________________
ભારતવર્ષ ].
વિવેચન
જણાતું નથી. સામાન્ય જનતામાં અગ્નિદાહ થઈ રહ્યા પછી તેમની રક્ષાની શું વ્યવસ્થા કરાતી હતી તે વિશે જો કે કાંઈ ઉલ્લેખ થયો નજરે પડતું નથી, પણ ધાર્મિક નેતાઓના અવશેષો તે અમુક અમુક પદ્ધતિથી સંગ્રહીત કરાતા હતા. અને તેવા અવશેષોમાં ૮૫ દાંત, અસ્થિને કઈ પણ ભાગ, કેશ કે તેવા દીર્ઘકાળ સુધી જળવાઈ રહેતા પદાર્થો ગણાતા; જ્યારે સંગ્રહ કરી રાખવા માટેની વસ્તુઓમાં, રત્નકરંડક કે પાષાણુ મંજૂષાઓ૯૬ વપરાતી હતી. આવા કરંડક કે મંજૂષાઓને અગ્નિસંસ્કાર કર્યાના સ્થાન ઉપર ૭ પણ સ્થાપન કરી શકાતાં, તેમજ અન્ય સ્થાનકે લઈ જઈને પણ સ્થાપન કરી શકાતાં. અને સ્થાપન કર્યા બાદ તે ઉપર ચણતર કામની ઇમારત ઉભી કરવામાં આવતી હતી. અને આવા સ્થાનને પછીથી તે તે સંપ્રદાયના મતાનુયાયીઓ, તીર્થયાત્રાના સ્થળ તરીકે પૂજતા અને માનતા હતા.
આ બીજા પરિચ્છેદમાં જે લેક રીતરિવા
જેને–તેમના આચાર, સામાન્ય વર્ણન વિચારને કે સામાજિક
વ્યવસ્થાને કે જે રાજ્યસ્થિતિને ખ્યાલ આપણે આપી ગયા છીએ તે સર્વેને સમય, આપણે આ ઇતિહાસના પુસ્તક-આલેખનના એક હજાર વર્ષમાંથી ઇ. સ. પૂ. ની છઠ્ઠી શતાબ્દિને ગણો રહે છે. જે કે તેમાંની કેટલીક વસ્તુસ્થિતિ તે પૂર્વે પણ પૂર્ણપણે અસ્તિત્વમાં હોય અથવા તો અહીંથીજ તેને પ્રારંભકાળ પણ થયું હોય કે પછી તે સમયે અણખીલ્યા જેવી અવસ્થામાં હોય, તેમ પણ ગણી શકાય.૯૮ જ્યારે તેની પછીના સમયમાં તે વ્યવસ્થા કાલીપુલીને સુવ્યવસ્થિતપણે ચાલુ થઈ ગયેલી ગણાય. તાત્પર્ય એ કે, ગમે તે સ્થિતિ હેય પણ સામાન્ય રીતે તેનું બીજારોપણ તે ઈ. સ. પૂ. ની છઠ્ઠી શતાબ્દિથી જ થયું કહી શકાશે.
ઉપરની પ્રથામાં ફેરફાર કરીને સમ્રાટ પ્રિયદર્શિને તે સ્વકુટુંબીઓના મૃત્યુસ્થાન ઉપર તેમજ સ્વધર્મ પ્રવર્તકના જીવનના અન્ય પ્રસંગો જે સ્થાને બન્યા હતા તેવાં સ્થાન ઉપર પણું સ્મારકો બનાવી રાખ્યાં છે, તેની હકીકત ત્યાંથી વાંચી લેવી. અલબત્ત, આ પ્રસંગે ઈ. સ. પૂ.ની ત્રીજી શતાબ્દિના કહી શકાશે.
હવે આ બધું વર્ણન જે વર્તમાનકાળની સ્થિતિ સાથે આપણે સરખાવીશું તે માલૂમ પડશે કે તેમાંનું ઘણુંખરૂં, એમ ને એમ કે થોડા ઘણું ફેરફાર સાથે ઉતરી જ આવેલું છે. એટલે કે અઢી હજાર વર્ષ જેટલે કાળ વ્યતીત થઈ ગયા છતાં તે સ્થિતિ એમ ને એમ જળવાઈ રહેલી છે.
(૫) આવાં અવશે કાંઈક ખ્યાલ સમ્રાટે, પ્રિયદર્શિનના વૃત્તાંતે સ્તૂપની Topes ની હકીક્ત જ્યાં લખી છે ત્યાં આપેલ છે.
(૯૬) ઉપરની ટીકામાં લખેલ હકીકત અત્ર પણ લાગુ પડે છે.
(૭) સાંચીનો સ્તુપમાં બને જતના દૃષ્ટાંતો પૂરા
પડે છે. વિશેષ માટે સમ્રાટ પ્રિયદર્શિનનું જીવન વૃત્તાંત જુએ. | (૯૮) એટલે કે હાલના ઈતિહાસના સમયને પ્રારંભજ ઈ. સ. પૂ. છઠી શતાબ્દિથી જ થયો ગણાશે. તે પહેલાને સમય બધે ઐતિહાસિક યુગની પૂવને Prehistoric age કહીયે તો ખાટું નથી. (જુઓ ટીકા ૯૯)
