________________
२२
વિવેચન
[ પ્રાચીન
ઉત્તર જીંદગીના વૃત્તાંતે તથા બનેલી સમસ્યાએને જ્યારે હેવાલ વાંચવામાં આવે છે ત્યારે આજની અને તે સમયની તેવી ઉપાધિવાળી સ્ત્રીવર્ગ માં, ભૂમિ અને આકાશ જેવડું અંતર હશે એમ આપણને સ્વાભાવિક રીતે જ લાગી આવે છે. એટલે વેશ્યાનું નામ માત્ર તેમને જોડવામાં આવ્યું હોય તેથી કરીને તે સમયની તે વર્ગવાળી સ્ત્રીઓના ચારિત્ર્ય વિષે આપણે કાંઈ ધારણ બાંધી દેવાનું કારણ નથી.
ગુરૂકુળ હોવાનું પણ જણાયું છે. કદાચ આ સ્થાન, વિનયમંદિરની અને માધ્યમિક કેળવણીની ગરજ સારતાં હશે, એમ અનુમાન બાંધી શકાય. આવાં ગુરૂકુળમાં વિદ્યાર્થીઓ, અમુક ઉમર સુધી પિતૃગૃહનો ત્યાગ કરીને રાત્રિદિવસ નિવાસ કરી રહેતા એટલે સહેજે બ્રહ્મચર્ય પાળવાથી મળતા લાભને આનંદ તેઓ અનુભવતા તેમજ હાલના છાત્રાલયોથી મળતા સાહચર્યના લાભના પણ ભોક્તા બનતા. આ પ્રમાણે હાલની હોસ્ટેલ જેવી પદ્ધતિ એક યા બીજા સ્વરૂપે, વિનયમંદિરના સ્થાનમાં પણ પ્રચલિત હતી એટલું જ નહીં પણ વિદ્યાપીઠના સ્થાન ઉપર પણ તે ખીલેલી હતી. અલબત્ત, વિદ્યાપીઠના સ્થાનમાં વિશેષ ઉરચ પ્રકારની હશે એમ માનવું પડે છે.
નગરીને પાડોશમાં આવેલ નાલં%ાગ્રામની અને બીજી પંજાબ દેશમાં–તે વિંખતના ગાંધાર દેશની રાજધાની તક્ષિલા શહેરની; રાજા શ્રેણિકના સમયે એટલે કે શ્રી મહાવીર અને ગૌતમબુદ્ધના સમયે, નાલંદા કરતાં તક્ષશિલાની વિદ્યાપીઠનું મહત્ત્વ કાંઈક વિશેષ હતું એમ સમજાય છે. (કદાચ જે વૈદિક કેળવણી માટે તક્ષિલાની વિદ્યાપીઠ પ્રખ્યાત થવા પામી હતી તે શિક્ષણકળા ગાંધારની પાસે આવેલ ઈરાન દેશ સાથેના વ્યાપારી સંસર્ગદ્વારા ત્યાંની યુનાની કે ફારસી વૈદ્યક જ્ઞાનનું સરણ થઈ આવ્યું હોય તેને આભારી હોય ) પણ જ્યારથી નવમા નંદે ગાંધારદેશ જીતી લઈ ત્યાંથી૪૦ પાણિની, ચાણક્ય અને વરરૂચિ જેવા વિદ્વાનોની ત્રીપુષ્ટિ મગધ દેશમાં આણી હતી ત્યારથી તે નાલંદાને મહિમા વધી જવા પામ્યો હતો. ઉપરની બાબતમાં જણાવવાનું કે વિદ્યાને પ્રારંભ આશરે છે, સાત કે આઠ વર્ષની જ ઉમરથી કરવામાં આવતા અને ચાદમા કે પંદરમા વર્ષે તેને અંત આવી જતે. ખાસ વિષયનું જ્ઞાન સંપાદન કરવું હોય તે તે પછી વિદ્યાપીઠને આશ્રય લેવામાં આવતું.
વિદ્યાપીઠમાં ખાસ ખાસ વિશેની વિદ્યા સંપાદિત કરવા માટેના વર્ગો નિયત થએલા હતા. આવા પ્રકારની તે સમયની બે જગમશહુર વિદ્યાપીઠના નામો પુસ્તમાં દ્રષ્ટિગોચર થાય છે. એક મગધ દેશમાં તેની રાજગાદીના શહેર રાજગૃહી
વર્તમાનકાળે આ ખાતામાં, નાના-મોટા જે અધિકારો આપણને નજરે પડે છે તેટલા
વિપુલપણામાં તો તે સમયે પિલીસખાતું નહિજ હોય એમ સમ
જાય છે, છતાં દંડનાયક અને કેટવાળ જેવા શબ્દો વાંચવામાં આવે છે એટલે તે ખાતું અસ્તિત્વમાં તે હતું જ એમ સ્વીકારવું પડશે. અલબત્ત આવા અધિકારવાળા
(૪૦) જુએ આગળ ઉપર રન મહાનંદનું
વર્ણન.
