પૃ. ૩૫૯ ઉપર ટીપણું ૩૮.)
J. 0. B. R. S. Vol. I P. 79:- Taranath says that Naadivardhana onquered the countries on the South, Eastern and Western Oceans, and in the North of the Himalayan regions. (P. 34) It is implied that his way included Kashmir and the neighbourhood. (P. 88). જ, એ. બી. રી. સે. પુ. ૧, પૃ. ૭૯:-પં. તારાનાથનું એમ કહેવું છે કે, દક્ષિણ, પૂર્વ અને પશ્ચિમ દરિયા કિનારાના પ્રદેશ નંદિવર્ધને જીતી લીધા હતા, અને ઉત્તરમાં હીમાલય પર્વતના પ્રદેશ ઉપર પણ વિજય મેળવ્યો હતો. (પૃ. ૩૪ ) વળી એમ પણ અનુમાન કરી શકાય છે કે તેની હકુમત કામિર અને આસપાસના પ્રદેશ ઉપર પણ જમી હતી. (પૃ. ૩૮) (ટીકા-આમાં સમુદ્રતટની જે હકીકત લખી છે તે તે મેઘમજ છે. ખાસ પ્રદેશનું નામ આપ્યું નથીજ. બાકી કાસિમરને લગતી હકીકત વિચારવા જેવી છે ખરી.
મારૂં મંતવ્ય કાસિમરને પ્રદેશ નંદિવર્ધને જી નહીં હોવા વિશે થાય છે. કેમકે , ૩૫૫ ઉપર નું લખાણ તથા ટીકા નં. ૨૨ ની હકીક્ત જુઓ.)
J. 0. B. R. s. Vol. I P. 89:-Haihayas and Asmakas were probably subjugated by Nanda I the Vardhana during his campaign to Apranta: oy. H. બી. પી. સ. પુ. ૧, પૃ. ૮૯–પિતાની અપરાંત દેશ ઉપરની ચડાઈ વખતે. નંદિવર્ધન રાજાએ હૈહય પ્રજા (એટલે જેને આપણે મહીસુર રાજ્ય કહીએ છીએ તે. કેમકે તેના રાજકર્તાઓ હૈહયવંશી કહેવાય છે, અને અસ્મકાઝ-હાલના નીઝામ રાજ્યને ઉત્તર ભાગને જીતી લીધા હોય એમ સંભવિત છે. એટલે કે.
પ્રદેશ વિગેરે જીતી લીધાં હતાઃ બીજુ એમ પણ થયું કે, દ્વીપકલ્પના પશ્ચિમ સમુદ્રતટવાળો કદંબપ્રજાને પ્રદેશ રાજ ઉદયાએ જીતી લીધો નહીં હોય જેથી આ નંદિવર્ધનને છત પડે છે.)
( ૩૬ ) પંજબ દેશને ઉત્તર ભાગ, કે જેને ગાંધાર કહેવામાં આવતા હતા તે અને કાશ્મિરવાળે ભાગ, તે નવમાં નંદે જીતી લીધાનું જણાયું છે. વળી જુઓ ગત પરિચછેદે ટી. નં. ૨૭, ૨૮ તથા ૩૮
(૩૭) જુઓ આ પરિચ્છેદમાં ઉપર ટીપણું નં. ૧૭ ની હકીકત.
એપીઝારીકા કણટીકા પુ. ૨. પૃ. ૪૧ ( એ. કે. પુ. ૫. સિકારપુર સંબંધીને લેખ પૃ. ર૨૫ વિગેરે) પશ્ચિમ દખણુ તથા મહીસુર રાજ્યના ઉત્તર ભાગને સમાવેશ થઈને જેને કુંતલને પ્રદેશ કહેવાય છે તેના ઉ૫ર નંદ રાઓની સત્તા હતી. Epi. Karna. If p. 41(Epi. Kar. V. Shikarpur 285)Kuntal,
